სანამ დავიწყებდეთ საუბარს საქართველოს ფედერაციული ან მისი უნიტარული მოწყობის თაობაზე, რომლის დროსაც მოგვეცემა შესაძლებლობა თავისუფლად გავუზიაროთ ერთმანეთს ჩვენი მოსაზრებები, დამოუკიდებლად იმისა, ვართ ჩვენ ამ იდეის მომხრენი თუ არა, მინდოდა მეთქვა, რომ დღევანდელი სამეცნიერო კონფერენცია ერთი წლის წინ, 1998 წლის ზაფხულში უნდა ჩატარებულიყო. მიუხედავად იმისა, რომ მონაწილეთა უმრავლესობამ თანხმობა განაცხადა, შეხვედრა მაშინ არ შედგა ძალზე უბრალო მიზეზით - ხელი შეგვიშალა საზაფხულო საგამოცდო სესიებმა, მერე კი საზაფხულო არდადეგებმა. დამეთანხმებით, რომ ეს უფრო ფორმალური საბაბი იყო, ნამდვილი მიზეზი კი, ჩემ აზრით, იმაში მდგომარეობდა, რომ სამცნიერო კონფერენციის მონაწილეები ფსიქოლოგიურად არ იყვნენ მზად ღია და პირდაპირი საუბრისათვის დღევანდელი საქართველოს ერთ-ერთი ყველაზე მწვავე საკითხის განსახილველად, რომ საჯაროდ გამოეხატათ თავიანთი ხედვა ქვეყნის სახელმწიფოებრივი მოწყობის თაობაზე.

ერთნაირ მდგომარეობაში იყვნენ ისინიც, ვინც მხარს უჭერდა ფედერალიზაციის იდეას, და ისინიც, ვინც მას უარყოფდა. ერთ მხარეს არ უნდოდა წარმომდგარიყო ნაციონალური ინტერსების „მოღალატედ“, მეორეს კი - რეტროგრადად, რომელიც ვერ აღიქვამს და ვერ გრძნობს დროის ახალ მოთხოვნებს. ჩვენ ყველას, ვინც ვუკავშირებთ საქართველოს ბედს უნიტარიზმს ან ფედერალიზმს, გვაკავებს ინერციის ძალა. საქართველოს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის მოწოდებებში, რომლის მომხიბვლელობა ჯერაც არ განელებულა, სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობა უპირობოდ დეკლარირებული იყო მხოლოდ და მხოლოდ როგორც უნიტარული სახელმწიფოს დამოუკიდებლობა. სულიერი სიტუაცია, რომელშიც ჩვენ აღმოვჩნდით, განპირობებულია იმ გარემოებითაც, რომ ფედერაციის იდეასთან დაკავშირებულია მძიმე მოგონებები საბჭოთა ფედერალიზმზე. სინამდვილეში რეალური ფედერალიზმიდან საბჭოთა ფედერაციაში არაფერი ცოცხალი არ დარჩენილა. ეს იყო სრული მოჩვენებითობა, ტოტალიტარული სახის ფსევდოფედერალიზმი. სწორედ აქედან გამომდინარეობს საქართველ;ოს ფედერალიზაციის პროექტის მიმართ იდიოსინკრაცია.

ასეთი გამარტივებული მიდგომით ფედერალიზაციას თითქმის უთანაბრებენ სახელმწიფოებრიობაზე უარის თქმას, ან აფასებენ როგორც უკურნებელი სენის სიმპტომს, მომაკვდინებლს სახელმწიფოსათვის. სახელმწიფოს უნიტარული მოწყობა, პირიქით, განიხილება, როგორც მისი სიჯანსაღის ნიშანი. საჭირო არ არის ვიმკითხაოთ, რა უფრო უმჯობესია: ვის მოუვა თავში აირჩიოს ფედერალიზმი, თუ მის ფარულ განზრახვას არ წარმოადგენს სახელმ წიფოს ძირის გამოთხრა!

სახელმწიფო თავის თავად წარმოადგენს უდიდეს ღირებულებას. მართალია, გამოვცადეთ რა ჩვენ თავზე ტოტალიტარიზმის სიმძიმე, გვქონდა ჭარბი სახელმწიფოებრიობაც, რომლის წნეხის ქვეშ მოქცეული ინდივიდი იშლებოდა, ჩვენ ერთი უკიდურესობიდან გადავდივართ მეორეში: თუ წინათ დაუღალავად ვაღმერთებდით სახელმწიფოს ინსტიტუტს, ახლა ისევ გაშმაგებით ტალახში ვსვრით ყველაფერს, რაც მის სახელთან არის დაკავშირებული. მაგრამ იგი ამას არ იმსახურებს.

ხაზი რომ გავუსვა სახელმწიფოს მნიშვნელობას, თავს ნებას მივცემ შემდეგი პარალელი გავავლო და შევადარო მისი გამოჩენა მსოფლიო ისტორიის მსვლელობაში ბიოლოგიური ევოლუციის პროცესში ხერხემლიანთა გამოჩენას, მსგავსად იმისა, როგორც ხერხემლიანთა კლასმა სხეული ახალი აგებულებით, შინაგანი და გარეგანი ორგანოების განლაგებით, მათი ფუნქცის სრულყოფით მოიპოვა არსებობის პრინციპულად ახალი საშუალებები, დაახლოებით ასევე სახელმწიფოს შექმნამ განაპირობა გადასვლა ადამიათა თანაცხოვრების ახალ, უფრო მაღალ ფორმებზე, ბარბაროსობიდან ცივილიზაციისაკენ, რომელთანაც დაკავშირებულია საზოგადოების ორგანიზაციის კოლოსარული ცვლილებები.

საკმარისი არ არის იმის აღნიშვნა, რომ სახელმწიფო არის მართვის აპარატი ან ორგანო, რომლის საშუალებითაც ერთი კლასი იმორჩილებს და ჩაგრავს მეორეს, უზრუნველყოფს რა საზოგადოების გარკვეულ სტაბილურობას. იგი გაცილებით მეტია, ვიდრე საზოგადოების ნაწილის (კლასის) დაწესებულება, რომელიმე ერთი ორგანიზაცია. სახელმწიფო ჩვენ შეგვიძლია განვსაზღვროთ, როგორც თავისებურად სტრუქტურირებული საზოგადოება, როგორც მისი თვითორგანიზაცია. ანუ იგი არ არის რაიმე გარეგანი და უცხო საზოგადოებისათვის, არამედ არის მისი ორგანული პროდუქტი, მისი ყოფიერების აუცილებელი ფორმა. იგი ისეთივე სპონტანურია, როგორც, მაგალითად, ოჯახი, გვარი, ტომი, ეთნოსი და ა.შ. თუმცა წარმოადგენს მათთან შედარებით ისტორიული ერთობის ხარისხობრივად ახალ ფორმას, იგი არ არის მათი გაგრძელება და ეთნოსის თანმდევი საფეხური. ის არ აღმოცენდება ეთნოსიდან და, ამგვარად, არ წარმოადგენს ეთნიკურ კატეგორიას.

ამასთან დაკავშირებით მინდოდა ხაზი გამესვა ერთი გარემოებისათვის, რომელსაც არასაკმარისი ყურადღება ექცევა აფხაზ სეპარატისტებთან ან პოლემიკის დროს. კერძოდ, სეპარატიზმის ლიდერები, როდესაც ცდილობენ დაამტკიცონ თანმედროვე აფხაზეთის სუვერენული რესპუბლიკის არსებობის საფუძვლიანობა, ყოველთვის იმოწმებენ თავიანთი დამოუკიდებელი სახელმწიფოს 12 თუ 15 საუკუნოვან ისტორიას!

ნუ შევეხებით ქრონოლოგიის საკითხს, აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ სახელმწიფოებრიობის მსგავსი კონცეფცია საეჭვოა, რადგანაც ემყარება გაზვიადებულ წარმოდგენებს ეთნიკური ელემენტის როლის შესახებ სახელმწიფოს წარმოშობაში. მათ სწამთ, თითქოს აფხაზეთის სახელმწიფო ეთნიკურად ჰომოგენური შემადგენლობის იქნებოდა და უნდა ყოფილიყო მხოლოდ აფხაზების სახელმწიფო. ამიტომ ამ ვერსიის ავტორები კატეგორიულდ უარყოფენ უძველესი კოლხეთის ტერიტორიაზე ქართველთა ტომების წინამორბედთა ცხოვრებას და აცხადებენ, რომ თვით კოლხეთის სამეფოს არსებობა გამონაგონია! ამის საბაბს მათ აძლევს სახელმწიფოს წარმოქმნის ზედმეტად ცალმხრივი და არასწორი გაგება, რომელიც გმოყავთ სტერილური ეთნიკური ძირიდან. მაგრამ სახელმწოფო არც გვაროვნულ-ტომობრივი და არც წმინდა ეთნიკური წარმონაქმნია.

უნდა აღვნიშნოთ, რომ ქართველი ავტორების ნაწილიც იგივე შეცდომას უშვებს, როცა აცხადებს, რომ აფხაზები - ეთნიკური ქართველები არიან, რომ აფხაზეთის სამეფო - ეს აფხაზების სამეფო კი არა, არამედ თავიდან ბოლომდე მხოლოდ ქართველების სამეფო იყო, რადგანაც აფხაზები იგივე ქართველები არიან!

მიუხედავად შეურიგებელი პოზიციისა, მოკამათე მხარეები, როგორც ვხედავთ, იზიარებენ ერთსა და იგივე „რწმენას“ ეთნიკურობის და სახელმწიფოებრიობის შესახებ. სინამდვილეში ქართული სახელმწიფო ყალიბდებოდა აფხაზეთისა და დასავლეთ საქართველოს სხვა სამთავროების გაერთიანებული პოლიტიკური ძალისხმევის შედეგად. მათი ელიტები იყვნენ მთავარი მოქმედი პირნი, რომელთა პოლიტიკურმა ნებამ დაარსა ქართული სახელმწიფო. VIII საუკუნეში აფხაზეთის სამეფოს, როგორც დასავლეთ საქართველოს მიწების გაერთიანებას, რომელიც თავის დროზე შედიოდა კოლხეთისა და ეგრისის სამეფოებში, იმიტომ ეწოდა „აფხაზეთის“, რომ მისი შექმნის ინიციატორები იყვნენ აფხაზეთის თავადები. ისინი სამართლიანად თვლიდნენ თავიანთ თავს კანონიერ მემკვიდრეებად და ისტორიულად იყვნენ გამგრძელებლები ერთი მეფის კვერთხის ქვეშ დასავლეთ საქართველოს მიწების გაერთიანების საქმისა. მათი მცდელობის ნაყოფი იყო ის, რომ X საუკუნეში წარმოიქმნა მთლიანი ქართული სახელმწიფო, რომელის უშუალო წინამორბედი სწორედ აფხაზეთის სამეფო იყო.

ამრიგად, ორივე ეს სახელმწიფო იყო საერთო ისტორიული პროცესის განვითარების სხვადასხვა საფეხური და წარმოადგნდა ერთიანი სუბსტანციის თვითგანვითარების სხვადასხვა ეტაპს, რაც ისტორიოგრაფიაში ცნობილია ქართული სახელმწიფოებრიობის სახელით. ადრეულ ეტაპზე - ეს აფხაზეთის სამეფოა, რომლის დედაქალაქი ქუთაისია და აერთიანებს დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიას. უფრო გვიან, როცა პოლიტიკური ნება გაძლიერდა და სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობის ინტენსიურობამ მნიშვნელოვნად დააქვეითა რეგიონალური ბარიერების შეუვალობა, ჩნდება ქართული სახელმწიფო, რომელიც აერთიანებს დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს, რომლის ცენტრი ხდება თბილისი.

სხვა შემთხვევაში მოვერიდებოდი ასე ვრცლდ მესაუბრა ამ საკითხებზე, ეთნიკურ ფენომენზე, რომელიც მნიშვნელოვანწილად განისაზღვრება ბუნებრივი ფაქტორებით, მეორეს მხრივ - სახელმწიფოზე, რომელიც თავიდან ბოლომდე წარმოადგენს საზოგადოების განვითარების პროდუქტს. მაგრამ ყურადღების გამახვილება ამ საკითხზე მე საჭიროდ მომეჩვენა, რადგან მოკამათე მხარეები, ჩემი აზრით, აზვიადებენ ეთნიკნური ელემენტის ხვედრით წონას სახელმწიფოს წარმოშობაში.

დროა დავუბუნდე მთავარ საკითხს. მდგომარეობა, რომელშიც ჩვენ ვიმყოფებით, გვაძლევს საფუძველს დავასკვნათ, რომ ახლა ჩვენ უფრო გვტანჯავს სახელმწიფოებრიობის უკმარისობა, ვიდრე მისი სიჭარბე. კორუფციის თავაშვებულობა იძლევა ხელისუფლების უძლურობის სრულ სურათს. მაგრამ როცა ჩვენ გვაწუხებს ძლიერ ხელისუფლებაზე ნოსტალგია, ეს სრულებითაც არ ნიშნავს, რომ გული გვწყდება ტოტალიტარულ წარსულზე ან გვენატრება მისი დაბრუნება. რა თქმა უნდა, არა.

ძნელი წარმოსდგენია ისეთი ცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფო, როგორიც თავის დროზე სსრკ იყო. მაგრამ ამან იგი ვერ გადაარჩინა. მეორეს მხრივ, არსებობს დემოკრატიული დეცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფოები ან პირდაპირ ფედერაციული, რომელთა ძლიერი ხელისუფლება ემყარება კანონის უზენაესობას და მის მოთხოვნათა შესრულების აუცილებლობას. ახლა საყოველთაოდ ცნობილია (და ეს განსაკუთრებით ნათელი გახდა სსრკ დაშლის შემდეგ, რომელიც შეურყეველი მონოლითის შთაბეჭდილებას ტოვებდა), რომ უნიტარული სახელმწიფო არ ნიშნავს აუცილებლად ძლიერ ხელისუფლებას, ისევე, როგორც ფედერაციული არ ნიშნავს სუსტს.

მიუხედავად ამისა, ფედერალიზმისადმი ფრთხილი, სკეპტიკური და შეიძლება ითქვას, მტრული დამოკიდებულება ჩვენ წარსულიდან შემოგვრჩა. სახელმწიფოს, რომელიც ამ წესით არის მოწყობილი, ჩვენ ვთვლით არშემდგარად, პროტოსახელმწიფოებრივ წარმონაქმნად ან, უბრალოდ, ნახევარსახელმწიფოდ. სახელმწიფოებრიობის საბჭოთა სისტემის კრახიდან, რომელიც ჩვენ თვალწინ მოხდა, საჭირო დასკვნების გაკეთება ჩვენ კიდევ მოგვიწევს.

მიღებულმა გამოცდილებამ უნდა გვასწავლოს, რომ ვიყოთ კრიტიკული უნიტარული სახელმწიფოს შესაძლებლობების შეფასებისას და მეტად ლოიალურები ფედერალიზმის იდეის მიმართ. ყოველ შემთხვევაში ნათელია, რომ უნიტარულ სახელმწიფოში არსებობს საშიშროება იმისა, რომ საზოგადოება იყოს ზედმეტად შებოჭილი ტოტალიტარიზმის კორსეტით, მაშინ როცა ფედერალიზმის დროს ამგვარი დაშვება აპრიორულად გამორიცხულია.

ერთი სიტყვით, დღეს ფედერალიზმის საზოგადოების მორფოლოგიის მაორგანიზებელი და მომაწესრიგებელი პოტენციალი ალბათ არა ნაკლებია, ვიდრე უნიტარული სახელმწიფო წყობისა. ზოგიერთ შემთხვევაში იგი აშკარად უფრო ფართოა. დღეს ჩემი აზრით, საქმე გვაქვს სწორედ ამგვარ ჩემთხვევასთან.

აფხაზეთის ომმა ქვეყნის წინაშე დასვა ერთიმეორეზე უფრო მნიშვნელოვან საკითხთა რიგი, რომლებიც მოითხოვენ გადახედვას და გააზრებას წარსულის, დღევანდელობის, პოლიტიკის, სახელმწიფო მართვის, უფლებების და სხვა. ეს ეხება, პირველ რიგში, საქართველოს სახელმწიფოებრივ მოწყობას, მისი ფედერალიზაციის პერსპექტივას. გამიძნელდება ზუსტად დავასახელო თანაფარდობა მომხრეებისა და მოწინააღმდეგეებისა, მაგრამ არ შევცდები, თუ ვიტყვი, რომ ადრე საზოგადოებრივი აზრი აშკარად იხრებოდა ფედერალიზაციის მოწინააღმდეგეთა მხარეზე. ძალთა ამგვარი განაწილების შესახებ ჩვენ ზემოთ მოგახსენეთ. აქ მინდა აღვნიშნო არა უბრალოდ აუცილებლობა, არამედ ფედერაციის პოლიტიკური მიზანშეწონილობა, თუ ჩვენ გვსურს შევინარჩუნოთ საქართველოს სახელმწიფოებრიობა და მისი ტერიტორიული მთლიანობა საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ აღიარებულ საზღვრებში.

უდიდესი ძვრები რომელთა შედეგად პოსტსოციალისტური სამყარო რადიკალურად შეიცვალა, ისე ღრმად და პირდაპირ შეეხო საქართველოს, რომ ქვეყანამ ჯერ კიდევ ვერ შესძლო სტაბილურობის დაბრუნება და ეკონომიკური აღორძინება. მას სხვა გზა არა აქვს, გარდა ამისა, რომ შეიცვალოს თვითონ ცვალებად სამყაროსთან ერთად. ძველის ჩაბღაუჭება და იმის იმედი, რომ ისტორიას მოატყუებ, ისევე შეუძლებელია, როგორც ერბოკვერცხის მომზადება კვერცხის გაუტეხავად.

მეორეს მხრივ, უნდა გვახსოვდეს, რომ საქართველო, ყოველ შემთხვევაში მეოცე საუკუნეში, არ იყო უნიტარული. ის, ვინც ფედერალიზმის „ბოროტებას“ ბოლშევიკებს მიაწერს და საქართველოში ავტონომიის შექმნას კომუნისტების ხრიკებით ხსნის, თვალს ხუჭავს იმაზე, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, ე.ი. მენშევიკების დროს, აფხაზეთს მიენიჭა ავტონომიის სტატუსი. მოკლედ რომ ვთქვათ, ნუ მივიღებთ ისეთ სახეს, თითქოს უნიტარიზმს საქართველოში არა აქვს ალტერნატივა და რომ იგი ყოველ მხრივ უნდა დავიცვათ ფედერალიზმის ცდუნებისაგან.

მესამე - ამ საკითხთა გარშემო დისკუსიის დროს ფედერალიზმის მოწინააღმდეგეები იმისათვის, რომ თავიანთი პოზიცია მყარი გახადონ, ხშირად მიმართავენ ისტორიას; ხაზს უსვამენ იმ გარემოებას, რომ საქართველო ჩამოყალიბდა როგორც უნიტარული სახელმწიფო და ამაში ხედავენ იმის გარანტიას, რომ მან დღევანდლამდე მოაღწია, მაშინ როცა მსხვილი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნები უკვალოდ გაქრნენ. ძნელია არ მოექცე ისტორიული ფაქტების ჰიპნოზის ქვეშ. ამასთან ერთად არ შეიძლება დარჩე მის ტყვეობაში და ქვეყნის მოწყობის საქმეში არგუმენტად გამოიყენო მხოლოდ წარსულის მაგალითი. ცუდად დავამთავრებთ, თუ წინსვლის დროს გამუდმებით უკან დავიწყებთ ყურებას. არ იქნებოდა ისტორია, რომ ძველს არ ენაცვლბოდეს ახალი, რაც არ იცოდა და რასაც არ იცნობდა წრსული. ისტორიიდან გამორიცხო ახლის პრეცედენტი იგივეა, რაც ისტორიის უარყოფა.

საჰაერო ფრენის საწყის პერიოდში ავიაკონსტრუქტორები უზრუნველყოფდნენ თვითმფრინავების პლანირებას ფრთების ზომის საშუალებით. საჰაერო ხომალდის ფრენის რესურსები პირდაპირ იყო დამოკიდებული მისი ფრთების სიგანეზე. ძრავის სიმძლავრის გაზრდასთან, სიჩქარის მომატებასთან ერთად ვეებერთელა ფრთები, პირიქით, ხელის შემშლელად იქცნენ, მათი ფუნქციის შეცვლასთან ერთად შეიცვალა მისი ფორმაც. თანამედროვე ზებგერითი და მრავალტონიანი ლაინერების ფრენა აღარ არის დამოკიდებული ფრთების სიგანეზე. სახელმწიფოს მშენებლობაში, ისევე როგორც თვითმფრინავთმშენებლობაში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, დგება ახალი პერიოდი. მსოფლიო XXI საუკუნეში, მოსალოდნელია, წავა დემოკრატიზაციის გზით, ადამიანის უფლებების გაფართოების ნიშნით, მრავალფეროვნებისა და თვითმყოფადობის დაცვის აუცილებლობის აღიარებით.

თუ აქამდე სოციალური პროგრესისათვის სახელმწიფოს უნიტარული ფორმა, როგოც ჩანს, უფრო პასუხობდა ისტორიულ პირობებს და ხელს უწყობდა შეზღუდული რესურსების მქონე საზოგადოების განვითარებას, ახლა, სამოქალაქო საზოგადოების საზღვრების გაფართოებისა და სამართლებრივი სახელმწიფოს დამკვიდრების შესაბამისად ფედერალიზმის იდეის პოპულარობა, ალბათ, გაიზრდება. მნიშვნელოვნად მოემატებათ საზრუნავი სამართალმცოდნეებს, პირველ რიგში სახელმწიფო სამართლის მქონეთ. ისინი შეასრულებენ ექსპერტების როლს. მათი „საკონსტრუქტორო ბიუროები“ დეტალურად იმსჯელებენ ფედერალური მოწყობის სხვადასხვა ვაარიანტებზე.

კარგად მესმის, რამდენად სახიფათოა შორს მიმავალი პროგნოზები. და თუ გავბედე ამის გაკეთება, მხოლოდ იმ მოკრძალებული მიზნით, რომ ნათლად გადმომეცა პოზიტიური დამოკიდებულება საქართველოს ფედერალიზაციის იდეისადმი, რომლის რეალიზაციაც საშუალებას მოგვცემს ნელ-ნელა გამოვიდეთ კრიზისიდან და აღვადგინოთ სახელმწიფოს მთლიანობა და ერთიანობა.

საქართველოსთვის სულ უფრო აქტუალური ხდება ტერიტორიული მოწყობის პრობლემა. დემოკრატიული სისტემის მონაპოვართა დეცენტრალიზებული უნიტარიზმიც და ფედერალიზმიც.სხვადასხვა ქვეყანას მმართველობის სხვადასხვა მოდელი არგია. ორი ათეული წლის წინ ესპანეთმ,ა მიაგნო მესამე გზას - ასიმეტრიულ რეგიონალიზმს, რომელსაც ამჟამად აღრმავებს და ბევრი უნიტარული ქვეყანა იყენებს უკვე მის გამოცდილებას.

ესპანეთი ავტონომიების ქვეყანაა. 1978 წლის კონსტიტუცია კრძალავს თანასაზოგადოებათა, ანუ მსხვილ რეგიონთა ფედერალურ კავშირს. საკუთარ მოდელს ესპანელები ნახევარფედერაციას, ხან კვაზიფედერციას, ხან კიდევ სუპერფედერაციას ეძახიან. ზოგი ავტონომიის ფაქტორივი უფლებამოსილებანი ფედერალური სახელმწიფოების სუბიექტთა უფლებამოსილებებზე მეტიც კი არის. ესპანეთის ყოფილი ობმუდსმენი ხილ რობლესი ამბობს, რომ „ბასკებმა უკვე იმდენი გოლი გაუტანეს მადრიდს, რომ მათთან შედარებით ბავარიელები საბავშვო თამაშით არინ გართული“. საქართველოს „საკუთარი“ ბასკეთიც ჰყავს, კატალონიაც და გალისიაც, ამიტომაც მას არგია ესპანური გამოცდილება.

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ მოწყობაზე საუბრისას ხშირად ისტორიას მოუხმობენ ხოლმე. ქართულ-აფხაზურ ეთნოპოლიტიკურ კონფლიქტში ისტორიული სამართლიანობის ფაქტორს ორივე მხარე განსაკუთრებულ იდეოლოგიურ დატვირთვას აძლევდა. ქართველბი ხაზს უსვამდნენ, რომ აფხაზეთის ტერიტორიაზე, როგორც წესი, ვრცელდებოდა ქართული სახელმწიფოებრიობა. აფხაზები კი იმ პერიოდებს გამოყოფდნენ, როცა აფხაზური პოლიტიკური ერთეულები ქართული ცენტრებისაგან დამოუკიდებელნი იყვნენ (ადრე შუასაუკუნეები, გვიან შუასაუკუნეები). სამართლიანობა-უსამართლობა კი არ არის ისტორიის საზომი, ისტორია სიკეთისა და ბოროტების მიღმაა. ისტორიას არა აქვს სინდისი, ამიტომ თანამედროვე საქრათველოს ადმინიტრაციულ-ტერიტორიული პრობლემების განხილვისას ისტორიის მთავარ, ლამის ერადერთ პარამეტრად მიჩნევა ინტელექტუალური შეცდომაა.

კოსოვოსთან ანალოგიაც შეიძლება გავავლოთ - კოსოვოს ველი ისტორიულად სერბებისათვის იგივეა, რაც ქართველებისათვის კრწანისი. ანალოგია „სამხრეთ ოსეთთანაც“ შეგვიძლია დავინახოთ. სწორედ პოლიტიკურ-ინტელექტუალური შეცდომა იყო მილოშევიჩის მიერ კოსოვოს ველზე ოსმალეთთან სერბების დამარცხების 5000 წლის იუბილეს „აღსანიშნავად“ კოსოვოს ავტონომიის მოსპობა 1989 წ. და „სამხრეთ ოსეთის“ ავტონომიის გაუქმება გამსახურდიას ხელისუფლების დროს 1990 წ.

საქართველოში არის სუბეთნოსები, რომელთაც მაღალი საერთოქართული ეროვნული იდენტურობა აქვთ. ამასთანავე არ ქმნის რაიმე პრობლემას რეგიონული, კუთხური კუთვნილებაც. სუსტია რაიონული იდენტურობა: ამა თუ იმ კუთხის ქართველს დასაზუსტებლად საკუთარი სოფელი და თემი უფრო გაახსენდება, ვიდრე საბჭოთა პერიოდიდან შემორჩენილი “რაიონი“.

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულები სოციალურ-ეკონომიკური თანამზადობის შესაბამისად უნდა შეიქმნას. ამჟამად საქართველოში სამხარეო დაყოფის ორი მიდგომა განიხილება. ერთის მიხედვით 10-12 ადმინისტრაციული ერთეული იქმნება ისტორიულ მხარეების მიხედვით, მეორე, დაზუსტებული პროექტის მიხედვით კი 18-20 ერთეული, ამათგან 14-15 მხარე მოსახლეობითა და ტერიტორიით თანაზომადი უნდა იყოს. ცალკე ადმინისტრაციულ ერთეულად გამოიყოფა საქართველოს საზღვაო კარიბჭე ფოთი (ჰამბურგისა და ბრემენის ანალოგიურად). ნორმალურად იფუნქციონირებს რამდენიმე სპეციფიკური მთის რეგიონიც, როგორც ეს არის ბევრ დეცენტრალიზებულ ქვეყანაში, სადაც შექმნილია სოციალური სოლიდარობის ფონდები.

საქართველოს თანაზომად ევროპულ ქვეყნებში ადმინისტრციულ-ტერიტორიულ ერთეულთა რაოდენობა ათიდან ოცამდეა. პორტუგალიაში ყველა ადმინიტრაციულ ერთეულს სახელი რეგიონთა ცენტრების მიხედვით ჰქვია. სადაც ისტორიული ფაქტორი ძალიან მძლავრია, რეგიონებს სახელები ისტორიული პროვინციების მიხედვით ჰქვია - იქნება ეს ფედერალური გერმანია, თუ უნიტარულად მიჩნეული იტალია. არის შერეული ვარანვტებიც. ვთქვათ, ჰოლანდიაში, სადაც რეგიონთა ნაწილს ისტორიული პროვინციების შესაბამისად ჰქვია სახელი, სხვებს კი რეგიონთა ცენტრების მიხედვით.

საქართველოსთვის სწორედ ბოლო ვარიანტი უფროა მისაღები, რადგან რეგიონთა უმრავლესობის მოსახლეობით, ტერიტორიითა და სოციალურ-ეკონომიკური შესაძლებლობებით თანაზომადობის პრინციპის შესაბამისად რამდენიმე მსხვილი ისტორიული მხარის (იმერეთი, სამეგრელო, კახეთი) ორ ნაწილად დაყოფა მართვის ოპტიმალური ფორმა შეიძლება აღმოჩნდეს. ასეთი მიდგომა წაადგებოდა აფხაზეთის, აჭარისა და „სამხრეთ ოსეთის“ (ცხინვალის რეგიონი) რეგისტრაციას საქართველოს ერთიან სხეულში.

საქართველოში ამჟამად პრეზიდენტის რწმუნებულის ინსტიტუტის სახით ძლიერდება რეგიონული ნომენკლატურები. ჯერ არ არსებობს სამხარეო წარმომადგენლობითი ორგანოები და სუსტია ადგილობრივი თვითმმართველობა. 1995 წ. კონსტიტუციით ღიად დატოვებული ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობის პრობლემა დროულად გადასაჭრელია. საჭიროა მხარეების ლეგალიზაცია. რეგიონული წარმომადგენლობითი ორგანოებისა და სხვა დემოკრატიული ინსტიტუტების გარეშე ფეოდალური დაჩეხილობის პროცესი გაგრძელდება.

აფხაზეთის საკითხის გადაჭრას არ ყოფნის ფედერაციის სუბიექტობა. ხელოვნური და არაადექვატური იქნება ქართული ისტორიული მხარეების „ფედერალურობა“. ასიმეტრიული რეგიონალიზმი ხელს შეუწყობდა ჭრელი საქართველოს პლურალისტურ ქვეყნად ქცევას.

თავს უფლებას მივცემ გავიხსენო ერთი ეპიზოდი: რამდენიმე წლის წინ ცენტრმა, რომელიც დღეს ჩვენ გვმასპინძლობს, მიმართა თხოვნით ზოგიერთ მკვლევარს, რათა გამოეთქვათ თავისი აზრი საქართველოს ტერიტორიალური მოწყობის სასურველი მოდელის შესახებ. ამ საკითხთთან დაკავშირებით თქვენს მონა-მორჩილს ჰქონდა გნსხვავებული აზრი, რომელიც 7 გვერდზე ჩამოვყალიბე. თავდაპირველად ამან თითქოს არავითარი დავა არ გამოიწვია. მთხოვეს მხოლოდ, რომ ჩემი დასკვნა შემემცირებინა, მაგრამ როდესაც უკანასკნელი 3 გვერდამდე დავიყვანე, გამომიცხადეს, რომ მისი წაკითხვისათვის ხელმძღვანელობა ვერ მოიცლის. ნათელი გახდა, რომ დოკუმენტი წინასწარი დაკვეთით მზადდებოდა და ამის გამო ვთხოვე, რომ ჩემი ხელმოწერა ამოღებული ყოფილიყო. დღეს კი, როგორც ვხედავთ, ცენტრი თხოულობს ჩვენგან საკუთარი აზრის თავისუფლად გამოთქმას მომავალი ტერიტორიალურ-პოლიტიკური მოწყობის შესახებ. პროგრესი სახეზეა, როგორც ამბობენ - სჯობს გვიან, ვიდრე არასდროს.

ახლა კი არსებითად. მეჩვენება, რომ იურისტებმა უნდა გავმახვილოთ ყურადღება შემდეგ საკვანძო საკითხებზე:

1. სახელმწიფო მოწყობის ყველაზე ოპტიმალურ ფორმაზე;

2. ცენტრსა და ერთეულებს შორის კომპეტენციის გამიჯვნის ამა თუ იმ ხერხის არჩევანზე:

3. სამართლებრივი მექანიზმის შემუშავებაზე, რომელიც დააბალანსებს ყველა სახელმწიფოში მოქმედ ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო ტენდენციას - ცენტრალიზაციისაკენ და ავტომატიზაციისაკენ ერთიანი დემოკრატიული, სამართლებრივი სახელმწიფოს ფარგლებში.

სახელმწიფოებრივი მოწყობის ახალი ფორმის პრობლემა ჩვენს ქვეყანაში ჯერ კიდევ მანამდე დადგა, ვიდრე პოლიტიკური ცის კაბადონს ცეცხლს შეუნთებდნენ ქვემეხის ჭურვები, რომელთა გრიალი გვაუწყებდა, რომ ცხინვალის რეგიონში და აფხაზეთში შეიარაღებული კონფლიქტია, რომელსაც თვალთმაქცურად ეთნიკურს რომ უწოდებენ, 1992 წლის იანვრამდე მას ოფიციალურ დონეზე დემონსტრაციულად უგულებელყოფდნენ, შემდეგ კი ამჯობინეს აჩქარება ნელი ნაბიჯით. მთელი სიგრძე-სიგანით ეს პრობლემა დადგა ახალი კონსტიტუციის პროექტის განხილვასთან დაკავშირებით.

სახელმწიფო იყო და კვლავაც დარჩება ადამიანთა საზოგადოების მრავალსაუკუნოვანი პოლიტიკური ევოლუციის საწყისი და საბოლოო პუნქტი; მისი ტერიტორიული მოწყობის ფორმების მთელი მრავალფეროვნება უძველესი დროიდან დღემდე უნიტარიზმითა და ფედერალიზმით ამოიწურება.

პირველი ფედერაციული სახელმწიფო გახდა ამერიკის შეერთებული შტატები, 1782 წლის (ამჟამად მოქმედი) კონსტიტუციის შესაბამისად. მოგვიანებით ფედერაციულად მოწყობილი სახელმწიფოები გაჩნდა ყველა კონტინენტზე.

რა თქმა უნდა, დასაფასებელია საერთაშორისო მასშტაბით ფედერაციული მოდელის გავრცელების მიღწევები. მაგრამ უნდა ითქვას, ომ საერთოდ, სახელმწიფოები დიდად არ ჩქარობენ ტერიტორიული მოწყობის უნიტარული ფორმის შეცვლას ფედერაციულით, თუ, რასაკვირველია, არ გავასაღებთ სასურველს სინამდვილედ. დღესდღეობით მსოფლიოში არის სულ 23 ფედერაციული სახელმწიფო, მაშინ როდესაც სახელმწიფოების საერთო რიცხვი 200-ამდეა.

უნიტარიზმი და ფედერალიზმი ისე დიდხანს არსებობდნენ ურთიერთის პარალელურად და, გარკვეულწილად უპირიპირდებოდნენ ერთმანეთს, რომ როგორც ეს პოლიტიკაში ხდება ხოლმე, საბოლოოდ დაუახლოვდნენ. დაახლოების პროცესი შედგა ძირითადად უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის მანძილზე. ამჟამად შესაბამისი უნიტარული სახელმწიფოების შემადგენლობაში რეგიონული სტატუსი აქვთ: ალანდის კუნძულებს (ფინეთი), მენის კუნძულსა და ნორმანდიის კუნძულებს, უელსს, შოტლანდიას (დიდი ბრიტანეთრი), იტალიის 20 და ესპანეთის 17 ოლქს, გრენლანდიას და ფარერის კუნძულებს (დანია), როდეზიას (ტანზია)...

დასანანია, რომ ფედერალიზმის ადაპტებმა მოუფიქრებელი აჩქარებით ფედერაციულად გამოაცხადეს დეცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფოები, მიუხედვად იმისა, რომ შესაბამის კონსტიტუციებში ეს სახელმწიფოები ცალსახად უნიტარულებად არის გამოცხადებული. სახელმწიფო მოწყობის ფორმების დაახლოებასთან დაკავშირებით საკითხთა წრის განზოგადებისა და მეცნიერული ანალიზის გარეშეც კი შეგვიძლია დავადასტუროთ ის, რაც გამოხატავს არსებულ რეალიებს.

პირველი. ფედერალიზმმა დაკარგა ძველი მონოპოლია დეცენტრალიზებულ სახელმწიფოებრივ მოწყობაზე. დღეს იგი კონკრეტულად არის გამოხატული არა მარტო ფედერაციულ, არამედ აგრეთვე დეცენტრალიზებულ უნიტარულ სახელმწიფოებში. მეორე. წარმოიშვა ფედერაციულ და უნიტარულ სახელმწიფოთა ახალი ნაირსახეობა - ცენტრალიზებული ფედერაციული და დეცენტრალიზებული უნიტარული სახელმწიფოები.

აქვე აღვნიშნავ: ზოგიერთი უნიტარული სახელმწიფოს დეცენტრალიზაციამ, თუმცა გამოიწვია ფედერაციულ სახელმწიფოებთან მათი არსებითი დაახლოება, მაგრამ არა იმდენად, რომ დაეკარგათ განსხვავებული ნიშნები და მომხდარიყო სახელმწიფოებრივი მოწყობის ამ ორი ფორმის შერწყმა. მათ შორის რჩება თვისობრივი განსხვავება. იგი გამოიხატება არა მარტო უნიტარული და ფედერაციული სახელმწიფოების დეცენტრალიზაციის ხარისხით, არამედ მათში შემავალი ტერიტორიული წარმონაქმნების სამართლებრივი სტატუსის გენეზისითა და ეროვნული დამოუკიდებლობისა და ტერიტორიული მთლიანობის სამართლებრივი დაცვის მექანიზმებით.

უნიტარულ დეცენტრალიზებულ სახელმწიფოებში ხელისუფლებრივ დებულბათა გრადაციის ვექტორი ყოველთვის ზუსტად ესადაგება ერთ გათვალისწინებულ მიმართულებას - ზემოდან ქვემოთ, მაშინ როდესაც ფედერაციულ სახელმწიფოებში - ასეთივე მუდმივობით - პირიქით, ე.ი. ქვემოდან ზევით. იმ პერიპეტიების დროს, რომლებიც ჩვეულებრივ თან სდევს უნიტარულ სახელმწიფოთა ტერიტორიულ საფუძველზე დეცენტრალიზაციის პროცესს, საბოლოო ანგარიშით, გადამწყვეტი მომენტია სახელმწიფოებრივი ნება, რომელიც შესაბამის საკონსტიტუციო კანონმდებლობაშია განსახიერებული. პრინციპულად სხვაგვარი წამოშობისაა ფედერაციული სახლმწიფოების სუბიექტთა სტატუსი. როგორც ისტორია მოწმობს, კლასიკური ფედერაციის შექმნის ინიციატორები და შემოქმედნი, ზოგადი წესით, არიან სახელმწიოფო წარმონაქმნები - კანტონები, შტატები, პროვინციები, მიწები.

გამონაკლის წარმოადგენენ კვაზიფედერაციული სახელმწიფოები. მაგალითად, ყოფილი საბჭოთა კავშირი, რომელშიც ბრძოლას გაეთიანებისათვის უცვლელად მეთაურობს ცენტრი და შესაბამის წარმონაქმნებს მომყოლის როლს უტოვებს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, კვაზიფედერალური სახელმწიფოები აიგება არა ქვემოდან, არამედ ზემოდან. მათ, როგორც წესი, ძლიერი კედლები აქვთ, მაგრამ ძალზე მერყევი საძირკველი.

ფედერალური სახელმწიფოების კონსტიტუციების ზედაპირული გაცნობაც კი იძლევა შესაძლებლობას დავრწმუნდეთ იმაში, რომ მათი მოსახლეობის მრავალეროვანი შემადგენლობის ამა თუ იმ განსხვავებისა, ისინი როგორც წესი, მოწყობილი არ არიან ეროვნული ნიშნის მიხედვით. ასე მაგალითად, შვეიცარია ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულად დაყოფილია 26 კანტონად და ნახევარკანტონად, მაშინ როცა ძირძველი შვეიცარიელები ოთხ ენაზე მეტყველებენ - გერმანულად (65%), ფრანგულად (18%), იტალიურად (10%) და რეტრორომანულად (1%). თუმცა შავკანიანთა ხვედრითი წილი ამერიკის ფედერალურ ოლქში კოლუმბიაში - 70%-ზე მეტს შეადგენს, ის 1791 წელს მერილენდის შტატისაგან გამოყვეს არა ამ ნიშნით, არამედ აშშ მომავალი დედაქალაქის ვაშინგტონისათვის.

ალბათ, საჭირო არ არის ვრცლად ვილაპარაკოთ იმაზე, რომ მასშტაბური მცდელობა ფედერალური სახელმწიფოების კონსტრუირებისა არა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ, არამედ ეროვნულ საფუძველზე იქცა ერთ-ერთ ძირითად მიზეზად იმისა, რომ ყველა ეგრეთწოდებული სოციალისტური ფედერაციული სახელმწიფოების - სსრ კავშირის, იუგოსლავიის, ჩეხოსლოვაკიის - ავრალური დაშლა მოხდა ერთდროულად.

ვიცი, რომ ზოგიერთების გულისწყრომას გამოვიწვევ, მაგრამ მაინც უნდა ვთქვა: შიდასახელმწიფოებრივი ისეთი ფორმულის ძიებაში, რომელიც უზრუნველყოფდეს სეპარატისტულ საშიშ ტენდენციებისაგან დაცვას, ყველაზე ხელშესახები შედეგები მოპოვებულია უნიტარულ დეცენტრალიზებულ სახელმწიფოებში.

როგორც ცნობილია, ფრანკოს შემდგომ ესპანეთში ეროვნული პრობლემა ერთ-ერთი უმწვავესი იყო. 1978 წლის კონსტიტუციის შესაბამისად ნაციონალურმა პროვინციებმა - კატალონიამ, ბასკონიამ, გალისიამ და ანდალუზიამ მოიპოვეს ავტონომიის ფართო უფლებები, შექმნეს თვითმმართველობის მძლავრი ორგანოები. ამით ქვეყანამ თავიდან აიცილა ეთნოსებს შორის შეიარაღებული კონფლიქტების საფრთხე და მნიშვნელოვნად გააჯანსაღა შიდაპოლიტიკური ვითარება. რეფორმამ დასაყრდენი გამოაცალა შეურუგებელ სეპარატიზმს. ბასკების ნაციონალისტურმა ორგანიზაცია „ეტამ“ დაკარგა ადრინდელი გავლენა მასებზე და იძულებული გახდა მთელი თავისი აქტიურობა ტერორისტული აქტებით შემოეფარგლა.

ასიმილაციის შორსწასული პროცესისა და ბილინგვიზმის მიუხედავად, იტალიის ეროვნული უმცირესობანი საკმაოდ მკაფიოდ გამოირჩევიან ქვეყნის მოსახლობში. ამ გარემოებმ თავისი ასახვა ჰპოვა შიდასახემწიფობერივ მოწყობაში. ოცი ავტონომიური ოლქიდან ხუთი სარგებლობს სპეციალური სტატუსით, ამასთან, ოთხი მათგანი შექმნილია ეროვნული ნიშნის მიხედვით: ვალე-დ'აოსტა, ტრენტინო-ალტო-ადიჯა, ფრიული-ვენეცია-ჯულია და სარდინია. სპეციალურმა სტატუსმა უზრუნველყო ზემოდასახელებული ოლქები ფართო დამოუკიდებლობითა და დიდი მოცულობის უფლებამოსილებით.

შედარებისათვის აღვნიშნავ, რომ იმ ფედერაციულ სახელმწიფოებში, რომლებშიც არსებობენ სუბიექტები, შექმნილი ეროვნული ნიშნით, პერმანენტულად არსებობს ტერიტორიალური მთლიანობის დარღვევის საფრთხე (კვებეკი კანადაში, კაშმირი ინდოეთში, კოსოვო იუგოსლავიაში...)

იმ მიზნით, რომ წინ აღუდგნენ სეპარატიზმს და თავი დაიცვან მისი დამანგრეველი შედეგებისაგან, სახელმწიფოებმა შეიმუშავეს სპეციალური ზომების სისტემა, რომელიც ერთობლიობაში ქმნის სამართლებრივი დაცვის მექანიზმს. თუმცა ფედერალურ და დეცენტრალიზებულ უნიტარულ სახელმწიფოებში ამ მექანიზმის კონსტუქცია გარეგნულად ერთმანეთს წააგავს, მგრამ არსებითად ისინი სულაც არ არიან ერთნაირი და, რაც მთავარია, ტოლფასი.

აქ ერთ-ერთი წამყვანი როლი ეკისრება ცენტრის სრულუფლებიან წარმომადგენლს ადგილებზე. ზოგიერთ ფედერაციულ სახელმწიფოებში გუბერნტორებს ირჩევენ (აშშ), სხვაგან ნიშნავენ (ინდოეთი). აღსანიშნავია, რომ ისინი ჩაყენებული არიან გაორებულ მდგომარეობაში: ერთის მხრივ, ისინი ფედერაციის წარმომადგენლებია, მეორეს მხრივ - ადგილობრივი ადმინისტრაციის მეთაურები. გუბერნატორებს მინიჭებული აქვთ ფართო უფლებები: შტატის საკანონმდებლო კრების მოწვევა და დათხოვნა (ავსტრალია), ვეტოს დადებისა და შეწყალების უფლება, მმართველი აპარატის არაარჩევითი პირების, პირველ რიგში მინისტრების, დანიშვნა და სხვა. მათი ვალდებულებანი ცენტრისადმი ბიბლიაზე დაფიცებით შემოიფარგლება. გფრ-ში მიწების მიერ ფედერალური კანონების შესრულებისადმი მეთვალყურეობა უზრუნველყოფილია: ა) მთავრობის წარმომდგენლების დროდადრო ადგილებზე წარგზავნით და ბ) მთავრობის მოთხოვნის საფუძველზე მიწების უმაღლესი ორგანოების ანგარიშების განხილვით.

პრინციპულად განსხვავებულია ქვეყნის ერთიანობის დაცვის სამართლებრივი მექანიზმი, დაწესებული დეცენტრალიზებულ უნიტარულ სახელმწიფოებში. პირველ ყოვლისა, მთავრობის წარმომადგენლს, - იმ წესების მიხედვით, რომლებშიც გმონაკლისი არ არსებობს, - მოსახლობა კი არ ირჩევს, არამედ ქვეყნის მთავრობა ნიშნავს. შემდეგ, მათი სამართლებრივი მდგომარეობა და სამსახურებრივი დანიშნულება სავსებით ცალსახაა - თვალყური ადევნონ ავტონომიურ წარმონაქმნთა საქმინობის კანონიერებას. ამას სრულიადაც არ უშლის ხელს ის გარემობა, რომ ისინიც ხელმძღვანელობენ ადმინისტრაციას, მაგრამ არა წარმონაქმნთა, არამედ სახელმწიფო აღმასრულებელი დაქვემდებარების - ფოსტა-ტელეგრაფის, საავტომობილო და სარკინიგზო გზების, საჰაერო ტრანსპორტის, საერთო-სახელმწიფოებრივი დანიშნულების საწარმოებსა და დაწესებულებებს.

ჩემი აზრით, ყურადღებას იმსახურებს ესპანთის კანონმდებლობა, რომლის შესაბმისად კატალონიის პარლამენტის თავმჯდომარეს და ბასკონიის მთავრობის თავმჯდომარეს ნიშნავს მეფე.

როგორც ზემოაღნიშნულიდან ჩანს, ფედერაცია საქართველოსთვის არ წარმოადგენს სახელმწიფო მოწყობის ოპტიმალურ ფორმას. რამოდენიმე ხნის წინ ჩვენი ქვეყნის ხელმძღვანელობა მას მიუღებლად მიიჩნევდა, მაგრამ შემდგომში მოსკოვის რჩევა-დარიგების შედეგად მას დაეთანხმა, იმის იმედით, რომ ასეთი დათმობა მწვანე შუქს აუნთებს აფხაზეთის პრობლემის სრულმასშტაბურ გადაწყვეტას. სასოება არ გამართლდა. ახლა აფხაზი სეპარატისტები კონფედერაციის ულმობელი მიმდევრები აღმოჩნდნენ!

არსებობს თუ არა გამოსავალი შექმნილი მდგომარეობიდან?

ჩემის ღრმა რწმენით, არსებობს. ის იმაში მდგომარეობს, რომ საზღვარგარეთის კონსტიტუციური სამართლის დოქტრინაზე და პრაქტიკაზე დაყრდნობით და ფედერალიზმისა და დეცენტრალიზებული უნიტრიზმის მიღწევების ფართო გამოყენებით შემუშავდეს აფხაზეთის ავტონომიის სტატუსი. ნათქვამი - მხოლოდ სქემაა. მას არ შეუძლია პასუხი გასცეს ყველა დასმულ კითხვას. საქმე ის გახლავთ, რომ ამჯერად მე არ ვცდილობ გადამრჩენი რეცეპტის გამოწერას და ყველა კონკრეტული საკითხის განხილვას. ჩემს ამოცანას ვხედავ მხოლოდ იმაში, რომ აღვნიშნო პრობლემა, რომლის გადაწყვეტა მოითხოვს იურისტებისაგან საკირკიტო სამუშაოს და ინსტიტუციონალურ შემოქმდებას.

მე ვთვლიდი, რომ დავით მუსხელიშვილის გამოსვლის შემდეგ ჩემი გამოსვლა საერთოდ საჭირო აღარ იქნებოდა. იმიტომ, რომ ეს არ არის ის აზრი, რომელიც ჩვენს ისტორიკოსთა წრეში მეცნიერული კვლევის შედეგად არის ჩამოყალიბებული, რომ საქართველოს ისტორიას, ქართული ქვეყნების ისტორიას, თავიდან ბოლომდე წითელ ზოლად გასდევს გაერთიანებისაკენ ტენდენცია. ეს არის ის, რაზეც ჩვენ ვერავითარ შემთხვევაში თვალს ვერ დავხუჭავთ. გაერთიანებისაკენ სწრაფვა ყველა წერილობით დოკუმენტშია დაფიქსირებული.

აქ ითქვა ფარნავაზის მიერ შექმნილი საერისთავოების შესახებ. სწორედ ფარნავაზის მიერ შექმნილი საერისთავოები ამ ერთიანობის მანიშნებელია. ეს ადმინისტრაციული ერთეულებია და ერისთავები მეფის მოხელეები იყვნენ. რამდენად შემდეგ ამის დაცვა შესაძლებელი იყო, ეს საკითხის სხვა მხარეა. მაგრამ პრინციპში გადაწყვეტა ასეთია: ერისთავები ყოველთვის, ყოველ ეტაპზე საქართველოს ისტორიისა, ფარნავაზიდან დაწყებული, გნებავთ შემდეგაც ყოველთვის იურიდიულად მეფის მოხელეები იყვნენ და ისინი როგორც მეფის მოხელეები ისე განაგებდნენ თავის საერისთავო ქვეყნებს. სრულიად აშკარაა ის გარემოებაც, რომ ე.წ. მარქსიტულ-ლენინური იდეოლოგიის ბატონობის პერიოდში, როდესაც საქართველოს დაშლაზე ვლაპარაკობდით, ვასახელებდით საშინაო ფაქტორებს და შემდეგ საგარეოს, მაგრამ ჩვენთვის სრულიად აშკარაა ის გარემოება, რომ ქვეყნის დაშლას განაპირობებდა უმთავრესად საგარეო ფაქტორი. გარკვეული პირობები, რასაკვირველია, ქვეყნის შიგნითაც იყო. ეს შუა საუკუნეებისათვის დამახასიათებელი ტენდენციაა საერთოდ, მაგრამ საბოლოოდ დაშლას მაინც განაპირობებდა საგარეო ფაქტორი. გარეშე ძალა ქვეყნის სეპარატისტულ ძალებს იყენებდა და ეყრდნობოდა.

ასე რომ, ეს ჩვენთვის ძალიან მნიშვნელოვანი გარემოებაა. ისტორიული წყაროების მიხედვით ყოველთვის არსებობდა ქართველთა ერთიანობის შეგნება. რომ კახი, იმერი თუ ვინც გნებავთ, ყველანი ქართველები არიან.

ამ კონცეფციას ვახუშტი შესანიშნავად აყალიბებს, როდესაც წერს: „რომელსა გინდა ქართველსა კითხო, გინდა კახსა, გინდა იმერსა და გინდა სხვასა, რა რჯული ხარ, (რჯული სარწმუნოებასაც ნიშნავს და ეროვნებასაც - მ.ლ.) უმალ მოგიგებს - ქართველი. ამ ზემოთ დასახელებულთაგან, რომელსაც გინდა ჰკითხო, რომელია ენა შენი, უმალ მოგიგებს - ქართული“.

ვახუშტიმ შესანიშნვად იცის, სხვათა შორის, რომ აფხაზებს, მეგრელებს, სვანებს თავისი სალაპარაკო ენა აქვთ, მაგრამ მან იცის ისიც, რომ ყოველი მათგანის სახელმწიფო მმართველობის, ლიტერატურის, წირვა-ლოცვის ენა არის ქართული. ასე რომ იმ უმძიმეს ვითარებაში, რომელშიც, მე-16-18 საუკუნეების მანძილზე საქართველო იმყოფებოდა ერმანეთისაგან დამოუკიდებელ ქართლის, კახეთის, იმერეთის სამეფოებად და ოსმალთაგან მიტაცებულ სამცხე-საათაბაგოდ, ერთიანობის ეს თვითშეგნება იმ ფარგლებში, რომელიც ბატონმა დავითმა შემოხაზა, ყოველთვის არსებობდა საქართველოში.

ავიღოთ მე-19 საუკუნე. მიუხედავად იმ უზარმაზარი დაწოლისა, რომელსაც საქართველო ამ პერიოდში განიცდიდა რუსეთის იმპერიისაგან, ის დაყოფისაკენ მიმართული პროცესები, რომელიც ამ დროს შეიმჩნევა, ძირითადად იმ დაწოლის შედეგი იყო და მიუხედავად ამისა, ჩვენ ძალიან კარგად ვიცით, სწორედ მე-19 საუკუნეში რომ მიმდინარეობს ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა. ის მიმართული იყო არა მხოლოდ პოლიტიკური განთავისუფლებისაკენ, ის საქართველოს გაერთიანებასაც ისახავდა მიზნად. ეს ხაზი დამახასიათებელია მთელი ჩვენი ისტორიისათვის.

რაც შეეხება სახელმწიფოს მოწყობის პრინციპებს. მე უნიტარული მოწყობის მომხრე ვარ, მთლიანად სახელმწიფოს დაყოფა უნდა მოხდეს ადმინისტრაციული პრინციპით., აქ პირველ რიგში ეკონომიკური ფაქტორი უნდა იყოს გათვალისწინებული.

ჩვენ კარგად ვიცით, რომ აჭარა და გურია ეკონომიკურად საქართველოს ისტორიაში ერთ ერთეულს წარმოადგენდა. ასევე კარგად ვიცით, რომ სვანეთი თავის მეზობელ რაჭა-ლეჩხუმთან ერთად მთიან რეგიონში ყოველგვარი ეთნიკური პრინციპის გარეშე ერთ რეგიონს წარმოადგენდა. ასევე სამეგრელო და აფხაზეთი, როგორც წესი, ერთ რეგიონს წარმოადგენდა. ამას ისე ნუ გავიგებთ, რომ მე ვიძლევი რეცეპტს, მაგრამ ის ჩვენი ძველი ისტორიული გამოცდილება, რომელი კუთხეები იყო ეკონომიკურად ერთიანი ანგარიშგასაწევია.

ახლა, რაც შეეხება ე.წ. სამხრეთ ოსეთის პრობლემას.

მე ხვა დროსაც მითქვამს და არაერთხელ საყვედურიც მიმიღია ამაზე: საქართველოში არავითარი „ოსეთი“ არ შეიძლება არსებობდეს. ოსეთის სახელმწიფო არსებობს. ფაქტია ისიც, რომ საქართველოში ჩვენი ბედუკუღმართობის გამო, ოსებს გარდა ბევრი სხვადასხვა ეროვნებების წარმომადგენელნი არიან დასახლებული. ამიტომ მათ უნდა ჰქონდეთ კულტურული ავტონომია, ისე როგორც შეეფერება ყველა ცივილიზებულ სახელმწიფოს შიგნით არსებულ პრინციპს. კულტურული ავტონომია ჩემთვის სრულიად გასაგებია, მაგრამ არავითარი ადმინისტრაციული და, მით უმეტეს, პოლიტიკური ავტონომია. რაც შეეხება აჭარას, აჭარის ავტონომია დღეს ჩემთვის გაუგებარია.

რაც შეეხება აფხაზეთს. ეს ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მტკივნეული საკითხია და ვთვლი, რომ იმ სამ ათეულში, რომელიც ჩვენ გვიანდერძა საბჭოთა ხელისუფლებამ, აფხაზეთს ყველაზე მეტად აქვს იმის უფლება, რომ გარკვეულად მოწყობილი იყოს მაღალი დონის პოლიტიკური სტატუსით საქართველ;ოს ერთიანი სახელმწიფოს შემადგენლობაში. რაც შეეხება აფხაზებს, დღეს ჩვენ ნუ ვდავობთ იმაზე, წარმოშობით ვინ არიან ისინი, ქართველები თუ ჩრდილოკავკასიური აფსუები. ამას საქართველოას ადმინისტრაციული მოწყობის საკითხისათვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს, ჩვენ ფაქტის წინაშე ვდგავართ.

აფსუა, როგორც ისინი თავისთავს უწოდებენ, ჩვენ კი აფხაზებს (ჩვენგან შევიდა მსოფლიოს ყველა ენაში მათ სახელწოდებად „აფხაზი“), დღეს არის ერი თავისი ჩამოყალიბებული ეროვნული თვითშეგნებით, კულტურით. ასე რომ, ამას გარკვეული ანგარიში უნდა გაეწიოს.

რა შეეხება აჭარას, აჭარლები ქართველები არიან ქართული ენით და ქართული კულტურით. რასაკვირველია სარწმუნოებრივ მომენტს ანგარიში უნდა გაეწიოს, მაგრამ ჩვენ ძალიან კარგად ვიცით, რომ აჭარაში ყველგან მაჰმადიანები არ არიან და მაჰმადიანი აჭარლებიც ქართველები არიან. ეს ძალიან დელიკატური საკითხია, ძალიან რთული პობლემაა.

მივესალმები იმას, რომ საჭიროდ ჩათვალეს ეს საკითხი ასე საჯარო მსჯელობის თუ აზრთა გაცვლა-გამოცვლის საგანი გამხდარიყო, რომ ყველას შეეძლოს თავისი აზრი გამოთქვას და ამავე დროს გვეყოს იმის ინტელიგენტობა, რომ განსხვავებული აზრის მქონე პირი ერის და სამშობლოს მოღალატედ არ მივიჩნიოთ.

აფხაზეთმა, როგორც საქართველოს შემადგენლობაში მყოფმა ერთ-ერთმა გეოგრაფიულმა, ადმინისტრაციულმა და პოლიტიკურმა ერთეულმა, თავისი განვითარების ისტორიულად რთული გზა გაიარა.

მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთის სეპარატისტულმა თვითმარქვია ხელისუფლებამ უცხო ქვეყნის ძალების აქტიურობით, წაქეზებითა და მონაწილეობით შესძლო აფხაზეთიდან განედევნა სამას ათასზე მეტი აფხაზეთის მკვიდრი მოსახლეობა, აფხაზეთი გამოცხადდა როგორც დამოუკიდებლი სახელმწიფო, გაერომ, ევროსაბჭომ და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებმა, მსოფლიო თანამგობრობის ქვეყნებმა რუსეთის ჩათვლით არ სცნეს აფხაზეთი, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო. აფხაზეთი მათ მიერ არაერთხელ აღიარებულია საქართველოს შემადგენელ ნაწილად. ამასთან ერთად, აფხაზეთის დაკარგვას, საქართველოს შემადგენელი ნაწილის - აფხაზეთის პოლიტიკურ-სამართლებრივ ჩამოცილებას ვერ და არც ეგუება სრულიად საქართვლო, მათ შორის აფხაზეთიდან იძულებით გადაადგილებული მოსახლეობის უმრავლესობა - შეურაცხოფილი და პატივაყრილი.

ასეთ პირობებში მართებულად ისმის კითხვა, თუ როგორი უნდა იყოს აფხაზეთის, როგორც საქართველოს შემადგენლი ნაწილის, სამართლებრივი სტატუსი.

საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუციით აფხაზეთი აღიარებულია საქართველოს შემადგენელ ნაწილად. მაგრამ გასაგები მიზეზების გამო, კონსტიტუციით განსაზღვრული არაა მისი სამართლებრივი მდგომარეობა. თუმცა საქართველოს მოქმედი კანონმდებლობით აფხაზეთი, ისევე როგორც აჭარა, აღიარებულია ავტონომიურ რესპუბლიკად. იმდენად, რამდენადაც აფხაზეთის 1978 წლის 6 ივნისის კონსტიტუცია ბევრ საკითხში ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, იგი შესაბამისობაშია მოსაყვანი საქართველოს კონსტიტუციასთან. ეს საკითხი საუბრის ცალკე თემაა.

აღვნიშნავ მხოლოდ, რომ აფხაზეთის სტატუსის დეტალური გარკვევა მისივე კონსტიტუციით შეუძლებელია, მიუხედავად ამისა, მასში საინტერსოა გამოიკვეთოს ის ძირითადი ნიშნები, რომლებიც გააჩნდა აფხაზეთს პირობითად, ფორმალური თვალსაზრისით თუ ვიმსჯელებთ მასზე, როგორც ფედერციის სუბიექტზე. კერძოდ, აფხაზეთს გააჩნდა კონსტიტუცია, გერბი, დროშა, დედაქალაქი სახელისუფლებო სტრუქტურები - უზენაესი საბჭო, მინისტრთა საბჭო, უზენაესი სასამართლო და მის გამგებლობას მიკუთვნებული უფლებამოსილებანი. ეს უფლებამოსილებანი განმტკიცებული იყო საქართველოსა და საბჭოთა კავშირის კონსტიტუციებითაც.

თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ საბჭოთა ფედერაციისათვის დამახასიათებელი ეს პირობითი, ფორმალური ნიშნები მხოლოდ დეკლარირებული ხასიათისა იყო. არათუ აფხაზეთს, როგორც ავტონომიურ რესპუბლიკას, მსგავსად საბჭოთა კავშირის სხვა ავტონომიებისა, არამედ თვით საბჭოთა კვშირის მოკავშირე რესპუბლკებსაც კი, რომელნიც საბჭოთა კავშირის კონსტიტუციით აღიარებულნი იყვნენ სუვერენულ სახელმწიფოებად, ფედერაციის სუბიექტისათვის დამახასიათებელი უფლებამოსილებანი არ გააჩნდათ, და ფაქტიურად საბჭოთა იმპერიის ცენტრს დაქვემდებარებული წმინდა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულები იყვნენ. დღეისათვის მეტად აქტუალურია საკითხი, თუ როგორი უნდა იყოს საქართველოს ტერიტორიული მოწყობა, განსაკუთრებით აფხაზეთის სამართლებრივი სტატუსი. საკითხის გადაწყვეტას არა მარტო შიდასახელმწიფოებრივი მნიშვნელობა აქვს, როგორც აფხაზეთის კონფლიქტის დარეგულირების საშუალებას, არამედ დიდი საერთაშორისო ჟღერადობაც, მით უმეტეს, რომ მგავსი პრობლემის გადაწყვეტა მსოფლიოს ბევრი ქვეყნისათვის მეტად აქტულურია.

აფხაზეთის სტატუსის განსაზღვრისას, უპირველეს ყოვლისა, გათვალისწინებული უნდა იქნეს მსოფლიოსა და საქართველოს ისტორიული გამოცდილება, ქართველებისა და აფხაზების თანაცხოვრების დადებითი ტრადიციები, მათი ყოფითი ურთიერთობანი და, რაც მთავარია, დღევანდელი რეალობა. უნდა აღინიშნოს, რომ აფხაზეთს კონფლიქტის შემდეგ საქართველოს ფედერაციული მოწყობის საწინააღმდგო მოსაზრებები აშკარად არარეალურია. მათ ავტორებს, მწამს, რომ საქართველოს სიყვარული ამოძრავებთ. ჩვენც გათავისებული გვაქვს, რომ სახელმწიფოთა ფედერაციულ საწყისებზე მოწყობას დადებითთან ერთად თავისი სერიოზული უარყოფითი თვისებები გააჩნია.

ამასთან საყურადღებოა, რომ მსოფლიოში არსებობენ უნიტარული სახელმწიფოები, რომელთა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებს უფრო მეტი უფლებამოსილებანი გააჩნია, ე.ი. უფრო მაღალია დეცენტრალიზაციის ხარისხი, ვიდრე ზოგიერთ ფედერაციულ სახელმწიფოს ფედერციის სუბიექტებს. ამის საილუსტრაციოდ ესპანეთიც გამოდგება, რომელიც უნიტარული სახელმწიფოა, ხოლო მის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულს, ბასკეთს, მართვის დეცენტრალიზაციის შედეგად ისეთი მაღალი უფლებების დონე გააჩნია, რომ ბევრ ფედერაციული სახელმწიფოს სუბიექტს შეშურდება.

მიუხედავად ზემოთქმულისა, ფედერალიზმი საქართველოსათვის ის ხერხი იქნებოდა, რომელიც მისი ტერიტორიული მთლიანობის აღსადგენად გამოდგება. შემთხვევითი არ არის, რომ საქართველოს პრეზიდენტმა ბატონმა ედუარდ შევარდნაძემ 1995 წლის 29 მაისს საქართველოს საკონსტიტუციო კომისიის სხდომაზე გამოთქვა მოსაზრება საქართველოს ტერიტორიული მოწყობის საკითხთან დაკავშირებით: „შეიძლება არც გაჩენილიყო ფედერალიზმის იდეა, რომ არა ის ურთულესი პრობლემა, რომელიც ჩვენს წინაშე დგას აფხაზეთის პრობლემის, აფხაზეთის სტატუსის განსაზღვრის სახით, რომ არ იყოს აღსადგენი საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობა. ჩვენ ამ საკითხზე ბევრი ვიფიქრეთ, მრვალი კონსულტაცია გვქონდა ქართველ და უცხოელ სპეციალისტებთან. საბოლოო დასკვნა, რჩევა და რეკომენდაცია ასეთია: „ამ პრობლემის მოგვარება უფრო ადვილია, უფრო იოლია, სავსებით შესაძლებელია სწორედ ფედერაციული მოწყობის პირობებში“ (გაზეთი „საქართველოს რესპუბლიკა“, 1995 წ. 1 ივნისი, გვ. 2).

მართლაც, დღეს, როდესაც აფხაზეთს ფაქტიურად ყველანაირი კავშირი გაწყვეტილი აქვს საქართველოსთან აფხაზეთის სეპარატისტული რეჟიმისა და მისი მხარდამჭერი ძალების მეოხებით, ფედერაციული მოწყობა იქნება სამართლიანი გზა ამ კავშირის აღსადგენად.

აფხაზეთის, როგორც ფედერაციის სუბიექტის, არსებობის წინააღმდეგ გამოსვლა სეპარატისტთა და რუსეთის იმპერიული ძალების წისქვილზე ასხამს წყალს, რამდენადაც ასეთი პოზიცია გაუგებარი და მიუღებელია საერთაშორისო თანამეგობრობისათვის, რომლის აზრსაც ანგარიში უნდა გაეწიოს.

ამავე დროს ჩვენ არ უნდა დავუშვათ საქართველოს ისეთი სახელმწიფოს მოწყობა, რომელიც შეიცავს კონფედერაციის ნიშნებს. ამ მხრივ დასაგმობი და მიუღებელია ქართული მხარის მიერ ხელმოწერილი 1994 წლის 4 აპრილის პოლიტიკური განცხადება „ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის პოლიტიკური დარეგულირების შესახებ“, რომლის მიხედვითაც აფხაზეთს როგორც ავტონომიას და საქართველოს ცენტრალურ ხელისუფლებას ერთობლივი კომპეტენციები ექნებათ ისეთ სფეროებში, როგორიცაა: საგარეო ურთიერთობა, საბაჟო სამსახური და სხვა.

ასეთი ერთობლივი კომპეტენციების დაშვება მიუღებელია, რადგანაც ამ შემთხვევაში ჩვენ ფაქტიურად გვექნება ორი საერთაშორისო სუბიექტი, რაც სახელმწიფოსათვისაა დამახასიათებელი. ამიტომ ზოგიერთი ოპონენტის აზრს, რომ ეს დოკუმენტი მისაღებია და საქართველოს სახელმწიფოებრიობისათვის საზიანო არ არის, ვერ დავეთანხმები, რადგან იგი ერთიანი, მთლიანი საქართველოს არსებობის პრნციპს ეწინააღმდეგება და ფაქტიურად არღვევს საქართველოს ტერიტორიულ მთლიანობას. ამის არდანახვა არ შეიძლება.

უფრო მეტიც, იმავე დღეს, 1994 წლის 4 აპრილს, აფხაზეთის კონფლიქტთან დაკავშირებით ხელმოწერილ იქნა ოთხმხრივი ხელშეკრულება, რომლის მიხედვითაც ის პირები, რომლებიც მონაწილეობას იღებდნენ აფხაზეთში საბრძოლო მოქმედებებში, ვერ დაბრუნდებიან აფხაზეთში. თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ აფხაზეთის ომის დროს საბრძოლო მოქმედებებთან უშუალოდ დაკავშირებული იყო ათიათასობით დევნილი, რომელიც თავის სახლ-კარს, თავის მამულს იცავდა, ფაქტიურად აფხაზეთში დევნილთა დაბრუნება ფიქციად რჩება, ხოლო დევნილთა აღნიშნული ადამიანების გარეშე დაბრუნებისას აფხაზეთში საქართველოს იურისდიქციის აღდგენას აზრი არ ექნება. ეს კი ათიათასობით დევნილის საქართველოს კონსტიტუციისა და საერთაშორისო ნორმებით აღიარებული უფლებებისა და თავისუფლებების უხეშად ხელყოფის ტოლფასია.

როდესაც ვეხებით საქართველოს შემადგენლობაში აფხაზეთის მომავალ სტატუსს, ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვაოთ ორი რამ: პირველი - აფხაზეთის როგორც ფედერაციის სუბიექტის ფართო უფლებამოსილებანი, და მეორე - აფხაზეთში მცხოვრები საქართველოს მოქალაქეების პოლიტიკური და სხვა უფლებებისა და თავისუფლებების ხარისხობრივი და თვისობრივი დაყოფა ეროვნული ნიშნის მიხედვით. ამის გაუთვალისწინებლობას, სამწუხაროდ, ადგილი ჰქონდა აფხაზეთში 1991 წელს საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების მხრიდან ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოს არაჩევნების დროს. გარკვეულწილად წაყრუებამ დააჩქარა კიდეც აფხაზეთში მომხდარი კონფლიქტი.

მომავალში აფხაზეთს უნდა გააჩნდეს ისეთი სამართლებრივი სტატუსი, რომ ყველა მოქალაქე, განურჩევლად ეროვნული კუთვნილებისა, თანაბარი უფლებებით სარგებლობდეს. ეს პრინციპი ხომ დღევანდელი მსოფლიოს ნებისმიერი ცივილიზებული სახელმწიფოს საქმიანობის ძირითადი ქვაკუთხედია.

რადგან ბევრი იყო საუბარი ჩვენი კონფერენციის თემის პოლიტიკურ ნაწილზე, მე მასზე არ შევჩერდები ერთადერთი, მაინც მინდა ჩემთვის გავერკვე - რომელ სქემაში ვჯდები, მოწინააღმდეგეების თუ მომხრეების?!

გამოიკვეთა ორი უკიდურესობა: ერთი, როდესაც ფედერაციის სუბიექტის სახით წარმოუდგენიათ დღევანდელი ჩვენი სამხარეო ერთეულებიც, ანუ საქართველოს ფედერაციულ მოწყობას განიხილავენ არა პოლიტიკური მიზანშეწონილობიდან გამომდინარე, არამედ როგოც ტერიტორიული მოწყობის დეცენტრალიზაციის ფორმას.

მეორე უკიდურესობა - მხოლოდ აფხაზეთს მიეცეს განსაკუთრებული სტატუსი ფედერალურ სახელმწიფოში, დანარჩენი ერთეულები დეცენტრალიზებული იყოს რანგირების მიხედვით, ანუ აფხაზეთი უფრო მაღალი უფლებების მქონე, აჭარა - უფრო დაბალი, სამხრეთ ოსეთი კიდევ უფრო დაბალი. თუმცა დღეს სამხრეთ ოსეთის შესახებ ითქვა, რომ მას არ უნდა ჰქონდეს ავტონომიური წარმონაქმნის სტატუსი. ასეთი მიდგომა ძალიან ცუდია. როგორც არ უნდა ყოფილიყო ისტორიულ წარსულში, დღევანდელობა გვიჩვენებს, რომ სამხრეთ ოსეთი არის ჩვენგან არაკონტროლირებადი, თვითგამოცხადებული, ასე ვთქვათ, არშემდგარი „სახელმწიფო“. ჩვენი დამოკიდებულება ამ რეგიონისადმი ასეთია, რომ თითქოს პრობლემა უკვე გადაწყვეტილია და ძალიან მარტივია ამ საკითხის მოგვარება. ასეთი შეხედულება მცდარია.

ორი უკიდურესობა ყოველთვის თავს იჩენდა ხოლმე ახლო პოლიტიკაში. გამსახურდიას დროს, როდესაც ვამბობდით, რომ უნდა გაუქმდეს აჭარის ავტონომია ძალიან კარგად გვახსოვს, როგორი განწყობილება იყო ამ საკითხისადმი მაშინ მოსახლეობის აბსოლუტურ უმრავლსობაში, მათ შორის აჭარაში. ამის მომხრე იყო თითქმის ყველა. არა და, რა სწრაფად შეიცვალა გუნება-განწყობილება, როდესაც ძალაუფლების გადაწილება მოხდა აჭარაში. დღეს აჭარის ავტონომიის გაუქმების შესახებ ხმამაღალი განცხადება ნიშნავს ქვეყანაში ლამის დესტაბილიზაციის გამოწვევას.

არ არის საჭირო რეგიონების სტატუსის ხელოვნურად აწევა, მით უმეტეს აფხაზეთის სტატუსთან დასაახლოებლად. თუმცა მაშინ ესეც ჩვენი გულუბრყვილო ფანდი იყო - გვინდოდა, რომ აფხაზეთი და, ვთქვათ,მ კახეთი ერთნაირი სტატუსის ყოფილიყო.

ჩვენი ამჟამინდელი სამხარეო სტრუქტურები შეუძლებელია, რომ ფედერაციის სუბიექტები იყოს. სამხარეო მიდგომა, ძირითადად არის ეკონომიკის ოპტიმიზაციის სფერო. ეს არბის მართვის და არა სახელმწიფო ხელისუფლების გადანაწილების საკითხი. ბუნებრივია, ამ პროცესში მაქსიმალურად უნდა იყოს დეცენტრალიზებული ძალაუფლება და უფლებამოსილების გამიჯვნა უნდა ხდებოდეს სწორედ იმ სტანდარტებით, რაც დღეს ევროპაში არის მიღებული. ამიტომ მეც ასიმეტრიული რეგიონალიზმის მომხრედ გამოვდივარ. აფხაზეთი, აჭარა, სამხრეთ-ოსეთი და უფრო მაღალდონიანი ერთეულები უნდა იყოს მხარეები კი - გაცილებით დაბალი სტატუსის მქონე.

რაც შეეხება ეკონომიკურ ნაწილს.

სეპარატიზმს ეკონომიკური საფუძველიც აქვს.

სეპარატიზმი, ანუ ქვეყნის ამა თუ იმ რეგიონის სწრაფვა გამოყოფის, განცალკევებისაკენ ვლინდება სხვადასხვა სფეროში, რომელთაგან ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია ეკონომიკა. სეპარატიზმის ეკონომიკური მხარე ხშირად გადამწყვეტია. ეკონომიკური პროცესები შეიძლება სეპარატისტული იდეების წყაროდაც იქცეს. სხვა მხრივ, სეპარატიზმი ყვლაზე თვალსაჩინოდ სწორედ რეგიონის ეკონომიკურ ცხოვრებაში, ცენტრთან მისი ურთიერთობების ხასიათში ვლინდება.

სეპარატიზმის გამოვლინება, რა თქმა უნდა, ყველგან ერთი და იგივე არ არის. ზოგჯერ იგი ექსტრემისტულ ფორმებს იძენს, ზოგჯერ კი უფრო რბილს. აუცილებელია გავიაზროთ, თუ სად გადის საზღვარი სეპარატიზმსა და ადგილობრივი თვითმმართველობის, რეგიონის გარკვეული ეკონომიკური დამოუკიდებლობის სავსებით ბუნებრივ მოთხოვნას შორის.

სეპარატიზმს (მათ შორის ეკონომიკურს) შეიძლება სხვადასხვა ფაქტორებმა შეუწყოს ხელი:

გეოგრაფია

ესაზღვრება თუ არა რეგიონი უცხო სახელმწიფოს (დამამძიმებელი ფაქტორი შეიძლება გახდეს ისეთი ვითარება, როდესაც რეგიონის მოსახლეობა იგივეა ან ენათესავება მოსაზღვრე ქვევყნის ეთნიკურ შემადგენლობას);

აქვს თუ არა რეგიონს გასასვლელი ზღვაზე (ანუ არიან თუ არა რეგიონები იზოლირებულნი ქვეყნის შიდა ტერიტორიით);

საგარეო გარემოცვა

საზღვარგარეთ არსებობენ თუ არა ისეთი ქვეყნები ან ძალები, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან ქვეყნის დასუსტებით ან დაშლით (ან მოსალოდნლია თ უ არა მის წინააღმდეგ პირდაპირი აგრესია;

ეკონომიკური ინფრასტრუქტურა

არის თუ არა ქვეყანაში ისეთი ეკონომიკური ინფრასტრუქტურა, რომელიც მჭიდროდ აერთიანებს რეგიონებს (რკინიგზა, ერთიანი ენერგეტიკული სისტემა, გაზსადენები და ნავთობსადენები, ტელეკომუნიკაციები და ა.შ.);

საწარმოო პროცესი

რამდენად არიან ერთმანეთთან კოოპერირებული ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონების საწარმოები (მაგალითად, საავტომობილო წარმოება დამოკიდებულია ათობით მომწოდებელთან, მაშინ როცა აგურის გამოშვებას მხოლოდ ადგილობრივი ნედლეული ესაჭიროება);

ფულადი და საგადასახადო სისტემა

რამდენად მყარია საფინანსო-საგადასახადო და საბანკო სისტემა. დამოკიდებულია თუ არა რეგიონები ცენტრალური ბიუჯეტის ტრანსფერტებზე. როგორია „დემონეტიზაციის“ დონე (ანუ ადგილობრივი ვალუტის ან ბარტერული საქონელგაცვლითი ჩანაცვლების ხარისხი).

ეს უკანასკნელი იწვევს ეკონომიკური სივრცის დაქუცმაცებას, რეგიონების სამეურნეო იზოლირებას და მათ ეკონომიკურ გაუცხოებას ქვეყნის დანარჩენი ნაწილისაგან.

პოლიტიკური სტრუქტურა

რამდენად არის უზრუნველყოფილი ქვეყნის მთლიანობის საფუძვლები კონსტიტუციით. ირღვევა თუ არა ადგილობრივი საკანონმდებლო აქტებით სახელმწიფოს ძირითად კანონი და რა მექანიზმები არსებობენ ასეთი წინააღმდეგობების წარმოქმნის თავიდან ასაცილებლად. რამდენად ოპტიმალურად არის განაწილებული უფლებამოსილებები ცენტრსა და რეგიონებს შორის;

როგორია საარჩევნო კანონი (მაგალითად, საპარლამენტო არჩევნები ერთიანი პარტიული სიით თამაშობს გამაერთიანებელ როლს, ისევე, როგორც რეგიონული ან ეთნიკური ნიშნით პარტიების შექმნის კონსტიტუციური აკრძალვა);

არის თუ არა ისეთი ანგარიშგასაწევი პოლიტიკური ძალა (პარტია), რომელიც მოქმედებს მთელი ქვეყნის მასშტაბით და რომელიც გამოდის იზოლაციონისტური მოთხოვნებით;

არის თუ არა ქვეყანაში ხელისუფლების ორი ან მეტი პოლიტიკური ცენტრი, რომლებიც იბრძვიან ძალაუფლებისათვის და რომლებიც ქვევყნის კონტროლისათვის პრეტენზიას აცხადებენ.

სეპარატიზმის ძირითადი ნიშნები შეიძლება შემდეგი სახით დახასიათდეს.

რეგიონში ეროვნული ვალუტის მიმოქცევის დონე.

ეროვნული ვალუტის ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე მიმოქცევას, ეკონომიკურთან ერთად, უმნიშვნელოვანესი პოლიტიკური დატვირთვაც გააჩნია. საქართველოში 1995 წელს ლარის ერთადერთ საგადამხდელო საშუალებად გამოცხადების მიუხედავად, ჯერაც კიდევ არის საზღვრისპირა რეგიონები, სადაც ლარის პოზიციები არამყარია (მაგალითად, ახალქალაქი, ნინოწმინდა, წალკა, ყაზბეგი და სხვა). თუმცა, რუსეთის საფინანსო კრიზისის შემდეგ ლარისადმი ინტერესი ამ რეგიონების მოსახლეობის მხრიდან გარკვეულწილად გაიზარდა. ლარის მიმოქცევის არეალის გასაფართოებლად საჭიროა:

შესაბამისი ნორმატიული აქტების დაცვის უზრუნველყოფა. ამისათვის აუცილებელია როგორც ეკონომიკური, ასევე ადმინისტრაციული სასჯელის ზომების გატარება; რეგიონებში საქართველოს კომერციული ბანკების ფილიალების გახსნა. დასაშვებია ასეთი ბანკებისათვის გარკვეული მასტიმულირებელი შეღავათების მიცემა;

აუცილებელია რუსეთისა და სამშვიდობო ჯარების მოსამსახურეთა და მომსახურე პერსონალის ხელფასების გაცემა მხოლოდ ლარებში; ლარის გაცვლითი კურსის სტაბილურობის უზრუნველყოფა, რაც ამ ეტაპზე მკაცრი ფულადსაკრედიტო პოლიტიკის გატარებასა და საერთაშორიოსო საფინანსო ორგანიზაციებთან შეთანხმებული ღონისძიებების რეალიზაციას მოითხოვს;

სახელმწიფო ბიუჯეტთან რეგიონის ურთიერთობის მოწესრიგება;

რეგიონთაშორისი სავაჭრო-ეკონომიკური კავშირების წარმართვა მხოლოდ ეროვნული ვალუტის გამოყენებით.

2. რეგიონის ფინანსურ და სამეწარმეო ელიტაში ქართველი მოსახლეობის ხვედრითი წილის ხელშეწყობა.

ეს უნდა ხდებოდეს მხოლოდ ეკონომიკური და არავითარ შემთხვევაში დისკრიმინაციული ღონისძიებების გატარების შედეგად. ამ მიზნით საჭიროა:

რეგიონებში ქართული კაპიტალის გაზრდა (მათ შორის უცხოეთის ფირმების მონაწილეობით ერთობლივი საწარმოების შექმნით);

ცალკეულ რეგიონებში რეალური ინვესტიციის განხორციელების შეღავათების მექანიზმის ამოქმედება.

2. რეგიონისა და ცენტრის საშინანო და საგარეო ეკონომიკური ინტერესების შესაბამისობაში მოყვანა ქვეყნის ერთიანობის შენარჩუნების ერთ-ერთ მთავარ წინაპირობას წარმოადგენს. ეს მეტად რთული და ხანგრძლივი პროცესია, რომელიც თანმიმდევრული და წინდახედული სახელმწიფო პოლიტიკის გატარებას მოითხოვს. რეალობა გვიჩვენებს, რომ მხოლოდ კანონბითა და დეკრეტებით სახელმწიფო ერთიანობის შენარჩუნება შეუძლებელია. ამისათვის საჭიროა რეგიონისა და ცენტრის ეკონომიკური და ამის საფუძველზე, სოციალური და პოლიტიკური ინტერესების დაახლოვება, რაც შესაძლებელია მხოლოდ:

რეგიონალურ საინვესტიციო პროექტებში ცენტრისა და სხვა რაიონებიდან მეწარმეების აქტიური მონაწილეობით;

სახელმწიფო დონეზე საერთაშორისო მოლაპარაკებების პროცესში რეგიონალური ინტერესების გათვალისწინებით.

დროულად და სწორად განსაზღვრული სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური ღონისძიებების რეალიზება საშუალებას იძლვა შეიზღუდოს სეპარატიზმის ნეგატიური გამოვლინებები, რაც, საბოლოოდ, ხელს შეუწყობს სახელმწიფოს მთლიანობის განმტკიცებას.

დღევანდელი საუბრის თემასთან დაკავშირებით ღიად ვსვამ ასეთ კითხვას: სახელმწიფო მოწყობის პრინციპს რისთვის ვიღებთ: ეკონომიკური აღმავლობისათვის? ტერიტორიული მოწყობისათვის? თუ ეთნიკური თავისთავადობის საკითხის გადაწყვეტისათვის?

სახელმწიფოს ერთიანობის მექანიზმი გვინდა. გარკვეულ სირთულეს ქმნის ეთნიკური მრავალგვარობა. ეთნიკური ერთგვაროვნება რომ ყოფილიყო, მაშინ ტერიტორიული მართვა იქნებოდა მხოლოდ მოსაგვარებელი და არა სხვა რამ. დღეს ჩვენ სხვა პრობლემებთან ერთად მდგომარეობას გვირთულებს, გვაწუხებს მრავალეთნიკურობა, რადგან ეთნიკურის უკან დგას ეთნიკური თავისთავადობა, ეთნიკური ინტერესები.

აფხაზეთის პრობლემა შეიძლება ბევრმა სხვამ და მათ შორის ერთმა მიზეზმა წამოჭრა. ეს ერთი იყო სწორედ თავისთავადობასთან დაკავშირებული, როდესაც მან იგრძნო, რომ ფიზიკურად თავის არეალში მას გაუჭირდა უმცირესობაში ყოფნა და ვერაფრით ვერ ამოვიდა, თავი ვერ დააღწია უმცირესობის მდგომარეობას. მიუხედავად იმისა, რომ იგი განიცდიდა ბუნებრივ მატებას, ეს საქმეს ვერ შველოდა, რადგან მისი ბუნებრივი მატება სხვებისას, კერძოდ ქართველებისას, ვერ აღემატებოდა. ეთნიკური თავისთავადობის, როგორც ფუნდამენტალური ატრიბუტისათვის ზრუნვა შესანიშნავად გამოიყენა გარეშე ძალამ და გამწვავებით მიიყვანა იქამდე, რომ თავისთავადობის გადაწყვეტის ყველაზე უკადრისი გზა მოაძებნინა. ამ გზამ კი კიდევ უფრო გაართულა, დაამძიმა მდგომარეობა.

აქედან გამომდინარე, დღეს ჩვენ ვიხილავთ საკითხს: იყვნენ თუ არა ჩვენს ტერიტორიაზე, საქართველოს სახელმწიფოებრიობაში ეთნოსები? ჰქონდათ თუ არა ცხოვრების მოწყობის ისეთი ფორმა, რომელიც მათ თავისთავადობას რაიმე საფრთხეს შეუქმნიდა? - მათ ჰქონდათ სრული უფლება და შესაძლებლობა თავის განვითარებისა, ამავე დროს მათ თავისთავადობაზე ზრუნვა წინააღმდეგობაში რომ არ მოვიდეს, რათა არ დაუპირისპირდეს ერთიან სახელმწიფო ინტერესებს.

სხვათა შორის, ამერიკის კონსტიტუციაზე როცა ვლაპარაკობთ, იქ ყოველთვის არის მკაცრი ნორმა, უფლება, რამდენიც უნდა იმდენი იზრუნოს ყველა ეთნიკურმა ჯგუფმა, თავის თავზე მიიღოს ყველაფერი, რაც ამისთვის საჭიროა, ოღონდ, არავითარ შემთხვევაში ეს ზრუნვა და საქმიანობა სახელმწიფოს ინტერესებს არ უნდა დაუპირისპირდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში ხდება მისი აღკვეთა. იმ სახელმწიფოსთვის ამ პრობლემის გადაწყვეტა იოლია, რადგან საამისოდ ყველა ბერკეტი გააჩნია. ჩვენთვის, როცა მხოლოდ ვყალიბდებით, როცა ეს მხარე პირიქით ჩვენს საწინააღმდეგოდ იქნა მოწყობილი, ეს იოლი გადასაწყვეტი არაა, რადგან აქ ინერცნიაც, უნდობლობაც და ბევრი სხვა რამ მუშაობს, როგორც ხელის შემშლელი. მე მქონდა აფხაზეთში უფრთიერთობები, რადგან 1967-1968 წლიდან ეროვნულ საკითხებზე ვმუშაობდი ჯერ მიკროდენზე, შემდეგ მაკროდენზე. მე მაოცებდა ერთი რამ: აფხაზეთში იყო ქართველისადმი უნდობლბა და ი გი არ სუსტდებოდა.

საქართველოს კომპარტიის ცკ საზოგადოებრივი აზრის ცენტრში მუშაობის დროს იყო ასეთი შემთხვევა: ერთ-ერთი სოციოლოგიური გამოკვლევისათვის სოხუმში გაგზავნილ იქნა კითხვარი. იქიდან დარეკეს და სასწრაფოდ მოითხოვეს ჩემი ჩასვლა. ცენტრის ხელმძღვანელის მითითებით პირდაპირ განყოფილების სხდომიდან მომიხდა გამგზვრება. ჩავედი და გაირკვა, რომ იქ შეშფოთებულები იყვნენ მხოლოდ იმიტომ, რომ ანკეტაში შეტანილი იყო კითხვა „ოჯახში რომელ ენაზე საუბრობთ?“ გაჩნდა ეჭვი, რომ ვიღაცა რაღაცას აფუჭებს, თანაც მაშინდელი აფხაზური ხელისუფლების დონეზე. ვიდრე ასეთი უნდობლობა არ დაიძლევა, ჩვენი ურთიერთობები მათთანაც და სხვებთანაც გართულდება.

საქართველოში ყველა ეთნოსი უნდა ზრუნავდეს თავის თავზე, ვითარდებოდეს. ჩვენს სახელმწი ფო მოწყობაში ზის თუ არა ყველაფერი, რაც აფხაზეთში აფხაზეთის კულტურას, მისი ეთნიკური ცნობიერების ჩამოყალიბებას ხელს შეუწყობს? გვაქვს ჩვენ ამის პროგრამები? ალბათ ამაზეც გვაქვს ჩვენ საზრუნავ-საფიქრი. აფხაზმა უნდა დაინახოს, რომ მისი გამრავლებისა და თვითშენახვის გზა საქართველოშია, ქართველებთანაა. ეს არის გასათვალისწინებელი, თორემ მარტო დეკლარაციებით საქმეს ვერ ვუშველით. შემდეგ ჩვენ გვაქვს უცნაური მიმართება: ყველა ეთნიკურმა ჯგუფმა უნდა იცოდეს, რამდენად და რაზე შეიძლება მათზე ზრუნვა და რაზე არა, რა შეიძლება მიიღოს საქართველოდან და რა არა.

თუ მსოფლიოს ყველა მრავალერვონულ სახელმწიფოში ადგილი აქვს ბუნებრივი ასიმილაციის პროცესს, ეს პროცესი აღინიშნებოდა საქართველოშიც, ოღონდ არა გაქართველების! ვინც კი იცნობს სათანადო მასალებს ბოლო 60-70 წლის მანძილზე, მისთვის ნათელია, რომ საქართველოში არასდროს არ ხდებოდა გაქართველება არაქართული ეთნიკური ჯგუფებისა იმაზე მეტად, ვიდრე გარუსება. ყველგან ინტენსიური გარუსების ტენდენცია აღინიშნებოდა და მაინც იმპერიას საქართველოს აბრალებდნენ. ერთადერთი გამონაკლისი ოსები და სომხებია, როდესაც გაქართველებული მეტია, ვიდრე გარუსებული. გაქართველების წყაროს წარმოადგენდა ოსი, არა ყოფილ სამხრეთ ოსეთში, არამედ გარეთ. სამხრეთ ოსეთში თვით ქართველის გაოსებაც ხდებოდა. ხოლო სომხების გაქართველება გვხვდება არა ჯავახეთის, არამედ კახეთის, ქართლის რეგიონებში. მაგრამ ეს ყველაფერი ხდებოდა იმიტომაც, რომ მათი ნაწილი რელიგიურად, ისტორიულად ეთნიკური სომხები კი არ იყვნენ, არამედ გარკვეულ პირობებში ტერტერას მიერ მონათლული.

დგება მეორე რიგის საკითხი. ბატონმა რომან გოცირიძემ აღნიშნა, რომ რეგიონებთან მიმართებაში ჩვენი ხელისუფლება შეცდომებს უშვებდაო და ახლაც უშვებს. ამ რამდენიმე წლის წინ, ამსტერდამის უნივერსიტეტის ორმა სტუდენტმა მაგისტრის ხარისხი დაიცვა ჯავახეთის სომხებზე. აღებული აქვთ ინფორმაცია პარტიული, სახელმწიფო, განათლების, მეცნიერების წარმომადგენლებისაგან და უცნაურად აშუქებენ. შეფასებები არ ის ობიექტური, დადებითი, ამასთან ერთად არის ტენდენციურიც, არაობიექტურიც. ყველაფერი მიდის იქითკენ, რომ დაასაბუთონ ეროვნული სომხური პარტიის შექმნის აუცილებლობა და, რაც მთავარია, ხაზი გაუსვან ჯავახეთის ავტონომიის მოთხოვნას. ადვილად გასა გებია, მსგავსი აზრების გავცრცელება რამდენად ხელს უწყობს დაძაბულობას.

საკითხავია, ვქმნით თუ არა ჩვენ იქ ისეთ ვითარებას, როდესაც მათ ჩვენთან მოსვლის მოთხოვნილება ექნებათ და არა წასვლის? სამწუხახროდ, პასუხი უარყოფითია. არა და ცნობილი ფაქცტია, როდესაც დანიას და გერმანიას შორის ტერიტო რიული დავის გამო რეფერენდუმი ჩატარდა, გერმანული დასახლების სოფლებმაც კი რეფერენუმზე მხარი დაუჭირეს არა გერმანიის, არამედ დანიის სახელმწიფოში ყოფნას, რადგან მათი ეკონომიკური ურთიერთობა და ცხოვრება დაკავშირებული იბყო დანიასთან და არა გერმანიასთან. არის კიდევ ამგვარი სხვა ფაქტები. აშშ-ში აღწერების მონაცემების შედარებამ აჩვენა ინდიელთა ერთობ დიდი ზრდა. იგი არაფრით არ თავსდებოდა ინდიელების დემოგრაფიულ პროცესებში. ასეთი ზრდის მიზეზი აღმოჩნდა ინდიელებისათვის დაწესებული შეღავათები. შეღავათების გამო ბევრმა ამერიკელმა ინდიელობა ისურვა და გაინდიელდა!

ვატარებთ თუ არა ქვეყნის რიგ რეგიონში ეკონომიკურ და სოციალურ პოლიტიკას, რომ იქ ჩვენი სახელმწიფოს ინტერესებით, ჩვენთან ერთად ყოფნის სულისკვეთებით ცხოვრობდნენ? ჯავახეთში ამ მხრივ ბევრს ვცოდავდით და ვცოდავთ. ამიტომ გვინდა თუ არ გვინდა, იქ ყალიბდება ჩვენგან გაცილების გრძნობა. მსგავსი პროცესები, სხვათა შორის, აფხაზეთშიც გვქონდა, რადგან აფხაზეთში ნაკლებად კმაყოფილდებოდა აფხაზების ინტერესები. ადგილობრივი კადრი ძირითადად მზადდებოდა საქართველოს გარეთ. თუმცა მარტივი ჭეშმარიტებაა, რომ სწორედ კადრი აყალიბებს და ხელს უწყობს ერთა შორის ურთიერთობას. ნახეთ ნებისმიერი დარგი, მათი კადრი მზადდებოდა ძირითადად საქართველოს გარეთ, როგორც წესი, რუსეთში.

მე მიგითითებთ იმ შეცდომებზე, რომელიც აღარ უნდა დავუშვათ, თუ გვინდა ქვეყანა ინტეგრირებული იყოს. საბაზრო ეკონომიკა კონტროლს აღარ ექვემდებარება. ტელეფონების ზარი ტოკიოში შეიძლება მილიარდი იყოს, მაგრამ გააჩნია ის ზარი საქართველოს პროცდუქციის ბაზარს ეძებს იქ, თუ, პირიქით, საქართველოში ქმნის მის ბაზარს. ეს საკითხები თუ არ მოგვარდა, დიდ პრობლემებს შეგვიქმნის. ასევე მოსწავლე ახალგაზრდების გამოკვლევაში, რომელზედაც ზემოთ მოგახსენეთ, საოცარ დაუდევრობასთან გვაქვს საქმე: საქართველოს ხელისუფკლება არ ზრუნავს იმაზე, რომ ჯავახეთში საქართველოს პოლიტიკა და ქართული ღირებულებები ვრცელდებოდეს. სკოლე ბში ამ მიმართუ ლებით არა თუ რაიმე კეთდება აქ საერთოდ ქართულისა ან კერძოდ, ქართული ენის დასამკვიდრებლად, არამედ ისიც არ იციან, რა ისწავლება რაიონულ სკოლებში. მეტიც, სასწავლო პროგრამა, სახელმძღვანელოები იქმნება არა თბილისში, არამედ ერევანში! გასაგებია, რომ ეს დაუდევრობას სცილდება.

სხვათა შორის, ამსტერდამელი სტუდენტების გამოკვლევაში ხაზგასმულია, რომ ჯავახეთში განწყობილება ავტონომიისადმი ძლიერია. სომხების მსჯელობა ითვალისწინებს საქართველოს ოსების გამოცდილებას: თუ შეიძლება იყოს ოსების ავტონომიური ერთეული საქართველოში, რატომ არ უნდა იყოს სომხების ჯავახთში, აქ ხომ მოსახლეობის უმრავლესობას სომხები წარმოადგენენ?! საერთოდ, ჩვენი სახელმწიფოს ფედერაციული მოწყობა ყოველ მხრივ უნდა იყოს გააზრებული, უნდა იყოს გათვალისწინებული მისი დადებითი და უარყოფითი შედეგები.

მე ვთვლი, რომ აუცილებელია ერთიანი ცენტრის შექმნა, რომელსაც დაევალება ამ საკითხების მოგვარება და ინტეგრაციული პროცესებისათვის ხელსაყრელი წინაპირობების შემზადება.

ჩვენდა საუბედუროდ მემკვიდრეობა სხვაგვარი გვაქვს. დღეს საქართველოში ცხვრობენ ეთნიკური არაქართველნი, რომლებმაც თავიანთი მშობლიური ენის გარდა, ხშირად, სხვა ენა არ იციან. აქედან ბევრ ობიექტურ სიძნელეებთან გვექმნება საქმე.

ჩვენ კარგად უნდა ვიცოდეთ, რა შედეგები მოყვება ეთნიკურად, კულტურულად, სოციალურად ჩვენს მიერ გადადგმულ ნაბიჯებს. წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლება დავკარგოთ უფლება ვუთხრათ შთამომავლობას, რომ ყველაფერი გავაკეთეთ ქვეყნის მთლიანობის გასამტკიცებლად და მისი განვითარებისათვის.

სურვილის სახით: ხომ არ იქნებოდა ურიგო დღევანდელ შეხვედრაზე დასმულ საკითხებზე ახლო მომავალში ჩატარებულიყო ხელმეორედ სამეცნიერო კონფერენცია სათანადო რეკომენდაციების შესამუშავებლად?

ქართველი კაცის ისტორიული ცნობიერება უპირველესად იმაში მდგომარეობდა, რომ მას ეროვნული ერთიანობის გრძნობა არასოდეს გაქრობია. ეროვნული ერთიანობის შეგნება შენარჩუნებული იქნა საქართველოს სამეფოს დაშლის შემდეგაც, იმ ხანაშიც კი, როცა ქვეყანა ყველაზე დიდ სამეურნეო და პოლიტიკურ დაქვეითებას განიცდიდა. XVI საუკუნის ქართველი ისტორიკოსი ფ. გორგიჯანიძე 1555 წელს ირანსა და თურქეთს შორის დადებული ხელშეკრულების შესახებ რომ მოგვითხრობს, შენიშნავს: „ხონთქარმან და ყაენმან საქართველო შუა გაიყვეს: სამცხე და ქართლი და კახეთი - ყაენსა, იმერეთი, ოდიში და აფხაზეთი, გურია და ლაზის ქვეყანა - ხონთქარს დარჩაო“. იგივე აზრი - ეროვნული ერთობის იდეა გატარებულია 1703 წელს არჩილ მეფის მიერ რუსეთის ხელისუფლების მიმართ წარმოდგენილ ერთ-ერთ დოკუმენტში - ჩვენი მიწები - იმერეთი, სამცხე, საათაბაგო, სამეგრელო, გურია, აფხაზეთი და ჯიქეთი - ნაწილი სპარსელებმა და ნაწილი სულთანმა მიითვისაო.

ამდენად, ისტორიულად ქართველებს ყოველთვის ჰქონდათ ერთიანობის გრძნობა. ეს უნდა იყოს ყოველთვის გათვალისწინებული, როდესაც საკითხი ეხება ქვეყნის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ მოწყობას. ძნელად მოინახებოდა საქართველოს ფედერალიზაციის მომხრე ქართველი, რომ არ არსებულიყო ავტონომიების პრობლემა. 20-იანი წლების ე.წ. ფედერალისტებიც კი არ ყოფილან ფედერალიზმის მომხრეები. ისინი, უბრალოდ, სხვა გამოსავალს ვერ ხედავდნენ. მაშინაც, როგორც დღეს, მეოცე საუკუნის დასასრულს, პრობლემა დაისვა ძირითადად აფხაზეთთან დაკავშირებით.

ამ პრობლემას კი ხელოვნურად ქმნიდნენ გარეშე ძალები, რომლებიც ეყრდნობოდნენ ხშირად მათ მიერვე შექმნილ სეპარატისტულ ძალებს. მათ განსაკუთრებით მოახერხეს მდგომარეობის უკიდურესად დაძაბვა, ერთა შორის მტრობისა და შუღლის გაღვივება აფხაზეთში. კომუნისტური მმართველობის 70 წლიან პერიოდში ამისათვის სათანადო ნიადაგიც მომზადდა, თუმცა რუსეთის იმპერიული ზრახვების შედეგად კონფლიქტებს ორი საუკუნის ისტორია აქვს.

ჯერ კიდევ 1820-იან წლებში საფრანგეთის კონსული ჟაკ ფრანსუა გამბა რუსეთის მთავრობას შემდეგი სიტყვებით მოძღვრავდა: გაგრის ადგილმდებარეობა ძლიერ მოხერხებულია, რუსეთის მთავრობამ ყურადღება უნდა მიაქციოს ამ ადგილს და მისი ხელში ჩაგდება უპირველესი მნიშვნელობის ამოცანად უნდა დაისახოს, თუკი კავკასიის ხალხების საბოლოო დაშოშმინება და დამორჩილება სურს. მაგრამ რუს მოხელეებს გამბას გარეშეც ყურადღება ჰქონდათ მიქცეული ამ ადგილისათვის. ამავე ხანებში გენერალი პასკევიჩი ნიკოლოზ პირველს არწმუნებდა, რომ კავკასიის საბოლოო დაპყრობა შეიძლება მოხერხდეს მხოლოდ შავი ზღვის სანაპიროების დაპყრობისა და კონოლიზაცის შემდეგო. მეტად საინტერესოა ამ მხრივ „კავკასიის დიქტატორის“ ა. ერმოლოვის 1820 წელს დაწერილი წერილი რუსეთის საგარეო საქმეთა მონისტრისადმი. ამ პერიოდში რუსეთს გარნიზონში დიდი სინკვდილიანობისა და დიპლომატიური სიძნელეების გამო რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროში დაისვა სოხუმისა და აფხაზეთის თურქეთისათვის დაბრუნების საკითხი. ა.ერმოლოვი საგარეო საქმეთა მინისტრს წერდა იმის შესახებ, რომ სოხუმი წარმოადგენდა აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში რუსეთის დასაყრდენს. იგი გადადგომით იმუქრებოდა თუკი სოხუმს თურქებს დაუბრუნებდნენ. სამინისტრომ დააკმაყოფილა ა. ერმოლოვიას მოთხოვნა. ამდენად, რუს მოხელებს კარგად ესმოდათ, თუ რა მნიშვნელობა ჰქონდა სოხუმსა და მთლიანად აფხაზეთს, საქართველოს ამ ძირძველ კუთხეს, კავკასიაში ბატონობისათვის.

ახლა შეიძლება იმის შესახებაც ითქვას, რომ ახალი პატარა სახელმწიფოების წარმოქმნა მწვავე კონფლიქტურ საომარ მოქმედებათა გარეშე თითქმის შეუძლებელია. ასეთი კონფლიქტები, როგორც პრაქტიკამ გვიჩვენა, ფართო ხასიათს იღებენ და, არც ისე იშვიათად, შორდებიან ერთი ქვეყნის საზღვრებს. ამიტომ გაერო მკაცრად უჭერს მხარს ყოველი ქვეყნის ტერიტორიულ მთლიანობას.

ამჟამად მსოფლიოს ხალხთა ენების რაოდენობა 4-5 ათასს აღწევს, ხოლო ხალხთა რაოდენობა დაახლოებით 3 ათასს უდრის. ადვილი წარმოსადგენია, რას დაემსგავსებოდა მსოფლიო, როგორი იქნებოდა მისი მომავალი, როგორ სისხლისმღვრელ ბრძოლების ალში გაეხვეოდა ჩვენი პლანეტა ამ ხალხებმა დამოუკიდებლობა და ცალკე სახელმწიფოებრიობა რომ მოითხოვონ და თავიანთი მიზნების პრაქტიკულ განხორციელებასაც შეუდგნენ. მაგალითდ ინდოეთში მოსახლეობის 1951 წლის აღწერით 845 ენა და დიალექტი არსებობდა. ამ მხრივ იქ ამჟამადაც დაახლოებით ანალოგიური მდგომარეობაა. ინდოეთში 29 ეთნოსი, თითოეული ცალ-ცალკე, მილიონზე მეტ კაცს ითვლის, ხოლო 13 ეთნოსი - 10 მილიონზე მეტს. ასევე მრავალეროვნულია ჩინეთის სახელმწიფო და ბევრი სხვა დიდი თუ პატარა ქვეყანა. ბუნებრივია, არც ინდოეთი და არ ჩინეთი არ დაუშვებს თავისი ქვევყნის ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევას. სწორედ ამიტომ, მაგალითად, ინდოეთის ხელისუვფლებას მეტად დიდი ბრძოლა უხდება სეპარატრისტული მოძრაობის წინააღმდეგ. როგორც ვიცი, თვით ამერიკის შეერთებულ შტატებში მოთხოვნა ან მოქმედება შტატებს შორის ტერიტორიის გადანაწილების ან მათი გამოყოფის შესახებ ხანგრძლივი პატიმრობით ისჯება.

აქ აჭარის შესახებ ითქვა. აჭარის რომელ ავტონომიაზე შეიძლება ლაპარაკი, მაგრამ, როგორც ჩანს, არ შეიძლება მრავალი ფაქტორის გაუთვალისწინებლობა. ჯერ კიდევ ასეთია რეალობა. გავიხსენოთ წარსულიდან ფაქტი, როდესაც სოლომონ მეფემ ერეკლეს შეერთება სთხოვა. მან უარი მიიღო, იმიტომ რომ ერეკლე მეფე მეზობელი სახელმწიფოების ფაქტორს ითვალისწინებდა და ამდენად იმ იტორიულ პასუხისმგებლობასაც გრძნობდა, რაც მას ქვეყნისა და ხალხის წინაშე ეკისრებიოდა.

მეტად მტკივნეული გადასაწყვეტია საქართველოში ოსეთის ავტონომიის საკითხი. ცნობილია, რომ ცხინვალი და საერთოდ მთელი შიდა ქართლი ქართულ წყაროებში ყოველთვის განიხილება, როგორც ქართლის განუყოფელი ნაწილი, რომელიც ქართველებით იყო დასახლებული. ოსების ჩამოსახლება ქართლის მთიანეთში ძირითადად

XVII საუკუნიდან იწყება. 1886 წელს რუსი ჩინოვნიკების მიერ შედგენილი საოჯახო სიების მიხედვით ცხინვალში არც ერთი ოსი არ ცხოვრობდა. მიუხედავად ამისა, 1922 წელს ყოვლად უსაფუძვლოდ, ხელოვნურად იქმნება სამხრეთ-ოსეთის ავტონომიური ოლქი და ოსებს დედაქალაქად ცხინვალი უბოძეს. ფაქტობრივად მას არ ეკუთვნის ავტონომია, მაგრამ, ვფიქრობ, გასათვალისწინებელია დღევანდელი რეალური ვითარება.

პრინციპში მე წინააღმდეგი ვარ საქართველოს ფედერაციული მოწყობისა, მაგრამ დღეს სხვა გამოსავალს ვერ ვხედავ. ამიტომ უნდა ვეცადოთ, რომ შექმნილი ვითარებიდან ქართველმა ერმა მიიღოს ის, რაც მას ეკუთვნის. როგორც ჩანს, კომპრომისს ვერ ავცდებით: თბილისიდან უნდა მოხდეს უფლებამოსილების გონივრული გადანაწილება ცენტრსა და რეგიონებს შორის, რათა გაფართოვდეს ფედერაციის სუბიექტების მოქმედების სივრცე იმდენად, რამდენადაც მათი გაზრდილი უფლებები არ შეუშლის ხელს საქართველოს ფედერალურ ხელისუფლებას შეასრულოს მისი მთავარი მოვალეობა - დაიცვას სახელმწიფოს მთლიანობის ინტერესები.

ჩემი შეხედულებანი განსახილველ საკითხზე თქვენ დაგირიგდათ ჩემი პატარა წიგნის „ქვეყნის ფედერაციული მოწყობა (ინფორმაცია განსჯისათვის)“ სახით. ამიტომ შევეხები მხოლოდ რამდენიმე საკითხს, რომლებზეც განსხვავებული შეხედულება მაქვს.

შეცდომაა ფედერალიზმზე, როგორც ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ მოწყობაზე მსჯელობა, თუნდაც იმიტომ, რომ ადმინიტრაციულ-ტერიტორიულად ნებისმიერი ფორმით მოწყობილი სახელმწიფო შეიძლება იყოს კონფედერაცია, უნიტარული თუ ფედერაციული სახელმწიფო და ისიც კი, რასაც „ასიმეტრიულ უნიტარიზმს“ ეძახიან.

მნიშვნელობა აქვს არა იმას, თუ რამდენ და როგორ ტერიტორიულ ერთეულებადაა დაყოფილი საქართველო, არამედ თუ როგორ ინაწილებენ ხელისუფლების სხვადასხვა დონეები ერთმანეთში სახელისუფლებო სფეროებს.

თუ ილია ჭავჭავაძეს დავესესხებით, უნიტარიზმი შეიძლება შევაფასოთ სახელმწიფოს მოწყობის ისეთ ფორმად, „საცა სახელმწიფო საჭიროების საქმესაც თვით მთავრობა განაგებს და საზოგადოებებსაც, ყველგან და ყოველ ნაწილში. ამ შემთხვევაში მთავრობა ყოველგვარი საქმის დამწყები და მოთავეა, ყოველგვარი საქმის მწარმოებლია, ყოველთვის მზრუნველი და გამგეა, ასე რომ, ყოველივე მისგან წარმოსდგება და ყოველივე მას ერთვის. ამგვარი გამგეობისათვის მას საკუთარი მოხელე-კაცნი ყვანან, რომელიც თვით ირჩევს, თვით ნიშნავს, თვით გადააყენებს და რომელნიც მხოლოდ მის წინაშე არიან პასუხისმგებელნი.“

მმართველობის ფედერალურად მოწყობაზე (ილიასთან თვითმმართველობაზე) ილია ჭავჭავაძე წერდა: „მეორეგვარი მმართველობა იგია, საცა მთავრობას ხელთ უპყრია მარტო მთელის სახელმწიფოს საჭიროების საქმენი და ყოველივე სხვა კი საზოგადოებას გაუსაკუთრებია, მერე ისე, ყოველ ნაწილს თავისი ადგილობრივი საქმენი აქვს ხელშეუვალად მინდობილი. ეს საზოგადოების საჭიროების საქმენია, ადგილობრივად განაწილებულნი, განიგებიან უსათუოდ ადგილობრვ მცხოვრებთა საზოგადოების მიერ, და რომელნიც ამავე საზოგადოების წინაშე პასუხისმგებელნი არიან... თითოეული ნაწილი ერთისა და იგივე სახელმწიფოსა თავის საკუთარ საქმეს თვით პატრონობს, თვით უვლის და თვით ჰმართავს. ერთი სიტყვით, ამგვარი მმართველოვბის დედააზრი იგია, რომ ადგილობრივი საქმენი თვით მცხოვრებთაგან განიგებოდეს.“

საქართველოში ფაქტობრივად ფუნქციონირებს ფედერაციულად მოწყობის ძირითადი ელემენტები, ფედერაციის სუბიექტები, ავტონომიური რესპუბლიკებისა და განსაკუთრებული სტატუსის მქონე თბილისის სახით. ნახევრადლეგიტიმური ფორმით - მხარეების სახით მონიშნულია დანარჩენი საქართველოს რეგიონალურ ხელისუფლებებად, ფედერაციის სუბიექტებად, ფორმირების კონტურები.

ილია წერდა: „ქვეყნიერებას მმართველობის ორგვარი აგებულება ჰქონია და აქვს. თუ სადმე რაიმე ცვლილება არის, მაინც არ შეიძლება, რომ მმართველობა ან ერთისკენ არ იყოს მიდრეკილი, ან მეორისაკენ“.

საქართველო ფედერაციული მოწყობისაკენ არის მიდრეკილი. ამას, თუნდაც, ისიც მოწმობს, რომ შეუძლებელია და დამღუპველია ავტონომიური წარმონაქმნების განსაკუთრებული სტატუსის, უნიტარუნლი სისტემის უჯრედებად ჩამოქვეითება.

ასეთი დისჰარმონიული მოწყობა, ალბათ, დიდ პრობლემებს უჩენდა ქვეყანას, რადგან მეფე ხუან კარლოსის მეცადინეობით ესპანეთის კონსტიტუციაში შევიდა მთელი რიგი ცვლილებები. მაგალითად, 137-ე მუხლის უკანასკნელი რედაქციით „სახელმწიფოს ორგანიზაციულ-ტერიტორიული სტრუქტურა შეიცავს მუნიციპალიტეტებს, პროვინციებს და რეგიონალურ ავტონომიურ გაერთიანებებს. ყველა ესენი შიდა საქმეების წარმოებისას სარგებლობენ ავტონომიით“.

ამერიკელი პოლიტოლოგის, უილიამ უოკერის შეფასებით, ქვეყანა ფედერაციულადაა მოწყობილი თუ აკმაყოფილებს სამ მოთხოვნას:

1. როცა ხელისუფლების სხვადასხვა დონეები ახორციელებენ მმართველობით ფუნქციებს ერთი და იგივე ტერიტორიისა და მოსახლეობის მიმართ.

2. როდესაც ნებისმიერ დონეს აბარია ხელისუფლების თუნდაც ერთი სფერო, რომელსაც დამოუკიდებლად განაგებს.

3. კონსტიტუციით თუ რაიმე სხვა საკანონმდებლო აქტით დეკლარირებულია ასეთი დამოუკიდებლობა.

რამდენადაც დღევანდელ ესპანეთში სრულდება პირველი ორი პირობა, პოლიტოლოგები ესპანეთს მიაკუთვნებენ გამოუცხადებელ ფედერაციას“ და ხუმრობენ, რომ ესპანეთი ფედერაციაა, მაგრამ მან ჯერ ამის შესახებ არ იცის.

ჩვენი აზრით, საქართველო იმდენად მიდრეკილია ფედერაციულად მოწყობისაკენ, რომ ჩვენც შეგვიძლია მასზე იგივე ვთქვათ, რასაც ესპანეთზე ამბობენ.

თუმცა ჩვენ ვთქვით, რომ ფედერაციული მოწყობა სხვაა და ტერიტორიული მოწყობა სხვა, ეს არ ნიშნავს, რომ მათ შორის კავშირი არ არსებობს. ფედერაცია ისეთნაირად უნდა მოეწყოს ფედერაციის ტერიტორიულ და ადგილობრივ ორგანიზაციულ ერთეულებად, რომ ადვილად იმართებოდეს ფედერაციული პრინციპით.

ამ თვალსაზრისით დღევანდელი სამხარეო დაყოფა სავსებით მიესადაგება პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სოციალურ, ბუნებრივ და ისტორიულ პარამეტრებს.

ქალბატონ მარიკა ლორთქიფანიძეს ემახსოვრება, რომ 1947 წელს მთავრობის დავალებით ვახუშტი ბატონიშვილის სახელობის ინსტიტუტმა დააპირა საქართველოს ეკონომიკურ-სამეურნეო დაყოფა სამეურნეო პოტენციალის, ლანდშაფტის, კლიმატური პირობების, მეურნეობის ფორმების და სხვა ობიექტური მაჩვენებლების მიხედვით. როცა ასეთი რუკა შედგა, მეცნიერთა გაკვირვებას საზღვარი არ ჰქონდა: საქართველოს ეკონომიკური რუკა მთლიანად დაემთხვა ქვეყნის ისტორიულად ჩამოყალიბებული მხარეების კონტურებს - იგივე დღევანდელ სამხარეო დაყოფას.

კარგია, რომ საქართველოს სამხარეო დაყოფის შემდეგ წარმოიშვა ფედერაციის სუბიექტების ოპტიმალური, თორმეტი-ცამეტი სუბიექტისაგან შემდგარი სისტემის ჩამოყალიბების წინაპირობა.

დადგენილია,რომ ცენტრალური ხელისუფლების შემდეგი დონის სუბიექტების რაოდენობის საუკეთესო მაჩვენებელია 20-მდე სუბიექტი. 30-40 სუბიექტის დროს სისტემა ძნელად სამართავია და როცა 50-ს გადააცილებს, ფაქტობრივად უმართავია. ასეთ „ზღვარგადაცილებულთა“ შორის საქართველო, რაიონულად დაყოფილი, თავისი 85 სუბიექტით მე-3 ადგილზე იქნება საფრანგეთის (95 კომუნა), რუსეთის (84 სუბიექტი) შედეგ. საქართველოში, სუფრაზე, მომლხენთა რაოდენობა 30-35 რომ გადააჭარბებს, სუფრებად ყოფენ და მეორე რანგის თამადებს უნიშნავენ. რატომ არ უნდა მოვიქცეთ ასე ტერიტორიული ერთეულების დასაშვებზე მეტი რაოდენობისას?

რა გვიშლის ხელს, რომ ბოლოს და ბოლოს არჩევანი შევაჩეროთ საქართველოს სახელმწიფო და საბიუჯეტო მოწყობის ფედერაციულ პრინციპზე?

ჯერ კიდევ ილიას დროს თვითმმართველობას, როგორც ფედერალიზმის ჩანასახს, გამოუჩნდნენ მტერები „თვითმმართველობას ქვეყანაზე ბევრი მტერი ჰყავს; ბევრს უფრთხობს ტყუილუბრალოდ ძილსა და მოსვენებას. ამბობენ საშიშარიაო საზოგადოებას რომ ეგ უფლება მიანიჭოს, აურზაურს მოჰყვება, თავს გაიზვიადებს და მორჩილებიდან გამოვაო“.

საოცარია, რომ ასი წლის შემდეგ, ისეთ განათლებულ საზოგადოებას, რომელიც აქ შეიკრიბა, უნდა შევახსენო მიხაკო წერეთლის თითქოს და გუშინ ნათქვამი: „ფედერაცია საქართველოს კუთხეთა არ არის დაშლა საქართველოსი, არამედ მტკიცე კავშირი - მის ნაწილთა, საუკეთესო წესი მისი ერთობისა... ერთადერთი საშუალება ჩვენში არსებული ძველი დროითგან გარდამოცემული, ერისთვის ფრიად მავნებელი პროვინციალიზმის, საქართველოს კუთხეთა შორის არსებული წინააღმდეგობათა მოსპობისა. იგი არის ერთხელ და სამუდამოდ გადაჭრა აფხაზეთის საკითხის, დაკმაყოფილება ყველა იმ პროვინციათა, სადაც კი დაიბადა აფხაზეთის მსგავსი მოძრაობა.“

არჩილ ჯორჯაძეს სწამდა, რომ მომავალი საქართველო „ავტონომიის და ფედერაციის საფუძველზე“ იქნებოდა აგებული.

პრუდონმა იწინასწარმეტყველა: „მე-20 საუკუნე გახსნის ფედერაციის ერას ან კაცობრიობა კვლავ დაიწყებს ათასწლოვან განსაწმენდელს“.

მართლაც ფედერალიზაცია შეუქცევადი პროცესი გახდა. ყოველწლიურად იზრდება ფედერაციულად მოწყობილ ქვეყანათა რიცხვი. გაუგებარია, რატომ ვეწინააღმდეგებით ჯიუტად ცივილიზებულ და პროგრესულ პროცესს.

წუხელ ჩამოვედი მოსკოვიდან. ათი დღე ვიყავი იქ. შევხვდი ბევრ ლტოლვილს. გამოვედი საერთაშორისო ფორუმზე. დავასახელე ყველა, ვინც მოგვიწყო ეს ტრაგედია.

ექვსი წელი გავიდა. მიღებულია 16 საერთაშორისო დოკუმენტი დაჩაგრული მხარის სასარგებლოდ. მიუხედავად ამისა, შარშან მოგვიწყვეს კიდევ გალის ტრაგედია. ამიტომ, კოლეგებო, რაღაც პრაქტიკულ გზებზე უნდა გადავიდეთ. არ შეიძლება მხოლოდ თეორიული მოწოდებებით ცხოვრება.

უპირველეს ყოვლისა, პრინციპული შენიშვნა: მე ძალიან მწყინს, როგორც ნორმალურ ადამიანს, როცა ლაპარაკობენ აფხაზეთზე და მხედველობაში ჰყავთ მარტო აფხაზი ერი. არასწორია ეს, როცა იქ 2/3 ცხოვრობდა და იცხოვრებს ქართული მოსახლეობა. გამოდის, რომ ისინი ქართველები არ არიან, ან მხოლოდ ნახევრად ქართველებია. რატომ უნდა ითვლებოდეს თბილისელი ქართველი პირველი ხარისხის, მეორე ხარისხის კი აფხაზეთის ავტონომიის მცხოვრები ქართველი?! დაახლოებით ასეთი სტატუსი აფხაზეთს კომუნისტების დროს ჰქონდა. ახლა ლაპარაკია იმაზე, მიეცეს თუ არა აფხაზეთს ავტონომია. უნდა ნათლად წარმოვიდგინოთ და გავიგოთ, რომ არძინბას კი არ ვაძლევთ ავტონომიას, არამედ საუბარია აფხაზეთის მოსახლეობის უფლებებზე!

ეს მთავარი და ამოსავალი დებულებაა. აქედან უნდა ვიმსჯელოთ.

თუ ბ-ნი ლევან ალექსიძე ამბობს „აფხაზური მხარე“, რას იტყვის ზატულინი! გამოდის ზატულინი და ამბობს: „მე აფხაზეთში ვიყავი“, შევხვდი პრეზიდენტ არძინბას“. როგორც კი მომეცა შესაძლებლობა, მე მას დავუსვი კითხვა: „ბატონო ზატულინ, ხომ არ დაინტერესებულხართ, ამჟამად სად არის აფხაზი ერი? ვინ დარჩა დღეს აფხაზეთში? ვაღიაროთ სიმართლე: იქ მ ხოლოდ ყაჩაღები არიან დარჩენილნი და ჩვენი საცოდავი მოხუცები“. ჩვენ კი დაუკვირვებლად ვიმეორებთ ზატულინის ფომულას „აფხაზურ მხარეზე“. ამით უნებლიეთ მათ ვაძლევთ სპეკულაციის შესაძლებობას. რატომ არ ვითვალისწინებთ იმ ფაქტს, რომ დაახლოებით 50-60% მა საღად მოაზროვნე აფხაზმა დატოვა აფხაზეთი? ამიტომ სავსებით მართებული იქნებოდა გველაპარაკა „სეპარატისტების მხარეზე“.

შემდეგ, საკითხავია, რატომ განიხილავთ თქვენ აჭარას და აფხაზეთს ერთ სიბრტყეში, და ბევრ რამეში აიგივებთ? უფრო ფართოდ განვიხილოთ და გლობალურად ვიმსჯელოთ ამ პრობლემებზე.

არ შეიძლება ერთეულების საქციელი მთელ ხალხს მიაწეროთ. აფხაზები მცირერიცხოვანი ერია, უბედური ერია. ერთი მოჰაჯირობის ტრაგიკული თავგადასავალი საკმარისია! მაგრამ მეოცე საუკუნის დასასრულს მათ თავზე კვლავ დატრიალდა ტრაგედია, რომლის ავტორებია ბ. ელცინი, ე. პრიმაკოვი და სხვა ცნობილი რუსეთის პოლიტიკოსები (ბატონმა ნ. დიკომ განაცხადა, ამ ცნობას გავავრცელებო მთელ მსოფლიოში).

მე ცოტა ჩემებურად მესმის ის პრობლემა, რომელზედაც ჩვენ ვსაუბრობთ.

კერძოდ, ფედერალიზმი მე პირადად მესმის ასე, რომ ფედერალიზმში ჩვენ ვგულისხმობთ ერთიან სახელმწიფოს, რომელშიც იქმნება ორი ფედერალური (ავტონომიური) ერთეული. ხოლო საქართველოს დანარჩენი ტერიტორია იქნება ერთიანი და მთლიანი. აქ არანაირი ფედერალიზმი ჩემთვის მისაღები არ არის. დანაწილება, თუნდაც მხარეებად, როგორც დღეს არის, სრულებითაც არ უტოლდება ფედერალიზმს. როგორ გინდათ ამას დაარქვათ ფედერალიზმი? მე ვფიქრობ, რომ სახელმწიფო უნდა იყოს უნიტარული, მხოლოდ მასში იქნება ორი ავტონომიური ერთეული - აფხაზეთი და აჭარა.

სხვაგვარად მე ვერ წარმომიდგენია და ფედერალიზმად ვერ აღვიქვამ იმას, რაც არის დანარჩენ საქართველოში. ეს არის მმართველობის გარკვეული სისტემა, ეს არის ადმინისტრაციული დაყოფა და არა ფედერაციული სახელმწიფო გაერთიანება. არ გამოვრიცხავ, რომ ხვალ შეიძლება ასეთ მსხვილ ადმინისტრაციულ ერთეულებად დაყოფა საჭირო აღარ იყოს, მოიძებნოს სხვაგვარი პრინციპი. აი, ეს არის ჩემი შეხედულება ზოგად საკითხზე.

ახლა რაც შეეხება აფხაზეთის პრობლემას.

რასაკვირველია, ჩემ თავზე მე ვერ ავიღებ იმ პიროვნებებთან კამათს, რომლებიც საერთაშორისო სამართლის სპეციალისტები ბრძანდებიან და რომლებმაც უნდა განსაზღვრონ, როგორ ფედერალიზმთან გვექნება ჩვენ კონკრეტულად საქმე: როგორი დონისა და რიგის ფედერაციის ობიექტად ვაღიარებთ მის წევრებს. მაგრამ ჩვენ გვმართებს ძალიან დიდი სიფრთხილე, რომ არ გადავაჭარბოთ. ჩვენ სულ იმაზე გვაქვს ლაპარაკი, რომ ოღონდ გავერთიანდეთ, ოღონდ დავაბრუნოთ ლტოლვილები, ოღონდ დავძლიოთ ეს წინააღმდეგობა და უნდა დავთმოთ. დათმობას უნდა ჰქონდეს კატეგორიული ზღვარი, რომლის ზემოთ ასვლა არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება. პირიქით, ვეცადოთ, რაც შეიძლება ქვევით ჩამოვიდეთ.

ამასთან დაკავშირებით, მე მიმაჩნია, რომ არავითარ შემთხვევაში დღეს (ხაზს ვუსვამ - დღეს) არ შეიძლება ხელის ხლება აჭარისათვის. ან ლაპარაკი იმაზე, რომ ის გურიასთან გაერთიანდეს. ჩვენ ყველაფერი უნდა გავაკეთოთ, რომ აჭარისა და აფხაზეთის სტატუსი იყოს ერთნაირი, რომ არავითარი უპირატესობა „აფხაზურ ფედერალიზმს“ არ ჰქონდეს. არ შეიძლება აფხაზურმა სეპარატისტულმა ძალებმა წარმოიდგინონ, რომ მათი ბრძოლა, რომელიც იყო ანტიეროვნული, თვითონ აფხაზების ინტერესების საწინააღმდეგო, რაღაცნაირი წარმატებით დამთავრდა. მე პირადად ვფიქრობ, ჩვენი ურყევი პოზიცია უნდა იყოს - არ მიეცეს აფხაზეთს ფედერაციის სუბიექტის ისეთი სიმაღლის უფლებები, რომ სეპარატისტებმა თავიანთი თავი გამარჯვებულად წარმოიდგინონ, თუნდაც უმცირესი ზომით.

რაც შეეხება დანარჩენ საქართველოს, მე მთლიანად მომხრე ვარ იმისა, რომ ამ ეტაპზე იყოს რაღაც პრინციპით შექმნილი სამხარეო მმართველობა, რომელიც ცენტრალურ ხელისუფლებას დაემორჩილება. სხვანაირად შეუძლებელია.

არსებითად მე ჩემი სათქმელი გამოვთქვი. დამრჩა ორი შენიშვნა.

პირველი. მე ვერავითარ შემთხვევაში ვერ გავიზიარებ იმ აზრს, რომ რაიმე გაგებით, როგორი მიდგომითაც არ უნდა მივუდგეთ წარსულ მოვლენებს, რაიმე კარგი იყო ჩვენ წაგებაში აფხაზეთში. ამის არანაირად თქმა არ შეიძლება. მე ასე ვუყურებ ამ საკითხს, ბატონო ვაჟა.

მეორე, ბოლოს და ბოლოს უნდა გათავდეს ჩვენს მასმედიაში, ტელევიზიაში და რადიოში დაპირისპირება „საქართველო“ და „აფხაზეთი“. ამაში მე უნდა დავეთანხმო ბ-ნ ლორიკ მარშანიას. საქართველო და აფხაზეთი კი არ დაუპირისპირდნენ ერთმანეთს, რეაქციული ძალები აფხაზეთისა, - და ეს ყოველთვის ხაზგასმული უნდა იყოს, - დაუპირირპირდნენ დანარჩენ საქართველოს აფხაზეთიანად. და თუ ჩვნ ამას არ დავიცავთ, მაშინ რას ვერჩით რუსეთის მასმედიას, რომელიც წამდაუწუმ იმეორებს „აფხაზეთის მხარე“, „საქართველოს მხარე“ .

და ბოლოს, ვფიქრობ, რომ როგორც ისტორიკოსს, მე მეტი არ მომეთხოვება და მაინც მინდა ბატონ დავითს (ბერძენიშვილს-რედ.) ვუთხრა, რომ ისტორიას ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს თანამედროვე საკითხების განხილვისას, საქართველოს დღევანდელ მოწყობაში უნდა გავითვალისწინოთ მისი სახელმწიფოებრივი ისტორია. კერძოდ, ჩვენ თუ არ გავითვალისწინებთ ცალკეული მხარეების ისტორიულ წარსულს, უამისოდ ვერავითარ შემთხვევაში ვერ შევქმნით ჩვენი სახელმწიფოს სწორ აღნაგობას.

მე მინდა მივესალმო ამ ღონისძიებას იმდენად, რამდენადაც საკმაოდ აქტუალურ საკითხს ეხება. არ არის ახალი ქართულ პოლიტიკაში ან მეცნიერებაში ფედერალიზმის საკითხებზე მსჯელობა, კერძოდ კი, თუ როგორი უნდა იყოს საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობა. ფედერალურ მოწყობას მომხრეეებიც ჰყავს და მოწინააღმდეგეებიც. ჩვენ, როგორც ნამდვილი „საბჭოთა ადამიანები“, ნებისმიერ საკითხს განვიხილავთ შავ და თეთრ ფერებში. ამდენად ამ საკითხზე მსჯელობისას ადამიანები იყოფიან კატეგორიულ მომხრეეებად და კატეგორიულ მოწინააღმდეგეებად. რატომღაც ეს საკითხი საქართველოს ყოფნა-არყოფნასთან არის დაკავშირებული. ჩემი აზრით კი მიდგომა ცოტა სხვანაირი უნდა იყოს.

იმის გამო, რომ ფედერალური მოწყობა არის სახელმწიფოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობის ფორმა და არა სახელმწიფოს განვითარების ერთადერთი საშუალება ან ფაქტორი, ის ასე, შედარებით მარტივად უნდა გავიგოთ. თუმცა მე ვეთანხმები იმ ადამიანებს, რომლებიც თვლიან, რომ არასწორ ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივ მოწყობას, განურჩევლად იმისა, ეს ფედერალური იქნება თუ უნიტარული, შეიძლება მოჰყვეს გარკვეული მძიმე შედეგები სახელმწიფოსათვის. ჩვენი სახელმწიფო უნიტარულია, დღეს ის არავითარი ფედერალური არ არის, მაგრამ უმძიმეს დღეში ვიმყოფებით.

რაც შეეხება იმას, როგორი უნდა იყოს საქართველოს ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული მოწყობა, მოკლედ მოგახსენებთ ჩემს აზრს.

განსხვავებით წინა გამომსვლელთაგან, მე მომხრე ვარ იმისა, რომ საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ მოწყობას ჰქონდეს ფედრეალური ხასიათი. აქ რამდენიმე ფაქტორს აქვს ჩემთვის მნიშვნელობა, უპირველეს ყოვლისა ისტორიას. მე არა ვარ პროფესიონალი ისტორიკოსი, მაგრამ ჩემთვის საქართველოს ისტორია არის უფრო მისი კუთხეების ისტორია, ვიდრე ერთიანი საქართველოს ისტორია. თუ ისტორიკოსებს დავუჯერებთ, ფარნავაზ მეფემ დაახლოებით მე-4 საუკუნის ბოლოს - მე-3 საუკუნის დასაწყისში ჩვ.წ.ა. საქართველო დაყო 8 საერისთავოდ და მათ სათავეში ერისთავები ჩაუყენა. ფაქტიურად აქედან იწყება საქართველოს ფედერალური მოწყობის ისტორია, რაც საქართველოსთვის ყოველთვის დამახასიათებელი ნიშანი იყო, თვით იმ პერიდშიც კი, როდესაც ქვეყანა თავისი განვითარების ზენიტში იმყოფებოდა.

იგივე დავით ამაშენებლის დროს, ჩემი აზრით, საქართველო არა თუ ფედერალური, არამედ კონფედერალურიც კი იყო. საკმაოდ მნიშვნელოვანი უნდა იყოს ჩვენთვის აგრეთვე მე-19 საუკუნის ბოლოსა და მე-20 საუკუნის დასაწყისის ისტორია, როდესაც საქართველოში უკვე მწიფდებოდა დამოუკიდებელი სახელმწიფოს ჩამოყალიბების პირობები და რაც რუსეთის აგრესიის გამო მხოლოდ სამ წელიწადს გაგრძელდა. საქართველო აღმოჩნდა, ჩემი აზრით, და მე ვთხოვ ყველას, თუკი რამე შეცდომას ვუშვებ, აქაც შემისწორონ, პირველი უნიტარული სახელმწიფო მსოფლიოში, რომელიც დაადგა ფედერალიზაციის გზას, რაც გაფორმდა საქართველოს 1921 წ. კონსტიტუციით, სადაც სამი ავტონომიური ერთეული გამოიყო და იქვე მიღებულ იქნა კანონი აფხაზეთის ავტონომიის შესახებ. მართალია, ეს იყო ძალდატანება რუსეთის, თურქეთის თუ სხვა მხრიდან, მაგრამ ამას სხვა მნიშვნელობაც აქვს. თუკი კარგად გადავხედავდ იმ პერიოდის ქართული პოლიტიკური აზრის ისტორიას, დავინახავთ,რომ იქ საკმაოდ ბევრი მომხრე ჰყავდა საკითხის ამგვარ გადაწყვეტას. ჩემის აზრით, ეს სულაც არ იყო ცუდი, იმდენად, რამდენადაც ფედერალიზმი გვესმის, როგორც ადმინისტრაციულ - ტერიტორიული მოწყობის ერთ-ერთი რაციონალური ფორმა და არავითარ შემთხვევაში როგორც სახელმწიფოს განვითარების ერთადერთი საშუალება.

კომპეტენციების გამიჯვნის საკითხი ცენტრსა და რეგიონებს შორის, ან ფედერალურ რეგიონებს შორის, ეს მომავალი განხილვისა და პოლიტიკოსების გადაწყვეტილების საგანია.

მე, როგორც ქვეყნის ფედერალური მოწყობის მომხრე, ხაზს ვუსვამ ორ მომენტს:

1. დაუშვებლად მიმაჩნია საქართველოს ფედერალურ სახელმწიფოდ გადაქცევა უახლოეს მომავალში. იგი უნდა მოხდეს ეტაპობრივად. პირველ ეტაპზე ჩვენ ვინარჩუნებთ ორ სუბიექტს, აჭარას და აფხაზეთს, და იწყება საკმაოდ სერიოზული ეკონომიკური და სამართლებრივი რეფორმა, რომელიც უნდა მიმდინარეობდეს როგორც ვერტიკალურად, ასევე ჰორიზონტალურად. ვერტიკალურად ნიშნავს ცენტრსა და რეგიონებს შორის; ჰორიზონტალურად - რეგიონებს ან, თუ გნებავთ, მხარეებს შორის.

იმის შემდეგ, როცა დაიხვეწება ეკონომიკური და სამართლებრივი ურთიერთობანი, შეიძლება ლაპარაკი იმაზე, რომ საქართველო ჩამოყალიბდეს კლასიკურ ფედერაციად. შესაძლებელია გამოიყოს დაახლოებით 14-15 ერთეული; მე მხარს ვუჭერ დღეს არსებულ დაყოფას (სამხარეო დაყოფას).

2. მხარს ვუჭერ ბ-ნ დავით მუსხელიშვილს, რომელმაც აღნიშნა, რომ ეთნო-ფედერალური მოწყობა არის დაუშვებელი იმიტომ, რომ ეთნიკური ნიშნით სუბიექტების გამოყოფა არის ირაციონალური. ეს ნამდვილად დამანგრეველი იქნება. ერთეული უნდა იყოს ეკონომიკურ-გეოგრაფიული და/ან ისტორიულ-გეოგრაფიული რაიონი. დამოუკიდებლად იმისა, რა გადაწყვეტილებას მიიღებენ პოლიტიკოსები მომავალში, მე მინდა აღვნიშნო, რომ არანაირ ისტორიულ-გეოგრაფიულ და ეკონომიკურ-გეოგრაფიულ ერთეულს არ წარმოადგენდა და არ წარმოადგენს სამხარეო ოსეთი. თუმცა პოლიტიკოსების გადასაწყვეტია, რამდენად სასარგებლო იქნება ცხინვალის რეგიონისათვის პოლიტიკური სტატუსის მინიჭება.

საქართველოს სახელმწიფო ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფის საკითხის განხილვისას მხედველობაში მისაღებია, ერთი მხრივ, ისტორიული ტრადიციები და რეალიები, ხოლო მეორე მხრივ, დღევანდელი პირობები.

ისტორიულად საქართველო იყოფოდა საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებულ ეკონომიკურ-გეოგრაფიულ ტერიტორიულ ერთეულებად - მხარეებად. გვიან საუკუნეებში ასეთები იყო: ქვემო ქართლი, შიდა ქართლი, ზემო ქართლი (მესხეთ-ჯავახეთი), კახეთი - აღმოსავლეთ საქართველოში; იმერეთი, გურია, სამეგრელო, რაჭა, აჭარა, სვანეთი, აფხაზეთი - დასავლეთ საქართველოში; იმერეთი, გურია, სამეგრელო, რაჭა, აჭარა, სვანეთი, აფხაზეთი - დასავლეთ საქართველოში. პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული თვალსაზრისით ეს მხარეები შედიოდნენ ქართლ-კახეთის სამეფოში და იმერეთის სამეფოში. პირველი, გარდა სამხარეო დაყოფისა, მოიცავდა ფედერალურ სენიორებს - სათავადოებს, მეორე კი იყოფოდა მსხვილ სამთავროებად (რომელნიც შეესაბამებოდა ზემოჩამოთვლილ იქაურ მხარეებს) და უფრო წვრილ სათავადოებადაც.

საქართველოს პოლიტიკური ერთიანობის არსებობა და სიმყარე დამოკიდებული იყო ცენტრალური (სამეფო) ხელისუფლების ძლიერებაზე. მის შესუსტებას და ქვეყნის დაშლას ცდილობდნენ მეზობელი აგრესიული ქვეყნები და ცენტრიდანული შიდაფეოდალური ძალები. ამის შედეგად ერთიანი საქართველო XV საუკუნისათვის დაიშალა რამდენიმე სამეფოდ (იმერეთის, ქართლის, კახეთის) და სამთავროებად (დასავლეთ საქართველოში).

XIX საუკუნეში, რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში, საქართველო იყოფოდა ორ გუბერნიად - თბილისის და ქუთაისის - და მაზრებად. ეს უკანასკნელნი უმეტეს შემთხვევაში შეესაბამებოდნენ სამთავროთა თუ სათავადოთა ტერიტორიას.

საბჭოთა პერიოდში ქვეყანა დაყოფილი იქნა რაიონებად, სარაიონო ცენტრების სახელწოდებით, რომელნიც უპირატესად ადრინდელ მაზრებს ემთხვეოდა. ამას თითქოს ხელი უნდა შეეწყო კუთხურობის დაძლევისათვის, მაგრამ სინამდვილეში ამას არსებითი შედეგი არ მოჰყოლია.

ყოველივე აღნიშნულის გათვალისწინებით საქართველოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობა უნდა დაეფუძნოს ტრადიციულ სამხარეო დაყოფას, მხარეთათთვის თვითმმართველობის ფუნქციების მინიჭებით.

რაც შეეხება აფხაზეთს და აჭარას, პრეცედენტის ფაქტორის გათვალისწინებით, მათ ამ ეტაპზე უნდა შეუნარჩუნდეთ ავტონომიური რესპუბლიკების სტატუსი. ასევე ყოფილი სამხრეთ ოსეთი უნდა ცნობილი იქნეს ავტონომიურ ოლქად, მხოლოდ არა ეთნიკური ნიშნით, როგორც აქამდე იყო, არამედ ცხინვალის ოლქის სახელწოდებით (ზოგიერთი იმ წმინდა ქართლის სოფლის გამოკლებით, რომელნიც ადრე სამხრეთ-ოსეთის ოლქში ხელოვნურად იქნენ შეყვანილი მათი მოსახლეობის კატეგორიული წინააღმდეგობის მიუხედავად).

საქართველოს იმ რეგიონებში, სადაც არაქართველი მოსახლეობა ჭარბობს, განკერძოებისაკენ სწრაფვის თავიდან ასაცილებლად ეროვნულ უმცირესობათა შესახებ კანონის შესაბამისად, ისეთი პირობები უნდა შეიქმნას, რომელიც გამორიცხავს სეპარატისტულ ტენდენციებს.

ისტორია მოწმობს, რომ საქართველოს მხარეებად დაყოფის პირობებში მის სახელმწიფოებრივ მთლიანობას მხოლოდ ძლიერი ცენტრალური ხელისუფლების არსებობა უზრუნველყოფდა. ამიტომ იყო, რომ მის გარეშე აგრესიული ძალები ამ ხელისუფლების დასუსტებას და ამ გზით ქვეყნის დანაწევრებას ცდილობდნენ. ეს გრძელდება დღესაც და ქართველი ხალხის ძირითადი საზრუნავი უნდა იყოს ცენტრალური ხელისუფლების განმტკიცება და მისი შენარჩუნება ყოველგვარი კუთხურობის გამოვლინებათა დაძლევით.

პირველ რიგში, შევჩერდები საკითხზე იმის შესახებ, თუ როგორი სახელმწიფო გვინდა: ფედერაციული თუ უნიტარული. მე ვფიქრობ, არ არსებობს ქართველი, მით უფრო აფხაზეთის მკვიდრი, ვინც არ იცის ფედერაციის უარყოფითი მხარე ქვეყნის ერთიანობის თვალსაზრისით. არჩევანის გაკეთება რომ შეიძლებოდეს, ბუნებრივია, ცალსახად მივიღებდი აზრს ქართული სახელმწიფოს უნიტარული მოწყობის შესახებ. აქვე არ შეიძლება არ აღვნიშნო, რომ ჩვენ ხშირად ვმსჯელობთ ტერმინოლოგიურ ასპექტებზე და ნაკლებ ყურადღებას ვაქცევთ პრობლემის რეალურ არსს. მაგალითად, დღეს დიდი ბრიტანეთის ოფიციალური სახელწოდებაა „დიდი ბრიტანეთისა და ჩრდილოეთ ირლანდიის გაერთიანებული სამეფო“ („The United Kingdom of Great Britain and Nothem Ireland”), რაც თითქოს უნდა გულისხმობდეს იმას, რომ ეს სახელმწიფო ორი დამოუკიდებელი სუბიექტის ერთგვარ კავშირს წარმოადგენს. სინამდვილეში კი ეს სულაც არ არის ასე. ჩრდილოეთ ირლანდიას არასოდეს არ ჰქონია სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის ის ხარისხი, რაც გააჩნდა, დავუშვათ, უნიტარულ საქათველოს სსრ-ში შემავალ აფხაზეთის ასსრ-ს. უფრო მეტიც, ამ თვალსაზრისით მას არა აქვს არავითარი უპირატეობა დიდი ბრიტანეთის ე.წ. სხვა „ავტონომიებთან“ (შოტლანდია, უელსი) შედარებით, ანუ დიდი ბრიტანეთი ფაქტობრივად უნიტარულ სახელმწიფოს წამოადგენს.

მიუხედავად იმისა, რომ მე იდეალურად მიმაჩნია საქართველოს სახელმწიფოს უნიტარული მოწყობა, ყოველგვარი ტერიტორიული ავტონომიების გარეშე, მაინც ვთვლი, რომ დღეს არსებული სინამდვილიდან გამომდინარე, ჩვენი ქვეყნის ფედერაციულ მოწყობას ალტერნატივა არა აქვს. უფრო მეტიც, 1918 წლის 8 ივნისიდან, როდესაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაში აფხაზეთი აღიარეს როგორც ავტონომიური წარმონაქმნი, საქართველოს სახელმწიფომ ფაქტობრივად ფედერაციის სახე მიიღო. ასევე იყო საქართველოს სსრ-ის არსებობის პფერიოდშიც, როდესაც ჩვენი ქვეყანა მხოლოდ ქაღალდზე იყო უნიტარული. სინამდვილეში კი მასში 3 ავტონომიური სუბიექტი იყო. ერთი სიტყვით, საქართველო ფაქტობრივად ფედერაციას წარმოადგენდა, ოღონდ ეს იყო ვერტიკალური ფედერაცია. აფხაზეთი და ხვა ავტნონომიური წარმონაქმნები (აჭარა, ე.წ. სამხრეთ ოსეთი) ფედერაციის სუიბიექტები იყვნენ და ემორჩილებოდნენ საქართველოს ცენტრალურ ხელისუფლებას.

რაც შეეხება ე.წ. „ჰორიზონტალურ ფედერაციას“, რაზეც აქ გამახვილდა ყურადღება პროფ. ლევან მატარაძის გამოსვლაში, მიმაჩნია, რომ ეს მოდელი (გულისხმობს ხელისუფლების ქვემოდან ზემოთ ნებაყოფილობით დელეგირებას) საქართველოსთვის მიუღებელია. სხვათა შორის, სოხუმის სეპარატისტული რეჟიმი, რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, ფაქტობრივად ამ პრინციპზე გვთავაზობს ერთიანი ქართულ-აფხაზური სახელმწიფოს შექმნის იდეას. მათი აზრით, აფხაზეთი უნდა აღიარებულ იქნეს საქართველოსაგან დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ და მხოლოდ ამის შემდეგ უნდა გაერთიანდეს მასთან ახალ, ერთიან ფედერაციულ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნში. ე.ი. საქართველო და აფხაზეთი გამოდიან როგორც თანასწორუფლებიანი სუვერენული სახელმწიფოები, რომლებიც გაერთიანების შემთხვევაში ნებაყოფილობით გადასცემენ ნაწილ უფლებამოსილებებს საერთო - ფედერალურ სტრუქტურებს.

ყოველგვარი გადაჭარბების გარეშე შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ ამგვარი მოდელი დაახლოებით იგივეა, რაც ფორმალურად იყო სსრკ, რომელიც წარმოადგენდა 15 თანასწორუფლებიანი რესპუბლიკის (სახელმწიფოების) ნებაყოფილობით კავშირს. ასეთივე იყო იუგოსლავიის ფედერაცია (6 თანასწორუფლებიანი სუბიექტი) და ჩეხოსლოვაკია (ჩეხეთი + სლოვაკეთი). როგორც ცნობილია, ყველა ეს სახელმწიფო დაიშალა. აქედან გამომდინარე, ყოველგვარი მსჯელობა იმაზე, რომ მოხდეს აფხაზეთის, როგორც თანასწორუფლებიანი სუბიექტის გაერთიანება საქართველოსთან, უნდა შეწყდეს. ამას ფაქტობრივად მივყავართ აფხაზეთის, როგორც საქართველოსაგან დამოუკიდებელი სახელმწიფოს, იურიდიულ აღიარებამდე.

სწორედ ეს არის ერთადერთი მექანიზმი, რისი მეშვეობითაც, თანამედროვე მსოფლიოს საერთაშორისო-სამართლებრივი კონიუქტურის პირობებში, სოხუმის რეჟიმს უჩნდება შანსი მიაღწიოს აფხაზეთის დამოუკიდებლობის დე იურე გაფორმებასაც. სხვა შესაძლებლობა აფხაზეთის სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტისა უბრალოდ არ არსებობს. ამიტომაცაა, რომ სამხედო გამარჯვების „მომპოვებელი“ ვლ. არძინბა მიდის დამარცხებულ საქართველოსთან სახელმწიფოებრივ კავშირზე, ერთიანი ფედერალური (თუ კონფედერაციული) სახელმწიფოს შექმნაზე, რომლის პრეზიდენტობას (რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია) ის დიდსულოვნად უთმობს ბ-ნ ედუარდ შევარდნაძეს, ხოლო დედაქალაქად ცნობს თბილისს (ისევე, როგორც სსრკ-ს დედაქალაქი იყო მოსკოვი (რუსეთი), ჩეხოსლოვაკიისა - პრაღა (ჩეხეთი), იუგოსლავიისა კი - ბელგრადი (სერბეთი).

მართალია, ფედერაციულ სახელმწიფოზე წასვლა და ამ გზით აფხაზეთის მოქცევა ერთიან სახელმწიფოებრივ სივრცეში, დღევანდელ ვითარებაში თითქოს არ მოჩანს მთლად ურიგო ვარიანტად. მოვლენათა ნორმალური განვითარების (აფხაზეთში ომამდელი დემოგრაფიული კონიუნქტურის აღდგენისა და იმ საერთო-ქართული ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი მენტალიტეტის დამკვიდრების) პირობებში, სავსებით შესაძლებელია, მომავალში იმდენად გაღრმავდეს რეგიონის ინტეგრაცია საერთო-ქართულ სახელმწიფოში, რომ დროთა განმავლობაში მართლაც მოიხსნას ერთიანი სახელმწიფოებრიობის დაშლის ყოველგვარი საფრთხე. მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს ისიც, რომ რეალურად არსებობს სხვა არასასურველი პერსპექტივაც (და ამას აშკარად მოწმობს უკანასკნელი პერიოდის პრაქტიკაც), კერძოდ, თანასწორუფლებიანი სუბიექტებისაგან შემდგარი ფედერალური წარმონაქმნი ძალიან ადვილად იშლება. მათ შორის, ისეთი ერთობაც კი დაიშალა, რომელიც სახელმწიფოებრივი ინტეგრაციის ხარისხით საქართველო-აფხაზეთზე დაბლა ნამდვილად არ მიდგა. მხედველობაში მაქვს რუსეთი-უკრაინა-ბელორუსია, რომელთაც უდავოდ ერთიანი ეთნოკულტურული და პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი ფესვები (კიევის რუსეთი) აქვთ.

ერთი სიტყვით, ფედერაციის ის მოდელი, რომელსაც სეპარატისტები გვთავაზობენ და რომელიც გულისხმობს მხოლოდ ჰორიზონტალურ ურთიერთობებს, ჩემი აზრით, კატეგორიულად მიუღებელია. ამასთან, როგორც უკვე აღვნიშნე, მაინც მიმაჩნია, რომ, დღევანდელი ვითარებიდან გამომდინარე, ქართული სახელმწიფოებრიობის მომავალი მის ფედერაციულ მოწყობაშია.საქართველო უნდა იყოს ფედერაციული სახელმწეიფო, მაგრამ ეს უნდა იყოს ვერტიკალური ფედერაცია, რომელშიც ქვეყნის ცალკეული რეგიონები გახდებიან ფედერაციის სუბიექტები (დღევანდელი დაყოფა, პრინციპში, მისაღებია, თუმცა გარკვეული კორექტივების შეტანას მაინც მოითხოვს). აფხაზეთი იქნება ამ ფედერაციის სუბიექტი, თუმცა რამდენადმე განსხვავებული სტატუსით. ის უნდა დარჩეს ავტონომიურ რესპუბლიკად (ან უბრალოდ „რესპუბლიკად“, რომელსაც ექნება სახელმწიფოებრიობის უფრო მაღალი ხარისხი (თავისი კონსტიტუციით, პარლამენტით და ა.შ.).

ამასთან დაკავშირებით, მე ვერ დავეთანხმები იმ აზრს, რომ ამ მიმართულებით ჩვენ სუფთა ადგილიდან ვიწყებთ. მთელი საბჭოური გამოცდილება, 1918-1920 წლების მემკვიდრეობის ჩათვლით, არის იმის ნათელი მაგალითი, რომ პრინციპში, საქართველოში ეს საკითხი გადაწყვეცტილ;ინ იყო. მე არ ვიცი, რა უნდა მიეცეს აფხაზეთს იმაზე მეტი, რაც ჰქონდა საბჭოთა პერიოდში.

აქ სახელმწიფო ენაზე იყო მსჯელობა და აღინიშნა, რომ აფხაზებს უნდა სჯეროდეთ, რომ მათ ენას ხელს არავინ ახლებს. ამ თვალსაზრისით, არავითარი პრობლემა არ არსებობს. კარგად ცნობილია, სწორედ აფხაზეთი იყო ერთადერთი ავტონომიური რესპუბლიკა სსრ კავშირში, რომლის კონსტიტუციაში აფხაზური ენა - რუსულ და ქართულ (მოკავშირე რესპუბლიკის) ენებთან ერთად - ოფიციალურად იყო გამოცხადებული სახელმწიფო ენად. ამდენად, ჩვენ ამ შემთხვევაშიც პოზიტიური გამოცდილება გვაქვს, რომელიც გასაზიარებელიც კია.

ჩვენ უფრო მეტს ვაძლევთ აფხაზეთს, ვიდრე ფედერაციის ნებისმიერ სუბიექტს ეძლევა რუსეთში. ამასთან დაკავშირებით ურიგო არ იქნება გავიხსენოთ კიდევ ერთი ფაქტი საბჭოური პერიოდის პრაქტიკიდან. კერძოდ, თავის დროზე საქართველოს სსრ-ს უმაღლესი საბჭოს (ხელისუფლების უმაღლესი ორგანოს) თავმჯდომარის მოადგილის სტატუსი ჰქონდათ აფხაზეთის ასსრ-ს უმაღლსი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარესა და მის კოლეგებს აჭარის ასსრ-დან და სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქიდან, მაშინ როდესაც არც ერთ ანალოგიურ ნომენკლატულურ პირს მსგავსი თანამდებობა არ ეკავა რსფსრ-ში.

აგრეთვე მინდა შევეხო პროფ. ვაჟა კეშელავას მიერ აქ გაკეთებულ განცხადებას აფხაზეთის ომის შედეგების თაობაზე, მე მთლიანად ვიზიარებ აზრს იმის შესახებ, რომ საქართველოს ხელისუფლებამ დიდი შეცდომა დაუშვა, როდესაც ასე მოუმზადებლად შეიყვანა შეიარაღებული ნაწილები აფხაზეთში, თუმცა ამ აქციის იურიდიული საფუძვლიანობა, ბუნებრივია, ეჭვს სრულებით არ იწვევს. საქართველოს ხელისუფლებას ჰქონდა სრული იურიდიული უფლება შეეყვანა ჯარები ქვეყნის ნებისმიერ რეგიონში, მათ შორის აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე. სხვა საკითხია, რომ ჩვენი სახელმწოფო არ აღმოჩნდა მზად ამგვარი ოპერაციის (ვგულისხმობთ სარკინიგზო მაგისტრალების დაცვის უზრუნველყოფას) სათანადო დონეზე ჩასატარებლად. მაგრამ იმ დღიდან, როდესაც კონფლიქტი ნამდვილ ომში გადაიზარდა და მასში ჩვენ დაგვიპირისპირდა არა მხოლოდ სეპარატისტულად განწყობილი აფხაზობა, არამედ მეზობელი სახელმწიფოდან დაძრული ურდოები (რუსი კაზაკობა, ჩერდილოეთ კავკასიელი კონფედერანტები, რუსეთის ფედერაციის რეგულარული ნაწილები), ის ჭეშმარიტად სამამულო ომად გადაიქცა. აფხაზეთის ომი ქართველებისათვის მართლაც სამამულო ომი იყო, რომელშიც თითოეული ჩვენგანი, რიგითი მეომრიდან დაწყებული ქვეყნის პრეზიდენტით დამთავრებული, იცავდა, არც მეტი არც ნაკლები, საქართველოს სახელმწიფოს ერთიანობას. ამდენად, ამ ომში გამარჯვება სრულიად საქართველოს გამარჯვება იქნებოდა და არა კიტოვან-იოსელიანისა პერსონალურად. თუ ჩვენ სხვანაირად მივუდგებით ამ საკითხს, მაშინ, ფაქტობრივად, გავამართლებთ იმ ვაი პატრიოტების „მოღვაწეობას“, რომლებიც ყველაფერს აკეთებდნენ იმისათვის, რომ აფხაზეთში ე. შევარდნაძის ხუნტას არ გაემარჯვა. ჩვენ არ გვაქვს ამგვარი შეფასებების უფლება თუნდაც იმიტომ, რომ ჩირქი არ მოვცხოთ ჟიული შარტავას - ამ ჩვენი დროის ცოტნე დადიანისა და აფხაზეთში საქართველოს ერთიანობისათვის გმირულად დაცემულ მამულიშვილთა უკვდავ ხსოვნას.

კიდევ ერთი საკითხი, რომელზედაც მინდა გავამახვილო ყურადღება. აბსოლუტურად ვეთანხმები აქ გამოთქმულ თვალსაზრისს იმის შესახებ, რომ ინტეგრაციული პროცესები დამახასიათებელი იყო ჩვენი ქვეყნის ისტორიული განვითარებისათვის. ეს რომ ასე არ ყოფილიყო და ქართველობაში გენეტიკურად არ ყოფილიყო ჩადებული საერთო-ეროვნული ერთობის ღრმა შეგნება თავისი გეოპოლიტიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე, საქართველო დღეს, სულ ცოტა, ორ ნაწილად (იმიერ-ამიერად) მაინც იქნებოდა დაყოფილი. ჩვენში (სლავებისა და გერმანელებისაგან განსხვავებით) მეტი იყო გენეტიკური კოდი ინტეგრაციისა, მიუხედავად იმისა, რომ დასავლურ-აღმოსავლური იმპერიები ერთმანეთთან ჭიდილში თითქმის ყველა დროში თიშავდა ქართულ პოლიტიკურ სამყაროს. ერთი სიტყვით, დეზინტეგრაციული პროცესები, როგორც წესი, საგარეო ფაქტორით იყო განპირობებული.

თუმცა, აქვე, ისიც არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ ჩვენს ისტორიაში, არც თუ იშვიათად, ყოფილა მომენტები, როდესაც ესა თუ ის იმპერია ობიექტურად ხელს უწყობდა ინტეგრაციულ პროცესებს. ასე იყო, მაგალითად, III-IX საუკუნეებში, როდესაც, აშკარად, რომის იმპერიის მხარდაჭერით ლაზიკა-ეგრისის მეფეებმა მოახერხეს მთელი დასავლეთ საქართველოს გაერთიანება ერთიან ეგრისის სახელმწიფოში. ასე მოხდა VII საუკუნის I ნახევარში, როდესაც ბიზანტიის იმპერიამ დაამყარა სრული კონტროლი მთელ საქართველოზე; VIII საუკუნის დამდეგსაც, როდესაც უკვე არაბებმა მოაქციეს იმიერ-ამიერ საქართველო თავიანთი კონტროლის ქვეშ.

მაგრამ ყველაზე ნათლად ეს რუსეთის იმპერიის ფარგლებში ჩვენი ყოფნის დროს მოხდა. სავსებით ნათელია, რომ ცარისტული რუსეთი XIX საუკუნეში, როდესაც ეტტაპობრივად იკავებდა ქართულ მიწა-წყალს, პირველ რიგში, საკუთარი სახელმწიფოს ტერიტორიულ განვრცობაზე ზრუნავდა და ყველაზე ნაკლებად ფიქრობდა 1918 წლისათვის როგორმე უზრუნველეყო აღოერძინებული ქართული სახელმწიფოს ტერიტორიული ერთიანობა. მაგრამ რუსეთის პოლიტიკამ კავკასიაში, მათ შორის ომებმა ოსმალეთის იმპერიასთან, ობიექტურად ნამდვილად შეუქწყო ხელი ქართველი ერის კონსოლიდაციას და ქართული ტერიტორიების ერთიან სახელმწიფოებრივ სივრცეში მოქცევას.

და ბოლოს. მიუხედავაად იმისა, რომ ქართველობაში მძლავრობდა ერთიანობის გენეტუკური კოდი, ისტორიული პრაქტიკა მართლაც ადასტურებს ჩვენი ქვეყნის რამდენამე ტრადიციულ ფედერაციულ მოწყობას, ოღონდ არა დავით აღმაშენებლისა და თამარ მეფის ეპოქაში, როგორც აქ შეცდომით ითქვა, არამედ გვიან შუა საუკუნეებში, როდესაც საგარეო-პოლიტიკური მდგომარეობის უკიდურესად გაუარესებამ გამოიწვია ერთიანი ქართული სახელმწიფოს დაშლა ცალკეულ სამეფო-სამთავროებად.

აღნიშნული სამეფო-სამთავროები „პატარა საქართველოებს“ წარმოადგენდნენ და იმ ეპოქაშიც (XVI-XVIII) საუკუნეებში) ინარჩუნებდნენ ერთიანობის მუხტს. თვით აფხაზეთშიც კი, რომელიც, მიზეზთა გამო, ყველაზე მეტად იყო ამოვარდნილი საერთო-ქართული კულტურულ-პოლიტიკური ორგანიზმიდან, სახელმწიფო ენად რჩებოდა ქართული, ხოლო შერვაშიძეთა სამთავრო სახლის წარმომადგენლებისათვის, რომლებიც ხშირ შემთხვევაში გამუსლიმანებულებიც კი იყვნენ (XVIII) საუკუნეში), ქუთაისის ბაგრატიონთა ტახტი ითვლებოდა სიუზერენად. გვიან შუა საუკუნეების დასასრულს რეალურად ჩამოყალიბდა ერთგვარი ფედერაციულობის ნიშნები, რომლებმაც, ბუნებრივია, გარკვეული ტრადიცია შექმნეს და დღეს მათი იგნორირება, მით უფრო აფხაზეთის მიმართ, უდავოდ პოლიტიკურად გაუმართლებელი იქნებოდა.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, კიდევ ერთხელ მინდა დავაფიქსირო ჩემი აზრი: საქართველო უნდა იყოს ფედერაციული სახელმწიფო, მაგრამ ეს ფედერაცია უნდა იყოს ვერტიკალური და ასიმეტრიული და არავითარ შემთხვევაში ჰორიზონტალური.

ჩემი მეცნიერება (ფსიქოლოგია) რაღაც კუთხით ეხება ამ საკითხებს და მე მინდა რამდენიმე მოსაზრება გამოვთქვა. ფედერალიზმის შესახებ როცა ლაპარაკია, გავითვალისწინოთ, რომ გერმანელებმა ფედერალიზმი გამოიყენეს ქვეყნის გაერთიანებისათვის. სამხრეთ ამერიკაში კი იგი დაყოფის იარაღი გახდა. გააჩნია, მაშასადამე, როგორ ვიყენებთ ამ პრინციპს, ფედერალიზმს, როგორ ვიწყებთ, რაშია საქმე.

საერთოდ სოციალური ჯგუფები, სახელმწიფოც, ერიც მათ შორის, როგორც უნიტარული ჩნდება და ვითარდება. განვითარება დიფერენციაციის გზით მიდის. განვითარება არის დაყოფა, მთლიანობაში სხვადასხვა მხარეების გაჩენა. კავშირები მათ შორის თუ არ დაიკარგა, ეს კარგია, იგი ხელს უწყობს მაღალ დონეზე ავიდეს ქვეყანა. ამიტომ ფედერალიზმი აუცილებელია სახელმწიფოსთვის. მაგრამ საკითხი ახლა სხვანაირად დგას. ჩვენ დღეს ვაგებთ ჩვენს ქვეყანას. ხომ შევთანხმდით იმაში, რა პრობლემასთან დაკავშირებით ვაყენებთ ფედერალიზმის და უნიტარულობის საკითხს? იმასაც გავუწიოთ ანგარიში, რომ პირველ რიგში აფხაზეთი გვაქვს მხედველობაში და აფხაზეთთან მიმართებაში გვინდა ამ საკითხის გააზრება.

ფედერალიზმის პრინციპს საეროდ სახელმწიფოს მოწყობის პროცესს არ ვუკავშირებთ. ერთმა ჩვენმა ძალზე დიდმა მოღვაწემ ასე თქვა: ერთ კვირაში მე ამას მოვიფიქრებ და გეტყვითო. ხუთი წელიწადია ებრძვი ქვეყანას და ერთ კვირაში მოიფიქრებ, საკვირველია პირდაპირ!

მოდით ახლა სხვა კუთხით შევხედოთ ვითარებას. ჩვენ ვყალიბდებით როგორც დამოუკიდებელი ქვეყანა, მაგრამ ხალხს სახელმწიფოებრივი ცნობიერება არ გააჩნია. შემზარავია მისი ცნობიერება, თუ რანაირად უყუურებს თავის თავს და სახელმწიფოს! ამიტომ უნდა ჩამოვყალიბდეთ, ქვეყანაც უნდა ჩამოვაყალიბოთ და ხალხსაც ცნობიერება შევუქმნათ, რომ ჩვენ სახელმწიფო ვართ.

და ამ დროს გავითვალისწინოთ მხოლოდ აფხაზეთი ძნელია. მიზანს ვერ მივაღწევთ, საკითხი თუ პრინციპულად არ გადავწყვიტეთ. ჩვენს ქვეყანაში რაღაც ნახევარდაშლას აქვს ადგილი. დაიწყოს ისე, როგორც ყველა სოციალური ჯგუფი იწყებს. საბჭოთა კავშირიდან ხომ ამოვეგლიჯეთ და მრეწველობის, სოფლის მეურნეობის და ა.შ. კავშირები ხომ გაწყდა და ჩვენ უკვე საბჭოთა იმპერიის ნაწილი არა ვართ. ხშირად ამბობენ: გარდამავალ პერიოდში ვართ. მერე ავიწყდებათ და ისევ ლაპარაკობენ თითქოს 200 წელი დამოუკიდებელი ქვეყანა ვიყავით. არა, ბატონებო, დღეს ვყალიბდებით. და არ შეიძლება ქვეყნის, სახელმწიფოს ჩამოყალიბება ფედერალიზმით. ერთი კულტურის, ერთი წარმომავლობის ქვეყნები შეერთებით იწყებდნენ. ჩვენ ერთად ვიყავით სხვის ფარქვეშ. ახლა კი ისეთ გზას ვირჩევთ, რომ დავიშალოთ? ფედერალიზმით შეუძლებლია სახელმწიფოს აშენება. ჯგუფის, სოციალური ერთობის ჩამოყალიბება არ შეიძლება ფედერალიზმით.

იმის გამო, რომ ჩაიწეროს თითქოს აფხაზეთი დამოუკიდებელი სახელმწიფოა, იმიტომ რომ აჭარა დამოუკიდებელია, შეიქმნა შესატყვისი ცნობიერებაც. თქვენ ცდილობთ, რომ ფედერალურად შეაერთოთ დანარჩენი ნაწილებიც. იცოდეთ, ისინიც დამოუკიდებლები გახდებიან.

ნუ დაიჯერებთ, რომ რა ხალხიც არის, ისეთი მთავრობა ჰყავს. სინამდვილეში, რა მთავრობაც მოვა, ისეთი გახდება ხალხი. ზუსტად ეს არის ძირითადი დებულება სოციალური ფსიქოლოგიისა. რომ არ გავაგრძელო, დავასრულებ დასკვნით: საქართველო უნდა იყოს უნიტარული. უნიტარული და ფედერალური ისე დაუპირისპირდა ერთმანეთს, რომ თითქოს უნიტარული ნიშნავს, რომ სოფელშიც პრეზიდენტი უნდა მართავდეს.

ეკონომიკური მართვის თვალსაზრისით დაყოფა აუცილებელია. უნდა დიფერენცირება მოვახდინოთ, მაგრამ ისე, რომ სახელმწიფოებრივი სუბიექტები არ შევქმნათ. მე ვფიქრობ, რომ ჩვენ არანორმალურ ვითარებაში ვართ აფხაზეთთან და აჭარასთანაც დამოკიდებულებაში. ქვეყანა უნდა იქმნებოდეს და ყალიბდებოდეს როგორც ერთიანი სახელმწიფო, რომელსაც თავისი „ბრმა ნაწლავი“ აქვს და რომელიც ძალიან აწუხებს. მაგრამ ზრუნვა მთელ ორგანიზმზე აუცილებელია. ჩვენს ორგანიზმს - ქვეყანას სჭირდება უნიტარულობის ის გაგება, რომელიც შეიცავს დიფერენცირებულობას - მართვის თვალსაზრისით და არა ცალკეული რეგიონების პოლიტიკური სუბიექტის სტატუსის აღიარებით. უნდა შეთავაზებული იყოს ისეთი სახელმწიფოებრივი მოწყობა, რომელიც ქვეყნის განვითარებას გამოადგება. ჩვენი მდგომარეობა სტანდარტებში ჩასმას არ ითმენს. საქართველოს, როგორც ჰაერი, სჭირდება ერთიანობა, მაგრამ როგორც კი ფედერალიზმს შემოვიღებთ, ჩვენ მივიყვანთ საქმეს ქვეყნის დაშლამდე.

მე ვამთავრებ იმით, რომ ყოველი სახელმწიფო, რომელიც იქმნება როგორც დამოუკიდებელი, უნდა იყოს უნიტარული. მომავალში ჩვენი ქვეყანა შეიძლება გახდეს ფედერალური. ეს იქნება განვითარების დონის მაჩვენებელი. დღეს თუ ჩვენ მხარს ფედერალიზაციას ვუჭერთ, ეს იმას ნიშნავს დაახლოებით, რომ პირველკლასელი მოწაფე გვინდა მე-7 კლასში დავსვათ. ის მე-7 კლასში ვერ ისწავლის. ჩვენ არ ვართ ისე მომზადებული, რომ ფედერალური სახელმწიფოს აშენება დავიწყოთ

მე მინდა საქართველოს ფედერალიზმის მოწყობის პრობლემას ეკონომისტის თვალით შევხედო და ჩემი მოსაზრება გაგიზიაროთ. მაგრამ მანამდე რამდენიმე საერთო შენიშვნას გავაკეთებ. ვფიქრობ, დღევანდელი ღონისძიება გარკვეული აზრით დაგვიანებულიცაა. უკეთესი იქნებოდა, რომ დისკუსია ამ საკითხებზე უფრო ადრე დაწყებულიყო, რათა საქართველოს საზოგადოებრიობა ჩამოყალიბებულიყო. ვფიქრობ, დღევანდელი ღონისძიება გარკვეული აზრით დაგვიანებულიცაა. უკეთესი იქნებოდა, რომ დისკუსია ამ საკითხებზე უფრო ადრე დაწყებულიყო, რათა საქართველოს საზოგადოებრიობა ჩამოყალიბებულიყო ქვეყნის მომავლის შესახებ, კერძოდ, ფედერალიზმის მიმართ. გაგვეცა პასუხი კითხვებზე: გვჭირდება თუ არა იგი და რას მოგვიტანს? ამ თვალსაზრისით დღევანდელი შეკრება, უდავოდ, საჭიროა და მსგავსი შეხვედრები მიზანშეწონილია გაგრძელდეს

მიმაჩნია, რომ თუ მოსახლეობას არ გავაგებინეთ და საზოგადოებრივი აზრი არ შეიქნა საქართველოს ფედერაციული მოწყობის მიზანშეწონილობის შესახებ, ფედერალიზმის იდეა, ალბათ, ვერ გაიმარჯვებს და ვერ ჰპოვებს სათანადო მხარდაჭერას.

მე რეგიონულ პრობლემატიკაზე ვმუშაობ და ძალიან ხშირად მიხდება რაიონებში წასვლა. იქ საზოგასდოებასთან, მოსახლეობასთან ურთიერთობა მარწმუნებს, რომ ჩვენი ამჟამინდელი სამხარეო-ადმინისტრაციული სტრუქტურა ვერ პოულობს სათანადო მხარდაჭერას. ბევრს იგი მიაჩნია ხელოვნურად, რაღაც მოგონილ რგოლად, რომელიც ზედმეტ ხარჯებან არის დაკავშირებული. ამას ეტყობა თავისი საფუძველიც აქვს, რადგან ჩვენი სამხარეო ადმინისტრაციების მუშაობაში არის ნაკლოვანებები, რასაც ხალხი ხედავს და მტკივნეულად აღიქვამს.

თუ ჩვენი ფედერაციული მოწყობის საკითხი რეფერენდუმის მსჯელობის საგანი გახდება, საზოგადოებას უფრო სერიოზული მომზადება ესაჭიროება. ამასთან დაკავშირებით ღრმად ვარ დარწმუნებული, რომ საჭიროა მოეწყოს ფართო დისკუსია ამ საკითხზე ყველა იმათი მონაწილეობით (ისტორიკოსები, იურისტები, ეკონომისტები, პოლიტოლოგები და სხვ.), ვისაც კი რაიმე გასათვალისწინებელი წინადადება ექნება ქვეყნის ფედერაციული მოწყობის შესახებ. ამით ერთგვარად მოვამზადებთ საზოგადოებრივ აზრს (ა.თოთაძის რეპლიკა: ვთქვათ, მოსახლეობამ არ დაგვიჭირა მხარი, მაშინ რა ვქნათ?“). რა თქმა უნდა, ასეთი პრობლემის წინაშე შეიძლება აღმოვჩნდეთ. მაგრამ მე როგორც მესმის, სხვა გზა დემოკრატიულ საზოგადოებაში არ არსებობს. წინასწარ ყველაფერი უნდა გაკეთდეს იმისათვის, რომ ფედერაციული მოწყობა, რომელიც თავისთავად შეიძლება ძალიან კარგიც იყოს, ქვეყნის ერთიანობისათვის, ამავე დროს, ძალიან სახიფათო და საბერისწეროც კი აღმოჩნდეს. ეს ყველაზე სათუთი საკითხია ძველი სისტემის შეცვლის შემდეგ, გაზვიადების გარეშე, ალბათ, უმნიშვნელოვანესი საკითხი ჩვენს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ამიტომ მას საყოველთაო მხარდაჭერა სჭირდება.

მიმაჩნია, რომ მოსახლეობა ფედერაციულ მოწყობას არ დაუჭერს მხარს, გვექმნება სწორედ იმის საფუძველი, რომ არ განხორციელდეს ეს პროექტი.

ახლა ეკონომიკური თვალსაზრისის შესახებ ფედერაციულ მოწყობაზე. უკვე მოგახსენეთ, რომ რომ ათეულ წელზე მეტია რეგიონულ პრობლემებზე ვმუშაობ სულ ვლაპარაკობ რეგიონების მეტ დამოუკიდებლობასა და ინიციატივაზე, რათა კარგად გამოვიყენოთ რეგიონული თავისებურებანი, რესურსები. ამასთან ერთად, გასათვალისწინებელი ჩნდება მეორე პოზიცია: არსებობს როგორც სახელმწიფოებრივი ერთიანობის ინტერესები, ასევე რეგიონალური ინტერესი. დასახელებული ორი ვექტორი ერთმანეთს კვეთს და თავისი არსით ისინი კონფლიქტურია. რეგიონული ინტერესი, როგორც წესი, ყოველთვის, ასე ვთქვათ, უპირისპირდება ცენტრალურს, საერთო ქვეყნის ინტერესებს, და პირიქით. ამოცანა მდგომარეობს იმაში, რომ შეიქმნას ისეთი სისტემა, სადაც ეს ორი ინტერესი ჰარმონიზაციის შესაძლებელ მაქსიმუმს მიაღწევს. სრულ ჰარმონიაზე ზედმეტია ლაპარაკი. მასზე ოცნება უაზრობა იქნებოდა, ვინაიდან რეგიონული თავისებურებები, ინტერესები ყოველთვის იარსებებს, ყოველთვის წამოიჭრება ახალი პრობლემების სახით. ფედერალური სისტემის უპირველესი ამოცანაა უზრუნველყოს რეგიონულ და საერთო სახელმწიფოებრივ ინტერესთა შეჯერება და ჰარმონიზაცია.

ფედერალიზმი გარკვეულწილად აფერხებს ეკონომიკურ და სოციალურ ინტეგრაციას და, პირიქით, ინტეგრაცია, ცენტრალიზაცია ზღუდავს რეგიონების ინიციატივას, თავისთავადობას.

ამასთან ერთად, მე კიდევ ერთ გარემოებას მინდა მივაქციო თქვენი ყურადღება. ჩვენ ამ ბოლო დროს დაავადებული ვართ ყალბი აჩქარების ედეით, ფსევდორადიკალიზმით, ფსევდორეფორმატორული ამბიციებით და, მე არ მოვერიდები ამის თქმას, ზოგჯერ ექსტრემიზმითაც კი. არ შეიძლება ყველა საქმეში აჩქარება, მიმბაძველობა. შოკური სტილის გამოყენება მიზანშეწონილად არ მიმაჩნია, განსაკუთრებით, ფედერალური მოწყობის საკითხში. არსებული ტერიტორიული მოწყობა, ჩემი აზრით, ჯერ-ჯერობით ხელს არ უშლის ჩვენს განვითარებას. რაც შეეხება ფედერალიზმის იდეას, მე ამჟამად არც იმისთვის ვარ მზად, რომ უარვყო იგი, და არც იმისთვის, რომ მივიღო. ჯერ კარგად არ გავაცნობიერე, რას გულისხმობს პრაქტიკულად საქართველოს ფედერაციული მოწყობა. მგონი, არც სხვას აქვს ნათელი წარმოდგენა ამ საკითხზე, თუმცა ლაპარაკი კი ბევრია.

აქ ითქვა, რომ ჩვენ ჯერ შევთანხმდეთ ფედერაციული მოწყობის პრინციპზე და მერე ვილაპარაკოთ შიდა ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული მოწყობა როგორი იქნებაო. ვფიქრობ, რომ ეს არ არის სწორი. თავიდანვე კონცეპტუალურად მაინც უნდა ვიცოდეთ ფედერალიზმის პრინციპებით ჩვენი მოწყობის ძირითადი პირობები, რათა შეიძლებოდეს მათი გათვალისწინება ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობის, უფლებათა გამიჯვნისა და დელეგირების დროს. ამის გარეშე ეს იქნებოდა ნახტომი რაღაც უცნობ სივრცეში. როგორ მივიღოთ წინასწარ ფედერალიზმი, თუ არ ვიცით, რა ფორმით და რა სახით გამოვლინდება იგი ტერიტრიულ-ადმინისტრაციული მოწყობისა და უფლებების გამიჯვნის მხრივ?! ამ საქმეს დიდი სერიოზულობით დაკვირვება სჭირდება. მე მომხრე ვარ შევისწავლოთ უცხო ქვეყნების გამოცდილება, გავავლოთ პარალელები, შევადაროთ ჩვენი ქვეყნის შესაძლებლობანი, მისი კონკრეტული პირობები და ა.შ.. მაგრამ ჩვენ მეტისმეტად გატაცებული ვართ ისტორიული პარალელებით და სხვა ქვეყნებთან შედარებებით. არ უნდა გვავიწყდებოდეს, რომ ჩვენ ძალიან თავისებურ ქვეყანაში ვცხოვრობთ. ვცდებით, როდესაც მხოლოდ პარალელებით ვიზღუდებით, ანდა ვიღაცის ნიმუშით ვხელმძღვანელობთ და წამბაძველობით რაღაც სისტემებს ვქმნით, ისიც ნაჩქარევად. ალბათობა დიდია, რომ ასე დანერგილმა სისტემამ არ იმუშაოს, ან ზიანი მოიტანოს.

მაგალითად, აქ ლაპარაკი იყო, თუ რა და რა უნდა დაერქვას მომავალში საქართველოს ფედერაციის სუბიექტებს. ვშიშობ, რომ ჩვენი ისტორიული კუთხეების მიხედვით ფედერაციის სუბიექტებისათვის სახელების დარქმევა, ანდა საზღვრების დაწესება იქნება უდიდესი სტრატეგიული შეცდომა. ამ კუთხეების სახელებში თავისთავად ცოცხლდება ის ნეგატიური ისტორიული მეხსიერება, რაც ჩვენ ასერიგად მოგვდგამს. მართლაც, მთელი საქართველოს ისტორია არის ცენტრიდანული მოძრაობა და არა ცენტრისკენული. მხოლოდ ძლიერი მეფეები, მონარქები ახერხებდნენ იმას, რომ დაეთრგუნათ ცენტრიდანული მოძრაობა და გადაექციათ ცენტრისკენულად. დღეს ჩვენი, ასე ვთქვათ, ფედერალური ცენტრიდანული მოძრაობა შეიძლება გადაიზარდოს ძლიერ და საშიშ რეგიონულ სეპარატიზმში.

ეკონომიკური თვალსაზრისით, როგორც აღვნიშნე, ფედერაციული მოწყობა ხელსაყრელად და მისაღებად არ მიმაჩნია. ფედერალიზმის პრინციპები ვერ უწყობს ხელს ეკონომიკურ ინტეგრაციას. რა თქმა უნდა, შეიძლება დამისახელოთ მაგალითები, რომ განვითარებულ ქვეყნებში, სადაც ფედერალიზმი განვითარებულია, ეკონომიკა, ეკონომიკური სისტემაც კარგად არის განვითარებული, მაგრამ კიდევ ვიმეორებ, საქართველო ძალიან განსხვავებული და ძალიან თავისებური ქვეყანაა და პარალელების იმედით ვერ ვიქნებით. ჩვენი კუთხეები ერთგვარად ჩაიკეტება, გარკვეული ურთიერთობები, მართალია, იქნება მათ შორის, მაგრამ ის მრავალმხრივი ურთიერთობანი, რაც იყო უნიტარული სისტემის დროს და ჯერ კიდევ არის, დაირღვევა, შეიზღუდება. სხვათა შორის, უნიტარიზმშიც არის ბევრი რამ მიუღებელი, სიმახინჯეც. მიუხედავად იმისა, რომელ გზას დაადგება ქვეყანა, აუცილებელია მთლიანად საქართველოს და მისი რეგიონების თავისებურებების გათვალისწინება მომავალი ფედერაციული თუ შიდა ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული მოწყობის დროს.

ბოლოს ისევ გავიმეორებ, რომ ამჟამად მე არ შემიძლია გადაჭრით ვთქვა, რომ ფედერაციული მოწყობის პოზიციაზე ვდგევარ ან, პირიქით, ვიზიარებ მეორეს. საჭიროა ჩვენი და საზოგადოებრივი აზრის მომზადება, ყველაფრის კარგად გააზრება, რათა კიდევ ერთხელ არ დავუშვათ ძვირადღირებული სტრატეგიული შეცდომა, პოლიტიკური შეცდომა.

საქართველოს სახელმწიფოებრივი მშენებლობის რეალური მდგომარეობა მოითხოვს შესაძლო მოკლე პერიოდში ახლებურად იქნეს გააზრებული კონცეპტუალური საკითხები. საქმე ისაა, რომ ქვეყნის სახელმწიფოებრიობის ფორმირების მთავარ სადღეისო დაბრკოლებას ტერიტორიული მთლიანობის აღდგენის პრობლემა წარამოადგენს. აფხაზეთში და ცხინვალის რეგიონში ეთნო-პოლიტიკური კონფლიქტების საბოლოო მოგვარების გარეშე სრულყოფილად სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის ვერანაირი მოდელი ვერ ამოქმედდება.

საქართველოს კონსტიტუციის (მიღებულია 1995 წლის 24 აგვისტოს) I თავის მეორე მუხლის მესამე პუნქტის თანახმად, „საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის სრულად აღდგენის შემდეგ“.

ეს არ ნიშნავს, რომ ჩვენი ქვეყნის სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის ძირითადი პრინციპები და კონკრეტული ვერსიები ამ სასიცოცხლო პრობლემათა დაძლევის შემდეგ უნდა ჩამოყალიბდეს და ამოქმედდეს. პირიქით, გადაუდებელ აუცილებლობად მესახება მათი კონცეპტუალური საფუძვლების შემუშავება, განხილვა და წარმოჩენა. უფრო მეტიც ისეთი ოპტიმალური მოდელის განსაზღვრა, რომელიც ხელს შეუწყობდა კონფლიქტების მოწესრიგების გაჭიანურებულ პოლიტიკურ პროცესს და ამით განამტკიცებდა ქვეყნის საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ მდგრადობას.

დღევანდელი დისკუსიის თემა განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს აფხაზეთის სამომავლო სტატუსთან დაკავშირებით, რომელიც აფხაზეთში იძულებით ადგილნაცვალი მოსახლეობის დაბრუნების პრობლემასთან ერთად კონფლიქტის სრულმასშსტაბიანი დარეგულირების ძირითად საკითხს წარმოადგენს. ნება მომეცით, მოგახსენოთ ზოგიერთი მოსაზრება საქართველოს ფედერაციულ საწყისებზე მოწყობის პრობლემებზე, პირველყოვლისა აფხაზეთთან მიმართებაში, და წარმოგიდგინოთ ამ იდეისადმი კონფლიქტის მონაწილე მხარეთა დამოკიდებულება.

საომარი მოქმედების შეწყვეტისთანავე განახლებული ქართული და აფხაზური მხარეების მოლაპარაკებების პრიორიტეტულ მიმართულებად მიჩნეულ იქნა აფხაზეთის სტატუსის ისეთი ფორმულით განსაზღვრა, რომელიც მაქსიმალურად ითვალისწინებდა ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოებრივ ინტერესებს, მის შემადგენლობაში აფხაზეთის მაქსიმალურად გაფართოებულ უფლებებს, რომლებიც გარანტირებული იქნებოდა სამართლებრივ-პოლიტიკური აქტებით. 1994-97 წლებში უკიდურესად წინააღმდეგობრივი მოლაპარაკებებისა და კონსულტაციების შედეგად, რომლებშიც აქტიურად მონაწილეობდნენ რუსეთის ფედერაციის, ეუთო-ს და გაერო-ს ოფიციალური წარმომადგენლები და ექსპერტები, შესაძლებელი გახდა მხარეთა პოზიციების დაახლოება, რაც პირველყოვლისა გამოიხატა მათ თანხმობაში მოლაპარაკების დოკუმენტებში დაფიქსირებულიყო ერთიან სახელმწიფოებრივ სივრცეში ცხოვრების აუცილებლობა. პერსპექტიულად იქნა მიჩნეული საქართველოს სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობა ასიმეტრიული ფედერაციის პრნციპებზე. მის შემადგენლობაში აფხაზეთს, როგორც მომავალი ფედერაციის სუბიექტს, მიენიჭებოდა გაფართოებული უფლებნები, რომლებიც ფაქტობრივად აღემატებოდნენ რუსეთის ფედერაციის სუბიექტების უფლებებს. მიღწეულ შეთანხმებათა გარანტიების როლს შეასრულებდნენ საერთაშორისო ორგანიზაციები და რუსეთის ფედერაცია. ხელშეკრულებათა პაკეტი ითვალისწინებდა უფლებამოვალეობათა გამიჯვნის კრიტიკულ ვარიანტებს, მთი რეალიზაქციის კონტროლის მექანიზმებს, საომარი მოქმედებების განახლების თავიდან აცილების ვალდე ბულებებსა და იძულებით ადგილნაცვალი მოსახლეობის აფხაზეთში მასობრივად და ორგანიზებულად დაბრუნების პროცედურას.

ხანგრძლივი მოლაპარაკებების პროცესში ქართული მხარის მიერ შეთავაზებულ იქნა ხელშეკრულების პროექტი, რომელიც ითვალისწინებდა შემდეგ ფუძემდებლურ პრინციპებს: - ერთიანი ფედერაციული სახელმწიფოს შექმნა ყოფილი საქართველოს სსრ-ს შემადგენლობაში 1991 წლის 1 დეკემბრის მდგომარეობით;

აფხაზეთს, როგორც ფედერაციის სუბიექტს, ექნება ფართო უფლებამოსილებანი; თავისი კონსტიტუცია, ჰიმნი, ღერბი, პარლამენტი, სახელმწიფოებრიობის სხვა ატრიბუტები. ხელისუფლების საკანონმდებლო აღმასრულებელი და სასამართლო ორგანოების კომპენტეცია განისაზღვრება ფედერაციული სახელმწიფოს კონსტიტუციით, ხელშეკრულებით აფხაზეთის და ფედერაციული სახელმწიფოს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების უფლებამოსილებათა გამიჯვნის შესახებ;

- მხოლოდ აფხაზეთის კომპეტენციას განეკუთვნება უმაღლესი და ადგილობრივი ორგანოების, ადგილობრივი თვითმმართველობის ჩამოყალიბება; თავისი ბიუჯეტის ფორმირება; ადგილობრივი გადასახადების დაწესება და ამოღება; უზენაესი სასამართლო და პროკურატურა, ადვოკატურის და ნოტარიატის საკითხები; კულტურის, განათლების და ჯანდაცვის საკითხები; ვაჭრობა; გზები და ადგილობრივი მნიშვნელობის ტრანსპორტი; საყოფაცხოვრებო მომსახურება; სოციალური დაზღვევა; ფიზკულტურა და სპორტი, მეცნიერება; ბუნებათსარგებლობა; სასტუმროები; - აფხაზური ენა იქნება სახელმწიფო, ქართულ ენასთან ერთად, აფხაზეთის მთელ ტერიტორიაზე;

- ხელისუფლების ფედერალური ორგანოების კომპეტენციას განეკუთვნება საგარეო პოლიტიკა და საგარეო ეკონომიკური კავშირები; თავდაცვის პოლიტიკის განსაზღვრა და განხორციელება; შეიარაღებული ძალები და უშიშროება; სავალუტო-საფინანსო სისტემა; საბაჟო სამსახური; ფედერალური ბიუჯეტი; ფედერაციული სახელმწიფოს სტატუსის განსაზღვრა და სახელმწიფო საზღვრების დაცვა; ენერგეტიკა , ტრანსპორტნი, კავშირგაბმულობა; ბუნების დაცვა და სტიქიური უბედურებებისაგან მიყენებული ზარალის აღმოფხვრა; ადამიანის და მოქალაქის, ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების უზრუნველყოფა. ასევე სხვა უფლებმოსილებანი, რომელთა გარეშეც ფედერაციული სახელმწიფოს შექმნა აზრს კარგავს (მაგ. მოქალაქეობის საკითხები, სისხლის სამართლის, სამოქალაქო კანონმდებლობა, კანონმდებლობის სხვა სფეროების საფუძვლები);

- ერთიანი ვალუტის შემოღების, საბანკო საქმის, ერთიანი შეიარაღებული ძალების მშენებლობის, სასაზღვრო და საბაჟო სამსახურის შექმნა თანდათანობით უნდა მოხდეს მოლაპარაკებების საფუძველზე და არსებული რეალიების გათვალსწინებით;

- თავისი კომპეტენციის ფარგლებში აფხაზეთს შეუძლია დადოს საერთაშორისო შეთანხმებები, რის შესახებაც აცნობებს შესაბამის ფედერალურ ორგანოებს. ფედერაციული სახელმწიფო წარმოდგენილი იქნება ერთიანი სუბიექტის რანგში საერთაშორისო ურთიერთობებში, საერთაშორისო ორგანიზაციებში წევრობის ჩათვლით. ფედერალური საკანონმდებლო ორგანო იმოქმედებს ფარგლებში, რომლებიც შეთანხმებულია მხარეებს შორის და ჩართულია შეთანხმებაში უფლებამოსილებათა გამიჯვნის შესახებ. მისი გადაწყვეტილებანი სავალდებულო იქნება ერთიანი ფედერალური სახელმწიფოს მთელ ტერიტორიაზე;

- აფხაზეთს ექნება ფედერალურ საკანონმდებლო ორგანოში მანდატების ის რაოდენობა, რაზედაც შეთანხმება იქნება მიღწეული. ფედერალური საკანონმდებლო ორგანოების გადაწყვეტილებას ამ საკითხებზე, რომლებიც უშუალოდ აფხაზეთს ეხება, აქვს ძალა აფხაზეთის დეპუტაციის უბრალო ან კვალიფიცირებული უმრავლესობის თანხმობის შემთხვევაში. ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორი უმრავლესობით - უბრალო ან კვალიფიცირებულით - მიიღება საკანონმდებლო ორგანოს მიერ აღნიშნული გადაწყვეტილება;

- უფლებამოსილებათა გამიჯვნის შესახებ შეთანხმების მომზადებასთან დაკავშირებული საკითხები, აგრეთვე ფედერალური ორგანოების სტრუქტურები და ფუნქციები გახდება სხვა მოლაპარაკებების საგანი.

მოლაპარაკების პროცესში საგულისხმო სკანდალურ კურიოზსაც ჰქონდა ადგილი, რომელმაც საქვეყნოდ გამოააშკარავა სეპარატისტთთა კონტრპროდუქტიული ამბიციები და მათი მხარდამჭერი ძალების უარყოფითი დამოკიდებულება კონფლიქტის მოწესრიგებისადმი.

1995 წლის აპრილიდან მოსკოვში მიმდინარე მოლაპარაკებების შედეგად, რომელშიც რუსეთის მთავრობის თავმჯდომარის მოადგილის ა. ბოლშაკოვის ხელმძღვანელობით რუსეთის შუამავლები მონაწილეობდნენ, აფხაზური მხარის დელეგაციის ხელმძღვანელის ა. ჯერგენიას მიერ (სოხუმში კონსულტაციების შემდეგ) გაკეთდა განცხადება იმის თაობაზე, რომ აფხაზეთის ხელმძღვანელობა ეთანმება ხელშეკრულების ფორმულირებას „ერთიანი ფედერაციული სახელმწიფო“ სხვა დებულებათა დაზუსტებით. 1995 წლის 25 ივლისს 12 საათზე მოსკოვში მხარეების მიერ ოფიციალურად ვიზირებულ იქნა ხელშეკრულების ტექსტი. იმავე დღის 19 საათზე ა. ჯერგენიამ უარი განაცხადა დოკუმენტის უმაღლეს დონეზე ხელმოსაწერად პარაფირებაზე, რომელიც 29 ივლისისათვის იყო დაგეგმილი. მისდამი არძინბას უნდობლობის გამოცხადებით დაუყოვნებლივ შეიცვალა აფხაზური მხარის დელეგაციის ხელმძღვანელობა, რომელმაც უარი განაცხადა მოლაპარაკებების გაგრძელებაზე „სუვერენული აფხაზეთის რესპუბლიკის“ აღიარებამდე. მოლაპარაკებებში მონაწილე მხარეებმა ოფიციალური განცხადებით მკაცრად უარყოფითად შეაფასეს აფხაზური მხარის უპასუხისმგებლო მოქმედება, რომელმაც ეთნოდაძაბულობის ახალი ტალღა გამოიწვია კონფლიქტის ზონაში.

აფხაზურმა მხარემ კვლავ წამოაყენა „საერთო სამოკავშირეო სახელმწიფოს“ შექმნის გეგმა, რომელიც გულისხმობდა ორი თანაბარუფლებიანი საერთაშნორისო სამართლის სუბიექტის - საქართველოს რესპუბლიკისა და აფხაზეთის რესპუბლიკის სახელმწიფოთაშორის კონფედერაციულ კავშირს. ეს ფაქტიურად ნიშნავდა აფხაზეთის დამოუკიდებლობის აღიარებას, ანუ საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის პერინციპის უარყოფას. ამ პოზიციის მთავარ არგუმანტად აფხაზი ხალხის თავისუფალი თვითგამორკვევის საფუძველზე „აფხაზეთის რესპუბლიკის პარლამენტის“ 1994 წლის 26 ნოემბრის „დამოუკიდებლობის აქტი“ იქნა მოყვანილი, რომლის თანახმად „აფხაზეთის სუვერენული რესპუბლიკა“ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტად გამოცხადდა.

სეპარატისტთა აბსურდული მოთხოვნები ცალსახად იქნა უარყოფილი როგორც ქართული მხარის, ისე მოლაპარაკებებში მონაწილე შუამავლების მიერ. კიდევ ერთხელ დაფიქსირდა, რომ ტერმინი „აფხაზური მხარე კონფლიქტში“, რომელიც ფიგურირებს 1994 წლის 4 აპრილის მოსკოვის პოლიტიკურ განცხადებაში და სხვა ხელშეკრულებებში, მხოლოდ კონფლიქტში მონაწილე მხარეს ნიშნავს და არანაირად არ გულისხმობს საერთაშორისო თანაბარსუბიექტურობას. ხოლო საომარი მოქმედების შედეგად „დე-ფაქტო“ სიტუაცია არ იძლევა საფუძველს იმის მტკიცებისა, რომ აფხაზეთი გახდა „დე-იურე“ დამოუკიდებელი.

თანამედროვე მსოფლიოში საერთაშორისო დონეზე აღიარებული სახელმწიფოსაგან გამოყოფის გზით დამოუკიდებლობის ცალმხრივი დეკლარირება, როგორი ლეგიტიმურობის დონის პარლამენტის მიერ არ უნდა იქნეს მიღებული, არ იქნება ცნობილი. დამოუკიდებლობის აღიარება და ცნობა შესაძლებელია მხოლოდ და მხოლოდ შეთანხმებების გზით, საერთაშორისო მეთვალყურეობის პირობებში მთელი მოსახლეობის თვისუფალი ნების გამოხატვის საფუძველზე. სეპარატისტებს კვლავ განუცხადეს, რომ საერთაშორისო სამართლის პრინციპების შესახებ გაერო-ს მიერ 1970 წელს მიღებული დეკლარაციისა და ჰელსინკის ევროპაში უშიშროებისა და თანამშრომლობის თათბირის 1975 წლის დასკვნითი აქტის შესაბამისად ყოველ ერს აქვს უფლება თავისუფლად განსაზღვროს თავისი პოლიტიკური სტატუსი და განახორციელოს ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული განვითარება. ამასთანავე, ეს უფლება არ შეიძლება გაგებულ იქნეს როგორც სანქციონირებული მოქმედება, რომელიც არღვევს არსებული სახელმწიფოს ტერიტორიულ მთლიანობას და პოლიტიკურ ერთიანობას. საერთაშორისო სამართლის თანახმად, საქართველოს საზღვრები შეიძლება შეიცვალოს მხოლოდ მშვიდობიანი გზით და შეთანხმების საფუძველზე.

1996 წლის 10-12 სექტემბერს მოსკოვში გამართული მოლაპარაკების მორიგ რაუნდზე განხილულ იქნა რუსეთის წარმომადგენლების შემოთავაზებული „ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის მოწესრიგების საფუძველთა და მხარეთა შორის ნდობის ღონისძიებათა შესახებ დეკლარაციის“ პროექტი. გამოვლინდა მხარეთა თანხმობა შუალედური ხასიათის დოკუმენტის რიგი პუნქტების მიმართ. ამასთანავე დადასტურდა, რომ პრინციპულად არ ემთხვევა ერთმანეთს მხარეთა მიდგომა მომავალი ხელშეკრულების ძირითადი დებულებებისადმი. კერძოდ, ერთიანი სახელმწიფოს ფედერაციული პრინციპებისადმი. აფხაზურმა მხარემ კვლავ დაჟინებით მოითხოვა დოკუმენტში აფხაზეთისა და საქართველოს თანაბარი სუბიექტურობის დამკვიდრება, ხოლო ქართულმა მხარემ, - რუსეთის ფედერაციის შუამდგომლობით გაერო-ს ეგიდით ხელშეკრულების შემუშავება, რომელიც გაითვალისწინებდა „ყოფილი საქართველოს სსრ რესპუბლიკის 1991 წლის 1 დეკემბრისათვის არსებულ საზღვრებში ფედერაციული სახელმწიფოს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებისა და აფხაზეთის ხელისუფლების ორგანოებს შორის გამგებლობის საგნების გამიჯვნასა და უფლებამოსილებათა ურთიერთდელეგირებას თანასწორობის, ურთიერთპატივისცემისა და თანხმობის საფუძველზე.“¹

ამასთანავე ამ ხელშეკრულებას კონსტიტუციური კანონის ძალა უნდა ჰქონოდა და საქართველოს კონსტიტუციის განუყოფელი ნაწილი უნდა გამხდარიყო. სეპარატისტთა წარმომადგენლებმა კვლავ კატეგორიულად უარყვეს დოუმენტში სახელმწიფოს ტერიტორიული მთლიანობის პრინციპის დაფიქსირება.

აფხაზური მხარის განცხადებით, მშვიდობიანი მოგვარება მხოლოდ იმ შემთხვევაშია რეალური, თუ მხარეები მიაღწევენ შეთანხმებას აფხაზურ-ქართული კონფედერაციის შექმნის შესახებ, სადაც საქართველოც და აფხაზეთიც თანაბარი სამართალსუბიექტების სტატუსით ისარგებლებენ. სეპარატისტები მნიშვნელოვან კომპრომისად თვლიან არა „ერთიან“, არამედ „საერთო“ სახელმწიფოში აფხაზეთსა და დანარჩენ საქართველოს შორის კონფედერაციული ერთიანობების პერსპექტივას.

აფხაზეთის სამომავლო სტატუსთან მიმართებაში ომისშემდგომ პერიოდში გამოქვეყნდა რამდენიმე ვერსია თვით აფხაზეთის ტერიტორიის ცალკეულ ზონებად დაყოფისა და მათი ეტაპობრივად ერთიანი საქართველოს ფედერაციის სუბიექტებად ცნობის შესახებ. დღემდე გრძელდება დისკუსია ისეთი შესაძლო კომპრომისული გადაწყვეტილების შესახებ, რომელთა თანახმად აფხაზეთი შეიძლება დაყოფილი იქნეს „ქართულ“, „აფხაზურ“ და „ნეიტრალურ“ ტერიტორიულ ერთეულებად განსხვავებული უფლებებით. არსებობს ასევე ვერსია გალისა და ნაწილობრივ ოჩამჩირის ფარგლებში სამურზაყანოს ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულისა და სამეგრელოს რეგიონთან ერთად საქართველოს ფედერაციაში სამეგრელო-სამურზაყანოს ოლქის სახით გაერთიანების თაობაზე, ასეთივე სტატუსით აფხაზეთ-სვანეთის მხარის შექმნის შესახებ. ამ და სხვა ყოვლად უპერსპექტივო პროექტის წარმოჩენა ნეგატიურად ზემოქმედებს კონფლიქტის პოლიტიკური მოწესრიგების პროცესზე. სხვათა შორის, გასათვალისწინებელია ის, რომ კოსოვოში (იუგოსლავია) შექმნილი ვითარება ბევრად განაპირობა ამ მხარის ავტონომიის გაუქმებამ, რომელიც 70-იან წლებში შეიქმნა.

ბუნებრივია, საქართველოს ფედერალური მოწყობის იდეამ საკმაოდ არაერთგვაროვანი რეაქცია გამოიწვია. სამწუხაროდ, საქართველოს საზოგადოების გარკვეულმა ნაწილმა ვერ გაიცნობიერა, რომ ფედერალიზმი არ წარმოადგენს არც „ცენტრალიზაციის“ და არც „დეცენტრალიზაციის“, მით უმეტეს სეპარატიზმის, განხორციელების ცდას. მისი ორიგინალობა იმაში მდგომარეობს, რომ იგი გვთავაზობს ტრადიციულად დაპირისპირებული „ცენტრალიზმისა“ და „დეცენტრალიზმის“ გაერთიანების შესაძლო გზას, რომელიც დაფუძნებული იქნება ინტეგრაციულ და სუბსიდალურ პრინციპებზე, რომელთა თანახმად სახელმწიფოში ხელისუფლების ზემდგომ ორგანოებს მმართველობისათვის დელეგირებული უნდა ჰქონდეთ მხოლოდ ის პოლიტიკური, ეკონომიკური და სხვა უფლებები, რომელნიც არ შეიძლება ისეთივე ეფექტურობით განახორციელოს ქვემდგომმა ორგანოებმა. სწორედ ეს პრინციპი ანეიტრალებს ერთპიროვნული რეჟიმის დამყარების საშიშროებას და სხვა ბიუროკრატიული დიქტატურის ფორმებს.

საქართველოს ფედერაციული მოწყობის იდეას სტრატეგიული მნიშვნელობა აქვს და მხოლოდ აფხაზეთის პრობლემატიკით არ არის განპირობებული. იგი, პირველყოვლისა, პასუხობს ობიექტურ რეალობას და ქვეყნის დემოკრატიული განვითარების პერსპექტივას, ქმნის წინაპირობებს ცენტრის, ავტონომიების და რეგიონების ინტერესების ისეთი ბალანსის მისაღწევად, რომელიც უზრუნველყოფს ეკონომიკური, ეთნო-პოლიტიკური და ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ფაქტორების მაქსიმალურად გათვალისწინების ერთიანი მექანიზმის ამოქმედებას.

საქართველო პოტენციური კრიზისული სიტუაციების ქვეყნის იმიჯს შეინარჩუნებს, ვიდრე ფორმით და შინაარსით სრულყოფილი ფედერალიზმის საფუძველზე არ განვითარდება. მრავალეროვანი საქართველოს ფედერალური მოწყობა, ერთის მხრივ, უზრუნველყოფს ცენტრსა და ფედერაციის სუბიექტებს შორის უფლებამოსილების რაციონალურ გამიჯვნას, რაც განაპირობებს სახელმწიფოებრიობის დემოკრატიულ გარდაქმნას, ხოლო მეორეს მხრივ, მნიშვნელოვნად შეასუსტებს ეთნიკურ-კონფლიქტოგენურ დაძაბულობას და ხელს შეუწყობს ქვეყნის ერთიანობისა და სტაბილურობის განმტკიცებას. ერთიანი საქართველოს ფარგლებში თვითგამორკვევა შესაძლოა ორი ძირითადი ფორმით: ტერიტორიული წარმონაქმნებისა და ეროვნულ-კულტურული ავტონომიის გზით განხორციელდეს. ამასთანავე გასათვალისწინებელი იქნება რეგიონალური დემოგრაფიული, გეოგრაფიული და ეკონომიკური თავისებურებები.

განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს საზოგადოებრივი აზრის დამოკიდებულება იმ თვალსაზრისისადმი, რომლის თანახმად ერი, როგორც ადამიანების ეთნიკური ერთობა, არ წარმოადგენს საკმარის უმაღლეს ფასეულობას, იგი მხოლოდ „გარდამავალი პუნქტია“ ხალხის ზოგადეროვნული, დემოკრატიული ინტეგრაციიდან საერთო სამოქალაქო, პოლიტიკურ ერამდე, რომელიც ფორმირდება გეტეროგენულ ეთნიკურ ბაზაზე.

ამ კონტექსტში გარკვეულწილად იცვლება თვითგამორკვევის ცნების შინაარსი. იგი ხალხის თვითგამორკვევას არა „ეთნოსს“, არამედ „დემოსს“ უკავშირებს. აფხაზეთთან მიმართებაში აღნიშნული მოდელის გამოყენებამ, შესაძლოა, მნიშვნელოვანი როლიც შეასრულოს. ამასთანავე, მომავალში იგი უზრუნველყოფს წარმოქმნილი კონფლიქტების არაძალისმიერი, არამედ მშვიდობიანი, ევოლუციური საშუალებებით გადაწყვეტას, ქვეყნის ერთიანობას და უშიშროებას. ეს დისკუსიის საგანია და მეცნიერებამ ამ საკითხში ავტორიტეტული სიტყვა უნდა თქვას. ასიმეტრიული ფედერაცია, რა თქმა უნდა, თავისთავად ვერ შექმნის ქვეყნის მოწყობის მდგრად ხასიათს, დროთა განმავლობაში იგი სრულყოფასა და ცვლილებებს მოითხოვს.

დღევანდელმა საინტერესო დისკუსიამ კიდევ ერთხელ დაადასტურა, რომ აუცილებელია შეიქმნას ქვეყნის ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივი მოწყობის ავტორიტეტული სახელმწიფო კომისია, რომელიც შეიმუშავებდა და ქვეყნის უმაღლეს ხელისუფლებას წარუდგენდა წინადადებებს ამ უმნიშვნელოვანეს საკითხებთან დაკავშირებით.

დარწმუნებული ვარ იმაში, რომ ფედერაციულ საწყისებზე ქვეყნის მოწყობის პროექტის მომზადება ხელს შეუწყობდა კონფლიქტის მოწესრიგებას, ერთიანი საქართველოს სახელმწიფოს აღმშენებლობას.

______________________

წყარო:

¹ ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის მოწესრიგების შესახებ მოლაპარაკების ოქმი, 1996 წლის 13 სექტემბერი.

დღეს განსახილველად გამოტანილი საკითხი დიდი ხანია, რაც აღარ არის განყენებული, წმინდა თეორიული. ამიტომ მე გვერდს ავუვლი მის საერთო ასპექტს და ვისაუბრებ არა ზოგადად, კონცეპტუალურ პლანში, არამედ პრაგმატულში, რადგანაც ის ჩვენს წინაშე დგას პრაქტიკულად, როგორც გადაუდებელი ამოცანა აფხაზეთში კონფლიქტის მოსაგვარებლად და საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის აღსადგენად. მოლაპარაკების პროცესი კონფლიქტის დასარეგულირებლად ჩიხში აღმოჩნდა იმის გამოც, რომ მხარეები ვერ პოულობენ საერთო ენას აფხაზეთის სტატუსთან დაკავშირებით. ოფიციალური თბილისის მტკიცება იმის თაობაზე, რომ აფხაზეთს ექნებოდა ყველაზე ფართო უფლებები, რასაც ითვალისწინებს ავტონომიებისათვის თანამედროვე საერთაშორისო და კონსტიტუციური სამართალი, სოხუმს ეჩვენება არასაკმარისად. თუმცა არც იწუხებს თავს ამ საკითხის ღრმა შესწავლით, რადგანაც აქცენტი სტატუსის წყაროზე გადააქვს: მისი განსაზღვრა მხოლოდ საერთაშორისო ხელშეკრულებით შეიძლებაო, რაც მიუღებელია ჩვენთვის. და მაინც, თავს ნებას მივცემ გავხსნა ფრჩხილები, თუ რა იგულისხმება იმ ძირითად პრინციპში, რამაც ჩვენი აზრით, უნდა განსაზღვროს აფხაზეთის სტატუსი საქართველოს ახალ სახელმწიფოებრივ მოწყობაში.

დავიწყებ იმის კონსტატაციით, რომ აფხაზეთის კონფლიქტის გადაჭრა წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან პრობლემას არა მარტო პოლიტიკური, არამედ ჰუმანური თვალსაზრისითაც.

იმის გამო, რომ კონფლიქტი არ არის დარეგულირებული, რამაც გამოიწვია ჰუმანური სახის ტრაგიკული შედეგები 300.000-ზე მეტ მშვიდობიან მოსახლეობაში, ძირითადად ქართველებში, რომლებიც იძულებულნი იყვნენ დაეტოვებინათ რეგიონი, ჭრილობა კვლავაც რჩება სისხლდენადი, საქართველოს შიგნით და მის გარეთ კვლავ რჩება დაძაბულობის კერა.

ამასთან ერთად, ჩვენ კიდევ ერთხელ ვაცხადებთ, რომ ამ ურთულესი პრობლემის გადაჭრა შესაძლოა მხოლოდ აფხზეთისათვის ყველა შესაძლებელი პირობების შექმნით - პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული განვითარების, რისი გარან ტიაც იქნება საქართველოს სხელმწიფო.

აფხაზეთის სტატუსის განსაზღვრისას საქართველოს ამოსავალი დებულებებია:

ა) საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის ურღვეობა, საერთაშორისოდ აღიარებულ საზღვრებში, რომელიც არსებობდა 1991 წლის 21 დეკემბრის მდგომარეობით;

ბ) აფხაზეთის ტერიტორიული მთლიანობის ურღვეობა ყოფილ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის საზღვრებში საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის შემადგენლობაში 1991 წლის 21 დეკემბრის მდგომარეობით;

გ) აფხაზეთის კომპეტენციის გაფართოების უფლებების აღიარება და მისთვის სუბიექტის სტატუსის მინიჭება საქართველოს ფედერალური სახელმწიფოს ფარგლებში;

დ) აფხაზი ხალხის უფლებების ინსტიტუციონალური განმტკიცების გარანტირება, როგორც აფხაზეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, ასევე საქართველოს კონსტიტუციაში, რაც გულისხმობს მათი კულტურისა და და მრავალსაუკუნოვანი ტრდიციების, პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ცხოვრების ისტორიულად განპირობებული მდგომარეობის განვითარებას, აფხაზეთის მრავალეროვანი მოსახლეობის სრული პატივისცემისა და ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლების გათვალისწინებით, ხელისუფლების ფედერალური ორგანოების მუშაობაში მთი წარმომადგენლების მონაწილეობის აქტიურ უზრუნველყოფას.

აღნიშნული დებულებების საფუძველზე შემოგთავაზებდით აფხაზეთის სტატუსის შემდეგ პრინციპებს:

I. აფხაზეთი წარმოადგენს ერთ იმ სუბიექტთაგანს საქართველოში ჩამოყალიბებული ფედერაციის შემადგენლობაში, რომელსაც აქვს სახელმწიფო-ტერიტორიული წარმონაქმნის მაღალი სტატუსი.

II. აფხაზეთის რესპუბლიკა დამოუკიდებლდ ანხორციელებს საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებას, რომელიც განსაზღვრულია ფედერაციული სახელმწიფოს (საქართველო) კონსტიტუციით, აფხაზეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციით და იმ ხელშეკრულებით, რომელიც მიჯნავს საერთო-სახელმწიფოებრივი ხელისუფლების ორგანოთა და აფხაზეთის რესპუბლიკის ხელისუფლების ორგანოთა მართვასა და კომპეტენციას, რომელიც უნდა ატარებდეს კონსტიტუციური სტატუსის ხასიათს და რომელსაც ექნება უმაღლესი იურიდიული ძალა ფედერაციული სახელმწიფოს კონსტიტუციის შემდეგ.

III. აფხაზეთის რესპუბლიკა ანხორციელებს შემდეგ სუვერენულ უფლებებს:

ა) იღებს აფხაზეთის რესპუბლიკის კონსტიტუციას და შეაქვს შესწორებები იმ პირობით, რომ იგი არ ეწინააღმდეგება ფედერალური სახელმწიფოსა და ზემოთაღნიშნული ხელშეკრულება-სტატუტის პრინციპებსა და ნორმებს;

ბ) განსაზღვრავს აფხაზეთის რესპუბლიკის საკანონმდებლო ორგანოს სტრუქტურასა და ორგანიზაციას;

გ) ქმნის მმართველობის რესპუბლიკურ ფორმას და სახელმწიფოებრივ მოწყობას, მათი ჩამოყალიბების წესს;

დ) ქმნის რესპუბლიკურ სასამართლო ხელისუფლებას - საერთო სასამართლოებს, უმაღლეს სასამართლოს, საკონსტიტუციო სასამართლოს, პროკურატურას, იმ პირობით, რომ ფედერალურ უზენაეს სასამართლოს, კონსტიტუციურ სასამართლოს და გენერალურ პროკურატურას უნარჩუნდება უმაღლესი ინსტანციის უფლებები;

ე) განსაზღვრავს აფხაზეთის რესპუბლიკის სიმბოლიკას;

ვ) განსაზღვრავს რესპუბლიკის ბიუჯეტის შემოსავლებისა და გასავლების საერთო მოცულობას;

ზ) ანხორციელებს საგარეო კავშირებს, მონაწილეობს საერთაშორისო რეგიონალურ ორგანიზაციებსა და ორგანოებში;

თ) მართავს რესპუბლიკის სახელმწიფო საკუთრებას;

ი) წყვეტს რესპუბლიკის მოქალაქეობის საკითხებს, ფედერალური კანონების შესაბამისად;

კ) წყვეტს სოციალური პოლიტიკის, განათლების, მეცნიერების, კულტურის, ფიზიკური კულტურის, სპორტისა და ტურიზმის საკითხებს;

ლ) ქმნის და განსაზღვრავს რესპუბლიკის შინაგანი ორგანოების და სხვადასხვა დონის პოლიციის შექმნის წესს, რომლებიც უზრუნველყოფენ საზოგადოებრივ წესრიგს;

მ) არეგულირებს შიდარესპუბლიკურ კომუნიკაციების კავშირს, რადიოს ტელეგადაცემებს და ტრანსპორტს;

ნ) იღებს ზომებს გარემოს დასაცავად.

IV. ფედერალური სახელმწიფო ანხორციელებს შემდეგ სუვერენულ უფლებებს:

ა) ფედერალური კონსტიტუციის მიღება და ცვლილებების შეტანა;

ბ) კანონმდებლობა და კონტროლი ფედერაციული სახელმწიფოს კანონებისა და სხვა ნორმატიული აქტების შესრულებაზე;

გ) ფედერაციული სახელმწიფოს სახელმწიფო მოწყობა;

დ) სახელმწიფო საზღვრის სტატუსის, რეჟიმისა და დაცვის განსაზღვრა, ტერიტორიული წყლების სტატუსის განსაზღვრა და დაცვა, საჰაერო სივრცის, კონტინენტალური შელფისა და განსაკუთრებული ეკონომიკური ზონის სტატუსის განსაზღვრა და დაცვა;

ე) კანონმდებლობა, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებათა დაცვასა და ძირითად თავისუფლებებს. შიდასახელმწიფოებრივი აქტებისა და საერთაშორისო სამართლებრივი ვალდებულებების იმპლემენტაციაზე კონტოლი;

ვ) ფედერაციული სახელმწიფოს მოქალაქეობის სტატუსის კანონმდებლობა, მისი მიღებისა და დაკარგვის საფუძვლები, შემოსვლისა და გასვლის საკითხები, უცხოელებისა და მოქალაქეობის არ მქონე პირთა სტატუსი;

ზ) ფედერალური ბიუჯეტი, სავალუტო-ფინანსური სისტემა, ფულადი ემისია, ფედერალური ბანკები, საბაჟო სისტემა, საბაჟო გადასახადები და სხვა შემოსავლები;

თ) თავდაცვა, შეიარაღებულული ძალები და ფედერაციული სახელმწიფოს უსაფრთხოება. ფედერაციული სახელმწიფოს ერთიან შეიარაღებულ ძალებს შეუძლიათ ჰქონდეთ აფხაზეთის ტერიტორიაზე ტერიტორიული ხასიათი, - წვევამდელები გადიან სამხედრო სამსახურს რესპუბლიკის ტერიტორიაზე. ფედერაციული სახელმწიფოს ერთიანი სასაზღვრო ჯარები შეიძლება შეიქმნას ტერიტორიული პრინციპით, შეიარაღებული ძალების მსგავსად, იმ პირობით, რომ იქნებიან ფედერალური ხელისუფლების მკაცრ დაქვემდებარებაში და კონტროლის ქვეშ;

ი) ფედერაციული სახელმწიფოს საგარეო პოლიტიკა და საერთაშორისო ურთიერთობები, დიპლომატიური და საკონსულო სამსახური, საერთაშორისო შეთანხმებები, საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და ორგანოების წევრობა;

კ) ტრანსრეგიონული და საერთაშორისო სატელეკომუნიკაციო კავშირი, ნაციონალური რადიო და ტელეგადაცემები, საფოსტო კავშირი;

ლ) ენერგომატარებლების ტრანზიტი;

მ) გარემოს დაცვის ძირითადი კანონმდებლობა და კონტროლი მის შესრულებაზე;

ნ) სისხლის სამართლის, სამოქალაქო, პროცესუალური კანონმდებლობა მიწაზე, წიაღისეულზე და ბუნებრივ რესურსებზე.

V. კონსტიტუციური სტატუტი, რომელიც განმტკიცებულია ამ შეთანხმებით, არც ნაწილობრივ და არც მთლიანად არ შეიძლება შეიცვალოს ან გაუქმდეს რომელიმე ერთი მხარის მიერ.

• • •

ასეთია ოფიციალური პოზიციის ძირითადი არსი. აქედან ნათლად ჩანს, რომ ჩვენ კატეგორიულად უარვყოფთ სოხუმის მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადებას, რასაც იჩემებენ სეპარატისტები და რასაც გმობს მთელი სერთაშორისო თანამეგობრობა - გაერო, ეუთო, დსთ, ევროგაერთიანება, ევროპის საბჭო და სხვ. ამასთან ერთად, თბილისი, საქართველოს კონსტიტუციის ჩარჩოებში, სთავაზობს აფხზეთის სტატუსის ამაღლებას ფედერაციული სახელმწიფოს სუბიექტის ჩარჩოებში, აქედან გამომდინარე შედეგებით - მისი კომპეტენციის გაფართოებით, შიდასახელმწიფოებრივი აქტის საფუძველზე.

ჩემი ნათქვამის შემდეგ - საქართველოს ახალ სახელმწიფოებრივ მოწყობაზე, აფხაზეთის სტატუსზე ფედერაციული სახელმწიფოს შემადგენლობაში და ა.შ - არა მგონია, რომელიმე თქვენგანმა მკითხოს, როგორ ვუყურებ მე საქართველოს ფედერალიაზაციას და რამდენად მიმაჩნია იგი რაციონალურ ნაბიჯად.

საქართველოს შესაძლო ფედერირების პროცესი მოითხოვს ფრთხილ მიდგომას და ყველა იმ შესაძლო (პოზიტიური და ნეგატიური) ასპექტის მეცნიერულ გააზრებას, რომელთანაც არის დკავშირებული მართვის ფედერალური პრინციპების დანერგვა..

I. ფედერალიზმი როგორც ისტორიული კონცეფცია

საქართველოს ტერიტორიული მოწყობის მოდელის შემუშავებისას აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ ფედერაციული სახელმწიფო ისტორიული ფენომენია.¹ ფედერალიზმი ყოველთვის კონკრეტულია: თავისი საკუთარი ისტორიით, საკუთარი სტრუქტურით, ფედერაციული პროცესის მონაწილე ძალებით. ფედერალიზმის რთული ბუნება, ცვალებად ისტორიულ გარემოებებთან განსაკუთრებით მჭიდრო კავშირის გამო, შესაძლებელია გაგებულ იქნეს მხოლოდ მის კონკრეტულ მოცემულობაში. ფედერაციული სახელმწიფოს ბუნების გარკვევა შეუძლებელია მარტოო

ფედერაციული სახელმწიფო არ შეიძლება ეფუძნებოდეს უნივერსალურ, ზოგად პრინციპებს. ფედერალიზმი სწორედაც რომ მსგავსი, ზოგადი პრინციპების უარყოფაა. არ არსებობს ფედერაციული სახელმწიფოს უნივერსალური მოდელი, ისევე როგორც შეუძლებელია ტერიტორიული მოწყობის ფედერალური მოდელის უნივერსალიზაცია. თითოეული ფედერაციული სახელმწიფო უნიკალურია, რომლის არსიც ყველა შემთხვევაში განსაზღვრულია დროულ-სივრცობრივი სიტუაციით. ფედერალიზმი წარმოადგენს სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზაციის „უფესვო“ ფორმას, რომლის გადანერგვაც და ექსპორტირებაც შეუძლებელია (რაც, ცხადია, არ გამორიცხავს განსხვავებული ფედერალური მოდელების შედარებითი ანალიზის და ნაციონალური ფედერალური სისტემების ცალკეული ასპექტების გათვალისწინების შესაძლებლობას).

ფედერალიზმს აკლია მსოფლიო-მისიონერული მისწრაფება, რაც საფრანგეთის რევოლუციის შემდეგ დამახასიათებელია ადამიანთა უფლებებისა და დემოკრატიის იდეებისათვის. ადამიანის უფლებები და დემოკრატია აბსტრაქტული, ზოგადი და უნივერსალური პრინციპებია, რომლებიც არ არის „მიბმული“ კონკრეტულ სივრცესთან. დემოკრატია და ადამიანის უფლებები ახდენს აბსტრაგირებას ცალკეული ადამიანებისაგან, ხალხებისაგან, სახელმწიფოებისაგან და მიზნად ისახავს ყველა ინდივიდის თანაბარი თავისუფლების უზრუნველყოფას. უნივერსალური პრინციპებისაგან განსხვავებით, ფედერალიზმი ნიშნავს კორპორაციულ მრავალფეროვნებას სახელმწიფოს ერთიანობაში. მართვის ფედერალური სისტემა მთლიანად დეტერმინირებულია რეგიონალური და კონკრეტულ-სივრცობრივი თავისებურებებით. ფედერალური თავისუფლება არ არის ისეთი მობილური, როგორიცაა ლიბერალური ძირითადი უფლებები. ფედერალური თავისუფლება ყოველთვის დაკავშირებულია კონკრეტულ სივრცესთან. ფედერაციული სახელმწიფო „მყარად ადგილობრივია“: ფედერალიზმს არ შეუძლია ამაღლდეს ზოგადსაკაცობრიო აბსტრაქტულობამდე.²

ზემოაღნიშნული დებულებიდან გამომდინარე, ფედერალური სტრუქტურების განხილვა მოითხოვს კონკრეტული სიტუაციის დაწვრილებით ანალიზს, ცენტრიდანული და ცენტრისკენული ძალების ბალანსის შეფასებას, თანამედროვე ქართული საზოგადოების პოლიტიკურ კულტურასთან ერთად რეგიონალური პოლიტიკური ელიტების გათვალისწინებას და სხვა.

II. ფედერალიზმი და საქართველოს შემადგენლობაში აფხაზეთის რეინტეგრაციის პერსპექტივები

საქართველოს შესაძლო ფედერირების პრობლემა უშუალოდ უკავშირდება საქართველოს წინაშე მდგარ კონკრეტულ პრობლემებს, განსაკუთრებით მის შემადგენლობაში აფხაზეთის რეინტეგრაციის საკითხს.

ვფიქრობთ, რომ ფედერალური მართვის სისტემა არის არსებითად ერთადერთი მოდელი, რომელიც უზრუნველყოფს ქართველთა და აფხაზთა თანაცხოვრებას ერთიან სახელმწიფოში. ამასთანავე, ეს უნდა იყოს არა ეთნიკური, არამედ ტერიტორიული ფედერაცია, მაშასადამე, აფხაზეთისათვის მინიჭებული ავტონომიური უფლებების მატარებელი სუბიექტი იქნება არა მარტო ეთნიკურად აფხაზი, არამედ აფხაზეთის მთელი მოსახლეობა. აფხაზეთის, როგორც ფედერაციის სუბიექტის, სტატუსს შეიძლება საფუძვლად დაედოს შემდეგი კონცეპტუალური დებულებები:

1. აფხაზეთი ფედერალური ხელშეკრულების საფუძველზე შედის საქართველოს შემადგენლობაში. ხელშეკრულება გახდება საქართველოს კონსტიტუციის შემადგენელი ნაწილი. საქართველოს კონსტიტუციის ამ ნაწილში ცვლილებების შეტანა მოხდება მხოლოდ აფხაზურ მხარესთან წინასწარი კონსულტაციებით და ძალაში შევა პარლამენტის მიერ მისი მოწონების შემდეგ.

2. ორივე მხარე აღიარებს, რომ ფედერალური კავშირი არის დანაწილებულის გამთლიანების და არა ერთიანის დანაწილების საშუალება. რადგანაც „ქორწინების დროს განქორწინებაზე არ ლაპარაკობენ“, საქართველოს კონსტიტუცია არ შეეხება ფედერალური კავშირიდან გასვლის საკითხს.

3.აფხაზეთს გააჩნია კონსტიტუციის დამდგენი ძალაუფლება და, მაშასადამე, მისი ავტონომია არ არის წარამოებული ცენტრალური სახელმწიფოს ნებისაგან. აფხაზეთის ხელისუფლება დაეფუძნება ლეგიტიმაციის დამოუკიდებელ წყაროს, ხოლო მისი სახელმწიფო სტრუქტურები აირჩევა აფხაზეთის მოსახლეობის მიერ.

4. აფხაზეთი არის ერთიანი ქართული სახელმწიფოს წევრი და არა მისი ნაწილი (როგორც ეს ავტონომიების შემთხვევაშია). შესაბამისად, აფხაზეთის მართლწესრიგი, არის არა დელეგირებული მართლწესრიგი, არამედ სახელმწიფოს „წევრი-მართლწესრიგი“. აფხაზეთს ცენტრი არ „აძლევს „ კომპეტენციებს, რადგან ის ვინც რამეს „იძლევა“, მას ასევე შეუძლია მიცემულის „წართმევა“.

5. ეთნიკურად აფხაზი განიხილება არა როგორც უმცირესობა, არამედ როგორც ქართული სახელმწიფოს ჩამომყალიბებელი ერთ-ერთი ერი.

6. ქართულ-აფხაზური ურთიერთობა დაეფუძნება „ნონცენტრალიზაციის“ პრინციპს“. ეს პრინციპი გამორიცხავს ისეთი „სუპერ-ინსტანციის“ არსებობას, რომელსაც თავისი სურვილის მიხედვით შეუძლია სახელმწიფო უფლებამოსილებათა დე- ან რეცენტრალიზაცია. თბილისსა და სოხუმს შორის ურთიერთობა არ გამორიცხავს იერარქიას, მაგრამ ამ ურთიერთობისათვის უცხო იქნება „ცენტრი - პერიფერიის“ მოდელი.

7. ქართული მხარე ითვალისწინებს აფხაზთა რეგიონალური იდენტურობის გრძნობას, რომელიც ეფუძნება მოსახლეობის დანარჩენი ნაწილისაგან გამორჩეულობის შეგნებას. ქართული სახელმწიფო იქნება აფხაზთა კულტურული თვითმყოფადობის, ენის, ისტორიის, ეროვნული იდენტურობის დაცვის გარანტი. საქართველო აღიარებს და დაიცავს ფედერალურ პინციპს: „ერთიანობა მრავალფეროვნებაში“ და ხელს შეუწყობს აფხაზთა კულტურულ განვითარებას. თავის მხრივ, აფხაზეთის ხელისუფლება ვალდებულია დაიცვას აფხაზეთის მოსახლეობის კონსტიტუციური უფლებები განურჩევლად ინდივიდის ეთნიკური კუთვნილებისა, სოციალური მდგომარეობისა და აღმსარებლობისა.

8. ქართული მხარე გაგებით ეკიდება აფხაზი ეთნოსის შიშს, რომელიც გამომდინარეობს მათი დემოგრაფიული პრობლემებიდან. აფხაზთა დემოგრაფიული სიტუაციის გათვალისწინებით შესაძლებელია დავუშვათ ე.წ. პოზიტიური დისკრიმინაციის სისტემა, რომელიც გულისხმობს ეთნიკური აფხაზების მიმართ განსაკუთრებული ხელშეწყობის პოლიტიკის გატარებას. ამასთანავე, ეს სისტემა უნდა გამორიცხავდეს უმრავლესობის კანონიერი უფლებების დარღვევას, ხოლო „უმცირესობის კარგად ყოფნა“ არ უნდა ნიშნავდეს „უმრავლესობის ცუდად ყოფნას“. ამ სისტემამ ასევე არ უნდა წაახალისოს აფხაზების თვითიზოლაციონიზმი, ხელი არ უნდა შეუშალოს სამუშაო ძალის თავისუფალ გადაადგილებას (როგორც საბაზრო ეკონომიკის განვითარების აუცილებელ პირობას) და ა.შ.

9. ფედერალურ კავშირში გაერთიანებით აფხაზეთი თანახმაა, რომ მთელი რიგი კომპეტენციები გადაეცეს ცენტრს და იგი, მაშასადამე, თმობს კომპეტენციათა ნაწილს. მაგრამ რასაც აფხაზეთი „დაკარგავს“ კომპეტენციების მოცულობის თვალსაზრისით, მოიგებს მას სივრცეში. კერძოდ, აფხაზეთი მონაწილეობას მიიღებს სახელმწიფო ხელისუფლების განხორციელებაში მთელი ქვეყნის მასშტაბით. აფხაზეთი ღებულობს არა მარტო ფართო ავტონომიას, არამედ ის ასევე იღებს პასუხისმგებლობას საერთო-ქართული სახელმწიფოს მართვაზე საქართველოს პარლამენტის მეორე პალატაში, საქართველოს აღმასრულებელ ხელისუფლებაში, სასამართლო ხელისუფლებასა და კონსტიტუციურ მართლმსაჯულებაში მონაწილეობით. ამ მონაწილეობის ფორმები განისაზღვრება მხარეთა შორის მოლაპარაკების პროცესში.

10. ფედერალურ კავშირში გაერთიანებით აფხაზეთს ეძლევა უფრო ფართო ბაზარზე გასვლის, ცენტრალური ხელისუფლების ფინანსური რესურსების გადანაწილებისა და საერთაშორისო ურთიერთობებში მონაწილეობის პერსპექტივა და სხვ.

11. აფხაზეთი მონაწილეობს ერთიანი სახელმწიფო ნების ფორმირების პროცესში საქართველოს პარლამენტის მეორე პალატის მეშვეობით. ამ პალატაში აფხაზეთის წარმომადგენლობის საკითხი განისაზღვრება მხარეთა შორის მოლაპარაკების პროცესში. საქართველოს პარლამენტის მეორე პალატაში აფხაზეთის წარმომადგენლების არჩევა მოხდება ან უშუალოდ აფხაზეთის მოსახლეობის მიერ, ან აფხაზეთის პარლამენტის მიერ, ან მეორე პალატაში წარმოდგენილი იქნებიან აფხაზეთის მთავრობის (აღმასრულებელი ხელისუფლების) წევრები.

12. ქართული მხარე უშვებს იდენტიფიკაციის საფეხუროვანი სისტემის არსებობას, როდესაც ინდივიდმა შეიძლება საკუთარი თავი განიხილოს ჯერ ფედერაციის სუბიექტად და, მხოლოდ ამის შემდეგ, ფედერაციის მოქალაქედ. აფხაზური მხარე, თავის მხრივ, ხელს შეუწყობს მოსახლეობაში ცენტრალური ხელისუფლებისადმი ლოიალური დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას.

13. აფხაზეთის კონსტიტუცია უნდა შეესაბამებოდეს საქართველოს კონსტიტუციით განმტკიცებული დემოკრატიის, სოციალური და სამარლებრივი სახელმწიფოს რესპუბლიკანიზმის იდეებს.

14. აფხაზეთის ტერიტორიული საზღვრების შეცვლა მოითხოვს საქართველოს პარლამენტის და აფხაზეთის პარლამენტის თანხმობას.

15. კომპეტენციები გადანაწილდება არა პოლიტიკურ ინსტიტუტებს შორის (როგორც ესაა ანგლო-ამერიკულ სისტემებში), არამედ საქართველოსა და აფხაზეთის სახელმწიფო დონეებს შორის (ევროპული კონსტიტუციების მოდელი). საქართველოს ხლისუფლება არ ქმნის აღმასრულებელ ორგანოებს, რომლებიც თავის თავზე აიღებენ აფხაზეთში ფედერალური სამართლის შეფარდების ფუნქციას. ფედერალური სამართლის შეფარდებას ახორციელებენ აფხაზეთის სახელმწიფო სტრუქტურები.

16. საქართველოს კონსტიტუციით განისაზღვრება კომპეტენციების გადანაწილების შემდეგი სისტემა.

ა) ფედერალური ხელისუფლების კომპეტენციები;

ბ) აფხაზეთის კომპეტენციები;

გ) კონკურირებადი კომპეტენციები;

დ) ერთობლივი კომპეტენციები.

კომპეტენციები, რომლებიც კონსტიტუციით არ განეკუთვნება საქართველოს გამგებლობას, რჩება აფხაზეთის გამგებლობაში.

17. საქართველოს დედაქალაქში - თბილისში, აფხაზეთს ეყოლება თავისი წაარმომადგენლობა, რომელიც ხელს შეუწყობს როგორც ფორმალურ, ასევე არაფორმალურ კავშირებს ფედერალურ ხელისუფლებასა და ფედერაციის სუბიექტს შორის პოლიტიკის, მართვის, ეკონომიკის და კულტურის სფეროში. ეს წარმომადგენლობა, არსებითად, იქნება აფხაზეთის ლობი საქართველოს დედაქალაქში. წარმომადგენლობის წევრებს უფლება აქვთ მონაწილეობა მიიღონ საქართველოას პარლამენტის მეორე პალატის სამუშაო ორგანოთა სქმინობაში.

ფედერალური მოდელი, ცხადია, ავტომატურად ვერ მოხსნის ქართველთა და აფხაზთა შორის არსებულ სირთულეებს. პრობლემა, რასაც ეწოდება „ქართულ-აფხაზური“ ურთიერთობები, დარჩება, რამდენადაც ჯერ კიდევ ძლიერია გაუცხოების გრძნობა და განწყობა „ჩვენ - ისინი“. მაგრამ ფედერალიზმის ერთ-ერთი პარადოქსი სწორედ ისაა, „რომ ჩვენ ერთმანეთს ვუახლოვდებით ერთმანეთისაგან დაშორების გზით“. ქართულ - აფხაზური ურთიერთობების პრობლემა გადავა დიალოგის სიბრტყეში და წარიმართება ერთიანი პოლიტიკური სისტემის ფარგლებში.

III. საქართველოს შესაძლო ფედერირების პოზიტიური და ნეგატიური ასპექტები

1. უპირატესობა: მართვის ფედერალური სისტემა საქართველოში ხელს შეუწყობს საქმიანი, ადგილობრივ მოთხოვნებზე ორიენტირებული გადაწყვეტილებების მიღებას. ფედერალური წესრიგის პირობებში მოქალაქეებს ექნებათ პოლიტიკურ პროცესში აქტიური მონაწილეობის მეტი შესაძლებლობები. ამავე დროს, ადგილობრივი პრობლემატიკა მათთვის უფრო ახლობელი და ნაცნობი იქნება, ვიდრე ცენტრალურ დონეზე გადასაწყვეტი საკითხები. ფედერალიზმის დროს სახელმწიფო ხელისუფლება, ასე ვთქვათ, გეოგრაფიულად მიუახლოვდება ხალხს. ამ შემთხვევაში უფრო ნაკლებად დადგება პოლიტიკური ხელისუფლების ანონიმურმობის პრობლემა, ხოლო ინდივიდს საშუალება ექნება მიიღოს შეგნებული მონაწილეობა პოლიტიკურ პროცესში. ფედერალიზმი ჩამოაყალიბებს სახელმწიფო საქმიანობის სფეროების ოპტიმალური დანაწილების, ხელისუფლებისადმი დემოკრატიული კონტროლის განხორციელების დამატებით შესაძლებლობებს, ჩამოაყალიბებს დემოკრატიული მონაწილეობის დამატებით დონეს, ხელს შეუწყობს ამომრჩევლებსა და პოლიტიკურ ელიტას შორის არსებული გაუცხოების დაძლევას. ფედერალიზმი ჩამოაყალიბებს სახელმწიფოს ლეგიტიმაციის დამატებით საფუძვლებს, რითაც უზრუნველყოფს სოციალურ მშვიდობას და გააადვილებს მოქალაქეთა ინტეგრაციას სახელმწიფოში.

ნაკლი: ფედერალიზმის დემოკრატიული პოტენციალი ბევრადაა დამოკიდებული სახელმწოფოს კონკრეტულ სტრუქტურაზე და საზოგადოების პოლიტიკურ კულტურაზე. ფედერალიზმმა შეიძლება უფრო განამტკიცოს ბიუროკრატიული ელემენტები სახელმწიფოს მართვაში, შექმნას მთელი რიგი პრობლემები ფედერაციის სუბიექტის დონეზე წარმომადგენლობითი დემოკრტიის ინსტიტუტების საქმიანობის თვალსაზრისით.³ ფედერალიზმი ავტომატურად ვერ უზრუნველყოფს დემოკრატიული ინსტიტუტების დამკვიდრებას. ფედერალური მართვის პირობებში მოქმედებდნენ ადგილობრივი რეპრესიული სისტემები აშშ-ში, აგრეთვე ლათინური ამერიკის ქვეყნებში. თანასწორი საარჩევნო უფლების დემოკრატიული პრინციპი აშშ-ში XX საუკუნის 50-იან და 60-იან წლებში გაატარა ფედერალურმა (და არა ფედერაციის სუბიექტთა) ხელისუფლებამ.

2. უპირატესობა: ფედერალიზმისათვის დამახასიათებელი პოლიცენტრიზმი ხელს შეუწყობს პოლიტიკური პროცესების განვითარების თანაბრობას ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე. ჯანსაღ პარტიულ-პოლიტიკურ კონკურენციასთან ერთად ფედერალიზმი მოგვცემს პოლიტიკური ამბიციის ადგილზე დაკმაყოფილების საშუალებას (რაც ესოდენ მნიშვნელოვანი უნდა იყოს ქართული სინამდვილისათვის).

ნაკლი: ფედერალიზმი ართულებს პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესს. მთლიანად კონსენსუსზე ორიენტირებული მართვის ფედერალური სისტემის პირობებში საქართველოს ცენტრალურმა ხელისუფლებამ და ფედერაციის შესაძლო სუბიექტის პარლამენტებმა, მთავრობებმა და ადმინისტრაციებმა უნდა გაითვალისწინონ ერთმანეთის ინტერესები და აწარმოონ ხანგრძლივი მოლაპარაკება, საბოლოოდ კი მონახონ ურთიერთმისაღები კომპრომისები. გადაწყვეტილებათა მიღების აღნიშნული პროცედურის გათვალისწინებით, ხელისუფლებათა განსხვავებული დონეები უფრო მეტად ორიენტირებულია კომპრომისებზე და ნაკლებად ითვალისწინებს მართვის წმინდა რაციონალურ, ტექნოკრატიულ მოთხოვნებს. გარდა ამისა, ანგარიშგასაწევია ის მომენტი, რომ ფედერალიზმის პოლიტიკურ პრაქტიკაში ერთმანეთს ეწინააღმდეგება, ერთის მხრივ, ფედერაციული სახელმწიფოს და, მეორეს მხრივ, სოციალური სახელმწიფოს პრინციპები. ფედერაციული სახელმწიფო ერთგვარად ავიწროებს სოციალური სახელმწიფოს საქმიანობის ჩარჩოებს და არღვევს მისთვის ფუძემდებლური მნიშვნელობის მქონე თანასწორობის პრინციპს. ცენტრალური ხელისუფლებისა და ფედერაციის სუბიექტების პოლიტიკაში არსებული განსხვავებები აბრკოლებს ცხოვრების თანაბარღირებული სტანდარტების დამკვიდრებას, რასაც მიესწრაფვის სოციალური სახელწიფოს კონცეფცია. თუკი ქართულ სინამდვილეში ფედერალიზმს განვიხილავთ როგორც ისტორიულად ჩამოყალიბებული რეგიონალური თავისებურებებისა და ინდივიდუალობის შენარჩუნების საშუალებას, ეს ფუნქცია ერთგვარ წინააღმდეგობაში მოვა ფედერალური წესრიგის სხვა მიზანთან, კერძოდ, ერთიანი ცხოვრებისეული სტანდარდტების ჩამოყალიბებისა და რეგიონალური დისპარიტეტების აღმოფხვრის ამოცანასთან.⁴

3. უპირატესობა: ფედერალიზმი აამაღლებს საზოგადოების პოლიტიკური კულტურის დონეს, უწინარეს ყოვლისა, პოლიტიკური დიალოგის კულტურას. ქვეყანაში ჩამოყალიბებული პოლიტიკური ცენტრები, როგორც წესი, არ იქნებიან ერთიანი პოლიტიკური ძალა. განსხვავებული პოლიტიკური იდეოლოგიისა და ორიენტაციის მქონე ძალები იძულებული არიან ურთიერთშორის წარმართონ კონსტრუქციული დიალოგი, პატივი სცენ ერთმანეთის აზრებსა და პოზიციებს. ფედერალური წესრიგის პირობებში უფრო ინტენსიური გახდება პარტიულ-პოლიტიკური კონკურენცია. საქართველოს ცენტრალურ ხელისუფლებაში და ფედერაციის სუბიექტის პარლამენტში შესაძლებელია წარმოდგენილი იყვნენ განსხვავებული იდეოლოგიის მქონე პოლიტიკური ძალები და სისტემისათვის დამახასიათებელი პოლიცენტრიზმი საშუალებას მისცემს საპარლამენტო ოპოზიციას, რომ ალტერნატიული პოლიტიკური პროგრამა, ნაწილობრივ მაინც, განახორციელოს ფედერაციის სუბიექტის დონეზე და ამით დაამტკიცოს ხელისუფლებაში მოსვლის მზადყოფნა.

ნაკლი: ფედერაციულ სახელმწიფოში არსებული, თუნდაც ადმინისტრაციული ხასიათის საზღვრები ხელს შეუშლის კოორდინირებულ მართვას და დააბრკოლებს კოოპერაციულ თანამშრომლობას. ამასთანავე, ფედერალიზმი დიდი ფული ღირს. ფედერალური მთავრობა და პარლამენტი, ფედერაციის სუბიექტთა მთავრობისა და პარლამენტის ჩათვლით, ასევე პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა მიღების შედარებით გართულებული პროცესი უფრო ძვირია, ვიდრე უნიტარულ სახელმწიფოში არსებული მთავრობა და ერთი პარლამენტი, ერთიანი აღმასრულებელი სისტემა და გადაწყვეტილებათა მიღების გაცილებით უფრო გამარტივებული პცროცედურა. ფედერაციული სახელმწიფოების მმართველობის აპარატის საკმაოდ გართულებული და „ძვირი“ სტრუქტურა ჩანს ცხრილიდან (გვ.66).

1991 წლის დეკემბერში ჩატარებული რეფერენდუმის შედეგების მიხედვით, ბავარიის მოსახლეობის უმრავლესობას მიზანშეწონილად არ მიაჩნდა მეორე პალატის არსებობა.

ფედერაციული სახელმწიფოების მმართველობის აპარატის ხარჯები

4. უპირატესობა: ანგარიშგასაწევია ადგილებზე პოლიტიკური ლიდერის მომზადების პროცესში ფედერალური მოდელის უპირატესობებიც. აღსანიშნავია, რომ აშშ-ის ბოლო 11 პრეზიდენტიდან 9 პრეზიდენტად არჩევამდე შტატის გუბერნატორი იყო. ფედერაციის სუბიქტთა, ასე ვთქვათ, მიკრომოდელში მოხდება პოლიტიკური ლიდერის „შემოწმება“, მისი პოტენციური შესაძლებლობების გამოვლენა, რაც ელექტორატს ბევრად უადვილებს სწორი არჩევანის გაკეთებას. ამ მხრივ, ფედერალურმა სისტემამ შესაძლებელია საქართველოშიც შეასრულოს პოლიტიკური, მმართველი კადრების ჩამოყალიბების ფუნქცია.

ნაკლი: გადაწყვეტილების მიმღები სხვადასხვა ცენტრის არსებობა, კოოპერაციული ფედერალიზმისათვის ტიპიური მრავალრიცხოვანი ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტები ნაკლებად უზრუნველყოფენ პოლიტიკის გამჭვირვლე ხასიათს, განსაკუთრებით ფედერაციის სუბიექტის დონეზე. ფედერალიზმი შეიცავს პოლიტიკური პასუხისმგებლობის დაქუცმაცების გარკვეულ საშიშროებასაც. ფედერაციულ სახელმწიფოში ასევე მწვავედ დგას ადგილობრივი რეგიონალური პოლიტიკური ელიტის კონტროლის პრობლემაც. პოლიტიკური პოლიცენტრიზმის პირობებში საზოგადოებისათვის ნაკლებად გასაგები ხდება სახელმწიფო საქმიანობის მიზნები და საშუალებები, თვითონ ეს საქმიანობა და მისი შედეგები. ფედერალიზმი ამ გაგებით, ერთგვარად ხელს უწყობს პოლიტიკურ დეზინტერესსაც.

5. უპირატესობა: მართვის ფედერალური სისტემა უმცირესობებს მისცემს მათი ინდივიდუალური თავისებურებების შესაბამისად ცხოვრების შანსს. ჯგუფი, რომელსაც საერთო სოციალურ სისტემაში ცოტა წონა აქვს, შეიძლება სუბსისტემაში მხედველობაში მისაღები ფაქტორი, ცალკეულ შემთხვევებში კი, უმრავლესობაც გახდეს. როგორც რეგიონალური თვითიდენტიფიკაციის რეალიზაციის ფორმა, ფედერალიზმი უზრუნველყოფს „მრავალფეროვნებას ერთიანობაში“ ანუ იგი ერთდროულად დაიცავს საქართველოში მცხოვრებ სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის ინდივიდუალურ განსაკუთრებულობას და, იმავდროულად, უზრუნველნყოფს ამ ჯგუფების ინტეგრირებას საერთო სისტემაში.

ნაკლი: უმცირესობების დაცვის მექანიზმი ფედერაციულ სახელმწიფოში ამართლებს მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს უმცირესობა ცხოვრობს გეოგრაფიულად მკვეთრად შემოსაზღვრულ ტერიტორიაზე შერეული ჯგუფების არსებობის შემთხვევაში. აშშ-ში სწორედ რომ პირიქით, რასობრივი და ეთნიკური უმცირესობები თავიანთი უფლებების დაცვას მოითხოვდნენ (და ღებულობდნენ) ფედერალური ხელისუფლების მხრიდან.

ფედერაცია შეიცავს სახელმწიფოს დაშლის მეტ პოტენციალსაც. არც ფედერაციული სახელმწიფოს და არც ავტონომიის მოდელს დიდი ხნის სიცოცხლე არ უწერია იმ შემთხვევაში, როდესაც ფედერალურმა სტრუქტურებმა უნდა განამტკიცონ ეთნიკურად, კულტურულად ან სხვა ნიშნით გამორჩეული ჯგუფების პრივილეგიები. ამავე დროს, საქართველოს სინამდვილეში, ალბათ ვერ ავცდებით აფხაზთა ეთნიკური ჯგუფის მიმართ ე.წ. პოზიტიური დისკრიმინაციის პოლიტიკის გატარებას, რაც გულისხმობს აფხაზთა მიმართ მათი კულტურული და ეთნიკური თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და განვითარების მიზნით გატარებულ განსაკუთრებული ხელშეწყობის ღონისძიებებს.

საქართველოს ტერიტორიული მოწყობის მოდელის შემუშავებისას აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ ჯგუფური კუთვნილების ნიშნით ადამიანთა ნებისმიერი განსხვავებული განხილვა ყოველთვის აწყდება წინააღმდეგობას სხვა ჯგუფების მხრიდან, რაც საბოლოოდ კონფლიქტის მიზეზი ხდება. გარდა ამისა, სისტემა, რომელიც აღიარებს უმცირესობების განსაკუთრებულ უფლებებს, არის ეკონომიკურად და პოლიტიკურად არაეფექტური, ზღუდავს თავისუფალ საბაზრო ეკონომიკას და მუშახელის თავისუფალ გადაადგილებას. უმცირესობათა ჯგუფის წევრებს ნაკლებად სურთ დატოვონ განსახლების ის ტერიტორია, სადაც მათთვის დადგენილია განსაზღვრული უპირატესობები. ეს კი ართულებს საზოგადოებაში მათი ინტეგრაციის პროცესს, საზოგადოებას ხდის უფრო ფრაგმენტირებულს და ჰეტეროგენულს.

ის გარმოება, რომ ავტონომიის შედეგად ყოფილი უმცირესობა უკვე უმრავლესობა ხდება, მოითხოვს განსაკუთრებით ფრთხილ შეფასებას. უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ უმცირესობათა პრობლემის „ტერიტორიალიზაცია“ არ ხსნის პრობლემას: იგი მხოლოდ და მხოლოდ წარმოშობს (უკვე) სხვა უმცირესობის უფლებათა დაცვის ახალ პრობლემას. ტერიტორიული ავტონომია ვერ ფუნქციონირებს ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილი ეთნიკური ჯგუფების არსებობის პირობებში, ან იმ დროს, როდესაც ეთნიკური ჯგუფების განახლების არეალი ერთმანეთისაგან მკაფიოდ არის გამიჯნული. ასეთ ვითარებაში ავტონომიამ შეიძლება კიდევ უფრო გაამწვავოს ეთნიკურ ნიადაგზე წარმოშობილი უთანხმოებები. აქედან გამომდინარე, უფრო მიზანშეწონილია ვიფიქროთ პერსონალური ავტონომიის მოდელზე, მით უფრო, რომ იგი მოიცავს განსაზღვრული ეთნიკური ჯგუფის ყველა წევრს მათი განსახლების ადგილის მიუხედავად და მისი რეალიზაცია შესაძლებელია არა მარტო საჯარო-სამართლებრივი, არამედ კერძო-სამართლებრივი გაერთიანებების სახითაც.

6. უპირატესობა: ფედერაციული სახელმწიფო შეამცირებს ხელისუფლების ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობას ხელისუფლებათა ბალანსირების გზით, რაც მიიღწევა ხელისუფლებთა ვერტიკალური დანაწილებით (ხელისუფლებათა ჰორიზონტალური დანაწილების პარალელურად). შესაბამისად, ფედერალიზმი უზრუნველყოფს ინდივიდუალური თავისუფლების მაღალ ხარისხს სახელმწიფოში და ქმნის სისტემის სტაბილურობის დამატებით გარანტიებს.

ნაკლი: თეორიულად, მართალია, საკმაოდ დამაჯერებელია დებულება, რომ ფედერალიზმის დროს ხელისუფლების ჰორიზონტალური და ვერტიკალური დანაწილება უზრუნველყოფს ინდივიდუალური თავისუფლების განმტკიცებას, მაგრამ ბევრ ეჭვს ბადებს ისტორიული მაგალითები. აშშ-ში თითქმის ასი წელი ერთმანეთის გვერდით არსებობდნენ ფედერაციული შტატები, სადაც დაშვებული იყო მონობა, და შტატები, სადაც მონობა აკრძალული იყო. XX საუკუნის 50-იან და 60-იან წლებში სწორედ აშშ-ის ფედერალურმა სახელმწიფომ (და არა შტატებმა) წამოაყენა რამდენიმე მნიშვნელოვანი ინიციატივა ადამიანის ძირითადი უფლებების სფეროში, რომლებსაც დიდი წინააღმდეგობა შეხვდა ფედერალური შტატების მხრიდან. ასე, მაგალითად, რასობრივი თანასწორობის პრინციპი ამერიკაში პირველად ფედერალური სასამართლოს, ხოლო შემდგომ კონგრესის და პრეზიდენტის მიერ იქნა განმტკიცებული. იგივე შეიძლება ითქვას აშშ-ის სისხლის საპროცესო სამართალში პიროვნების უფლებათა დაცვის მატერიალური სისხლის სამართალიც არსებითად შეიცვალა ძირითადი უფლებების დაცვის სფეროში ფედერალური სამართლის მიერ დადგენილი დამატებითი გარანტიებით.

7. უპირატესობა: ფედერალური სისტემის დანერგვისას უფრო სრულად მოხდება სუბსიდიარობის პრინციპის რეალიზაცია, მმართველობითი გადაწყვეტილებების მიღებისა და მათი განხორციელების ოპტიმალური დონის შერჩევა. სახელმწიფოს ფედერალური დაყოფა უფრო გაითვალისწინებს მართვის ოპტიმალური სივრცის პრინციპს, რომლის თანახმადაც სახელმწიფო მმართველობა მაქსიმალურ ეფექტს აღწევს. მხოლოდ სათანადო ტერიტორიული, საწარმოო-ეკონომიკური და მოსახლეობის რესურსების არსებობის პირობებში. სამართავი სივრცის სისტემური ბუნება ბავრად განსაზღვრავს ფედერაციის სუბიექტთა ავტონომიური ფუნქციონირების შესაძლებლობებს. ამ პრინციპის გაუთვალისწინებლობა და ფედერაციის არასიცოცხლისუნარიანი სუბიექტების არსებობა გარდაუვალად გამოიწვევს მართვის ცენტრისკენული ტენდენციების განმტკიცებას.

ნაკლი: როგორც უფრო მოქნილი პოლიტიკური სისტემა, ფედერალიზმი უდავოდ ხელს უწყობს შედარებით პატარა გაერთიანებებში ნოვატორული ხასიათის ექსპერიმენტებს, ხოლო ტერიტორიული ერთეულების ურთიერთობაში შეჯიბრების პრინციპის წახალისება პოლიტიკური სისტემის ღია, გამჭვირვალე ხასიათის უზრუნველყოფის ერთ-ერთი გარანტიაა. ამავე დროს, დიდი შეცდომა იქნებოდა ამ მომენტის აბსოლუტიზაცია. XX საუკუნის დასაწყისში ამერიკის ფედერალურ შტატებს არ შეეძლოთ მთელი რიგი პრობლემების დამოუკიდებლად გადაწყვეტა, რამაც მნიშვნელოვნად გააძლიერა ცენტრალიზებული მართვის ტენდენციები ამერიკულ ფედერალიზმში. სხვანაირად რომ ვთქვათ, სიოცხლისუნარიანი ფედერალიზმი მოითხოვს ფედერაციის ასევე სიცოცხლისუნარიანი სუბიექტების არსებობას. იმ შემთხვევაში თუ ფედერაციის სუბიექტს არ გააჩნია მის გამგებლობას მინიჭებული უფლებამოსილებების დამოუკიდებლად განხორციელებისათვის საჭირო რესურსები, მართვის ფედერაური სისტემა აუცილებლად განვითარდება შემდგომი ცენტრალიზაციის მიმართულებით. ფედერაციის სიცოხლისუნარიანი სუბიექტები ხელს უწყობენ დეცენტრალიზაციას.

8. უპირატესობა: ფედერალიზმი იძლევა კონფლიქტების მოწესრიგების დამატებით შესაძლებლობებს, კერძოდ, იგი აყალიბებს კონფლიქტის რეგულირების დამატებით დონეებს.

ნაკლი: ფედერალიზმი თვითონაც შეიცავს კონფლიქტურ პოტენციალს. მან ასევე შესაძლებელია მოახდინოს კონფლიქტების კონსერვაცია, პოლიტიკაში ჩამოაყალიბოს პატის სიტუაცია, რაც არასაიმედოა კონფლიქტების მოწესრიგების თვალსაზრისით.

9. უპირატესობა: ფედერალური წესრიგი ახდენს ჯანსაღი შეჯიბრების პროვოცირებას ფედერაციის სუბიექტებს შორის.

ნაკლი: არასწორი პოლიტიკის გავლენით საქართველოში შესაძლებელია ჩამოყალიბდეს პარტიკულარული ფედერალიზმი, როდესაც მნიშვნელოვნად გაძლიერდება ფედერაციის სუბიექტების პოლიტიკური წონა, ხოლო ფედერალურ ცენტრს მიენიჭება მხოლოდ და მხოლოდ სიმბოლური უფლებამოსილებები. ამ შემთხვევაში, საკუთარი ავტონომიის უზრუნველყოფას შეიძლება მეტი მნიშვნელობა მიენიჭოს, ვიდრე ერთიანობისაკენ სწრაფვას, ხოლო ფედერაციის სუბიექტების გაძლიერება გახდეს ერთიანი სახელმწიფოს სისუსტის მიზეზი. პარტიკულარულმა ფედერალიზმმა შეიძლება უკანა პლანზე გადასწიოს და ჩაკლას გაერთიანებისა და მთლიანობის იდეა. პარტიკულარული, რეგიონალური ეგოიზმისათვის დამახასიათებელი მისწრაფება პირადი სარგებლობისა და გამორჩენისადმი საკმაოდ საშიში დეზინტეგრაციული მუხტის შემცველია. ანგარიში უნდა გაეწიოს იმ გარემოებასაც, რომ ფედერალური მოდელი შეიცავს სეპარატისტული ტენდენციების წახალისების ლატენტურ საფრთხესაც. ფედერალიზმი ხელს უწყობს ერთმანეთის გვერდით ცხოვრებას, მაგრამ იგი ასევე აადვილებს არსებული კავშირების რღვევასაც (განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც შინატერიტორიული საზღვრები დაემთხვევა ენიკურ და ენობრივ საზღვრებს).

აღმოსავლეთ-დასავლეთის ურთიერთობათა კვლევის საერთაშორისო ცენტრი წარმოადგენს არასამთავრობო ორგანიზაციას, რომელიც დაფუძნებულია წამყვანი ქართველი მეცნიერებისა და საზოგადო მოღვაწეების მიერ 1993 წლის დეკემბერში. ცენტრის როგორც ფართო საერთაშორისო ორიენტაციისა და კომპლექსური თემატიკის სამეცნიერო კვლევითი სტრუქტურის მიზანია აღმოსავლეთ-დასავლეთის ურთიერთობათა გლობალური პრობლემის ისტორიულ-კულტუროლოგიური და პოლიტოლოგიური ასპექტების კვლევა, რელიგიების ისტორიისა და მათი ურთიერთობის შესწავლა კავკასიის რეგიონში, სოციალურ-ეკონომიკური, ეთნო-პოლიტიკური, კონფლიქტოლოგიური, გეოპოლიტიკური, ეკოლოგიური და თანამედროვეობის სხვა აქტუალური პრობლემების კვლევა. ცენტრი ატარებს სემინარებს, სიმპოზიუმებსა და კონფერენციებს ქართველი და უცხოელი სპეციალისტების მონაწილეობით, ხელს უწყობს მეცნიერთა შორის შემოქმედებითი თანამშრომლობის სხვა ფორმების განვითარებას. ცენტრის პრეზიდენტია საქართველოს პრეზიდენტი ბატონი ედუარდ შევარდნაძე, თავმჯდომარე - აკადემიკოსი თამაზ გამყრელიძე, ვიცე-პრეზიდენტი - ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ვაჟა ლორთქიფანიძე.

აღმოსავლეთ-დასავლეთის ურთიერთობათა კვლევის საერთაშორისო ცენტრის საპატიო უცხოელი წევრები არიან: დოქტორი ზბიგნევ ბჟეზინსკი, გაერო-ს ყოფილი გენერალური მდივანი ბუტროს ბუტროს ღალი, თურქეთის პრეზიდენტი სულეიმან დემირელი, აშშ-ის ყოფილი პრეზიდენტი ჯიმი კარტერი, ამავე ქვეყნის ყოფილი სახელმწიფო მდივნები ჯეიმს ბეიკერი და ჯორჯ შულცი, აშშ-ის კონგრესის ბიბლიოთეკის დირექტორი დოქტორი ჯეიმს ბილინგტონი, ამერიკელი ბიზნესმენი და ქველმოქმედი ჯორჯ სოროსი, თურქეთის ყოფილი პრემიერ-მინისტრი მესუთ ილმაზი, ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი რიჩარდ პაიპსი..

1999 წლის სექტემბერში ცენტრმა ჩაატარა საერთაშორისო კონფერენცია: „მშვიდობიანი კავკასიისა და ევრაზიის დერეფანი: აღმოსავლეთ-დასავლეთის ინტეგრაციის გზები“, რომელშიც მონაწილეობა მიიღეს მსოფლიოს წამყვანმა პოლიტოლოგებმა, მათ შორის ზ. ბჟეზინსკიმ, ა. მიხნიკმა, ს. ჩელაკმა, რ. პაიპსმა, ნ. მაკფარლაინმა და სხვებმა.

ინსტიტუტი ძირითად ყურადღებას უთმობს პოლიტოლოგიურ პრობლემატიკას, საქართველოსა და მთლიანად კავკასიის რეგიონების სოციალურ-პოლიტიკური მოვლენების ანალიზს, რომლებიც უაღრესად საინტერესოა, როგორც კულტუროლოგიური, აგრეთვე გეოპოლიტიკური თვალსაზრისით. ამ ამოცანის გადასაწყვეტად ინსტიტუტში იქმნება საცნობარო-საინფორმაციო და ანალიტიკური მასალები საქართველოს პოლიტიკური პარტიებისა და საზოგადოებრივი მოძრაობების, კონფლიქტების ზონების, მიმდინარე პოლიტიკის შესახებ და სხვ.

ინსტიტუტი მხარს უჭერს მკვლევართა კოოპერაციისა და თანამშრომლობის სხვადასხვა ფორმებს, თვლის რა, რომ შემოქმედებითი კავშირები ყველაზე უფრო ეფექტური საშუალებაა დემოკრატიული განახლების გზაზე საქართველოს წინაშე მდგომი რთული საკითხების გადაწყვეტისათვის.