ამ წიგნის თემა ახალია ქართული საზოგადოებისთვის, რადგან ბოლო დრომდე არც ქართულ ჯარს უარსებია და არც სამოქალაქო საზოგადოების თემატიკა ყოფილა აქტუალური. მაგრამ დღეს ჩვენს წინაშე მთელი სიმწვავით დადგა ისეთ პრობლემათა რიგი, რომლებზე მსჯელობასაც აქამდე შეჩვეული არ ვიყავით: რა ფუნქციებს ვაკისრებთ ჩვენს შეირაღებულ ძალებს - სხვადასხვა „ძალოვან“ უწყებებს - და რა შეგვიძლია ჩვენ, როგორც საზოგადოებამ, გავიღოთ საიმისოდ, რომ მათ რეალურად შეძლონ ამ ფუნქციების შესრულება? როგორია ქართველი ჯარისკაცის, ოფიცრის, პოლიციელის სოციალური სტატუსი და რეპუტაცია - და როგორი გვინდა, რომ ის იყოს? როგორ უნდა შევუთანხმოთ სამხედრო სფეროს მკაცრი იერარქიულობა და დისციპლინა დემოკრატიულ პრინციპებს, რომელთა დამკვიდრებას სამოქალაქო ცხოვრებაში ვესწრაფვით? რა უნდა იცოდეს საზოგადოებამ ქართულ ჯარზე და რა უნდა იყოს საიდუმლო? რამდენად და როგორ უნდა გავითვალისწინოთ ჯარის აგებაში საქართველოს მოსახლეობის მრავალეროვნულობა და მრავალკონფესიურობა? ჩვენ შეჩვეული ვიყავით, რომ ამგვარ საკითხებზე პასუხი სადღაც ჩვენგან შორს, საიდუმლოებით მოცულ ატმოსფეროში წყდებოდა და რიგითი მოქალაქის აქტივობა, სულ დიდი, სამხედრო კომისრისთვის (ან პოლიციის უფროსისთვის) ქრთამის მოძიებაში და მის გადასაცემად სანდო შუამავლის პოვნაში მდგომარეობდა. დღეს ჩვენს გარდა ვერავინ გასცემს პასუხს ამ ზოგად შეკითხვებს (თუმცა, საზოგადოების დიდ ნაწილს ძველი ინერციით ისევ ჰგონია, რომ საჭირო პიროვნებისთვის ქრთამის მიცემით ყველა საკითხი გადაწყდება).

ძალადობის, მისი კალაპოტში მოქცევის პრობლემა ცენტრალურია ყველა საზოგადოებისთვის. მაქს ვებერის კლასიკური განსაზღვრებით, სახელმწიფოს ძირითადი ნიშანია მონოპოლია ლეგიტიმური ძალადობის განხორციელებაზე: სახელმწიფო უკანონოდ აცხადებს ყოველგვარ ძალადობას, რომელიც მის მიერ დადგენილი მიზნებით და მის მიერ განსაზღრული წესების ფარგლებში არ ხორციელდება. ბევრი მკვლევარის აზრით, ისტორიულადაც სახელმწიფო, როგორც მართვის ინსტიტუტების სისტემა, სამხედრო ორგანიზაციის გარშემო ჩამოყალიბდა. აქედან გამომდინარე, სამხედროთა (ან, ჩვენში გავრცელებული ტერმინოლოგიით, „ძალოვან უწყებათა“ წარმომადგენლების) ურთიერთობა „სამოქალაქოებთან“ საკვანძო მნიშვნელობას იძენს პოლიტიკური სისტემისთვის. სამხედროები (“ძალოვნები”) ის ადამიანები არიან, ვინც უშუალოდ ახორციელებენ „ლეგიტიმურ ძალადობას”, მაგრამ ეს ძალადობა ლეგიტიმურია მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც ის „სამოქალაქოთა“ (ერის, საზოგადოების) სახელით ხორციელდება, ანუ საზოგადოების უსაფრთხოების, კანონიერების ან სხვა კოლექტიური ინტერესის დასაცავადაა გამიზნული. მეორე მხრივ, რადგან პოლიტიკურ სისტემაში მხოლოდ ძალოვნებს აქვთ ძალის გამოყენების არა მარტო უფლება, არამედ საშუალებებიც, მათ ყოველთვის შეიძლება გაუჩნდეთ იმის ცდუნება, რომ ეს უფლებები და საშუალებები ბოროტად გამოიყენონ და საზოგადოების სამსახურის ნაცვლად მას საკუთარი ინტერესები მოახვიონ თავს. ეს ბოროტად გამოყენება შეიძლება სხვადასხვა ფორმით გამოვლინდეს: სამხედროებმა შეიძლება დაამხონ კანონიერი ხელისუფლება და დაამყარონ სამხედრო დიქტატურა, მათ შეიძლება ქვეყანას უბიძგონ ომისკენ, რომელიც არანაირად არ არის გამართლებული ეროვნული ინტერესებით, ისინი შეიძლება არ დაემორჩილონ კანონის მოთხოვნებს ან სცადონ გავლენა მოახდინონ იმ საკითხთა გადაწყვეტაზე, რაც მათ კომპეტენციაში არ შედის, მათ შეიძლება ძალა და გავლენა პირად ან ჯგუფურ გამდიდრებას მოახმარონ (რასაც, ჩვეულებრივ, „კორუფციას“ უწოდებენ) და ა. შ.

ამდენად, ყოველი სახელმწიფოს წინაშე დგას ორერთიანი ამოცანა: ერთი მხრივ. მან უნდა შექმნას ძლიერი და ეფექტური შეიარაღებული ძალები, რომელიც აუცილებლობის შემთხვევაში რეალურად შეძლებს მასზე დაკისრებული ფუნქციის განხორციელებას, ანუ ქვეყნის ინტერესების უზრუნველყოფას ძალისმიერი მეთოდებით. მაგრამ ამავე დროს სახელმწიფომ მკაცრი კონტროლი უნდა დაამყაროს სამხედროებზე, რათა ისინი არ და ვერ აყვნენ თავიანთი ძალის ბოროტად გამოყენების ცდუნებას. ამ ორი ამოცანის განხორციელება შეიძლება ერთმანეთთან გარკვეულ წინააღმდეგობაში მოვიდეს, რადგან, რაც უფრო ძლიერნი იქნებიან „ძალოვნები”, მით უფრო მეტი ძალისხმევა დასჭირდება მათ გაკონტროლებას. მაგრამ თუ სახელმწიფო თავს ვერ გაართმევს ერთ-ერთს ამ ორი ფუნქციიდან, შედეგი საზოგადოებისთვის ორივე შემთხვევაში სავალალო იქნება. სუსტი და უუნარო „ძალოვნები“ საზოგადოებას გარე მტრისა და კრიმინალთა თარეშისაგან ვერ დაიცავენ, მაგრამ თუ „ძალოვნები“ კანონს არ დაემორჩილნენ და თავი აიშვეს, თვითონ ისინი იქცევიან საფრთხედ რიგითი მოქალაქეებისა და ქვეყნის ცხოვრებაში.

ეს დილემა რომ წმინდა თეორიული არ არის, საქართველოს საზოგადოებამ დამოუკიდებლობის წლებში საკუთარ თავზე იწვნია. ეროვნული მოძრაობის გაძლიერებისა და კომუნისტური ხელისუფლების დასუსტების ფონზე სულ მალე ჩამოყალიბდა არაკონტროლირებადი შეიარაღებული ჯგუფები, რომლებიც საქართველოს ეროვნული ინტერესის დაცვას ჩემობდნენ - მაგრამ თითოეული მათგანი თვითონ საზღვრავდა, რაში მდგომარეობდა ეს ინტერესი და რა მეთოდებით იყო საჭირო მისი დაცვა. საქართველოს პირველი ხელისუფლება ეცადა ამ პრობლემის გადაჭრას და იარაღიანი ხალხის ერთიანი კონტროლისადმი დაქვემდებარებას, მაგრამ - სამაჩაბლოსა თუ აფხაზეთის პრობლემებს თავიც რომ გავანებოთ - ბოლომდე ვერ შეძლო ეს და ნაწილობრივ სწორედ ამ წარუმატებლობას შეეწირა კიდეც. რამდენიმე წელი 1991-92 წლის გადატრიალების შემდეგ საქართველოს ისტორიაში განუკითხაობისა და ქაოსის პერიოდად შევა, და ამ განუკითხაობის ძირითადი მიზეზი და გამოხატულება იმაში მდგომარეობდა, რომ შეიარაღებულ ძალთა სტრუქტურაში გაბატონებული ადგილი ეკავა შეიარაღებულ ფორმირებებს, რომელთაგან ზოგიერთმა ფორმალურ-სახელმწიფოებრივი სტატუსის მოპოვება შეძლო (როგორც, მაგალითად, „ეროვნულმა გვარდიამ“ ან „მაშველთა კორპუსმა”), მაგრამ რეგულარული სამხედრო შენაერთის თვისება ვერ განივითარა და ე. წ. „პარამილიტარულ“ შენაერთად დარჩა: მათ არ გააჩნდათ სამხედროებისათვის აუცილებელი დისციპლინა და ისინი რეალურად არ ემორჩილებოდნენ კონტროლს სამოქალაქო ხელისუფლების მხრიდან, თუმცა, არც ფორმალურად იღებდნენ პასუხისმგებლობას ქვეყნის მართვაზე. მათი არაკონტროლირებადი ბუნების გამო, ამ შენაერთების არსებობა მოქალაქეთა უსაფრთხოების და ქვეყნის განვითარების ძირითად შემაფერხებლად იქცა.

1995 წლის მეორე ნახევრისთვის ასეთი ფორმირების ნეიტრალიზაციის პრობლემა არსებითად გადაწყდა, რაც ედუარდ შევარდნაძის ხელისუფლების ყველაზე დიდ წარმატებად შეიძლება ჩაითვალოს. ამის საფუძველზე საგრძნობლად ამაღლდა რიგითი მოქალაქის უსაფრთხოების დონე და ქვეყანას ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების საშუალება მიეცა. მაგრამ საზოგადოებას არც დღევანდელი მდგომარეობა აკმაყოფილებს, და ეს უკმაყოფილება სრულიად ბუნებრივია. ედუარდ შევარდნაძის ხელისუფლების ძირითადი დასაყრდენი პარამილიტარულ შენაერთებთან ბრძოლაში იყო პოლიცია, ის შეიარაღებული უწყება, რომელმაც შეინარჩუნა ცენტრალიზაციის, დისციპლინისა და პოლიტიკური ხელისუფლებისადმი დამორჩილების ეთოსი. მაგრამ საზოგადოების საგრძნობი ნაწილის აზრით, ბოლო წლებში უკვე პოლიციის გაძლიერება იქცა პრობლემად, რადგან ახლა უკვე ეს უწყება თავს ახვევს ხელისუფლებას და საზოგადოებას თავის ინტერესებს. დღეს ქვეყნის განვითარების ძირითად შემაფერხებელ ფაქტორად კორუფცია ითვლება, კორუფციის თარეში კი ყველაზე მეტად „ძალოვანი“ უწყებების არაპროპორციულ გავლენას დაუკავშირდა, რომლებიც ამ გავლენას კორუფციული მეთოდებით გამდიდრებისთვის იყენებენ. ზოგადად სუსტი სახელმწიფოებრიობის პირობებში, როცა საზოგადოება ვერ ინახავს „ძალოვანებს“ საგადასახადო სისტემის, ანუ მოქალაქეთა გადასახადებიდან დანიშნული ხელფასების მეშვეობით, ძალიან ძნელი წარმოსადგენია, რომ „ძალოვანები“ არ აჰყვნენ თავიანთი ძალის ბოროტად გამოყენების ცდუნებას.

რაც შეეხება ქართულ ჯარს, ის ძირითადად აღიქმება სუსტ და უუნარო შენაერთად, რომელიც სხვა ძალოვნებთან შედარებით გაცილებით ნაკლებ გავლენიანია. მას არ ახასიათებს ადრეული 90-იანი წლების „გვარდიისთვის“ დამახასიათებელი ანარქიული სული, მაგრამ არც ის შემართება აქვს, და მისი ბრძოლისუნარიანობა, ე. ი. საჭიროების შემთხვევაში მის მიერ თავისი ფუნქციის შესრულების პერსპექტივა, მეტად სათუოა. არმიის საზოგადოებრივი პრესტიჟი უკიდურესად დაბალია, ხოლო სამხედრო სამსახურისაგან თავის არიდებისაკენ სწრაფვა - უაღრესად ფართოდ გავრცელებული. უკვე გაისმის ის რადიკალური მოსაზრებაც, რომ, თუ მისი ფუნქციის ადეკვატურ არმიას ვერ ვქმნით, უმჯობესი ხომ არ იქნებოდა, საერთოდ გვეთქვა უარი ამ ინსტიტუტის არსებობაზე? ასეთი გადაწყვეტის მომხრე შეიძლება უმცირესობა იყოს, მაგრამ ის, რომ ასეთი საკითხი დგება, უკვე საკმაოდ ნიშანდობლივია.

რა გზით შეიძლება პრობლემების გადაწყვეტა? რა უნდა ავიღოთ ნიმუშად, ორიენტირად? უმეტესობას კიდევ გვახსოვს საბჭოთა პერიოდი, როდესაც ბალანსი დაცული ჩანდა: „ძალოვანი“ უწყებების ძალა ეჭვს ნაკლებად იწვევდა, მაგრამ საკმარისად მყარი იყო მათზე პოლიტიკური ხელმძღვანელობის, ანუ კომუნისტური პარტიის „შიდა წრის“ კონტროლიც. სისტემის ეფექტურობა - ყოველ შემთხვევაში, ჩვენს დღევანდელ მდგომარეობასთან შედარებით - საკმაოდ მაღალი იყო, მაგრამ მთლიანობაში ის ემსახურებოდა თითიდან გამოწოვილ იდეოლოგიურ დოქტრინას ან, უფრო სწორად, იმ ვიწრო ელიტის ინტერესებს, ვისაც ამ დოქტრინის ინტერპრეტაციის მონოპოლიური უფლება ჰქონდა უზურპირებული. საზოგადოებას არავინ ეკითხებოდა, თუ რაში მდგომარეობდა მისი ინტერესები და პრიორიტეტები, ის მხოლოდ რეპრესიის და ძალდატანებითი აღმზრდელობითი ღონისძიებების ობიექტი იყო. სისტემის ჩამოყალიბებას და მისი სტაბილური ფუნქციონირების უზრუნველყოფას მილიონობით უდანაშაულო ადამიანის მიმართ სასტიკი დამსჯელი ღონისძიების ჩატარება დასჭირდა, ხოლო მისი იდეოლოგიურ-პროპაგანდისტული პოლიტიკა უნივერსალური ფსიქოლოგიური ტერორის ნიმუში იყო. ამის გამო მხოლოდ პირობითად შეიძლება ვთქვათ, რომ კომუნისტური სისტემა მოქალაქეთა უსაფრთხოების დაცვას უზრუნველყოფდა. მისი ლეგიტიმურობის დონე საკმარისად დაბალი იყო, რაც ხსნის მის მეტად სწრაფ დანგრევას რეპრესიული რეჟიმის შესუსტებისთანავე. სისტემის სიმყარე მოჩვენებითი აღმოჩნდა.

როგორც ვთქვით, კომუნისტური სისტემის დროს არსებობდა შედარებით ძლიერი შეიარაღებული ძალები, და ამავე დროს არსებობდა მათზე პოლიტიკური კონტროლის საკმაოდ ეფექტური სისტემა. მართალია, ამ კონტროლს ახორციელებდნენ სამოქალაქო (არასამხედრო) პირები, მაგრამ ეს არ იყო საზოგადოების კონტროლი: საზოგადოებას არავითარი გავლენა არ ჰქონდა იმ პოლიტიკურ ხელისუფლებაზე, ვინც სამხედროებზე კონტროლს ახორციელებდა. ეს კი პირდაპირ დაკავშირებული იყო ლეგიტიმურობის დეფიციტთან, რომელმაც ეს სისტემა საბოლოოდ შეიწირა. ბუნებრივია, დემოკრატიულ საზოგადოებაში ასეთი რამ მიუღებელია: სამოქალაქო კონტროლი სამხედროებზე თავის თავში უნდა მოიცავდეს ფართო საზოგადოების მხრიდან მათზე კონტროლის განხორციელებასაც. თუ გვინდა, რომ შეირაღებული ძალები მთლიანად საზოგადოების ინტერესებს ემსახურებოდეს და არა მხოლოდ ვიწრო მმართველ ელიტას ან საკუთარ თავს, საზოგადოებას უნდა გააჩნდეს ქმედითი მექანიზმები ამის უზრუნველსაყოფად. თუ საზოგადოებამ ვერ შეძლო ასეთი მექანიზმების შექმნა და სტაბილურად ამუშავება, მდგრად დემოკრატიულ სისტემაზე ლაპარაკი შეუძლებელი იქნება.

მაგრამ რას ნიშნავს ეს პრაქტიკულად? სახელდობრ, როგორი უნდა იყოს ეს მექანიზმები? ხომ გასაგებია, რომ სამხედროების ყაზარმები და სამხედრო საწყობები ყველა მსურველისთვის გახსნილი ვერ იქნება? სწორედ ეს არის სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების, როგორც კვლევითი, ისე უშუალო პრაქტიკული გამოყენების მქონე დისციპლინის საგანი. სამხედროებზე სამოქალაქო კონტროლის მექანიზმებზე უფრო დაწვრილებით საუბარი წინამდებარე წიგნის სხვადასხვა ნაწილში იქნება. მაგრამ მთლიანობაში, ეს მექანიზმები შეიძლება ორ ნაწილად დაიყოს. პირველი სახელმწიფო ხელისუფლების სისტემას შეეხება: სამოქალაქო კონტროლს წარმომადგენლობითი ორგანოები უნდა ახორციელებდნენ. ამ მხრივ, უპირველესი როლი, ცხადია, პარლამენტს ეკუთვნის, რადგან სწორედ პარლამენტი ასრულებს მთელი საზოგადოების ინტერესთა რეპრეზენტაციის ფუნქციას. ეს არ ნიშნავს, რომ პარლამენტი სამხედროების მიერ თავისი მოვალეობების შესრულებაში ერეოდეს. მაგრამ პარლამენტს აქვს სამხედროების გაკონტროლების ისეთი მძლავრი მექანიზმი, როგორიცაა ბიუჯეტი: შეიარაღებული ძალების მიერ გაწეული ხარჯები გამჭვირვალე და კონკრეტული ბიუჯეტის ფარგლებში უნდა ჯდებოდეს; ეს გარემოება სამოქალაქო კონტროლის უაღრესად ეფექტური ბერკეტია. მეორე მნიშვნელოვანი მაგალითი შეიარაღებული ძალების სფეროში რეფორმის განხორციელებისა „ძალოვანი“ სამინისტროების სამოქალაქო რელსებზე გადაყვანაა. „ძალოვანი“ სამინისტროები შეირაღებულ ძალებზე პოლიტიკური კონტროლის ორგანოდ უნდა იქცნენ, ამიტომ მათ სათავეში პოლიტიკოსები - სამოქალაქო პირები - უნდა იდგნენ და არა სამხედროები, ხოლო აპარატის მნიშვნელოვანი ნაწილიც სამოქალაქო უნდა იყოს.

მეორე მხრივ, შეირაღებულ უწყებებზე კონტროლი სახელისუფლებო სტრუქტურების გარედანაც უნდა ხორციელდებოდეს: მოქალაქეები ჩართულნი უნდა იყვნენ ამ პროცესში. ეს გულისხმობს პრესის, არასამთავრობო ორგანიზაციების, შესაბამისი სფეროთი დაინტერესებულ მეცნიერთა და სხვა მოქალაქეთა აქტიურ პოზიციას. საზოგადოება - ჩვეულებრივ, ზემოთჩამოთვლილი ჯგუფებისა თუ პიროვნებების მეშვეობით - ინფორმირებული უნდა იყოს იმ პრობლემებზე, რაც შეირაღებულ ძალემში არსებობს, მას უნდა შეეძლოს პროტესტის გამოხატვა იმ შემთხვევაში, თუ სამხედროთა მოქმედება წინაამღდეგობაში მოდის ქვეყნის ინტერესებთან ან დემოკრატიულ ნორმებთან (ცხადია, აქ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ქვეყნის ინტერესები და დემოკრატიული ნორმებიც სხვადასხვა ადამიანს სხვადასხვაგვარად ესმის) და წინადადებების გამოთქმა იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორი უნდა იყოს შეიარაღებული ძალების განვითარების პრიორიტეტები. თავის მხრივ, შეიარაღებული ძალები მათთვის საგანგებოდ შექმნილ რეზერვაციაში, ქვეყნის ცხოვრებისაგან იზოლირებულად არ უნდა გრძნობდნენ თავს, მათთან უნდა აღწევდეს იმპულსები საზოგადოების ცხოვრებიდან.

ყოველივე ზემოთქმული არ ნიშნავს, რომ შეირაღებული ძალების ცხოვრებაში აღრაფერი რჩება საიდუმლო, გარეშე თვალისთვის დამალული. კონფიდენციალურობის და სამოქალაქო ცხოვრებისგან გამოყოფილობის გარკვეული ხარისხის გარეშე შეიარაღებული უწყებები თავიანთ ფუნქციებს ვერ განახორციელებენ. გარდა ამისა, ისინი ყოველთვის შეინარჩუნებენ დისციპლინისა და იერარქიულობის განსაკუთრებულ რეჟიმს, რომლებიც საკმაოდ მკაფიოდ გამოარჩევს მათ საზოგადოების იმ ნაწილისგან, რომელიც სამოქალაქო სფეროში მოღვაწეობს. მაგრამ ეს გამორჩეულობა აბსოლუტური ვეღარ იქნება: საზოგადოება მოქმედებს იმ დევიზით, რომ სამხედრო სფერო მეტისმეტად მნიშვნელოვანია საიმისოდ, რომ ის მთლიანად მიენდოს გენერლებს, ან თუნდაც გენერლებსა და პოლიტიკოსებს ერთად: საზოგადოება არსებით გავლენას ახდენს იმის განსაზღვრაზე, როგორი ტიპის ინფორმაცია უნდა იყოს კონფიდენციალური და როგორი არა, რა ტიპის ზომებია დასაშვები სამხედრო უწყების შიგნით დისციპლინის უზრუნველსაყოფად და როგორი არა.

როგორც არ უნდა გადაწყდეს ეს საკითხები, სრული ჰარმონია სამხედროებსა და სამოქალაქოებს შორის ვერც ერთ საზოგადოებაში ვერ დამყარდება. სამხედროთა და სამოქალაქოთა ცნობიერება, ღირებულებები, მოქმედების წესები ყოველთვის რამდენადმე განსხვავებული დარჩება, შესაბამისად, ყოველთვის შენარჩუნდება გარკვეული დაძაბულობა, ჭიდილი სამხედროთა კულტურასა და სამოქალაქოთა კულტურას შორის. მით უმეტეს, ასეა დემოკრატიულ საზოგადოებაში, სადაც უფრო თვალსაჩინო ხდება განსხვავება, ერთი მხრივ, სამხედროთა მკაცრ იერარქიულობას, ბრძანებისადმი უსიტყვო მორჩილების აუცილებელ კულტსა და თავისუფლების ლიბერალურ ღირებულებებს შორის, რომლებიც სამოქალაქო ცხოვრებას განსაზღვრავს. ეს ნიშნავს, რომ სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობათა სფერო დემოკრატიაში მუდამ პრობლემური და ყურადღების ღირსია. სამხედროებს მუდამ უნდა ახსოვდეთ, რომ ლიბერალური გარემო ყოველთვის მოახდენს გავლენას მათ შიდა განაწესზე და სამხედრო ცხოვრების ტრადიციების გარკვეულ სახეცვლილებას გამოიწვევს, ხოლო სამოქალაქო პირებს არ უნდა დაავიწყდეთ, რომ ის პოლიტიკური ინსტიტუტები, რომლებიც სამოქალაქო თავისუფლების დაცვას უზრუნველყოფს, არ იარსებებდა, მათ სადარაჯოზე შეიარაღებული ძალები რომ არ იდგნენ.

ისევ პრაქტიკას რომ დავუბრუნდეთ - სახელდობრ, როგორ უნდა მოახდინოს ფართო საზოგადოებამ გავლენა იმაზე, თუ როგორ ვითარდება ქვეყანაში შეიარაღებული ძალები? ბუნებრივია, საზოგადოების ყველა წევრი ვერ იქნება დაინტერესებული შეიარაღებულ ძალებზე კონტროლის განხორციელებით, და საამისოდ აუცილებელი მოცალეობა და კომპეტენცია ყველას ვერ ექნება. ასევე, სამხედრო პირთა დიდი ნაწილი მთლიანად თავისი მოვალეობების შესრულებით იქნება დაკავებული და ვერ შეძლებს, სამხედრო მშენებლობის საკითხებს დაუთმოს დრო. იმისათვის, რომ შეიარაღებულ ძალებზე სამოქალაქო კონტროლი ზოგადი პრინციპიდან პრაქტიკულ რეალობად იქცეს, უაღრესად მნიშვნელოვანია ჩამოყალიბდეს იმ ადამიანთა წრე, ვინც ორივე მხრიდან უშუალოდ იქნება ჩართული სამოქალაქოთა და სამხედროთა შორის დიალოგში. ინგლისურენოვან ქვეყნებში ასეთ წრეს უწოდებენ „სტრატეგიულ“ ან „უსაფრთხოების თანამეგობრობას“ (,,strategic community”, „security community”). საბოლოო ჯამში, ადამიანთა ამ წრეში, რომლის წევრობაც არასოდესაა ფორმალურად განსაზღვრული, ხდება სამხედროთა და სამოქალაქოთა აზრების შეჯერება და შეიარაღებულ ძალთა განვითარების სფეროში პრიორიტეტების განსაზღვრა, სამხედროთა და სამოქალაქოთა შორის კონსენსუსის მიღწევა ან ამ კონსენსუსთან მიახლოება. ამ წრეში ჩვეულებრივ შედიან სამხედრო მოღვაწეები, პოლიტიკოსები, სახელმწიფო მოხელეები, ინტელექტუალები, ჟურნალისტები, არასამთავრობო ორგანიზაციების აქტივისტები.

რამდენიმე წლის წინ მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიურმა ინსტიტუტმა გადაწყვიტა, სამოქალაქო-სამხედრო პრობლემატიკის განხილვასა და შესწავლაზე მიემართა საკუთარი და საზოგადოების ყურადღება. პირველი ნაბიჯი ამ ამოცანის შესასრულებლად იყო სწორედ ადამიანთა იმ წრის მოძიება, ვისაც „სტრატეგიული თანამეგობრობის“ ბირთვი უნდა შეედგინა. ჩატარდა საერთაშორისო თუ რეგიონული კონფერენციების, მრგვალი მაგიდების, სასწავლო სემინარების, სატელევიზიო დისკუსიების მთელი სერია, სადაც სამხედრო მშენებლობასთან დაკავშირებული სხვადასხვა საკითხი იქნა განხილული. ამ ხნის მანძილზე ფართოვდებოდა და იხვეწებოდა როგორც იმ პირთა წრე, ვინც სერიოზულად მუშაობდა შესაბამის საკითხებზე, ისე ღრმავდებოდა ურთიერთობა სამხედრო პირებსა და სამოქალაქოებს შორის. 1996 წლის გაზაფხულზე, როცა ნატო-ს და ფრიდრიხ ებერტის ფონდის დახმარებით ჩატარდა პირველი ასეთი კონფერენცია საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის საკითხებზე, საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს მაშინდელმა ხელმძღვანელობამ არ დაუშვა მასში მისი თანამშრომლების მონაწილეობა - სამაგიეროდ, კონფერენციისადმი დიდი ინტერესი გამოიჩინა საზღვრის დაცვის დეპარტამენტმა და მისმა ხელმძღვანელმა, ბატონმა ვალერი ჩხეიძემ. შემდგომ, თავდაცვის სამინისტროც აქტიურად ჩაერთო თანამშრომლობაში. დღეს სამხედროთა და სამოქალაქოთა თანამშრომლობის აუცილებლობა გაცილებით უფრო ფართოდაა გაზიარებული.

ჩვენს მუშაობას ამ მიმართულებით განსაკუთრებით შეუწყო ხელი ევროკავშირის ტასის-ის პროგრამის დახმარებამ. ტასის-ის მიერ დაფინანსებული ორწლიანი პროგრამის ფარგლებში კავკასიურმა ინსტიტუტმა არა მარტო ჩაატარა მეტად მნიშვნელოვანი ღონისძიებების სერია, არამედ საშუალება მიეცა, ემუშავა წიგნზე, სადაც პოპულარულად იქნებოდა გადმოცემული სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების ძირითადი პრობლემატიკა. ასეთი წიგნი დაეხმარებოდა სტუდენტებს, ვინც სამხედრო საქმეს, პოლიტიკასა და სახელმწიფო მმართველობის სფეროს სწავლობს, აგრეთვე ამ საკითხებით დაინტერესებულ მკითხველ საზოგადოებას. შეიქმნა ავტორთა ჯგუფი დავით დარჩიაშვილის ხელმძღვანელობით, რომელსაც წიგნზე მუშაობის პროცესში რამდენიმე მეტად პროდუქტიული შეხვედრა ჰქონდა ლონდონის უნივერსიტეტის სამეფო კოლეჯის ომის კვლევის ფაკულტეტის წამყვან მკვლევარებთან. წიგნს არა აქვს იმის პრეტენზია, იყოს სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პრობლემათა სისტემური დალაგება, ის უფრო შესავალია ამ პრობლემატიკაში და ლაპარაკობს როგორც პოლიტიკურ სისტემაში სამხედროთა ადგილის თეორიულ-სისტემურ ასპექტებზე, ისე საქართველოს წინაშე მდგომ კონკრეტულ პრობლემებზე. თავი 1, 2 და 6-ის ავტორია დავით დარჩიაშვილი (პირველის თანაავტორია გია ნოდია), თავები 3, 4 და 5 ეკუთვნის კახა კაციტაძეს, თავი 7 - ლევან ალაფიშვილს, თავი 8 - თამარ პატარაიას, წინათქმა - გია ნოდიას.

წიგნზე მუშაობის პერიოდში გადავწყვიტეთ, რომ გამოცემის ეფექტურობა გაიზრდებოდა, თუ მას დავუმატებდით შესაბამის პრობლემატიკაზე წამყვანი უცხოელი ავტორების სტატიებს. ამ მხრივ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თავი სემუელ ჰანტინგტონის კლასიკური ნაშრომიდან „ჯარისკაცი და სახელმწიფო”, სადაც თანამედროვე არმიისათვის დამახასიათებელი ინსტიტუციონალური სტრუქტურის და შესაბამისი ცნობიერების ჩამოყალიბებაზეა ლაპარაკი. პოსტკომუნისტურ სამყაროში სამხედრო მშენებლობის პრობლემათა ძალზე მნიშვნელოვან მიმოხილვას წარმოადგენს ჩარლზ ჰ. ფერბენქსის სტატია, მაშინ როდესაც სტივენ ჯონსის, ლილია შევცოვას და იანუშ ონიშკევიჩის სტატიები შესაბამისად საქართველოს, რუსეთის და პოლონეთის სამხედრო მშენებლობის პრობლემებზე ლაპარაკობს. ლუის ვ. გუდმანის სტატია ძირითადად ეხება ლათინური ამერიკის გამოცდილებას, რომელიც ბევრი ჩვენგანის წარმოდგენაში სამხედრო „პუტჩებსა“ და „ხუნტებთან“ არის ასოცირებული. ეს სტატიები ქართულად თარგმნეს (თანმიმდევრულად): ნანა კენჭაძემ, ნიკო ნერგაძემ, ანდუყაფარ ჭეიშვილმა, გია ჭუმბურიძემ (ორი სტატია), გია მანელაშვილმა.

იმის უკეთ გასარკვევად, თუ რა არის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები, ძალიან სასარგებლო იქნება ისინი საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ურთიერთგადაბმულობას დავუკავშიროთ. ჯარი თავისი თავდაპირველი დანიშნულებით საგარეო საფრთხისგან თავდაცვის იარაღია, მაშასადამე, ის, უპირველეს ყოვლისა, საგარეო პოლიტიკასთან ასოცირდება, როგორც ამ უკანასკნელის ძალისმიერი კომპონენტი. ამდენად, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სამხედრო პოლიტიკის განსაზღვრისას სახელისუფლებო ორგანოები, არსებითად, საგარეო საფრთხის შეფასებით ხელმძღვანელობენ, რაც პოლიტიკის ამ სფეროს საშინაო პოლიტიკისგან ავტონომიურად აქცევს. ეს რომ ასე იყოს, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები, როგორც დისციპლინა, ალბათ არც ჩამოყალიბდებოდა. მაგრამ, რეალურად, შეიარაღებული ძალები და მათი მდგომარეობა საშინაო პოლიტიკაზეც ახდენს გავლენას და პირიქით - მათი მდგომარეობა ძირეულად არის დამოკიდებული საშინაო პოლიტიკაზე. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები სწორედ საშინაო და საგარეო პოლიტიკის გზაჯვარედინზეა მოქცეული.

საშინაო და საგარეო პოლიტიკათა ურთიერთობის გააზრების საუკეთესო იარაღია განსაზღვრული მეთოდოლოგია, რომელსაც სისტემური მიდგომა ჰქვია. სისტემათა თეორიის ენით რომ ვილაპარაკოთ, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები, ანუ ურთიერთობები სამხედროებსა და საზოგადოების დანარჩენ ნაწილს შორის, შეიძლება გავიგოთ როგორც ქვესისტემა უფრო ფართე რეალობისა, რომელსაც ეროვნული უსაფრთხოების სისტემა ჰქვია. თავის მხრივ, ეს უკანასკნელი ნაწილია ზოგადად პოლიტიკური სისტემისა.

ვიდრე პოლიტიკისადმი სისტემური მიდგომის ძირითად ნიშნებზე დავიწყებდეთ ლაპარაკს, რამდენიმე სიტყვა უნდა ვთქვათ ამ სისტემაში სახელმწიფოს ადგილზე. ამის დაზუსტება იმიტომაა აუცილებელი, რომ ერთი მხრივ, სახელმწიფო ტრადიციულადაა მიჩნეული პოლიტიკური სისტემის ცენტრალურ ელემენტად: როგორც საშინაო, ისე საგარეო პოლიტიკას სწორედ სახელმწიფო ახორციელებს. მაგრამ ამავე დროს კლასიკური ფილოსოფოსებიდან მოყოლებული დღემდე ლაპარაკობენ სახელმწიფოს წარმავლობაზე, იმაზე, რომ სახელმწიფოს როლს დროთა განმავლობაში სხვა საზოგადოებრივი ინსტიტუტები დაიკავებს. მაინც როგორ უნდა გავიაზროთ სახელმწიფოს როლი პოლიტიკურ სისტემაში? საერთაშორისო ურთიერთობების ბევრი თეორეტიკოსის აზრით, სუვერენული სახელმწიფოს ანუ ეროვნული სახელმწიფოს ფუნქციები სულ უფრო მცირდება, რადგან ისინი, ერთი მხრივ, ზესახელმწიფოებრივ გაერთიანებებზე, მეორე მხრივ კი, ადგილობრივი თვითმმართველობის ინსტიტუტებზე გადადის. ამაზე საუბარი განსაკუთრებით გაძლიერდა ბოლო წლებში, ცივი ომის დამთავრების შემდეგ, „გლობალიზაციის“ თეორიის ფონზე. ამ თეორიის მომხრეთა აზრით, ინფორმაციული რევოლუციისა და თანამედროვე კომუნიკაციური სისტემების განვითარების შედეგად იქმნება ერთიანი მსოფლიო ეკონომიკური სისტემა, რაც, საბოლოო ჯამში, ეროვნულ სახელმწიფოებს უფუნქციოდ დატოვებს ან მათ ფუნქციებს მინიმუმამდე შეამცირებს. სახელმწიფოთა შორის საზღვრები და მისი სუვერენიტეტის ტრადიციული სიმბოლოები (მაგალითად, ეროვნული ვალუტები) წარსულის გადმონაშთად იქცევა.

ამ თვალსაზრისის შესაფასებლად, უპირველეს ყოვლისა, უნდა გავითვალისწინოთ ის, რომ თანამედროვე სახელმწიფოს მრავალი სხვადასხვა ფუნქცია აქვს. ამ ფუნქციებში შედის მოქალაქეთა უსაფრთხოების დაცვა, გარეშე პოლიტიკურ აგენტებთან ურთიერთობა, ეკონომიკური ცხოვრების რეგულირება, მოქალაქეთა სოციალური დაცვის უზრუნველყოფა და სხვა. თუნდაც ზოგადად მივიღოთ, რომ გლობალიზაციის გავლენით ეროვნული სახელმწიფოს ფუნქციები სუსტდება, ისინი ერთ სფეროში შეიძლება უფრო მეტად შესუსტდეს, მეორეში კი - ნაკლებად. კერძოდ, ეკონომიკური საქმიანობის რეგულირების თვალსაზრისით ეროვნული სახელმწიფოს როლის შემცირება ზესახელმწიფოებრივ წარმონაქმნებთან შედარებით სრულიად აშკარაა (თუმცა, თუ რამდენად შორსაა წასული ან მომავალში რამდენად შორს წავა ეს პროცესი, ამის შესახებ სხვადასხვა პოლიტოლოგს სხვადასხვა აზრი აქვს). ყველაზე პოპულარული მაგალითი, რითაც ეროვნული სახელმწიფოს დასუსტებაზე მიუთითებენ, ევროკავშირია. მაგრამ ეს უკანასკნელი, პირველ რიგში, სწორედ ეკონომიკური გაერთიანებაა. ეროვნულ სახელმწიფოთა ხარჯზე სულ უფრო იზრდება ისეთი გლობალური ეკონომიკური ორგანიზაციების როლი, როგორიცაა საერთაშორისო სავალუტო ფონდი ან მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია. თვით ეკონომიკურ საქმიანობაში ტრანსნაციონალური კომპანიების ხვედრითი წილი სულ უფრო იზრდება წმინდა ნაციონალური ეკონომიკური აგენტების ხარჯზე.

მაგრამ თუ ვილაპარაკებთ უსაფრთხოების სფეროზე - რაც სახელმწიფოს ყველაზე ტრადიციული და, შესაძლოა, ძირეული ფუნქციაა - აქ სურათი მეტად განსხვავებულია. პოლიტიკური მეცნიერების ერთ-ერთი ფუძემდებლის, მაქს ვებერის, განცხადებით, პოლიტიკა ურთიერთობების, ქცევის წესების სიმყარეა და ამ სიმყარის სადარაჯოზე დგას სახელმწიფო, როგორც მონოპოლისტი ლეგიტიმური პოლიტიკური ძალადობისა გარკვეულ ტერიტორიაზე. სხვა სიტყვებით, მხოლოდ სახელმწიფოს აქვს უფლება, ძალა გამოიყენოს საკუთარი მოქალაქეებისა თუ გარეშე მოქმედი პირების (სხვა სახელმწიფოების) მიმართ. მეორე მხრივ, როცა სახელმწიფო ძალადობის მეთოდებს მიმართავს, ის ამას, უპირველეს ყოვლისა, ცალკეული ადამიანების, ადამიანთა ჯგუფებისა თუ საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ინსტიტუტების უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად აკეთებს. ეკონომიკური (და, მით უმეტეს, სოციალური დაცვის) ფუნქციები სახელმწიფომ შედარებით უფრო გვიან შეიძინა.

საერთაშორისო თანამშრომლობა უსაფრთხოების სფეროშიც უდავოდ იზრდება, მაგრამ, თუ ეკონომიკას შევადარებთ, ეროვნული სახელმწიფო გაცილებით ნაკლები ხალისით თანხმდება თავისი სუვერენული უფლებების შეზღუდვას. ამის მაგალითად გამოდგება მსოფლიოში ყველაზე მძლავრი სამხედრო გაერთიანება - ნატო, ანუ ჩრდილო-ატლანტიკური ალიანსი. ევროკავშირისგან განსხვავებით, ნატოს გაცილებით მცირე და სუსტი ცენტრალური ბიუროკრატია ჰყავს და, შესაბამისად, მისი მოქმედება გაცილებით მეტადაა დამოკიდებული წევრი სახელმწიფოების ნებაზე. მეორე მხრივ, მისი ეფექტურობა დიდადაა დამოკიდებული ერთი კონკრეტული სახელმწიფოს - ამერიკის შეერთებული შტატების - წამყვან როლზე. უსაფრთხოების დარგში მეორე ყველაზე გავლენიანი საერთაშორისო სააგენტო - გაეროს უშიშროების საბჭო - სინამდვილეში, მისი ხუთი მუდმივი და ვეტოს უფლების მქონე წევრის ნებითაა განსაზღვრული. ის ეფექტური მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება იყოს, თუ ამ ხუთმა წევრმა (აშშ, რუსეთი, დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, ჩინეთი) შეთანხმებას მიაღწია. ეს კი არც ისე ხშირად ხდება; ამიტომ ამ ორგანოს ეფექტურობა საკმაოდ დაბალია. ევროკავშირში შემავალმა ქვეყნებმა დიდ წარმატებებს მიაღწიეს ერთიანი ეკონომიკური პოლიტიკის შემუშავების გზაზე, რაც ბოლოს, ერთიანი ევროპული ვალუტის შექმნით დაგვირგვინდა, მაგრამ მათი პოლიტიკა უსაფრთხოების დარგში გაცილებით ნაკლებ არის კოორდინირებული. მართალია, იუგოსლავიაში ნატო-ს სამხედრო ოპერაციის შემდეგ ევროპის ქვეყნებმა გააძლიერეს თავიანთი მეცადინეობა უსაფრთხოების დარგში ერთიანი პოლიტიკის შესამუშავებლად, მაგრამ ამ მეცადინეობის შედეგები ჯერ კიდევ თვალსაჩინო არ არის.

ამდენად, შეიძლება ითქვას, რომ გლობალიზაციის საზოგადო ტენდენციის ფონზე სახელმწიფოს ჯერჯერობით მაინც არ დაუკარგავს თავისი ცენტრალური როლი პოლიტიკურ ურთიერთობათა სისტემაში და ეს, უპირველეს ყოვლისა, შეეხება სახელმწიფოს ყველაზე ძირეულ ფუნქციას: საზოგადოებისა და ცალკეული მოქალაქეების უსაფრთხოებაზე ზრუნვას.

დღეს, ადამიანის უფლებათა იმპერატივის ზეგავლენით, ძალადობის გამოყენების სუვერენული უფლება სახელმწიფოსაც შეეზღუდა. იუგოსლავიის წინაამღდეგ 1999 წელს ნატო-ს მიერ განხორციელებულმა აქციამ ცხადყო, რომ საერთაშორისო თანამეგობრობა აღარ ცნობს სახელმწიფოს უფლებას, დაიცვას საკუთარი ტერიტორიული მთლიანობა ადამიანის უფლებათა აშკარა და მასობრივი დარღვევის ფასად. მაგრამ ამ მაგალითზეც ჩანს, რომ ძალადობის მექანიზმების ერთადერთ კანონიერ მესაკუთრედ კვლავ სახელმწიფო რჩება: როგორც ვთქვით, ჩრდილოატლანტიკური ალიანსი კონსენსუსის პრინციპზე აგებული სუვერენულ სახელმწიფოთა კოალიციაა, რაც ნიშნავს, რომ მასში შემავალი ერთი სახელმწიფოს უარის შემთხვევაშიც კი ასეთი ოპერაცია ვერ განხორციელდებოდა.

ყოველივე ამის თქმა სულაც არ ნიშნავს, თუნდაც უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროში, საერთაშორისო კონტექსტის მზარდი გავლენის გაუთვალისწინებლობას. უსაფრთხოების პოლიტიკის უპირატეს განმხორციელებლად სახელმწიფო რჩება, მაგრამ ამ პოლიტიკის განხორციელებისას მან სულ უფრო უნდა გაუწიოს ანგარიში როგორც გლობალური გარემოს, ისე საკუთარი საზოგადოების ზეწოლას. აქ აღსანიშნავია, რომ გლობალური ძალების ზეწოლა ხშირად ხდება არა სახელმწიფოს ან სახელმწიფოთა ჯგუფის მეორე სახელმწიფოზე (სახელმწიფოთა ჯგუფზე) უშუალო პოლიტიკური თუ სამხედრო ზემოქმედების სახით (როგორც ეს ნატო-სა და იუგოსლავიის ურთიერთობაში იყო), არამედ - გაშუალებულად. თუ გავითვალისწინებთ მსოფლიო თანამეგობრობის - ანუ, პრაქტიკულად, მსოფლიოს ყველაზე მძლავრი და გავლენიანი სახელმწიფოების - ზრუნვას მსოფლიოში დემოკრატიის და ადამიანის უფლებათა პრინციპების გაძლიერებაზე, ეს არ შეიძლება არ აისახოს არმიის როლზე და ადგილზე სხვა საზოგადოებრივ ინსტიტუტებთან მიმართებაში, რადგან დემოკრატიის განვითარება არსებით გავლენას ახდენს ამ როლსა და ადგილზე. ამ შემთხვევაში საერთაშორისო თანამეგობრობის გავლენა შეიძლება განხორციელდეს მოცემული ქვეყნის (გავლენის ობიექტის) სამოქალაქო საზოგადოების გაძლიერების გზით, სამოქალაქო საზოგადოება კი გავლენას ახდენს პოლიტიკური სისტემის ცვლილებებზე.

ეს კიდევ ერთხელ გვაბრუნებს პოლიტიკისადმი სისტემური მიდგომის აუცილებლობასთან. ახლა დავახასიათოთ ამ მიდგომის ძირითადი პარამეტრები. სისტემური თეორია ან სისტემური მიდგომა ბუნებისმეტყველებიდან და ლინგვისტიკიდან იღებს სათავეს, მაგრამ დიდი ხანია, რაც სოციალური და პოლიტიკური დისციპლინების საკვლევ მეთოდადაც გამოიყენება. მისი მთავარი უპირატესობა ისაა, რომ რთული ობიექტების (ჩვენს შემთხვევაში - პოლიტიკის) შინაგან სტრუქტურაზე, მის ელემენტთა ურთიერთკავშირზე, ურთიერთზეგავლენებზე აკეთებს აქცენტს. სისტემური თეორია გვასწავლის, რომ დაუშვებელია რთული ობიექტის განხილვა მისი შემადგენელი კომპონენტების (მაგალითად, საშინაო და საგარეო პოლიტიკის, ან სამხედრო და სამოქალაქო პოლიტიკის) მექანიკურ ჯამად, რადგან ყოველი კომპონენტის მოაზრება მხოლოდ მთლიან კონტექსტში შეიძლება. რთული სისტემის ელემენტები მუდმივად ზემოქმედებს ერთმანეთზე. მეორე მხრივ, სისტემა არ არსებობს ვაკუუმში, ის ურთიერთობაშია თავის გარემოსთან. სისტემა მთლიანობაში და მისი ძირითადი კომპონენტები რეაგირებენ გარემოს ზემოქმედებაზე და თავის მხრივ გარკვეულ გავლენასაც ახდენენ გარემოზე. ვთქვათ, ქვეყნის პოლიტიკა რეაგირებს გლობალურ პოლიტიკურ თუ ეკონომიკურ პროცესებზე, მაგრამ ამავე დროს მან შეიძლება გარკვეული გავლენაც მოახდინოს ამ გარემოს სახეცვლილებაზე.

ამიტომაა, რომ რთული ობიექტის გასაგებად საკმარისი არაა მისი წარმოშობის მიზეზების ცოდნა: სისტემისა და მის ელემენტთა მუდმივი მოქმედება, გარემოსთან შეხება სახეს უცვლის ამ ობიექტს, ანიჭებს მას ახალ სისტემურ თვისებებს, რომლებიც არანაირად არ გამოიყვანება მისი წარმომშობი მიზეზებიდან. მაგალითად, შეიარაღებული ძალების დანიშნულებას და როლს ვერ გავიგებთ მხოლოდ იმის საფუძველზე, თუ რატომ შეიქმნა ისინი თავდაპირველად; საჭიროა ვიცოდეთ მათი შეფარდება პოლიტიკური სისტემის სხვა კომპონენტებთან, ასევე აუცილებელია ვიცოდეთ როგორ იცვლებიან ისინი პოლიტიკური სისტემის ცვალებადობასთან ერთად.

სხვა სიტყვებით, სისტემის რაგვარობა, აგრეთვე მისი გამოყოფილობა მისივე გარემოდან, მისი საზღვრები სისტემის ფუნქციის (და არა წარმოშობის) მიხედვით დგინდება. ამ ძირითადი ფუნქციის განსაზღვრების საფუძველზე შესაძლებელი ხდება როგორც თავად სისტემის, ისე მისი ფუნქციის დაშლა შემადგენელ ნაწილებად: ერთი მხრივ, ქვესისტემებისა და ელემენტების იერარქიად, მეორე მხრივ - ქვეფუნქციებად, ურთიერთობათა სტრუქტურებად. ზოგადად, პოლიტიკური სისტემის ქვესისტემებად ხელისუფლების ინსტიტუტები, სააგენტოები წარმოდგება, მათ შემადგენელ ელემენტებად - პრეზიდენტის, მინისტრის თუ ნებისმიერი საჯარო მოხელის „როლები“, ფუნქციებად კი - კანონების, წესების გენერირება, განხორციელება და ინტერპრეტირება.

სისტემა თავისი ფუნქციის განხორციელებას გარემოსთან ურთიერთქმედებაში ახდენს (თუმცა, „გარემო“ სხვადასხვანაირად განისაზღვრება პოლიტიკური ფუნქციის გაგებისდა მიხედვით). სისტემის ფუნქციის სტრუქტურა და მისი საზღვრები სისტემური მიდგომით ისეთ ტექნიკურ ტერმინებში აღიწერება, როგორიცაა: „შეტანა“ ან „მიწოდება“ (input), „გამოტანა“ ან „პროდუქტი“ (output), „გარდაქმნა“ (conversion) და „უკუკავშირი“ (feed-back). ეს ცნებები პოლიტიკური პროცესის გარკვეული ეტაპის მახასიათებელ ცვლადებადაა მისაჩნევი. ამ ცვლადთა დიალექტიკური ურთიერთქმედება ფუნქციის შესრულებაში, პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა მიღება-განხორციელებაში ჩართულ სისტემურ ელემენტთა და მათი გარემოს იდენტიფიცირების საშუალებას იძლევა.

ამერიკული პოლიტიკური სისტემის მკვლევარ სტივენ მონსმას აზრით, „მიწოდებას“ შეადგენს ის სურვილები და წუხილები, რომელიც ხელისუფლების სხვადასხვა ეშელონს მისდის სხვადასხვა სოციალური აგენტის - მოქალაქეების, ჯგუფების, სოციალური ინსტიტუტების - მხრიდან, „პროდუქტი“ კი მათზე რეაგირებაა, რაც „უკუკავშირად“ უბრუნდება „მიმწოდებელს“. მონსმას სიტყვებით, საკუთრივ პოლიტიკური სისტემის ძირითადი ფუნქცია მიწოდების „პროდუქტად“ „გარდაქმნაშია“. ამ ფუნქციას მონსმა კანონთა თუ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა ინიციირების, მიღების, დანერგვისა და ინტერპრეტირების ქვე-ფუნქციებად შლის.¹ რაც შეეხება თავდაპირველ წუხილებსა და სურვილებს, ისევე როგორც პოლიტიკური სისტემის ფუნქციონირების შედეგებს - ავტორი მათ სისტემისა და გარემოს კავშირად აღიქვამს, თუმცა, ხაზს უსვამს, რომ თავად პოლიტიკური სისტემის ქვესისტემები ერთმანეთის მიმართ ასევე ახორციელებენ „შეტანა-გამოტანის“ პროცესს.

სტივენ მონსმა, ისევე როგორც პოლიტიკის სფეროში სისტემური მიდგომის დამკვიდრების პიონერები, დევიდ ისტონი და გაბრიელ ალმონდი^,2 არსებითად, საშინაო პოლიტიკას, ხელისუფლების ინსტიტუციონალურ მოწყობას, იკვლევს. მისთვის საზოგადოებაა პოლიტიკური სისტემის გარემო. საგარეო პოლიტიკის სპეციალისტებისთვის ხელისუფლების გარემოდ ხშირად გარე სამყარო, სხვა სახელმწიფოები აღიქმება. ამ შემთხვევაში, ცხადია, „მიმწოდებელი“ სულ სხვა სახით წარმოგვიდგება, მაგრამ ზოგადი სქემა მაინც არ იცვლება: სისტემამ - სახელმწიფომ - გარკვეული რეაგირება უნდა მოახდინოს გარედან მოსულ სტიმულზე და საამისოდ მისი გარდაქმნა განახორციელოს. განსხვავება ისაა, რომ, თუ გარე სამყაროს შემთხვევაში ყოველივე შედარებით ნათელია - სახელმწიფოს საზღვრები და მოქალაქეობის ინსტიტუტი შედარებით მკაფიოდ მიჯნავს ერთმანეთისგან მოცემულ პოლიტიკურ სისტემას და მის გარემოს - საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ცალსახად გამიჯნვა არც ისე იოლია.

როცა ამ ორი რეალობის, სახელმწიფოს და საზოგადოების, ერთმანეთისგან გამიჯნვას ვცდილობთ, „სახელმწიფო“ უფრო „ხელისუფლების“ სინონიმად იხმარება. ამას თავისი გამართლება აქვს: უეჭველია, რომ აღმასრულებელი, საკანონმდებლო და სასამართლო ხელისუფლების ორგანოები მთავარი ქვესისტემებია პოლიტიკური სისტემისა, რადგან უშუალოდ სწორედ მათ ხელეწიფებათ სისტემის ძირითადი ფუნქციის შესრულება - ლეგიტიმური გადაწყვეტილებების მიღება. მაგრამ პოლიტიკური სისტემის მკვლევარები დიდ ყურადღებას უთმობენ პოლიტიკურ პარტიებს და „ინტერესთა ჯგუფებს“, რადგან სწორედ მათი მეშვეობით ხდება საზოგადოების (ანუ პოლიტიკური სისტემის გარემოს) წუხილების ჩამოყალიბებულ „მიწოდებებად“ ქცევა, რათა შემდეგ ისინი პოლიტიკური სისტემის მიერ კონვერსიას თუ გადამუშავებას დაექვემდებარონ და გარკვეული პოლიტიკური ნაბიჯების („პროდუქტის“) სახით დამყარდეს უკუკავშირი საზოგადოებასთან. მაგალითად, საზოგადოების ერთი ნაწილის - დავუშვათ, დიდ საწარმოებში დასაქმებული მუშების - წუხილი ხელფასების სიმცირის გამო „ინტერესთა ჯგუფის“ (ვთქვათ, პროფკავშირის) და მის ინტერესებთან დაახლოებული პარტიის მეშვეობით მიეწოდება ხელისუფლებას, რომელიც ამის საფუძველზე გამოიმუშავებს გარკვეულ პოლიტიკას.

აღსანიშნავია, რომ ინტერესთა ჯგუფი შეიძლება სამთავრობო მოხელეთაგანაც შედგებოდეს, რომლებიც პირად თუ უწყებრივ ინტერესებს იცავენ. უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ გარდა იმ სისტემური ფუნქციებისა, რაც სახელმწიფო ინსტიტუტების არსს შეადგენს (უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, გარე აგენტებთან ურთიერთობის დამყარება, ეკონომიკური პროცესების რეგულირება და ა. შ.), თავად პოლიტიკურ სისტემას აქვს კიდევ ერთი - თვითგადარჩენის - ფუნქცია; პოლიტიკური სისტემის სხვადასხვა ნაწილს, სხვადასხვა პოლიტიკურ ინსტიტუტს საკუთარი არსებობის გახანგრძლივებისა და განმტკიცების ტენდენცია ახასიათებს³.

აღნიშნული შეიძლება სისტემური თეორიის იმ პრინციპის გამოვლინებად მივიჩნიოთ, რომლის თანახმად ელემენტის ქმედებები არაა დამოკიდებული მხოლოდ მის წარმომშობ მიზეზზე.⁴ ერთია, რას უნდა ემსახურებოდეს პოლიტიკური სისტემის ესა თუ ის ელემენტი იდეაში და სხვაა - რას აკეთებს იგი რეალურად. პოლიტიკურ კვლევებში ცნობილია სახელისუფლო სააგენტოების მოქმედების დაცილება თავისი პირველადი, საზოგადოებრივი თუ სახელმწიფო სამსახურის ამოცანისაგან და საკუთარი ინერციით, თვითმიზნური ფუნქციონირება. პოლიტიკური მეცნიერების ფუნქციონალური სკოლა სწორედ ორგანიზაციულ-ბიუროკრატიულ ინტერესებს თვლის პოლიტიკური პროცესების წარმმართველად.

გარდა სამთავრობო ბიუროკრატიისა, ინტერესთა ჯგუფები ეკონომიკურ, პროფესიულ თუ იდეოლოგიურ საფუძველზე ყალიბდება. მრავალი გავლენიანი ამერიკელი მკვლევარის ვარაუდით, ინტერესთა ჯგუფები ერწყმიან სამთავრობო სტრუქტურებს. ამერიკის შეერთებულ შტატებში იქმნება არაფორმალური ქვემთავრობები, რომლებიც ბიზნესის, საპარლამენტო კომიტეტების და აღმასრულებელი ბიუროკრატიის წარმომადგენელთაგან შედგება და სწორედ ეს ე. წ. „რკინის სამკუთხედები“ იქცევა პოლიტიკის შემუშავების რეალურ ცენტრებად.⁵ მემარცხენე მიმართულების ცნობილი სოციოლოგი მილსი პოლიტიკური ძალაუფლების გრავიტაციის ცენტრს ხედავდა სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსში, რომელიც უმაღლესი ბიუროკრატიის, კორპორაციებისა და არმიის ხელმძღვანელობის არაფორმალური კავშირებით იქმნება.⁶ ჩვენში ანალოგიური შეხედულების მაგალითად შეიძლება მივიჩნიოთ პოპულარული თვალსაზრისი, რომ პოლიტიკური პროცესები „კლანური“ პრინციპებით იმართება.

თუ ზემოთნახსენებ მიდგომას „ელიტისტურად“ მივიჩნევთ, რადგან ის რეალური პოლიტიკური პროცესების ცენტრს ელიტის დონეზე მომხდარ გარიგებებში ხედავს, მისი საპირისპირო იქნება „პლურალისტური“ მიმართულება, რომლის თანახმადაც თანამედროვე განვითარებული საზოგადოებები მეტისმეტად რთულია საიმისოდ, რომ რომელიმე კონსოლიდირებულმა ელიტურმა ჯგუფმა თუ კლანმა მასში მიმდინარე პროცესების გაკონტროლება შეძლოს. ცხადია, ელიტურ „კლანებს“ მით უფრო გაუჭირდებათ მთლიანი პოლიტიკური სისტემის კონტროლი, რაც უფრო პლურალისტური ანუ დემოკრატიულია ეს უკანასკნელი და რაც უფრო მეტ ინდივიდუალურ თუ კოლექტიურ სუბიექტს აქვს დამოუკიდებელი მოქმედების საშუალება.

სხვა ამბავია, კონკრეტულად როგორ უნდა გაიზომოს საზოგადოებისა თუ მისი სხვადასხვა ნაწილის გავლენა პოლიტიკის ფორმირებაზე. მოქალაქეთა მონაწილეობა პოლიტიკურ პროცესებში, ანუ „მონაწილეობითი დემოკრატია“, დემოკრატიული პრინციპის ერთ-ერთი ქვაკუთხედია. დემოკრატიული მსოფლმხედველობა თუ პოლიტიკა სწორედ სახალხო სუვერენიტეტის იდეაზეა დაფუძნებული. ჟან-ჟაკ რუსო თავის „საზოგადოებრივ ხელშეკრულებაში“, არსებითად, საზოგადოებისა და მმართველი პოლიტიკური კორპუსის დამთხვევას უჭერს მხარს^.7 მაგრამ სახელმწიფოს ყველა მოქალაქის მიჩნევა პოლიტიკური სისტემის ელემენტად უფრო იდეოლოგიური პრინციპი და ორიენტირია, რომელიც ვერ გამოგვადგება რეალურ პოლიტიკურ პროცესებში გასარკვევად. საზოგადოებისა და სახელმწიფოს სრული გაიგივება ნაკლებად ეთანხმება თანამედროვე საზოგადოებებში არსებულ პროფესიულ თუ ფუნქციონალურ დაყოფას. იგი არც პოლიტიკის არსს და არც კვლევის სისტემურ მეთოდს არ შეესაბამება; პოლიტიკა ძალაუფლების ტექნოლოგიაა და გარკვეულ ინსტიტუტებსა თუ როლებშია მოქცეული. შესაბამისად, საზოგადოების გავლენა პოლიტიკურ ძალაუფლებაზე გარკვეული ინსტიტუტების თუ ფუნქციების მეშვეობით ხდება.

საზოგადოებას აქვს გავლენა პოლიტიკაზე, უპირველეს ყოვლისა, არჩევნების, ასევე საზოგადოებრივი ნების სხვა გამოვლენების - მედიის, საზოგადოებრივი მანიფესტაციების, არასამთავრობო ორგანიზაციების თუ ინტერესთა ჯგუფების აქტივობის, სოციოლოგიური გამოკითხვების, თუნდაც, ელიტარულ-„კლანური“ კავშირების - მეშვეობით, და ამ გავლენების დონე შეიძლება არსებითად იყოს განსხვავებული პოლიტიკური კულტურისა და დემოკრატიის განვითარების დონეების მიხედვით. მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში ნარჩუნდება გარკვეული დისტანცია, ერთი მხრივ, საზოგადოებასა და, მეორე მხრივ, პოლიტიკურ სისტემას შორის. სხვა თუ არაფერი, ნებისმიერ საზოგადოებაში არც ისე მცირეა პოლიტიკურად სრულიად ინდიფერენტულ წევრთა წილი, რომლებიც არჩევნებშიც კი არ იღებენ მონაწილეობას, ხოლო დანარჩენთა დიდი უმრავლესობის პოლიტიკური აქტივობა, ჩვეულებრივ, ხმის მიცემაში მონაწილეობით ამოიწურება. მით უმეტეს, დიდია პოლიტიკას ჩამოცილებულ ადამიანთა რიცხვი არადემოკრატიულ ქვეყნებში, სადაც არჩევნები არ ტარდება ან მხოლოდ ფორმალურად ტარდება. გარკვეული პირობითობის დაშვებით შეიძლება ითქვას, რომ თანამედროვე პოლიტიკური სისტემა - ესაა საზოგადოების ნაწილი, რომელსაც მუდმივი და დინამიური ურთიერთგავლენები აკავშირებს მშობელ საზოგადოებასთან და გარე სამყაროსთან. მასში უშუალოდაა ინტეგრირებული ძირითადი, სახალხო ლეგიტიმურობით აღჭურვილი სახელისუფლო სტრუქტურები, მაგრამ პოლიტიკურ სისტემასთან ასევე შეიძლება ასოცირდებოდეს როგორც პარტიები, ისე სხვადასხვაგვარი ინტერესთა ჯგუფები, რომლებიც გარკვეული ხიდი თუ ურთიერთობის არხია საზოგადოებრივ გარემოსა და ხელისუფლებას შორის.

ამასთან დაკავშირებით აუცილებელია გავიაზროთ სისტემური მიდგომის შესაძლებლობის საზღვრებიც. სისტემური ანალიზი თავისთავად აბსტრაქტული იქნება, თუ იგი კვლევის ისტორიულ, კულტუროლოგიურ თუ ანთროპოლოგიურ მეთოდებთან არაა შეჯერებული. სისტემური ანალიზი იძლევა მეთოდოლოგიურ ჩარჩოს, მაგრამ მხოლოდ ინდივიდუალური საზოგადოებების შესწავლითაა შესაძლებელი კონკრეტული პოლიტიკური სისტემის და მასში არსებული ძალაუფლების გრავიტაციის ცენტრების აღმოჩენა. პოლიტიკის მეთოდები, პრიორიტეტები თუ სუბიექტები ისტორიული გარემოებებისა და კულტურების მიხედვით განსხვავდება.

აქედან გამომდინარე, დიდ მნიშვნელობას იძენს ისეთი ცნებები, როგორიცაა პოლიტიკური კულტურა და ძალაუფლების ლეგიტიმურობა, თუმცა, ზოგიერთი პოლიტოლოგის აზრით, ეს ცნებები ძნელად განსასაზღვრი და ბუნდოვანია. ლეგიტიმურობის ცნებით იზომება ის, თუ რამდენად მისაღებია პოლიტიკური სისტემა და პოლიტიკური ქცევის წესები (პოლიტიკური პრაქტიკები) თვით ამ სისტემის აგენტებისთვის, ანუ საზოგადოებისთვის. თავის მხრივ, მოცემული პოლიტიკური სისტემის ლეგიტიმურობა დიდწილადაა დამოკიდებული მოცემული საზოგადოების ტრადიციებზე, ღირებულებით წარმოდგენებზე, ინდივიდებსა და სოციალურ ჯგუფებს შორის ურთიერთობის ჩამოყალიბებულ ფორმებზე, რაც „პოლიტიკური კულტურის“ ცნებით მოიაზრება.

კონკრეტულად რას გვაძლევს საშინაო და საგარეო პოლიტიკების, ან საზოგადოებისა და სახელისუფლებო ინსტიტუტების ურთიერთობის სისტემური ანალიზი ჩვენი თემისთვის - სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობისთვის? ამ ეტაპზე მხოლოდ ზოგიერთი მაგალითი განვიხილოთ. ჩვენ ვილაპარაკეთ პოლიტიკური სისტემების შიდა (სახელისუფლებო) სტრუქტურაში თვითმიზნური ტენდენციების არსებობაზე. ამასთან დაკავშირებით, ადვილად შეიძლება წარმოვიდგინოთ, რომ ომისა და ზავის, ან თუნდაც ნაკლებ კრიტიკული მნიშვნელობის მქონე საგარეო-პოლიტიკურ საკითხებზე პასუხისმგებელი სახელისუფლო ორგანოები მოქმედებენ არა მხოლოდ ეროვნული ინტერესის, არამედ შიდაპოლიტიკური თუ ინსტიტუციონალური ინტერესების გავლენით. შემთხევითი არაა, რომ ფუნქციონალური სკოლა, რომელიც პოლიტიკაში ინტერესთა ჯგუფების, კორპორაციების და ბიუროკრატიული ორგანოების გადამწყვეტ მნიშვნელობას ხედავს, საკმაოდ გავლენიანია საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიაში.⁸

საშინაო და საგარეო პოლიტიკების ურთიერთგაპირობებულობის კლასიკური შემთხვევაა „პატარა ძლევამოსილი ომი“. როდესაც ხელისუფლებას სერიოზული პრობლემები ექმნება საშინაო პოლიტიკაში და მისი პოპულარობა ეცემა, მან შეიძლება თავისი რეიტინგის ამაღლება ომის წამოწყებით სცადოს, რადგან ომი, ჩვეულებრივ, ხელს უწყობს საზოგადოების კონსოლიდაციას ხელისუფლების გარშემო. ამგვარი სიტუაცია კარიკატურულადაა გადმოცემული ამერიკულ ფილმში „კუდმა ძაღლი მოიქნია“ (Wag the Dog). ამ ფილმში ამერიკელი პრეზიდენტი, რომელსაც ხელახალი არჩევნების წინ დიდი პირადი სკანდალი და, შესაბამისად, არჩევნებში დამარცხება ემუქრება, გადაწყვეტს ალბანეთში რამდენიმედღიანი ომის დადგმას (ისე რომ, ეს ომი არსებითად მხოლოდ ტელეეკრანებზე გამოჩნდეს). ერაყში და შემდეგ იუგოსლავიაში ამერიკის (ნატო-ს) მიერ განხორციელებული სამხედრო ოპერაციების მოწინააღმდეგეები ხშირად იხსენებდნენ ამ ფილმს, რითაც მიანიშნებდნენ, რომ ომის ნამდვილი მიზეზი ამერიკის პრეზიდენტ ქლინტონის პირადი სკანდალები იყო. ამ კონკრეტული ბრალდების საფუძვლიანობა შეიძლება საეჭვო იყოს, მაგრამ მრავალი ომის გამომწვევი მიზეზის გასაგებად სრულიად აუცილებელია საშინაო ფაქტორების გათვალისწინება.

მეორე მაგალითია მესამე სამყაროს მრავალი ქვეყნისთვის დამახასიათებელი პრობლემა, რომელსაც „სუსტი“ ან „არშემდგარი“ სახელმწიფოებრიობა ჰქვია. ამ ცნებით ხასიათდება ისეთი ვითარება, როცა სახელმწიფო ფორმალურად არსებობს, რადგან აღიარებულია საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ, მაგრამ ვერ ასრულებს თავის ყველაზე ელემენტარულ ფუნქციებს: ვერ აწესებს მონოპოლიას ძალადობის ლეგიტიმურ გამოყენებაზე (ანუ ვერ ლაგმავს პარამილიტარული შენაერთების თარეშს), ვერ კრეფს გადასახადებს და, შესაბამისად, ხელფასს ვერ უხდის საკუთარ მოხელეებს, და ა. შ. ასეთ სისუსტეს, ჩვეულებრივ, მესამე სამყაროს საშინაო-ინსტიტუციონალური სპეციფიკით, ტრადიციულ-კლანური სტრუქტურით ხსნიან⁹, საიდანაც პოლიტიკური კულტურის მნიშვნელობაზე გავდივართ. „სუსტი“ სახელმწიფოს მოქმედება უსაფრთხოების დარგში რადიკალურად განსხვავდება „ძლიერი“ ანუ „ეფექტური“ სახელმწიფოების მოქმედებისაგან. ჩვენთვის ყველაზე ახლობელი მაგალითი რომ ავიღოთ, ზოგიერთი ანალიტიკოსის აზრით, 1992-93 წლების აფხაზეთის ომი შეიძლება აიხსნას (ან ნაწილობრივ აიხსნას) იმით, რომ საქართველო იმ დროს „არშემდგარ სახელმწიფოთა“ კატეგორიას მიეკუთვნებოდა, ანუ პოლიტიკური ხელმძღვანელობა ვერ ახორციელებდა კონტროლს სხვადასხვა პარამილიტარულ შენაერთზე (არ ჰქონდა მონოპოლია ლეგიტიმურ ძალადობაზე). ამავე პრინციპით - სახელმწიფოს სისუსტით - ხშირად აიხსნება მრავალი „ეთნიკურ კონფლიქტად“ მონათლული ომი პოსტკომუნისტურ სამყაროში. საზოგადოდ, სუსტ სახელმწიფოებს გაცილებით ადვილად მიეყენება საერთაშორისო ურთიერთობებში გამოყენებული „შემთხვევითი ომის“ ცნებაც, რომლის მიზეზად ჯარის უდისციპლინობაც შეიძლება იქცეს.¹⁰

მის საპირისპიროდ, ძლიერ თუ ეფექტურ სახელმწიფოებრიობას თავისი სოციალურ-კულტურული საფუძველი სჭირდება. საერთაშორისო ურთიერთობების თეორეტიკოსს, „რეალიზმის“ სკოლის ერთ-ერთ დამფუძნებელ ჰანს მორგენტაუს ამა თუ იმ სახელმწიფოს ეროვნული ძლიერების, საერთაშორისო არენაზე ადგილის და როლის ერთ-ერთ განმსაზღვრელ ფაქტორად ეროვნული მორალი და მთავრობის ხარისხი მიაჩნია. პირველი საზოგადოების მხრიდან მთავრობის მხარდაჭერას უკავშირდება, მეორე - მთავრობის უნარს, მართოს შიდა საზოგადოებრივ-პოლიტიკური პროცესები.¹¹

ეფექტურმა სახელმწიფოებრიობამ შეიძლება გამორიცხოს „შემთხვევითი ომები“, მაგრამ ის თავისთავად ვერ გამორიცხავს აგრესიულ საგარეო და მილიტარისტულ საშინაო პოლიტიკას. მრავალი დიქტატორული და დესპოტური რეჟიმი ეფექტურად ან შედარებით ეფექტურად ახორციელებდა სახელმწიფო ძალაუფლებას, მაგრამ ამ ძალაუფლებას სამხედრო აგრესიისკენ მიმართავდა. სულ სხვა განზომილებაა ხელისუფლების დემოკრატიულობის ხარისხი. მეოცე საუკუნის დასასრულისთვის დამახასიათებელია ლიბერალური დემოკრატიის გაძლიერება: ქვეყნების მანამდე არნახული რაოდენობა დაადგა ლიბერალური დემოკრატიის გზას. ფრენსის ფუკუიამამ ეს ტენდენცია ლიბერალური დემოკრატიის საბოლოო გამარჯვებად მიიჩნია და მას ხატოვნად ისტორიის დასასრულის კვალიფიკაცია მისცა.¹² მაგრამ ლიბერალური დემოკრატიის ასეთი ძლევამოსილი სვლა სახელმწიფოთაშორისი ომების შემცირების მიზეზიც შეიძლება გახდეს. საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიის ერთ-ერთ აქსიომადაა მიჩნეული ის, რომ ლიბერალური დემოკრატიები - ყოველ შემთხვევაში, ჩამოყალიბებული ანუ „კონსოლიდირებული“ ლიბერალური დემოკრატიები - ერთმანეთთან არ ომობენ. თუმცა, მეორე მხრივ, დემოკრატიზაციის პროცესი, ახალი და „მოუმწიფებელი“ დემოკრატიების მომრავლება შეიძლება, პირიქით, ომების გაჩაღების წამახალისებელი ფაქტორი აღმოჩნდეს.

* * *

სისტემურ მიდგომას და პოლიტიკური სისტემის ანალიზს რამდენიმე საყურადღებო და კონკრეტულ დასკვნამდე მივყავართ.

საშინაო და საგარეო პოლიტიკები ურთიერთდამოკიდებული და ურთიერთგანმაპირობებელია. სახელმწიფო და მთელი პოლიტიკური სისტემა მრავალი ქვესისტემისა და ელემენტის რთული, ზოგჯერ კი თვითმიზნური ხასიათის მქონე კონგლომერატია და ამ კონგლომერატში ბალანსის დაცვა და მისი მართვა დიდ ხელოვნებასა და ცოდნას მოითხოვს. საგარეო და საშინაო პოლიტიკების დიალექტიკაში, პოლიტიკური სისტემის ელემენტთა გამუდმებულ ურთიერთშეხებაში არსებითია ომისა და მშვიდობის თემები, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს სამოქალაქო და სამხედრო სეგმენტთა ურთიერთდამოკიდებულება და ბალანსი. ამ გარემოებიდან მომდინარეობს ისეთი ტრადიციული პოლიტიკური ცნებისა თუ პროცედურის მნიშვნელობა, როგორიცაა საზოგადოებისა და პოლიტიკური სისტემის კონტროლი ჯარზე, რაც სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კვლევითი დისციპლინის საკვანძო საკითხია.

შენიშვნები

¹ Stephen Monsma, American Politics (A System Approach), 2nd ed, The Dryden Press, Hinsdale, Illinois, 1973, გვ. 12-14.

² David Easton, The Political System New York, 1951, 2d ed., University of Chicago Press, Chicago, 1981; Gabriel A, Almond and James S. Coleman, eds., Politics of the Developing Areas, Princeton University Press, Princeton, N.J., 1960.

³ Stephen Monsma, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 191-194.

⁴ გენო ცინცაძე, მეცნიერული კვლევის სისტემური მეთოდი, მეცნიერება, თბილისი, 1980 წ., გვ. 58-68.

⁵ Robert A. Heineman, Political Science, An Introduction, The McGraw Hill Companies, Inc., 1996, გვ. 106-107.

⁶ C. Wright Mills, The Power Elite, New York, 1956.

⁷ ჟან ჟაკ რუსო, საზოგადოებრივი ხელშეკრულება, მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, თბილისი, 1997 წ.

⁸ Alexander Warleigh, Synthetic and Confederal Understandings of European Unification, West European Politics, Vol. 21, July 1998, #3 გვ. 1-15.

⁹ ალექსანდრე რონდელი, საერთაშორისო ურთიერთობები, თბილისი, 1996, გვ. 167-168.

¹⁰ ალექსანდრე რონდელი, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 61.

¹¹ Hans J. Morgentau, Revised by Kenneth W. Thompson, Politics among Nations: Straggle for Power and Peace, McGraw-Hill Inc 1993, გვ. 149-154.

¹² ფრენსის ფუკუიამა, ისტორიის დასასრული და უკანასკნელი ადამიანი, მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტი, თბილისი, 1999.

სამხედრო სტრუქტურების მიმართება სახელმწიფოსთან და საზოგადოებასთან პოლიტიკური სისტემის ფუნქციონირების საკვანძო საკითხია. იმისათვის, რომ შესაძლებელი გახდეს შეიარაღებული ძალების როლისა და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ახსნა, საჭიროა იმ სისტემური ჩარჩოს დაკონკრეტება-დადგენა, რომლის ფარგლებშიც შეიარაღებული ძალების ფუნქციონირება ხორციელდება. როგორც წიგნის შესავალ ნაწილში ითქვა, ამგვარ სისტემად ეროვნული უსაფრთხოების სისტემა შეიძლება ჩაითვალოს.

საშინაო/ინსტიტუციონალური და საგარეო პოლიტიკების ურთიერთგანმაპირობებელი ხასიათი მთელი სისრულით ეროვნულ უსაფრთხოებაში იკვეთება. ზემოთგამოყენებული სისტემური მიდგომა და მისი მეშვეობით დახასიათებული პოლიტიკური სისტემის ჩვენება გვეხმარება უსაფრთხოების პოლიტიკისა და მასში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა ადგილის გამოვლენაში. პოლიტიკური სისტემისა და მის ელემენტთა საზღვრების დადგენა, მათი ურთიერთქმედებისა და გარემოსთან კავშირის სტრუქტურის გაგება ეხმარება უსაფრთხოების პოლიტიკის საშინაო-ინსტიტუციონალურ და საგარეო-ოპერატიულ ასპექტთა გარკვევას.

თუ პოლიტიკა ძალაუფლების ტექნოლოგიაა, უსაფრთხოების სისტემა იცავს ამ ძალაუფლების ბალანსს გარემოში არსებულ კონკურენტულ თუ მტრულ ძალთაგან. უსაფრთხოების სისტემა საზოგადოების დამცველიცაა - ყოველ შემთხვევაში მანამ, სანამ იგი საზოგადოების თვალში ლეგიტიმურად რჩება. როგორც სისტემის თვითგადარჩენის თვისება, ისე საზოგადოებისაგან ბოძებული ლეგიტიმიზმი სწორედ ის შიდაპოლიტიკური ასპექტებია, რომელთა გარეშეც წარმოუდგენელია უსაფრთხოების სისტემის მიერ გარედან მომავალ მუქარებზე ეფექტური რეაგირება. ეროვნული უსაფრთხოების საშინაო პოლიტიკური მხარე ვლინდება საზოგადოებრივი მხარდაჭერისათვის ზრუნვასა და ქვეყნის შიგნით ანტისახელმწიფოებრივი ორგანიზებული ქმედებების განეიტრალებაში.

სახელმწიფოს თავდაცვითი, საგარეო-პოლიტიკური მოქმედებები მოითხოვს სისტემის ელემენტთა რთულ, ერთდროულად იერარქიულ და ჰორიზონტალურ სტრუქტურებს, მოქმედების წესებსა და პროცედურებს. ყოველივე ეს სახელმწიფო მშენებლობის შიდაინსტიტუციონალურ სფეროს განეკუთვნება და, იმავდროულად, საგარეო თუ თავდაცვითი აქციების ტექნოლოგიაა.

უსაფრთხოების უზრუნველყოფის უნარებში ვლინდება სახელმწიფოს სიცოცხლისუნარიანობა, მისი სამომავლო პერსპექტივები. აქ შეუძლებელია ითქვას, რაა მთავარი: წარმატებები საგარეო მოკავშირეთა ძიებაში, საზოგადოებრივი მხარდაჭერის გენერირება, თუ თავდაცვის უწყებათა მშენებლობა. არსებითად, ერთმანეთისაგან მოწყვეტილად ეროვნული უსაფრთხოების ვერც ერთი ამ კომპონენტთაგანი ვერ განხორციელდება და უსაფრთხოების სისტემაც, უკეთეს შემთხვევაში, არასრულყოფილი იქნება. თავად ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის რაობის და მისი წარმატება/წარუმატებლობის მიზეზთა ასახსნელად, სისტემაში როგორც სამხედროთა როლის, ისე სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ადგილის გასარკვევად საჭიროა შემდეგი საკითხების გაცნობიერება: ა) რა არის ეროვნული უსაფრთხოება; ბ) როგორია უსაფრთხოების სისტემის გარემოსთან რეაგირების დიალექტიკა, ანუ რას წარმოადგენს „მიწოდება“ (input) - „პროდუქტი“ (output) უსაფრთხოების პოლიტიკის შემთხვევაში; გ) პოლიტიკური სისტემის რომელი ელემენტები აგებენ პასუხს უსაფრთხოებაზე და ქმნიან უსაფრთხოების სისტემას.

ეროვნული უსაფრთხოების ცნების პოლიტიკურ მეცნიერებაში დამკვიდრებას განსაკუთრებული ღვაწლი ამერიკელმა მკვლევარებმა დასდეს. ჩვეულებრივ, აღნიშნული ტერმინი სახელმწიფოებრივი ინტერესების დაცვასთან ასოცირდება და საერთაშორისო ურთიერთობების ტრადიციულ, ანუ „რეალიზმის სკოლას“ უკავშირდება.¹ ცივი ომის დროიდან დასავლეთში ფართო გავრცელება პოვა ე.წ. უსაფრთხოების კვლევებმა, რომლის საგანია უსაფრთხოების კონცეფციის განმარტება, საგარეო პოლიტიკაში მისი განხორციელებისა და მსოფლიო პოლიტიკურ პროცესებზე მისი გავლენის ახსნა.²

უსაფრთხოება, როგორც ზოგადი ტერმინი, გამორჩეული მნიშვნელობისაა. უსაფრთხოება ნიშნავს გადარჩენას ექსისტენციურ საფრთხეთა წინაშე.³ ეროვნული უსაფრთხოება, როგორც წესი, აღქმულია სახელმწიფოსა და საზოგადოების სასიცოცხლო ინტერესთა გადარჩენის საშუალებად ან პირობად. ტრადიციული განმარტებით, რომელიც არნოლდ ვოლფერსიდან მოდის, უსაფრთხოებაში იგულისხმება „საშინაო“ - ეროვნულ და საზოგადოებრივ - ღირებულებათა დაცვა.⁴

ამასთან, უსაფრთხოების დამცავ/უზრუნველმყოფელ ინსტიტუტებს ნებისმიერ პოლიტიკურ ქვესისტემასა თუ ელემენტზე არანაკლებ ახასიათებთ თვითგადარჩენისაკენ სწრაფვა. ამდენად, უსაფრთხოებასთან ასოცირებული და მის სადარაჯოზე მდგომი მანქანა, გარკვეულწილად, თავისთავადი ღირებულებაცაა.

მარტინ ედმონდსის სიტყვებით, უსაფრთხოება საშუალებაცაა და მიზანიც. ამ უკანასკნელში იგი გულისხმობს პირობას, რომელიც საზოგადოებისათვის აუცილებელია და ღირებული. მისი თქმით, არმიისა თუ პოლიციის არსებობა უკავშირდება საზოგადოებაში დაცულობის, უსაფრთხოების განცდას; მათი „გვერდით ყოფნა“ არის აღქმითი ღირებულება, რომელსაც საზოგადოება პრიორიტეტს ანიჭებს.⁵

ერთი მხრივ, აქ იმალება საფრთხეც: არ მოხდეს უსაფრთხოებით, როგორც თვითმიზნით, სპეკულაცია; როგორც სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თეორეტიკოსმა, ჰაროლდ ლასველმა აჩვენა, რიგ შემთხვევებში ომის შიში შეიძლება სამხედროთა და პოლიციის პოლიტიკური გავლენის ზრდისა და ე.წ. გარნიზონ-სახელმწიფოს წარმოშობის მიზეზი გახდეს.⁶

მაგრამ უსაფრთხოების, მის სუბიექტურ, აღქმით განზომილებაში არის პოტენცია, რაც იცავს საზოგადოებას უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი ინსტიტუტების ძალმომრეობისაგან. საზოგადოებას გააჩნია მოლოდინები, მოთხოვნილებანი ხელისუფლების მიმართ და თუ ისინი იგნორირებულია, თუ უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი უწყება და მისი ქმედებები არაადეკვატურია საზოგადოებრივი „მიწოდებისა“, მაშინ უსაფრთხოება-საშუალება დასცილდება უსაფრთხოება-საზოგადოებრივ ღირებულებას. უსაფრთხოებისათვის მოწოდებული ინსტიტუტები შესაძლოა თავად იქნან აღქმულნი საფრთხედ. ხელისუფლება დაკარგავს ლეგიტიმურობას და პოლიტიკური ცვლილებები მხოლოდ დროის საკითხი გახდება.

მარტინ ედმონდსის აზრით, მთავრობა პასუხისმგებელია, დაიცვას ბალანსი უსაფრთხოება-საშუალებასა და უსაფრთხოება-მიზანს შორის,⁷ რაშიც სათანადო უწყებების მოქმედებათა და საზოგადოებრივ მოლოდინთა გაწონასწორება იგულისხმება. აღნიშნული ბალანსის დაცვა ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკისა და სისტემის რაობაზეა დამოკიდებული.

ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის თავისებურება ზოგადპოლიტიკური პროცესისაგან მის განსხვავებულობაშია. რამდენადაც უსაფრთხოების ცნება გადარჩენას, სასიცოცხლო ინტერესების დაცვას უკავშირდება, რიგი თანამედროვე მკვლევარებისა თვლის, რომ ამა თუ იმ საკითხის გამოცხადება უსაფრთხოების პრობლემად ანუ საკითხის „გაუსაფრთხოება“ (securitization) საგანგებო ზომების გამოყენებას გულისხმობს. უსაფრთხოების რიტორიკის გამოყენებით სახელმწიფოს წარმომადგენელი აკეთებს განაცხადს ნებისმიერი საშუალების გამოყენებაზე „ხიფათის განვითარების შესაკავებლად“.⁸ აღნიშნული შეხედულების ავტორთა აზრით, უსაფრთხოება მოძრაობაა, რომელსაც პოლიტიკა თამაშის მიღებული წესების მიღმა მიაქვს. ამა თუ იმ პოლიტიკური პრობლემის უსაფრთხოებით დისკურსში გადაყვანა ნიშნავს პრეტენზიას გასაიდუმლოებაზე, უფლებების შეზღუდვაზე.⁹

თანამედროვე დასავლეთევროპული უსაფრთხოების დისკურსით ეროვნული/სახელმწიფოებრივი უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროში შემოდის რიგი ეკონომიკური თუ სოციალური ელფერის მქონე რისკ-ფაქტორები. მაგრამ, რამდენადაც უსაფრთხოება სახელმწიფოს ყოფნა-არყოფნის საკითხადაა მიჩნეული, უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელ ინსტიტუტთა ფოკუსში მკაფიოდ ანტისახელმწიფოებრივი, დანაშაულებრივი განზრახვები და ქმედებები ხვდება.

ევრო-ატლანტიკურ სივრცეში არსებობს წუხილი ეკოლოგიაზე, ენერგიის წყაროებზე, იმიგრაციასა და დემოგრაფიულ ფაქტორებზე. აღინიშნება, რომ ამ სფეროებში მიმდინარე პროცესებს აქვთ სახელმწიფოებრივი ძლიერების ეროზიის პოტენცია.¹⁰ მსგავსი საკითხების თუ მათზე ზრუნვის დასახასიათებლად იხმარება ტერმინები „კონტექსტუალური უსაფრთხოება“, „სიტუაციური უსაფრთხოების პოლიტიკა“.¹¹ მაგრამ ამასთანავე ითვლება, რომ მიზანშეწონილი არაა ეკონომიკური, ეკოლოგიური თუ მიგრაციული პრობლემების დაყენება ეროვნული უსაფრთხოების სამხედრო-პოლიტიკური ასპექტებისა და ორგანიზებული დამნაშავეობის პრობლემათა გვერდით. ხოლო ე.წ. „იდენტობის უსაფრთხოება“, რასაც ბარი ბიუზანი უსაფრთხოების სოციეტალურ სექტორს უწოდებს, და რაც ეროვნულ-კულტურული თვითმყოფადობის საკითხების უსაფრთხოების რაკურსში აყვანაა, ქსენოფობიის შემცველ სახიფათო ტენდენციადაა მიჩნეული.¹²

განსხვავებით გრძელვადიანი სოციალურ-ეკონომიკური პროცესებისაგან, რომელთა აშკარა „გაუსაფრთხოებას“ ასე ერიდება ლიბერალურ-დემოკრატიული დასავლეთი, ევროპის უსაფრთხოებისათვის რისკ-ფაქტორებად და ამდენად, უსაფრთხოების პოლიტიკის უშუალო სფეროდ ითვლება ორგანიზებული დანაშაული, ნარკოტიკების უკანონო გადაზიდვა, ბირთვული კონტრაბანდა, პოლიტიკური უწესრიგობის მოწყობა, აჯანყებები, ტერორიზმი, კომპიუტერული ტერორიზმი და უკანონო ფულის „რეცხვა“. ამ რიგს ემატება ჯერაც ყავლგაუსვლელი სფერო სახელმწიფოთაშორისი სამხედრო-პოლიტიკური საკითხებისა; ანუ უსაფრთხოების პოლიტიკის სფეროა ის, რაც ეჭვის ქვეშ აყენებს სახელმწიფო ავტორიტეტს და ძირგამომთხრელი ხასიათისაა.¹³ (უსაფრთხოების პოლიტიკა) „... დაკავებულია მხოლოდ იმ საფრთხეებით, რომლებიც მტრული განზრახვებიდან ან შეგნებული ძალადობიდან მომდინარეობს. უსაფრთხოების პოლიტიკის მიზანია ტერიტორიისა და ხალხის დაცვა. . . ამ სიტყვის მკაცრი გაგებით, უსაფრთხოების პოლიტიკა არ ეხება იმ საფრთხეებს, რომლებიც ემუქრება სახელმწიფოს ეროვნული საზოგადოებებისა თუ საერთაშორისო სისტემის განვითარების შედეგად, როგორიცაა, ვთქვათ, . . .ეკონომიკური ურთიერთობების ტრანსფორმაცია,“ - წერს ჟან ფრიმონდი.¹⁴

მაგრამ რამდენადაც უსაფრთხოების პოლიტიკაში დიდია სუბიექტური აღქმების, ისტორიულად ჩამოყალიბებული სტერეოტიპების, კონკრეტული სოციუმისა და მისი ელიტის პოლიტიკური კულტურის როლი, მთელ რიგი ქვეყნების უსაფრთხოების დისკურსში შიდა ბაზრის დაცვას, კულტურულ იდენტობას, რელიგიას, ტრადიციების შენარჩუნებას სოლიდური ადგილი უკავია. რუსეთის პოლიტიკოსთა და მკვლევართა მნიშვნელოვანი ნაწილის აზრით, ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა მოიცავს კულტურულ, დემოგრაფიულ, გენეტიკურ და სხვა სექტორებს; ეკონომიკურ საფრთხედ აღიქმება ისეთი მოვლენები, როგორიცაა: „უცხოელთა მიერ შიდა ბაზრის დაპყრობა“, „ზნეობის დაკარგვა“. უსაფრთხოების ობიექტი ხდება „სოციალური და ინდივიდუალური ქცევის მყარი ფორმები, ფასეულობათა სისტემა“, რომელთა „დანგრევა თვითმყოფადობის დანგრევას მოიტანს“.¹⁵ სხვათა შორის, საბჭოთა კავშირში დამკვიდრებულ ცნებას „სახელმწიფო უშიშროება“ ასევე ყოვლისმომცველი შინაარსი ჰქონდა; იგი მოიცავდა საზოგადოების სულიერ ცხოვრებაში მიმდინარე პროცესებს.¹⁶

რამდენადაც უსაფრთხოება აღქმების, წარმოდგენების სფეროს განეკუთვნება, ძნელია, აპრიორულად უკანონოდ იქნას აღიარებული უსაფრთხოების პოლიტიკის ნებისმიერი გაგება. მაგრამ ზედმეტი უსაფრთხოება, ანუ უსაფრთხოების პოლიტიკის არეალის გაფართოვება ძალაუფლების უზურპაციის, პიროვნების უფლებების შელახვის ნიადაგია.

უსაფრთხოების კვლევების კოპენჰაგენის ჯგუფად წოდებული ბარი ბიუზანისა და მისი კოლეგების აზრით, ეროვნული უსაფრთხოება არ უნდა იქნას იდეალიზებული. იგი ძალაუფლების მქონეთ აძლევს დიდ გასაქანს, „საფრთხეები“ საშინაო მიზნებისათვის გამოიყენონ - მოიპოვონ უფლება, რომ მთელი რიგი საკითხებისა გადაწყვიტონ ნაკლები დემოკრატიული კონტროლითა და შეზღუდვებით.¹⁷

ეკონომიკის, კულტურის, სოციალური სფეროს „გაუსაფრთხოება“ პასუხისმგებელ, სპეციალურ ორგანოებს მოქალაქეთა პირადი ცხოვრების კარს უღებს. ეჭვი არავის ეპარება ამ სფეროში არსებულ პრობლემათა სერიოზულობაში, მაგრამ, გამომდინარე უსაფრთხოების პოლიტიკის ორგვარი ბუნებიდან, მკვლევართა ზემოთ ნახსენები ჯგუფი სვამს საკმაოდ ლოგიკურ კითხვას: რამდენადაა კარგი ამა თუ იმ საკითხის უსაფრთხოების საკითხად ქცევა და მისი გადატანა პანიკური პოლიტიკის დღის წესრიგში? ხომ არ აჯობებდა რიგ პრობლემათა გადაწყვეტა ნორმალური პოლიტიკის ფარგლებში?¹⁸

კონკრეტული ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების განხორციელება შეუძლებელია საერთაშორისო ვითარების, განსაკუთრებით კი, რეგიონალური პარტნიორების უსაფრთხოების პრობლემათა და პოლიტიკის გათვალისწინების გარეშე. საერთაშორისო ურთიერთობების ერთ-ერთი კლასიკური თეორია ყურადღებას ამახვილებს მსოფლიოში უსაფრთხოების კომპლექსების არსებობაზე, განსაკუთრებით, მეზობელ ქვეყნებში. უსაფრთხოების კვლევების ტრადიციული ტერმინი იყო და არის „უსაფრთხოების დილემა“, რომელიც ასახავს დაკვირვებას, რომ თავდაცვითი პოლიტიკა მეზობლის თვალში შესაძლოა აგრესიისათვის მზადებად აღიქმებოდეს, რომ ეროვნული უსაფრთხოებისათვის ზრუნვა შესაძლოა ომის რისკს ზრდიდეს. ცივი ომის დროინდელი შეიარაღების ზრდასა და სტრატეგიულ დაპირისპირებებში გამოკვეთილი „უსაფრთხოების დილემის“ ლოგიკა შეიძლება გავავრცელოთ უსაფრთხოების საერთო დისკურსზე. უსაფრთხოებისა და, საერთოდ, პოლიტიკის სფეროში ყოველ აქციას რეაქცია მოსდევს. კონკრეტული პოლიტიკური ერთობის მიერ კულტურის, ტრადიციების დემოგრაფიული და მიგრაციული პროცესებისა თუ ეკონომიკის რადიკალური „გაუსაფრთხოება“ სხვათა მიერ შესაძლოა მტრულ ნაბიჯებად აღიქმებოდეს. თუ ეს „სხვა“ უშუალო მეზობელი, საერთაშორისო თანამეგობრობა, ან, თუნდაც, საკუთარი საზოგადოების მნიშვნელოვანი ნაწილია, ასეთმა უსაფრთხოების პოლიტიკამ შეიძლება საპირისპირო შედეგები გამოიღოს.

თუ უსაფრთხოება ამოდის ქვეყნის სასიცოცხლო ინტერესებიდან, მაშინ, ბუნებრივია, ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის შემადგენელი ელემენტები უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი სახელმწიფო ინსტიტუტები იყოს.

პოლიტიკური სისტემის საზღვრები, მისი შემადგენელი ელემენტების რაოდენობა და ხასიათი ქვეყნების მიხედვით ვარირებს. საზოგადოებასა და სახელმწიფოს გამყოფი ხაზი არც ისე მკაფიოა. პოლიტიკაში სისტემური მიდგომის კლასიკოსებს ადანაშაულებენ ხოლმე სქემატიზმსა თუ ლიბერალური დემოკრატიების ინსტიტუტთა (ინტერესთა ჯგუფები, პოლიტიკური პარტიები) როლების უნივერსალიზაციაში.¹⁹ ბუნებრივია, რომ ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის ხედვაც არაერთგვაროვანია.

არსებობს აზრი, რომ თავად სახელმწიფოს, ეროვნული უსაფრთხოების უზრუნველყოფის გარდა სხვა ფუნქცია არც უნდა გააჩნდეს.²⁰ მეორე მხრივ, სპეციალურ ლიტერატურაში მითითებულია, რომ ყოველ მოქალაქეს აქვს პერსონალური მოვალეობები ეროვნული უსაფრთხოების სფეროში.²¹ ეს ზოგ ავტორს აფიქრებინებს, რომ რიგითი გამყიდველიც უსაფრთხოების პოლიტიკის სუბიექტია.²² ეროვნულ უსაფრთხოებაზე პასუხისმგებელი სისტემის ამგვარი ფართო გაგება საკითხის გაბუნდოვანებას უწყობს ხელს. როგორც მარტინ ედმონდსი აღნიშნავს, ანალიზისათვის უმჯობესია, ეროვნული უსაფრთხოების სისტემა შევზღუდოთ ინსტიტუტებით და სტრუქტურებით, რომელთაც კანონით ევალება უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ამოცანები. ყველა სხვა ინსტიტუტი თუ ინდივიდი, რომელიც არ აკმაყოფილებს ამ კრიტერიუმს, ავტომატურად ქმნის „გარემოს“ ნაწილს.²³

ამგვარი, „შეზღუდული“ გაგება ეროვნული უსაფრთხოების სისტემისა არა მხოლოდ კვლევითი, არამედ პოლიტიკური და სამართლებრივი მიზნებითაცაა გამართლებული; რამდენადაც უსაფრთხოების პოლიტიკას ექსტრემალურ ზომებზე აპელირება, რიგი უფლებებისა და თავისუფლებების შეზღუდვისაკენ სწრაფვა ახასიათებს, სამართლებრივ საზოგადოებაში მკაფიოდ უნდა იყოს განსაზღვრული, ვინ, როდის და რა შემთხვევაში მიმართავს ექსტრაორდინალურ ზომებს.

ამ ლოგიკით, განათლების, კულტურის, გნებავთ, ჯანდაცვის სამინისტრო, არ უნდა იქნას მიჩნეული უსაფრთხოების სისტემის ნაწილად. ასევე არაა სისტემაში ბიზნესის - თუნდაც მსხვილი სამრეწველო გაერთიანებების - ადგილი. ეს სულაც არ ნიშნავს ამ სტრუქტურების ან საზოგადოების აზრის გაუთვალისწინებლობას უსაფრთხოების და თავდაცვის პოლიტიკაში. მაგრამ მათი შეხება უსაფრთხოების სფეროსთან სისტემისა და მისი გარემოს „შეტანა-გამოტანის“ სტილით ურთიერთობის ჭრილშია აღსაქმელი.

წიგნის შესავალ ნაწილში ნახსენები იყო ინტერესთა ჯგუფების ფენომენი. აღინიშნა ისიც, რომ კონკრეტულ პოლიტიკურ სისტემაში ძალაუფლების გრავიტაციის ცენტრი შესაძლოა კონსტიტუციურად განსაზღვრული ორგანოების გვერდით, ან ამ ორგანოთა არაფორმალურ გაერთიანებებში იყოს. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპია, რომ მსგავს მოვლენებს ნაკლებად ჰქონდეს ადგილი და პოლიტიკური პროცესი კანონით განსაზღვრულ ჩარჩოებში მიმდინარეობდეს. მაგრამ თუ პოლიტიკური სისტემა წარმოუდგენელია ინტერესთა ჯგუფების უშუალო მონაწილეობის გარეშე და სახელმწიფო მხოლოდ ხელისუფლების ორგანოებით არ შემოისაზღვრება, უსაფრთხოების სისტემისათვის, მისი ძალისმიერი ბუნებიდან გამომდინარე, უფრო მკაცრი საზღვრებია დასადგენი.

შემთხვევითი არაა, რომ დემოკრატიულ ქვეყნებში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა სამოქალაქო, დემოკრატიულ კონტროლს უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკაზე. მსგავსი კონტროლის მიზანი უსაფრთხოების სისტემის და პოლიტიკის საკონსტიტუციო ჩარჩოში მოქცევაა. უსაფრთხოებისა და თავდაცვის სფეროში საჯარო ანგარიშგების, გამჭვირვალეობის პრიმატს განსაკუთრებით გაესვა ხაზი მას შემდეგ, რაც გაცნობიერებული იქნა „გარნიზონი-სახელმწიფოს“ შექმნის და „სამხედრო-ინდუსტრიული კომპლექსის“ მიერ ხელისუფლების უზურპაციის რეალურობა.²⁴

ამდენად, ანალიტიკური მოსაზრებებით თუ იმის გამო, რომ დემოკრატიისათვის შეუფერებელია პრინციპი „რაც მეტია უსაფრთხოება - მით უკეთესი“,²⁵ მიზანშეწონილია ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის მარტინ ედმონდსისეული განმარტების მიღება; ეროვნული უსაფრთხოების სისტემის ოპერატიულ ფუნქციებს ასრულებენ შეიარაღებული ძალები, პოლიცია, მათთან ფუნქციურ კავშირში მყოფი რიგი საჯარო ინსტიტუტები (სახანძრო დაცვა, სასაზღვრო დაცვა, საბაჟო); ამის გარდა, უსაფრთხოების სისტემა მოიცავს გადაწყვეტილების მიმღებ და ადმინისტრაციული ფუნქციების მქონე ინსტიტუტებს (მთავრობა ან მისი სპეციალური კომიტეტები), დაზვერვის უწყებებს და შესაბამის მრჩეველთა ორგანიზაციებს, რომლებიც კონტრაქტით მუშაობენ.²⁶

ამასთან, ედმონდსი არ იძლევა ნათელ განმარტებას, ხელისუფლების რომელი ორგანო უნდა ჩაითვალოს სისტემის ბირთვად, უსაფრთხოების პოლიტიკის განმახორციელებელ უმაღლეს ინსტანციად. ასეთად რომელი იქნება მიჩნეული - პარლამენტი თუ ხელისუფლების აღმასრულებელ-წარმომადგენლობითი შტოს რომელიმე ნაწილი - ეს კონკრეტულ პოლიტიკურ სისტემაზეა დამოკიდებული.

რიგ ქვეყნებში, მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში, პარლამენტს მხოლოდ გაშუალებული და არამუდმივი მიმართება აქვს უსაფრთხოების პოლიტიკასთან.²⁷ იგი ნაკლებად ერევა მისი წარმართვის პროცესში და, გარდა უსაფრთხოებისათვის საჭირო რესურსების დამტკიცებისა, სისტემისათვის ზოგადი ლეგიტიმაციის მინიჭებით და მისი კონტროლით იფარგლება. ანგარისგასაწევია ისიც, რომ უსაფრთხოების პოლიტიკა ექსტრემალურ და ოპერატიულ ქმედებებთან ასოცირდება, რისთვისაც ტრადიციულად მთავრობა უფროა მზად, ვიდრე საკანონმდებლო ორგანო. გამონაკლისს ამ მხრივ წარმოადგენს სპეციალური კომიტეტები ან ნდობის ჯგუფები, რომელნიც უსაფრთხოების პოლიტიკაზე სპეციალიზდებიან. თუმცა, როგორც წესი, მათი ინფორმირებულობა, საექსპერტო უნარი და, ამდენად, რეალური გავლენა შეზღუდულია ხელისუფლების აღმასრულებელ სააგენტოებთან შედარებით.²⁸ თანამედროვე დემოკრატიებში არის შემთხვევები, როდესაც კანონდარღვევის ფაქტებს მთავრობის რიგ სამხედრო პროგრამებში კანონმდებლებზე უფრო ოპერატიულად და სრულად ჟურნალისტური გამოძიებები ააშკარავებს.²⁹

პარლამენტის უსაფრთხოების სისტემასთან მიმართებაში არის კიდევ ერთი საკითხი: უპრიანია თუ არა სისტემის მაკონტროლებელი ორგანოს ამავე სისტემის უშუალო ნაწილად წარმოდგენა - ხომ არ იწვევს მსგავსი ვითარება მაკონტროლებელთა და გასაკონტროლებელი ობიექტის ზედმეტ დაახლოებას, ანგარიშვალდებულების შესუსტებას. ფაქტია, რომ ედმონდსის მიერ შემოთავაზებულ უსაფრთხოების სისტემის სქემაში ხელისუფლება ნაწილობრივ სისტემის გარეთ თუ ზემოთ მდგომადაა მოცემული; ამასთან, ავტორი შესაძლებლად მიიჩნევს, რომ უსაფრთხოების სისტემის წარმმართველი ძალა იყოს არა მთლიანად ხელისუფლება, არამედ მისი ცალკეული კომიტეტები, რომელთაც ეს ფუნქცია დელეგირებული აქვთ.³⁰ როგორც არ უნდა შეფასდეს პარლამენტის როლი ამა თუ იმ ქვეყნის უსაფრთხოებასთან მიმართებაში, ნათელია, რომ სხვა სახელისუფლო ორგანოებისაგან მას განასხვავებს გარემოსთან - საზოგადოებასთან - განსაკუთრებული სიახლოვე, საზოგადოებრივი „მიწოდებების“ გამოხატვის ფუნქცია. ამდენად, მას მედიასა და საზოგადოებრივ ჯგუფებთან ერთად, პარლამენტი ერთგვარი მედიატორია უსაფრთხოების სისტემასა და მის გარემოს შორის.

უსაფრთხოების სისტემის ფუნქციონირებაში აღნიშნულ ავტორს მნიშვნელოვნად მიაჩნია: ა) სისტემის შინაგანი ინტეგრაცია; ბ) სისტემის მუდმივი ურთიერთობა საზოგადოებრივ გარემოსთან; გ) ამ ურთიერთობაში, ერთი მხრივ, ხელისუფლების, მეორე მხრივ კი, საზოგადოებრივი ორგანიზაციების, მას მედიისა თუ აკადემიური წრეების როლი. აღნიშნული თემები, ისევე როგორც პარლამენტისა და აღმასრულებელი ხელისუფლების მიმართება უსაფრთხოების პოლიტიკასთან, მნიშვნელოვანწილად, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სფეროს განეკუთვნება.

* * *

განსაზღვრავს რა ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის არსს, სემუელ ჰანთინგტონი თავის კლასიკურ მონოგრაფიაში „ჯარისკაცი და სახელმწიფო“ აღნიშნავს, რომ იგი ორ დონეზე ხორციელდება. უსაფრთხოების პოლიტიკის ოპერატიული დონე გულისხმობს მატერიალური საშუალებების მომზადებასა და მათ გამოყენებას საფრთხეთა წინააღმდეგ. ინსტიტუციონალური დონე კი - წესს, რითაც ოპერატიული პოლიტიკა ფორმულირდება და ხორციელდება.³¹ ჰანთინგტონის თქმით, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები სამხედრო უსაფრთხოების ინსტიტუციონალური დონე და მისი საფუძველია. მისი დანიშნულებაა სამხედრო ხასიათის მქონე გარეშე საფრთხეების იმდაგვარი განსაზღვრა და მათზე რეაგირების ისეთი გზების მოძებნა, რომელიც მოახდენს უსაფრთხოების მაქსიმალიზაციას სხვა საზოგადოებრივი ღირებულებების მინიმალური შეზღუდვით. ამ მიზნის მიღწევა გულისხმობს ძალაუფლებისა და შეხედულებების ბალანსს სამხედრო და სამოქალაქო ჯგუფებს შორის. ავტორის აზრით, ეს ბალანსი ზრდის ოპერატიული უსაფრთხოების საკითხებზე სწორი პასუხების მოძებნის შანსს.³²

ჰანთინგტონი საგანგებოდ უსვამს ხაზს, რომ სამხედრო უსაფრთხოების პოლიტიკაზე საუბრისას, იგი გულისხმობს როგორც საგარეო საფრთხეებს და გამოწვევებს, ისე რეაგირების სფეროს.

მაგრამ შეიარაღებული ძალების როლი არ შემოიფარგლება მხოლოდ აშკარა სამხედრო ხასიათის მქონე საფრთხეების წინააღმდეგ მოქმედებით. უსაფრთხოების დაგეგმვაში წარმატება ფასდება ნებისმიერი საფრთხის დახვედრის, მისი დამარცხების ან შეკავების უნარით,³³ ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა სასიცოცხლო ინტერესების დაცვისა და გადარჩენისაკენაა მოწოდებული, იგი პოლიტიკური თამაშის ჩვეულებრივ წესებზე უარის თქმას, საგანგებო მოქმედებებს გულისხმობს;³⁴ ამიტომ ბუნებრივია, რომ სამხედრო პოტენციალს მასში საკვანძო ადგილი უკავია. როგორც წესი, შეიარაღებული ძალები ფლობენ ისეთ ორგანიზაციულ სტრუქტურასა და მატერიალურ ძლიერებას, რაც მათ შეუცვლელს ხდის ნებისმიერი საგანგებო სიტუაციის დროს.

სამხედრო მანქანა ყოველთვის არაა პოლიტიკოსთა ნების უტყვი აღმასრულებელი. არც თუ იშვიათად სამხედრო ხელმძღვანელობა უსაფრთხოების პოლიტიკის ფორმირების აქტიური მონაწილე ხდება. როგორც კოპენჰაგენის სკოლა აღნიშნავს, ამა თუ იმ საკითხის გამოცხადება უსაფრთხოების სფეროდ ხელისუფლების, პოლიტიკური ლიდერების პრეროგატივაა. მაგრამ ამ სფეროში მნიშვნელობა აქვს უსაფრთხოების ე.წ. „ფუნქციურ აქტიორს“. იგი არაა უფლებამოსილი განსაზღვროს პოლიტიკა, მაგრამ ახდენს გავლენას უსაფრთხოების სექტორის დინამიკაზე, გადაწყვეტილებებზე.³⁵ ავტორიტარულ რეჟიმებზე რომ არაფერი ვთქვათ, დემოკრატიულ სახელმწიფოშიც სამხედრო უწყებები სხვა ძალოვან სააგენტოებთან და სამხედრო ინდუსტრიასთან ერთად უსაფრთხოების პოლიტიკის მნიშვნელოვანი „ფუნქციური აქტიორია“. მათ ისევე როგორც დაზვერვის უწყებას, ფინანსთა სამინისტროს თუ საგარეო საქმეთა სამინისტროს, შეიძლება ჰქონდეთ ავტონომიური მოქმედების უნარი, საკუთარი უსაფრთხოების პოლიტიკა.³⁶

მორის იანოვიცის თქმით, თანამედროვე სამხედრო ხელმძღვანელობამ შეიძინა პოლიტიკური ეთოსი, იგი გავლენას ახდენს მთავრობაზე ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებში.³⁷

მეტიც, არაფორმალური ინტერესთა ჯგუფების შექმნითა თუ მათში მონაწილეობით, ზოგან კი საკუთარი პროფკავშირებითა და პოლიტიკური წარმომადგენლობებით, სამხედრო ფენა მეტ-ნაკლებ გავლენას ახდენს ზოგადპოლიტიკურ, ხშირად კი ეკონომიკურ პროცესებზეც. მეტნაკლებობა ამ შემთხვევაში საზოგადოების პოლიტიკური კულტურის დონითა და სახელმწიფოს დემოკრატიულობის ხარისხით იზომება.

ეკონომიკით სამხედროთა დაინტერესების შედარებით ლეგალური ფორმებია ამა თუ იმ სამხედრო-სამრეწველო შეკვეთების ლობირება, რაშიც ძნელად გამოსარიცხია კერძო ან უწყებრივი ინტერესი. ბარი ბიუზანის თქმით, უსაფრთხოების კვლევებში დაწვრილებითაა შესწავლილი შეიარაღებული ძალების სახეობათა მეტოქეობა იარაღის შეძენებზე, ამ პროცესში კერძო ფირმების აქტიურობა^.38 განვითარებად ქვეყნებში, სადაც დემოკრატია სუსტია ან ფორმალურად არსებობს, სამხედროები მათთვის „შეუსაბამო“ ეკონომიკურ აქტივობებშიც ფართოდ მონაწილეობენ - დაწყებული მშენებლობიდან და ტურიზმიდან, კონტრაბანდით დამთავრებული.³⁹

სამხედროებისა და ეკონომიკის კავშირის კვლევების ექსტრემალური ფორმაა ის, რასაც ჰანს მორგენტაუ „Devil Theory“-ს (ეშმაკისეული თეორია) უწოდებს. ამ თეორიის ლოგიკით ომის მიზეზები ცალკეული ბოროტი ბანკირების შეთქმულებებია.⁴⁰ „Devil Theory“-ს უკიდურესი ფორმაა მემარცხენე ლიბერალიზმის და მარქსიზმის იდეური საფუძვლებიდან მომდინარე სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა რიგი თეორიები, რომელთა თანახმად სამხედრო ზედაფენა ტრადიციულად მიდრეკილია მსხვილ ბიზნესთან ალიანსზე და ხელისუფლების უზურპაციაზე.⁴¹

ომი, როგორც სოციალური და პოლიტიკური მოვლენა, საკმაოდ კომპლექსურია იმისათვის, რომ მხოლოდ ვიწრო ჯგუფის ფინანსური შეთქმულებით აიხსნას. მაგრამ ისტორიაში მრავლადაა მაგალითი, როდესაც პოლიტიზირებული თუ „ეკონომიზირებული“ არმია, სისტემური მიდგომის ენით რომ ვთქვათ, ივიწყებს თავისი არსებობის თავდაპირველ მიზეზს - საზოგადოების დაცვის საჭიროებას - და მისი ფუნქცია თვითმიზნური ხდება. მისთვის შეიძლება პირადი ინტერესი ეროვნულის იდენტური გახდეს.⁴² რიგ შემთხვევებში სახელმწიფომ შეიძლება სრულიად დაკარგოს არმიის მოქმედებებზე კონტროლი.⁴³

მსგავსი თეორიები და სცენარები რომ არ განხორციელდეს, შეიარაღებული ძალების პოლიტიკური ბრძოლისა თუ ეკონომიკური საქმიანობისაგან ჩამოცილება დემოკრატიის იმპერატივი უნდა იყოს. მაგრამ ნათქვამი არ ნიშნავს, რომ თუნდაც დემოკრატიულ საზოგადოებებში სამხედროს პოლიტიკური სტერილურობა მოეთხოვება, ან რომ ამგვარი რამ შესაძლებლადაა მიჩნეული.

სამხედროები, ფართო გაგებით, საზოგადოების ნაწილიცაა და ბიუროკრატიული უწყებაც. ამდენად, მათ მუდამ ექნებათ საკუთარი, მათ შორის პოლიტიკური, ინტერესი. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების პრობლემა ამ ინტერესთა დაცვის ფორმები და მექანიზმებია, სამოქალაქო ინტერესებთან, დემოკრატიასთან და სამართლებრივ პრინციპებთან მათი შესაბამისობაში მოყვანა.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების არსის გასაგებად საჭიროა აიხსნას, თუ რატომ იმსახურებს სამხედრო ფენა განსაკუთრებულ ყურადღებას და სიფრთხილეს, ანუ რატომაა მიჩნეული საშიშად მისი ზედმეტი პოლიტიზაცია თუ ეკონომიკური აქტივობა. შემთხვევითი არაა, რომ დემოკრატიული ქვეყნების კანონმდებლობა ხაზს უსვამს სამხედრო, თავდაცვით პოლიტიკაში სამოქალაქო პოლიტიკოსთა პრიმატს. თანამედროვე პოლიტიკურ ლექსიკონში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია შეიარაღებულ ძალებზე სამოქალაქო/პოლიტიკური და დემოკრატიული კონტროლის ცნებას. სამხედროების დემოკრატიული კონტროლის პრინციპის დამკვიდრება ყველა ლიბერალურ-დემოკრატიული ქვეყნის პრიორიტეტად, ნატოში გაწევრიანების ერთ-ერთ მთავარ წინაპირობადაა მიჩნეული.

მაო ძე დუნის მიერ ძალაუფლების წყაროს „აღმოჩენა“ თოფის ლულებში უსაფრთხოების და სამხედრო სამოქალაქო ურთიერთობების არც ერთი მკვლევარის ყურადღების მიღმა არ დარჩენილა. მორის იანოვიცმა სამხედრო პირი, ოფიცერი მონათლა ექსპერტად „ომის კეთებასა და ძალადობის ორგანიზებულ გამოყენებაში“.⁴⁴ სემუელ ჰანტინგტონს მოჰყავს ჟურნალი „ეკონომისტის“ რჩევა, რომ არმიის უკონტროლობას მისი გაუქმება სჯობს.⁴⁵

,,ეკონომისტის“ აღნიშნული პასაჟი განსაკუთრებით ამძაფრებს საკითხს. არმიის გაუქმება უკიდურესი ნაბიჯი იქნებოდა, რადგან არმია დამოუკიდებლობის სიმბოლოა და, განსხავებით მრავალი სხვა სახელმწიფო ინსტიტუტისაგან, მისი მარცხი შესაძლოა სახელმწიფოს დასასრულის ტოლფასი იყოს.⁴⁶ მაგრამ ჰანტინგტონის და სხვა თეორეტიკოსთა თუ პოლიტიკოსთა გამონათქვამების უკან დგას ჭეშმარიტება, რომ სამხედრო მანქანა ძალადობის ყველაზე მძლავრ იარაღებს ფლობს და რომ მისი კონტროლის გარეშე ქვეყნის ხელისუფლება ფორმალური ხდება.

სამოქალაქო კონტროლის რა ტექნიკა და მექანიზმები არსებობს დემოკრატიულ სახელმწიფოებში, ცალკე განხილვის საგანია. ამჯერად იმაზე შევჩერდებით, თუ რატომაა მიუღებელი სამხედრო და პოლიტიკური ხელმძღვანელობის გაიგივება, რისი მაგალითიც ისტორიამ ბევრი იცის.

მეჩვიდმეტე-მეთვრამეტე საუკუნეებიდან ევროპაში ერი-სახელმწიფოების ფორმირების პროცესს თან ახლდა სახელმწიფო მართვის ინსტიტუტთა გარდაქმნა, სპეციალიზაცია. მმართველობის ლეგიტიმურობის პრინციპმა ღვთიური იდეიდან ეროვნული სუვერენიტეტის იდეაზე იწყო დაფუძნება, რასაც გარდაუვლად მოჰქონდა ხელისუფლების შტოებად დაყოფა. რა თქმა უნდა, ამ კარდინალურ ცვლილებებს, რომელიც კავშირშია საერთო სოციალურ, ეკონომიკურ თუ ინტელექტუალურ ძვრებთან, თანამედროვე ისტორიის დასაწყისთან, ასახვა უსაფრთხოების სფეროშიც ჰქონდა. განსხვავებით ანტიკური თუ ფეოდალური ხანის სახელმწიფოსაგან, რომლის სამხედრო ძალაც ვერტიკალურად და ჰორიზონტალურად განფენილ ავტონომიურ ერთეულებად იყოფოდა, ახალი სახელმწიფო შეიარაღებული ძალის ერთადერთ ლეგიტიმურ მფლობელად წარმოდგება. იწყება არმიისა და პოლიციის ფუნქციური გამიჯვნის პროცესიც.⁴⁷

რა თქმა უნდა, ასეთი ფუნდამენტური ცვლილებები ერთროულად ვერ დამკვიდრდებოდა. მმართველის, პოლიციელის და სამხედროს ფეოდალური განუყოფლობა ერთბაშად არ უთმობდა ადგილს თანამედროვე პროფესიონალიზაციასა და ხელისუფლებათა გამიჯნვას. ითვლება, რომ სახელმწიფო მოღვაწის და სამხედრო პროფესიონალის ფუნქციური დაცილება მეცხრამეტე საუკუნის მოვლენაა. ერთი მხრივ, იგი კლაუზევიცის თეორიული ნააზრევიდან, მეორე მხრივ კი, ისევ ევროპული სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური მოვლენებიდან მომდინარეობს.

კლაუზევიცმა განსაზღვრა სამხედრო პირი, როგორც პროფესიული გილდიის წევრი და განასხვავა იგი მოქალაქე მოლაშქრისაგან. ამასთან, მისი მაქსიმაა, რომ პროფესიონალი სამხედრო პირი პოლიტიკოსის გადაწყვეტილებას უნდა ემორჩილებოდეს, მაგრამ პოლიტიკოსსაც უნდა ესმოდეს, რომ სამხედრო საქმეს თავისებურებანი გააჩნია და ომის საკითხებში ითვალისწინებდეს პროფესიონალთა აზრს.⁴⁸ სემუელ ჰანტინგტონი თვლის, რომ მსგავსი შეხედულებების გავრცელებას, პოლიტიკოსთა და სამხედრო პირთა დაცილებასა და პირველთა პრიმატს, ხელი შეუწყო სამხედრო ტექნიკის და ომის ტექნოლოგიის გართულებამ, დემოკრატიული და არისტოკრატიული იდეალების დაპირისპირებამ, წარმომადგენლობითი დემოკრატიის ჩამოყალიბებამ. პარტიები იბრძოდნენ ოფიცერთა კორპუსის მოსამხრობად და „ერთადერთი ბაზისი კომპრომისისათვის იყო დამოუკიდებელი, მიკერძოებისა და კლასობრივი ლოიალობისაგან თავისუფალი ოფიცერთა კორპუსის ორმხრივი აღიარება, კორპუსისა, რომელიც ორგანიზებული იქნებოდა საკუთარი ინტერესებითა და პრინციპებით.⁴⁹ ამგვარად, მკვიდრდებოდა სამხედროთა უმაღლესი ხელისუფლებისაგან ჩამოცილების პრინციპი, რომელიც ყოველთვის და სრულად არ ასახავდა რეალობას, მაგრამ პოლიტიკური ქცევის, სახელმწიფო მოწყობის სახელმძღვანელო ხდებოდა.

პოლიტიკოსთა სურვილი, აკონტროლონ სამხედროები, თავისთავად არ ხსნის სამოქალაქო კონტროლის სიკეთეს ერისთვის, სახელმწიფოსათვის. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ამ მთავარი საკითხის გაგებაში გვეხმარება კლაუზევიცის დაკვირვება, რომ ომში არსებითია ხალხის, მთავრობის და არმიის „თვალსაჩინო სამება“, რომელშიც თანაბარი მნიშვნელობისაა მთავრობის წარმმართველი ძალა, არმიის პროფესიონალიზმი და მოსახლეობის პოზიცია.⁵⁰ სახელმწიფოს სიცოცხლისუნარიანობისათვის აუცილებელი ამ სამი კომპონენტის ჰარმონიული თანაარსებობა ეწინააღმდეგება სამხედრო უწყების მიერ მთავრობის ფუნქციათა უზურპაციას, განსაკუთრებით - დემოკრატიული იდეების გავრცელებისა და ადამიანთა მოღვაწეობის პროფესიონალიზაციის ფონზე.

პროფესიონალ სამხედროთა ფენა მილიტარისტულ სახელმწიფოებშიც კი საზოგადოების მხოლოდ ერთი სეგმენტია. ლიბერალური დემოკრატიის იმპერატივია: არც ერთ სოციალურ ჯგუფს არ ჰქონდეს მონოპოლია პოლიტიკაში. სამხედროთა პროფესიონალიზმი კი გულისხმობს სამხედროთა გამორჩეულობას საზოგადოების ყველა სხვა პროფესიული თუ სოციალური ფენისაგან. სამხედრო პროფესიის სპეციფიკა განსაკუთრებით უსვამს ხაზს, ერთი მხრივ, პოლიტიკოსის, მეორე მხრივ კი, მეომრის საქმიანობის, მსოფლმხედველობის, ქცევის კოდის არსებით სხვაობას. სამხედროები წარმოადგენენ სუბ-კულტურას, რომელსაც მოვლენათა „შავ-თეთრი“ ხედვა ახასიათებს და მიდრეკილია იერარქიული და ერთმნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღებისაკენ. სამოქალაქო ცხოვრება, პოლიტიკური პროცესი კი რთული, მრავალპლანიანია და პოლიტიკოსსაც ლავირების, კომპრომისების უნარი მოეთხოვება.⁵¹ სამხედროების ხედვა ფესვგადგმულია წრთვნისა და განათლების სპეციალურ სისტემაში, რაც ომის ეკოლოგიის ექსტრემალური, სტრესული ბუნებითაა ნაკარნახევი.

დემოკრატიულ ქვეყნებშიც პროფესიონალი გენერალი არაერთხელ ქცეულა გამორჩეულ პოლიტიკოსად, მიუღწევია პრეზიდენტის სავარძლისათვისაც. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში იგი ივიწყებს თავის სამხედრო აღკაზმულობას და ირგებს ლიბერალურ მანტიას. წარმატებით გაპოლიტიკოსებული გენერალი ტოვებს სამხედრო სამყაროს როგორც გარეგნულად, ისე შინაგანად, მსოფლმხედველობრივად.⁵² ამის ნიმუშია გენერალი ეიზენჰაუერი. საყურადღებოა, რომ მისი პრეზიდენტობა აშშ სამხედრო ხარჯების შემცირებით აღინიშნა.⁵³ ეიზენჰაუერმა დაამკვიდრა ტერმინი „სამხედრო-ინდუსტრიული კომპლექსი“, როდესაც თავის გამოსათხოვარ სიტყვაში გააფრთხილა ამერიკელები ბიზნესისა და სამხედრო უწყების ამგვარ, დემოკრატიისათვის საზიანო, შესაძლო ალიანსზე.

პოლიტიკურ ასპარეზზე ცალკეულ სამხედროთა წარმატებანი მიანიშნებს იმ მარტივ ჭეშმარიტებაზე, რომ ნიჭიერი ადამიანი თავის თავში მრავალი პოტენციური როლის მატარებელია. უმაღლეს სამხედრო ხელმძღვანელს, რომელიც პოლიტიკოსთა წრეში ტრიალებს, ხშირად თავადაც ახასიათებს პოლიტიკოსთა მოქნილობა. მაგრამ ეს გარემოება არ და ვერ უარყოფს პოლიტიკოსისა და სამხედრო პროფესიების, ქვეყნისა და არმიის მართვის სტილთა შეუთავსებლობას.

სამხედრო ინსტიტუტის შეუფერებლობა პოლიტიკის, საზოგადოების მართვის ამოცანებთან თავად სამხედროთა მიერაა გაცნობიერებული და აღიარებული. შემთხვევითი არაა, რომ მიუხედავად თანამედროვე შეიარაღებული ძალების საშინაო-პოლიციური როლების ზრდისა, პროფესიონალი სამხედრო პოლიციურ საქმეს ნაკლებპრესტიჟულად მიიჩნევს და უძალიანდება სამხედრო-საპოლიციო ფუნქციათა აღრევას. მორის იანოვიცი, რომელიც თანამედროვე შეიარაღებული ძალების მიერ საპოლიციო ფუნქციების შეძენის, ე.წ. „Constabular Forces“ კონცეფციის ერთ-ერთი ავტორია, წინააღმდეგია პოლიციის და არმიის სრული იდენტიფიცირების, რაც თავად ამ კონცეფციისათვის საზიანოდ მიაჩნია.⁵⁴ ერთი მთავარი მიზეზი, რის გამოც პროფესიონალი სამხედრო საშინაო საქმეებში ღიად ჩარევას გაურბის, ისაა, რომ მას ეშინია საკუთარ ხალხთან დაპირისპირების, მას არ სურს ესროლოს ხალხს.⁵⁵

სამხედრო ხელისუფლების დამყარებას რომ საკუთარ მოქალაქეებზე ძალადობა ახლავს თან, ამაზე წარსულისა თუ თანამედროვეობის მრავალი კონკრეტული მაგალითი მეტყველებს. პოლიტიკური მეცნიერების მრავალი წარმომადგენელი აღნიშნავს, რომ, როგორც წესი, სამხედრო ხელისუფლება არა მხოლოდ სისასტიკით, არამედ არაეფექტურობით, სოციალურ-ეკონომიკურ პრობლემათა გადაჭრის ნაკლები უნარით გამოირჩევა. მას შეუძლია გარკვეული ხნით სტაბილურობის უზრუნველყოფა, მაგრამ სამხედრო ცხოვრების მიერ გამომუშავებული კონტროლის ფორმები ნაკლებად შეეფერება ინდივიდუალური მეწარმეობის ეთოსს.⁵⁶

მკვლევართა ნაწილი არ გამორიცხავს, რომ გარკვეულ ეტაპზე და რიგ ქვეყნებში, სამხედრო მმართველობამ შეიძლება სახელმწიფოებრივ მშენებლობაში პოზიტიური როლი შეასრულოს, ტოტალურად კორუმპირებულ სამოქალაქო მმართველობაზე ეფექტური აღმოჩნდეს. 60-იან წლებში ჩატარებული განვითარებადი ქვეყნების სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კვლევებმა რიგ მეცნიერს აფიქრებინა, რომ ორგანიზაციული უნარებიდან გამომდინარე, ადგილობრივი სამხედრო ძალები აგრარული საზოგადოებების „მოდერნიზაციის აგენტები“ არიან. მაგრამ არავის უარუყვია სამხედრო რეჟიმთა სისასტიკე და პოლიტიკურ პლურალიზმთან შეუსაბამობა, რაც მის „პოზიტიურ“ როლს ჩრდილს აყენებს. ამასთან, ემპირიული კვლევები აჩვენებს, რომ ა) სამხედროები ხელისუფლებაში მოდიან კრიზისულ პირობებში, „ეროვნული გადარჩენის“ ლოზუნგებით და იმავდროულად, ეძებენ დასაყრდენსა და მხარდაჭერას გავლენიან სამოქალაქო-პოლიტიკურ ფენებში; ბ) გადატრიალებების უმეტესობა არა წმინდა სამხედრო, არამედ შერეული, ან, უბრალოდ, ალტერნატიული სამოქალაქო მთავრობის მოსვლით მთავრდება. უშუალოდ სამხედრო ხელისუფლების ხანგრძლივობა მეტად მცირეა.⁵⁷ ნათქვამი კიდევ ერთხელ მიუთითებს საზოგადოების მართვისა და სამხედრო სფეროს, პოლიტიკოსისა და სამხედრო პროფესიის შეუთავსებლობაზე.

თუმცა, სამხედრო გადატრიალებანი არ ხდება მხოლოდ სასიცოცხლო ეროვნული ინტერესის დაცვის, სახელმწიფოს გადარჩენის ალტრუისტული მოტივით. როგორც აღვნიშნეთ, ყველაზე განვითარებული საზოგადოების სამხედრო უწყებასაც აქვს მუდმივი თვითმიზნური ინტერესი - ასეთია მისი, როგორც პოლიტიკური სისტემის მნიშვნელოვანი ელემენტის, იმანენტური ფუნქცია. მარტინ ედმონდსი აღნიშნავს, რომ სამხედროები მოგებულნი რჩებიან ეგრეთ წოდებული „უსაფრთხოების დილემით“; ომისათვის მუდმივი მზადება და მისგან გამოწვეული სახელმწიფოთაშორისი სამხედრო შეჯიბრი და უნდობლობა მათთვის „სამსახურის უსაფრთხოების“ უზრუნველმყოფელია.⁵⁸ ბუნებრივია, რომ სამხედროთა „სამსახურის უსაფრთხოება“ შეიძლება წინააღმდეგობაში მოვიდეს ზოგადეროვნულ ინტერესებსა თუ საზოგადოებრივ მოთხოვნილებებთან. აღნიშნული კიდევ ერთხელ მიუთითებს სამხედრო უწყებაზე სამოქალაქო კონტროლის აუცილებლობას, გენერალთა პოლიტიკაში მოსვლის სახიფათოობას.

მორის იანოვიცი სამხედროთა კონტროლის და სამოქალაქო ხელისუფლებისადმი ლოიალობის ერთ არსებით გარანტიას სამხედროთა მიერ ლიბერალურ-დემოკრატიული მსოფლმხედველობის გათავისებაში, ოფიცრების პოლიტიკურ განათლებაში ხედავს. მისი თქმით, ტაქტიკური წრთვნა დაკავშირებული უნდა იყოს საერთაშორისო ვითარების მოთხოვნებთან.⁵⁹ იანოვიცი მხარს უჭერს სამხედრო უწყების წარმომადგენელთა მაქსიმალურ, ყოველდღიურ კონტაქტებს სამოქალაქო მოსახლეობასთან. იგი ამაში სამხედრო და სამოქალაქო ღირებულებების დაახლოების და სამხედრო გადატრიალებებისაგან თავის დაზღვევის საწინდარს ხედავს. ჰანტინგტონიც მოგვიანებით მივიდა დასკვნამდე, რომ სამხედრომ, განსაკუთრებით ახალ დემოკრატიებში, დემოკრატიის ანბანი უშუალო პროფესიულ მოვალეობებზე არანაკლებ უნდა გაითავისოს. ამასთან, ჰანტინგტონი ეჭვს გამოთქვამდა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ამერიკულ პოლიტიკასა და პოლიტიკურ მეცნიერებაში ჩამოყალიბებულ ფუზიონიზმის სკოლის შეხედულებების მართებულობაზე, რომელიც სამხედრო და სამოქალაქო პოლიტიკისა და ხელმძღვანელობის სრულ შერწყმას უჭერდა მხარს.

ჰანტინგტონის თქმით, ფუზიონისტები მოითხოვდნენ, რომ სამხედროებს თავის შეხედულებებში პოლიტიკური და ეკონომიკური ხედვების ჩაერთათ - ეკეთებინათ დასკვნები მნიშვნელოვან პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ხდომილებებზე, ხოლო ქვეყნის პოლიტიკურ და სამხედრო ხელმძღვანელებს ეროვნულ უსაფრთხოების პოლიტიკაზე იდენტური შეხედულებები ჰქონოდათ. ჰანტინგტონისათვის მსგავსი მიდგომა სამხედროთა პოლიტიკურ ბატალიებში ჩაბმის ტოლფასია, რადგან სამოქალაქო პოლიტიკოსები განსხვავებული შეხედულების მქონე ჯგუფებად იყოფიან და პრაქტიკაში ყოველი მათგანი სამხედროთა პოლიტიკურ-ეკონომიკური აზრების მისთვის მისაღები შინაარსით შევსებას შეეცდება.⁶⁰

სამხედროთა პროფესიონალიზმი და, იმავდროულად, მათი პოლიტიკური განათლება გარკვეული ნიადაგია იმისა, რომ ეროვნული უსაფრთხოების „დარაჯმა“, საკუთარი ნება არ მოახვიოს თავს მშობელ საზოგადოებას. სამოქალაქო საზოგადოებაში ხელისუფლება საყოველთაო არჩევნებით იქმნება, სამხედრო უწყებაში კი დაწინაურება, ძირითადად, შიდა განაწესის საქმეა, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს პოლიტიკოსთა და სამხედროთა გამიჯნვის აუცილებლობას. მაგრამ ეს გამიჯნვა არსად არაა მინდობილი მხოლოდ სამხედროთა შინაგან ეთიკასა და განათლებულობაზე. ისტორიის მანძილზე პოლიტიკურმა სისტემებმა გამოიმუშავა სამხედროთა კონტროლის მრავალფეროვანი, პოზიტიური ტექნოლოგია.

ზემოთქმული კარგად აჩვენებს, რატომაა სახიფათო სამხედროთა პოლიტიკაში დამკვიდრება; მათ გააჩნიათ დიქტატურის პოტენციალი. მაგრამ შეიარაღებული ძალების პოლიტიკისაგან სრული იზოლირება არც შესაძლებელია და არც სასურველი. სხვაგვარად, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები, როგორც უსაფრთხოების პოლიტიკის სფერო, არ იარსებებდა ან სამხედრო გადატრიალებათა თემატიკით შემოიფარგლებოდა.

მარტინ ედმონდსი თვლის, რომ საჭიროა არმიისა და საზოგადოების დიალოგი, რათა მიღწეულ იქნას კონსენსუსი არმიის ადგილზე საზოგადოებაში და, საერთოდ, ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკის თაობაზე.⁶¹ არმიის პროფესიონალური გამორჩეულობის დამცველი, სემუელ ჰანტინგტონიც მიიჩნევს, რომ ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკაში გადაწყვეტილების მიღება რიგ ღირებულებებს შორის არჩევანის გაკეთებას გულისხმობს და ამისათვის სამხედრომ თავისი, პროფესიონალური ხედვა უნდა წარმოადგინოს ხელისუფალთა წინაშე. მეტიც, სამხედრო ვალდებულია დარწმუნდეს, რომ მისი ხედვა არაა სრულიად იგნორირებული. მსგავსი შეხედულება გვაბრუნებს კლაუზევიცთან, რომლის თქმით, სამხედრო საქმეში სრულიად გაუთვითცნობიერებელმა პოლიტიკოსმა შესაძლოა თავისი გადაწყვეტილებით სამხედრო მოქმედებებზე უარყოფითი გავლენა იქონიოს. ამიტომ სამხედრო პირი პოლიტიკოსთა მუდმივი მრჩეველი უნდა იყოს.⁶²

ზღვარი სამხედროთა რჩევებსა და პოლიტიკურ ზეგავლენას შორის მკვეთრი ვერ იქნება. მისი დაცვა, სამხედრო და სამოქალაქო შეხედულებათა ჰარმონიზაცია სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების საგანი და ხელისუფლების მოვალეობაა.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები სახელმწიფოსა და საზოგადოების, მათი ცალკეული ინსტიტუტების ურთიერთმიმართებებია და, ამდენად, საშინაო-ინსტიტუციური პოლიტიკის სფეროა. ამასთან, აღნიშნული სფეროს კვლევა ნათელყოფს, რომ ზღვარი საშინაო და საგარეო პოლიტიკას შორის აგრეთვე პირობითია. შეუძლებელია განცალკევება პრაქტიკული საგარეო პოლიტიკური კურსისა იმისაგან, თუ რა სტილით, წესებითა და პროცედურით ხორციელდება იგი: როგორია მის შემქმნელთა და განმახორციელებელთა სტატუსი, წონა, პირადი ინტერესი. „სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში საბოლოო მიზანი არის ღირებულებათა და წარმოდგენათა ჰარმონიზაცია, კონსენსუსი უსაფრთხოების პოლიტიკაზე“.⁶³ აღნიშნული თანხმობის გარეშე სახელმწიფოს უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკა წარმატებული ვერ იქნება.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების შესწავლის გარეშე შეუძლებელია კონკრეტული სახელმწიფოების საგარეო პოლიტიკის, მეტიც - საერთაშორისო ურთიერთობების გაგება. ამიტომ, საერთაშორისო ურთიერთობების წამყვანი სპეციალისტები და სხვადასხვა სკოლები სათანადო ყურადღებას უთმობენ ისეთ საკითხებს, როგორიცაა უსაფრთხოების პოლიტიკის მთავარი და ფუნქციური აქტორები (მთავრობა, აღმასრულებელი სტრუქტურები, საზოგადოებრივი ჯგუფები), მათი სუბ-კულტურები და თვითმიზნური ინტერესები;⁶⁴ მთავრობის ხარისხი და ეროვნული მორალი.⁶⁵

საგარეო და საშინაო პოლიტიკების ურთიერთზეგავლენის, კერძოდ კი, სახელმწიფოთა უსაფრთხოების პოლიტიკაში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების როლის დამადასტურებელი მრავალი კონკრეტული კვლევა არსებობს. მაგალითისათვის საინტერესოა რიზა ბრუკსის მიერ არაბული რეჟიმების სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების კვლევა. ავტორი აღნიშნავს, რომ სირიის ხელისუფლება ლიბანის ტერიტორიაზე საკუთარი ჯარების ყოფნას სტრატეგიული მოსაზრებებით ასაბუთებს. მაგრამ ლიბანში დისლოცირებულ სირიელ სამხედროთა მონაწილეობა კონტრაბანდაში ბადებს ეჭვს, რომ პრეზიდენტი ასადი წინააღმდეგია ლიბანიდან ევაკუაციისა, რადგან უფრთხის ერთგული სამხედროებისათვის შემოსავლების შემცირებას. ამდენად, საგარეო უსაფრთხოების მოტივაცია ძლიერდება საშინაო უსაფრთხოების მოთხოვნილებებით.⁶⁶

საერთაშორისო ურთიერთობების რეალიზმის სკოლის ერთ-ერთი ფუძემდებელი ჰანს მორგენტაუ წერდა: საჭიროა თუ არა, რომ ერმა, იმისათვის რათა ძლიერი იყოს, იყოლიოს დიდი არმია? . . .არის თუ არა მუდმივი ბრძოლისუნარიანი შეიარაღებული ძალა უფრო მნიშვნელოვანი, ვიდრე გაწრთვნილი რეზერვი?. . .რამდენად დიდი სამხედრო სტრუქტურების შექმნის უფლება შეიძლება მისცეს ერმა თავის თავს? ამ კითხვებზე სწორი ან არასწორი პასუხის გაცემა უშუალო გავლენას ახდენს ეროვნულ სიძლიერეზე.⁶⁷ მორგენტაუ თვლიდა, რომ მთავრობის ხარისხი იზომება საგარეო პოლიტიკას, ეროვნულ მატერიალურ და ჰუმანურ რესურსთა შორის სწორი ბალანსის უნარით. ამგვარი ბალანსი, სწორი პასუხების მოძიება ზემოთაღნიშნულ კითხვებზე სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებით მიიღწევა.

არსებითად, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები უსაფრთხოების პოლიტიკის ჩარჩოა, რომლის ფარგლებში ურთიერთქმედებს ხელისუფლების არაერთი სააგენტო, შეიარაღებული ძალები, მას მედია თუ არასამთავრობო და აკადემიური ინსტიტუტები. ეს უკანასკნელნი, რომელთაც ბრიტანეთში ხატოვნად „Defense Village“-ს (თავდაცვის სოფელს) უწოდებენ, მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ უსაფრთხოების პოლიტიკის ალტერნატიული ექსპერტიზის, მისი გამჭვირვალეობის უზრუნველყოფის და საზოგადოებრივი აზრის ფორმირების საქმეში.

თუ სისტემურ მიდგომას დავუბრუნდებით და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სისტემურ ტერმინებში განსაზღვრას შევეცდებით, უსაფრთხოების პოლიტიკის „ინსტიტუციონალური დონე“ უსაფრთხოების სისტემის ელემენტთა ურთიერთობის სტრუქტურად წარმოგვიდგება, სამხედრო და სამოქალაქო უწყებების თუ „თავდაცვის სოფელის“ კონტაქტები - სისტემის შიგნით „შეტანა-გამოტანის“ მუდმივ დიალექტიკად.

ამავე დროს, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები სახელმწიფოსა და საზოგადოებრივი „გარემოს“ ურთიერთობაცაა. უსაფრთხოება, როგორც საზოგადოებრივი ღირებულება, მოქალაქეების მიერ ხელისუფლების ქმედებათა შეფასებაზეა დამოკიდებული. შეიარაღებული ძალების და მთელი სისტემის იმიჯი და ქმედება გავლენას ახდენს უსაფრთხოების საზოგადოებრივ აღქმებზე. როცა ხალხი იწყებს ფიქრს, რომ უსაფრთხოების საშუალებები არაადეკვატურია, უსაფრთხოების სისტემა ნდობას კარგავს.⁶⁸ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებია ის სტრუქტურა, რომელიც კონკრეტულ საგარეოპოლიტიკურ და ოპერატიულ აქციებთან ერთად საზოგადოებისა და არმიის, საზოგადოებისა და ხელისუფლების ურთიერთგაგებას უნდა უზრუნველყოფდეს.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის ის ასპექტი, რომელიც უსაფრთხოების სისტემის საზოგადოებრივ გარემოსთან ურთიერთქმედებას ეხება, შეიძლება უსაფრთხოების პოლიტიკის ოპერატიულ დონედ, ხელისუფლების მიერ ეროვნული უსაფრთხოების მიზნით დაგეგმილ და განხორციელებულ ნაბიჯებადაც წარმოვიდგინოთ. ესაა საზოგადოებრივი ურთიერთობები, რომელთა მეშვეობით ხელისუფლება მოქალაქეთა მომხრობას ცდილობს და რომელთა მნიშვნელობა უსაფრთხოების პოლიტიკის წარმატებაში არანაკლკბია, ვიდრე უშუალო საფრთხეებზე რეაგირება.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების მდგომარეობა უშუალო კავშირშია სახელმწიფოს ლეგიტიმურობის საკითხთან, რადგანაც ლეგიტიმურობა მთავრობის ეფექტურობასა და მის საზოგადოებრივ მხარდაჭერაზეა დაფუძნებული. ლეგიტიმურობის და ქმედითუნარიანობის შესანარჩუნებლად ეროვნული უსაფრთხოების სისტემას შინაგანი ინტეგრირება და საზოგადოების წინაშე ანგარიშგების რეალური მექანიზმები სჭირდება.

შენიშვნები

¹ ალექსანდრე რონდელი, საერთაშორისო ურთიერთობები, თბილისი, 1996, გვ.85-102; Robert A, Heineman, Political Science. An Introduction, The MgCraw Hill Companies, Inc., 1996, გვ. 210.

² Graham Evans and Jeffrey Newnham, Dictionary of International Relations, Penguin Books, 1998, გვ. 496.

³ Barry Buzan, Ole Woever Jaap de Wilde, Security: A New Framework for Analysis, Lynne Ricnner Publishers, London, 1998, გვ. 27

⁴ Arnold Wolfers, Discord and Collaboration: Essays on International Politics, Baltimore, 1962; Martin Edmonds, Armed Services and Society, Leicester University Press, 1988.

⁵ Martin Edmonds, Armed Services and Society, Leicester University Press, გვ. 117-118.

⁶ Harold Laswell, Essays on the Garrison State, Edited by Jay Stanley, 1997, Transaction Publishers, New Jersey, USA.

⁷ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 118.

⁸ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 21.

⁹ იქვე, გვ. 23-24.

¹⁰ Samuel P. Huntington, The Soldier and the State: The Theory and Politics of Civil-Military Relations, Harvard University Press, renewed by Samuel P. Huntingon, Twelth Printing, 1995, გვ.1.

¹¹ Fernanda Faria and Alvaro Vasconcelos, Security in Northern Africa, Chailot Papers, 25, September 1996, Institute for Security Srudies, Paris; S. P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი.

¹² Fernanda Faria and Alvaro Vasconcelos, დასახელებული ნაშრომი.

¹³ Allesandro Politti, European Security: The New Transnational Risks, Chaillot Papers, # 29, October 1997, Institute for Security Studies, Paris.

¹⁴ Jean Freymond, Neutrality and Security Policy as Components of the Swiss Model, A Journal of Comparative Politics, Vol. 23, # 1, Winter 1988, გვ. 64.

¹⁵ Основы Экономической безопасности, Под редакцией Б. А. Олеиникова, ЗАО Бизнес-школа, Москва, 1997, გვ. 11-13; 36

¹⁶ იქვე, გვ. 10.

¹⁷ Baryy Buzan, Ole Waever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 29.

¹⁸ იქვე, გვ. 34.

¹⁹ Robert A, Heineman, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 144.

²⁰ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 37.

²¹ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 122.

²² Основы Экономической безопасности, Под редакцией Б. А. Олеиникова, ЗАО Бизнес-школа, Москва, 1997, გვ. 32

²³ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 122.

²⁴„გარნიზონ-სახელმწიფოს“ ცნება ჰაროლდ ლასველს ეკუთვნის და უსაფრთხოების ინტერესებზე აპელირებით ტოტალიტარული რეჟიმის დამყარებას ნიშნავს. „სამხედრო-ინდუსტრიული კომპლექსის“ კონცეფცია რაიტ მილსის სახელს უკავშირდება და აღნიშნავს მრეწველთა, მთავრობის წევრთა და სამხედროთა მიერ მმართველი ელიტის ფორმირების შესაძლებლობას.

²⁵ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 29.

²⁶ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 122-123.

²⁷ მთავრობა ვალდებულია აკეთოს განმარტებები უსაფრთხოების პოლიტიკაზე, მაგრამ მას შეუძლია დაიწყოს საომარი მოქმედებებიც კი პარლამენტის ნებართვის გარეშე.

²⁸როგორც რობერტ ჰეინემანი აღნიშნავს, ვესტმინსტერის ტიპის საპარლამენტო დემოკრატიებში პარლამენტი მოქმედებს როგორც სადისკუსიო ფორუმი, აღმასრულებელი შტოს წინადადებათა მალეგიტიმიზირებელ კანონთა მიღებით; როგორც საპარლამენტო, ისე საპრეზიდენტო სისტემებში კანონმდებლები მნიშვნელოვნად დამოკიდებულნი არიან აღმასრულებელთა ინიციატივასა და ექსპერტიზაზე და ამდენად, მათი კანონშემოქმედებითი საქმიანობაც შეზღუდულია; როგორც წესი, დემოკრატიულ ერებში პარლამენტები შეზღუდულნი არიან პოლიტიკის ჩამოყალიბების სფეროში ინსტიტუციურად, პოლიტიკურად და პრაქტიკულად. Robert A. Heineman, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 180; 187-189.

²⁹ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 149-150.

³⁰ იქვე, გვ. 123, 131.

³¹ Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 1.

³² იქვე, გვ. 2.

³³ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 24.

³⁴ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 27.

³⁵ იქვე, გვ. 36-42.

³⁶ იქვე, გვ. 56-57.

³⁷ Moris Janovitz, The Professional Soldier: A Social and Political Portrait, New Jork, The Free Press, 1960, გვ. 12.

³⁸ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ 57.

³⁹ Risa Brooks, Political-Military Relations and The Stability of Arab Regimes, Adelphi Paper 324, IISS 1998, გვ. 26-27.

⁴⁰ Hans J. Morgentau, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 60-61.

⁴¹ ამის შესახებ იხ. Hans J. Morgentau-ს, S. P. Huntington-ის, M. Edmonds-ის დასახელებული ნაშრომები.

⁴² Robert A. Heineman, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 118.

⁴³ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 55.

⁴⁴ Moris Janovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 15.

⁴⁵ Samuel P. Huntington, The Third Wave, Democratization in the Late Twentieth Century, University of Oclahoma Press, 1991.

⁴⁶ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 29.

⁴⁷ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 51.

⁴⁸ Michael Howard, Clauzevitz, Oxsford University Press, 1988, გვ. 28-29; 38 Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 19-59.

⁴⁹ Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 34.

⁵⁰ Michael Howard, Clauzevitz, Oxsford University Press 1988, გვ. 28-29; 38 Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 20.

⁵¹ინტერვიუ ლონდონის სამეფო კოლეჯის ომების შემსწავლელი დეპარტამენტის .პროფესორთან ჯეიმს გოუსთან, სექტემბერი 1998; იხ. აგრეთვე არმია და საზოგადოება საქართველოში, ბიულეტენი N 3, თბილისი, 1999, გვ. 22.

⁵²Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 157-162; ჯეიმს გოუ, ბიულეტენი არმია და საზოგადოება საქართველოში N3, გვ. 22.

⁵³ Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 161.

⁵⁴ Moris Janovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 419.

⁵⁵ ჯეიმს გოუ, ბიულეტენი არმია და საზოგადოება საქართველოში. . ., გვ. 23.

⁵⁶ Robert A. Heineman, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 159; Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 206.

⁵⁷ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 93-112; გვ. 202-207.

⁵⁸ იქვე, გვ. 2.

⁵⁹ Moris Janovitz, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 426.

⁶⁰ Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 350-352.

⁶¹ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 132.

⁶² Michael Howard, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 38.

⁶³ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 132.

⁶⁴ Barry Buzan, Ole Woever, Jaap de Wilde, დასახელებული ნაშრომი, გვ 55-57.

⁶⁵ Hans J. Morgentau, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 149-154.

⁶⁶ Riza Brooks, Political-Military Relations and the Stability of Arab Regimes, Adelphi Paper, 324, IISS, 1998, pp. 26-27.

⁶⁷ Hans J. Morgentau, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 139.

⁶⁸ Martin Edmonds, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 126.

საქართველოს შეიარაღებული ძალების აღმშენებლობის ძირითადი მიმართულებები და ორგანიზაციულ-საშტატო სტრუქტურა ორიენტირებული უნდა იყოს არსებულ და მოსალოდნელ მუქარებზე ადეკვატური პასუხისათვის. ამასთან‚ ახლავე უნდა აღვნიშნოთ‚ რომ ამჟამად საქართველოს არამც და არამც არ სჭირდება კლაუზევიცის სტრატეგიით გათვალისწინებული შეიარაღებული ძალები‚ რომლის ამოცანაა ერთ ან რამდენიმე გადამწყვეტ ბრძოლაში მოწინააღმდეგის შეიარაღებული ძალების განადგურება და მისი ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილის ოკუპაცია. საქართველოს შეიარაღებული ძალები ემსახურებიან კონფლიქტის შესაძლო ესკალაციის ნეიტრალიზებას და მისი სამხედრო მიზნები ექვემდებარება ძირითად პრიორიტეტებს ეროვნული ინტერესების სფეროში. ეს პრიორიტეტებია:

- სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის დაცვა;

- გარედან შესაძლო ზეწოლისათვის წინ აღდგომა;

- ტერიტორიული მთლიანობის დაცვა;

- საქართველოს მიერ ნაკისრი საერთაშორისო ვალდებულებების შესრულება;

- საქართველოს ტერიტორიაზე გამავალი კომუნიკაციების სისტემების დაცვა გარედან მუქარისაგან;

- ტერორიზმთან‚ ნარკობიზნესთან‚ ორგანიზებულ დანაშაულებებთან ბრძოლა იმ ვითარებაში‚ როდესაც სხვა სამხედრო ფორმირებების ძალისხმევა საკმარისი არ არის.

ამას გარდა, საქართველოს შეიარაღებული ძალების კომპეტენციაში უნდა შედიოდეს გარედან აგრესიის შემთხვევაში დროის მოგება‚ რათა ქვეყნის პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ გამონახოს საშუალებები აგრესიის შედეგების გასანეიტრალებლად‚ ხოლო სახელმწიფოს ტერიტორიის დიდი ნაწილის დაკარგვის შემთხვევაში წინააღმდეგობის მოძრაობის ორგანიზება.

ყველა სხვა სახის მოქმედბა‚ მათ შორის საშინაო წესრიგის დამყარება, არ განეკუთვნება საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს ქვემდებარე ჯარების კომპეტენციას.

ზემოხსენებულ ეროვნულ ინტერესებს სამხედრო სახის მუქარა შეიძლება შეექმნას შემდეგი ტიპის კონფლიქტებისას:

- სრულმასშტაბიანი სამხედრო კონფლიქტი. ეს არის ისეთი კონფლიქტი‚ რომელიც მოითხოვს მოქმედებებში შეირაღებული ძალების მთლიანად ჩართვას‚ მობილიზაციის გამოცხადებას‚ ქვეყნის გადაყვანას სამხედრო რელსებზე. თავის მხრივ, ამგვარი მოქმედება შეიძლება მიმდინარეობდეს მასში მონაწილე ერთი მხარის მეორეზე რესურსების მნიშვნელოვანი აღმატებულობის პირობებში‚ ან ამ რესურსების მეტ-ნაკლები თანაბრობის ვითარებაში;

- საშუალო ინტენსივობის ომი. ესაა კონფლიქტი‚ რომელიც მოითხოვს სახელმწიფოს შეიარაღებულ ძალთა მნიშვნელოვანი ნაწილის მობილიზებას, თუმცა, არა საყოველთაო მობილიზაციის გამოცხადებას და ქვეყნის გადაყვანას სამხედრო რელსებზე. ასეთად შეიძლება მივიჩნიოთ რიგი პოსტსაბჭოური კონფლიქტები‚ მათ შორის‚ ქართულ-აფხაზური და ყარაბახისა. ხშირად მობილიზაციის გამოუცხადებლობა განპირობებულია სახელისუფლო ინსტიტუტების სისუსტით‚ რაც მდგომარეობს რესურსების საყოველთაო აღრიცხვის უუნარობაში. პოსტსაბჭოური ან ბოსნიური კონფლიქტების არასრულმასშტაბიანობა უმეტესწილად ამ მიზეზითაა განპირობებული. თუმცა, კავკასიაში არ არის გამორიცხული ვითარება შედარებით მსხვილი (მაგრამ არა სრულმასშტაბიანი) კონფლიქტებისა‚ რომელთა დროსაც არ იქნება რეალიზებული სრულმასშტაბიანი სამხედრო მოქმედებისათვის დამახასიათებელი პარამეტრები;

- მცირე ინტენსივობის ომი. იგი სავსებით რეალურია ჩვენს რეგიონში მიმდინარე კონფლიქტებთან კავშირში. ეს არის მოქმედებები‚ რომელიც მიმდინარეობს შედარებით წვრილი შენაერთებით‚ მკვეთრად გამოკვეთილი ფრონტის ხაზის გარეშე;

- საქართველოსათვის არატრადიციული ოპერაციები - სამშვიდობო ოპერაციებში მონაწილეობა. მომავალში მოსალოდნელია საქართველოს შეიარაღებული ძალების მონაწილეობა საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ წარმოებულ ოპერაციებში.

იმისდა მიუხედავად‚ რომ მსხვილმასშტაბიანი კონფლიქტის რისკი დღეს მცირეა, პერსპექტივაში მისი მთლიანად გამორიცხვა არ შეიძლება. კავკასიაში პროცესების ყოველდღიური დესტაბილიზაცია დაჟინებით წევს წინა პლანზე საშუალო და მცირე ინტენსივობის მოსალოდნელი კონფლიქტების საკითხს. აქედან გამომდინარე, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია სამხედრო აღმშენებლობისას პრიორიტეტი მიენიჭოს საშუალო ინტენსივობის კონფლიქტისათვის და მცირე ინტენსივობის მოქმედებისათვის გამიზნული ძალების აღმშენებლობას, განსაკუთრებით, ისეთი შეიარაღებული ძალების შესაქმნელად‚ რომელსაც სრულფასოვანი მონაწილეობის მიღება შეეძლება სრულმასშტაბიან მოქმედებებში.

ქვეყნის ეკონომიკური პოტენციალის ამაღლების პარალელურად და სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტების გაძლიერების შემდეგ შეიძლება გადასვლა სამხედრო აღმშენებლობის ახალ ეტაპზე‚ რომელიც მოიცავს მსხვილმასშტაბიანი მოქმედებისთვის ვარგისი ძალების შექმნასაც.

როგორც ვხედავთ, საქართველოს შეაიარაღებული ძალების აღმშენებლობის გზაზე მდგარი ერთ-ერთი დილემა არის ის‚ რომ ჩვენს შეიარაღებულ ძალებს შეიძლება მონაწილეობის მიღება მოუხდეს ერთმანეთისაგან თვისებრივად განსხვავებული სახის მოქმედებებში. ზოგი მათგანი მოითხოვს საგანგებო გაწვრთნას. ამ პრობლემის გადაწყვეტის საუკეთესო საშუალება იქნებოდა პროფესიულ პრინციპზე დამყარებული არმიის შექმნა‚ რომელშიც კონტრაქტის საფუძველზე ხანგრძლივად მომსახურე პირები შეძლებდნენ შეემუშავებინათ მოქმედებისათვის საჭირო ჩვევები. მაგრამ საქართველოს შეიარაღებული ძალების დაკომპლექტება მთლიანად პროფესიულ პრინციპებზე, სამწუხაროდ, ამჟამად შეუძლებელია. ამას ხელს უშლის:

- რესურსების არარსებობა;

- რეზერვისტების იმგვარი სისტემის არარსებობა‚ რომელიც ჩვენს შეიარაღებულ ძალებს შეავსებდა საშუალო და მსხვილმასშტაბიან კონფლიქტში საჭირო ჯარისკაცთა რაოდენობამდე;

- არმიის მარგინალიზაციის მიმდინარე ტენდენცია. პროფესიული არმია, რომელსაც თვეობით არ მიუღია ხელფასები (ვინმეს სურვილისგან დამოუკიდებლად), შეიძლება საზოგადოებისათვის საშიშ ინსტიტუტად იქცეს.

აქედან გამომდინარე, საჭიროდ მიგვაჩნია არმიის დაკომპლექტება შერეული პრინციპით‚ რომლის დროსაც პირადი შემადგენლობის ის ნაწილი‚ რომელიც მცირე ინტენსივობის და არატრადიციული მოქმედებებისათვისაა განკუთვნილი, დაკომპლექტდება კონტრაქტის საფუძველზე‚ ხოლო საშუალო ინტენსივობის კონფლიქტისთვის განკუთვნილი ძალების პირადი შემადგენლობა - გაწვევით. გაწვევის ვადა მინიმალური უნდა იყოს‚ ხოლო ნაწილებსა და შენაერთებში ახალწვეულთა როტაციის ტემპი შეძლებისდაგვარად - მაქსიმალური‚ რათა განეტრალდეს არასაწესდებო ურთიერთობათა შესაძლებლობანი. ამასთან‚ თანდათანობით უნდა გაიზარდოს კონტრაქტით მომსახურეთა წილი „ჩვეულებრივ“ ნაწილებში‚ ხოლო ზოგი მათგანი ახლავე უნდა დაკომპლექტდეს პროფესიონალებით. ერთი სიტყვით, არმიის აღმშენებლობისას რეალიზებულ უნდა იქნას მოქალაქე-ჯარისკაცის კონცეფცია პროფესიული ელემენტების დონის თანდათანობითი ზრდის პირობებში. სერჟანტთა კორპუსი მთლიანად პროფესიონალებით უნდა დაკომპლექტდეს‚ ბოლო უნდა მოეღოს რეზერვისტი ოფიცრების ორწლიან სავალდებულო სამსახურში გაწვევის საბჭოურ პრაქტიკას. ყოველივე ამის განხორციელება შესაძლებელია იმ შემთხვევაში, თუ შეიქმნება სათანადო საყოფაცხოვრებო პირობები.

საქართველოში სამხედრო აღმშენებლობაზე‚ ისევე როგორც მთლიანად ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებზე, ნეგატიურ ზეგავლენას ახდენს შემდეგი ფაქტორები:

- ქვეყნის სახელმწიფოებრივი ერთიანობის მოშლა;

- სახელმწიფო ინსტიტუტების სისუსტე‚ რაც გამოწვეულია მათი სტრუქტურული ამორფულობით‚ სახელმწიფო მოხელეთა არაკომპეტენტურობით და კორუფციის უაღრესად მაღალი დონით;

- სახელმწიფო პოლიტიკური სისტემის სტრუქტურირების პროცესის გაწელვა იქამდეც კი‚ რომ კონსტიტუციურად არ არის განსაზღვრული საქართველოს შიდა სახელმწიფოებრივი სტრუქტურა და მოწყობა;

- არსებული კონსტიტუციური მექანიზმების მოუქნელობა და არაეფექტიანობა პოლიტიკური გადაწყვეტილებების ოპერატიულად მიღების აუცილებლობისას;

- ეკონომიკური კრიზისი‚ რომელსაც ბოლო არ უჩანს და მოსახლეობის მასიური გაღატაკება‚ სახელმწიფო ბიუჯეტის ქრონიკული შეუსრულებლობა და სახელმწიფოსათვის აუცილებელი ხარჯების უკმარსობა‚ იმ პირობებში‚ როდესაც გამოყოფილი მიზერული თანხებიც კი, როგორც წესი, ან იფლანგება ან არაეფექტიანად იხარჯება;

სამხედრო აღმშენებლობის შემთხვევაში ზემოხსენებულ ფაქტორებს ემატება შემდეგი:

- მოსახლეობაში და შეიარაღებულ ძალებშიც კი დამარცხებული არმიის სინდრომის არსებობა‚ რაც სამხედროებს არ უყალიბებს იმის მზაობას‚ რომ თავს გაართმევენ დაკისრებულ ამოცანებს‚ ხოლო მოსახლეობაში ნერგავს უიმედო განწყობილებას - ქართველებს არც შეგვიძლია და არც გვინდა სამხედრო აღმშენებლობა;

- „თოფიანი კაცის“ სინდრომი‚ რომელიც გამოიხატება მოსახლეობის უნდობლობით ნებისმიერი სახის სამხედრო ფორმირების მიმართ. ეს, უპირველეს ყოვლისა, გამოწვეულია სხვადასხვა პარამილიტარიზებული დაჯგუფების თარეშით 1991-95 წლებში;

- სრული კონცეპტუალური ვაკუუმი შეარაღებულ ძალთა აღმშენებლობის საქმეში;

- ქვეყანაში სამხედრო და სამხედრო საქმესთან დაკავშირებულ მეცნიერებათა განუვითარებლობა;

- სამხედრო საკითხებზე სპეციალიზებული მას მედიის წარმომადგენელთა კორპუსის არარსებობა;

- სამხედრო სამსახურის დაბალი პრესტიჟულობა;

- სამხედრო ბიუჯეტის აშკარა უკმარისობა‚ სამხედროებისათვის თვეების განმავლობაში ხელფასის გადაუხდელობა.

- ჯარში უაღრესად ცუდი საყოფაცხოვრებო პირობები‚ რაც გასაწვევ პირთა დიდ ნაწილს დეზერტირობისკენ უბიძგებს;

- არასაწესდებო ურთიერთობათა არსებობა.

ამ ჩამონათვალის გაგრძელება კიდევ შეიძლება‚ მაგრამ, ვფიქრობთ, ესეც საკმარისია‚ რათა თვალსაჩინო გახდეს ის მასშტაბური სიძნელეები‚ რომელთა წინაშეც დგას შეიარაღებულ ძალთა აღმშენებლობა საქართველოში. ეჭვს გარეშეა‚ რომ ამ პრობლემების გადაწყვეტა შესაძლებელია მხოლოდ მთელი საზოგადოების‚ გავლენიანი პოლიტიკური ძალების და სამხედროთა უაღრესად მჭიდრო თანამშრომლობის და შესაბამისი საზღვარგარეთული დახმარების პირობებში. არადა‚ საქართველოს სახელმწიფოებრივი არსებობისათვის ეფექტიანი შეიარაღებული ძალები აუცილებელია. ეს განპირობებულია შემდეგი ფაქტორებით:

- უაღრესად რთული და გაურკვეველი გეოპოლიტიკური ვითარება ჩვენი ქვეყნის ირგვლივ;

- საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის რღვევის ფაქტები;

- ჩვენს მეზობლებს შორის კონფლიქტების‚ ზოგჯერ სამხედრო მოქმედებათა განახლების შესაძლებლობა;

- ძალიან გაურკვეველი სიტუაცია რუსეთში‚ რომელიც არ გამორიცხავს არანაირ სცენარს‚ მათ შორის - ხელისუფლებაში ექსპანსიონისტური ძალების მოსვლას ანდაც ქვეყნის დაშლას.

ამას გარდა, უეჭველია ისიც, რომ შეაიარაღებულ ძალებს საქართველოში სხვა ფუნქციებიც აკისრია‚ მათ შორის:

- არმია სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის ერთ-ერთი აუცილებელი ატრიბუტია;

- არმიას აკისრია დიდი მნიშვნელობის სიმბოლური ფუნქცია - მოქალაქებში იმ რწმენის ჩამოყალიბება‚ რომ ისინი დამოუკიდებული სახელმწიფოს მოქალაქეები არიან;

- ეროვნული კონსოლიდირების პროცესის ხელშეწყობა‚ რაც კარგად ჩანს იმ სახელმწიფოთა მაგალითზე‚ სადაც თანაარსებობს სხვადასხვა ეთნიკური და სუბეთნიკური ჯგუფი (გერმანია‚ შვეიცარია).

ყოველივე ზემოთქმული იძლევა იმ დასკვნის გაკეთების საშუალებას‚ რომ საქართველოსათვის ძირითადი სტრატეგიული დილემა მდგომარეობს, ერთი მხრივ, ეფექტიანი შეიარაღებული ძალების არსებობის სასიცოცხლო აუცილებლობასა და ამგვარი შეიარაღებული ძალების აღმშენებლობისათვის საჭირო რესურსთა აშკარა უკმარისობას შორის. ამ დისპროპორციის დასაძლევად აუცილებელია რესურსების გამოძებნა და მობილიზება. ეს ხანგრძლივი და რთული პროცესია‚ მაგრამ უამისოდ შეუძლებელია ერთ-ერთი უმთავრესი ეროვნული მიზნის მიღწევა - ეფექტიანი შეიარაღებული ძალების შექმნა. ვითარებას ერთგვარად აიოლებს ის‚ რომ სრულმასშტაბიანი სამხედრო აგრესიის საფრთხე დიდი არ არის (თუმცა, სამწუხაროდ, მისი მთლიანად გამორიცხვაც შეუძლებელია) და სამხედრო აღმშენებლობა შეიძლება შედარებით მშვიდობიან ვითარებაში განხორციელდეს. ამასთან გასათვალისწინებელია ისიც‚ რომ საქართველოს ეროვნულ უსაფრთხოებას განსაზღვრავს არა მხოლოდ გარკვეულ მუქარათა სპექტრი‚ არამედ იმ სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტების სისუსტე‚ რომელნიც ამ მუქარების გასანეიტრალებლად არიან მოწოდებულნი. აქედან გამომდინარე‚ რესურსების მობილიზება გულისხმობს არმიის‚ როგორც სახელმწიფო პოლიტიკის ინსტიტუტის, ქმედითუნარიანობის ჯერ გაძლიერებას‚ ხოლო შემდგომ თვისებრივად ახალ დონეზე გადაყვანას.

მთავარი სირთულეები ატარებს როგორც ობიქტურ‚ ისე სუბიექტურ ხასიათს. ობიექტურ სირთულეთაგან, პირველ ყოვლისა, უნდა გამოიყოს შემდეგი: არმია, როგორც ინსტიტუტი, საჭიროებს ოპერატიულ გადაწყვეტილებათა ყოველდღიურ მიღებას‚ რაც მის ფუნქციონირებასთან არის დაკავშირებული. მეორე მხრივ, არმიის გადაწყობა გულისხმობს არა ოპერატიულ გადაწყვეტილებათა მიღებასა და აღსრულებას‚ არამედ სტრატეგიულ დაგეგმვას და რესურესების მობილიზებას გრძელვადიანი პერსპექტივის გათვალისწინებით. როგორც წესი‚ ამ ორივე სახის ქმედებათა განსახორციელებლად განვითარებულ ქვეყნებსაც კი უჭირთ რესურსების გამონახვა‚ რომ არაფერი ვთქვათ საქართველოზე. როგორც სამოქალაქო სამინისტროში (ჯანმრთელობის‚ განათლების) განხორციელებული რეფორმების მცდელობა ადასტურებს‚ რესურსები ამ ღონისძიებებისათვის საკმარისი არ არის‚ ხოლო თავის მხრივ ეს იწვევს (სხვა ფაქტორებთან ერთად) შიდაუწყებრივ ბრძოლას რესურსების გადასანაწილებლად. ეს‚ ვიმეორებთ‚ ობიექტური ხასიათის პრობლემაა‚ რომელსაც ართულებს კიდევ მთელი რიგი ფაქტორებისა:

- კომპენტენციათა არასაკმარისი გაუმიჯნაობა სხვადასხვა უწყებას შორის;

- კონცეპტუალური ბაზის და მისი რეალიზაციის სტრატეგიის ფაქტობრივი არარსებობა (ანალოგიური ვითარებაა სამოქალაქო სამინისტროებში. ჯანმრთელობის და განათლების რეფორმები დაიწყო ისე‚ რომ ფართო საზოგადოებისათვის სრულიად უცნობი იყო, თუ რა კონცეპტუალურ ბაზას ეყრდნობოდა ეს რეფორმები და რა სტრატეგიის მეშვეობით ხორციელდებოდა იგი. არსებობს ეჭვი‚ რომ ამგვარი ბაზა საერთოდ არც არსებობს და ასეთ ვითარებაში რეფორმა მხოლოდ ატესტაციებით და დათხოვნებით შემოიფარგლება).

კონცეპტუალური ბაზის არარსებობა გულისხმობს არა მხოლოდ იმას‚ რომ უწყებებს არ გააჩნიათ კონცეპტუალური დოკუმენტები თავიანთი უფლებამოსილების სფეროებში‚ არამედ იმასაც, რომ განუსაზღვრავია თავად სამინისტროების როლი და ფუნქციები. სრულიად სუბიექტურად‚ მხოლოდ გარკვეული ლობირების საფუძველზე იქმნება მთელი სამინისტროები‚ რომელთაც განუსაზღვრელი ფუნქციები გააჩნიათ. შემდეგ‚ ბიუროკრატიული სისტემის კანონებიდან გამომდინარე, ეს უფუნქციო უწყებები ცდილობენ სხვათა ფუნქციების უზურპირებას‚ რასაც შედეგად მოსდევს სახელმწიფოს ისედაც მწირი რესურსების ფლანგვა. ყოველივე ამის გათვალისწინებით, შეიძლება დავასკვნათ‚ რომ შეიარაღებულ ძალთა აღმშენებლობა ვერასოდეს იქნება ეფექტიანი‚ თუ მას განვიხილავთ იზოლირებულად‚ მთლიანად სახელმწიფო აღმშენებლობის კონტექსტიდან ამოვარდნილად. სამხედრო აღმშენებლობა ეფექტიანი ვერასოდეს იქნება არაეფექტიანი სამოქალაქო უწყებების შემთხვევაში. ეს არცაა გასაკვირი‚ ვინაიდან ისინი ერთი სახელმწიფოებრივი ორგანიზმის ნაწილებია და შეუძლებელია ორგანიზმის ერთი ნაწილი ნორმალურად ფუნქციობდეს მეორის არანორმალურად ფუნქციობის პირობებში.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ‚ რომ ეფექტიანი სამხედრო აღმშენებლობა შესაძლებელია მხოლოდ მთლიანად ეფექტიანი სახელმწიფო ინსტიტუტების აღმშენებლობის პროცესში‚ რაც მთლიანად საზოგადოების ინტერესებს შეესაბამება და მის კონტროლქვეშ უნდა მიმდინარეობდეს. ამგვარი აღმშენებლობისათვის აუცილებელია სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის კონცეპტუალური ბაზისა და სტრატეგიის განსაზღვრა‚ მისი რეალიზაციისათვის საჭირო რესურსებისა და კადრების გამოძებნა‚ ყველა უწყების კომპეტენციებისა და ფუნქციების მკაცრად და ცალსახად განსაზღვრა და მათი საქმიანობის კოორდინაციის ქმედითი მექანიზმის შექმნა.

რასაკვირველია, ყოველივე ეს სცილდება თავდაცვითი უწყების კომპეტენციის ფარგლებს. თუმცა, ამ ზოგადი კონტექსტიდან გამომდინარე, მაინც შეიძლება მოიხაზოს ის ძირითადი პრობლემები, რომელთა გადაწყვეტის წინაშეც დადგება საქართველოს თავდაცვითი უწყება გრძელვადიანი პერსპექტივის გათვალისწინებით. ესენია:

- თავდაცვის სამინისტროს და გენშტაბის ფუნქციების განსაზღვრა და ერთმანეთისგან გამიჯნვა;

- ერთმანეთისაგან გამიჯნვა იმ ქვეუწყებებისა‚ რომლებიც პასუხს აგებენ ოპერატიული საკითხების გადაწყვეტაზე და რომლებიც მუშაობენ სტრატეგიული რეფორმების საკითხებზე;

- იმგვარი სისტემის შექმნა‚ რომელიც მოახერხებს რესურსების მეტ-ნაკლებად თანაბარ განაწილებას ოპერატიულ მართვასა და არმიის რეფორმირებაზე‚ აგრეთვე იმ მექანიზმების განსაზღვრა‚ რომელთა მეშვეობითაც მოხდება თანდათანობითი გადასვლა ახალ პრინციპებზე დაყრდნობილ შეიარაღებულ ძალებზე;

- ქვეყნის სამხედრო აღმშენებლობისათვის აუცილებელი კონცეპტუალური ბაზის შექმნა‚ თავდაცვის დოქტრინის ან მისი ჩამნაცვლებელი სტრატეგიული ხასიათის დოკუმენტების პაკეტის შექმნა‚ რომელიც განსაზღვრავს შესაძლო მუქარების ხასიათს‚ შეიარაღებული ძალების ორგანიზაციისა და დაკომპლექტების პრინციპებს‚ ასევე იმას, თუ რა სახის მოქმედებების წარმოება შეუძლიათ ჩვენს შეიარაღებულ ძალებს და როგორ იმოქმედებენ ამა თუ იმ სახის კონფლიქტისას შეიარაღებულ ძალთა ძირითადი გვარეობები და სახეობები;

- სამხედრო-ეკონომიკური კონცეფციისა და სტრატეგიის განსაზღვრა - გარკვევა იმისა, თუ საიდან შეიძლება სამხედრო აღმშენებლობისათვის აუცილებელი ეკონომიკური‚ პირველ რიგში, ფინანსური რესურსების მოძიება. გრძელვადიან პერსპექტივაზე გათვლილი სამხედრო-საბიუჯეტო სტრატეგიის განსაზღვრა. გარკვევა იმისა, თუ როგორ უნდა ფუნქციონირებდნენ სამხედრო ტექნიკისა და საჭურვლის მწარმოებელი კომპანიები;

- განსაზღვრა იმისა, თუ როგორი უნდა იყოს თანამშრომლობა არმიასა და სამოქალაქო საზოგადოებას‚ აგრეთვე მას მედიას შორის. სამხედრო აღმშენებლობაზე საზოგადოების კონტროლის მექანიზმების გამოძებნა;

- სამხედრო მეცნიერებისათვის აუცილებელი ბაზის შექმნა და განვითარება;

- სამხედრო განათლების ერთიანი და ეფექტიანი სისტემის ჩამოყალიბება;

- პარტნიორ უცხოეთის სახელმწიფოებთან თანამშრომლობისათვის აუცილებელი პრინციპების განსაზღვრა (იგულისხმება როგორც პარტნიორობა ზოგადად, ისე კონკრეტული პროგრამების განხორციელებისას);

- სამხედრო სამსახურის პრესტიჟულობის ამაღლება‚ სამხედროების საყოფაცხოვრებო პირობების გაუმჯობესების ეფექტიანი და ქმედითი სტრატეგიის განსაზღვრა და მისი განხორციელება ცხოვრებაში.

არმია საზოგადოებრივი ინსტიტუტია და წარმოუდგენილია მისი არსებობა საზოგადოებისაგან დამოუკიდებლად. ურთიერთობათა სახეები, არსებითად, ორ ძირითად მოდელზე დაიყვანება. ერთ შემთხვევაში‚ საზოგადოება სამხედრო აღმშენებლობის სფეროში თავის კომპეტენციას ანდობს პოლიტიკოსებს‚ სამხედროებს და ქვეყნის თავდაცვის საქმეში კომპეტენტურ ადამიანებს ან ასეთ პიროვნებათა ჯგუფს, თავად კი კონტროლის პასიური საშუალებებით იფარგლება. მიიჩნევა‚ რომ სჯობს „პური მეპურემ გამოაცხოს“ ანუ სამხედრო აღმშენებლობასთან დაკავშირებული პრობლემები ხვდება შედარებით ვიწრო პროფესიონალთა და პოლიტიკოსთა ხელში. მეორე მოდელი გულიხმობს სამხედრო აღმშენებლობაში საზოგადოების ბევრად უფრო აქტიურ როლს. ითვლება‚ რომ მეტისმეტად საპასუხისმგებლო საქმეა იმისათვის‚ რომ იგი პროფესიონალებსა და პოლიტიკოსებს ჩავაბაროთ. საზოგადოება‚ უპირველეს ყოვლისა, სამოქალაქო ინიციატივებისა და მის მიერ შემუშავებული აზრის მეშვეობით აქტიურად განიხილავს და განსაზღვრავს სამხედრო აღმშენებლობის ძირითად პრობლემებს. პოლიტიკოსები‚ პროფესიონალი ექსპერტები და სამხედროები ამ დროს ეხმარებიან საზოგადოებას სამხედრო აღმშენებლობასთან დაკავშირებული რთული პრობლემების გარკვევაში და გამოდიან საზოგადოებრივი ნების აღმსრულებლად. პირველ მოდელს შეიძლება პირობითად ეწოდოს სამხედრო აღმშენებლობაში საზოგადოების არაპირდაპირი მონაწილეობის ფორმა‚ ხოლო მეორეს - პირდაპირი მონაწილეობის ფორმა (შეიძლება მოვიხმაროთ ტერმინები: „პასიური მონაწილეობა“ და „აქტიური მონაწილეობა“ იმაზე ხაზგასმით‚ რომ ტერმინი „პასიური“ აქ არანაირ ნეგატიურ დატვირთვას არ შეიცავს).

იმაზე, თუ რომელია რეალიზებული ამ მოდელთაგან, ზეგავლენას ახდენს ფაქტორთა მთელი კომპლექსი‚ დაწყებული შეაიარაღებული ძალების დანიშნულებითა და ხასიათით და დამთავრებული გეოპოლიტიკური მდებარეობით‚ ისტორიული ტრადიციებით და შეიარაღებულ ძალთა დაკომპლექტების წესით. ბუნებრივია, პირდაპირი კონტროლი ყველაზე იოლი განსახორციელებელია ქვეყანაში, რომლის არმია გამიზნულია საკუთარი ტერიტორიის დასაცავად და დისლოცირებულია ეროვნულ ტერიტორიაზე და, ძირითადად, სახმელეთო კომპონენტებისაგან შედგება. ცხადია‚ ზღვისიქითა თეატრებზე სამოქმედოდ გამიზნული არმიის‚ რომელიც საზღვარგარეთაა დისლოცირებული ან რომელშიც ფლოტი გადამწყვეტ როლს თამაშობს‚ პირდაპირი კონტროლი საზოგადოების მხრივ უფრო რთულია‚ რაც, სხვას რომ თავი დავანებოთ, დიდ ხარჯებთან არის დაკავშირებული‚ მაგრამ ამ შემთხვევაში მოქმედებს არაპიდაპირი კონტროლის მექანიზმები, ბუნებრივია‚ რომ წვევამდელებით დაკომპლექტებულ არმიაში გაწვეულ პირთა მდგომარეობას საზოგადოება შედარებით მეტ ყურადღებას აქცევს‚ ვიდრე კონტრაქტით დაკომპლექტებულ დაქირავებულ პირებს‚ რომლებსაც სამხედრო საქმე პროფესიად გაუხდიათ. ამასთან, ერთხელ კიდევ ხაზგასმით აღვნიშნავთ‚ რომ სამხედრო აღმშენებლობაში საზოგადოების მონაწილეობის ორივე სახე ტოლფასოვანია. პირველი არაა მეორეზე უკეთესი და ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში უპირატესობის მინიჭებას რომელიმე მოდელისადმი განსაზღვრავს კონკრეტული ვითარება.

ჩვენ მიგვაჩნია, რომ საქართველოს სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის ამ ეტაპზე უპირატესობა უნდა მიენიჭოს საზოგადოების პირდაპირი და აქტიური მონაწილეობის მოდელს. ეს განპირობებულია შემდეგი მიზეზებით:

- საქართველოში სამხედრო აღმშენებლობა გულისხმობს არა რომელიღაც უკვე ჩამოყალიბებული ინსტიტუტის რეფორმირებას, არამედ სრულიად ახალი სტრუქტურის შექმნას‚ თანაც მთლიანად სახელმწიფო ინსტიტუტების ჩამოყალიბების‚ ქვეყნის აღმშენებლობის კონტექსტში. ამგვარად, საქართველოში სამხედრო აღმშენებლობა სახელმწიფოებრივი მშენებლობის ერთ-ერთი ორგანული ნაწილია და რამდენადაც ეს (მთელი სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობა) უნდა განხორციელდეს საზოგადოების აქტიური მონაწილეობით‚ ცხადია, რომ ნაწილის (სამხედრო აღმშენებლობა) ჩამოყალიბებაც ანალოგიურად უნდა მიმდინარეობდეს;

- საზოგადოებაში არსებობს „თოფიანი კაცის“ სინდრომი, რომლის დაძლევა შეუძლებელია არმიის ავტონომიური და იზოლირებული არსებობის პირობებში;

- კორუფციის უაღრესად მაღალი დონისა და სახელმწიფო ინსტიტუტებისადმი მოსახლოების სრული უნდობლობის ვითარებაში საზოგადოება მხოლოდ მაშინ დათანხმდება გაიღოს სამხედრო აღმშენებლობისათვის საჭირო რესურსები, თუ შეძლებს გააკონტროლოს მათი ხარჯვა. ეს კი შეუძლებელია საზოგადოების პირდაპირი და უშუალო მონაწილეობის გარეშე;

- დღევანდელი გამოცდილება მოწმობს‚ რომ დღემდე არსებული პრაქტიკა‚ რომელიც გულისხმობს ამ პრობლემებისაგან საზოგადოების იზოლირებას, ვერ უზრუნველყოფს საქართველოში ეფექტიან სამხედრო აღმშენებლობას;

- გასაგები მიზეზების გამო საქართველოს შეიარაღებული ძალები უახლოესი ორი წლის განმავლობაში შერეული პრინციპით იქნებიან დაკომპლექტებული. ასეთ ვითარებაში საზოგადოება, ბუნებრივია, უფრო დაინტერესებული იქნება გაწვეულ პირთა მდგომარეობით და უფრო აქტიურ მონაწილეობას მიიღებს მათი ინტერესების დაცვაში;

- შეიარაღებული ძალების ეფექტიანი აღმშენებლობის აუცილებელი პირობაა სამხედრო საქმის პრესტიჟულ პროფესიად ქცევა‚ რაც შესაძლებელია მხოლოდ საზოგადოების‚ სამხედროებისა და პოლიტიკოსების თანამშრომლობის პირობებში;

- დღევანდელ საქართველოში არსებობს არმიის მარგინალიზების ძალიან საშიში ტენდენცია‚ რაც ქმნის ამ ინსტიტუტის გამოყენების წინაპირობას არა მხოლოდ საზოგადოებრივი და სახელმწიფო‚ არამედ კერძო პირთა ინტერესებისათვის. ამ ვითარების აღკვეთის ეფექტიანი საშუალებაა საზოგადოების აქტიური მონაწილეობა სამხედრო აღმშენებლობასთან დაკავშირებული პრობლემების გადაწყვეტაში;

- ნებისმიერი ბიუროკრატიული ინსტიტუტისათვის დამახასიათებელია ტენდენცია ერთგვარი კარჩაკეტილობისა და ტრანსპარენტულობის თავიდან აცილებისა. ამ ტენდენციას უფრო ნიშანდობლივად ვხვდებით საქართველოში‚ სადაც კორუმპირებულობა და არაკომპენტენტურობა არის ყველა სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტის დამახასიათებელი სენი. სამხედრო უწყებაში ტრანსპარენტულობის პრინციპების დამკვიდრება იქნება ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფაქტორი სახელმწიფო ინსტიტუტებში ანალოგიური პროცესების დასამკვიდრებლად;

- ქვეყანაში არ არსებობს სამხედრო მეცნიერება და მასთან დაკავშირებული მეცნიერებები‚ ექსპერტთა საჭირო რაოდენობა‚ რაც მოითხოვს მთელი საზოგადოების‚ განსაკუთრებით, აკადემიური წრეების (რომლებმაც საფუძველი უნდა ჩაუყარონ ამ მეცნიერებებს‚ ცხადია, სამხედროებთან ერთად) და არასამთავრობო ინსტიტუტების ექსპრეტთა ძალისხმევასაც. ეს კი შეუძლებელია ამ საკითხების გადაწყვეტაში საზოგადოების აქტიური მონაწილეობის გარეშე;

საქართველოში ახალ დროში არ არსებობდა არმია‚ როგორც სახელმწიფო სტრუქტურა. მისი როლი სახელმწიფოში თავიდანაა განსასაზღვრი‚ რაც შეუძლებელია საზოგადოების პირდაპირი მონაწილეობის გარეშე.

ვფიქრობთ‚ ეს არგუმენტები სავსებით საკმარისია იმისათვის‚ რომ გაკეთდეს დასკვნა: საქართველოში სამხედრო აღმშენებლობისას გამოყენებულ უნდა იქნას საზოგადოების პირდაპირი და აქტიური მონაწილეობის მოდელი. ეს, რასაკვირველია, არ გულისხმობს იმას‚ თითქოს ოპერატიული ხასიათის გადაწყვეტილებების მიღება საზოგადების კონტროლქვეშ მოხდება. ნათქვამი გულისხმობს მხოლოდ იმას‚ რომ საზოგადოება საჯარო განხილვების‚ სამეცნიერო კონფერენციების‚ სამოქალაქო საზოგადოების სუბიექტების და მედიაში მიმდინარე დისკუსიების გზით განსაზღვრავს თავის დამოკიდებულებას სამხედრო აღმშენებლობის ფუძემდებლური საკითხებისადმი. ხელისუფლება ვალდებულია გაითვალისწინოს საზოგადოებრივი აზრი. ასეთი პრაქტიკის დანერგვას ხელს უშლის შემდეგი გარემოებები:

- ჩვენში არ არსებობს საზოგადოებისათვის საჭირბოროტო საკითხების გადაწყვეტის პრაქტიკა მათი საჯარო დისკუსიების გზით;

- არ არიან საკმაო რაოდენობის ექსპერტები‚ რომლებიც მოახერხებენ საზოგადოებისათვის გასაგებ ენაზე განსაზღვრონ, ხშირად ძალიან სპეციფიკური ხასიათის მქონე, სამხედრო პრობლემები;

- არ არის განვითარებული სამხედრო ხასიათის ინფორმაციაზე მომუშავე მედია. ორიოდე გამონაკლისის გარდა‚ ჟურანლისტები‚ რომლებიც ამ თემაზე წერენ, სრულიად არაკომპეტენტურნი არიან სამხედრო და მასთან მომიჯნავე საკითხებში;

- არ არსებობს საზოგადოებრივი ინსტიტუტები ან აკადემიური ცენტრები‚ რომლებიც მოახდენდნენ საზოგადოებრივი ინიციატივის აკუმულირებას‚ ან კოორდინაციას გაუწევდნენ საზოგადოების საქმიანობას‚ მიმართულს ამა თუ იმ საჭირბოროტო საკითხის გადაწყვეტაზე.

- საზოგადოებაში არსებობს უაღრესად პასიური განწყობილება. არავის სჯერა‚ რომ მისი ძალისხმევით შესაძლებელია რაიმე პრობლემის გადაწყვეტა.

აღნიშნულ სირთულეთა მიუხედავად, მაინც საჭიროდ მიგვაჩნია იმის კონსტატირება‚ რომ ჩვენ მომხრე ვართ საზოგადოების აქტიური და პირდაპირი მონაწილეობისა სამხედრო აღმშენებლობის პროცესში. თუ რატომ, ამაზე უკვე გვქონდა საუბარი. ახლა მხოლოდ იმას აღვნიშნავთ‚ რომ სირთულეები, რომლებზეც აქ შევაჩერეთ ყურადღება‚ იმდენად სპეციფიკურ სამხედრო სფეროსთან კი არ არის დაკავშირებული‚ რამდენადაც მთლიანად ჩვენი საზოგადოების მდგომარეობასთან. და ამ მხრივ საზოგადოების ძალისხმევას მიმართულს ფუძემდებლური სამხედრო საკითხების საჯაროდ განხილვის პრეცენდენტის შექმნისაკენ შეუძლია მნიშვნელოვანი პოზიტიური ზეგავლენა მოახდინოს.

შეგვიძლია მოვხაზოთ რამდენიმე მიმართულება‚ საითაც შეიძლება წავიდეს თანამშრომლობა საზოგადოებას‚ სამხედროებს‚ ექსპერტებსა და პოლიტიკოსებს შორის:

- „ერთგვარი ხელშეკრულება“ თავდაცვის სამინისტროსა და საზოგადოებრიობას შორის, რაც გამოიხატება საზოგადოებისათვის გამიზნული „თეთრი წიგნის“ გამოცემაში (მის შესახებ ზემოთაც იყო საუბარი). ამ წიგნში ცალკე უნდა გამოიყოს ნაწილი‚ რომელიც განსაზღვრავს საზოგადოების პირდაპირ და აქტიურ მონაწილეობას სამხედრო აღმშენებლობის კონცეპტუალური საფუძვლების და სტრატეგიის გადაწყვეტაში;

- სამოქალაქო ინიციატივის ფარგლებში სხვადასხვა საზოგადოებრივი საინიციატივო ჯგუფების შექმნა, რომელებიც მონიტორინგს გაუწევენ სამხედროების მდგომარეობასა და მათი უფლებების დაცულობას;

- სამეცნიერო სემინარებისა და კონფერენციების სისტემის ჩამოყალიბება‚ რომელიც საშუალებას მოგვცემს გაერთიანდეს სამხედრო სამოქალაქო მეცნიერებებისა და ექსპერტების‚ სამთავრობო და არასამთავრობო სფეროებში მომუშავე სპეციალისტების ძალისხმევა;

- ტრანსპარეტულობის პრინციპის დანერგვა სამხედრო სფეროში‚ რაც, პირველ ყოვლისა, გულისხმობს თავდაცვის ბიუჯეტის გამჭირვალეობას;

- სამხედრო სფეროში მომუშავე ჟურანლისტებისათვის სპეციალური კურსების სისტემის შექმნა‚ რაც საფუძველს დაუდებს საქართველოში სამხედრო ჟურანლისტიკას;

- საგანგებო კონცეფციისა და სტრატეგიის შექმნა‚ რომელიც განსაზღვრავს სამხედრო და სამოქალაქო განათლების სფეროში ერთიანი მოდელის რეალიზებას.

აღნიშნული ღონისძიებები უნდა განვიხილოთ მხოლოდ ერთ მცირე ნაწილად საზოგადოების ძალისხმევის სისტემაში, რომელიც უზრუნველყოფს საქართველოში ეფექტიანი არმიის შექმნას. ამასთან, მედიის ყურადღების ცენტრში უნდა მოექცეს ის პრობლემები‚ რომელთაც საფუძველმდებარე მნიშვნელობა აქვს საქართველოში სამხედრო აღმშენებლობისათვის‚ სამხედრო-პოლიტიკურ და სამხედრო სფეროებში შექმნილი სხვადასხვა კონცეპტუალური და სტრატეგიული დოკუმენტების გარშემო მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებში უნდა გაიშალოს ფართო დისკუსია.

,,შენ შეიძლება არ გაინტერესებდეს

ომი, მაგრამ ომს აინტერესებ შენ.“

კლაუზევიცი

,,დაიმალე, შვილო, სამშობლო მოდის!“

ხალხური შეგონება

ფაშისტურ იტალიაში

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ქვეშ იგულისხმება შეიარაღებული ძალების ფუნქცია, როლი და ადგილი სახელმწიფოსა და საზოგადოებაში. ეს, ერთი შეხედვით, მარტივი საკითხი სახელმწიფო სუვერენიტეტის, მეორე მხრივ კი, ადამიანთა უფლებებისა და დემოკრატიის პრობლემას უკავშირდება. სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობები სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ცხოვრების არსში გვახედებს. ამ ტერმინის უკან დგას ადამიანთა თანაცხოვრების პრაქტიკის საკმაოდ რთული სფერო და მისი შემსწავლელი დისციპლინა.

მართლაც, თითქოს ნათელი და ერთმნიშვნელოვანია, რომ სახელმწიფოს ჰყავს სამხედრო ძალა „... ქვეყნის დამოუკიდებლობის, სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის დასაცავად“ (საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 98, პარაგრაფი 3). მაგრამ სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების მრავალრიცხოვანი კვლევა ადასტურებს, რომ ეს მოკლე ფრაზა არც ისე ერთმნიშვნელოვანია.

ვინ განსაზღვრავს, რა ემუქრება სახელმწიფოს? ვინ ადგენს, რა სახის და რაოდენობის შეიარაღებული ძალებია საჭირო? ვინ იღებს გადაწყვეტილებას არმიის დაკომპლექტების, განლაგების, წრთვნის, დაფინანსების და ამოქმედების საკითხებზე? როგორია ამ სფეროში საკითხთა განხილვის და გადაწყვეტილებათა მიღების პროცედურა და პრაქტიკა? აი, შეკითხვების ის არასრული ნუსხა, რომელთა პასუხები სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა წიაღშია. ეს პასუხები ქვეყნების მიხედვით განსხვავდება, მაგრამ ამ ნაირფეროვნების მიღმა დგას კლასიკური კითხვა, რომელშიც იკვეთება ძალაუფლების ტექნოლოგიის არსი: „ვინ უდარაჯებს დარაჯს?!“

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თემათა დიაპაზონი ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკიდან სამხედროთა ოჯახების სოციალურ პრობლემებამდე ვარირებს. ძნელია იმის თქმა, თუ რომელი თემაა უფრო მნიშვნელოვანი. თუმცა, აღნიშნული კვლევითი დისციპლინა პირველ რიგში სამხედრო და პოლიტიკური სფეროების, სამხედროთა და ხელისუფლების წარმომადგენელთა ურთიერთმიმართებას სწავლობს. აქაა გრავიტაციის ცენტრი, რომელიც მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს ომისა და მშვიდობის თუ სახელმწიფოთა პერსპექტიულობის ფუნდამენტურ საკითხებს.

ჯერ კიდევ მაკიაველი აფრთხილებდა ხელისუფალთ სამხედროებთან ურთიერთობების რეგულირების მნიშვნელობის შესახებ. თუ ნათქვამი შეეფერება იმ დროს, როდესაც „მუზარადსა და სამოქალაქო თავსაბურავს ერთი და იგივე ხალხი ატარებდა“ (ნორდლინგერი), იგი მით უფრო აქტუალურია პოლიტიკური და სამხედრო პროფესიების გამიჯნვის ეპოქაში. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თეორია იცნობს ე.წ. პრეტორიანულ და მილიტარისტულ რეჟიმებს. მიუხედავად მათი განსხვავებულობისა, ორივეს არსი სამოქალაქო და პოლიტიკურ ცხოვრებაში სამხედროთა დომინირებაა. მსგავსი რეჟიმების შექმნის საფრთხე დღესაც არსებობს; თავისი პროფესიით, სამხედრო პირი „ძალადობის მენეჯერია“ (იანოვიცი), იგი „ძალადობის ყველაზე მძლავრ იარაღებზე მონოპოლიას ფლობს“ (გოუ). ბუნებრივია, რომ ამგვარი „პრივილეგია“ სამხედროებს ერის უანგარო სამსახურის პირობით აქვთ მინიჭებული. მაგრამ ასეთი „მონოპოლია“ მათ საზოგადოების სხვა სეგმენტებზე გაბატონების პოტენციურ შესაძლებლობას უქმნის.

თუმცა, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა წიაღში მეორე საფრთხეც არსებობს; საზოგადოება სამხედრო ძალებს, პირველ რიგში, საგარეო საფრთხისაგან თავდასაცავად ქმნის. რამდენადაც სამხედრო ინსტიტუტი საკმაოდ უნიკალური, მაგრამ მაინც სოციალური ინსტიტუტია, გამორიცხული არაა მისი ქმედითუნარიანობის დაქვეითება. ისტორიამ მრავალი შემთხვევა იცის, როდესაც არმია თავისი ძირითადი მიზნის არაადეკვატური ყოფილა და განსაცდელის ჟამს საზოგადოების თუ პოლიტიკოსთა იმედები გაუცრუებია. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა თეორიის თანახმად, მსგავსი რამ უფრო იმ არმიებს ემართება, რომელიც თავის ძირითად ფუნქციას საშინაო პოლიტიკურ ბატალიებში მონაწილეობით ცვლის.

ამდენად, სახელმწიფოსა და საზოგადოების შეიარაღებული ნაწილი - ჯარი - მუდმივ ყურადღებას საჭიროებს. კითხვა: „ვინ უდარაჯებს დარაჯს?“ თავად სახელმწიფოს სიცოცხლისუნარიანობის განმსაზღვრელია. იგი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თეორიის ენაზე შემდეგნაირად ისმის: როგორ უნდა იქნას გარანტირებული არმიის მიერ საკუთარი საზოგადოების პირუთვნელი სამსახური და მოვალეობათა ეფექტური შესრულება. პასუხს ხსენებული თეორია პოლიტიკური ანუ სამოქალაქო კონტროლის კონცეფციაში ხედავს. ეს კონცეფცია ეყრდნობა დღეისათვის უკამათოდ მიღებულ მაქსიმას, რომ „ომი პოლიტიკის სხვა საშუალებებით გაგრძელებაა“ (კლაუზევიცი). ამდენად, შეიარაღებულ ძალთა ამოქმედებაზე გადაწყვეტილების მიღება პოლიტიკოსთა, გარკვეულწილად კი, საზოგადოების პრივილეგიაა.

თავად კონტროლის მექანიზმები ისევე მრავალფეროვანია, როგორც სახელმწიფოები და მათი შეიარაღებული ძალები. და მაინც შესაძლოა გამოიყოს სამოქალაქო კონტროლის რამდენიმე ნაირსახეობა და ძირითადი ნიშანი.

კონტროლის თემა არაა მხოლოდ დემოკრატიული ქვეყანების საზრუნავი. სხვაგვარად მაკიაველის ხსენება უადგილო იქნებოდა. ეს პრობლემა არანაკლებ აწუხებთ ავტორიტარულ რეჟიმებს, რომელთა სათავეში, შესაძლოა, სამოქალაქო პირი იდგეს. ასეთი მმართველობა შობს „პრეტორიანულ“ ჯარს და ხელისუფლება, რომაელ იმპერატორთა მსგავსად, თავის მცველთა მძევალი ხდება. ხიფათის ასაცილებლად და საკუთარი სამხედროების გასაკონტროლებლად, როგორც წესი, შეიარაღებულ ძალებს ავტონომიურ სტრუქტურებად ანაწევრებენ და მათ შორის კოორდინირებას ზღუდავენ. ოღონდ ერთია, რომ „შეკავება-გაწონასწორების“ ამგვარი სტილი ადმინისტრაციულ ხარჯებს ზრდის და მთელი სამხედრო ისთებლიშმენტის პროფესიულ ეფექტურობას ასუსტებს.

პოლიტიკურ კონტროლს ახორციელებენ ტოტალიტარული რეჟიმებიც. ყველაზე ცნობილ ტოტალიტარულ სახელმწიფოებში, საბჭოთა კავშირსა და ნაცისტურ გერმანიაში, კონტროლი პარტიულ-იდეოლოგიური სტრუქტურების ჯარებში ჩანერგვით და პოლიტიკური პოლიციის მოღვაწეობით ხორციელდებოდა. თუმცა, გამოიყენებოდა პარალელური სამხედრო სტრუქტურების შექმნის მეთოდიც. ამასთან, ტოტალიტარულ ქვეყნებში პარტიულ-პოლიტიკური და სამხედრო ხელმძღვანელობის შერწყმა ხდებოდა, რაც პროფესიონალ სამხედროებსაც პოლიტიკურ და სამეურნეო ფიგურებად აქცევდა. შედეგად, ტოტალიტარული რეჟიმები გასამხედროებულ, მილიტარისტულ სახელმწიფოთა ნიშნებს ატარებდა.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თეორიაში არსებობს „სუბიექტური“ სამოქალაქო კონტროლის ცნება (ჰანტინგტონი). იგი გულიხმობს ქვეყნის ხელისუფალთაგან ან ძალაუფლებისათვის მებრძოლ სოციალურ-პოლიტიკურ ჯგუფთაგან სამხედროთა თვითმიზნურ კონტროლს. ზოგადად, სამოქალაქო კონტროლის მიზანი არმიის პოლიტიკისაგან გამიჯნვა და მის უშუალო მისიაზე, შეიარაღებული მუქარისაგან ქვეყნის დაცვაზე ყურადღების ფოკუსირებაა. „სუბიექტური“ კონტროლი კი პოლიტიკოსთა მხრიდან სამხედროთა საკუთარი ზეგავლენისათვის გამოყენებას ემსახურება და, ამდენად, სამხედროთა პოლიტიკაში მოპატიჟებას ნიშნავს. გარკვეულწილად, ავტორიტარული და ტოტალიტარული რეჟიმებისათვის დამახასიათებელი მაკონტროლებელი სტილი ამგვარი „სუბიექტივიზმის“ ჩარჩოში თავსდება. თუმცა, სემუელ ჰანტინგტონი „სუბიექტური“ სამოქალაქო კონტროლის მაგალითებს დემოკრატიული სახელმწიფოების არც თუ შორეულ წარსულში ხედავს.

შეიარაღებულ ძალებზე სუბიექტური კონტროლი შეიძლება გამოიწვიოს პოლიტიკური პარტიების, სოციალური კლასების თუ სახელისუფლო სტრუქტურების ქიშპმა. მეტოქის დასუსტებით გატაცებისას, რიგ შემთხვევებში ყოველი მათგანი შეეცდება სამხედროთა მოკავშირეობა დაიბევოს.

კლაუზევიციდან მოყოლებული, დასავლეთის სამხედრო და პოლიტიკური აზროვნება არმიის აპოლიტიკურობის საჭიროებას ქადაგებს. დასავლური პოლიტიკური ფილოსოფიის თანახმად, არმია, ისევე როგორც ომი, მიზნის მიღწევის საშუალებაა, მიზნები კი სამოქალაქო პოლიტიკოსებმა უნდა განსაზღვრონ. ამგვარი შეხედულება განსაკუთრებით ლიბერალური დემოკრატიის პრინციპებს შეესაბამება; ბუნებრივია, რომ წარმომადგენლობითი ხელისუფლებისა და ადამიანის ინდივიდუალური უფლებების პრიმატი იმთავითვე გამორიცხავს სამხედროთა პოლიტიზაციას, როგორც შეიარაღებული ძალის მიერ საკუთარი ნების კარნახის საფრთხეს.

სამხედროთა პოლიტიკისაგან განზე დგომის გარანტიად დღევანდელი დასავლური პოლიტიკური კულტურა ე.წ. „ობიექტურ“ (ჰანტინგტონი) ან „დემოკრატიულ“ სამოქალაქო კონტროლს მიიჩნევს. მისი განხორციელებისათვის ორი პირობაა საჭირო: ა) სამხედროთა პროფესიონალიზაცია; ბ) თავდაცვის პოლიტიკის და შეიარაღებულ ძალებზე პოლიტიკური კონტროლის მექანიზმთა და პროცედურათა მაქსიმალური მკაფიობა და ეფექტურობა.

გავრცელებული განმარტებით, პროფესიონალიზმი გულისხმობს: 1. რთული ოპერაციების შესრულების უნარს, რომელიც პრაქტიკით და თეორიის შესწავლით მიიღება; 2. ექსპერტის ავტორიტეტს და მონოპოლიას კომპეტენციის სფეროზე; 3. აღნიშნულ სფეროში ძალაუფლებაზე საზოგადოებისაგან ბოძებულ სანქციას; 4. პროფესიულ ეთიკას, რომელიც პროფესიონალებს საზოგადოების სამსახურისაკენ და პროფესიონალური ურთიერთდახმარებისაკენ უბიძგებს; 5. პროფესიულ კულტურას, გამოხატულს კორპორატიული ქცევის ნორმებსა და სიმბოლოებში (გრინვუდი). ამ განმარტების საფუძველზე სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობები სამხედრო საქმეს აღიარებს მედიცინის, იურისპრუდენციისა თუ დიპლომატიის თანასწორ პროფესიად, რომლის ძირითადი ნიშნებია ექსპერტიზა, კორპორატიულობა და პასუხისმგებლობა (ჰანტინგტონი).

პროფესიონალის ქცევა განპირობებულია პროფესიული ვალდებულებით, ეთიკისა თუ საკუთარი სუბ-კულტურის ნორმებით. პროფესიონალის მიერ სხვის კომპეტენციაში ჩარევა მხოლოდ საკუთარი კომპეტენციის სფეროს ხარჯზე შეიძლება და პროფესიული ეთიკისა და ნორმების დარღვევის ტოლფასია. რაც უფრო ძლიერია ადამიანში პროფესიული კოდი, მით უფრო ნაკლებად დათანხმდება იგი ამგვარ საქციელზე.

სამხედრო პროფესია ომის ქაოსსა და განსაცდელში ადამიანთა ენერგიის და მატერიალური რესურსების მართვასა და მიზანმიმართულ ძალადობად გარდაქმნას გულისხმობს. ამის გამო, სამხედრო ეთიკა უპირატესობას წრთვნას, დისციპლინას, სუბორდინაციას, კოლექტივიზმს და თავდადებას ანიჭებს. სამოქალაქო ცხოვრების მრავალგვარობა კი პოლიტიკური მოღვაწისაგან ქცევის სხვაგვარ კოდს მოითხოვს. პოლიტიკოსის პროფესია ლავირების, სიფრთხილის, ალტერნატივების ძიების უნარებზეა ორიენტირებული, რაც ნაკლებთავსებადია სამხედრო სუბ-კულტურის ნორმებთან. ამდენად, პროფესიონალიზმის ერთგული სამხედრო თავად უჭერს მხარს პოლიტიკისაგან „განდეგილობას“ საკუთარი პროფესიის ინდივიდუალობის დასაცავად.

მაგრამ ადამიანი შორსაა სრულყოფილებისაგან. სამხედრო პროფესიონალიზმის ეს, თავისთავად ღირებული კონცეფცია, ვებერისეულ იდეალურ ტიპს წააგავს, რომელთანაც ყველაზე პროფესიონალი ოფიცერიც მხოლოდ რამდენადმე თუ იქნება მიახლოვებული. ამიტომ, როგორც თავად სამხედრო პროფესიონალიზმის გასავითარებლად, ისე მისგან გადახვევის გამოსარიცხად, სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის მკაფიო მექანიზმებია შესაქმნელი.

თუ თავდაცვის სფეროს საკანონმდებლო ბაზა არასრულყოფილი და წინააღმდეგობრივია, ან სახელისუფლო უწყებათა უფლება-მოვალეობანი არაა ნათლად გამიჯნული, სამხედრო სფეროს სამოქალაქო კონტროლი ობიექტურობას და ეფექტურობას კარგავს. ასეთ შემთხვევაში პროფესიონალი სამხედრო მკაფიო პოლიტიკური ხელმძღვანელობის გარეშე რჩება და იბნევა, ან პოლიტიკაში ჩარევისთვისაა განწირული. თავდაცვის პოლიტიკაში, ერთი მხრივ, პრეზიდენტის/პრემიერ მინისტრის, მეორე მხრივ კი, პარლამენტის ფუნქციათა საზღვრები მკაფიოდ უნდა იყოს გამიჯნული. არანაკლებ მნიშვნელოვანია უფლებამოსილებათა გამიჯნვა სამოქალაქო კონტროლის ქვედა დონეზე; გარკვეული უნდა იყოს, რაა გენერალური შტაბის პრეროგატივა და რა მიმართებაშია იგი თავდაცვის მინისტრთან; უნდა გამოიკვეთოს თავდაცვის სამინისტროს, როგორც პოლიტიკური და მაკონტროლებელი ორგანოს, როლი.

განიხილავდა რა XIX საუკუნის და XX საუკუნის პირველი ნახევრის სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების ამერიკულ მოდელს, ჰანტინგტონი მიიჩნევდა, რომ მასში მრავლად იყო ფუნქციური აღრევის, სამხედროთა პოლიტიკაში ჩარევის ელემენტი.

ამის მიზეზად მას მიაჩნდა კონსტიტუციაში პრეზიდენტის, როგორც უმაღლესი მთავარსარდლის, ფუნქციათა დაუკონკრეტებლობა, მდივნების (მინისტრების) გვერდის ავლით, უმაღლეს სამხედრო პირთა უშუალო ურთიერთობა პრეზიდენტთან, სამხედრო სამსახურების არაკოორდინირებულობა, კონგრესისა და პრეზიდენტის ქიშპში ორივე მხრიდან სამხედროთა მხარდაჭერის ძიება.

ამერიკაში მსგავს მოვლენებს სამხედრო გადატრიალება, შეიარაღებული დაპირისპირების სხვა გამოვლენა თუ საზოგადოებრივი ცხოვრების მილიტარიზაცია არ გამოუწვევია. ოღონდ ამის მიზეზს ჰანტინგტონი ამერიკელთა სპეციფიკურ პოლიტიკურ კულტურაში უფრო ხედავს, ვიდრე ძალაუფლების განაწილების სამართლებრივ საფუძვლებში. კენედის დროს კი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებმა სერიოზული რეფორმა განიცადა. კერძოდ, შეიცვალა თავდაცვის სამინისტროს მენეჯმენტის სტილი და სამხედროთა უწყებრივი ინტერესი პენტაგონის ანალიტიკოსთა ცენტრალურ ბირთვს დაექვემდებარა.

ზოგჯერ საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების რგოლთა უთანხმოება, მათი ფუნქციების არამკაფიო გამიჯნვა, სამხედროთა პოლიტიზირების უფრო რადიკალური გამოვლინებებით სრულდება. ამის მაგალითია სამოქალაქო ომი XVII საუკუნის ინგლისში და რუსეთის „თეთრი სახლის“ შტურმი 1993 წელს.

თავდაცვის მენეჯმენტის სადღეისოდ არსებული გამოცდილებით, დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლისათვის საჭიროა:

ა)უმაღლესი, აღმასრულებელი და საკანონმდებო ხელისუფლების ფუნქციათა საკონსტიტუციო გამიჯნვასთან ერთად, კონკრეტული კანონების არსებობა შეიარაღებულ ძალებზე, უშიშროების/თავდაცვის საბჭოზე, თავდაცვის სამინისტროზე. მათში ნათლად უნდა იყოს ჩამოყალიბებული აღნიშნულ უწყებათა სტრუქტურა, ფუნქციები, პასუხისმგებლობა და მოქმედების/გადაწყვეტილებათა მიღების წესი. ამასთან, პარლამენტის ძირითადი ფუნქცია უნდა იყოს თავდაცვის პოლიტიკის საკანონმდებლო უზრუნველყოფა და ეფექტური საბიუჯეტო კონტროლი, აღმასრულებელი ხელისუფლების - სამხედრო მშენებლობის და თავდაცვის პოლიტიკის - პრაქტიკული განხორციელება;

ბ) სამხედრო-პოლიტიკური საკითხების განხილვის პროცედურის დეტალიზაცია და ინსტიტუციონალიზაცია ხელისუფლების როგორც აღმასრულებელ, ისე საკანონმდებლო რგოლში. აუცილებელია ყურადღების მიქცევა გადაწყვეტილების მიმღებთა საინფორმაციო და საექსპერტო უზრუნველყოფაზე;

გ) საჯარო ანგარიშგების ეფექტურ მექანიზმთა დანერგვა თავდაცვის პოლიტიკაზე სერიოზული დებატების ორგანიზებით და მათში დამოუკიდებელ ექსპერტთა და მას მედიის წარმომადგენელთა მონაწილეობით;

დ) თავდაცვის სამინისტროში წმინდა საბრძოლო, ადმინისტრაციული, სამეურნეო და ფინანსური ფუნქციების გამიჯნვა, სამ უკანასკნელში სამოქალაქო პირთა ხვედრითი წილის გაზრდა; თავად სტრატეგიული და ოპერატიული დაგეგმვის საკითხებშიც სამოქალაქო ექსპერტების მონაწილეობა;

ე) მინისტრის უშუალო ხელმძღვანელობით თავდაცვის დაგეგმვის ანალიტიკური ბიუროს ფორმირება. ცენტრი შექმნის თავდაცვის დაფინანსების პროექტებს არა ცალკეულ სამსახურთა მოთხოვნების გათვალისწინებით (სისტემა „ქვემოდან ზემოთ“), არამედ ქვეყნის თავდაცვის საშუალო და გრძელვადიანი ამოცანებიდან გამომდინარე (სისტემა „ზემოდან ქვემოთ“).

და კიდევ ერთი: სამხედრო სტრატეგიული და ოპერატიული გეგმების შედგენას, ჯარის წრთვნას, ფინანსების მოთხოვნას და შესაბამისი იარაღის შეძენას პოლიტიკური „გზამკვლევი“ უნდა უძღოდეს წინ. როგორც აღინიშნა, სამხედრო მანქანა მიზნის მიღწევის საშუალებაა და არა მიზანი. ესაა პროფესიონალიზმის იმპერატივი. მიზანი პოლიტიკოსებმა უნდა დასახონ. თანამედროვე, მაღალგანვითარებული პოლიტიკური კულტურის ქვეყნებში ამგვარი „გზამკვლევი“ ეროვნული თავდაცვის ან უსაფრთხოების კონცეფციაა. აღნიშნულ დოკუმენტს ქმნის მთავრობა და აცნობს პარლამენტს, საზოგადოებას, სამხედროებს. კონცეფცია აჩვენებს სახელმწიფოს ინტერესებს, ადგილს საერთაშორისო სისტემაში, ხიფათებსა და სავარაუდო რისკებს, რაც ამ ინტერესებსა თუ ადგილს ემუქრება. ყველაფერი ეს პოლიტიკოსთა განსასაზღვრია. მათივე შესაქმნელია „თეთრი წიგნი“ - ეროვნულ სტრატეგიაზე დამყარებული თავდაცვის პოლიტიკის საშუალო ვადიანი პროგრამა. მხოლოდ ამგვარ საკითხთა გარკვევის შემდეგ შეუძლია სამხედროს, დაგეგმოს ოპერაციები და მოემზადოს მათ შესასრულებლად.

* * *

ნიშნავს თუ არა პროფესიონალიზმი და ობიექტური სამოქალაქო კონტროლი, სამხედროთა აბსოლუტურ იზოლაციას სამოქალაქო ღირებულებათა ზეგავლენისა და პოლიტიკისაგან? არის თუ არა სამხედრო ერთგვარი რობოტი, რომლის ამოქმედება პოლიტიკოსის თითის შესაბამის ღილაკზე დაჭერით ხდება? სემუელ ჰანტინგტონის კონცეფციას „ობიექტური სამოქალაქო კონტროლის“ შესახებ ზოგჯერ ამდაგვარად იგებენ და ამის გამო აკრიტიკებენ კიდეც. არავინ უარყოფს ზემოჩამოთვლილი მაკონტროლებელი მექანიზმების მართებულობას, მაგრამ, განსხვავებით ჰანტინგტონისაგან, ზოგი თვლის, რომ სამხედრო უნდა იზიარებდეს მოქალაქეთა ღირებულებებს და რომ წმინდა წყლის პროფესიონალს ე.წ. „მოქალაქე-ჯარისკაცი“ სჯობს (იანოვიცი). არსებობს აგრეთვე აზრი, რომ სამხედროთა მონაწილეობა პოლიტიკაში გარდაუვალია, ზოგჯერ კი საჭიროც (ედმონდსი).

თავად ჰანტინგტონიც უტოვებს პროფესიონალ სამხედროს პოლიტიკასთან შეხების ნიშას; ესაა პოლიტიკოსთა კონსულტირების, უსაფრთხოების პოლიტიკის სამხედრო ასპექტებზე მათთვის რჩევის მიცემის უფლება და მოვალეობა. ავტორი ავითარებს მეტად საყურადღებო აზრს, რომ პროფესიონალი სამხედრო ხშირად ომის მოყვარულ პოლიტიკოსთა შემაკავებელია. სხვა ავტორთა აზრით, სამხედროებს, ისევე როგორც ნებისმიერ სოციალურ ინსტიტუტსა თუ ინტერესთა ჯგუფს, ყოველთვის ექნება სურვილიც და უნარიც, რომ საკუთარ ინტერესებს, მოთხოვნილებებს ლობირება გაუწიოს.

ედმონდსის აზრით, ე.წ. დაბალ, ლოკალურ დონეზე სამხედროთა პოლიტიკაში მონაწილეობა სასურველიცაა. იგი გულისხმობს ოფიცერთა თანამშრომლობას ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებთან, მჭიდრო კონტაქტებს ლოკალურ საზოგადოებრივ ორგანიზაციებთან, ინტერესთა ჯგუფებთან. იანოვიცი თვლის, რომ სამხედრო მაქსიმალურად უნდა იყოს ინტეგრირებული ადგილობრივ საზოგადოებაში და ამის ხელშემწყობად სამხედროთა ოჯახების წევრები და თადარიგის ოფიცრები მიაჩნია. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების მრავალი სპეციალისტი არსებით როლს ანიჭებს სამხედრო დაწესებულებათა მიერ საზოგადოებრივი ურთიერთობების პოლიტიკის განხორციელებას. იგულისხმება საჯარო ცერემონიალთა მოწყობა, სამხედრო ნაწილებში მოქალაქეთა მიღებები, მჭიდრო ურთიერთობა მას მედიის წარმომადგენლებთან და სხვა. ყოველივე ეს ემსახურება მოქალაქეთა და სამხედროთა შორის ურთიერთგაგების დამკვიდრებას, რის გარეშეც აუცილებლად ჩნდება ორმხრივი უნდობლობა და ეჭვები.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ერთი არსებითი თემა სამხედრო ეთიკასთან საზოგადოებრივი ღირებულებებისა და პოლიტიკური იდეოლოგიის მიმართებაა. ამ ორთა შორის მეტ-ნაკლები ჰარმონიულობის აუცილებლობას ხაზს უსვამს ჰანტინგტონიც. მაგრამ თუ მისი აზრით, თავად საზოგადოებრივი აზროვნება უნდა განეწყოს კეთილად სამხედროთა ტრადიციული ხედვებისადმი, ამ დარგის სპეციალისტთა უმრავლესობას მიაჩნია, რომ პროცესი პირიქით უნდა მიმდინარეობდეს.

ინგლისის რევოლუციური არმიის მთავარსარდალი კრომველი ოფიცრებად იყვანდა იმათ, ვისაც საზოგადოებაში კარგი მდგომარეობა ეკავა. მას მიაჩნდა, რომ ქვეყანას ყველაზე კარგად საზოგადოების წამყვანი კლასების წარმომადგენლები დაიცავდნენ. XIX საუკუნის დასაწყისში კლაუზევიცმა წარმოადგინა ომში გამარჯვების ფორმულა. იგი მდგომარეობდა სამების - „მთავრობა-არმია-საზოგადოება“ - ურთიერთგაგებასა და ჰარმონიულობაში. როგორც კრომველის, ისე კლაუზევიცის ლოგიკის მიღმა იკვეთება არაერთხელ დამტკიცებული ჭეშმარიტება, რომ არმიის ძლიერების საიდუმლო საზოგადოებრივ მხარდაჭერაშია.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების იმ სფეროს, რომელსაც საქმე სოციალურ და კულტურულ განზომილებასთან, სამხედრო და საზოგადოებრივ იდეოლოგიებსა თუ ღირებულებათა სისტემებთან აქვს, შეიძლება შეიარაღებული ძალები და საზოგადოება ეწოდოს. როგორც ითქვა, ამ სფეროს მნიშვნელობა პოლიტიკურ კონტროლზე არანაკლებია. გარკვეულწილად, საზოგადოებისა და არმიის ურთიერთმიმართებები ზემოქმედებს სამოქალაქო კონტროლის ეფექტურობაზე. სამხედროთა და საზოგადოების აქტიური ფენების, ინტერესთა ჯგუფების ურთიერთობა არმიის პროფესიული მოვალეობების შესრულების უნარზეც დიდ ზეგავლენას ახდენს. იმისათვის, რათა აღნიშნული ურთიერთობანი ჰარმონიული იყოს, ან, ყოველ შემთხვევაში, არმიისა და საზოგადოების გაუცხოებამ კრიტიკულ ზღვარს არ მიაღწიოს, რიგი მოთხოვნებია დასაკმაყოფილებელი. არმიას არა მხოლოდ უნდა ესმოდეს საზოგადოებრივი, სამოქალაქო ღირებულებები და წუხილები, არამედ, თანაუგრძნობდეს კიდეც მათ. ამგვარ, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთგაგებას განსაკუთრებული ყურადღება ადამიანის უფლებების და ინდივიდუალიზმის დამცველ ლიბერალურ-დემოკრატიებში ექცევა. ეს, შესაძლოა იმითაც იყოს განპირობებული, რომ სწორედ ლიბერალური დემოკრატიები აწყდებიან გარკვეულ სირთულეებს ტრადიციული სამხედრო სუბ-კულტურის სამოქალაქო ღირებულებებთან შეგუების სფეროში.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების მკვლევარი დევიდ სიგალი წერს, რომ დემოკრატიული სახელმწიფო მზად უნდა იყოს ან „ცალი ხელით“ იომოს, ან ნაკლებდემოკრატიული გახდეს. ნათქვამი გულისხმობს, რომ თანამედროვე არმიებში სულ უფრო ძნელდება ინდივიდუალიზმის საპირისპირო ტრადიციული ეთიკის დაცვა, რაც თავისთავად სამხედრო მანქანის ეფექტურობისათვისაა საჭირო. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო იმპერატივად გადაქცევა სამხედროებს აიძულებს სულ უფრო მეტი ყურადღება მიაქციონ ჯარისკაცის უფლებებს, სქესთა თანასწორობას, ინფორმაციის ღიაობას. ზოგი ლიბერალურ-დემოკრატიული ქვეყნის შეიარაღებულ ძალებში ეპოქის მოთხოვნები სექსუალური უმცირესობების სამსახურში მიღებასა ან ჯარისკაცთა პროფკავშირების შექმნაში აისახება.

მას მედიის გაზრდილი შესაძლებლობები და ინფორმაციის თავისუფლება ხშირად წინააღმდეგობაში მოდის სამხედრო საიდუმლოების ტრადიციულ გაგებასთან. ბრძოლის ველიდან მიმდინარე რეპორტაჟები თუ მებრძოლთა ყოველდღიური კავშირი ოჯახის წევრებთან ასევე არაერთმნიშვნელოვანი გავლენის მქონეა საომარ მზაობაზე. და მაინც: სი-ენ-ენი, ინტერნეტი, მობილური ტელეფონები ანუ საზოგადოებისა და შეიარაღებული ძალების ტოტალური საინფორმაციო კავშირი ლიბერალურ-დემოკრატიული ქვეყნების ჯარისკაცთა ყოფის განუყრელი ნაწილია.

სამხედრო პროფესიისადმი წამოყენებული აქამდე არნახული სოციალურ-კულტურული მოთხოვნები დემოკრატიის პროდუქტია და მათი იგნორირება თავად დემოკრატიის უგულებელყოფის ტოლფასია. თუ არმიის მშობელი საზოგადოება ცვლის ღირსების, მოვალეობის და სხვა ფუნდამენტური ღირებულებების გაგებას, თუ მოქალაქისათვის სულ უფრო არსებითი ხდება მშვიდობა და კეთილდღეობა, ტოლერანტობა და ინდივიდუალური თავისუფლებები, არმიამ, ნებსით თუ უნებლიედ, საკუთარი ტრადიციული ქცევა და მსოფლხედვა კომპრომისის წნეხში უნდა გაატაროს. სხვაგვარად, შეხედულება არმიის ფუნდამენტური ანტიდემოკრატიულობის შესახებ საშიშ მასშტაბებს შეიძენს, საზოგადოებისა და არმიის გაუცხოება გაღრმავდება და დაირღვევა ნებისმიერი წარმატების გარანტი - საზოგადოების, მთავრობისა და არმიის კლაუზევიცისეული სამება.

ამდენად, თანამედროვე შეიარაღებული ძალა დგას დილემის წინაშე: შეასუსტოს სამხედრო ეფექტურობა საზოგადოებრივი მხარდაჭერის შენარჩუნების მიზნით, ე.ი. ისწავლოს „ცალი ხელით“ ომი, თუ დაკარგოს მოქალაქეთა სიმპათიები და ამით ისევ სამხედრო ეფექტურობას მიაყენოს ზიანი. ეს დილემა სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების და სტაბილური თავდაცვის სისტემის მშენებლობის ე.წ. სოციეტალურ იმპერატივთანაა დაკავშირებული.

სოციეტალური იმპერატივის მნიშვნელობის შესახებ ბევრი რამ თქმულა სპეციალისტთა მიერ. იგი გულისხმობს არმიის მშენებლობაში სოციუმის მისწრაფებათა, მოლოდინთა, კულტურულ თავისებურებათა გათვალისწინებას. არმიის ფრანგული მოდელი მხოლოდ ფრანგებს შეიძლება ჰქონდეთ, ინგლისური - ინგლისელებს (ედმონდსი). ფუნქციური იმპერატივი, რომელიც რეალურ საფრთხეებთანაა დაკავშირებული, შესაძლოა მრავალრიცხოვან, საყოველთაო გაწვევებზე და უპირობო დისციპლინაზე დამყარებულ ჯარს საჭიროებდეს, მაგრამ სოციეტალური გარემო - პროფესიონალური ან სარეზერვო დაკომპლექტებისათვის იყოს უფრო ხელსაყრელი. სოციეტალური იმპერატივი ტაქტიკურ საჭიროებებზე არანაკლებ განსაზღვრავს სამხედრო მოსამსახურეთა შიდა ურთიერთობებს, წესდებებს.

არსებითად, სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობები და თავდაცვის პოლიტიკა თავდაცვის სისტემის ფუნქციური და სოციეტალური იმპერატივების მყიფე ბალანსის დაცვის ხელოვნებაა. ერთი მხრივ, იგი საბიუჯეტო პრიორიტეტების მუდმივ კორექტირებაში გამოიხატება (ვთქვათ, სამხედრო საქმის განათლების, ან სოციალური დაცვის ხარჯებს შორის), მეორე მხრივ კი - დისციპლინის უნივერსალურ მოთხოვნებსა და ამა თუ იმ საზოგადოებრივი კულტურისათვის დამახასიათებელი მოთხოვნილებების შეჯერებაში.

როგორც ზემოთ ითქვა, სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების კლასიკოსები სამოქალაქო კონტროლის ეფექტურობის და საზოგადოება-არმიის ურთიერთობათა ჰარმონიზაციის რეცეპტების ძიებისას აქცენტებს სხვადასხვაგვარად სვამენ. ჰანტინგტონმა წინა პლანზე სამხედროთა პროფესიონალიზმის საჭიროება წამოწია და ამით ფუნქციურ იმპერატივზე - სამხედრო ეთიკასა და ტრადიციულ დისციპლინაზე - გააკეთა აქცენტი. მის ნააზრევში ნაკლები ყურადღება ეთმობა სამხედროთაგან სამოქალაქო ღირებულებების გათვალისწინება-გაზიარების საჭიროებას. იანოვიცი კი, „მოქალაქე-ჯარისკაცისათვის“ პრიორიტეტის მინიჭებით სამხედროთა და სამოქალაქო საზოგადოების მსოფლმხედველობრივი თანამოაზრეობის საჭიროებისაკენ იხრება. ბალანსის დაცვა თუ შუალედის პოვნა ამ წინააღმდეგობრივ წინაპირობებს შორის კონკრეტული მაგალითის, კონკრეტული არმიის და საზოგადოების თავისებურებებზეა დამოკიდებული. ერთი რამ ცხადია: თანამედროვე სამხედრო საჭიროებს სამოქალაქო განათლებას, დემოკრატიული კონსტიტუციებით გარანტირებული ინდივიდუალური უფლებების გათავისებას, დემოკრატიული წყობისადმი ერთგულების გამომუშავებას. თავის მხრივ, პოლიტიკოსების, მას მედიის, აკადემიური წრეების ვალია ხელი შეუწყონ საზოგადოების მხრიდან არმიული ცხოვრების თავისებურებათა გაგებასა და მიღებას.

არმიისა და საზოგადოების ურთიერთობის, ისევე როგორც სამოქალაქო კონტროლის თემები უშუალო კავშირშია სახელმწიფოს კანონიერების ანუ ლეგიტიმურობის საკითხთან. ლეგიტიმურია სახელმწიფო, თუ მას ასეთად საზოგადოება აღიარებს და აღნიშნული განცდა მხოლოდ არჩევნებით არ მიიღწევა. მთავარი აქ მოქალაქეთა ძირითადი ნაწილის დარწმუნებულობაა ხელისუფლებისა და მისი ცალკეული შტოების ეფექტურობაში, სამართლიანობაში, სახელმწიფო კურსის სისწორეში. არმია, ეროვნული თავდაცვის მთელი სისტემა სახელმწიფოს არსებითი ატრიბუტი და გამოხატულებაა. მისი მართებულობისადმი ნდობის გარეშე სახელმწიფოს ლეგიტიმურობა კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება. ანუ ლეგიტიმიზმი არა იმდენად ფორმალური, სამართლებრივი მექანიზმებით, არამედ ურთიერთგაგებით, მმართველთა, მართულთა და „დარაჯთა“ შეხედულებების მაქსიმალური თანხვედრით მიიღწევა. ლეგიტიმიზმი დინამიური და ისტორიული ცნებაა. ის, რაც დღეს კანონიერია, ხვალ შესაძლოა გადაფასებულ იქნას. ნათქვამი პირდაპირ ეხება სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობებს, უფრო კონკრეტულად კი - ტრადიციული სამხედრო ეთიკის და სამოქალაქო ღირებულებების ურთიერთმიმართებას. ლეგიტიმურობის, ნდობისა და მხარდაჭერის შესანარჩუნებლად თანამედროვეობა სამხედროებს ქცევისა და ცხოვრების წესების გადასინჯვას სთავაზობს. მხოლოდ ამის შემდეგ ხდება შესაძლებელი მოქალაქეთა თანხმობა სამხედრო სამსახურთან მუდმივად ასოცირებულ განსაცდელზე.

* * *

დაწინაურებულ ერებში სამხედრო სამსახურის დემოკრატიზაცია, ჯარისკაცთა უფლებების და თავისუფლებების გაზრდა ნაკლებად მტკივნეული პროცესია. ამ სიახლეთა შესაძლო ნეგატიური გავლენა არმიის ბრძოლისუნარიანობაზე კომპენსირდება: ა) მაღალი სამოქალაქო კულტურით და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური სტაბილურობით; ბ) სამხედრო მოსამსახურეთა ინტელექტით, შეგნებით, პროფესიონალიზმითა და პატრიოტიზმით; გ) დაწინაურებული სამხედრო ტექნოლოგიებით.

ბუნებრივია, რომ უახლოეს მომავალში საქართველო ვერ შეძლებს არმიის თანამედროვე სტანდარტებით აღჭურვას. ქართული შეიარაღებული ძალების პირადი შემადგენლობის საგრძნობი ნაწილის პროფესიონალიზმი კრიტიკას ვერ უძლებს. ძნელია, ქართველ ჯარისკაცთა და ოფიცერთა უმრავლესობის პატრიოტიზმში ეჭვის შეტანა, მაგრამ არმიაში ჯერაც აღმოუფხვრელი არასაწესდებო ურთიერთობანი, სხვა კანონდარღვევები და სამსახურისაგან თავის არიდების მრავალი შემთხვევა ბადებს კითხვას ამ პატრიოტიზმის შეგნებულობის, სიმყარის, პრაქტიკული გამოყენებადობის მისამართით. ქართულ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ კულტურაში ჯერაც არ დამკვიდრებულა სამოქალაქო მოვალეობის განცდა. კანონშემოქმედების, სახელმწიფო სტრუქტურათა ფორმირების დინამიკა და წინააღმდეგობრივი ხასიათი, ქვეყნის მართვაში პერსონალიის გაზრდილი როლი, ქვეყნის საზღვრებზე მიმდინარე პროცესები და სხვა მრავალი ფაქტორი საქართველოს სახელმწიფოებრიობის არასტაბილურ ხასიათზე მიუთითებს.

შექმნილი სურათი საგრძნობლად ართულებს თანამედროვე, დემოკრატიული ღირებულებებისადმი ერთგული და ეფექტური შეიარაღებული ძალების მშენებლობას. ამავე დროს, საქართველოში გვაქვს სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების გადაუჭრელ პრობლემათა სიმრავლე; იგი განპირობებულია არმიის და თავდაცვის სისტემის მშენებლობის ნორმატიული ბაზის სიმწირით, თავდაცვის სტრუქტურებში არსებული პარალელიზმითა და მკაფიო სამოქალაქო-სამხედრო მეთაურობისა და კონტროლის ჯაჭვის და მექანიზმების ჩამოუყალიბებლობით, სამხედრო სამსახურის დაბალი პრესტიჟულობით. ყოველივეს ამძიმებს თავდაცვის მეტად მწირი ბიუჯეტი.

იმისათვის, რომ დაისახოს გამოსავალი და გამოიკვეთოს როგორც სამხედრო მშენებლობის, ისე სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების ოპტიმალიზაციის გეგმა, უნდა გაეცეს პასუხი კითხვას: სჭირდება კი საქართველოს შეიარაღებული ძალები? კითხვა არც ისე რიტორიკულია, როგორადაც ერთი შეხედვით მოჩანს. ჰანტინგტონის რჩევები განვითარებადი ქვეყნის პოლიტიკური ელიტისათვის, უკიდურეს შემთხვევაში, არმიის გაუქმებასაც გულისხმობს. ქართული საზოგადოების გარკვეულ, განსაკუთრებით ახალგაზრდულ წრეებს, მართლაც, შეაქვთ ეჭვი ეროვნული არმიის საჭიროებაში.

და მაინც, პასუხი ამ კითხვაზე კლასიკური, ანუ დადებითი უნდა იყოს. ამის მიზეზები ორ რიგად ჯგუფდება. პირველი რიგის მიზეზებს შეიძლება ობიექტური ან პრაგმატული - ქართული საზოგადოებისა და პოლიტიკური ელიტის ნებისაგან დამოუკიდებელი - მიზეზები ვუწოდოთ. ესენია:

ა) არასტაბილური ვითარება რეგიონში და რიგ მონაკვეთებში საქართველოს საზღვრების სიმყიფე;

ბ) სახელმწიფოს შიგნით ხელისუფლების საწინააღმდეგო შეიარაღებული აქციების და ამ აქციებში უცხო ქვეყნის მოქალაქეთა მონაწილეობის რისკის არსებობა;

გ) თანამედროვე საერთაშორისო სისტემაში ეროვნული შეიარაღებული ძალების მნიშვნელოვანი ადგილი და როლი.

მიზეზთა მეორე წყება სუბიექტური ან ირაციონალურია, თუმცა ამის გამო მათი მნიშვნელობა არ მცირდება. თანაც ეს მიზეზები არაერთი სხვა ერის მოტივაციაშიც ფიგურირებს. ამგვარი მიზეზებია:

ა) ქართულ კულტურაში ღრმად გამჯდარი დისპუტთა გადაწყვეტის ძალისმიერი მეთოდები და იარაღის სიყვარული;

ბ) დამოუკიდებლობისა და სუვერენიტეტის ტრადიციული სიმბოლოების ფლობის, სხვა ერი-სახელმწიფოების მიბაძვის სურვილი.

რიგ შემთხვევებში ზემოთჩამოთვლილი მიზეზები ერთმანეთშია გადახლართული და ერთიანი მოტივაციური კომპლექსის ცალკეულ წახნაგებს წარმოადგენს. მაგალითად, საერთაშორისო სისტემაში არმიათა როლი საქართველოს უბიძგებს საკუთარი არმიის ყოლისაკენ, რათა ქვეყანამ მაქსიმალურად ინტენსიური და თანაბარუფლებიანი საერთაშორისო ურთიერთობები აწარმოოს და მონაწილეობა მიიღოს გაეროს ეგიდით თუ სხვა რამ მანდატით წარმოებულ სამხედრო ოპერაციებში. მაგრამ ამ პრაგმატულ მოტივთან განუყოფელ კავშირშია მეზობელთა თუ სხვა საერთაშორისო სუბიექტთა წაბაძვის შედარებით ირაციონალური იმპულსიც.

არის კიდევ ერთი გარემოება, რომელიც საქართველოში შეიარაღებული ძალების მშენებლობის საჭიროებას უსვამს ხაზს. იგი ზემოაღნიშნულ ობიექტურ და სუბიექტურ მიზეზთა მიჯნაზეა და ქართული სოციუმის დღევანდელი მდგომარეობიდან მომდინარეობს. სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების კვლევებში ხშირად გამოითქმის აზრი, რომ არმია შეიძლება იყოს ქვეყნის მოდერნიზაციის აგენტი. ნათქვამი განსაკუთრებით პოსტკოლონიურ სახელმწიფოებს ეხება, სადაც ბიუროკრატია მართვის უუნაროა, ან სადაც სოციუმს კლანურ-კასტური ხუნდები თუ ტრადიციონალისტურ-ფუნდამენტალისტური იდეოლოგიები ბორკავს. ზოგი დაკვირვებით, ასეთ ქვეყნებში არმია ზოგჯერ ქვეყნის განვითარების წამყვან ძალად ქცეულა. საქართველო მეტად შორსაა იმ ვითარებისაგან, რომ მისი პროგრესი სამხედროთა იმედზე იყოს დამოკიდებული, მაგრამ ქართულ არმიას, შესაფერისი მოწყობის შემთხვევაში, შეეძლებოდა ეთამაშა მოქალაქეობრიობის სკოლის როლი. ნათქვამის აქტუალობა ნათელი ხდება, თუ ქართულ საზოგადოებაში გავრცელებულ ეთნიკურ აზროვნებას, კუთხურობას, სამართლებრივ ნიჰილიზმსა და ასოციალურობას გავითვალისწინებთ. თუმცა, ასეთი როლი, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა მისია, მხოლოდ სათანადოდ მომზადებულ არმიას ხელეწიფება.

საქართველოსათვის შეიარაღებული ძალების საჭიროება როგორც ფუნქციური (საგარეო და საშინაო რისკ-ფაქტორები), ისე სოციეტალური (ქართული საზოგადოების კულტურული და სოციალური სახე და ღირებულებანი თანამედროვე ეტაპზე) ფაქტორებითაა განპირობებული. უახლოესმა ისტორიამ აჩვენა, რომ რეგულარული არმიის არარსებობის შემთხვევაში, ობიექტური საფრთხეები, იარაღისაკენ ისტორიულად ჩამოყალიბებული ლტოლვა, დისპუტთა მშვიდობიანი გადაწყვეტის ტრადიციის სისუსტე საზოგადოებას თვითშეიარაღებისაკენ უბიძგებს. ამდენად, სავსებით რეალურია, რომ შეიარაღებული ძალების გაუქმებას საქართველოში ავტონომიური, არალეგალური თუ ნახევრადლეგალური, უკონტროლო ფორმირებების აღზევება მოჰყვეს.

განვითარებადი ქვეყნებისათვის ჰანტინგტონის ერთ-ერთი რჩევა შემდეგნაირად ჟღერს: თუ არმიას ვერაფრით მოუარეთ, გააუქმეთ არმია. საქართველოს შემთხვევაში შეიძლება ამ რჩევას შემდეგნაირად ვუპასუხოთ: თუ გააუქმებთ არმიას, მიიღებთ „მხედრიონს“.

* * *

და მაინც, საქართველოს თავდაცვის სისტემასა და ქართულ სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობებს სერიოზული რეფორმირება სჭირდება. ამაზე საუბრობენ მაღალ პოლიტიკურ ეშელონებშიც და საზოგადოებაშიც. ამას აცნობიერებენ თავად სამხედრონიც. სხვაგვარად სახელმწიფო დაუცველი დარჩება. მეტიც, შეიარაღებული ადამიანი თავად გარდაიქმნება (როგორც ეს არაერთხელ მომხდარა) საზოგადოებისათვის საფრთხედ. სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების იმ მოდელს, რომელიც განვითარებულ ლიბერალურ-დემოკრატიებს ახასიათებთ, ბევრი რამ გვაცილებს. ამ მიმართულებით ჯერაც გადაუჭრელ პრობლემათა რიგს განეკუთვნება შემდეგი:

ა) საქართველოს ტერიტორიაზე დღემდე მოქმედებენ სამხედრო ფორმირებები, რომელთა რეალურად გაკონტროლების არც სამართლებრივი ბაზა და არც პრაქტიკული მექანიზმები საქართველოს ცენტრალურ ხელისუფლებას არ გააჩნია. ასეთებს, პირველ რიგში, განეკუთვნება: სამხრეთ ოსეთის და აფხაზეთის ფაქტიური ხელისუფლების შეიარაღებული ძალები, საქართველოს ტერიტორიაზე დისლოცირებული რუსეთის სამხედრო ნაწილები, აჭარის ავტონომიური ხელისუფლების შეიარაღებული ფორმირებანი, ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოში მოქმედი ექს-პრეზიდენტის მომხრე ჯგუფები, გალის რაიონსა და მიმდებარე ტერიტორიაზე მოქმედი პარტიზანები, კოდორის ხეობაში განლაგებული ფორმირებანი, რომელთა სუბორდინაცია თავდაცვის სამინისტროსა თუ სხვა ცენტრალური უწყებებისადმი მნიშვნელოვანწილად ფორმალურია.

ბ) მიუხედავად თავდაცვის პოლიტიკის განმსაზღვრელი რიგი კანონების არსებობისა (საქართველოს კონსტიტუცია, კანონი თავდაცვის შესახებ, კანონი სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ, კანონი ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ), ამ სფეროს სამართლებრივი ბაზა ნაკლულია. არსებული კანონმდებლობა არ/ვერ განსაზღვრავს თავდაცვისათვის ისეთი მინიშვნელოვანი უწყების დანიშნულებას, ფუნქციებს, სტრუქტურას და მუშაობის წესს, როგორიც თავდაცვის სამინისტროა.

გ) შეიარაღებულ ძალებზე ობიექტური და დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლის განსახორციელებლად ნორმატიული ბაზა მაქსიმალურად უნდა გამორიცხავდეს სუბიექტივიზმს და წინააღმდეგობრიობას პასუხისმგებლობათა განაწილების სფეროში. ამ თვალსაზრისით არსებული კანონმდებლობა რიგ ცვლილებებს საჭიროებს. კერძოდ:

თავდაცვის სამინისტროსა და სამხედრო ძალების სტრუქტურების განსაზღვრის უფლებამოსილების პრეზიდენტისადმი მინიჭება თავდაცვის პოლიტიკაში სუბიექტივიზმის, აგრეთვე ხშირი, საზოგადოებისაგან მეტწილად დაფარული ცვლილებების საწინდარია;

ასევე არ უწყობს ხელს სამოქალაქო კონტროლს თავდაცვის სამინისტროს წარმოჩენა სამხედრო და არა პოლიტიკურ ორგანოდ;

კონსტიტუციის თანახმად სამხედრო ძალების სტრუქტურის დამტკიცება პრეზიდენტის პრეროგატივაა, რაოდენობისა კი - პარლამენტის. სტრუქტურისა და რაოდენობის ამგვარი გახლეჩა, თავად „სტრუქტურის“ ცნების განუსაზღვრელობა, თავდაცვის პოლიტიკაში ხელისუფლების ორგანოთა ფუნქციების გადაფარვის და მათ შორის შესაძლო დაპირისპირების ნიადაგს ქმნის. წინააღმდეგობრიობის კიდევ ერთი ნიმუშია, რომ კონსტიტუციისაგან განსხვავებით, კანონი თავდაცვის შესახებ სამხედრო ძალების სტრუქტურის განსაზღვრას კანონს (და არა პრეზიდენტს) ავალდებულებს.

ამავე დროს, სამხედრო აღმშენებლობის პრაქტიკა ზოგ შემთხვევებში განსხვავდება კანონმდებლობის მოთხოვნებისაგან. სამხედრო ძალების შემადგენლობა/სახეობები პარლამენტის განსასაზღვრია. თავდაცვის შესახებ კანონის მიხედვით შეიარაღებული ძალები შედგება სახმელეთო, საჰაერო, საჰაერო თავდაცვის და სამხედრო-საზღვაო ძალებისაგან. მაგრამ, პრესის მონაცემებით, თავდაცვის სამინისტრომ გააერთიანა საჰაერო და საჰაერო თავდაცვის ძალები, რაც პარლამენტს არ განუხილავს და კანონში შესაბამისი ცვლილება არ შეუტანია. ასევე არ შეესაბამებოდა საკანონმდებლო მოთხოვნებს 1998 წლის 19 ოქტომბრის ამბოხების წინააღმდეგ შეიარაღებული ძალების გამოყენების გადაწყვეტილება. ამგვარ აქციას უნდა წამძღვარებოდა საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება.

დ) პარლამენტის მიერ მიღებული თავდაცვის ბიუჯეტი არაა საკმარისად ღია და დეტალიზებული. იგი არ დგება თავდაცვის კონკრეტული პროგრამებისა და პრიორიტეტების საფუძველზე. მისი შედგენის პრინციპია ცალკეული სამხედრო სამსახურების მოთხოვნები, არსებული სტრუქტურების შენარჩუნების სურვილი. თავდაცვის სფეროში დღემდე არსებობს ფინანსური წყაროები და ხარჯები, რომელთა გაკონტროლების საშუალება შეზღუდულია. ნათქვამი ეხება თავად სამხედროთა სამეურნეო აქტივობებს.

ე) თავდაცვის სისტემების მშენებლობაში სამოქალაქო ექსპერტთა მონაწილეობა არასაკმარისია. როგორც სამინისტრო, ისე პარლამენტი განიცდის სამხედრო პოლიტიკის მიუკერძოებელი ექსპერტიზის სიმწირეს. განუვითარებელია თავდაცვის საკითხების განხილვასა და გადაწყვეტაში არასამთავრობო (პრესა, აკადემიური წრეები) სექტორის მონაწილეობის პრაქტიკა.

ვ) საქართველოს სამხედრო ძალები იყოფა რამდენიმე (თავდაცვის სამინისტრო, შინაგანი ჯარები, საზღვრის დაცვის დახელმწიფო დეპარტამენტი, სახელმწიფო დაცვის სპეციალური სამსახური, უშიშროების სამინისტროს სპეციალური ქვედანაყოფები) პარალელურ შეიარაღებულ სტრუქტურად, რომელთა კოორდინაცია არაა ინსტიტუციონალიზებული და მხოლოდ პრეზიდენტის დონეზეა შესაძლებელი. მათი შეიარაღება და წრთვნა მნიშვნელოვანწილად ერთნაირია, რაც მათი მისიების არამკაფიო გამიჯნვაზე მიუთითებს. ამგვარი პარალელიზმი და არაკოორდინირებულობა ამცირებს თავდაცვისუნარიანობას და ზრდის ფინანსურ ხარჯებს. იგი არ შეეფერება ეფექტური და დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლის პრაქტიკას. აღსანიშნავია, რომ მსგავსი პარალელიზმი და კოორდინაციის მხოლოდ უმაღლეს დონეზე თავმოყრა ახლო აღმოსავლეთის რიგ არადემოკრატიულ რეჟიმებს ახასიათებს.

ზ)შეიარაღებული ძალების და საზოგადოების ურთიერთობებში არსებობს გაუცხოება, სამხედრო სამსახურის დაბალი პრესტიჟი. 1997 წელს მშვიდობის, დემოკრატიისა და განვითარების კავკასიური ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული სოციოლოგიური გამოკვლევის შედეგებმა აჩვენა, რომ საქართველოს მოსახლეობის მხოლოდ 6-7% განიხილავს შესაძლებლად თავისათვის თუ ახლობელთათვის, სამხედრო ძალების სხვადასხვა სახეობაში სამსახურს. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და უსაფრთხოების საკითხთა კვლევების ცენტრის მიერ მოძიებული ინფორმაციით, ანალოგიური მაჩვენებელი განვითარებულ ლიბერალურ-დემოკრატიებში 10-20%-ს ფარგლებში მერყეობს (შედარებით დაბალი პრესტიჟულობა ახლავს სამხედრო კარიერას ბელგიაში, შედარებით მაღალი - დიდ ბრიტანეთში). ცენტრის მიერ 1996-1998 წლების მანძილზე ჩატარებულმა კვლევებმა ასევე გამოააშკარავა სამხედრო სამსახურისადმი ფართოდ გავრცელებული ნეგატიური დამოკიდებულება როგორც საზოგადოებაში, ისე თავად სამხედრო მოსამსახურეთა (მათ შორის ოფიცერთა) შორის.

ინფორმაციის სხვა წყაროებთან ერთად (პრესის, ჯარისკაცთა უფლებების დაცვის საზოგადოების მასალები) ცენტრის მიერ შეგროვილი მონაცემები მიუთითებს, რომ როგორც ჯარისკაცად, ისე პროფესიონალურ სამხედრო თანამდებობებზე უმეტეს შემთხვევაში ყველაზე დაბალი შემოსავლის მქონე, სოციალური კიბის ქვედა საფეხურებზე მდგომი ოჯახების წარმომადგენლები მიდიან. სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების თეორიის თანახმად ამგვარი ვითარება არაა საზოგადოებისა და არმიის ინტეგრაციის ხელშემწყობი, მითუმეტეს არმიაში არსებული მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობის ფონზე;

თ) უმცროსი და საშუალო დონის ოფიცერთა დაბალი პროფესიონალიზმი, პროფესიონალ სერჟანტთა ინსტიტუტის არარსებობა და ყოფითი გაჭირვება სამხედრო ნაწილებში არასაწესდებო ურთიერთობების ფართოდ გავრცელების მიზეზია. უხელფასობით შეწუხებულ მრავალ საველე ოფიცერს, რომელთა პროფესიული მომზადებაც უკეთესის სურვილს აღძრავს, ურჩევნია თვითდინებაზე მიუშვას სოციალური პროცესი და წესრიგის მინიმალური დონე ჯარისკაცთა შორის თავისთავად გამოკვეთილ არაფორმალურ ლიდერებს ჩააბაროს. ასეთი პრაქტიკა ყაზარმებში აღვივებს სუსტის დაჩაგვრის კრიმინალურ კულტურას.

ი) ყაზარმული ცხოვრების ფორმალური განაწესი არ ითვალისწინებს ქართველ ახალგაზრდათა ყოფითი კულტურის თავისებურებებს. ის გარემოება, რომ ჭუჭყიანი სამუშაოს შესრულება, ისევე როგორც ბრძანების გაცემის გარკვეული სტილი და ადგილი ახალგაზრდათა შორის ხშირად ღირსების შელახვად ითვლება, სპეციალური ყურადღების გარეშეა დარჩენილი.

საქართველო შეიძლება მივაკუთვნოთ იმ, ე.წ. ხმელთაშუაზღვისპირულ კულტურულ რეგიონს, რომელსაც სოციალურ მეცნიერებებში ზოგჯერ „სირცხვილის და ღირსების“ საზოგადოების სახელით მოიხსენიებენ. საუბარია ზოგი ქმედებისადმი, ურთერთობებისადმი მეტად სპეციფიკურ, მგრძნობიარე დამოკიდებულებაზე ამ რეგიონის მკვიდრთა, მათ შორის ქართველთა მხრიდან. სამწუხაროდ, ეს გარემოებანი, ისევე როგორც ჯარისკაცთა უფლებების დაცვის თანამედროვე უნივერსალური პრინციპები უგულებელყოფილია ქართველ სამხედროთა ყოფაში.

კ) საზოგადოებისა და შეიარაღებული ძალების ურთიერთობა მნიშვნელოვანწილად თვითდინებაზეა მიშვებული. არ არსებობს ნათელი მექანიზმი, რომელიც ხელს შეუწყობდა და დაარეგულირებდა სამხედრო ნაწილებისა და ადგილობრივი ხელისუფლების, მას მედიის, არასამთავრობო ორგანიზაციების თუ ადგილობრივ მაცხოვრებელთა ურთიერთობებს.

ლ) არმიის მშენებლობა ქვეყნის ეროვნული ინტერესების, საფრთხეებისა და რისკ-ფაქტორების გარკვევითა და უსაფრთხოების სტრატეგიის განსაზღვრით იწყება. მიუხედავად ცალკეული მცდელობებისა, ეს ფუნდამენტური სამუშაო ჯერ კიდევ ჩასატარებელია. სამხედრო დოქტრინა, თუ მის მშვიდობისმოყვარულ ხასიათს არ ჩავთვლით, ბევრ არაფერს ასახავს ამ მიმართულებით. აქედან გამომდინარე, საქართველოში შეუსწავლელი და გაუთვალისწინებელია სამხედრო აღმშენებლობის ფუნქციური და სოციალური იმპერატივები, დაუბალანსებელია, ერთი მხრივ, თავდაცვითი საჭიროებები, მეორე მხრივ - ეკონომიკური შესაძლებლობები. ამ პრინციპული საკითხების გაურკვევლად კი საეჭვოა სამხედრო აღმშენებლობის ისეთი კონკრეტული ამოცანების გადაჭრა, როგორიც, თუნდაც, ოფიცერთა და ჯარისკაცთა ოპტიმალური რაოდენობის დადგენა და დაფინანსებაა.

სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობებისა და არმიის მშენებლობის ზემოთჩამოთვლილი თუ სხვა უფრო კონკრეტული პრობლემების გადაწყვეტა მეტად აქტუალურია, რადგან რიგ სოციალურ, ეკონომიკურ, პოლიტიკურ გარემოებებთან ერთად ამ პრობლემებს გააჩნია სახელმწიფოს მადესტაბილიზირებელი მუხტი.

* * *

არასწორი იქნებოდა იმის თქმა, რომ ხელისუფლება ვერ ამჩნევს თავდაცვასა და სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობებთან დაკავშირებულ პრობლემებს და არ ზრუნავს მათ გამოსწორებაზე. საქართველოს კონსტიტუცია იცავს პოლიტიკოსებზე სამხედროთა დაქვემდებარების პრინციპს, რაც სამოქალაქო კონტროლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ბერკეტია. 1995-1999 წლებში პარლამენტმა მიიღო რიგი კანონებისა, რომლებიც 1997 წელს მიღებულ სამხედრო დოქტრინასთან ერთად სამოქალაქო კონტროლის და კოოპერატიული უსაფრთხოების სულისკვეთებას იზიარებს. ამ პერიოდის მანძილზე პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი აქტიურად უწყობდა ხელს თავდაცვის სფეროში საქართველოს თანამშრომლობას დემოკრატიულ სამყაროსთან. აღნიშნულის დასტურია უსაფრთხოების საკითხებში საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოს (ISAB) შესაქმნელად გაწეული ძალისხმევა.

ISAB-ის მიერ შემუშავებული რეკომენდაციების არსებითი მოწონება ეროვნული უშიშროების საბჭოს მიერ და საქართველოს ხელისუფლების ბოლოდროინდელი განცხადებები გვიჩვენებს, რომ ქვეყნის პოლიტიკური პრიორიტეტი ევრო-ატლანტიკურ სტრუქტურებთან ინტეგრაციაა. თავისთავად, ამგვარი განაცხადი თავდაცვის პოლიტიკაში წინგადადგმული ნაბიჯია, რადგან სამხედრო მშენებლობის გარკვეულ კონტურებს გვთავაზობს. შეიარაღებული ძალების ახალი ხელმძღვანელობაც გამოხატავს რეფორმატორული კურსის მხარდაჭერას. მაგრამ როგორც ამ კურსის განსახორციელებლად, ისე ზოგადად ქვეყნის სტაბილურობისათვის, კვლავ აქტუალურია ზოგიერთი არსებითი სამართლებრივი და პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღება და სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების სფეროში რამდენიმე პრაქტიკული ღონისძიების გატარება:

ა) იმისათვის, რომ ქვეყნის თავდაცვის სფეროში ნათლად ჩამოყალიბდეს პასუხისმგებლობები და გადაწყვეტილების მიღების პროცედურები, საჭიროა კანონები თავდაცვის სამინისტროს და საქართველოს შეიარაღებული/სამხედრო ძალების შესახებ. მათში მაქსიმალურად მკაფიოდ უნდა იყოს დაფიქსირებული როგორც გადაწყვეტილებათა მიმღები, ისე მათი აღმასრულებელი თანამდებობის პირების და სტრუქტურების უფლებები, მოვალეობები, მისიები.

მაგალითისათვის საინტერესოა, თუნდაც, აშშ არმიის მდივნისა(მინისტრის) და მისი ოფისის ფუნქციათა დეტალიზაცია აშშ კანონთა კოდექსში; აღნიშნული კანონი ზუსტად განსაზღვრავს, რომ არმიის მდივანი „. . . ინიშნება სამოქალაქო პირთაგან, პრეზიდენტის მიერ და სენატის თანხმობით“; რომ „. . . პიროვნება ამ თანამდებობაზე არ დაინიშნება, თუ არაა გასული ხუთი წელი სამხედრო სამსახურიდან მისი თადარიგში გასვლის შემდეგ“; რომ მას აქვს ძალაუფლება წარმართოს არმიის დეპარტამენტის შემდეგი საქმეები „. . . რეკრუტირება, ორგანიზება, მომარაგება, ეკიპირება (კვლევისა და განვითარების ჩათვლით), წრთვნა, სამსახური, მობილიზაცია და დემობილიზაცია, ადმინისტრირება (პერსონალის მორალზე ზრუნვის ჩათვლით), უზრუნველყოფა, მშენებლობა და კომპლექტაცია, ტექნიკის შეკეთება. . .“; რომ მან უნდა ჩამოაყალიბოს არმიის დეპარტამენტის პოლიტიკა და პროგრამები; რომ უნდა ითანამშრომლოს სხვა სააგენტოებთან „დუბლირების გამოსარიცხად. . .“; რომ აღნიშნული მისიების შესასრულებლად, არმიის მდივნის ოფისს უნდა ჰქონდეს ერთპიროვნული პასუხისმგებლობა: „შეძენების, აუდიტის, ფინანსური მენეჯმენტის, საინფორმაციო მენეჯმენტის, ინსპექტირების, საკანონმდებლო და საჯარო საქმეების დარგში“. კანონი აზუსტებს იმასაც, რომ არმიის მდივნის ოფისი ერთპიროვნულად აკონტროლებს კვლევით საქმიანობას დეპარტამენტში, მაგრამ მდივანს შეუძლია გადასცეს არმიის შტაბს პასუხისმგებლობა კვლევების იმ ასპექტებზე, მოითხოვს დაკავშირებულია სამხედრო საჭიროებებთან და რომელიც მოითხოვს სამხედრო ტესტირებას. კანონი აგრეთვე განსაზღვრავს არმიის მდივნის ოფისის თანამდებობებს და ხაზს უსვამს, რომ არმიის შტაბი და არმიის მდივნის ოფისი არ უნდა ახორციელებდეს ფუნქციათა დუბლირებას (აშშ კანონთა კოდექსი, პარაგრაფი 3013-3014). კანონმდებლობა განსაზღვრავს მდივნის ოფისის თანამდებობათა კონკრეტულ ფუნქციებს, ისევე როგორც არმიის შტაბის შემადგენლობასა და დანიშნულებას.

გამომდინარე მსოფლიო პრაქტიკიდან, სასურველია რომ სამხედრო ძალების როგორც გვარეობები, ისე ძირითადი სტრუქტურული კომპონენტები (იქნება ეს, მაგალითად, გვარდიის რაობა, პოლკებისა და დივიზიების, თუ ბატალიონებისა და ბრიგადების სისტემა, ფუნქციური დაყოფა სადაზვერვო, საბრძოლო, საკადრო, მომარაგების და უზრუნველყოფის სისტემებად) ასევე განისაზღვრებოდეს კანონით.

კანონების მკაფიობა და კონკრეტულობა თავად პრაქტიკული მოღვაწეობის, კანონიერების, ეფექტური სამოქალაქო კონტროლის ერთ-ერთი საწინდარია. კონკრეტული კანონმდებლობა ხელს უწყობს თავდაცვის სამინისტროს ფარგლებში სამხედრო და სამოქალაქო ფუნქციების გამიჯვნის რთულ და წინააღმდეგობრივ პროცესს.

ბ) როგორც აღნიშნული კანონები, ისე პრაქტიკული სამხედრო აღმშენებლობა უნდა ითვალისწინებდეს საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოს მიერ შემოთავაზებულ რამდენიმე ძირითად პრინციპს. მათ შორის აღსანიშნავია: ეროვნული ინტერესებისა და საფრთხეების დეფინიცია - უსაფრთხოებისა და თავდაცვის ნათელი სტრატეგიის შექმნა, სამოქალაქო კონტროლის განხორციელებაში პარლამენტის როლის და ეფექტურობის გაძლიერება, სამხედრო ძალების პარალელიზმის მინიმუმამდე დაყვანა და სარდლობის, კონტროლის, კომუნიკაციების (ე.წ. C3) მკაფიო ჯაჭვების ფორმირება, უმცროს მეთაურთა პროფესიონალიზაცია, შეიარაღებული ძალების ორგანიზაციულ-საკადრო ორგვარობა, მათი დაყოფა მობილურ ბირთვად და მოქალაქე-ჯარისკაცთა სარეზერვო კომპონენტად, საპროგრამო, საშუალოვადიან ბიუჯეტირებაზე გადასვლა, არმიისა და საზოგადოების ურთიერთობების ინტენსიფიკაცია და ინსტიტუციონალიზაცია, დემოკრატიის პრინციპებში, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში სამხედროთა განათლების ორგანიზება.

გ) გამომდინარე იქიდან, რომ არაერთხელ გამოითქვა ოფიციალურად ევროატლანტიკურ სივრცეში საქართველოს ინტეგრაციის სურვილი, საჭიროა უფრო აქტიური მონაწილეობა პროგრამაში „პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ და ევროატლანტიკური თანამშრომლობის საბჭოში მონაწილეობის გაინტენსიურება. ამასთან, საქართველოს სამხედრო აღმშენებლობის პოლიტიკა ჩრდილოეთატლანტიკური ალიანსის ვაშინგტონის სამიტზე მიღებული ე.წ. „წევრობის გეგმის“ (Membership Action Plan) თანახმად უნდა წარიმართოს. ამისათვის აუცილებელია ეროვნული უსაფრთხოების საკითხებისადმი ნატოს უსაფრთხოების სტრატეგიის მიდგომათა გაზიარება, ნატოს შესაბამის სტრუქტურებთან შეიარაღებული ძალების აღმშენებლობის და თავდაცვის სფეროში რეფორმების პოლიტიკის ყოველწლიური შეთანხმება, სტრატეგიულ ამოცანად ალიანსის თავდაცვის სტრუქტურებთან საქართველოს შეიარაღებული ძალების ინტეროპერაბელურობის (პირველ რიგში, კომუნიკაციის, მართვისა და კონტროლის სფეროებში) მიღწევის დასახვა, საქართველოს თავდაცვის სისტემის, სამხედრო ისთებლიშმენტის არსებით პრიორიტეტად ნატოს მიერ შემოთავაზებულ ღონისძიებებში (არა მხოლოდ საველე ვარჯიშებში, არამედ, პირველ რიგში, სემინარებსა და დაგეგმვით ტრეინინგებში) მონაწილეობა.

დ) ოფიცერთა და უმცროს მეთაურთა კორპუსის პროფესიონალიზაცია შეიარაღებული ძალების ეფექტურობის ერთ-ერთი ქვაკუთხედია. ამის მისაღწევად, საექსპერტო ცოდნის და გამოცდილების ინტენსიურ გაღრმავებასთან ერთად, ყურადღება უნდა მიექცეს სამხედროთა პასუხისმგებლობის გრძნობისა და კორპორატიული სულისკვეთების, ქცევის ერთიანი კოდის დანერგვას. აღნიშნული განსაკუთრებულ აქტუალობას იძენს როგორც საერთო საზოგადოებრივ-პოლიტიკური პოლარიზაციის, ისე თავად ოფიცერთა კადრების მრავალფეროვანი ინსტიტუციონალური წარსულის ფონზე.

ე) გარდამავალ დემოკრატიებში, რომელთაც საქართველო განეკუთვნება, ერთობ მნიშვნელოვანია, სამხედროებს გაცნობიერებული ჰქონდეთ სამოქალაქო ღირებულებები, არმიის ადგილი და როლი დემოკრატიულ საზოგადოებაში. ასეთი განათლების გარეშე შეუძლებელია საზოგადოებისა და სახელმწიფოსადმი სამხედროთა სრულყოფილი ლოიალობის მიღწევა, ან თანამედროვე პირობებისათვის შესაფერისი პატრიოტული აღზრდა.

ვ) სამხედროთა ლოიალობა დამოკიდებულია აგრეთვე მათ დაფასებაზე სახელმწიფოსა და საზოგადოების მხრიდან. ამ მხრივ არსებითი მნიშვნელობა ენიჭება როგორც რიტუალურ, სიმბოლურ ქმედებებს, ისე მატერიალურ პრივილეგიებს. „რამდენადაც ჯარისკაცს, ისევე როგორც ყველას, სურს რომ იგი უყვარდეთ, გამოიყენეთ საკუთარი თავის მათთან იდენტიფიცირების ყოველი შესაძლებლობა“, - ურჩევს ახალი დემოკრატიების მეთაურებს ჰანტინგტონი. ხელისუფალთა ხშირი სტუმრობა ყაზარმებში არ იწვევს დამატებით ფინანსურ ხარჯებს, სამაგიეროდ, ეს არმიას მორალურ სტიმულს მატებს. გარდა ამისა, საყოველთაო ფინანსური გაჭირვების პირობებშიც კი უნდა გაიზარდოს სამხედროთა მატერიალური სტიმულირება. დაუშვებელია არათუ ხელფასის დაგვიანება, არამედ აუცილებელია ოფიცრების ბარდაბარ ჯარში გაწვეულ ჯარისკაცთა და მათი ოჯახების წევრთა პრივილეგირება კომუნალური გადასახადების გადახდისას, სამედიცინო მომსახურებისას, განათლების მიღების პროცესში. საჭიროა შეიქმნას სპეციალური სამსახური, რომელიც იზრუნებს თადარიგში გასულთა შრომით დასაქმებაზე.

საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე, სამხედროთა წახალისების ერთ-ერთი ფორმა შეიძლება იყოს მიწის ნაკვეთის კერძო საკუთრებაში გამოყოფა და სასოფლო სამეურნეო საქმიანობაში დახმარება. გარდა იმისა, რომ სახელმწიფომ უნდა შეძლოს მსგავსი ახალმოსახლისათვის სამშენებლო მასალის შეღავათიანი მიწოდება, „ახალ ფერმერს“ უნდა დაეხმარონ სამუშაო ძალითაც. ალტერნატიული სამსახურის ამოქმედების შემთხვევაში, ამგვარი სამუშაო ძალის გამოყოფა შესაძლებელი გახდება. ალტერნატიულ შრომით სამსახურში გაწვეულებს უნდა კურირებდეს სამოქალაქო ორგანო. სხვაგვარად, ეს შრომა, შესაძლოა სამხედროთა მხრიდან ალტერნატიული სამსახურის წევრთა „ექსპლუატაციასთან“ გაიგივდეს.

ზ) უნდა აღიკვეთოს ჯარისკაცის სამსახურის გაიგივება ჭუჭყიანი სამუშაოს შესრულებასა და მორალურ დამცირებასთან, რაც საზოგადოებაში ღრმადაა გამჯდარი და რაც საბჭოთა მემკვიდრეობას წარმოადგენს. აუცილებელია ზოგი სამუშაოსათვის (თეთრეულის რეცხვა, საპირფარეშოთა დასუფთავება) არასამხედრო, ნებით დაქირავებული პერსონალის გამოყენება. სხვათა შორის, მსგავსი წესი მოქმედებს ბევრად უფრო „ცივსისხლიანი“ ბელგიელების უმაღლეს სამხედრო სასწავლებელში. ნათქვამი არ ნიშნავს, რომ ჯარისკაცებს არ ასწავლონ ექსტრემალურ ვითარებაში მსგავსი სამუშაოს შესრულება.

თ) უნდა შეეწყოს ხელი როგორც ოფიცერთა, ისე ჯარისკაცთა, ვეტერანთა, სამხედრო მოსამსახურეების ოჯახების წევრთა კლუბების, ასოციაციების, პროფესიული გაერთიანებების ფორმირებას. აღნიშნულს აქვს როგორც პროფესიული ცოდნისა და ეთიკის ხელშეწყობის, ისე სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ჰარმონიზაციის და სამხედრო მოსამსახურეთა უფლებების დაცვის ფუნქცია.

ი) დასავლეთის დემოკრატიულ ქვეყნებში სამხედრო მოსამსახურეთა როგორც სოციალური, ისე სამოქალაქო უფლებების მონიტორინგსა და დაცვას, სახელმწიფო ორგანოებთან ერთად, ჯარისკაცთა და ოფიცერთა დამოუკიდებელი ასოციაციებიც ახორციელებენ. აღნიშნული სტრუქტურების შექმნამდე და საქართველოში არსებული ვითარებიდან გამომდინარე, საჭიროა შეიქმნას დამოუკიდებელი, არასამთავრობო ორგანიზაციების, აკადემიური წრეებისა და მას მედიის წარმომადგენელთაგან შექმნილი კომისია. კომისიის ფუნქცია იქნება ყაზარმებში არსებული სიტუაციის მონიტორინგი და სამხედრო ხელმძღვანელობისათვის ანგარიშებისა და რეკომენდაციების წარდგენა.

კ) სამხედრო ცხოვრების მარეგულირებელი ნორმატიული აქტების შედგენისას მნიშვნელოვანი ყურადღება უნდა მიექცეს ე.წ. სოციეტალური იმპერატივით ნაკარნახევ მოთხოვნებს. იგულისხმება საქართველოში გავრცელებული ღირებულებათა სისტემის გათვალისწინება. აღნიშნული მოთხოვნა სერიოზული კულტუროლოგიური კვლევის ჩატარებას საჭიროებს, მაგრამ მის გარეშეც ცხადია, რომ წესდებებში უნდა მოინახოს ადგილი ადამიანის ღირსების შემლახველი ბრძანებების აკრძალვისათვის. სამხედრო მოსამსახურეს უნდა დაევალოს ამგვარი ბრძანების არშესრულება. მსგავსი პრაქტიკა მრავალ დემოკრატიულ ქვეყანაშია გავრცელებული.

ლ) საქართველოში ორწლიანი სამხედრო სამსახური შემოღებულ იქნა როგორც დროებითი ღონისძიება, რომელიც რამდენიმე თვეში უნდა გადასინჯულიყო. მას შემდეგ რამდენიმე წელი გავიდა. სანამ უსაფრთხოების კონკრეტული კონცეფცია და შეიარაღებული ძალების განვითარების პროგრამა შეიქმნება, ძნელია სამხედრო მისიებზე სრულყოფილი ლაპარაკი. ასევე არაა შესაძლებელი სამსახურის ოპტიმალური ვადების ობიექტური განსაზღვრა. მიუხედავად ამისა, მსოფლიოს დემოკრატიული ქვეყნების გამოცდილება და საქართველოში არსებული სოციალურ-ეკონომიკური ვითარება სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ვადების რადიკალურ შემცირებას მოითხოვს. უპრიანი იქნებოდა სავალდებულო სამსახურის ხანგრძლივობის შემცირება ერთ წლამდე. ზოგ სამსახურებში კი - 7-9 თვემდე.

მ) არაერთი ისტორიული მაგალითი აჩვენებს, რომ სავალდებულო სამხედრო სამსახურის დაკისრება მხოლოდ სოციალური კიბის დაბალი საფეხურის წარმომადგენლებზე, არმიისა და საზოგადოების გაუცხოების ერთ-ერთი მიზეზი ხდება. ამის ასაცილებლად საგანგებო ყურადღება უნდა დაეთმოს გაწვევების დროს სოციალური სამართლიანობის დაცვას. სხვაგვარად არმია ვერაფრით შეასრულებს მოქალაქეობის სკოლის ფუნქციას.

* * *

განხილულზე არანაკლებ ყურადღებას საჭიროებს ისეთი სპეციფიკური საკითხები, როგორიცაა: რეფორმის შედეგად გამოწვეული შტატების შემცირებაში მოხვედრილ ადამიანთა პრობლემა, სამხედრო სამსახურთან ქალთა მიმართების პრობლემა, სამხედრო ნაწილების მეთაურებისა და ადგილობრივი სამოქალაქო ადმინისტრაციის ურთიერთობის საკითხები.

აღნიშნულ საკითხთა სიმრავლეში იკვეთება მთავარი, ფუნდამენტური ამოცანები. ასეთებად მივიჩნიეთ პასუხის გაცემა შემდეგ კითხვებზე:

ამასთან, ამოვდიოდით იმ ვარაუდიდან, რომ დღეს, ისე როგორც არასოდეს, შეუძლებელია, ერთი მხრივ, სამოქალაქო-სამხედრო ურთიერთობების და, მეორე მხრივ, თავდაცვის სისტემის ფორმირების გამიჯნვა, რომ პირველი თავდაცვის პოლიტიკის შემუშავების ჩარჩოს წარმოადგენს.

რაც შეეხება სამ ზემოთჩამოთვლილ კითხვაზე პასუხებს, მათი შეჯამება შემდეგნაირად შეიძლება:

ამ ამოცანის შესასრულებლად საჭიროა ერთობლივი - სამოქალქო და სამხედრო, სამთავრობო და არასამთავრობო - ძალისხმევა. არსებითია უცხოელ მრჩეველთა გამოყენება. საქართველოს შეიარაღებული ძალები უნდა ასრულებდნენ როგორც საგარეო საფრთხის გამანეიტრალებელ, ასევე მოქალაქეთა აღმზრდელ ფუნქციას. ამას კი არმიის მშენებლობის არაერთხელ ნახსენები ფუნქციური და სოციეტალური იმპერატივების მუდმივი გათვალისწინება და ჰარმონიზაცია ესაჭიროება.

შესავალი

ცივი ომის დასრულებამ და შემდგომ სსრკ-ის დაშლამ, ერთი მხრივ, წარმოშვა ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოები, ხოლო მეორე მხრივ, პოსტსაბჭოთა სივრცეში გამოიწვია ქაოსი, რაც გამოიხატა ახალ სახელმწიფოთა სამხედრო ურთიერთდაპირისპირებაში, სახელმწიფოთა შიგნით სამხედრო დაპირისპირებებში, სამოქალაქო ომებში და სამხედრო გადატრიალების გზით ხელისუფლებათა ცვლაში. ეს თავის მხრივ განპირობებული იყო პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური, თუ ეთნიკური პრობლემებით, რომლებიც მემკვიდრეობით მიიღეს ამ სახელმწიფოებმა. რაღა თქმა უნდა, მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა და დღესაც თამაშობს ამ სახელმწიფოებისადმი უცხო სახელმწიფოთა ინტერესი, რომელიც ერთ შემთხვევაში გამოიხატება ეკონომიკური ინტერესების დაკმაყოფილებაში, ხოლო სხვა შემთხვევაში - ამ სახელმწიფოების საკუთარი პოლიტიკური გავლენის ქვეშ მოქცევაში. შესაბამისად, ეს სახელმწიფოები სხვადასხვა გზითა და ფორმით ცდილობენ ამ ინტერესების დაკმაყოფილებას.

აღნიშნულის გარდა, ახალ სახელმწიფოებს მემკვიდრეობად ხვდათ სუსტი სახელმწიფოებრიობა, ან ხშირ შემთხვევაში სსრკ-ის დაშლამდე სახელმწიფოებრიობის გამოცდილების არქონა, დემოკრატიის, მისი ინსტიტუტებისა და სამოქალაქო საზოგადოების არარსებობა, სხვა სახელწიფოს (ამ შემთხვევაში - რუსეთის ფედერაციის, რომელსაც თავად გაუჩნდა როგორც შიდასახელმწიფოებრივი, ასევე საგარეო პრობლემები) სამხედრო ბაზების არსებობა ახალ სახელმწიფოთა ტერიტორიაზე. ამას თან ერთვოდა საზოგადოების მენტალიტეტის შეუგუებლობა ახალი პირობებისადმი, რაც მნიშვნელოვანწილად იყო განპირობებული 70-წლიანი საბჭოთა ცხოვრების წესით, როდესაც საზოგადოებისათვის უცნობი იყო დემოკრატია, სიტყვის თავისუფლება, ადამიანის უფლებები, სამართლიანი არჩევნები, ხელისუფლების დანაწილება, ხელისუფლების შტოთა შეკავება-გაწონასწორების სისტემა და სხვა.

ამ პირობებში მოუწიათ ახალ სახელმწიფოებს ახალი ცხოვრების, სახელმწიფოებრიობის აღმშენებლობის დაწყება. რა თქმა უნდა, აღნიშნული პრობლემები არ იყო უცხო საქართველოსთვისაც. საქართველოს ხელისუფლებას მოუხდა საკუთარი სახელმწიფოს უსაფრთხოების პრიორიტეტების ახლად გააზრება და ცხოვრებაში დამკვიდრება. შეიძლება ითქვას, რომ ყველაზე მძიმე მემკვიდრეობა სსრკ-ის დაშლის შემდეგ სწორედ საქართველოს ხვდა წილად, რადგან ზემოაღნიშნულ პრობლემებს თან ერთვოდა შიდა სამხედრო დაპირისპირება და სამოქალაქო ომი.

კავკასია სსრკ-ის დაშლის შემდგომ პერიოდში მოექცა დიდი სახელმწიფოებისა და ზესახელმწიფოების ინტერესების სფეროში. თუკი ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და დასავლეთის სხვა წამყვან სახელმწიფოებს რეგიონში გაუჩნდათ ეკონომიკური ინტერესები, რაც განპირობებული იყო აზერბაიჯანში ნავთობის დიდი რეზერვებით, მისი ტრანსპორტირებით დასავლეთის ბაზრებზე, აბრეშუმის გზით - ევროპა-აზიის ტრანსნაციონალური სატრანსპორტო დერეფნის შექმნის იდეით - და სხვა, რუსეთის ინტერესი გამოიხატება აღნიშნული ინტერესების განეიტრალებით და რეგიონის საკუთარი პოლიტიკური თუ სამხედრო გავლენის სფეროში მოქცევით (პოსტსაბჭოურ სივრცეზე პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სამხედრო ინტერესების რეალიზაციას რუსეთი შეეცადა დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის შექმნით, რომელშიც დომინანტი სწორედ რუსეთი იქნებოდა, მაგრამ დრომ დაგვანახა, რომ ასეთი სახის წარმონაქმნებს მომავალი არ აქვს. თანამედროვე მსოფლიოში სახელმწიფოთა ინტეგრაცია ხდება და მოხდება სახელმწიფოთა პარტნიორობის, თანასწორუფლებიანობისა და მათი ინტერესების გათვალისწინების საფუძველზე). კავკასიაში არის სუსტი ცენტრალური მთავრობები და სუსტად განვითარებული სამოქალაქო საზოგადოება.¹

ამ პირობებში საქართველოს ხელისუფლებას უწევს ზრუნვა შიდასახელმწიფოებრივი პრობლემების (პოლიტიკური, ეკონომიკური თუ სოციალური) გადაწყვეტაზე, თანამედროვე დასავლური დემოკრატიული ფასეულობების საზოგადოებაში დამკვიდრებაზე, დემოკრატიული ინსტიტუტების აღმშენებლობაზე, სხვა სახელმწიფოთა ინტერესების დაბალანსებაზე და ამ სახელმწიფოთა ინტერესების დაკმაყოფილების გზით საკუთარი ინტერესების დაკმაყოფილებაზე.

უმთავრესი საზრუნავი საქართველოსთვის, ისევე როგორც კავკასიის სხვა სახელმწიფოებისათვის, არის დემოკრატიული ინსტიტუტების ფორმირება, დასავლური დემოკრატიული ფასეულობების დამკვიდრება საზოგადოებაში და სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებისათვის ხელშეწყობა. ამ სახელმწიფოებში სტაბილურობის მიღწევა განაპირობებს რეგიონის სტაბილურობას, რაც კიდევ უფრო გაზრდის კავკასიის მნიშვნელობას მსოფლიოში. ამ გზაზე კავკასიის სახელმწიფოებს მრავალი პრობლემა ხვდებათ. უმთავრესი კი, ვფიქრობთ, არის ის, რომ კავკასიის სახელმწიფოები წარმოადგენენ 1992-1999 წლებში განხორციელებული თუ განუხორციელებელი სამხედრო გადატრიალებების „პირმშოს“. ამ პირობებში სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო კონტროლი განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია. თვით ამ სახელმწიფოთა თავდაცვის მინისტრები გახლდნენ სამხედრო გადატრიალებათა ინიციატორები თუ შემსრულებლები.

იმისათვის, რომ შესაძლებელი გახდეს სახელმწიფოში დემოკრატიის დამკვიდრება საჭიროა სახელმწიფოს ხელისუფლებისა და თვით საზოგადოების მიერ დემოკრატიის, მისი მნიშვნელობისა და ფასეულობების გააზრება. შეუძლებელია დასავლეთის რომელიმე სახელმწიფოში მოქმედი დემოკრატიის მოდელის კოპირება, რადგან ეს მოდელი შეესაბამება მხოლოდ იმ საზოგადოებას, სადაც ფუნქციონირებს. აღნიშნულიდან გამომდინარე, დემოკრატია არ არის რაიმე სტატიკური სუბსტანცია ან დოგმების ერთობლიობა, ეს არის მუდმივად განახლებადი, დინამიური განვითარების პროცესი. დემოკრატია დღეს გაიგება როგორც ფასეულობა, რომლის არსი მუდმივად იცვლება.²

როდესაც ვსაუბრობთ დემოკრატიაზე ვგულისხმობთ საზოგადოებას, რომელიც იქმნება მის მონაწილეთა ან წევრთა მიერ. ამ თვალსაზრისით, თუკი საზოგადოება ითვალისწინებს, გამოხატავს და ახორციელებს ცხოვრებაში თავის წევრთა ნებას, მაშინ იგი ითვლება ნორმალურ და ჯანმრთელ საზოგადოებად - დემოკრატიულად.³

დემოკრატია გახლავთ ინსტრუმენტი ადამიანების (მოქალაქეთა) ხელში, რითაც მათ შეუძლიათ შეზღუდონ სახელმწიფოს გავლენა და ამასთან აკონტროლონ იგი. თუკი ხელისუფლება ეფუძნება მხოლოდ იძულებას (ფიზიკურს, მატერიალურს, ფსიქოლოგიურს), მაშინ მისი შესაძლებლობები საკმაოდ შეზღუდულია.

და ბოლოს, დემოკრატია ეს არის სახელმწიფოს ინსტიტუტებისა და მოქმედი ნორმების ლეგიტიმაციის უზრუნველყოფის საშუალება, რაც იმას ნიშნავს, რომ ხელისუფლება აღჭურვილია უფლებით მიიღოს გადაწყვეტილებები, რომლებიც უნდა შეასრულონ მოქალაქეებმა.

ლეგიტიმურობის თეორიის მიხედვით მას ახასიათებს ორი ძირითადი ნიშანი: პირველი - მმართველების ძალაუფლების ცნობა და მეორე - მართულთა ვალდებულება დაექვემდებარონ მათ. ამის გარეშე, რა თქმა უნდა, არ არსებობს დემოკრატია. აქედან გამომდინარე ლეგიტიმურობა წარმოადგენს დემოკრატიის უმნიშვნელოვანეს ნიშანს.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თვალსაზრისით დემოკრატიის უპირატესობა, ჰანტინგტონის სიტყვებით რომ ვთქვათ, მდგომარეობს იმაში, რომ დემოკრატიები არ ებრძვიან ერთმანეთს⁴. ამასთან ისიც გასათვალისწინებელია, რომ თვით დემოკრატია არის მართვის „უწესრიგო“ ფორმა, ხშირად არაეფექტური და ფრუსტრაციული ფორმა.⁵

შეგვიძლია ვთქვათ, რომ კავკასიის სახელმწიფოებში დემოკრატიული გადრაქმნები შეუქცევად პროცესად იქცა. ამ სახელმწიფოთა დემოკრატიული ტრანსფორმაცია დროის და თვით საზოგადოების ინტერესებითაა განპირობებული. ბუნებრივია, ამ პროცესშიც არის პრობლემები, არის განსხვავებები კავკასიის სახელმწიფოთა დემოკრატიული ტრანსფორმაციის პროცესის ტემპებში, მაგრამ ერთი რამ ცხადია: კავკასიის სახელმწიფოები დემოკრატიის განვითარებით ცდილობენ დაიმკვიდრონ ადგილი თანამედროვე მსოფლიოში.

სახელმწიფოებრიობის აღმშენებლობის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი კავკასიის სახელმწიფოებისათვის გახლავთ თანამედროვე პირობების შესაბამისი სამხედრო ძალების შექმნა და განვითარება. ამისათვის, პირველ რიგში, საჭიროა განისაზღვროს სამხედრო ძალების დანიშნულება და მათი ადგილი საზოგადოებაში.

სამხედრო ძალები არის საზოგადოების წარმონაქმნი, საზოგადოებისა, რომელსაც ისინი იცავენ. სამხედრო ძალები ხალხის მიერ იქმნება, ხალხის მიერ ფინანსდება და შესაბამისად ხალხისთვის მისაღები უნდა იყოს.⁶ არმიის არსებობის მთავარი პირობა - ეს ხალხის სურვილია.⁷

არმიის დანიშნულებაა სახელმწიფოს ინტერესების დაცვა, მისი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, მაგრამ შეიძლება არმია აღარ დაექვემდებაროს სახელმწიფოს (მის მეთაურს) და იქცეს აქტიურ ძალად, რომელსაც შეუძლია მნიშვნელოვანი ზემოქმედება იქონიოს პოლიტიკური პროცესების მსვლელობაზე. სახელმწიფოში, სადაც დემოკრატიული განვითარება შეუქცევადი ხასიათისაა, არმიას აქვს მნიშვნელოვანი ფუნქცია პოლიტიკური სტაბილურობის შენარჩუნებაში.⁸

არმიას, ერთი მხრივ, აქვს სახელმწიფოს დამცველის, სუვერენიტეტის გარანტის, ეროვნული სიამაყის ხასიათი, მაგრამ, მეორე მხრივ, იგი არის მკაცრი ძალაუფლების სიმბოლო და შეიძლება მოგვევლინოს რეპრესიისა და ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დათრგუნვის პოტენციურ წყაროდ.⁹

მხედველობაში უნდა გვქონდეს, რომ სამხედრო ძალები წარმოადგენენ ხელისუფლების ინსტრუმენტს, რომელიც განსაზღვრავს პოლიტიკას.¹⁰ სამხედრო ძალა უნდა ემორჩილებოდეს მხოლოდ სახელმწიფოს უმაღლეს ხელისუფლებას. მან უნდა შეასრულოს მხოლოდ და მხოლოდ ხალხის მიერ არჩეული მთავრობის ნება.¹¹

არმიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დანიშნულება სამხედროებსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის კავშირურთიერთობის დამყარებაცაა.¹²

და ბოლოს, სამხედრო ძალებს აქვს სოციალური ფუნქციაც. მიჩნეულია, რომ განვითარებად ქვეყნებში არმია საზოგადოებისა და ზოგჯერ ეკონომიკის მოდერნიზაციას ემსახურება. ამასთან არმიას შეუძლია ახალგაზრდათა სამოქალაქო განათლების სკოლის როლიც შეასრულოს.¹³

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ანტიკური დროიდან, მთავრობები დანგრეულ, გადაყენებულ ან დამხობილ იქნენ სწორედ მათ მიერვე შექმნილი არმიების მიერ.¹⁴ ეს არის ისტორიული გამოცდილება: სანამ იარსებებენ სახელმწიფოები და სანამ ამ სახელმწიფოებს ეყოლებათ სამხედრო ძალები, სამხედრო გადატრიალებისა და სხვა, სამხედროებისაგან მომდინარე საფრთხეები მუდმივად იარსებებს. ამის გათვალისწინებით მნიშვნელოვანია სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა ჰარმონიზაცია და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის მყარი მექანიზმების შექმნა. რა თქმა უნდა, ეს საკითხი აქტუალურია კავკასიის სამივე სახელმწიფოსათვის.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა პრობლემების თვალსაზრისით, კავკასიის სამივე სახელმწიფოს ბევრი რამ აქვს საერთო: ხელისუფლებების სამხედრო ძალით შეცვლა, სუსტი სახელმწიფოებრიობა, სუსტი ეკონომიკური და სოციალური მდგომარეობა, არასტაბილური პოლიტიკური მდგომარეობა. პრაქტიკულად შეუძლებელია წინასწარ განჭვრეტა რა მოხდება მომავალში. იარაღი ხელში სამხედროებს უჭირავთ, ამიტომ ისინი შეიძლება უცხო ქვეყანამ სამხედრო გადატრიალების მოსაწყობად გამოიყენოს. სამხედრო გადატრიალება შედარებით ადვილია ეკონომიკურად და სოციალურად, ასევე პოლიტიკურად ჩამოუყალიბებელ სახელმწიფოებში.

განვითარებად ქვეყნებში სტაბილურობის უზრუნველყოფის მოტივით სამხედროები ხშირად იღებენ ხელისუფლების სადავეებს ხელში. სამხედროთა გავლენა ვრცელდება არა მარტო პოლიტიკაზე, არამედ ეკონომიკაზე, იდეოლოგიაზე, კულტურაზე და რელიგიაზეც. ეს განპირობებულია ამ სახელმწიფოთა ეკონომიკური ჩამორჩენილობით, პოლიტიკური არასტაბილურობით, სოციალურ-კლასობრივი დიფერენციაციით.¹⁵

თუ გადავხედავთ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა თეორიაში დამკვიდრებულ სამხედრო გადატრიალების განმაპირობებელ ფაქტორებს, დავინახავთ, რომ საქართველოში, ისევე, როგორც კავკასიის სხვა სახელმწიფოებში სხვადასხვა ალბათობით ჯერ კიდევ არსებობს სამხედრო გადატრიალების საფრთხე. ეს ფაქტორებია:

1) პესონალური მმართველობა;

2) დაბალი სისტემური ლეგიტიმაცია;

3) გადატრიალებები წარსულში;

4) სუსტი სამოქალაქო საზოგადოება;

5) სიღატაკე;

6) უცხო სახელმწიფოს სამხედრო ძალების ყოფნა ქვეყნის ტერიტორიაზე.¹⁶

სამხედრო გადატრიალებას აქვს ეკონომიკური განმაპირობებელი ფაქტორიც: სახელმწიფოში, სადაც ერთობლივი ეროვნული პროდუქტის მაჩვენებელი ერთ მოსახლეზე $2500-ზე მეტია, სამხედრო გადატრიალების მცდელობა იშვიათია.¹⁷

თუმცა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სტაბილობა არ ამოიწურება მხოლოდ იმით, არის თუ არა სახელმწიფოში მუქარა სამხედრო გადატრიალებისა. მაგალითისთვის ეს ურთიერთობები შეიძლება არანაკლები პრობლემების შემცველი იყოს, თუ სამხედრო ნაწილი საზოგადოებისა არის საკმაოდ სუსტი და საეჭვოა, რამდენად შესწევს მას უნარი შეასრულოს თავისი მისია ანდაც ძალიან დაბალია პრესტიჟი სამხედრო სამსახურისა საზოგადოებაში.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით დღეს, უფრო მეტად ვიდრე ოდესმე, სამხედრო ძალებზე დემოკრატიულ, სამოქალაქო კონტროლს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ყოფილი კომუნისტური სამყაროს (მათ შორის საქართველოს) საზოგადოებები იბრძვიან დემოკრატიული მართვის ინსტიტუტების აღმშენებლობისათვის. სამხედრო სფეროზე დემოკრატიულ, სამოქალაქო კონტროლს ძალუძს დემოკრატიის მხარდაჭერა-უზრუნველყოფა; მაგრამ სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო კონტროლი არის დემოკრატიის მხოლოდ ერთი ასპექტი. სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო კონტროლი აუცილებელია დემოკრატიისათვის, მაგრამ არაა საკმარისი.¹⁸

პოსტსაბჭოურ სივრცეში, მათ შორის კავკასიაში, არ არის სათანადოდ შესწავლილი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები და დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლი სამხედრო ძალებზე, მის კვლევას არ ეთმობა სათანადო ყურადღება. ეს თავის მხრივ განაპირობებს იმას, რომ ამ სახელმწიფოებში მკაფიოდ არ არის განსაზღვრული სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლის მექანიზმები და საშუალებები. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ კავკასიის სახელმწიფოებს არ აქვთ სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის გამოცდილება.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული სამოქალაქო კონტროლის განსაზღვრისათვის, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა დაზუსტდეს, რას ნიშნავს სახელმწიფოს უსაფრთხოების პოლიტიკის განმსაზღვრელი სტრუქტურების ურთიერთმიმართება, აგრეთვე მათი მიმართება საზოგადოებასთან. ამისათვის უნდა განისაზღვროს ზოგადად რა არის უსაფრთხოება, ქვეყნის უსაფრთხოების პოლიტიკა. უნდა აღვნიშნოთ, რომ კავკასიის სახელმწიფოებს არ აქვთ მკაფიოდ ჩამოყალიბებული მათი უსაფრთხოების პრიორიტეტები, ასეთ დოკუმენტს, სამწუხაროდ, ვერ მივაკვლიეთ. რა თქმა უნდა, ამას აქვს ობიექტური პირობები, რომლებზეც ზემოთ ვისაუბრეთ. აღსანიშნია ისიც, რომ საქართველოში პრეზიდენტ შევარდნაძის ბრძანებულებით ორ წელიწადზე მეტია, შექმნილია საკმაოდ ავტორიტეტული სპეციალისტებისაგან შემდგარი საქართველოს ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის შემმუშავებელი კომისია, ამ თემაზე მუშაობენ სხვადასხვა სამთავრობო თუ არასამთავრობო დაწესებულებები, მაგრამ ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის მიღების პროცესი მაინც ჭიანურდება. ჩვენი აზრით, აღნიშნული მნიშვნელოვნად აფერხებს ზოგადად ქვეყნის პოლიტიკის განსაზღვრას. საზოგადოებამ არ იცის ქვეყნის საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკის პრიორიტეტები და, შესაბამისად, არ არის მიღწეული კონსენსუსი მათ შესახებ. მართალია, ანალოგიური სიტუაციაა სომხეთში და აზერბაიჯანში, მაგრამ იმის გათვალისწინებით, რომ ამ სახელმწიფოებს შორის გრძელდება დაპირისპირება, ორივე მათგანის ხელისუფლების პოლიტიკის პრიორიტეტული მიმართულებაა ამ დაპირისპირების თავის სასარგებლოდ გადაწყვეტა. აზერბაიჯანის შემთხვევაში ამას ემატება ნავთობსადენი და, შესაბამისად, პოლიტიკური ორიენტაცია დასავლეთზე, ხოლო სომხეთის შემთხვევაში - პოლიტიკური ორიენტაცია რუსეთზე.

მხოლოდ ქვეყნის უსაფრთხოების პოლიტიკის განსაზღვრის შემდგომაა შესაძლებელი უსაფრთხოების პოლიტიკის (საშინაო თუ საგარეო) უმნიშვნელოვანესი კომპონენტის - სახელმწიფოს სტაბილურობის, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის განსაზღვრა. თავიდანვე უნდა განისაზღვროს ეს ტერმინი. შესაბამისად, პასუხი უნდა გაეცეს კითხვებს:

1. რა არის სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები: ურთიერთობა სამოქალქო ხელისუფლებასა და სამხედროებს შორის, თუ მთლიანად საზოგადოებასა და მის ნაწილს (სამხედროებს) შორის?

რა თქმა უნდა, იგი გულისხმობს, ერთი მხრივ, სამხედროთა და მთავრობის, ხოლო მეორე მხრივ, სამხედროთა და საზოგადოების ურთიერთობებს. მნიშვნელოვანია, საზოგადოებამ გაიცნობიეროს, რომ სამხედროები წარმოადგენენ საზოგადოების განუყოფელ ნაწილს, აქვთ ისეთივე უფლებები და თავისუფლებები როგორც საზოგადოების სხვა წევრებს. ხშირ შემთხვევაში სამხედროები უფრო შეზღუდულნი არიან თავის უფლებებში, ვიდრე ჩვეულებრივი მოქალაქეები. სამხედროები არიან საზოგადოების მიერ საკუთარი უსაფრთხოების დასაცავად დაქირავებული მოქალაქეები, ანუ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების თეორიაში დამკვიდრებული გამოთქმით: „უნიფორმიანი მოქალაქეები“. თავის მხრივ, სამხედროებმაც უნდა მოახდინონ საზოგადოებასთან თვითიდენტიფიკაცია.

2. რით განსხვავდება სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები საზოგადოების სხვადასხვა ფენას შორის ურთიერთობებისაგან? რატომაა სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სტაბილურობა სახელმწიფოს სტაბილურობის გარანტია?

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები თავისი არსით უნიკალურია, სპეციფიკურია და განსხვავებულია საზოგადოების სხვა ფენებს შორის ურთიერთობებისაგან. ეს განპირობებულია უმთავრესად იმით, რომ სამხედროები თავისი სამსახურით, ყოველდღიური ცხოვრებით დაკავშირებულნი არიან ხიფათთან, მათი ჯანმრთელობა და სიცოცხლე პერმანენტულ საფრთხეშია. სამხედროები სამსახურს გადიან იარაღით ხელში, ისინი მტკივნეულად რეაგირებენ სახელმწიფოში მიმდინარე ნებისმიერ პროცესზე, ამიტომ ისინი დაცულნი უნდა იყოს ყოველგვარი ზეგავლენისაგან.

3. რა არის საჭირო სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების სტაბილურობის (გაწონასწორების) მისაღწევად?

ამისათვის, პირველ რიგში, საჭიროა სამხედრო სფეროში კომპეტენციათა და პასუხისმგებლობის მკაფიო გამიჯნვა.

აღნიშნული საკითხების განსაზღვრის შემდგომ შეიძლება საუბარი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების გაწონასწორებულობის უმთავრესი კომპონენტის - სამხედრო სფეროზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის შესახებ. საჭიროა პასუხი გაეცეს კითხვას: რას ნიშნავს სამოქალაქო კონტროლი? ჩვენი აზრით, ეს გულისხმობს ხელისუფლების გამიჯნვას საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებად. აქვე უნდა განისაზღვროს არასამთავრობო ორგანიზაციების, მას მედიისა და, ზოგადად, მოქალაქეების უფლებამოსილებები სამხედრო სფეროში. საზოგადოების კონტროლი არ უნდა იყოს „გადაჭარბებული“, რადგან „გადაჭარბებული“ კონტროლი საზოგადოებაში კონფლიქტის კერა შეიძლება გახდეს.

და ბოლოს, უმთავრესი საკითხი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლისა არის ნდობა სამხედროებისადმი, იგი სამოქალაქო კონტროლის უმთავრესი იდეაა. ამასთან, სამოქალაქო კონტროლი გაწონასწორებასაც გულისხმობს: სამხედროებს მოქალაქეებთან გათანაბრებული უფლებები გააჩნიათ.

შემდგომი კითხვა: ნიშნავს თუ არა სამოქალაქო კონტროლი დემოკრატიულ კონტროლს?

რა თქმა უნდა არა. ამის ნათელი მაგალითია ის 70-წლიანი ისტორია, რომელშიც მოუწია ცხოვრება პოსტსაბჭოური ქვეყნების (მათ შორის საქართველოს) საზოგადოებას. საბჭოთა პერიოდში სამხედრო ძალებზე დემოკრატიულ კონტროლზე საუბარი არ შეიძლებოდა. ერთი მხრივ, სამხედროები და სამხედრო სფერო იყო კომუნისტური პარტიის გავლენის სფეროში და მეორე მხრივ, სამხედროები სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა ინტენსივობით (დამოკიდებული იყო კომუნისტური პარტიის ხელმძღვანელის მართვის სტილსა და უნარზე) მნიშვნელოვან, შეიძლება ითქვას, გადამწყვეტ როლს თამაშობდნენ საზოგადოების ცხოვრებაში. იყო შემთხვევები, როდესაც მნიშვნელოვანი პოლიტიკური თუ ეკონომიკური გადაწყვეტილებები მიიღებოდა სწორედ სამხედროთა კარნახით. აღნიშნულის გათვალისწინებით, უმთავრესი პირობა სამხედრო ძალებზე კონტროლისა არის კონტროლი დემოკრატიული მექანიზმებით და არა სუბიექტურად (პიროვნების, პიროვნებათა ჯგუფის თუ პოლიტიკური პარტიის) სამოქალაქო, არჩევითი ხელისუფლების მიერ, ადამიანის უფლებების დაცვა და კანონმდებლობით დადგენილ ფარგლებში თავდაცვის მართვა არაავტორიტარული წესით.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის, ისევე როგორც დემოკრატიის, უნიკალური მოდელი არ არსებობს. ერთ სახელმწიფოში არსებული მოდელი შეიძლება კარგად მუშაობდეს მხოლოდ ამ საზოგადოებაში მისი თავისებურებების, ტრადიციების, სოციალური, კულტურული, პოლიტიკური და სხვა ფაქტორების გათვალისწინებით, მაგრამ მისი გადმოღება სხვა სახელმწიფოში, სხვა საზოგადოებაში შეუძლებელია - ეს შეიძლება მნიშვნელოვანი პრობლემების წყაროც კი გახდეს. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლი განვითარებადია, არ არსებობს მისი რაიმე უნიკალური მოდელი, ამიტომ იგი, ისევე როგორც დემოკრატია, პროცესია სრულყოფისა. ამდენად, ამ სფეროში რაიმეს მიღწევაზე საუბარი შეუძლებელია; სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლი საბოლოოდ „გადაწყვეტილი“ არსად (არც ერთ სახელმწიფოში) არ არის, იგი შეესაბამება და პასუხობს სახელმწიფოს განვითარებას.²⁰

სამხედრო-სამოქალაქო პრობლემატიკა მარტივი პარადოქსია: რადგან ვუფრთხით სხვებს, ვქმნით ინსტიტუტებს მათგან დასაცავად, მაგრამ შემდგომ ჩვენ ვუფრთხით იმ ინსტიტუტებს, რომლებიც ჩვენივე უსაფრთხოებისათვის შევქმენით.²¹

თავდაცვის სფეროზე დემოკრატიული კონტროლი დემოკრატიის მნიშვნელოვანი ელემენტია; იგი სასარგებლოა სამხედროთათვისაც და ანიჭებს სამხედრო ძალებს ლეგიტიმაციას.²²

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით შეგვიძლია ჩამოვაყალიბოთ ის პირობები, რომლებიც განსაზღვრავენ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებსა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიულ კონტროლს და არმიისა და საზოგადოების მშვიდობიან და ჰარმონიულ თანაარსებობას.

-უფლებამოსილებათა მკაფიო გამიჯნვა - ხელისუფლების გამიჯნვა და ხელისუფლების შტოთა შეკავება-გაწონასწორების სისტემის ჩამოყალიბება;

- არჩევითი ხელისუფლების (საპარლამენტო) კონტროლი;

- მშვიდობიან დროს გენერალური შტაბისა და სამხედრო ხელმძღვანელთა სამთავრობო კონტროლი სამოქალაქო თავდაცვის სამინისტროს მეშვეობით;

- სამხედროთა პრესტიჟისა და ანგარიშვალდებულების აღდგენა;

- არმიის ხელისუფლებისადმი დამორჩილება და პასუხისმგებლობა;

- ადამიანის უფლებების დაცვა;

- პლურალიზმი;

- კანონის უზენაესობა;

- სამოქალაქო ხელისუფლებისადმი სამხედროთა დაქვემდებარების ეფექტური, პირველ რიგში, საკანონმდებლო, მოდელის შექმნა;

- არმიის ადგილი საზოგადოებაში - სამოქალაქო ხელისუფლების მხრიდან სამხედროთა ფუნქციების მკაფიოდ დასაზღვრა და ცნობა;

- სამხედროთა პოლიტიკური როლის მინიმალიზაცია;

-თავდაცვის პოლიტიკის გამჭვირვალეობა;

- თავდაცვის სფეროში გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესის სრულყოფა;

- საბიუჯეტო კონტროლი;

- საჯარო დებატები სამხედრო საკითხებზე;

- გამჭვირვალეობა.²³

აღნიშნულის შემდეგ ცალკე საუბრის თემაა სამხედრო სფეროზე საპარლამენტო კონტროლი და საზოგადოების კონტროლი მას მედიის საშუალებით, აგრეთვე არასამთავრობო და აკადემიური დაწესებულებების როლი და ადგილი სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებში და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის სისტემაში. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის ერთ-ერთ ელემენტად გამოვყოფთ სწორედ საჯარო დებატებს სამხედრო საკითხებზე. ჩვენი აზრით, ამ ელემენტს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება სამოქალაქო საზოგადოების ფორმირებაში. თავის მხრივ, საჯარო დებატები ადრე თუ გვიან განაპირობებს ხელისუფლების გამჭვირვალეობას. საზოგადოება საჯარო დებატებს აწარმოებს, როგორც უშუალოდ - პრესით, ტელევიზიით, რადიოთი თუ სხვა საშუალებით, ასევე თავისი წარმომადგენლების (პარლამენტარების) მეშვეობით. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება კომპეტენტური საჯარო დებატების წარმოებას; ეს კი შესაძლებელია სათანადოდ ინფორმირებული საზოგადოების პირობებში. ამ საქმეში მნიშვნელოვანია აკადემიური დაწესებულებებისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების როლი.²⁴

საბოლოოდ იკვრება წრე, რომლის დროსაც ხდება აზრთა მუდმივი გაცვლა ხელისუფლებასა და საზოგადოებას შორის: მედია ახდენს ხალხის ინფორმირებას, რომლებიც შემდგომ ესაუბრებიან მათ არჩეულ წარმომადგენლებს სხვადასხვა გზით. შემდგომ წარმომადგენლები ესაუბრებიან პრეზიდენტს, რომელიც თავის მხრივ მედიის საშუალებით ესაუბრება ხალხს. და ამ გზით მიიღწევა კონსენსუსი საზოგადოებაში საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვან ამა თუ იმ საკითხზე (მათ შორის სამხედრო საკითხებზეც).²⁵

როგორც ვხედავთ, განსაკუთრებული მნიშვენელობა ენიჭება სამხედრო ძალებზე საპარლამენტო კონტროლს. იგი არის მძლავრი მექანიზმი დემოკრატიული საზოგადოებისა, რომლითაც შესაძლებელია სამხედროთა კონტროლი. პარლამეტს აქვს როგორც სამხედრო ხელმძღვანელთა კონტროლის უფლება (მათი თანამდებობაზე დანიშვნა-გათავისუფლება, მათი პასუხისმგებლობა პარლამენტარების წინაშე), ასევე ქვეყნის სამხედრო პოლიტიკის განსაზღვრისა და მისი შესრულების კონტროლის უფლება. ამ თვალსაზრისით საყურადღებოა კიდევ ერთი ფაქტორი - სამხედრო ძალების საბიუჯეტო კონტროლი. როგორც აღვნიშნეთ, საზოგადოება ქირაობს სამხედროებს საკუთარი უსაფრთხოების დასაცავად და ამისათვის იხდის კიდეც მათი შენახვისა და ფუნქციონირებისათვის საჭირო ფულს. ამდენად, საზოგადოებას უფლება აქვს კიდეც მოსთხოვოს სამხედროებს პასუხი დაკისრებული ფუნქციების შესრულებაზე, რათა დარწმუნდეს, რამდენად ეფექტურად იხარჯება მის მიერ თუნდაც სამხედრო მიზნებისათვის გადახდილი ფული. როგორც ცნობილია, სახელმწიფო ბიუჯეტის დამტკიცება ხდება პარლამენტის მიერ, ამდენად, პარლამენტი სამხედროთაგან წარდგენილ ფინანსურ მოთხოვნებს ამოწმებს, აფასებს და მხოლოდ ამის შემდგომ წყვეტს საბოლოოდ, რა რაოდენობის და რა მიზნებისათვის გამოყოს სახსრები. დამტკიცებული ბიუჯეტის ხარჯვის კონტროლს კი ახორციელებს ისევ სამოქალაქო ხელისუფლება (პარლამენტი, კონტროლის პალატა თუ სხვა ორგანო).²⁶

საპარლამენტო კონტროლის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია იმის ანალიზი, თუ რა ადგილი უჭირავს სამხედრო თემას არჩევნებში და არმიას არჩევნებში. უნდა გაირკვეს, რა ადგილი უჭირავს პოლიტიკოსთა საარჩევნო პროგრამებში სამხედრო საკითხებს, რამდენად კომპეტენტურადაა გაცხადებული სამხედრო პრობლემათა გადაწყვეტის გზები და რა საშუალებით აპირებს ესა თუ ის პოლიტიკოსი მისი პროგრამის რეალიზაციას. რაც შეეხება არმიის ადგილს არჩევნებში, კარგად უნდა გაირკვას, რამდენად აქვთ სამხედროებს ლტოლვა ხელისუფლებისაკენ, პოლიტიკურად რამდენად ნეიტრალურია არმია და არჩევნებზე რა პოლიტიკურ კურსს უჭერს მხარს.²⁷

ცხადია, განსაკუთრებული მნიშვნელობა საქართველოში ნორმალური სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის მექანიზმებს შორის ენიჭება განათლებას, იგულისხმება თანამედროვე სტანდარტების შესაბამისი განათლების მიღება. სამწუხაროდ, საქართველოს მემკვიდრეობად ხვდა საბჭოური განათლების სისტემა, რაც მხოლოდ იმ სისტემის პირობებში იყო გამოსადეგი. ფაქტია, რომ ე.წ. „საბჭოური“ განათლების სისტემა ვეღარ პასუხობს თანამედროვე პირობებს. განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია განათლების მიღება დასავლური სტანდარტებით. ამის საუკეთესო საშუალებაა აშშ-ის და ევროპის სახელმწიფოების დახმარება და, რაღა თქმა უნდა, NATO-ს პროგრამა „პარტნიორობა მშვიდობისათვის“.

დღესდღეობით ყველაზე აქტუალური საკითხი საქართველოსთვის არის ხელისუფლების სტაბილურობისა და, შესაბამისად, სახელმწიფოს განვითარების სტაბილურობის უზრუნველყოფის საკითხი. ამისათვის, პირველ ყოვლისა, საჭიროა „შეკავება-გაწონასწორების“ მწყობრი სისტემის და მექანიზმების ჩამოყალიბება, კომპეტენციათა გამიჯნვა ხელისუფლების სამ შტოს - საკანონმდებლო, აღმასრულებელსა და სასამართლოს - შორის; არც ერთ მათგანში არ უნდა მოხდეს უფლებამოსილებათა ზედმეტი კონცენტრირება და შესაბამისად, კონფლიქტი ხელისუფლების სხვადასხვა შტოს შორის კომპეტენციათა შესახებ. ყოველივე ზემოაღნიშნულის გარანტიას კი სახელმწიფოს კონსტიტუცია უნდა იძლეოდეს.

საქართველოს კონსტიტუციით დეკლარირებულია პრინციპი, რომლის მიხედვითაც სახელმწიფო ხელისუფლების ერთადერთ წყაროს წარმოადგენს მის ტერიტორიაზე მცხოვრები ხალხი. სწორედ ხალხი ქმნის სახელმწიფოს, ქმნის სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებს, ახდენს თავისი უფლებების დელეგირებას. ამავე დროს ხელისუფლება გადანაწილებულია: საკანონმდებლო, აღმასრულებელსა და სასამართლო ხელისუფლებას შორის, შესაბამისად, თითოეული მათგანისათვის დადგენილია კომპეტენციათა ის ჩარჩოები, რომლებშიც ფუნქციონირებს მთლიანად სახელმწიფოს მექანიზმი. სახელმწიფო ხელისუფლების დანაწილების უმთავრესი პირობა კი გახლავთ ხელისუფლების სამივე შტოს დამოუკიდებლობა მინიჭებული უფლებამოსილებების ფარგლებში. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ სახელმწიფო (მისი ორგანოების სახით) ხელისუფლების განხორციელებისას შეზღუდულია ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებებითა და თავისუფლებებით.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ხალხი თვითონ ქმნის სახელმწიფოს, ირჩევს მმართველობის ფორმას, აყალიბებს სახელმწიფო ხელისუფლების სამივე შტოს, ადგენს ჩარჩოს, რომელშიც იფუნქციონირებს სახელმწიფო და რომლითაც დაცული იქნება ადამიანის უფლებები. გარდა ამისა, საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით, ხალხს აქვს სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა კონტროლის ისეთი მძლავრი მექანიზმი, როგორიცაა მისი სუვერენული უფლება - რეფერენდუმის გზით გადაწყვიტოს სახელმწიფოსათვის მნიშვნელოვანი (შესაბამისად, ხალხისათვის, თითოეული ადამიანისათვის მნიშვნელოვანი) საკითხები.

აქვე გვინდა აღვნიშნოთ, რომ საქართველოს კონსტიტუციიდან ნათლად ჩანს, რომ კონსტიტუცია მიღებულია სახელმწიფო გადატრიალების შემდგომ და არის მცდელობა კონსტიტუციით მოხდეს მომავალში სამხედრო გადატრიალების ალბათობის გამორიცხვა. ეს, რა თქმა უნდა, პოზიტიურია, მაგრამ არ არის საკმარისი, რადგან, პირველ რიგში, საჭიროა კონსტიტუციური დებულებების განუხრელი დაცვა (ხშირ შემთხვევაში კი ეს არ ხდება) და მეორეც - ამ ნორმების იმპლემენტაცია.

საქართველოს უსაფრთხოების სისტემა, სამხედრო-

სამოქალაქო ურთიერთობები და დემოკრატიული კონტროლი

სამხედრო ძალებზე

(კონსტიტუციური მიმოხილვა)

საქართველოს კონსტიტუცია მიღებულია საქართველოს პარლამენტის მიერ 1995 წლის 24 აგვისტოს,²⁸ მანამდე კი საქართველოს სახელმწიფო ფუნქციონირებდა კანონით „სახელმწიფო ხელისუფლების შესახებ“, რომელსაც მოგვიანებით მიმოვიხილავთ.

კონსტიტუციით დეკლარირებულია, რომ საქართველოს სახელმწიფო არის - დემოკრატიული რესპუბლიკა (მუხლი 1.1.). კონსტიტუციითვე გამიჯნულია სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა კომპეტენცია. ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია კონსტიტუციის 3.1. მუხლი, რომლის გ, დ და ე პუნქტების მიხედვით, სახელმწიფოს უმაღლეს ორგანოთა გამგებლობას მიეკუთვნება:

- თავდაცვა და უშიშროება, სამხედრო ძალები, სამხედრო მრეწველობა და იარაღით ვაჭრობა;

- ომისა და ზავის საკითხები, საგანგებო და საომარ მდგომარეობათა სამართლებრივი რეჟიმის დადგენა და შემოღება;

- საგარეო პოლიტიკა და საერთაშორისო ურთიერთობანი.

როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოს კოსტიტუცია აჩვენებს, რომ იგი მიღებულია სამხედრო გადატრიალების შემდგომ და წარმოადგენს მცდელობას კონსტიტუციითვე იქნას დაცული სახელმწიფო ანალოგიურის განმეორებისაგან. ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია საქართველოს კონსტიტუციის 5.3. მუხლი, რომლის მიხედვითაც: „არავის არა აქვს უფლება მიითვისოს ან უკანონოდ მოიპოვოს ხელისუფლება“.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის უმნიშვნელოვანესი პირობაა ხელისუფლების მკაფიო დანაწილება და კომპეტენციათა გამიჯნვა. სწორედ აღნიშნული დებულებაა ასახული კონსტიტუციის 5.4. მუხლში, რომლის მიხედვითაც საქართველოში ხელისუფლება დანაწილებულია საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებად.

მნიშვნელოვანია კონსტიტუციაში ადამიანის უფლებების აღიარება და მათი დაცვის გარანტიების დაფიქსირება. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის თვალსაზრისით საყურადღებოა სიტყვის, აზრის, სინდისის თავისუფლება (მუხლი 19.1.) - კონსტიტუციური დებულება, რომლის მიხედვითაც ადამიანის დევნა სიტყვის, აზრის გამო დაუშვებელია (მუხლი 19.2.).

საქართველოში ცენზურა აკრძალულია (მუხლი 24.2.) და ყველას აქვს ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების თავისუფლება მუხლი (24.1.). ეს კი სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის, საზოგადოების მიერ სამხედროების ეფექტური კონტროლის უმთავრესი პირობაა. ეს არის პირობა იმისა, რომ ნებისმიერ დაინტერესებულ პირს ჰქონდეს ამომწურავი ინფორმაცია იმ სამხედრო საკითხებზე, რომელთა გაცნობაც ნებადართულია კანონით. თავის მხრივ, აღნიშნული ხელს შეუწყობს სამხედრო საკითხებზე საჯარო დებატების განვითარებას და გაზრდის ჟურნალისტთა როლს ამ პროცესში. აღნიშნული დებულება გახლავთ დემოკრატიის უმთავრესი ელემენტი და მას მედიის დამოუკიდებლობის ერთ-ერთი გარანტია.

მნიშვნელოვანია კონსტიტუციის იმ მუხლების მიმოხილვა, რომლებიც გამორიცხავენ სამხედროთა ჩარევას სახელმწიფოს მართვაში ან მის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. სამხედროებს და უშიშროების სამსახურის წევრებს არ აქვთ საჯაროდ შეკრების უფლება (მუხლი 25.1.). საქართველოში აკრძალულია საზოგადოებრივი და პოლიტიკური ორგანიზაციების მიერ შეიარაღებული ფორმირებების შექმნა (მუხლი 26.4.). ეს დებულება გახლავთ, გარკვეულად, სახელმწიფოს დაცვა იმ მდგომარების განმეორებისაგან, რასაც ადგილი ჰქონდა საქართველოში 1990-1995 წლებში, როდესაც ცალკეულ პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ორგანიზაციებსა თუ ცალკეულ პირთა ჯგუფებს ჰქონდათ შექმნილი გასამხედროებული ფორმირებები და რომელთა ნეიტრალიზაციასაც სახელმწიფომ საკმაო დრო და რესურსები დაუთმო და ამ პროცესმა საქართველოში მნიშვნელოვანი პრობლემები შექმნა და მისი შედეგი გახლავთ 1995 წლის 29 აგვისტოს წარუმატებელი სამხედრო გადატრიალების მცდელობა. გარდა ამისა, საქართველოს სამხედრო მოსამსახურეებს და უშიშროების თანამშრომლებს არ აქვთ პარტიის წევრობის უფლება (მუხლი 26.5.)

საქართველოში შემოღებულია სახალხო დამცველის - ომბუდსმენის - ინსტიტუტი, რომელიც მნიშვნელოვანი ფაქტორია მოქალაქეთა უფლებების დასაცავად (მუხლი 43.1.).

საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლის შესაბამისად ადამიანის უფლებათა შეზღუდვა დაუშვებელია. ეს დასაშვებია მხოლოდ სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს და ეს შეზღუდვა უნდა განხორციელდეს კანონით. ეს კონსტიტუციის მიხედვით საჭიროებს პრეზიდენტისა და პარლამენტის კონსენსუსს საომარი ან საგანგებო მდგომარების შემოღებისა და ამ დროს ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის თაობაზე. პრეზიდენტის გადაწყვეტილება ქვეყანაში საგანგებო ან საომარი მდგომარების გამოცხადების შესახებ საჭიროებს პარლამენტის თანხმობას გამოცხადებიდან 48 საათის განმავლობაში, წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი გაუქმებულად ითვლება.

საქართველოს კონსტიტუციის 48-ე მუხლის მიხედვით საქართველოს პარლამენტი ახორციელებს საკანონმდებლო ხელისუფლებას ე.ი. სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის თვალსაზრისით ახდენს სამხედრო საკითხების საკანონმდებლო რეგულირებას. ამასთან პარლამენტი არის ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განმსაზღვრელი, რაც ნიშნავს ამ ორგანოს უფლებამოსილებას განსაზღვროს სამხედრო აღმშენებლობის პრიორიტეტები. გარდა ამისა, პარლამენტი არის მთავრობის საქმიანობის მაკონტროლებელი. საქართველოს საკონსტიტუციო ხარვეზი იმაში მდგომარეობს, რომ საქართველოში არ არსებობს მთავრობა, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების კოლექტიური პასუხისმგებლობის მატარებელი ორგანო. საქართველოში აღმასრულებელ ხელისუფლებას ახორციელებს პრეზიდენტი. ამდენად საქართველოს კონსტიტუციის 48-ე მუხლის დებულება, რომ პარლამენტი არის მთავრობის საქმიანობის მაკონტროლირებელი ორგანო, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის თვალსაზრისით უნდა გავიგოთ, რომ პარლამენტის წინაშე ანგარიშვალდებულია, მაგალითად, თავდაცვის მინისტრი, მაგრამ ამავე დროს თავდაცვის მინისტრი პასუხისმგებელია პრეზიდენტის წინაშე. გამომდინარე აქედან, თავდაცვის მინისტრი იმყოფება ორმაგი სახელისუფლო კონტროლის ქვეშ. სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის თვალსაზრისით ეს შეიძლება ეფექტური იყოს, მაგრამ ნაკლი ისაა, რომ პრაქტიკაში არ ყოფილა პარლამენტის მიერ ამ ფუნქციის შესრულების შემთხვევა, რადგან არ არსებობს საკანონმდებლო მექანიზმები. ერთადერთი, რაც პარლამენტს რჩება, ეს გახლავთ ინტერპელაციის მექანიზმის გამოყენება და კონტროლი კომიტეტების მეშვეობით (მუხლი 56). კონსტიტუციის 57.2 მუხლის მიხედვით პარლამენტი იმავე თავდაცვის მინისტრს თანამდებობაზე ამტკიცებს პრეზიდენტის წარდგინებით საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტის დასკვნის საფუძველზე. ეს კი ნიშნავს, რომ მინისტრობის კანდიდატურას, მის პოზიციას პარლამენტარები იხილავენ საკომიტეტო მოსმენაზე და ამის შემდგომ კომიტეტი იძლევა დადებით ან უარყოფით დასკვნას. თუმცა, კონსტიტუციის აღნიშნული დებულება, რომ პარლამენტი მინისტრს თანამდებობაზე ამტკიცებს შესაბამისი კომიტეტის დასკვნის საფუძველზე, სულაც არ ნიშნავს, რომ კომიტეტის უარყოფითი დასკვნა შეაფერხებს პარლამენტის მიერ მინისტრის თანამდებობაზე დანიშვნას. გარდა აღნიშნულისა, პარლამენტს შეუძლია მინისტრის მიმართ გამოიყენოს იმპიჩმენტის მექანიზმი (მუხლი 64).

განსაკუთრებულად უნდა აღვნიშნოთ, რომ სავალდებულოა იმ საერთაშორისო ხელშეკრულებისა და შეთანხმების რატიფიკაცია, რომელიც სამხედრო ხასიათისაა (მუხლი 65.2. ბ).

როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოს პრეზიდენტი არის აღმასრულებელი ხელისუფლების მატარებელი, იგი ამავე დროს სახელმწიფოსა (მუხლი 69.) და შეიარაღებული ძალების უმაღლესი მთავარსარდალია (მუხლი 73.4). პრეზიდენტი ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის წარმმართველი და განმხორციელებელია.

საქართველოს პრეზიდენტი არის უფლებამოსილი დადოს საერთაშორისო ხელშეკრულება, რომელსაც, თუ იგი სამხედრო ხასიათისაა, აუცილებლად სჭირდება რატიფიკაცია პარლამენტის მიერ. აღნიშნული კი ხელისუფლებათა გადანაწილებისა და „შეკავება-გაწონასწორების“ მაგალითია (მუხლი 73.1. ა).

რაც შეეხება საკადრო საკითხებს სამხედრო სფეროში, იმავე თავდაცვის მინისტრს თანამდებობაზე პარლამენტის თანხმობით ნიშნავს პრეზიდენტი (მუხლი 73.1.ბ). ჩვენი აზრით, ეს კიდევ ერთი ხარვეზია საქართველოს კონსტიტუციისა, რადგან არ არის განსაზღვრული, პარლამენტის უარის შემთხვევაში როგორ უნდა იმოქმედოს პრეზიდენტმა. ერთადერთი დებულება ისაა, რომ პრეზიდენტს ერთი და იმავე კანდიდატის წარდგენა მხოლოდ ორჯერ შეუძლია.

მნიშვნელოვანია საბიუჯეტო პროცესისა და უფლებამოსილების საკითხი. კონსტიტუციის მიხედვით სახელმწიფოს ბიუჯეტის (მათ შორის თავდაცვის) პროექტს საქართველოს პარლამენტს წარუდგენს საქართველოს პრეზიდენტი (73.1.ე). საბოლოოდ კი ბიუჯეტს ამტკიცებს პარლამენტი.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობათა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის შემდგომი მნიშვნელოვანი ელემენტია სახელმწიფოში საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის შემოღება. როგორც აღვნიშნეთ, საქართველოში საგანგებო ან საომარი მდგომარების შემოღების ინიცირების უფლება აქვს მხოლოდ პრეზიდენტს (მუხლი 73.1. ზ), თუმცა ეს გადაწყვეტილება საჭიროებს პარლამენტის თანხმობას. ეს კი ხელისუფლების ორ შტოსა და ზოგადად საზოგადოებაში კონსენსუსსა და მხარდაჭერას საჭიროებს.²⁹

საქართველოს პრეზიდენტი, როგორც ქვეყნის სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდალი, უფლებამოსილია დანიშნოს სამხედრო ძალების მხედართმთავრები. თუმცა, ამ გადაწყვეტილების მისაღებად, განსხვავებით თავდაცვის მინისტრის დანიშვნის პროცედურისაგან, მას არ სჭირდება პარლამენტის თანხმობა (მუხლი 73.4.).

თავისი ორსახოვანი როლის გამო, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური და სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდალი, პრეზიდენტი მეთაურობს როგორც სამოქალაქო მთავრობას, ასევე სამხედრო ძალებსაც. აღნიშნულის გათვალისწინებით აღმასრულებელი ხელისუფლების სამოქალაქო მეთაური მეთაურობს სამხედრო ხელმძღვანელობის იერარქიას. ამ ხელისუფლების მეშვეობით პრეზიდენტი უზრუნველყოფს სამოქალაქო კონტროლს სამხედრო ძალებზე.³⁰

განსაკუთრებული ყურადღება გვინდა გავამახვილოთ საქართველოს კონსტიტუციის 78.2 მუხლის დებულებაზე, რომლის მიხედვითაც: „აკრძალულია სამხედრო ძალების, სახელმწიფო უშიშროებისა და პოლიციის უწყებათა შერწყმა ან სხვაგვარი გაერთიანება“. თუმცა, უნდა ითქვას, რომ კონსტიტუციის ეს მოთხოვნა საქართველოში დარღვეულია. საქართველოში არსებობს შინაგანი ჯარები, რომელიც საქართველოს შინაგან საქმეთა სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. პრობლემის არსი ისაა, რომ, ჯერ ერთი, ხდება კონსტიტუციის დარღვევა და მასზე ხელისუფლება არ რეაგირებს და მეორეც, ეს გახლავთ საქართველოს კონსტიტუციისა და, ზოგადად, კანონმდებლობის იმპლემენტაციის პრობლემა. სამწუხაროდ, ამ მაგალითზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ კანონმდებლობის იმპლემენტაციია მექანიზმი საქართველოში ჯერ ისევ განუვითარებელია.

საქართველოს კონსტიტუციის 98.2. მუხლი განსაზღვრავს სამხედრო ძალების მისიას - ეს არის დამოუკიდებლობის, სუვერენიტეტისა და ტერიტორიული მთლიანობის დაცვა, აგრეთვე საქართველოს მიერ ნაკისრ საერთაშორისო ვალდებულებათა შესრულება. ეს დებულება წინგადადგმული ნაბიჯია საქართველოში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის დამკვიდრების თვალსაზრისით. ფაქტია, რომ თანამედროვე პირობებში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება კონფლიქტების მშვიდობიან დარეგულირებას და საჭიროების შემთხვევაში სხვა სახელმწიფოთა სამხედრო ძალების სამშვიდობო მიზნებისათვის გამოყენებას. თუ მოკლედ მიმოვიხილავთ ამ პროცესში საქართველოს სამხედრო გამოყენების შემთხვევას და ამ საკითხზე გადაწყვეტილების მიღების მექანიზმს, იგი ასე წარმოგვიდგება: საქართველო კისრულობს ვალდებულებას მიიღოს მონაწილეობა სხვა ქვეყანაში სამშვიდობო ძალების შემადგენლობაში - პრეზიდენტი დებს საერთაშორისო ხელშეკრულებას; ამის შემდეგ, როგორც, ზემოთ ითქვა, ეს ხელშეკრულება აუცილებლად საჭიროებს რატიფიკაციას პარლამენტის მიერ. იმისათვის, რომ საქართველოს სამხედრო ძალები სხვა სახელმწიფოში სამშვიდობო მისიის შესასრულებლად გაიგზავნონ, საჭიროა კონსენსუსი როგორც ხელისუფლებაში, ასევე მთლიანად საზოგადოებაში.

საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით (მუხლი 98.3.) სამხედრო ძალების სახეობები და შემადგენლობა განისაზღვრება კანონით, რომელსაც იღებს პარლამენტი, პარლამენტივე ამტკიცებს კანონით სამხედრო ძალების რაოდენობას (მხოლოდ პრეზიდენტის წარდგინებით), სამხედრო ძალების სტრუქტურას კი განსაზღვრავს პრეზიდენტი. ერთი შეხედვით, ეს დებულება შეიძლება წინააღმდეგობრივი მოგვეჩვენოს, მაგრამ მხედველობაში უნდა მივიღოთ, რომ კანონი ძალაში შედის მხოლოდ პრეზიდენტის მიერ ხელმოწერის შემდეგ, ამდენად, პრეზიდენტს მაინც რჩება საშუალება, თუ არ ეთანხმება პარლამენტის მიერ მიღებულ კანონს სამხედრო ძალების სახეობებისა და სტრუქტურის შესახებ ან დამტკიცებულ რაოდენობას, არ მოაწეროს ხელი ამ კანონებს.

და ბოლოს, შევჩერდებით საქართველოს კონსტიტუციის მე-100 მუხლზე, რომლის მიხედვითაც სამხედრო ძალების გამოყენება საგანგებო მდგომარეობის დროს ან საერთაშორისო ვალდებულებათა შესასრულებლად დაუშვებელია პარლამენტის თანხმობის გარეშე. ეს დებულება საყურადღებოა განვიხილოთ 1998 წლის ოქტომბერში მომხდარი ფაქტის ფონზე. 1998 წლის 19 ოქტომბერს სენაკის ბატალიონის შტაბის უფროსის მოადგილის ვიცე-პოლკოვნიკ ა.ელიავას ხელმძღვანელობით ადგილი ჰქონდა შეიარაღებული ამბოხების წარუმატებელ მცდელობას. ქვეყნის ხელისუფლებას უნდა მიეღო ზომები მის აღსაკვეთად. მას საქართველოს კონსტიტუციის 73.1.თ მუხლის მიხედვით უნდა გამოეცხადებინა საგანგებო მდგომარეობა. მაგრამ ეს მოითხოვდა დროს - საჭირო იყო პრეზიდენტის გადაწყვეტილების დამტკიცება პარლამენტის მიერ, თანაც ამ პირობებში სამხედრო ძალების გამოყენება შეიარაღებული ამბოხის ჩასახშობად კონსტიტუციით არ შეიძლებოდა. ხელისუფლებამ მიიღო ერთადერთი სწორი გადაწყვეტილება: არ გამოცხადდა საგანგებო მდგომარეობა და ამბოხის ჩასახშობად გამოიყენა სამხედრო ძალები. ეს, რა თქმა უნდა, ფორმალურადაა მხოლოდ გამოსავალი, რადგან კონსტიტუციის აღნიშნული მუხლის შესაბამისად პრეზიდენტი ვალდებული იყო გამოეცხადებინა საგანგებო მდგომარეობა. ამ პრობლემამ ნათლად დაგვანახა საქართველოს კონსტიტუციის კიდევ ერთი ხარვეზი.³¹

მიმოხილვა პრაქტიკულ მაგალითებზე

საქართველოს სამხედრო განვითარების თვალსაზრისით, უპირველეს ყოვლისა, უნდა მიმოვიხილოთ საქართველოს დამოუკიდებლობის შემდგომ პერიოდში (1991 წელი) მიმდინარე პროცესები და ნორმატიული ბაზა.

1990 წლის 28 ოქტომბერს, ჯერ კიდევ სსრკ-ის არსებობის დროს, საქართველოში ჩატარდა პირველი მრავალპარტიული არჩევნები, ხელისუფლებაში მოვიდა ეროვნული მოძრაობის ნაწილი. ამ დროისათვის საქართველოში ოფიციალურად საკუთარი სამხედრო ძალების არსებობა წარმოუდგენელი იყო. დროის ეს პერიოდი ხასიათდება საქართველოში არაფორმალური სამხედრო ფორმირებების შექმნით (სხვადასხვა საზოგადოებრივი თუ პოლიტიკური გაერთიანებების ან პირების მიერ), რომლებიც სამხედრო-პატრიოტული ხასიათის მატარებელი იყო. შემდგომში მოხდა მათი ნაწილის დაქვემდებარება თავდაცვის სამინისტროსადმი, ხოლო ერთი მათგანი - „მხედრიონი“ - სერიოზულ პრობლემად იქცა სახელმწიფოსათვის, მას შემდგომ, რაც მისმა საქმიანობამ კრიმინალური ხასიათი მიიღო და პრაქტიკულად არ იყო სფერო საზოგადოების ცხოვრებისა, რომელზეც არ ვრცელდებოდა მისი გავლენა. ბოლოს მისი ლიდერები იმდროინდელ სახელმწიფო უშიშროების მინისტრთან ერთად დადანაშაულებულ იქნენ 1995 წლის 29 აგვისტოს წარუმატებელი გადატრიალების მცდელობაში.

პირველი ღონისძიება, რაც გაატარა ახლადარჩეულმა უზენაესმა საბჭომ, გახლდათ კანონის მიღება 1990 წლის 15 ნოემბერს - სსრკ სამხედრო ვალდებულების შესახებ კანონის შეჩერება, რაც განპირობებული იყო საქართველოს ახალგაზრდების უარყოფითი დამოკიდებულებით სსრკ-ის სამხედრო ძალებში სამსახურისადმი. ამას ამძიმებდა ის ფაქტი, რომ სწორედ სსრკ-ის სამხედრო ძალების შენაერთების მიერ იქნა დარბეული მშვიდობიანი დემონსტრაცია 1989 წლის 9 აპრილს, რომელსაც ათეულობით მსხვერპლი მოჰყვა.

1990 წლის 20 დეკემბერს გამოცხადდა საქართველოს ეროვნული გვარდიის შექმნა - პოლიციისა და სამხედრო ფუნქციებით. ეს გახლდათ პირველი ოფიციალური სამხედრო უწყება საქართველოს 90-იანი წლების ისტორიაში.³²

1991 წლის 19 აგვისტოს პუტჩს სსრკ-ში მოჰყვა ეროვნული გვარდიის რეორგანიზაცია მილიციად, რასაც მოჰყვა პირველი დაპირისპირება სახელმწიფოს პრეზიდენტსა და სამხედროებს შორის. 26 აგვისტოს შეიქმნა თავდაცვის სახელმწიფო დეპარტამენტი, ამავე დღეს მოხდა ეროვნული გვარდიის სტატუსის აღდგენა, ხოლო 9 სექტემბერს პრეზიდენტის ბრძანებულებით შეიქმნა თავდაცვის სამინისტრო და 17 სექტემბერს დაინიშნა პირველი თავდაცვის მინისტრი. 12 სექტემბერს შეიქმნა საქართველოს შინაგანი ჯარები.

1991 წლის დასასრული დაშვებული შეცდომების გამო საბედისწერო აღმოჩნდა როგორც საქართველოს იმდროინდელი პრეზიდენტისათვის, ასევე მთლიანად საზოგადოებისათვის. განხორციელდა სამხედრო გადატრიალება, რომელშიც გადამწყვეტი როლი ითამაშეს ზემოაღნიშნულმა გასამხედროებულმა ფორმირებამ მხედრიონმა და ეროვნული გვარდიის ყოფილმა სარდალმა, პრეზიდენტთან დაპირისპირებულმა, თენგიზ კიტოვანმა. სამხედრო გადატრიალებამ, თავის მხრივ, გამოიწვია სამოქალაქო ომი, რომლის მძიმე შედეგები დღესაც აღმოუფხვრელია.

დროის შემდგომ პერიოდში, 1992 წლის ოქტომბრამდე, ქვეყანას ხელმძღვანელობდა ჯერ სამხედრო საბჭო, ხოლო შემდგომ სახელმწიფო საბჭო (იგი არ გახლდათ არჩევითი ორგანო). 1992 წლის ოქტომბერში არჩეულ იქნა პარლამენტი.

1992 წლის დასასრული საკმაოდ ტრაგიკული აღმოჩნდა საქართველოს უახლეს ისტორიაში. დაიწყო სამხედრო დაპირისპირება აფხაზეთში.

მოკლედ გვინდა მიმოვიხილოთ ეს ფაქტი, რადგან მას მნიშვნელობა აქვს საქართველოში იმ დროს არსებული სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის მდგომარეობის შესაფასებლად. 1992 წელს საქართველოს სახელმწიფო საბჭომ მიიღო გადაწყვეტილება აფხაზეთში რკინიგზის დაცვის შესახებ - ქართველ სამხედროებს უნდა დაეცვათ ტვირთები ყაჩაღებისაგან, ჯარები, საერთოდ, არ უნდა შესულიყვნენ დასახლებულ პუნქტებში. სამხედროები (მათი ზოგიერთი ხელმძღვანელის სუბიექტური გადაწყვეტილებით და საქართველოს სახელმწიფო საბჭოს გადაწყვეტილების საწინააღმდეგოდ) კი სოხუმში შევიდნენ.³³

საქართველოს არმია საბოლოოდ დაიშალა თბილისის 1991-1992 წლების მოვლენებისა და აფხაზეთში მარცხის შემდგომ,³⁴ რამაც კიდევ უფრო გააძნელა სამხედრო ძალების შექმნის პროცესი. საზოგადოებამ დაკარგა არმიისადმი ნდობა, ამას დაემატა ეკონომიკურად, სოციალურად და კრიმინოგენურად მძიმე მდგომარეობა. აღნიშნულს საკმაოდ მტკივნეულად ეხმიანება თავდაცვის სამინისტროს ერთ-ერთი ხელმძღვანელის (რომელიც იბრძოდა აფხაზეთში) კ.კობალაძის გულისტკივილი, გამოთქმული ერთ-ერთ ინტერვიუში: „იცით, რამდენი გმირობა იყო იქ (აფხაზეთში)? მაგრამ დღეს ამაზე არავინ წერს. ყველაფერი ნიველირებულია“.³⁵ სამხედროებისადმი საზოგადოების ნდობის აღდგენის თვალსაზრისით, ვფიქრობთ, მნიშვნელოვანი იყო საქართველოს პარლამენტის 1996 წლის 30 აპრილის გადაწყვეტილება საქართველოს არმიის დღის დაწესების შესახებ - საქართველოში არმიის დღე აღინიშნება ყოველი წლის 30 აპრილს.

საქართველოში სამხედრო გადატრიალების მცდელობები კვლავ განმეორდა და არა ერთხელ. 1993 წელს დაიწყო არსებული არაოფიციალური სამხედრო ფორმირებების წინააღმდეგ ბრძოლა. უპირველეს ყოვლისა, ეს იყო ბრძოლა ხელისუფლებასა და არაოფიციალურ სამხედრო ფორმირებას, ზემოაღნიშნულ მხედრიონს შორის - ეს იყო ბრძოლა ძალაუფლებისათვის. 1995 წლის 29 აგვისტოს იყო წარუმატებელი მცდელობა პრეზიდენტის ლიკვიდაციისა, რასაც წინ უძღოდა დაპირისპირება მხედრიონთან და კიტოვანთან. 1997 წლის 9 თებარვალს პრეზიდენტზე თავდასხმა განმეორდა; 1998 წლის 19 ოქტომბერს ვიცე-პოლკოვნიკ აკაკი ლიავას (სენაკის ბატალიონის შტაბის უფროსის მოადგილე) ხელმძღვანელობით მოეწყო შეიარაღებული ამბოხი - ეს იყო 1991-92 წლების რევანშის მცდელობა; და ბოლოს, 1999 წლის 22 მაისს დაკავებულ იქნა თავდაცვის სამინისტროს სასწავლო ცენტრების სამმართველოს უფროსი, გენერალ ლეიტენანტი გ.ყურაშვილი და სხვა პირები, რომლებსაც ბრალად ედებათ სახელმწიფო გადატრიალების მოწყობის მცდელობა.³⁶

ყოველივე აღნიშნულის შემდგომ დაიწყო სამხედრო სფეროს რეფორმაციის პროცესი და მისთვის შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის ფორმირება. ყურადღებას გავამახვილებთ კანონზე „საქართველოს თავდაცვის შესახებ“ (N1030-I. მიღებულია 31.10.97). აღნიშნული კანონის მიღებამდე არსებობდა 1992 წლის 22 დეკემბერს მიღებული კანონი „თავდაცვის შესახებ“, რომელიც უფრო დეკლარაციულ ხასიათს ატარებდა, ვიდრე ნორმატიულს. კანონით განისაზღვრა ქვეყნის თავდაცვის ორგანიზაციის სამართლებრივი საფუძვლები, გაიმიჯნა სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა კომპეტენციები თავდაცვის მართვის სფეროში. აქცენტი გაკეთებულია თავდაცვის ბიუჯეტის პროგრამულობაზე. კონკრეტულად, კანონში აღნიშნულია, რომ საქართველოს პარლამენტი განიხილავს თავდაცვის ბიუჯეტს და ამტკიცებს სახელმწიფო ბიუჯეტთან ერთად.

კანონში განისაზღვრა საქართველოს სამხედრო ძალების შემადგენლობა, კერძოდ, საქართველოს სამხედრო ძალები შედგება:

საქართველოს შეიარაღებული ძალებისაგან (თავდაცვის სამინისტროს სტრუქტურაში შემავალი სამხედრო შენაერთები);

საქართველოს სახელმწიფო საზღვრის დაცვის სახელმწიფო დეპარტამენტის სასაზღვრო ძალებისაგან;

შინაგანი ჯარებისაგან;

კანონმდებლობით დადგენილი წესით შექმნილი სხვა შეიარაღებული ფორმირებებისაგან (სახელმწიფო დაცვის სპეციალური სამსახური, სპეც.რაზმები).

თავის მხრივ, საქართველოს შეიარაღებული ძალები შედგება:

სახმელეთო ჯარებისაგან,

სამხედრო-საჰაერო ძალებისაგან,

საჰაერო თავდაცვის ჯარებისაგან,

სამხედრო-საზღვაო ძალებისაგან.³⁷

და მეორე მნიშვნელოვანი აქტი გახლავთ კანონი „ნდობის ჯგუფის შესახებ“ (N1270 - IIს. მიღებულია 04.03.98). პირველად არამარტო საქართველოში, არამედ - პოსტსაბჭოურ სივრეცეში, სამხედრო ძალებზე და ე.წ. „ძალოვან სრტუქტურათა“ საქმიანობაზე საბიუჯეტო კონტროლის კონკრეტული პირობებისა და მექანიზმების შექმნის მიზნით შემუშავებულ და მიღებულ იქნა ზემოაღნიშნული კანონი.

კანონის მიხედვით საქართველოს პარლამენტში, თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტში იქმნება ნდობის ჯგუფი 3 წევრის შემადგენლობით. აღნიშნულ ჯგუფს უნდა წარედგინოს ნებისმიერი ინფორმაცია. ამასთან „ძალოვან სტრუქტურათა“ ხელმძღვანელები ვალდებულნი არიან წელიწადში ერთხელ მაინც ჯგუფს წარუდგინონ ინფორმაცია გაწეული და მიმდინარე საქმიანობის სფეროდან.³⁸

კანონის პირველი მუხლის შესაბამისად საქართველოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების სპეციალური პროგრამებისა და საიდუმლო საქმიანობის საბიუჯეტო კონტროლის მიზნით საქართველოს პარლამენტის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტში კომიტეტის წევრთაგან იქმნება ნდობის ჯგუფი. საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის განხილვისას მის სფეროს განკუთვნილ საკითხებზე ნდობის ჯგუფი დასკვნას წარუდგენს საქართველოს პარლამენტის საფინანსო-საბიუჯეტო კომიტეტს.

სქემატურად ეს ასე შეიძლება წარმოვიდგინოთ:

I. თავდაცვის სამინისტრო, შეიმუშავებს წინადადებებს მომავალი წლის ხარჯების შესახებ და წარუდგენს ფინანსთა სამინისტროს.

II. ფინანსთა სამინისტრო წარმოდგენილი წინადადებების შესაბამისად ამზადებს წინადადებებს მომავალი წლის ბიუჯეტის მონაცემებისა და მიმართულებების შესახებ და წარუდგენს პრეზიდენტს.

III. პრეზიდენტი მთავრობის წევრებთან და უშიშროების საბჭოსთან ერთად იხილავს წარმოდგენილ წინადადებებს.

IV. პრეზიდენტი ამ მონაცემებსა და მიმართულებებს წარუდგენს პარლამენტს, მის კომიტეტებს. კომიტეტები (მათ შორის თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტი და ნდობის ჯგუფი) ამზადებენ დასკვნებს.

V. წარმოდგენილი დასკვნებისა და მონაცემების საფუძველზე ფინანსთა სამინისტრო (საჭიროების შემთხვევაში შესაბამის სამინისტროსთან ერთად) შეიმუშავებს ბიუჯეტის კანონპროექტს და წარუდგენს პრეზიდენტს.

VI. პრეზიდენტი მთავრობის წევრებთან და უშიშროების საბჭოსთან ერთად განიხილავს ბიუჯეტის კანონპროექტს.

VII. პრეზიდენტი ბიუჯეტის კანონპროექტს წარუდგენს განსახილველად პარლამენტს.

VIII. პარლამენტის კომიტეტები იხილავენ წარმოდგენილ ბიუჯეტის კანონპროექტს. კომიტეტები ამზადებენ დასკვნებს.

IX. პარლამენტი იხილავს და იღებს კანონს ბიუჯეტის შესახებ.

IV და VIII ეტაპებზე პარლამენტის ნდობის ჯგუფს შესაბამისი „ძალოვანი სტრუქტურა“ წარადგენს ე.წ. „გაშლილ-გაშიფრულ“ ბიუჯეტს.

სახელმწიფო ბიუჯეტით დამტკიცებული სახსრების მიზნობრივ გამოყენებაზე, აგრეთვე ხარჯვაზე³⁹ კონტროლს, საქართველოს კონსტიტუციის შესაბამისად, ახორციელებს საქართველოს კონტროლის პალატა.

საქართველოს სამხედრო ტრადიციებზე საუბრისას მხედველობაში უნდა მივიღოთ 1918-1921 წლებში - საქართველოს დამოუკიდებლობის პერიოდში - არსებული სამხედრო გამოცდილება. მართალია, ამ დროს საქართველოს არ ჰყავდა საბოლოოდ ჩამოყალიბებული სამხედრო ძალები, მაგრამ მაინც შეძლეს იმ სამხედრო ფორმირებებმა დროის მცირე პერიოდში რამდენიმე გამარჯვების მოპოვება. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა სამხედრო აღმშენებლობის პროგრამის - სამხედრო დოქტრინის - შემუშავებას. ამ დოკუმენტიდან ნათლად ჩანს, რომ იმდროინდელ ხელისუფლებას ჰქონდა საკმაოდ პროგრესული პოზიცია.⁴⁰

რუსეთის იმპერიის პერიოდში, როდესაც ოფიცრობას დიდ პატივს სცემდნენ, როდესაც ოფიცრები საზოგადოებაში პატივისცემით სარგებლობდნენ, იმავდროულად დიდი წინააღმდეგობა იყო რეგულარულ რუსულ ჯარში ჯარისკაცად წასვლასთან დაკავშირებით და ამის მიზეზი არა მხოლოდ ის იყო, რომ უფლებრივი მდგომარეობა ოფიცრისა და ჯარისკაცისა სხვადასხვა იყო, არამედ ისიც, რომ იმ ჯარისკაცის სამსახური 25 წლიანი იყო.⁴¹

შეიძლება თამამად ითქვას, რომ საქართველოში საკმაოდ განვითარებულია ე.წ. „მესამე (არასამთავრობო) სექტორი და არსებობს მრავალი ორგანიზაცია, რომლებიც მუშაობენ სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის პრობლემატიკაზე. მაგალითისთვის შეგვიძლია დავასახელოთ: სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და უსაფრთხოების კვლევათა ცენტრი, ჯარისკაცთა უფლებების დაცვის საზოგადოება, ატლანტიკური თანამშრომლობის საქართველოს ასოციაცია, საქართველოს ატლანტიკური საბჭო, დემოკრატიისა და სტრატეგიულ კვლევათა ცენტრი და ა.შ.

სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტია თავისუფალი მას მედიის არსებობა. ჩვენი აზრით, ერთობ მნიშვნელოვანია ჟურნალისტთა კომპეტენტურობა სამხედრო საკითხებში. დამოუკიდებლობის თვალსაზრისით შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში წამყვანი საინფორმაციო საშუალებები დამოუკიდებელია.

ცალკე უნდა აღინიშნოს სამხედრო მედიის შესახებ. საქართველოს ტელევიზიაში არსებობს ყოველკვირეული სამხედრო გადაცემა „სპა“, რადიოგადაცემა „მხედრული“, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობებისა და უსაფრთხოების კვლევათა ცენტრის ალმანახი „არმია და საზოგადოება საქართველოში“, გაზეთ „კვირის პალიტრა“-ში სამხედრო გვერდი, გაზეთ „დრონში“ რეგულარულად შუქდება სამხედრო საკითხები, არსებობს გაზეთ „კავკასიონის“ დამატება - სამხედრო გაზეთი „ძლევაი“ და თავდაცვის სამინისტროს გაზეთი „სამხედრო გაზეთი“, საქართველოს სტრატეგიულ კვლევათა და განვითარების ცენტრის ბიულეტენი, საქართველოს დემოკრატიისა და სტრატეგიულ კვლევათა ცენტრის ალმანახი „სამხედრო და დემოკრატია“.

აღსანიშნავია, რომ სამხედროებს გაცნობიერებული აქვთ მედიის როლი საზოგადოებაში. კობა კობალაძე ინტერვიუში აცხადებს: „თავისუფალი მას მედია მნიშვნელოვანი ფაქტორია და მისი აზრის გაუთვალისწინებლად სამხედრო საქმის პოპულარიზაცია უაზრობა იქნებოდა“42

და ბოლოს, უმნიშვნელოვანესი საკითხია განათლება და სამხედროთა გათვითცნობიერება დემოკრატიის საკითხებში. კობა კობალაძე აღნიშნავს, რომ ქვეყნის სიძლიერე, სწორედ სამოქალაქო და სამხედრო ხელისუფლების ჰარმონიულ თანაარსებობაშია.⁴³

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საქართველოს აქვს შესაძლებლობა სხვადასხვა სახელმწიფოთა დახმარებით გააგზავნოს სამხედროები დასავლეთის წამყვან სასწავლო ინსტიტუტებში, მაგრამ ამისათვის ჯერ უნდა დაიძლიოს სამხედროებისათვის უცხო ენების სწავლების პრობლემა, რადგან აღნიშნული შესაძლებლობის რეალიზაცია შეუძლებელია შესაბამისი ქვეყნის ენის ცოდნის გარეშე.⁴⁴

პრობლემების მიუხედავად, მაინც შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ საქართველოში არსებობს რეალური წინაპირობები სამხედრო ძალებზე სამოქალაქო დემოკრატიული კონტროლის მოდელის დასამკვიდრებლად.⁴⁵

ყოველივე აღნიშნულისა და საქართველოში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობების ევოლუციის, პროგრესის საილუსტრაციოდ მოვიყვანთ ერთ ფაქტს. 1997 წელს IMET-ის პროგრამის ფარგლებში ჩატარებული პირველი კონფერენციის (სამხედრო მართლმსაჯულების სისტემა) დროს, რომლის მუშაობაშიც მონაწილეობას იღებდნენ როგორც სამხედროები, ასევე სამოქალაქო პირები, სამხედროები განცალკევებით ისხდნენ და საკმაოდ „ჭირდა“ მათთან დიალოგი, მაგრამ იმავე პროგრამის ფარგლებში 1998 წელს გამართული კონფერენციისას სიტუაცია მკვეთრად იყო შეცვლილი, შეიცვალა ურთიერთდამოკიდებულებებიც - დიალოგი შედგა.

გარდა აღნიშნულისა, 1998 წლის ბოლოს თავდაცვის მინისტრად დავით თევზაძის დანიშვნამ დასახა იმედი, რომ საქართველოში სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები ნორმალურად წარიმართება, სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობები მკაფიოდ განსაზღვრულ სისტემად ჩამოყალიბდება და მოხდება მისი ჰარმონიზაცია. მინისტრმა დაადასტურა, რომ მას გაცნობიერებული აქვს სამხედრო ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის ჩამოყალიბების საჭიროება და ამ თვალსაზრისით თავდაცვის სამინისტროს სამოქალაქო უწყებად გარდაქმნის აუცილებლობა. საქართველოს თავდაცვის მინისტრს სამი სამოქალაქო მოადგილე ჰყავს: საერთაშორისო ურთიერთობებში, იურიდიულ საკითხებში და საფინანსო-ეკონომიკურ საკითხებში.⁴⁶

იმედისმომცემია ის ფაქტიც, რომ 1999 წლის 27 აპრილს საქართველო გახდა ევროსაბჭოს წევრი ქვეყანა, ეს კი ქვეყანაში დემოკრატიული პროცესების დაჩქარებისა და ქვეყნის სტაბილური განვითარების მნიშვნელოვანი წინაპირობაა.

შენიშვნები

¹ Ariel Cohen, Ethnic Conflits threaten U. S. Interests in the Caicasus, (Executive Summary). Backgrounder. #1222. September 25, 1998. p.1 http://www.heritage. org/ library/ backgrounder/bg1222es.html.

² Aleksei Salmin, Contemporary Democracy, Moscow: AdMarginem, 1997. გვ.9.

³ Gellner Ernest, Conditions of Liberty, Moscow: AdMarginem, 1995, გვ.190-191.

⁴ Samuel P. Huntington, Speeh presented on the conference ,,Civil-Military Relations and the Consolidation of Democracy”. Organized By the National Endowment for Democracy and George C. Marshall European Center for Security Studies, Washington D. C., March 13-14, 1995.

⁵ Richard H. Kohn, The Forgotten Fundamentals of Civilin Control of the Military in Democratic Government, ივნისი, 1997, http://hdc-www.harvard.edu/ cfia/olin/ pubs/ no11.htm.

⁶ Report of the International Security Advisory Board for Georgia to the National Security Council of Georgia, აპრილი 1999. გვ.12.

⁷ ვახტანგ გურული, საქართველოს სახელმწიფო დოქტრინის ისტორიიდან, თბილისი, 1998, გვ. 24.

⁸ Ju. Sumbatin, The Role of the Armed Forces in the Political Life of Foreign States, ,,Zarubejhnoe voennoe obozrenie” The Magazine of the Ministry of Defence of Russian Federation, #6(591), 1996, გვ. 10-11.

⁹ Ju. Sumbatin, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 11.

¹⁰ David E. Trask, Democracy and Defence. Civilian Control on Armed Forces in United States of America, (რუსულ ენაზე). Publisher USIS. აპრილი 1993, გვ. 9.

¹¹ ვახტანგ გურული, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 17-18.

¹² John Ross, The Role of the Territorial Army in Civil-Military Relations, Speech presented on the workshop on ,,Civil-Military Relations in Georgia” organized by the Department of War Studies. King's College. University of London and The Center for Civil-Military Relations and Security Studies, Caucasian Institute for Peace, Democracy and development, February 22-26, 1999.

¹³ დ. დარჩიაშვილი, „ჯარის რეფორმა - უსაფრთხოებისა და დემოკრატიის იმპერატივი“, გაზეთი „რეზონანსი“, N170 (1218), 25.06.98.

¹⁴ Richard H. Kohn, დასახელებული ნაშრომი.

¹⁵ Ju. Sumbatin, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 11.

¹⁶ Aaron Belkin, fabricating the National Security State: Georgian Civil-Military Relations as a Cause of International Conflict 1992-1995, Unpublished Ph.D Dissertation. ოქტომბერი 1997. გვ. 18.

¹⁷ Samuel P. Huntington, დასახელებული ნაშრომი.

¹⁸ Richard H. Kohn, დასახელებული ნაშრომი.

¹⁹ Levan Alapishvili, The Civil-Military Relations and Parliamentary Control over Military Sphere in Georgia, Parliamentary Control over Military Sphere in the Newly Independent States (Andrei Nikitin, ed), Moscow: Center for Political and International Studies, 1998, გვ. 91-92.

²⁰ Richard H. Kohn, დასახელებული ნაშრომი.

²¹ Peter D. Feaver, Civil-Military Relations, ხელნაწერი, 1998, გვ. 4.

²² Marco Carnovale, NATO partners and allies: Civil military relations and democratic control of the armed forces NATO Review. #2. March, 1997, გვ. 32.

²³ Jeffrey Simon, The Partnership for Peace Path and Civil-Military Relations, NATO Enlargement: Opinions and Options (Simon, Jeffrey ed.), Washington NDU Press. 1995, გვ. 58.

²⁴ Charles W. Ricks, The Military-News Media Relationship: Thinking Forward, December 1, 1993. http://carlisle-www.army.mil/usassi/ssipubs/pubs93/media/mediass.htm.

²⁵ Johnson II, Douglas V. The Impatc of the Media on National Security Policy Decision Making. Octomber 7, 1994. http://carlisle-www.army.mil/usassi/ssipubs/pubs94/media/ mediass.htm.

²⁶ David Darchiashvili, Speech presented on the Conference ,,Developing National Security Concept for Georgia”, Tbilisi, April 1-2, 1996, Conference materials. გვ. 30.

²⁷ Samuel P. Huntington, The Common Defence, NY: Columbia University Press, 1961. გვ. 259-264.

²⁸ საქართველოს კონსტიტუცია, ქართულ, რუსულ და ინგლისურ ენებზე. „სახალხო გაზეთი“-ს გამომცემლობა, თბილისი, 1996 აგრეთვე საქართველოს კონსტიტუცია. საქართველოს პარლამენტის აპარატის გამოცემა, თბილისი, 1995.

²⁹ Howard E. Shuman National Security - Shared and divided Powers, The Constitution and National Security (Ediotors: Shuman, Howard e. and Thomas Walter R.), Washington: NDU Press, 1990, გვ. 69-70.

³⁰ David E. Trask, Democracy and defence, Civilian Control on Armed Forces in United States of America, (რუსულ ენაზე), გამომცემელი USIS April 1993. გვ. 9.

³¹ Heinstschel v. Heinegg, Dr.Wolff, Constitutional Issues for Sending States and Receiving States, Speech presented on the Seminar ,,Contemporary Legal Issues: The Law of Viziting Forces”, Organized by The George C. Marshall Eoropean Center for Security Studies. Garmisch-Partenkirchen, Germany, September 8-11, 1998.

³² David Darchiashvili, Georgia - The Search for State Security. Caucasus Working Papers, Center for International Security and Arms Control, Stanford University, CA, December, 1997, გვ. 7.

³³ ედუარდ შევარდნაძე - საქართველოს პრეზიდენტი, ინტერვიუ, გაზეთი „ასავალ-დასავალი“, N26 (254), 21-27.06.99.

³⁴ Aaron Belkin, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 3-4.

³⁵ კობა კობალაძე, ინტერვიუ, გაზეთ „კავკასიონი“-ს დამატება - სამხედრო გაზეთი „ძლევაი“ N2, 16.06.99.

³⁶ Dodge Billingsley, The Georgian Security Dilemma and Military Failure in Abkhazia, The Harriman Review, Vol.10.#4. 1998. გვ. 9, 12.

³⁷ Levan Alapishvili, The Georgian Law on Defence and Civil-Military Relations, Democratic Control on Armed Forces and Civil-Military Relations in Georgia. Georgian Association of Atlantic Collaboration, September 9-10, 1997, გვ.: 13-15.

³⁸Levan Alapishvili, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 91-92.

³⁹ საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან 1997-1998 წლებში თავდაცვაზე იხარჯებოდა ბიუჯეტის მთლიანი ხარჯების 4.1% (1998 წელს იყო - 7.1%, ხოლო 1997 წელს - 8.7%) - „რა უნდა ვიცოდეთ საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ“. საქართველოს პარლამენტის საბიუჯეტო ოფისის გამოცემა, თბილისი, 1999, გვ.: 16-17.

⁴⁰ ვახტანგ გურული, დასახელებული ნაშრომი.

⁴¹ Valhtang Khmaladze, Speech presented on the Conference Democratic Control on Armed Forces and Civil-Military Relations in Georgia. Conference materials Georgian Association of Atlantic Collaboration. 9-10 სექტემბერი, 1997. გვ.: 18-19.

⁴² ინტერვიუ. გაზეთ „კავკასიონი“-ს დამატება - სამხედრო გაზეთი „ძლევაი“ N2, 16.06.99.

⁴³ ინტერვიუ. გაზეთ „კავკასიონი“-ს დამატება - სამხედრო გაზეთი „ძლევაი“ N2, 16.06.99.

⁴⁴ თენგიზ გოგოტიშვილი, „როცა ევროპას ტანკით მოვიარ . . . “. გაზეთი „დრონი“, N51 (717), 18-20.05.99.

⁴⁵ ი. ალადაშვილი, „თერთმეტიდან ოთხი დატოვეს“, გაზეთი „კვირის პალიტრა“, N25 (166), 22-28, 06.99.

⁴⁶ თენგიზ გოგოტიშვილი, „კომენტარები უკომენტარო სამხედრო რეფორმისთვის“, გაზეთი „დრონი“, N61 (726), 10.06.99.

დასავლეთის დემოკრატია ნიშნავს კონსტიტუციონალიზმს, კანონის უზენაესობას, წარმომადგენლობით მთავრობას, პლურალიზმს, პიროვნების თავისუფლების ძირითად ღირებულებათა აღიარებას. სახელმწიფო უსაფრთხოების უზრუნველყოფისა და თავდაცვის საკითხები თავისებურ ასახვას პოვებს დასავლეთის დემოკრატიული სახელმწიფოების კონსტიტუციაში. როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების ნაწილი, არმია სამოქალაქო ხელმძღვანელობის პირდაპირ დაქვემდებარებაშია; თავდაცვის სფეროს მართვის ბერკეტები პარლამენტს ეკუთვნის, რომელსაც აქვს უფლება ყოველწლიურად საბიუჯეტო კანონის დამტკიცებისა და რომელიც ახორციელებს თავდაცვის სფეროში გაწეული ხარჯების კონტროლს. ბიუჯეტირების სფერო უმნიშვნელოვანესია, აქ ხდება თავდაცვის საკითხების სრუყოფილი დემოკრატიული კონტროლი სამოქალაქო პირების მხრიდან.

თავდაცვის ბიუჯეტის ფორმირება და მასთან დაკავშირებული პროცედურული საკითხები განპირობებულია ქვეყნის პოლიტიკური ორიენტაცით. ყოველი მოცემული სახელმწიფოს წინაშე დგას სტრატეგიული ამოცანა: უზრუნველყოს ქვეყნის თვითმყოფადობა, დამოუკიდებლობა და დაიცვას მისი სტატუსი. ამოცანის შესრულების სირთულე დამოკიდებულია როგორც ქვეყნის ხელმძღვანელობის მიერ დასახულ მიზანზე სამხედრო წარმოების, ტექნოლოგიების განვითარებისა და საერთაშორისო ურთიერთობების სფეროში, ასევე ქვეყნის მიერ წარმართულ ფინანსურ პოლიტიკაზე. ეს იმას ნიშნავს, რომ თავდაცვისათვის გამოყოფილი რესურსები შესაბამისობაში უნდა იყოს სახელმწიფო უსაფრთხოების კონცეფციასა და მის პოლიტიკურ მიზნებთან. ამგვარად, დემოკრატიულ სახელმწიფოში თავდაცვისათვის გამოყოფილი ხარჯების რაოდენობა, უპირველეს ყოვლისა, ქვეყნის პოლიტიკური ინტერესებითა და ორიენტაციით უნდა განისაზღვრებოდეს. გარდა ამისა, მიღებულია, რომ სახელმწიფო უსაფრთხოების კონცეფცია და მთავრობის მიერ გატარებული პოლიტიკა თავდაცვის სფეროში გამჭვირვალე უნდა იყოს საზოგადოებისათვის, რაც საფუძველს უქმნის მთავრობებს, სარგებლობდნენ საზოგადოების დიდი ნაწილის მხარდაჭერით.

დასავლეთის ქვეყნებში თავდაცვის სფეროს, დაგეგმვისა და ბიუჯეტირების პროცესის გამჭვირვალეობა ქვეყნის დემოკრატიულობის ერთგვარ მახასიათებლად ითვლება¹. მსგავსი მიდგომა არაერთ საერთაშორისო დოკუმენტში არის დაფიქსირებული. დასავლეთი ცდილობს აღნიშნული ღირებულებების დამკვიდრებას იმ სახელმწიფოებშიც, რომელთაც დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობა დაუსახავთ მიზნად. ნატოს მიერ 1994 წელს მიღებულ დოკუმენტში „პარტნიორობა მშვიდობისათვის“ ასახულია ნატოს ქვეყნების პოზიცია: დასავლეთის სახელმწიფოები მზად არიან, ხელი შეუწყონ შეიარაღებულ ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის განხორციელებას ახლადშექმნილ დემოკრატიულ სახელმწიფოებში, ასევე, დაეხმარონ მათ „ეროვნული თავდაცვის დაგეგმვისა და ბიუჯეტირების გამჭვირვალე პროცესის დამკვიდრებაში“. ბიუჯეტის კანონში მოცემული თავდაცვის სფეროს შესაბამისი ხარჯების გამჭვირვალეობას უზრუნველყოფს ის საერთაშორისო დოკუმენტები და ხელშეკრულებები, რომელნიც ევროპაში უსაფრთხოების უზრუნველყოფას ისახავენ მიზნად. ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღების შეზღუდვის შესახებ ხელშეკრულების 1992 წლის ვენის დოკუმენტში (საქართველო 1992 წლიდანაა მისი მონაწილე ქვეყანა) მონაწილე მხარეები იღებენ პასუხისმგებლობას, ყოველწლიურად გაცვალონ ინფორმაცია სამხედრო ბიუჯეტების შესახებ. ინფორმაცია სრულყოფილად უნდა მოიცავდეს იმ კითხვარს, რომელიც მიღებულია გაეროს მიერ 1980 წლის 12 დეკემბერს, და რომლის სახელწოდებაც გახლავთ „სამხედრო ხარჯების შესახებ სტანდარტიზებული საერთაშორისო განაცხადი“. ინფორმაციის ოპერატიულობის მიზნით მონაწილე მხარეები იღებენ ვალდებულებას, უზრუნველყონ რაპორტის გაგზავნა არა უგვიანეს ორი თვისა ბიუჯეტის დამტკიცების შემდეგ. ნებისმიერ წევრ სახელმწიფოს აქვს უფლება, მოითხოვოს ინფორმაცია სხვა სახელმწიფოს ბიუჯეტის შესახებ, ხოლო მოპასუხე ქვეყანა ვალდებულია, ზუსტი პასუხი გასცეს დაინტერსებულ მხარეს. კორესპონდენცია შესაძლებელია, გაეგზავნოს ყველა მონაწილე ქვეყანას.

ამგვარად, საერთაშორისო მასშტაბით, თავდაცვის ბიუჯეტის შესახებ ინფორმაცია გახსნილია გარკვეული მოცულობით და, ცხადია, ყოველი ქვეყანა იტოვებს უფლებას, საიდუმლოდ შეინახოს ზოგიერთი მონაცემი.

საერთაშორისო სამართლის მიხედვით ქვეყანა ვალდებულია ღიად აწარმოოს სამხედრო იარაღის შესყიდვების პოლიტიკა. არსებობს რიგი საერთაშორისო ორგანიზაციებისა, რომლებიც ამ პროცესს წევრი ქვეყნების ფარგლებში კონტროლს უწევენ და მის მიმდინარეობას აღნუსხავენ.

წიგნის წარმოდგენილ თავში შევეცდებით შევაფასოთ საქართველოში მოქმედი ბიუჯეტირების პროცესი, კერძოდ, თავდაცვის ბიუჯეტის ფორმირება და განვსაზღვროთ ის პრობლემები და წინააღმდეგობები, რომლებმაც შესაძლოა ხელი შეუშალოს ქვეყანაში დემოკრატიული სისტემის დამკვიდრებას. საქართველოში ჩამოყალიბების ეტაპზეა სახელმწიფო და, კერძოდ, თავდაცვის სამინისტროს სტრუქტურა; საქართველოში, როგორც ახლადშექმილ დამოუკიდებელ ქვეყანაში, თანდათან იკვეთება სამოქალაქო პირთა და სამხედროთა როლი მართვის პროცესში, იქმნება მართვისა და კონტროლის მექანიზმები. მიმდინარე მოვლენები აისახება ბიუჯეტირების პროცესზეც, რომელიც, ასევე, სრულყოფას საჭიროებს. ამ მხრივ მნიშვნელოვანია დასავლურ დემოკრატიულ ქვეყნებში არსებული გამოცდილების გაზიარება. წიგნის მოცემულ თავში განხილული იქნება ბიუჯეტირების პროცესების მიმდინარეობა განვითრებულ სახელმწიფოებში, აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში, გავლებული იქნება პარალელები საქართველოში შექმნილ სიტუაციასთან. ასევე წარმოდგენილი იქნება მოსაზრება, თუ რა გზით იქნებოდა უმჯობესი საქართველოს შეიარაღებული ძალების ფინანსირების სისტემის სრულყოფა.

დასავლეთის ქვეყნების გამოცდილება

როგორც წესი, სახელმწიფო ბიუჯეტი მიიღება ყოველწლიურად ერთი წლის ვადით, თუმცა, არსებობს გამონაკლისი შემთხვევები, როდესაც ქვეყანაში პოლიტიკური თუ ფინანსური კრიზისის დროს ფერხდება ბიუჯეტის დამტკიცება. მაგალითისათვის გამოდგება რუსეთის (1993-1994 წლები)² და საქართველოს (1993-1995 წლები) შემთხვევები: ჰიპერინფლაციისა და ფინანსური არეულობის გამო სახელმწიფო ბიუჯეტის დამტკიცება მხოლოდ ფორმალობა გახლდათ - ყოველი კვარტლის ბოლოს პარლამენტი იხილავდა შესაბამისი კვარტლის სახელმწიფო ბიუჯეტს ეკონომიკურ პოლიტიკაზე ყოველგვარი ზეგავლენის მოხდენის გარეშე.

სამხედრო ბიუჯეტი აერთიანებს სახელმწიფო ხარჯების ყველა იმ მუხლს, რომელიც სახელმწიფო უსაფრთხოების გაძლიერებასა და თავდაცვისუნარიანობის გაზრდას ხმარდება. აღნიშნულიდან გამომდინარე, ოფიციალური სამხედრო ბიუჯეტი არ შედგება მხოლოდ თავდაცვის სამინისტროსათვის გამოყოფილი ხარჯებისაგან, არამედ შეიცავს ზოგიერთი უწყების ბიუჯეტის იმ ნაწილსაც, რომელშიც მოცემული ხარჯები ხმარდება ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობის გაზრდას, ანუ აღნიშნული უწყების შეიარაღებული შენაერთების საბრძოლო მზადყოფნაში მოყვანას, სპეციალურ ოპერაციებს და ა.შ.

საზოგადოდ, ბიუჯეტმა უნდა დააკმაყოფილოს წარმდგენი ორგანიზაციის მოთხოვნები, ინტერესები და უზრუნველყოს მთავრობის პოლიტიკური კურსის გატარება. ბიუჯეტის შედგენაზე გავლენას ახდენს გარეგანი ფაქტორებიც, ანუ სახელმწიფოში არსებული საკანონმდებლო ბაზა, პოლიტიკური მოტივები და შეზღუდვები (პრეზიდენტის, პარლამენტის, თავდაცვის ან ფინანსთა სამინისტროს მიერ განცხადებული პოლიტიკა), საზოგადოებრივი აზრი, სხვა ქვეყნებთან ურთიერთობა, მას მედია. ბიუჯეტის შედგენის დროს წარმოუდგენელია აღნიშნული გარეგანი ფაქტორების გაუთვალისწინებლობა.

ბიუჯეტის შედგენის პროცესი რამდენიმე სახელმწიფო ინსტიტუტის კომპლექსურ მუშაობას მოითხოვს, რაც, თავის მხრივ, სიძნელეებთან არის დაკავშირებული. სიძნელეები, ძირითადად, გამოწვეულია მათ შორის ცივილური კომუნიკაციის მექანიზმების დანერგვით, რაც აუცილებელი პირობაა უწყებრივი დაპირისპირებისა და უნდობლობის ასაცილებლად. შესაძლო დაძაბულობა და წინააღმდეგობა ხელს უშლის სახელმწიფო ინსტიტუტებს საერთო მიზნის განხორციელებაში, ანუ სახელმწიფოში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესების მართვასა და ეროვნული უსაფრთხოების დაცვაში. ამ მიზნის მიღწევა სახელმწიფო მართვის სტრუქტურების შინაგანი ინტეგრაციის გარეშე შეუძლებელი იქნება.

თავდაცვის ბიუჯეტირების პროცესის შესახებ დეტალების შესწავლისას აუცილებელია გავითვალისწინოთ, რომ, საზოგადოდ, თავდაცვის სტრუქტურა და პრობლემატიკა არ არის სტატიკური და მკაცრად განსაზღვრული. იგი მუდმივ ცვლილებას განიცდის და ეს ცვლილებები დამოკიდებულია თანამონაწილე სტრუქტურების გავლენის ზრდასა თუ შესუსტებაზე³.

თავდაცვის სფეროში შემავალ სახელმწიფო სტრუქტურებს შორის შეუძლებელია წინასწარ განვსაზღვროთ, თუ რომელია უფრო მნიშვნელოვანი. მათი პასუხისმგებლობა, როგორც წესი, არ არის განსაზღვრული კონსტიტუციით და, ასევე, კონსტიტუციებში ყოველთვის არ მოიძებნება პასუხი იმ პრობლემებზე, რომელიც სახელმწიფოს უსაფრთხოების საკითხთა შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დროს წამოიჭრება. აქედან გამომდინარე, თავდაცვის საკითხების გარშემო აღმასრულებებლი ხელისუფლების ცალკეული სტრუქტურების ანგარიშვალდებულება პრობლემატური საკითხი ხდება თითქმის ყველა ქვეყანაში⁴.

მაგალითად, რუსეთში, თავდაცვის სფეროს ფინანსირების შესახებ ფინანსური სტრუქტურების პოზიციისადმი ყურადღება მატულობს მაშინ, როდესაც ბიუჯეტის დეფიციტის შესამცირებლად საერთაშორისო ორგანიზაციებისაგან სესხის აღების აუცილელობა იჩენს თავს; მაგრამ საკმარისია, რუსეთის ერთიანობას საფრთხე დაემუქროს ეთნიკური კონფლიქტის გამწვავების მხრივ, რომ სამხედრო-ეროვნული ინტერესები თავისი მნიშვნელობით პირველ ადგილზე გადმოდის და კონფლიქტის წამოწყების შესახებ მიღებული გადაწყვეტილება სულაც არ არის დამოკიდებული ბიუჯეტში თანხების გამონახვის დასაბუთების აუცილებლობაზე, ანდა ფინანსთა სამინისტროსთან შეთანხმებაზე გადამწყვეტი ხმის უფლებით. ამ პროცესს ისიც ამწვავებს, რომ თავდაცვა არის სფერო, სადაც უმნიშვნელოვანესია გადაწყვეტილების მიღების სისწრაფე.

არსებობს მეორე მაგალითიც: ცივი ომის დროს დასავლეთის ქვეყნები თავდაცვის ბიუჯეტის მოცულობას ქვეყნის სამხედრო-პოლიტიკური ინტერესებიდან გამომდინარე განსაზღვრავდნენ, მაშინ როდესაც ბიპოლარული მსოფლიო პოლიტიკური სისტემის დასასრულის შემდეგ ფინანსურ ინსტიტუტებს მეტი როლი მიენიჭათ თავდაცვის ბიუჯეტის ფორმირებისას⁵.

მშვიდობიან დროს სამხედრო ბიუჯეტზე სამოქალაქო კონტროლის განხორციელება გულისხმობს სამოქალაქო პირების უფლებას - მიიღონ გადაწყვეტილება სამხედრო ხარჯების შესახებ და დააწესონ კონტროლი მათ შესრულებაზე. ამგვარი კონტროლის არსებობა თითქმის ყველა ქვეყანაში დამკვიდრებული ნორმაა; გამონაკლისს სამხედრო დიქტატურის ქვეყნები წარმოადგენს.

მეორე მხრივ, სამოქალაქო კონტროლის ზოგადი განსაზღვრება, რომ საზოგადოების ფართო ფენებს საშუალება ჰქონდეთ, გავლენა იქონიონ უსაფრთხოების სფეროში გადაწყვეტილების მიღების პროცესზე, ყველაზე დემოკრატიულ ქვეყნებშიც კი ვერ სრულდება ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით. საკითხის კომპლექსურობისა და სპეციფიკურობის გამო ყველა ქვეყანა თავის საკუთარ მიდგომას ავითარებს და სამხედრო-სამოქალაქო ურთიერთობის თავის მოდელს ქმნის. თითქმის ყველა სახელმწიფოში არსებობს საკითხთა ნუსხა, რომელიც გასაიდუმლოებულად არის აღიარებული და აღნიშნულ ინფორმაციამდე მხოლოდ თანამდებობის პირთა ვიწრო წრეს მიუწვდება ხელი. ყოველ ცალკეულ სახელმწიფოში არსებული პრაქტიკა ბევრადაა დამოკიდებული საზოგადოებაში არსებულ ტრადიციაზე, მის წევრებს შორის დამკვიდრებულ ურთიერთობათა კულტურასა და ნდობაზე⁶.

ბიუჯეტს ბევრი მომხმარებელი ჰყავს: თვითონ დაგეგმილი ღონისძიებების შემსრულებლები, მთავრობა, პარლამენტი, საზოგადოება. მიღებულია, რომ ყოველი მათგანისათვის განსხვავებულად უნდა იყოს ხელმისაწვდომი ბიუჯეტის დეტალიზაციის დონე. მრავალ დემოკრატიაში ბიუჯეტის ხარჯების განაწილება და პოლიტიკის წარმართვა სამთავრობო ბიუროკრატიისა და პარლამენტარების ვიწრო ჯგუფის პრეროგატივაა (მაგალითად, დიდი ბრიტანეთი), თუმცა, ამ შემთხვევაში საზოგადოების მხრიდან მკაცრად კონტროლდება მათ მიერ გატარებული პოლიტიკა, ჩატარებული სამხედრო ღონისძიებები, ბიუჯეტის დანიშნულებისამებრ ხარჯვა და ა.შ. სხვა შემთხვევაში სამხედრო ბიუჯეტის ფორმირების ეტაპები საზოგადოების უფრო მეტი ნაწილისათვისაა ცნობილი და ინფორმაცია თავდაცვის ბიუჯეტის მუხლების შესახებ დამტკიცებისთანავე გახსნილია (აშშ). თუმცა ვერ ვიტყვით, რომ პირველ შემთხვევაში გადაწყვეტილების მიღების პროცესში ჩაბმული სახელმწიფო სტრუქტურების წარმომადგენლები საზოგადოების მხრიდან ნაკლები კონტროლის ქვეშ იმყოფებიან. როგორც ექსპერტები აცხადებენ, საქართველოს ბიუჯეტის შესახებაც არსებობს ინფორმაციის გახსნილობის სხვადასხვა დონე. ამ სფეროში არსებული კანონების ბუნდოვანებისა და ბევრ შემთხვევაში სხვადასხვა კანონში ურთიერთგამომრიცხავი დებულებების არსებობის გამო ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე გარკვეული, თუ რამდენად შეესაბამება არსებული კანონმდებლობა დასავლეთის დემოკრატიებში დამკვიდრებულ ნორმებსა და მოთხოვნებს.

ბიუჯეტირების პროცესის გამოცდილება აშშ-ში

ამერიკის შეერთებულ შტატებში თავდაცვის ბიუჯეტირების სფეროში მოქმედებს თავდაცვის რესურსების მართვის სისტემა, რომელიც წარმოადგენს დაგეგმვის, პროგრამების შემუშავებისა და ბიუჯეტირების ფორმალიზებულ სისტემას და რომელიც პირველად აშშ ყოფილი თავდაცვის მდივნის, მაკნამარას მიერ იყო შემოღებული 1961 წელს. გასული პერიოდის განმავლობაში სისტემამ წარმატებით იმუშავა და 30 წლის მანძილზე მისი მოქმედების ძირითადმა პრინციპებმა მცირეოდენი ცვლილებები თუ განიცადა. თავდაცვის რესურსების მართვის სისტემის შემოღების მთავარი მოტივი შემდგომში მდგომარეობდა:

აშშ-ში მოქმედი თავდაცვის რესურსების მართვის სისტემა გულისხმობს თავდაცვის სფეროში აქტივობათა წარმართვას შემდეგი სქემით: დაგეგმვა, პროგრამების შემუშავება და ბიუჯეტირება. სისტემის ძირითადი და უმნიშვნელოვანესი ელემენტის, დაგეგმვის პროცესის წარმართვა ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელობის პრეროგატივაა. დაგეგმარების ფაზა იწყება ორი თვით ადრე, სანამ პარლამენტი დაამტკიცებს წინა წლის ბიუჯეტს და გრძელდება 1 ოქტომბრამდე.

აღნიშნული პერიოდის განმავლობაში

ქვეყანაში წარმართული პოლიტიკა და ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგია სამხედრო ამოცანებისა და სტრატეგიის საფუძველზე ყალიბდება ქვეყნის თავდაცვის სფეროში არსებულ დირექტივად, ე.ი. მისი პარამეტრები შესაბამისობაში მოდის პრეზიდენტის დირექტივებთან.

თავდაცვის სამინისტროს ფუნქციაა მოამზადოს და წარმართოს დაგეგმარების პროცესი, რომლის შედეგადაც მომზადებული დირექტივა შემდეგ საკითხებს მოიცავს:

დაგეგმვის ფაზის არსებობა თავდაცვის რესურსების მართვის სისტემის პირველი და მთავარი ელემენტია. იგი საშუალებას იძლევა ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის შესაბამისად შეიქმნას ქვეყნის სამხედრო სტრატეგია, დაისახოს ამოცანები შესაბამისი თანამდებობის პირთა მიერ გადაწყვეტილების მისაღებად, რათა წარმატებით განხორციელდეს თავდაცვის სფეროში დასახული მიზნები და ამოცანები. დირექტივის მიერ წამოჭრილ პრობლემებსა და დასმულ ამოცანებს აუცილებლად უნდა მოჰყვეს აქტივობათა თანამიმდევრობის განსაზღვრა, რომელიც თავდაცვის კუთხით იქნება ჩამოყალიბებული. სისტემის ამ ელემენტს პროგრამირება ეწოდება და იგი გულისხმობს დაგეგმილი აქტივობებისათვის პროგრამისა და ბიუჯეტის შედგენას. ზოგადად, პროგრამების შედგენის პერიოდი 6 თვეს მოიცავს. ამ პერიოდისათვის მზადდება პროგრამები არსებული დირექტივების მიხედვით თავდაცვის დაგეგმვის შესახებ.

პროგრამაზე მუშაობა ნიშნავს, განისაზღვროს ის თავდაცვითი საშუალებები, რომელიც საჭიროა დასახული ამოცანის გადასაწყვეტად. აღნიშნულ საშუალებებს პროგრამული ელემენტების ერთობლიობა ეწოდება. იგი მოიცავს სამხედრო რესურსების რამდენიმე ტიპს (პირადი შემადგენლობა, სამხედრო ტექნიკა, შენობა-ნაგებობანი), შეიარაღების რაოდენობასა და დამხმარე ნაწილებს. იგი შეიძლება, მოიცავდეს ერთ საბრძოლო ნაწილზე მეტს, ხოლო მისი ელემენტი მხოლოდ ერთი პროგრამის ელემენტი შეიძლება იყოს.

მაგალითისათვის შეიძლება მოვიყვანოთ აშშ-ის თავდაცვის პროგრამების სტრუქტურა.

აშშ-ში არსებობს 11 ძირითადი სამხედრო პროგრამა:

1. სტრატეგიული ძალები,

2. ზოგადი დანიშნულების ძალები,

3. დაზვერვა და კავშირგაბმულობა,

4. საჰაერო და საზღვაო გადაზიდვები,

5. თავდაცვის ძალები და რეზერვი,

6. კვლევები და ტექნიკური აღმოჩენები,

7. ცენტრალური მომარაგება და ტექნიკური უზრუნველყოფა,

8. პირადი შემადგენლობის სწავლება, სამედიცინო დახმარება და სხვა აქტივობები ნაწილის მომსახურების სფეროში,

9. ადმინისტრაციული და მასთან დაკავშირებული აქტივობები,

10. სხვა ქვეყნების დახმარება,

11. სპეციალური დანიშნულების ნაწილები.

პროგრამის ელემენტების საილუსტრაციოდ შეიძლება მოვიყვანოთ პროგრამების უნივერსალური ელემენტები:

1. ფეხოსანთა ბატალიონი,

2. სატანკო ბატალიონი,

3. არტილერიის ბატალიონი,

4. გამანადგურებელთა ესკადრილია,

5. ბომბარდმშენების ესკადრილია,

6. წყალქვეშა ნავები.

საბოლოოდ პროგრამები განიხილება თავდაცვის რესურსების საბჭოს მიერ მიმდინარე წლის შემოდგომაზე და დამტკიცების შემთხვევაში ახალი პროგრამები ადგილს დაიჭერს შეიარაღებულ ძალთა ძირითად პროგრამებს შორის. საბჭოზე მიღებული შესწორებანი და გადაწყვეტილებანი შევა ძირითად ძალისმიერ პროგრამებში, კერძოდ, ხუთწლიან თავდაცვის გეგმაში, რათა დროულად მოხდეს კონგრესის მიერ აქტუალურ საკითხებზე ყურადღების გამახვილება. იარაღის შესყიდვების პროგრამები 10-15 წლიან პერიოდს მოიცავს, რაც გულისხმობს საკმარის დროს ახალი თაობის იარაღის შესაქმნელად, ინტენსიური კვლევითი სამუშაოს ჩასატარებლად. სამხედრო დაგეგმარების ეფექტურად და ხარისხიანად წარმართვისათვის აუცილებელია არსებობდეს ინფორმაცია იმ სახსრების შესახებ, რომელიც მომავალში ხელმისაწვდომი და დაშვებული იქნება.

შემდგომში თავდაცვის სამინისტროს შესაბამისი განყოფილებები ამზადებენ დეტალურ ბიუჯეტებს დამტკიცებული პროგრამების მიხედვით. ბიუჯეტი თავდაპირველად შემუშავდება აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურაში, კერძოდ, საბიუჯეტო მოთხოვნები თავდაპირველად მზადდება საჯარისო ნაწილებში და მხოლოდ ამის შემდეგ მიდის განსახილველად გაერთიანებული შტაბის ოფისში, თავდაცვის სამინისტროში. ამგვარ სისტემას ქვემოდან ზემოთ ბიუჯეტირების სისტემა ეწოდება.

ბიუჯეტის დაგეგმვის მაქსიმალური პერიოდი 6 წელს შეადგენს.

აშშ-ის სამხედრო ბიუჯეტში შემავალი კატეგორიები, ჩვეულებრივ, შემდეგ ნაწილებად იყოფა, რომლებისთვისაც გამოყოფილი თანხები თავის მხრივ პროგრამებზე ნაწილდება:

- პირადი შემადგენლობა,

- ოპერაციული მზადყოფნა და მისი მატერიალურ-ტექნიკური მომარაგება,

- კვლევები, აღმოჩენები, გამოცდები და შეფასებები,

- შესყიდვები,

- სამხედრო აღმშენებლობა,

- სამხედროთა ოჯახების დაბინავება,

- სხვა.

ბიუჯეტირების პროცესში საბოლოო ფაზა იწყება მაშინ, როდესაც თავდაცვის დეპარტამენტი თავის საბოლოო წინადადებას თეთრ სახლში პრეზიდენტს განსახილველად უგზავნის. თავდაცვის სამინისტრო ვალდებულია, მოამზადოს თავდაცვის ბიუჯეტი და გადასცეს პრეზიდენტს, რომლის მოვალეობაშიც შედის ფედერალური ბიუჯეტის კონგრესისათვის წარდგინება.

შედგენილი ბიუჯეტის პროექტი თავდაცვის სამინისტროდან პრეზიდენტის ოფისში 1 იანვრიდან იგზავნება; აქ იგი განიხილება თავდაცვის სამინისტროსა და ადმინისტრაციულ-ბიუჯეტური განყოფილების მიერ, რომელიც შედის აშშ პრეზიდენტის კანცელარიის შემადგენლობაში. შესაძლებელია პროექტში შეიტანონ შესწორებანი, რომლებიც შევა ბიუჯეტის პროგრამის მემორანდუმში. გარდა ამისა, შესაძლებელია მოეწყოს შეხვედრა პრეზიდენტს, თავდაცვის მინისტრსა და ბიუჯეტირების ადმინისტრაციულ განყოფილებას შორის სადავო საკითხების გადასაწყვეტად. შეთანხმებული ბიუჯეტი შედის საერთო ბიუჯეტურ კანონპროექტში და წარედგინება კონგრესს.

თებერვალში პრეზიდენტი ფორმალურ მოთხოვნას უგზავნის კონგრესს ბიუჯეტის დასამტკიცებლად, რომელიც თავის მხრივ შეიცავს ინფორმაციას აშშ-ის სამხედრო პოლიტიკის შესახებ და წარმოადგენს ე.წ. აშშ სამხედრო დოქტრინის პოლიტიკურ განაცხადს. მას მოჰყვება თავდაცვის მდივნის და გაერთიანებული შტაბების უფროსის - მათ მოვალეობაში შედის ეროვნული სამხედრო სტრატეგიის განვითარება - განცხადებანი, სადაც დეტალურად აისახება ეროვნული სამხედრო სტრატეგიის ძირითადი მიზნები.

კონგრესის განხილვები ამ საკითხის შესახებ ოთხი ფაზის განმავლობაში გრძელდება. აღნიშნული კანონის მიხედვით, პირველი ფაზა მიზნად ისახავს თავდაცვის ყველა პროგრამის დაფინანსების ზღვრული ოდენობის ჩამოყალიბებას. ეს გადაწყვეტილება მიიღება კონგრესის პირველი საბიუჯეტო რეზოლუციის მიხედვით (First Concurrent Budget Resolution).

შემდგომი საფეხური ეხება საკანონმდებლო ორგანოების, როგორც წარმომადგენლობითი პალატის, ასევე სენატის შესაბამისი კომიტეტების მიერ სამთავრობო პროგრამისა და სააგენტოების შექმნას. მათი პროექტები განსხვავებულია და ამიტომ მოგვიანებით საჭირო გახდება გაერთიანებული საკომიტეტო კონფერენციის მოწყობა ამ განსხვავებათა შესათანხმებლად.

წლიური ბიუჯეტირების პროცესი სრულდება ფისკალური წლის ბოლოსათვის, ე.ი. ივნისის თვეში მეორე საბიუჯეტო რეზოლუციით (Concurrent Budget Resolution), მას შემდეგ, რაც შესაბამისი შესწორებანი შეტანილი იქნება ბიუჯეტის კანონპროექტში.

კონგრესის წინაშე წარმოდგენილი საბიუჯეტო კანონის შეფასების დროს კონგრესი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და დამოუკიდებელი ექსპერტების მოსაზრებებს. ამ უკანასკნელთ წარმოადგენენ: მეცნიერები, ჟურნალისტები, დამოუკიდებელი ექსპერტები და სხვ. ისინი მუდმივად აფასებენ ოფიციალურ პოლიტიკას და დაწვრილებით სწვლობენ თავდაცვის ბიუჯეტს გამომდინარე როგორც საკანონმდებლო, ასევე საზოგადოებრივი პოზიციებიდან.

ბრიტანული გამოცდილება

ბრიტანული ბიუჯეტირების სისტემა დიდად განსხვავდება აშშ-ში მოქმედი სისტემისაგან. ბრიტანეთში არ არის მკაცრი ზღვარი აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლებას შორის. აქ მთავრობის წევრები (მინისტრები/კაბინეტის წევრები) საპარლამენტო უმრავლესობას წარმოადგენენ. ბრიტანეთის გაერთიანებულ სამეფოში მთავრობა თავისთავად პარლამენტის ნაწილია. პარლამენტის როლი და ფუნქცია მხოლოდ იმაში მდგომარეობს, რომ გააკონტროლოს პოლიტიკური ინიციატივის შესრულების ხარისხი. ქვეყნის პოლიტიკური კურსის განსაზღვრა მთავრობის პრეროგატივაა. ორი ქვეყნის გამოცდილება თავდაცვის ბიუჯეტის ციკლის ძირითად ნაწილში ბევრად განსხვავდება ერთმანეთისაგან, კერძოდ, ფორმირების, დამტკიცებისა და აღსრულების სტადიებში.

1950-იანი წლების შუა პერიოდში ბრიტანეთის მთავრობამ ბიუჯეტის დაგეგმვის სისტემის რეორგანიზაცია დაიწყო. ახალი სისტემა სახელმწიფო ხარჯების შესწავლას მიეძღვნა და საჯარო ხარჯების კველევის სისტემა ეწოდა. სისტემის მთავარი მიზანი იყო მომავალი ბიუჯეტური ხარჯების დაგეგმვა და სახელმწიფო ხაზინის ჩართვა გრძელვადიანი დაგეგმარების პროცესებში. პირველი აღმასრულებელი ორგანო, რომელიც ხაზინასთან ერთად საჯარო ხარჯების კვლევის სისტემაში იქნა ჩართული, თავდაცვის სამინისტრო იყო. აღნიშნულ სამინისტროში ცვლილებები დაიწყო თავდაცვის მინისტრისათვის უფლებების გაფართოებით, რამაც თავდაცვის სამსახური უფრო ცენტრალიზებული გახადა. გრძელვადიანი ბიუჯეტირების სფეროში განხორციელებული ცვლილებების შედეგად თავდაცვის სამინისტრომ ავტონომიის დიდი წილი დაკარგა - ძალიან მალე, უკვე 1961 წლისათვის, სახელმწიფო ხაზინა ყოველწლიურად მონაწილეობას ღებულობდა ცენტრალური მთავრობის თითქმის ყველა ძირითადი სტრუქტურის გრძელვადიანი ხარჯების დაგეგმვაში.

საჯარო ხარჯების კვლევის სისტემას დადებითი გავლენა ჰქონდა თავდაცვის მენეჯმენტის პროცესზე. პირველ რიგში, მან თავდაცვის სფეროს დაგეგმვისა და ბიუჯეტირების პროცესში გარკვეულობა შეიტანა, მომავალი უფრო ნათელი და სტრუქტურირებული გახდა. საზოგადოდ, მთავრობის მიერ თავდაცვის ხარჯების რაოდენობა სულ მცირე, სამი წლის ვადით განისაზღვრა, რამაც შესაძლებელი გახადა თავიდანვე მთავრობის დეპარტამენტებს შორის შეჯიბრის აცილება და დაძაბულობის მოხსნა თავდაცვის სფეროს სხვადასხვა დეპარტამენტის ურთიერთობაში7. მთავრობის გრძელვადიანი პოლიტიკის განმსაზღვრელი დოკუმენტი თავდაცვის სფეროში საზოგადოებისათვის ხელმისაწვდომი მხოლოდ 60-იანი წლების ბოლოს გახდა.

1969 წელს პირველად გამოიცა საჯარო ხარჯების თეთრი წიგნი, რომელმაც გამჭვირვალე გახადა სახელმწიფოს ძირითადი დეპარტამენტების ფინანსური მიზნები და გეგმები მომავალი სამი წლის განმავლობაში. 1969 წლის შემდგომ დოკუმენტი ყოველწლიურად მზადდებოდა.

თავდაცვის რესურსების მენეჯმენტის სისტემა (პროგრამირების, დაგეგმვისა და ბიუჯეტირების სისტემა) მხოლოდ ნაწილობრივ ითვლება წარმატებულად გაერთიანებულ სამეფოში. აღნიშნული სისტემა მიიღეს როგორც თავდაცვის თეთრი წიგნის მხოლოდ ნაწილი აშშ-ში აღიარებიდან ცოტა ხნის შემდეგ. მაგრამ ბრიტანეთში პროგრამირების, დაგეგმვისა და ბიუჯეტირების სისტემა არ გამხდარა თავდაცვის დაგეგმარების საფუძველი, განსხვავებით მაკნამარას პერიოდის პენტაგონისგან..

1979 წლიდან მოყოლებული ბრიტანეთში ყოველწლიურად გამოდის თავდაცვის თეთრი წიგნი, რომელიც მთავრობის ერთგვარ პოლიტიკურ განაცხადს წარმოადგენს. საინტერესოა ამ დოკუმენტზე მუშაობის პროცესი. მასზე მუშაობა იწყება შემოდგომაზე და ივნისამდე გრძელდება, ამასთან რამდენიმე სამუშაო ვარიანტი მზადდება. დოკუმენტის ნახევარი ეძღვნება განვლილი წლის საორგანიზაციო რეფორმებს, ტექნიკურ სრულყოფას, სამხედრო აქტივობებს. დოკუმენტის დარჩენილი ნაწილი კი პოლიტიკური საკითხებს მოიცავს: აქ წარმოდგენილია პოლიტიკური განვითარების მიმართულებები და პრიორიტეტები, რომელთაც წამოაყენებს მიმდინარე თავდაცვის პოლიტიკური ხელმძღვანელობა. სახელმწიფო მდივანი თავდაცვის საკითხებში და მისი უმცროსი მინისტრები (შეიარაღებული ძალების მინისტრი, თავდაცვიხ სახლმწიფო მდივნის საპარლამენტო მოადგილე მაკნამარას პერიოდის8 შეიარაღებული ძალების საკითხებში, თავდაცვის შესყიდვების მინისტრი და თავდაცვიხ სახელმწიფო მდივნის საპარლამენტო მოადგილე სამხედრო შესყიდვებში) პასუხისმგებელნი არიან იმაზე, რომ კაბინეტის დირექტივების და მათი პრიორიტეტების შესახებ დოკუმენტში განაცხადი გაკეთდეს.

პირველი სამუშაო ვერსია ცირკულირებს სამინისტროს დეპარტამენტებს შორის შენიშვნებისათვის, რომელთა გათვალისწინებით დგება მეორე სამუშაო დოკუმენტი, ხოლო დეპარტმანეტებს შორის შეთანხმების მიღწევის შემდეგ - მესამე და საბოლოო ვერსია. იგი წარედგინება სახლემწიფო მდივანს თავდაცვის საკითხებში და შემდეგ გადაეგზავნება საგარეო და თანამეგობრობის ოფისს, ხაზინას, ვაჭრობისა და ინდუსტრიის დეპარტამენტს. დოკუმენტი საბოლოოდ უნდა დაამტკიცოს თავდაცვისა და საზღვარგარეთის პოლიტიკის კომიტეტმა და თვით კაბინეტმაც. დამტკიცების შემდეგ თეთრი წიგნი მზადდება გამოსაცემად, როგორც ყოველთვის, ეს მარტის თვეში ხდება. თავდაცვის კომიტეტის წევრებს შორის იმართება წინასწარი დებატები, ხოლო ივნის-ივლისის თვეში ლორდთა პალატა და წარმომადგენლობითი პალატა საბოლოოდ და ოფიციალურად იღებენ თეთრ წიგნს, როგორც პოლიტიკურ დოკუმენტს.

მთავრობის მიერ მიღებული შესაძლო ხარჯებისა და საჯარო ხარჯების კვლევის შედეგების საფუძველზე მომავალი ფინანსური წლისათვის დგება განსხვავებული დოკუმენტი, რომელსაც ეწოდება განაცხადი თავდაცვის ხარჯების შესახებ. დოკუმენტი შეიცავს წინადადებებს მხოლოდ მომავალი წლის ხარჯების შესახებ. თავდაცვის შეფასებებში მოწმდება თავდაცვის პროგრამების გრძელვადიანი ხარჯები. დოკუმენტის მომზადების პროცესში თავდაცვის სამინისტრო მჭიდროდ თანამშრომლობს საგარეო და თანამეგობრობის ოფისთან, ვაჭრობისა და ინდუსტრიის დეპარტამენტთან, განსაკუთრებით ხაზინასთან და ასევე ნატო-ს ინსტიტუტებთანაც. საქმისადმი ამგვარი მიდგომით აქტივობები ინტეგრირდება მთლიანად საჯარო ხარჯების კვლევის სისტემასთან.

ამგვარად, თეთრი წიგნის სამუშაო ვერსიის შექმნა და მომზადება განაცხადისა თავდაცვის ხარჯების შესახებ წარმოადგენს დიდ ბრიტანეთის გაერთიანებულ სამეფოში თავდაცვის პოლიტიკის განსაზღვრის ყოველწლიურ რიტუალს.

შემოდგომაზე კანონმდებლები დამატებით იღებენ მთავრობის საჯარო ხარჯების თეთრ წიგნს, რომელიც მოიცავს თავდაცვის ხარჯებს მომავალი სამი წლის განმავლობაში. პარლამენტი არც დეტალებს ამტკიცებს და არც პასუხისმგებელია ამ ხარჯების აუდიტსა და კონტროლზე, რადგანაც დოკუმენტს არა აქვს კანონის ძალა და მხოლოდ ნორმატიული აქტია.

ბრიტანეთის თავდაცვის ხარჯების შესაძლო ზღვარი ეყრდნობა წინა წელს გამოცემული საჯარო ხარჯების თეთრი წიგნის მონაცემებს, რომელიც უნდა მიესადაგოს მიმდინარე წლის საჯარო ხარჯების კვლევების შედეგებს. დოკუმენტი მზადდება თავდაცვის სამინისტროსა და ხაზინას შორის მიმდინარე კონსულტაციების ბაზაზე, რათა მიღწეულ იქნას კონსესუსი თავდაცვის მომავალი სამწლიანი ხარჯების შესახებ. სამხედრო შესყიდვების გრძელვადიანი დაგეგმარება მოიცავს ათწლიან პერიოდს. ამ ეტაპზე ხაზინის პოზიცია მეტად მნიშვნელოვანია, რადგან იგი განსაზღვრავს თავდაცვის ბიუჯეტის ძირითად პარამეტრებს ფედერალურ ბიუჯეტთან შესაბამისობაში. დოკუმენტის პირველი სამუშაო ვერსია ივლისში მზადდება, ხოლო შემოდგომაზე პარლამენტს გადაეგზავნება.

ბრიტანეთის პარლამენტში ბიუჯეტის პროექტის წარდგენის უფლება მხოლოდ უმაღლესი ხელისუფლების პირს აქვს. თავდაცვის ხარჯების შესახებ წინადადებები გასული ფინანსური წლის დამთავრებამდე უნდა წარედგინოს პარლამენტს. პარლამენტარებს ურიგდებათ თეთრი წიგნი, რომელიც განსაზღვრავს სახელმწიფოს პოლიტიკას მომავალი წლისათვის და ასევე თავდაცვის ხარჯების შეფასებები.

ბიუჯეტის ერთი ნაწილი დაახლოებით თორმეტ ნაწილადაა დაყოფილი. მთავრობა უფლებამოსილია ხარჯების ერთი ნაწილი მეორეში გადაიტანოს წარმომადგენლობითი პალატის თანხმობის გარეშე. თავდაცვის შესყიდვების შესახებ ხარჯები დაყოფილია 10 ნაწილად და არ იძლევა დეტალურ ინფორმაციას შესყიდვათა ღირებულების შესახებ.

პროგრამირება-დაგეგმვისა და ბიუჯეტირების სისტემის მსგავსად.ბრიტანეთის თავდაცვის ბიუჯეტი შედგება რამდენიმე პროგრამისაგან: სტრატეგიულ-ბირთვული, სახმელეთი და საჰაერო, სწრაფი განლაგების, და ა.შ.

პარლამენტი წარდგენილი ბიუჯეტის პროექტს ამტკიცებს და იხილავს ერთი კვირის განმავლობაში. ეს განხილვა ეხება, რა თქმა უნდა, თავდაცვის ხარჯების ძირითად, მთლიან ხარჯებს.

კანონმდებლები ამოწმებენ პარლამენტში წარდგენილ ხარჯებს უმეტესად ცვლილებების გარეშე, რაც განიხილება როგორც ნდობა აღმასრულებელი ხელისუფლების მიმართ, ხოლო უნდობლობის გამოცხადება თავისთავად გულისხმობს პარლამენტის დაშლასა და ახალი არჩევნების ჩატარებას.

ბრიტანული თავდაცვის ბიუჯეტის პროცედურის მიხედვით პარლამენტს ნება ეძლევა აკონტროლოს ფონდების მიზნობრივი ხარჯვა. თუმცა, ეს მხოლოდ მას შემდეგ ხდება შესაძლებელი, როდესაც ხარჯები უკვე დამტკიცებულია და ხარჯვაც დაწყებული. ფორმალურად პარლამენტს შეუძლია გააჩეროს პროცესი, მაგრამ მას არ შეუძლია რევიზია გაუკეთოს უკვე მიღებულ და დამტკიცებულ ბიუჯეტს.

ამგვარად, ბრიტანეთის თავდაცვის ბიუჯეტის ციკლი განსხვავდება აშშ-ში არსებული გამოცდილებისგან. ბრიტანეთში თავდაცვის ბიუჯეტზე მუშაობა იწყება თავდაცვის სამინისტროსა და ხაზინის საშუალო ფენის ბიუროკრატების დონეზე, შემდეგ გრძელდება მთავრობასა და პარლამენტში. შემდეგ უკვე მთავრობა ანაწილებს თანხებს მცირე სამინისტროებს შორის.

ბრიტანეთის თავდაცვის ბიუჯეტი საშუალებას აძლევს პარლამენტს გააკონტროლოს ფინანსების დანიშნულებისამებრ ხარჯვა, მაგრამ ეს შეიძლება მოხდეს მხოლოდ მას შემდეგ, რაც დადგინდება საერთო თანხები და დაიწყება მისი ხარჯვა. პარლამენტს ფორმალურად შეუძლია გააჩეროს პროცესი, მაგრამ იგი ვერასოდეს შეძლებს უკვე დამტკიცებულ ბიუჯეტში შეიტანოს შესწორებები მას შემდეგ, რაც მის დეტალებს გაეცნობა. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ თავდაცვის ბიუჯეტის დეტალები ყველასათვის არაა ხელმისაწვდომი, თვით პარლამენტის წევრებისათვისაც. მხოლოდ შესაბამისი კომიტეტების წევრებს შეუძლიათ პროგრამების დეტალების სრულყოფილი გაცნობა, პარლამენტის დანარჩენი წევრებისათვის ხელმისაწვდომია მხოლოდ არასაიდუმლო ინფორმაცია და ისიც მხოლოდ მოთხოვნის შემთხვევაში. ბრიტანეთის მთავრობა, კანონის თანახმად, თავად ამზადებს და იღებს გადაწყვეტილებას ბიუჯეტის შესახებ და არანაირი ვალდებულება გააჩნია, პარლამენტს დაეკითხოს. პარლამენტის როლი მხოლოდ მრჩევლის ფუნქციით შემოიფარგლება. ამგვარი მიდგომების გამო, ბრიტანეთის თავდაცვის პოლიტიკა, როგორც წესი, განისაზღვრება საზოგადოების მხოლოდ ვიწრო წრის მიერ.

ბრიტანულ სისტემაში სახელმწიფოს მიერ კლასიფიცირებულად მიღებული დოკუმენტების შესახებ ინფორმაცია, ძირითადად, ფართო სამსჯავროზე გამოდის მხოლოდ გადაწყვეტილების მიღების შემდეგ, ისიც იმიტომ, რომ დასაბუთდეს მიღებული გადაწყვეტილება. ადრე გამართული მსჯელობანი და არაფორმალური შეხვედრები გადაწყვეტილების პროცესში ჩარევას გამოიწვევდა. მხოლოდ სამთავრობო მინისტრები, თავდაცვის სამინისტროს სამოქალაქო შემადგენლობა, საგარეო და გაერთიანებული სამეფოს ოფისი, კაბინეტი და უფროსი სამხედრო ოფიცრობა არის უფლებამოსილი, მონაწილეობა მიიღოს თავდაცვის საკითხების გარშემო გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. ხოლო პარლამენტი, ისევე როგორც თავდაცვის მრეწველობის წარმომადგენლები, თავდაცვის სფეროს ანალიტიკოსები და ცალკეული საკითხების შესახებ უშიშროების ორგანიზაციები, წარმოადგენენ ერთგვარი ზეგავლენის სფეროს. ბრიტანეთის თავდაცვის პოლიტიკა მხოლოდ ადამიანთა მცირერიცხოვანი ჯგუფის მიერ იმართება. მეორე მხრივ, პრლამენტისა და საზოგადოებრივი ორგანიზაციების მხრიდან ძლიერია კონტროლის მექანიზმები.

როვნული სააუდიტორო ოფისი აუდიტს უტარებს ყველა სამთავრობო დეპარტამენტს, ამოწმებს მიზნობრივად იქნა თუ არა დახარჯული თანხები და თუ შეესაბამება დახარჯული თანხა დაგეგმილს. გენერალური აუდიტორი პირადადაა პასუხისმგებელი, წარდგეს პარლამენტის წინაშე რაპორტით, თუ რამდენად ეკონომიურად, ეფექტურად და შედეგიანად ახორციელებს რესურსების ხარჯვას თავდაცვის სამინისტრო და სხვა უწყებები. რაპორტი წარმომადგენლობითი პალატის მიერ წარდგენის შემდეგ გამოიცემა და ხელმისაწვდომი ხდება ფართო აუდიტორიისათვის. გასული წლის ხარჯვის შედეგები 1983 წლიდან ყოველწლიურად გამოიცემა აგვისტოში.

ამგვარად, ბრიტანეთის სამხედრო ბიუჯეტის ფინანსირების ძირითადი მიმართულებები განსაზღვრულია ისეთ სამთავრობო დოკუმენტებში, როგორიცაა: თავდაცვის თეთრი წიგნი, განაცხადში თავდაცვის ხარჯების შესახებ, საჯარო ხარჯების თეთრ წიგნში და ასევე თავდაცვის სამინისტროს პრესრელიზებში.

ბიუჯეტირების პროცესი საქართველოში

მართებული იქნება, საქართველოში მოქმედი ბიუჯეტირების პროცესის განხილვა შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზის მიმოხილვით დავიწყოთ.

სამოქალაქო ხელისუფლების როლი სამხედრო სფეროსა და, შესაბამისად, სამხედრო ბიუჯეტის კონტროლის პროცესში საქართველოს კონსტიტუციითაა განსაზღვრული. კონსტიტუციის მიხედვით, საქართველოს პრეზიდენტი არის სახელმწიფოსა და აღმასრულებებლი ხელისუფლების მეთაური, ქვეყნის სამხედრო ძალების უმაღლესი მთავარსარდალი და, მაშასადამე, არმია, როგორც აღმასრულებელი ხელისუფლების ნაწილი, მის პირდაპირ დაქვემდებარებაშია⁹.

საქართველოს კონსტიტუციის მიხედვით მხოლოდ საქართველოს პრეზიდენტია უფლებამოსილი პარლამენტს წარუდგინოს ბიუჯეტის პროექტი. პრეზიდენტის წარდგინების შემდეგ თავდაცვის ბიუჯეტს ამტკიცებს საქართველოს პარლამენტი, რის შემდეგაც სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონპროექტი კანონის ძალას იძენს. თავდაცვის ბიუჯეტის დამტკიცების უფლება საქართველოს პარლამენტს საშუალებას აძლევს, ზეგავლენა იქონიოს სამხედრო პოლიტიკაზე.

საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონში შესაძლებელია ცვლილებების შეტანა მისი დამტკიცების შემდეგ. ერთი მხრივ, „პრეზიდენტის თანხმობის გარეშე დაუშვებელია ბიუჯეტის პროექტში ცვლილებების შეტანა“, ხოლო, მეორე მხრივ, „პრეზიდენტს მხოლოდ იმ პირობით შეუძლია მოსთხოვოს პარლამენტს დამატებითი სახელმწიფო ხარჯების გაღება, თუ მიუთითებს მისი დაფარვის წყაროს¹⁰“. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დიდ ბრიტანეთში და დასავლეთის განვითარებული ქვეყნების უმრავლესობაში იკრძალება ბიუჯეტის დამტკიცების შემდგომ მისი შესწორება. ამის საპირისპიროდ, მაგალითად, რუსეთში ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა ბიუჯეტის კანონში ცვლილებების შეტანა პრეზიდენტის სპეციალური ბრძანებულების საფუძველზე. პარლამენტის მხრიდან გაძნელებულია და პრაქტიკულად არ ხდება ამგვარი თანხების კონტროლი¹¹.

საქართველოს პარლამენტში კიდევ ერთი მეტად მნიშვნელოვანი ინსტიტუტია შექმნილი, რომელიც კანონის თანახმად უფლებამოსილია ხელი შეუწყოს თავდაცვის და, საერთოდ, სამხედრო ბიუჯეტის ფორმირებას. ეს არის ნდობის ჯგუფი, რომელიც იქმნება საქართველოს პარლამენტის თავდაცვის კომიტეტთან. ბიუჯეტის კანონპროექტის პარლამენტში განხილვისას შესაბამისი ძალოვანი სტრუქტურის მიერ წარმოდგენილი პროექტი აბსოლუტურად გაშლილი სახით უნდა იქნას განხილული ნდობის ჯგუფის წევრებთან. ამგვარად, კანონის მიხედვით დეტალური თავდაცვის ბიუჯეტის შესახებ ინფორმაციაზე ხელი მიუწვდება მხოლოდ პარლამენტართა ვიწრო ჯგუფს (ნდობის ჯგუფში სულ სამი წევრია). დასავლეთის ქვეყნებში თავდაცვის ხარჯებისადმი ამგვარი მიდგომა ზოგიერთ ქვეყანაში, კერძოდ, გერმანიაშია აპრობირებული, ოღონდ, ბუნდესტაგის ნდობით აღჭურვილ პირთა რიცხვი გაცილებით მეტია (12). საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობის საფუძველზე საზოგადოების დიდი ნაწილისათვის (თვით პარლამენტარების ჩათვლით) არ უნდა იყოს ადვილი ინფორმაციის მოპოვება თავდაცვის ბიუჯეტის დეტალების შესახებ. თუმცა დაინტერესების შემთხვევაში ნებისმიერ პარლამენტარს აქვს კანონიერი უფლება, რეაგირება მოახდინოს და გააკონტროლოს უკვე შესრულებული ღონისძიების ეფექტურობა და დახარჯული ხარჯების ადეკვატურობა. კონსტიტუციის მიხედვით, პარლამენტის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფუნქცია ხომ მთავრობის საქმიანობის კონტროლია.

სამხედრო შესყიდვების შესახებ არსებული კანონმდებლობა არეგულირებს სამოქალაქო ხელისუფლების მიერ ამ პროცესის კონტროლს. 1998 წლის 1 სექტემბრიდან საქართველოში ძალაში შევიდა კანონი „შეიარაღების, სამხედრო ტექნიკისა და ორმაგი დანიშნულების პროდუქციის საექსპორტო კონტროლის შესახებ“, რომელიც ადგენს შეიარაღების, სამხედრო დანიშნულების ტექნიკის, ნედლეულის, მასალების, მოწყობილობების, ტექნოლოგიების, სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციისა და მათ წარმოება-გამოყენებასთან დაკავშირებული მომსახურების საექსპერტო კონტროლის განხორციელების საფუძვლებსა და წესს, საერთაშორისო და საქართველოს ეროვნული უშიშროების ინტერესების შესაბამისად¹².

აღმასრულებელი ხელისუფლების როლი ბიუჯეტირების

პროცესში

დირექტივის პრობლემა

დასავლეთის ქვეყნებში თავდაცვის ბიუჯეტის პროექტის შედგენა აღმასრულებელი სტრუქტურის მოვალეობაა. ამ პროცესში მონაწილეობას ღებულობენ როგორც სამოქალაქო, ასევე სამხედრო თანამდებობის პირები. პოლიტიკური დირექტივის საფუძველზე შედგენილი თავდაცვის ბიუჯეტის პროექტი სახელმწიფო ბიუჯეტის სხვა ნაწილებთან ერთად პარლამენტს წარედგინება დასამტკიცებლად. პარლამენტში გამართული დებატების შედეგად ბიუჯეტის კანონპროექტში შედის შესწორებები და პარლამენტის მიერ მისი დამტკიცების შემდეგ კანონპროექტს ხელს აწერს აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლესი პირი.

სამხედრო ბიუჯეტირების ეტაპები ზოგადად ემთხვევა საქართველოში მოქმედი კანონებით მიღებულ ნორმებს, თუმცა, საქართველოს შემთხვევაში არ არსებობს პოლიტიკური კურსის განსაზღვრის და შემუშავების ეტაპი, რაც, როგორც შემდგომი განხილვა გვიჩვენებს, მნიშვნელოვან ნაკლად შეიძლება ჩაითვალოს.

დემოკრატიულ ქვეყანაში სამხედრო სფეროში გძელვადიანი სამხედრო პოლიტიკის განსაზღვრა სამოქალაქო პირების პრეროგატივაა. ამ პროცესის ინსტიტუციონალიზაცია საქართველოში ჯერ არ მომხდარა. საქართველოში არ არსებობს ბალანსირებული ეროვნული უსაფრთხოების პოლიტიკა, რომელიც შექმნილი იქნებოდა ქვეყნის სტაბილური განვითარების გრძელვადიანი პერსპექტივით. მსგავსი გრძელვადიანი გეგმის არსებობას აუცილებლად წინ უნდა უსწრებდეს სამხედრო, პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური ფაქტორების ობიექტური შეფასებანი, რომელიც ნათელს მოჰფენდა ქვეყნის შესაძლებლობას და უნარს, დაიცვას სახელმწიფოებრიობა. საქართველოში არ შემუშავებულა ქვეყნის უსაფრთხოების კონცეფცია, რომელიც სამხედრო უსაფრთხოების უზრუნველყოფის თანამედროვე მიდგომებსა და მეთოდებზე იქნებოდა დაფუძნებული და მთელი საზოგადოების მიერ იქნებოდა გაზიარებული.

საქართველოს საზოგადოებისათვის ასევე გაურკვეველია, თუ რომელ ეტაპზე, რომელი სამთავრობო დოკუმენტითა თუ პრეზიდენტის რომელი ოფიციალური განაცხადით ხდება თავდაცვის პოლიტიკაში მოკლევადიანი მიმართულებების განსაზღვრა. უცნობია, თუ ვისი, კონკრეტულად სამხედრო თუ სამოქალაქო პირების კომპეტენციაში შედის ყოველდღიურ სამხედრო-პოლიტიკურ პრობლემებზე რეაგირება. ვინ უნდა იყოს პასუხისმგებელი შედარებით მოკლევადიანი გეგმების დასახვასა თუ სამხედრო დოქტრინის ჩამოყალიბებაზე, ანუ ვის ეკისრება პასუხისმგებლობა სამხედრო-პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებაზე. აღნიშნულ საკითხებზე დასავლეთის დემოკრატიულ ქვეყნებში პასუხისმგებლობა თავდაცვის სამინისტროს სამოქალაქო კორპუსს ეკისრება. ისაა ერთგვარი შუამავალი უმაღლეს ხელისუფლებასა და სამხედროებს შორის.

საბიუჯეტო კანონპროექტის მომზადების პროცესში თავდაცვის რესურსების ოპტიმალურად დასანაწილებლად აუცილებელია არსებული პოლიტიკური შეფასებებით ხელმძღვანელობა; ცხადია, წმინდა პოლიტიკური მოტივი უნდა განაპირობებდეს იმას თუ, თავდაცვის რომელი აქტივობა იქნება ჩართული ან ამოღებული თავდაცვის ბიუჯეტიდან. საქართველოს საზოგადოებისათვის უცნობია პრინციპები, რომლებიც საფუძვლად უდევს საქართველოში მოქმედი თავდაცვის სისტემის ბიუჯეტირების პროცესს. ერთადერთი დოკუმენტი, რომლითაც შესაძლებელია ხელმძღვანელობა უსაფრთხოების სფეროში ქვეყნის პრორიტეტების გასარკვევად, ესაა სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონი. როგორც ფინანსთა სამინისტროს ოფიციალური პირები აცხადებენ, მათ მიერ მიღებულ დოკუმენტში ასახულია მომავალი წლის პრიორიტეტები. საზოგადოებისათვის ეს განმარტებანი მეტად ბუნდოვანია, რადგან კონკრეტული მაგალითები სრულიად განსხვავებულ სურათს წარმოგვიდგენს.

საქართველოს 1999 წლის თავდაცვის ბიუჯეტი ერთიანი შიდა პროდუქტის 0.5%-ს შეადგენს. ეს მაშინ, როდესაც სხვა განვითარებულ თუ ნაკლებად განვითარებულ დემოკრატიულ ქვეყნებში თავდაცვის ხარჯები ბიუჯეტის 1.5%-6%-ია (მხედველობაში გვაქვს ნატო-ს ქვეყნები). ამგვარად, ის ერთადერთი დოკუმენტი, რომელიც შეიძლება ასახავდეს ქვეყნის განვითარების პრიორიტეტულ მიმართულებებს, თვადაცვის სფეროს აშკარად არ სწყალობს და, უფრო მეტიც, 1997 წლის შემდეგ სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონში დაფინანსების კლების ტენდენცია აშკარადაა გამოკვეთილი. 1997 წელს თავდაცვის სამინისტროსთვის გამოყოფილი ხარჯები სახელმწიფო ბიუჯეტის საერთო ხარჯების 8,7%-ს შეადგენდა, 1998 წელს 7.1%-ს, ხოლო 1999 წელს - მხოლოდ 4%-ს; სამხედრო ხარჯები არ მომატებულა 2000 წლის ბიუჯეტის კანონპროექტშიც. მისი წილი 3,7%-ია. ამგვარად, თავდაცვის ხარჯები სახელმწიფო ბიუჯეტში ბოლო წლების მონაცემების მიხედვით შემცირების ტენდენციას ინარჩუნებს და თუ არსებულ მონაცემებს დავეყრდნობით, ქვეყნის თავდაცვისუნარიანობის გაზრდა და მასზე ზრუნვა სულაც არ ყოფილა სახელმწიფოს პრიორიტეტული ამოცანა.

ბიუჯეტის დაგეგმვის ეტაპი

საქართველოში არსებული პროცედურული წესის მიხედვით თავდაცვის ბიუჯეტის პირველადი ჩარჩო მზადდება გენერალური შტაბის მთავარ ოპერატიულ სამმართველოში მიმდინარე წლის მაისის თვიდან. სამხედრო დაგეგმვის ეს დონე ემყარება მიმდინარე საგადასახადო წლის სამხედრო ხარჯების გეგმებს. შემდგომ ეტაპზე აღნიშნული მოთხოვნები ეგზავნება თავდაცვის სამინისტროს საბიუჯეტო პოლიტიკის მთავარ სამმართველოს, სადაც მოთხოვნები გადის ფინანსურ ტრანსფორმაციას, ანუ აღიწერება ხარჯების სახით. მას შემდეგ, რაც თავდაცვის ბიუჯეტის პროექტი განიხილება სამხედრო კოლეგიაზე, იგი ეგზავნება ფინანსთა სამინისტროს. თავდაცვის ბიუჯეტის ფორმირების ამ ეტაპზე მონაწილეობენ მხოლოდ სამხედროები, თუმცა, შემდგომში პროექტი საჭიროებს სამოქალაქო სტრუქტურებთან, კერძოდ, ფინანსთა სამინისტროსთან შეთანხმებას.

ფინანსთა სამინისტრო, თავის მხრივ, ამზადებს მიმდინარე წინადადებებს წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის კანონპროექტისათვის ეკონომიკის სამინისტროს მიერ მიღებული და დამტკიცებული წლიური ინდიკატორული გეგმის საფუძველზე. ფინანსთა სამინისტროს მიერ შედგენილ საბიუჯეტო წინადადებებს თან უნდა ახლდეს ახსნა-განმარტებანი. შემოთავაზებული პროექტი საჭიროებს შესაბამის უწყებებთან შეთანხმებას მანამ, სანამ მას მთავრობის წინაშე განსახილველად გაიტანენ.

თავდაცვის სამინისტროს მოთხოვნები სჭარბობს ფინანსთა სამინისტროს მიერ განსაზღვრული თანხის მოცულობას, რის გამოც სამხედროთა რჩევები ხშირად უგულებელყოფილი რჩება. თავდაცვის სამინისტროს სამხედრო კორპუსი ამის გამო უკმაყოფილებას ვერ მალავს. პროცედურული წესის მიხედვით, შეთანხმება უნდა მოხდეს ფინანსთა სამინისტროს საბიუჯეტო დეპარტამენტში, სადაც შესაბამისმა უწყებამ უნდა წარადგინოს მის მიერ მოთხოვნილი ხარჯების ოდენობა. აღნიშნულ დეპარტამენტში უნდა მოხდეს თითოეული უწყების ინტერესების დაცვა. მხოლოდ ამგვარი შეთანხმების შემდეგ სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ წინადადებები უნდა ეგზავნებოდეს ქვეყნის პრეზიდენტს. გამოცდილება აჩვენებს, რომ ჩვეულებრივ, სამხედრო და ფინანსთა უწყებებს შორის აღნიშნული შეთანხმება არ ხდება და ამის გამო დაპირისპირება ორ სამთავრობო უწყებას შორის პარლამენტშიც გრძელდება.

პარლამენტისათვის წარდგენილი შეთანხმებული საბიუჯეტო წინადადებები წარმოადგენს ერთი მხარის მიერ მიღებულ ერთპიროვნულ გადაწყვეტილებას, რომელშიც მეორე მხარეს (ამ შემთხვევაში თავდაცვის სამინისტროს) არანაირი მონაწილეობა არ მიუღია. დამკვიდრებული პრაქტიკა ხელს უწყობს ქართველი სამხედროების (თავდაცვის სამინისტრო ამ ეტაპზე, ძირითადად, სამხედროებით არის დაკომპლექტებული) შესაძლო დაპირისპირებას სამოქალაქო ინსტიტუტთან, ფინანსთა სამინისტროსთან.

პარლამენტის შესაბამის კომიტეტებში განხილვის შემდეგ დგება დასკვნები საბიუჯეტო წინადადების შესახებ. ფინანსთა სამინისტრო უკვე ადგენს ბიუჯეტის კანონპროექტს მიღებული დასკვნების გათვალისწინებით. კანონის მიხედვით პრეზიდენტის მიერ უშიშროების საბჭოსთან ერთად ბიუჯეტის კანონპროექტის განხილვის შემდეგ, კანონპროექტი ეგზავნება პარლამენტს დასამტკიცებლად.

საპარლამენტო განხილვის ეტაპი

ნოემბრის თვეში, ბიუჯეტის კანონპროექტი პარლამენტს წარედგინება დასამტკიცებლად. ამ სტადიაზე თავდაცვის სფეროს ინტერესების დამცველად პარლამენტის თავდაცვისა და უსაფრთხოების კომიტეტი წარმოდგება¹³. მთლიანობაში ბიუჯეტის კანონპროექტის განხილვები დიდი შესვენებებით მიმდინარეობს, საკმაოდ დიდ დროს მოიცავს და ხშირად მომდევნო წლის დასაწყისშიც გრძელდება.

იმ შემთხვევაში, თუ პარლამენტი ბიუჯეტის დამტკიცების პროცესს გადაავადებს, კონსტიტუციის თანახმად ფინანსთა სამინისტრო ყოველთვიურად აფინანსებს გასული წლის ბიუჯეტის მიხედვით დაახლოებით 1/12 ნაწილით მანამ, სანამ არ დამტკიცდება წლიური ბიუჯეტი.

1997 წელს საქართველოს პარლამენტმა თებერვლის თვის მეორე ნახევარში დაამტკიცა მიმდინარე წლის სახელმწიფო ბიუჯეტი. ეს იყო მეორე შემთხვევა, როდესაც მთავრობის მიერ შემუშავებული წლიური სახელმწიფო ბიუჯეტი პარლამენტზე საფინანსო წლის დასაწყისში გავიდა და დამტკიცდა კიდეც. ამგვარად, ქართველ სამხედროებს თუ ფინანსური სისტემის ბიუროკრატებს, პოლიტიკოსებთან ერთად, ბიუჯეტზე მუშაობის მხოლოდ რამდენიმე წლის გამოცდილება გააჩნიათ. თუმცა, მთლიანი ბიუჯეტის კანონპროექტის მიღება ჭიანურდება ყოველწლიურად. 1999 წელს იგი თებერვალში მიიღეს, ხოლო 2000 წლის ბიუჯეტის განხილვა პარლამენტმა თებერვლის ბოლოს დაიწყო.

თავდაცვისა და ფინანსთა ინსტიტუტებს შორის არსებული წინააღმდეგობის გადალახვა პარლამენტში ვერ ხერხდება. თავდაცვის სამინისტრო ვერ ახერხებს თავისი ინტერესების დაცვას. როგორც ეს 1998-1999 წლებში ხდებოდა, საბოლოო სახით პარლამენტის წინაშე პრეზიდენტი წარადგენს პროექტს, რომელიც, ძირითადად, ფინანსთა სამინისტრომ შეიმუშავა სამხედროებთან შეუთანხმებელად. თუმცა, ამ ფაქტის არსებობის მიზეზად შესაძლებელია მოვიყვანოთ საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭოს მოსაზრება (რომელიც დაფიქსირებულია ISAB-ის მიერ მიღებულ დოკუმენტში), რომ თვდაცვის სამინისტროს კორპუსში სამოქალაქო პირთა ნაკლებობა განაპირობებს ამ ორგანოს მიერ თავდაცვის მენეჯმენტის სუსტად წარმართვას და განსაკუთრებით ეს შეიძლება ეხებოდეს თავდაცვის ბიუჯეტის მომზადების პროცესს.

თავდაცვის ბიუჯეტი პარლამენტში განიხილება ძირითადი ეკონომიკური კატეგორიების მიხედვით:

ხელფასები და გადარიცხვები (გრანტები, ჯილდოები, გადარიცხვები),

საქონელი და მომსახურეობა (დაწესებულებისა და საკომუნიკაციო ხარჯები, კვების, ოპერატიული და საბრძოლო მომზადების ხარჯები, სატრანსპორტო საშუალებების ექსპლუატაცია და რემონტი, ფორმის ტანსაცმელი, სხვა დანახარჯები),

მივლინებები,

ადგილობრივი და საგარეო ვალები,

სუბსიდიები და მიმდინარე ტრანსფერები.

ძირითადი კაპიტალის შეძენა (აღჭურვილობის შეძენა, კაპიტალური ინვესტიციები, ახალი შენობა-ნაგებობანი და მოწყობილობანი, კაპიტალური შეკეთება),

აქციების შეძენა.

როგორც ვხედავთ, პარლამენტში არ განიხილება თავდაცვის დეტალური ბიუჯეტი. ეს ეხება სამხედრო ხარჯების სხვა დანარჩენ პუნქტებსაც: სასაზღვრო დეპარტამენტის, შინაგანი ჯარების და სპეციალური დანიშნულების რაზმებისთვის გამოყოფილ თანხებსაც. ბიუჯეტის კანონში არ არის დანაწევრებული სამხედრო-ოპერციული ხარჯები სამხედრო აქტივობათა და ღონისძიებათა შესაბამისად, თითოეული სამხედრო ნაწილის სასაქონლო მოხმარების სიზუსტით, რაც გაამარტივებდა შემოთავაზებული კანონპროექტის რესურებთან შესაბამისობის შეფასებას და შემდგომში დახარჯული თანხების კონტროლს.

1999 წელს პარლამენტს თავდაცვის სამინისტრომ წარუდგინა დეტალური თავდაცვის ბიუჯეტის პროექტის საკუთარი ვარიანტი, ოღონდ მის მიერ მოთხოვნილი თანხა არ ემთხვეოდა პრეზიდენტის მიერ წარდგენილ ბიუჯეტის კანონში თავდაცვაზე გამოყოფილ ხარჯებს. მას შემდეგ, რაც დამტკიცდა პრეზიდენტის მიერ შემოთავაზებული ბიუჯეტის კანონი, თავდაცვის სამინისტროს განახლებული დეტალური ბიუჯეტი აღარ წარუდგენია პარლამენტში. ამგვარად, პარლამენტარებს და მათ შორის ნდობის ჯგუფის წევრებსაც ხელი მიუწვდებათ მხოლოდ პრეზიდენტის წარდგენილ, ანუ ფინანსთა სამინისტროს მიერ შემუშავებულ პროექტზე, რომელიც არ არის საკმარისად დეტალური და მხოლოდ ძირითად ფუნქციონალურ საკითხებს შეიცავს, თუმცა, კანონის თანახმად შესაბამისი ძალოვანი სტრუქტურა ვალდებულია გაშლილი ბიუჯეტი წარადგინოს პარლამენტში (პარლამენტში არ არსებობდა 1998-1999 წლების დეტალური ბიუჯეტი, იგივე შეიძლება ითქვას 2000 წლის ბიუჯეტის პროექტზეც) დეტალიზებული ბიუჯეტის არარსებობის ასახსნელად მრავალი მიზეზი მოიძებნება შესაბამისი უწყების მიერ, არაადეკვატური დაფინანსება, ვადების სამცირე და ა.შ.

თავდაცვის სამინისტრო დეტალიზებული ბიუჯეტის არარსებობას ხსნის ბიუჯეტის კანონში მოცემული თანხების შეუსაბამობით მის მოთხოვნებთან. ამგვარად, საქართველოში ჯერჯერობით ვერ ხერხდება დემოკრატიული პროცედურული ნორმების დაცვა ბიუჯეტის შექმნის პროცესში.

მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტი ყველაზე მნიშვნელოვანი საშუალებაა საქართველოს თავდაცვის საჭიროებათა დასაფინანსებლად, ის არ არის ერთადერთი წყარო. სამხედრო სფეროს დაფინანსების სხვა წყაროებია:

დღესდღეობით პარლამენტს შეუძლია მეტ-ნაკლებად გააკონტროლოს საბიუჯეტო ხარჯები, მაგრამ თავდაცვის ხარჯების აღნიშნული წყაროები პარლამენტისა და ზოგადოების კონტროლს მიღმა რჩება. თუ გავითავალისწინებთ, რომ კონტროლის პალატას ჯერ არ წარუდგენია პარლამენტისათვის ანგარიში თავდაცვის სამინისტროს შემოწმების შესახებ, ნათელი გახდება ამ მოსაზრების მართებულობა.

პროგრამულ ბიუჯეტირებაზე გადასვლა, როგორც ჩანს, გადაწყვეტდა არსებულ პრობლემას ბიუჯეტის შედგენის პროცესში და პარლამენტური კონტროლის ეფექტურობასაც გაზრდიდა. პარლამენტის განხილვის საგანი გახდებოდა პროგრამები, რომელთა შესრულებასაც გარკვეული მიზანი გააჩნია. თავდაცვის უწყების თანამშრომლებს გაუადვილდებოდათ პარლამენტის წინაშე თავიანთი და სახელმწიფო ინტერესების წარმოჩენა და მათი დაცვა.

თავდაცვის სამინისტროს ოფიციალური პირები გვპირდებიან, რომ უახლოეს მომავალში თავდაცვის ბიუჯეტი პროგრამებად იქნება დასახსრული.

პროგრამული ბიუჯეტის შედგენამდე მისაღებია პოლიტიკური გადაწყვეტილებები, ანუ განსასაზღვრია თავდაცვის სფეროს პრიორიტეტები. ეს ფუნქცია და მოვალეობა ქვეყნის უმაღლესმა პოლიტიკურმა ხელმძღვანელმა უნდა აიღოს და როგორც სხვა განვითარებულ ქვეყნებში ხდება, იგი სამხედრო ენაზე უნდა იქნას გადატანილი და ერთგვარი გეგმის სახით მიეწოდოს სამინისტროს სამმართველოებსა და დეპარტამენტებს. მხოლოდ ამის შემდეგ უნდა დაიწყოს პროგრამების შემუშავება სათანადო პრობლემების გადასაჭრელად და გარკვეული მიზნების მისაღწევად. პოლიტიკური მითითებისა თუ დირექტივის გარეშე პროგრამის შედგენა აზრს კარგავს, რადგანაც თითოეული პროგრამის სიცოცხლისუნარიანობა დამოკიდებულია პარლამენტის ნებაზე - დაამოწმოს და დაამტკიცოს იგი.

საბიუჯეტო კანონის აღსრულების ეტაპი

ბიუჯეტირების პროცესის შემდგომი ეტაპი უკავშირდება თავდაცვის სფეროში აღმასრულებელი ორგანოების ეფექტურ ფუნქციონირებასა და მათ მიერ საბიუჯეტო თანხების განკარგვაზე სამოქალაქო კონტროლის მექანიზმების მუშაობას.

საქართველოს თავდაცვის სამინისტროში, რომელიც ყოფილი სსრკ სტრუქტურების მსგავსად შეიქმნა, არ სრულდება ადეკვატური და მსოფლიო თანამედროვე მოთხოვნების შესაფერისი ფინანსური აღრიცხვა. საბჭოთა პერიოდში ხომ უწყებრივი კონტროლი მხოლოდ შესრულებული სამუშაოს მოცულობითა და ხარისხით სრულდებოდა და არა ფინანსური აღრიცხვით¹⁴. ამის გამო გართულებულია ფინანსური კონტროლის განხორციელება სამხედრო უწყებების მიერ შესრულებულ ღონისძიებებზე. სამინისტრო თანამედროვე მოთხოვნების შესაბამის საბუღალტრო აღრიცხვაზე გადასვლას უახლოეს მომავალში აპირებს. როგორც თავდაცვის სფეროს ექსპერტები აღნიშნავენ, დღეს არსებული ბიუჯეტირების სისტემა კვლავ მოუწესრიგებელია.

დღეისათვის თავდაცვის სამინისტროს კონტროლს საქართველოში შეიძლება აწარმოებდეს ორი სახელმწიფო სტრუქტურა: პრეზიდენტის სამსახურში არსებული სამხედრო ინსპექცია და კონტროლის პალატა. კონტროლის პალატა ფინანსურად ამოწმებს თავდაცვის სამინისტროს, სამხედრო ინსპექცია კი ჯარის საბრძოლო მზადყოფნის შემოწმებას უნდა ახდენდეს. როგორც ცნობილია, 1998 წლამდე კონტროლის პალატამ ვერ მოახერხა თავდაცვის სამინისტროს შემოწმება. სამინისტროს ხელმძღვანელობა უარს ეუბნებოდა მას აღნიშნული კონტროლის განხორციელებაზე. სამინისტროს პოზიციას სახელმწიფოს პოლიტიკური ხელმძღვანელობა უყურადღებოდ ტოვებდა. დღეისათვის ამგვარი შემოწმება მიმდინარეობს, თუმცა კონტროლის პალატის შემოწმების საგანი ჯერ-ჯერობით მხოლოდ 1997 წელს მოიცავს და უკანასკნელი ორი წლის შედეგები უცნობია.

პრობლემები არსებობს ბიუჯეტის კანონის შესრულებაში, ანუ კანონი წლების განმავლობაში არ სრულდება და უკვე მერამდენე წელია, ახალ საგადასახადო წელს სახელმწიფო წინა წლის დავალიანებებით ხვდება. ეს ეხება სეკვესტრისაგან დაცულ მუხლებს, ე.ი. სახელფასო ფონდებს. ყოველი წლის ბოლოს პრეზიდენტის მიერ სეკვესტრის განხორციელება, ანუ ბიუჯეტის კანონში თანხების შეკვეცის პრაქტიკა თავდაცვის სფეროში ჩვეულებრივ მოვლენად იქცა (აქვე უნდა ავღნიშნოთ, რომ კანონით იკრძალება სეკვესტრის განხორციელება დაცულ მუხლებზე).

არსებული ოფიციალური მონაცემებით, 1998 წლის ბიუჯეტის კანონით დამტკიცებულია თავდაცვის ხარჯები - 67.5 მლნ. ლარი ($50.0 მლნ.), ხოლო მისი შესრულება 56.5 ათას ლარს ე.ი. 83.7% შეადგენს. საქართვლოს 1998 წლის ბიუჯეტის შესახებ კანონი ითვალისწინებდა 1997 წლის დავალიანების დაფარვას 1998 წლის გამოყოფილი ასიგნებით, ამასთან 1998 წელს უნდა გამოყოფილიყო დამატებითი თანხები, რომელიც არ განხორციელდა. 1999 წლის ბიუჯეტი ასევე ითვალისწინებდა 1998 წელს დაცული მუხლების დაფარვას 1999 წელს, ხოლო დანარჩენი დავალიანების დაფარვა კი უნდა განხორციელებულიყო 2000 წელს. სახელმწიფო ვერ ასრულებს აღებულ ვალდებულებებს. უფრო მეტიც, 2000 წლის იანვარში სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების ანგარიშის განხილვისას აღმოჩნდა, რომ პარლამენტს დასამტკიცებლად წარედგინა პრეზიდენტის მოთხოვნა, დაემტკიცებინა სახელმწიფოს მიერ 50 მლნ. ლარის ოდენობით არაბიუჯეტური თანხების განკარგვა. პარლამენტმა 1999 საგადასახადო წელს მთავრობის მიერ 50 მლნ. ლარის ხარჯი დააკანონა. „პარლამენტი იძულებული გახდა მათი პოსტ-ფაქტუმ ლეგალიზაცია მოეხდინა“, - ამბობს ზურაბ ნოღაიდელი¹⁵, პარლამენტის ეკონომიკური პოლიტიკისა და რეფორმების კომიტეტის თავმჯდომარე. ეს კანონის დარღვევაა. საქართველოს კონსტიტუციის 93-ე მუხლში ნათქვამია: „სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების ანგარიშს პრეზიდენტი პარლამენტს დასამტკიცებლად წარუდგენს საბიუჯეტი წლის დასრულებიდან არაუგვიანეს სამი თვისა“; მასში ცვლილებების შეტანა მხოლოდ პრეზიდენტის თხოვნითაა დასაშვები და პარლამენტისაგან თანხმობას მოითხოვს. მიუხედავად ამისა, საქართველოში კონსტიტუციის აღნიშნული მუხლი თითქმის ყოველწლიურად ირღვევა.

სუსტი საფინანსო სისტემის გამო პრობლემატურია სამხედრო სფეროს დროული დაფინანსების პრაქტიკა საგადასახადო წლის განმავლობაშიც. ბიუჯეტური თანხების გაცემა დიდი დაგვიანებით, არაგეგმიურად და უსისტემოდ მიმდინარეობს, რის გამოც აზრი ეკარგება შეფასებებს, თუ რას ხმარდება გადარიცხული ბიუჯეტური თანხები (ეს ეხება არა მხოლოდ თავდაცვის სფეროს, არამედ სხვა უწყებებსაც და სახელმწიფოში დიდი ბიუჯეტის დეფიციტით არის განპირობებული). სამხედრო დანახარჯებში წესრიგის აღსადგენად 1997 წელს შეიქმნა სამხედრო ხაზინა. როგორც გადაწყდა, სამხედრო ხაზინა ერთობლივად დაექვემდებარებოდა ფინანსთა და თავდაცვის სამინისტროებს, თუმცა ხაზინის შექმნამ ვერ გადაჭრა თავდაცვის სფეროს დაფინანსების პრობლემები. როგორც მომდევნო წლების გამოცდილებამ გვიჩვენა (1998-1999), ფინანსთა სამინისტრო ბიუჯეტის შესრულებას 80%-ის ფარგლებში ახორციელებდა. სამხედროების აზრით, ფინანსთა სამინისტრო ანგარიშსწორების დროს იყენებდა და იყენებს ჩათვლების ფორმას და არ ითვალისწინებდა თავდაცვის ხაზინაში შემოსული თუ არსებული ნაღდი ფულის ოდენობას. რის გამოც, მაგალითად, 1998 წლის თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტი ნაცვლად ოფიციალურად გაცხადებული 80%-ისა, დაფინანსდა მხოლოდ 31% რეალური თანხით. ასევე 1999 წლის დეკემბრის თვისათვის თავდაცვის სამინისტროსვე შეფასებებით, მას ბიუჯეტით გათვალისწინებული 30,3% ჰქონდა მიღებული რეალური თანხის სახით და ამის გამო ხელფასების გეგმა მხოლოდ 52%-ით შესრულდა. ფინანსთა სამინისტროს მონაცემებით კი თავდაცვის სამინისტროს ათვისებული ჰქონდა 85%. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ფინანსთა სამინისტროს მიერ მიღებული საოპერაციო მეთოდები ქვეყანაში არსებული საფინანსო სისტემის ნაკლოვანებებითაა განპირობებული, რისი მიზეზიც თავის მხრივ ბიუჯეტის დეფიციტი გახლავთ. აღნიშნულის მიზეზი ასევე უფრო მეტი პასუხისმგებლობით სამთავრობო სტრუქტურების კორუმპირებულობაშიც უნდა ვეძიოთ. ყოველივე ეს მთლიანად სახელმწიფო მართვის სისტემის ძლიერ კრიზისზე მიუთითებს, რასაც ამას მომავალში გაცილებით მძიმე შედეგები შეიძლება მოჰყვეს. სახელმწიფოს არ რჩება მექანიზმი, რითაც თავდაცვის სფეროს ეფექტურობის გაკონტროლება შეუძლია, რადგანაც თავდაცვის სამინისტროს დაფინანსება მოუწესრიგებელია და ყოველთვის შეიძლება უხარისხო და არაეფექტურად ჩატარებული ღონისძიებების მიზეზად სახსრების უქონლობა იქნას მოყვანილი.

როგორც აღვნიშნეთ, 1998-2000 წლებში ნარჩუნდება სამხედრო ბიუჯეტის შემცირების ტენდენცია. თუ 1996-1997 წლებში სამხედრო სფეროს დაფინანსება იზრდებოდა, მოგვიანებით საპირპისპირო ტენდენციამ იჩინა თავი. 1997 წლამდე ხარჯების მატება აიხსნებოდა როგორც შეიარაღების რიცხოვნების გაზრდით, ასევე კაპიტალური ხარჯების მომატებით. მაგალითად, 1997 წლის თავდაცვის სამინისტროს ბიუჯეტის ძირითადი თავისებურებანი მდგომარეობდა კაპიტალური ხარჯების მნიშვნელოვან ზრდაში (დაახლოებით 3.2-ჯერ) 6 760 ათასიდან 21 859 ათას ლარამდე, რაც შესაძლოა მიჩნეული ყოფილიყო პოზიტიურ ნიშნად სამხედრო მშენებლობის პროცესში, კაპიტალური ხარჯების მოცულობა 1999 წლის ბიუჯეტში და 2000 წლის კანონპროექტში მინიმუმამდეა დაყვანილი, 0-ია.

შექმნილი სურათზე რომ უფრო ნათელი წარმოდგენა გვქონდეს, გავიხსენოთ, რას წარმოადგენს კაპიტალური ხარჯები. კაპიტალური ხარჯები აერთიანებს სახელმწიფოს მიერ სამხედრო შესყიდვებზე გამოყოფილ თანხებს, ასევე მეცნიერულ-ტექნიკურ კვლევებსა და კაპიტალურ მშენებლობაზე გამიზნულ ხარჯებს. აღნიშნულ სფეროში მიღებული გადაწყვეტილებები უსაფრთხოების სფეროში სახელმწიფოს მიერ გრძელვადიანი პოლიტიკის საფუძველზე უნდა იყოს განსაზღვრული. ფინანსთა სამინისტროს განმარტებით კი 1999 და 2000 წლისათვის ბიუჯეტის ხარჯებში იზრდება მუხლი - დაკრედიტების მოცულობა, ანუ ხარჯები საგარეო და საშინაო ეკონომიკური ვალების დასაფარავად, რის გამოც შესამჩნევლად მცირდება მიმდინარე ხარჯების ზრდის ტემპი და მთლიანი კაპიტალური ხარჯების მოცულობა¹⁶. ე.ი. სახელმწიფო ბიუჯეტში კაპიტალური ხარჯებისათის თანხების უქონლობა ერთგვარი პასუხია ფინანსურ კრიზისზე და ასევე გრძელვადიანი დაგეგმარების არარსებობაზე. თუმცა, მეორე მხრივ, ყველასათვის ნათელია, თუ როგორი დატვირთვა შეიძლება ჰქონდეს ამ ეტაპზე საქართველოში სამხედრო ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებასა და განვითარებას, რომ არაფერი ვთქვათ შესყიდვებთან დაკავშირებულ პრობლემებზე. საქართველოს მიერ დასავლური პოლიტიკური კურსის არჩევა გარკვეულ პასუხისმგებლობას ანიჭებს ქვეყანას სამხედრო სფეროში და სამხედრო ძალების მნიშვნელოვან რეფორმას გულისხმობს (ეს ეხება ყველა ძალისმიერ უწყებას). უპირველეს ყოვლისა, ამგვარი ცვლილებები ბიუჯეტის კანონში უნდა აისახოს.

სამხედრო სფეროს ფინანსირების პრობლემები, ზოგიერთი სამხედრო ექსპერტის აზრით, შესაძლოა თავდაცვის სფეროს დაფინანსების ალტერნატიული წყაროების მოძიებით გადაიჭრას. ეს ეხება იმ არასაბიუჯეტო შემოსავლებს, რომელიც დროებით მაინც შეამსუბუქებდა ქართველი სამხედროების ფინანსურ სიდუხჭირეს.

აღნიშნულ საკითხზე საკუთარი მოსაზრება გააჩნიათ უცხოელ ექსპერტებსაც, რომლებიც ეყრდნობიან სხვა განვითარებადი ქვეყნების გამოცდილებას. მათ მიერ შემოთავაზებული აქტივობები არ არის დაკავშირებული სამხედროების არაპროფესიულ (ეკონომიკურ) საქმიანობასთან, არამედ ისინი გვთავაზობენ სამხედრო ქონების გაქირავებით თავდაცვის ბიუჯეტისათვის დამატებითი შემოსავლების შექმნას. ყველასათვის ნათელია, რომ პრობლემა საკმაოდ სერიოზულია. ბიუჯეტში დამატებითი შემოსავლების ძიების გამოცდილება სხვა განვითარებად ქვეყნებსაც ჰქონიათ. ამ ქვეყნებში (სამხრეთ კორეა, ფილიპინები, ინდოეთი, ეგვიპტე, ბრაზილია, არგენტინა, სუდანი) დაშვებულ იქნა სამხედროების მიერ სახელმწიფო კორპორაციების ხელმძღვანელობა და სამხედრო ეკონომიკური საქმიანობა. არსებულმა გამოცდილებამ გვიჩვენა, რომ აღნიშნულმა მიდგომამ არ გაამართლა და რომ ამ საქმიანობას დიდი ხნის არსებობა არ უწერია¹⁷.

სამხედრო საწარმოო კორპორაციების შექმნისა და სამხედრო ეკონომიკური აქტივობების დაშვება თავისთავად წარმოშობს კითხვებს: რამდენად გამართლებული იქნება სამხედრო სფეროს ჩართვა კომერციულ ეკონომიკურ აქტივობებში? იქნებიან თუ არა ისინი ეფექტურნი? კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება მათი პასუხისმგებლობა აუდიტისა და კონტროლის წინაშე სახელმწიფო საწარმოებთან შედარებით, ისარგებლებენ თუ არა ისინი რაიმე პრივილეგიებით?

უსაფრთხოების საკითხთა საერთაშორისო მრჩეველთა საბჭო შემდეგნაირ რეკომენდაციას აძლევს ქვეყნის პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას: სასურველია თავდაცვის სამინისტროსათვის გამოინახოს დამატებითი თანხები მისი საკუთარი რესურსებიდან, მაგ. მიწის ან კერძო საკუთრების გაქირავებით. უცხოელი ექსპერტები ამ შემთხვევაში მთავრობას ურჩევენ ნება მიეცეს სამინისტროს, შემოსავლის დიდი ნაწილი დაიტოვოს, ხოლო პარლამენტმა გააკონტროლოს აღნიშნული თანხის ხარჯვა. მთავრობამ, ასევე სასურველია, ჩამოაყალიბოს დირექტივები სამინისტროსათვის მსგავსი შემოსავლის დაშვების შესახებ და საყოველთაოდ ცნობილი გახადოს ის თეთრ წიგნში შეტანით.

გამოცდილების საფუძველზე შეიძლება ითქვას, რომ მართლაც, ქვეყნის ეკონომიკაში სამხედრო ინტერვენცია არ იძლევა დიდ მოგებას ბიუჯეტში. ძნელია, ასევე, სამხედრო საწარმოების კონტროლი და მათზე პასუხისმგებლობის დაწესება. ამასთან დაკავშირებით იზრდება გაუგებრობა სამოქალაქო და სამხედრო მოსამსახურეებს შორის, საზოგადოებაში მატულობს უკმაყოფილება სამხედროების მიმართ. და ბოლოს, სამხედროთა მფლობელობაში მყოფი თუ სამხედროთა მიერ მართული საწარმოები არასოდეს ყოფილან მომგებიანნი¹⁸.

დასკვნა

თავდაცვის ბიუჯეტის ფორმირების პროცესი საქართველოში მხოლოდ საკანონმდებლო ბაზის საფუძველზე შეიძლება მივიჩნიოთ დემოკრატიულ ქვეყნებში არსებული გამოცდილების მსგავსად, თუმცა კანონების შესრულებისას მრავალი წინააღმდეგობა იჩენს თავს, რაც, საბოლოოდ, საქართველოში მიმდინარე ბიუჯეტირების პროცესს არადამაკმაყოფილებელს ხდის. აღნიშნული რეალობა, ერთი მხრივ, ქვეყანაში მიმდინარე მძიმე ეკონომიკური კრიზისითაა განპირობებული, ხოლო მეორე მხრივ - სახელმწიფო მართვის სისტემის ნაკლოვანებებით.

ბრიტანეთისა და აშშ-ის მაგალითების განხილვა საინტერესოა იმ მხრივ, რომ მათ ახასიათებთ საკმაოდ განსხვავებული ბიუჯეტირების პროცედურა. ნებისმიერმა ქვეყანამ, სასურველია, საკუთარი მიდგომა შეიმუშავოს სამხედრო სამოქალაქო ურთიერთობების და, კერძოდ, თავდაცვის ბიუჯეტის კონტროლის მიმართ. ბრიტანეთის მაგალითი ცხადყოფს, თუ რამდენად სრულყოფილად შეიძლება მუშაობდეს სახელმწიფო მართვის სისტემა. გაერთიანებული სამეფოს აღმასრულებელი ხელისუფლების ანგარიშვალდებულება პარლამენტის, და უფრო ზოგადად, საზოგადოების წინაშე, უფრო კულტურულ და ისტორიულ ტრადიციებზეა დაფუძნებული, ვიდრე - საკანონმდებლო ბაზაზე. შედეგად ბრიტანეთის კაბინეტის წევრ უწყებებს შორის ურთიერთობები მიღებული ნორმების ფარგლებში და გამწვავების გარეშე მიმდინარეობს. ამ ქვეყანაში აღმასრულებელი ხელისუფლების წარმომადგენელი ამავე დროს პარლამენტის წევრია უმრავლესობის მხრიდან. კონკრეტულად თავდაცვის ბიუჯეტის წარდგინება თავდაცვის მინისტრის მოვალეობაა. პარლამენტი ნდობას უცხადებს მას და თავდაცვის ხარჯების ზოგად მონახაზს ერთკვირიანი განხილვის შემდგომ ამტკიცებს დეტალებში ჩაუწვდომლად. დეტალური ბიუჯეტი დგება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც პარლამენტი მიიღებს ბიუჯეტის კანონს. თავდაცვის სახელმწიფო ორგანოების ყოველი ღონისძიება და საქმიანობა, ბიუჯეტის აღსრულების შემდგომ მკაცრ ფინანსურ თუ ხარისხობრივ კონტროლს ექვემდებარება.

აშშ-ში ბიუჯეტირების პროცედურის ყოველი ეტაპი მკაცრ საკანონმდებლო ჩარჩოებშია მოქცეული. ეფექტური საპარლამენტო კონტროლი კი ზღუდავს აღმასრულებელი სტრუქტურების თავისუფლების ხარისხს და პრაქტიკულად გამორიცხავს კანონის დარღვევის შემთხევას. ბიუჯეტირების პროცესი ნათლად ჩამოყალიბებული და განსაზღვრული კანონით იმართება. კონგრესი იხილავს მაქსიმალურად დეტალიზებულ ბიუჯეტს, რომელიც მისი გამოქვეყნებისთანავე ღია ხდება.

საქართველოს სახელმწიფო სტრუქტურების მუშობას სულ რამდენიმე წლის ისტორია აქვს და, როგორც გამოცდილებამ გვიჩვენა, მთავრობის მუშაობაში ხშირია ქვეყნის კონსტიტუციისა და მოქმედი კანონების დარღვევის ფაქტები, სუსტადაა დაცული გამჭვირვალეობის პრინციპი ქვეყნის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის საკითხების გარშემო, არ ხდება სამხედრო უწყებების ფინანსური კონტროლი. თუ გავიხსენებთ და მართებულად მივიჩნევთ ბრიტანეთის პარლამენტის თავდაცვის კომიტეტის თავმჯდომარის მოადგილის, ბრუს ჯორჯის, მოსაზრებას, რომ ანაგარიშვალდებულება და გამჭვირვალეობა თავდაცვის სფეროში ქვეყნის დემოკრატიულობის მახასიათებლად შეიძლება ჩაითვალოს, ნათელი გახდება, რომ საქართველოში მოქმედი სახელმწიფო მართვის სისტემა ჯერ საკმაოდ შორსაა დემოკრატიულობისაგან.

აღნიშნული პრობლემის კერძო გამოხატულებაა ბიუჯეტირების პროცესის ნაკლოვანებები, სადაც ახალი მიდგომებია დასანერგი. ამ პროცესში ჩაბმულმა თითოეულმა უწყებამ უნდა უზრუნველყოს, უპირველეს ყოვლისა, კანონის ყველა მოთხოვნის შესრულება. პარლამენტმა სრულყოფილად აწარმოოს აღმასრულებებლი ხელისუფლების კონტროლი, რათა თავიდან იქნას აცილებული კანონის დარღვევის ფაქტები.

ბიუჯეტის ფორმირება უნდა ხდებოდეს სახელმწიფო შემოსავლებთან შესაბამისობაში, რადგანაც სახელმწიფოს მხრიდან შეუსრულებელი ვალდებულობები აცილებს პასუხისმგებლობას ხელისუფლების წარმომადგენელს. მუდმივი ფინანსური პრობლემები ზღუდავს კონტროლის მექანიზებს, რაც განსაკუთრებით მწვავედ იგრძნობა თავდაცვის სფეროში: სამხედრო სამსახურის ეფექტურობა კითხვის ნიშნის ქვეშ დგება.

საქართველოში ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბებელი ეფექტური თავდაცვის რესურსების მართვის სისტემის ფონზე მეტად მნიშვნელოვანია, თუ სახელმწიფო უწყებებს შორის რამდენად კორექტულად იქნება დამკვიდრებული ბიუჯეტირების შესახებ პროცედურული საკითხები. მიუღებელია, რომ აღმასრულებელი სტრუქტურის სამოქალაქო ფინანსური ინსტიტუტები (ფინანსთა ან ეკონომიკის სამინისტრო) თავდაცვის სამინისტროსთან შეუთანხმებლად და უცნობებლად წარადგენენ საბიუჯეტო კანონპროექტს მთავრობის წინაშე განსახილველად. კანონით განაწილებული უწყებათაშორისი უფლება-მოვალეობანი პრაქტიკაშიც სრულყოფილად უნდა რეალიზდებოდეს. ორივე მხარის მიერ პროცედურული ნორმების დაცვა გადაწყვეტდა არსებულ წინააღმდეგობასა და დაპირისპირებას. ბიუჯეტირების პროცესის წარმართვა დასავლეთის ქვეყნებში დამკვიდრებული ნორმებისა და პრინციპების შესაბამისად მომავალში საქართველოში ხელს შეუწყობს სამხედროებსა და სამოქალაქო პირებს შორის დემოკრატიული ურთიერთობების განვითარებას.

მოსაწესრიგებელია თავდაცვის სამინისტროში არსებული (სხვა სამხედრო სამინისტროების მსგავსად) საბუღალტრო აღრიცხვა. კონტროლის პალატა ყოველწლიურად უნდა ახორციელებდეს მათ შემოწმებას.

არარეალური და შეუსრულებელი ბიუჯეტის ფონზე თავდაცვის სამინისტრო ანდა სხვა ძალოვანი სტრუქტურები არ ჩქარობენ, შეცვალონ არმიის ბრძოლისუნარიანობის ამაღლების მეთოდები, რომლის მიერ დასახული ამოცანების შესრულებაც უფრო შეზღუდული ბიუჯეტითაც იქნებოდა შესაძლებელი. წლიდან წლამდე სულ უფრო ცხადი ხდება, რომ არსებული რესურსებით წარმოუდგენელია სამხედროთა ხელფასებით უზრუნველყოფა, არმიის მოთხოვნების დაკმაყოფილება კავშირგაბმულობის, საწვავით მომარაგებისა და ენერგომოხმარების სფეროში, ჯარისკაცთა ფიზიკური და საბრძოლო მომზადების გაზრდა, სამხედრო წვრთნების ეფექტურად ჩატარება. ანუ მართებული იქნება თუ ვიტყვით. რომ არსებული თავდაცვის რესურსების მართვის სისტემა ვერ უზრუნველყოფს სამსახურის ეფექტურობას. არსებულ რეალობაში საჭირო ხდება სისტემის სრული რეფორმა და მოდიფიკაცია: პირველ რიგში კი განსასაზღვრია, რა მიზანს უნდა ემსახურებოდეს და რა ამოცანებისათვის უნდა იყოს გამიზნული რეფორმირებული სისტემა. ამ კითხვებზე პასუხი პოლიტიკურმა ელიტამ უნდა გასცეს, ეს მის უპირველეს ამოცანას წარმოადგენს.

შენიშვნები

¹ Bruce George MP and Alison Graham, Paper Presented to tHe Workshop of Parliamentary Scholars and Parliamentarias, Berlin 19/20 August 1994.

² B. Jelezov, Civil-Military Relarions in Russia, Center for Naval Analyses, October 1997, p..55.

³ Bruce George MP and Alison Graham, დასახელებული ნაშრომი.

⁴ იქვე (შენიშვნა 3).

⁵ იქვე (შენიშვნა 3).

⁶ იქვე (შენიშვნა 3).

⁷ იქვე, შენიშვნა 4, გვ. 87

⁸ იქვე, შენიშვნა 4, გვ. 85.

⁹ საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 73.

¹⁰ საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 93.

¹¹ B. Jelezov, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 44.

¹² კანონის მიხედვით ექსპორტისა და იმპორტის კონტროლის წესს დაქვემდებარებული პროდუქციის ექსპორტი, რეექსპორტი და ტრანზიტი ხორციელდება მასობრივი განადგურების იარაღის, სხვა სახის იარაღისა და მათი შექმნის ტექნოლოგიების გაუვრცელებლობის შესახებ საქართველოს კანონმდებლობის, აგრეთვე საქართველოს საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შეთანხმებების შესაბამისად და გულისხმობს ქვეყნის სამოქალაქო ხელისუფლების წამყვან როლს ამ პროცესში. სახელმწიფო ხელისუფლების უფლებამოსილი ორგანოების მეშვეობით ამოწმებს საექსპორტო კონტროლს დაქვემდებარებული პროდუქციის ექსპორტს, რეექსპორტსა და ტრანზიტს; აწარმოებს კონტროლს დაქვემდებარებული პროდუქციის ლიცენზირებას, ახორციელებს ექსპორტზე განაცხადთა ექსპერტიზას; აღკვეთს საექსპორტო კონტროლს დაქვემდებარებული პროდუქციის უკანონო გადაადგილებას საქართველოს საბაჟოს გავლით. სამოქალაქო ხელისუფლებას ამ პროცესში წამყვანი როლი აქვს.

¹³ პარლამენტში წარდგენილი ბიუჯეტის კანონში სამხედრო ხარჯები ძირითადად აღწერილია ნაწილში, რომელიც აღნიშნულია სიტყვით „თავდაცვა“ და ეხება თავდაცვის სამინისტროსათვის გამოყოფილ ხარჯებს. მაგრამ სამხედრო ხარჯები ასევე შეიცავს იმ ჯარების ხარჯებს, რომლებიც ექვემდებარებიან შინაგან საქმეთა სამინისტროს (შესაბამისად შინაგან ჯარებსა და სპეციალური დანიშნულების რაზმებს), სახელმწიფო საზღვრის დაცვის სახელმწიფო დეპარტამენტს. აღნიშნული ხარჯები შეტანილია ბიუჯეტის ნაწილში, სახელწოდებით „საზოგადოებრივი წესრიგი და უშიშროება“. შინაგანი ჯარები ბიუჯეტში აღნიშნულია შინაგან საქმეთა სამინისტროსგან განცალკევებით, სპეციალური დანიშნულების რაზმებიც შეტანილია შინაგ Levan Alapishvili, ან საქმეთა სამინისტროთან ერთად.

¹⁴ B. Jelezov, დასახელებული ნაშრომი, გვ. 44.

¹⁵ „დილის გაზეთი“, NN 11(1131) 22 იანვარი, 2000, გვ.3.

16 ბარენცის ჯგუფის 1999 გამოცემა.

¹⁷ H. Bienen, J. Moore ,,The Sudan: Military Economic Corporations”, ,,Armed Forces and Society, vol.13, No 4, Summer 1987.

¹⁸ თავდაპირველად ყველა აღნიშნულ ქვეყანაში სამხედროების ეკონომიკურ საქმიანობაში ჩართვის იდეა კეთილი სურვილებით იყო ნაკარნახევი.

არგენტინის სამხედრო რეჟიმის დროს შეიარაღებული ძალებს დიდი ვალები დაედო მათი საკუთრების ქვეშ მყოფ საწარმოთა წარუმატებელი მუშაობის გამო, გარდა ამისა, დიდი რაოდენობით ფული გაედინებოდა საზღვარგარეთ. საკმაოდ ძნელია, სამხედროთა შორის კორუფციის მასშტაბების შეფასება, განსაკუთრებით - სამხედრო რეჟიმის ქვეშ მყოფ სახელმწიფოში.

ინდონეზიის გამოცდილების მიხედვით კი კომერციული ინტერესის გაზრდის გამო ინდონეზიელმა სამხედროებმა რეპუტაცია დაკარგეს, არადა, ტრადიციულად ისინი დიდი პატივისცემით სარგებლობდნენ. ინდონეზიაში ეკონომიკური განვითარების პროგრამის ინტერესებში შეზღუდული იყო თავდაცვისა და უსაფრთხოების ხარჯები. 1960 წლისათვის სახელმწიფო ოფიციალური ბიუჯეტის ხარჯები თავდაცვის ბიუჯეტის მხოლოდ ნახევარს თუ ფარავდა, ხოლო 1980 წლისათვის თავდაცვის ბიუჯეტის ნახევარი მხოლოდ არაოფიციალური ბიუჯეტიდან მოდიოდა. ბევრი რეგიონული საწარმო დაარსდა გარკვეული სამხედრო ნაწილების დასახმარებლად. ასევე იქმნებოდა კერძო კომპანიები, რომლებიც შედიოდა სამხედროების საკუთრებაში და სამხედრო საწარმოების კოორდინაციაში. დიდი იყო სამხედროების წილი სახელმწიფო მოხელეთა შორის. სახელმწიფო სფეროში სამხედროების უფრო დიდი ინტეგრაცია მოხდა სამხრეთ კორეასა და ტაივანში. არსებული მაგალითების საფუძველზე შეიძლება განზოგადდეს, რომ არსებობს ერთგვარი კორელაცია არმიის მიერ პოლიტიკური ძალაუფლების ექსპანსიასა და ეკონომიკურ სფეროში სამხედროების აქტივობებს შორის. (H. Bienen, J. Moore ,,The Sudan” Military Economic Corporations”, ,,Armed Forces and Society, vol.13, No 4, Summer 1987).