კონვენციის მე-10 მუხლის თანახმად,

„ყველას აქვს უფლება გამოხატვის თავისუფლებაზე. ეს უფლება მოიცავს პირის თავისუფლებას, ჰქონდეს შეხედულებები, მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია და მოსაზრებები საჯარო ხელისუფლების მიერ ჩარევის გარეშე და საზღვრების მიუხედავად. ეს მუხლი არ უშლის ხელს სახელმწიფოებს, მოითხოვონ რადიოსამაუწყებლო, სატელევიზიო ან კინემატოგრაფიულ წარმოებათა ლიცენზირება.

ამ თავისუფლებათა განხორციელება, რამდენადაც იგი აკისრებს მას ვალდებულებებსა და პასუხისმგებლობას, შეიძლება დაექვემდებაროს ისეთ ფორმალობებს, პირობებს, შეზღუდვებს ან სანქციებს, რომლებიც გათვალისწინებულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში ეროვნული უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებისათვის, უწესრიგობის ან დანაშაულის თავიდან აცილებისათვის, ჯანმრთელობის ან ზნეობის დაცვისათვის, სხვათა რეპუტაციის ან უფლებათა დაცვისათვის, საიდუმლო ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან აცილების ან სასამართლო ხელისუფლების ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის შენარჩუნებისათვის.“

1976 წლის დეკემბერში ევროპულმა სასამართლომ Handyside-ს საქმეში ხაზი გაუსვა დემოკრატიულ საზოგადოებაში გამოხატვის თავისუფლების მნიშვნელობას:

„გამოხატვის თავისუფლება წარმოადგენს დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთ არსებით საფუძველს, მისი პროგრესისა და თითოეული ადამიანის განვითარების ერთ-ერთ ძირითად პირობას. მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, იგი გამოიყენება არა მარტო „ინფორმაციისა“ და „მოსაზრებების“ მიმართ, რომლებსაც ბევრი იზიარებს, ან გულგრილად ეკიდება, არამედ იმათ მიმართაც, რომლებიც შეურაცხმყოფელი, თავზარდამცემი ან შემაშფოთებელია სახელმწიფოს ან მოსახლეობის ნაწილისთვის. ამგვარია მოთხოვნები პლურალიზმისა, შემწყნარებლობისა და ფართო თვალთახედვისა, რომელთა გარეშეც შეუძლებელია დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა“.¹

აქედან გამომდინარე, აღარ ბადებს რაიმე კითხვას ის ფაქტი, რომ სტრასბურგის სასამართლომ ხაზგასმით აღნიშნა საქმეში Autronic AG v. Switzerland:²

„მე-10 მუხლი გამოიყენება ყველასთან მიმართებაში, იქნება ეს ფიზიკური თუ იურიდიული პირი“.

ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლის პირველი პუნქტის მეორე წინადადება გარკვეულ მინიშნებას აკეთებს გამოხატვის თავისუფლების შინაარსზე. იგი ვრცელდება როგორც „გამოხატვის თავისუფლებაზე“, ასევე ინფორმაციისა და მოსაზრებების მიღებისა და გავრცელების თავისუფლებაზე“.

საქმეში Lingens v. Austria განმცხადებელი მსჯავრდებულ იქნა საგაზეთო სტატიების მეშვეობით გარკვეული გამოთქმების გამოყენებისათვის („დაბალი ხარისხის ოპორტუნიზმი“, „ამორალური“, „უღირსი“) ფედერალური კანცლერის მიმართ. სასამართლომ დაადგინა, რომ

„ფაქტებსა და შეფასებით მსჯელობებს შორის მნიშვნელოვანი განსხვავება უნდა გაკეთდეს. ფაქტების არსებობა შეიძლება დემონსტრირებულ იქნეს, მაშინ როდესაც შეფასებითი მსჯელობა არ ექვემდებარება მტკიცებას“.³

საქმეში Leander v. Sweden ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, თუ რას მოიცავს ინფორმაციის მიღების თავისუფლება, აღიარა რა როგორც იმ ინფორმაციის მიღების უფლებად, რომლის გადაცემის სურვილიც აქვს მის მფლობელს.

„ევროპული სასამართლო აღნიშნავს, რომ ინფორმაციის მიღების თავისუფლება უკრძალავს მთავრობას, შეზღუდოს პირი იმ ინფორმაციის მიღებაში, რომლის მიწოდებაც სხვებს უნდათ ან შესაძლებელია უნდოდეთ მისთვის. მე-10 მუხლი მსგავს გარემოებებში ... სახელმწიფოს არ აკისრებს ინფორმაციის გავრცელების პოზიტიურ ვალდებულებას“.⁴

გამოხატვის თავისუფლება გულისხმობს აგრეთვე ინფორმაციის გავრცელების თავისუფლებასაც. საქმეში Müller and Others v. Switzerland ევროპულმა სასამართლომ მიუთითა გამოხატვის თავისუფლებაზე ხელოვნების ნიმუშის სახით. როგორც მან აღნიშნა, მე-10 მუხლი

„... მოიცავს მხატვრული გამოხატვის თავისუფლებას - უპირატესად ინფორმაციისა და მოსაზრებების მიღებისა და გავრცელების ფარგლებში - რაც იძლევა ყველა სახის კულტურული, პოლიტიკური და სოციალური ინფორმაციისა და მოსაზრებების საზოგადოებრივ დონეზე გაცვლის შესაძლებლობას“.⁵

რა თქმა უნდა, არ არის საკმარისი, თავისუფალი იყოს ინფორმაციის მიღება და გავრცელება. აგრეთვე მნიშვნელოვანი ფაქტორია აუცილებელ ტექნიკურ საშუალებებზე ხელმისაწვდომობა. როგორც ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა ზემოხსენებულ Autronic AG-ის საქმეზე, მე-10 მუხლი გამოიყენება არა მარტო ინფორმაციის შინაარსთან მიმართებაში, არამედ აგრეთვე გადაცემის ან მიღების საშუალებაზე, რამდენადაც საშუალებაზე დაწესებული ნებისმიერი შეზღუდვა გარდაუვლად განაპირობებს ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების უფლების ხელყოფას.⁶ აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სტრასბურგის სასამართლომ Ekin Associationis საქმეში დაადგინა, რომ კონვენციის მე-10 მუხლით აღიარებული უფლებები მოქმედებს „საზღვრების მიუხედავად“.⁷ ასე რომ, რეგულირების იმ წესების არსებობა, რომლებიც დაკავშირებულია უშუალოდ უცხოურ გამოცემებთან, ევროპული სასამართლოს აზრით, „ეწინააღმდეგება კონვენციის მე-10 მუხლის 1-ელ პუნქტს“ (პუნქტი 62).

ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის თანახმად, გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლება აბსოლუტური არ არის. სახელმწიფოს უფლება აქვს, განახორციელოს მართლზომიერი ჩარევა გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლებაში (მიუხედავად იმ საშუალებისა, რომლითაც შეხედულება, ინფორმაცია და მოსაზრებებია გამოხატული), მხოლოდ მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტში ჩამოყალიბებული პირობების შესაბამისად. ამ კონტექსტში განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს მე-10 მუხლის 1-ლი პუნქტის მესამე წინადადებასა (ეს მუხლი არ უშლის ხელს სახელმწიფოებს, მოითხოვონ რადიოსამაუწყებლო, სატელევიზიო ან კინემატოგრაფიულ წარმოებათა ლიცენზირება) და მე-2 პუნქტს შორის არსებული ურთიერთკავშირი. სასამართლომ განაცხადა, რომ მე-3 წინადადების მიზანს წარმოადგენს:

„ნათლად განსაზღვროს სახელმწიფოების უფლება, ლიცენზირების სისტემის საშუალებით დაარეგულირონ ის საშუალებები, რომლებითაც მაუწყებლობა მოწესრიგებულია მათ ტერიტორიებზე, განსაკუთრებით კი ტექნიკური ასპექტები. ტექნიკური ასპექტები უდავოდ მნიშვნელოვანია, მაგრამ ლიცენზიის გაცემა ან მასზე უარის თქმა შესაძლებელია ასევე იყოს პირობითი სხვა თვალსაზრისით, რომელიც მოიცავს ისეთ საკითხებს, როგორიცაა: შესაბამისი სამაუწყებლო სადგურის ხასიათი და მიზნები, მისი პოტენციური აუდიტორია ეროვნულ, რეგიონალურ თუ ადგილობრივ დონეზე, სპეციფიკური აუდიტორიის უფლებები და მოთხოვნილებები, აგრეთვე ის ვალდებულებები, რომლებიც გამომდინარეობს საერთაშორისო აქტებიდან. აღნიშნულმა შესაძლებელია მიგვიყვანოს ჩარევამდე, რომლის მიზანი გამართლებული იქნება პირველი პუნქტის მესამე წინადადების თანახმად, თუნდაც ეს უკანასკნელი არ შეესაბამებოდეს მე-2 პუნქტში ჩამოყალიბებულ რომელიმე მიზანს. თუმცაღა, ასეთი ჩარევის შესაბამისობა შეფასებულ უნდა იქნეს მე-2 პუნქტის სხვა მოთხოვნათა კონტექსტში“.⁸

თუკი ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტში ჩამოყალიბებული პირობები არ არის შესრულებული, გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვა ჩაითვლება კონვენციის დარღვევად. მართლზომიერი შეზღუდვის შემთხვევები ზუსტად უნდა იქნეს განსაზღვრული კანონში და დასაშვებია მხოლოდ იმ შემთხვევებში, როდესაც ისინი მიჩნეულია აუცილებლად დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტით ნებადართული შეზღუდვები, რომელთა დაწესებაც შესაძლებელია მოხდეს გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლების განხორციელებაზე, იყოფა 3 კატეგორიად:

ზემოხსენებული ჩამონათვალი შესაძლებელია საკმაოდ ვრცლად გამოიყურებოდეს, მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ იმისათვის, რათა დასაშვებად ჩაითვალოს, ნებისმიერი შეზღუდვა კანონით უნდა იყოს განსაზღვრული და აუცილებელი „დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

ევროპულმა სასამართლომ ერთმნიშვნელოვნად განმარტა, რომ

„ჩარევის აუცილებლობის დადგენისას ხელშემკვრელი სახელმწიფოები სარგებლობენ შეფასების ზღვრით, მაგრამ აღნიშნული ზღვარი ექვემდებარება ევროპულ ზედამხედველობას და გამომდინარეობს თითოეული შემთხვევიდან. იქ, სადაც ადგილი ჰქონდა მე-10 მუხლის 1-ლი პუნქტით უზრუნველყოფილ უფლებათა და თავისუფლებათა განხორციელებაში ჩარევას, კონტროლი უნდა იყოს მკაცრი მოცემული უფლების მნიშვნელობიდან გამომდინარე; ამ უფლებათა მნიშვნელობა მრავალჯერ იქნა ხაზგასმული სასამართლოს მიერ. მათი შეზღუდვის აუცილებლობა დამაჯერებლად უნდა იქნეს დასაბუთებული“.⁹

გამოხატვის თავისუფლების ნებისმიერი შეზღუდვა, პირობა ან ჩარევის რაიმე ფორმა შეიძლება მხოლოდ გამოყენებულ იქნეს ამ თავისუფლების კონკრეტულ განხორციელებაზე. გამოხატვის თავისუფლების უფლების შინაარსი არასდროს უნდა იქნეს ხელყოფილი. ამ თვალსაზრისით ევროპული კონვენციის მე-17 მუხლში ნათქვამია:

„წინამდებარე კონვენციაში არაფერი შეიძლება განიმარტოს იმგვარად, რომ გულისხმობდეს რომელიმე სახელმწიფოს, ჯგუფის ან პირის უფლებას, მონაწილეობდეს რაიმე საქმიანობაში ან განახორციელოს რაიმე ქმედება, რომელიც მიზნად ისახავს კონვენციით გათვალისწინებულ უფლებათა და თავისუფლებათა განადგურებას ან ამ უფლებათა და თავისუფლებათა იმაზე მეტად შეზღუდვას, ვიდრე ეს დადგენილია კონვენციით“.

სრულიად აშკარაა, რომ ერთი უფლების შინაარსის შეზღუდვა უთანაბრდება აღნიშნული უფლების განადგურებას.

Rommelfanger-ის საქმეზე¹⁰ ადამიანის უფლებათა ევროპულმა კომისიამ აღნიშნა, რომ სახელმწიფოებს ეკისრებათ პოზიტიური ვალდებულება, უზრუნველყონ, საჯარო მოხელის მიერ გამოხატვის თავისუფლების განხორციელება არ დაექვემდებაროს ისეთ შეზღუდვებს, რომლებიც ხელყოფს ამ უფლების არსს.

გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებისას შესაძლო ჩარევების (ფორმალობები, პირობები, შეზღუდვები ან სანქციები) დიაპაზონი ძალიან ფართოა. არ არსებობს წინასწარ დადგენილი ფარგლები. სასამართლო თითოეულ კონკრეტულ საქმეზე განიხილავს და იღებს გადაწყვეტილებას, ადგილი აქვს თუ არა ჩარევას, ითვალისწინებს რა ეროვნული ხელისუფლების მიერ გამოყენებული კონკრეტული ზომის შემზღუდველ გავლენას გამოხატვის თავისუფლების განხორცილებაზე. ასეთი ჩარევა შეიძლება იყოს: სისხლის სამართლებრივი მსჯავრდება¹¹ (ჯარიმა ან თავისუფლების აღკვეთა), სამოქალაქო ზიანის ანაზღაურების ვალდებულება,¹² პუბლიკაციის აკრძალვა,¹³ გაზეთში პირის სურათის გამოქვეყნების აკრძალვა,¹⁴ პუბლიკაციების ან სხვა ნებისმიერ საშუალებათა კონფისკაცია, რომელთა მეშვეობითაც ხორციელდება მოსაზრების გამოხატვა ან ინფორმაციის გადაცემა,¹⁵ სამაუწყებლო ლიცენზიის გაცემაზე უარი,¹⁶ ჟურნალისტის პროფესიის განხორციელების აკრძალვა, სასამართლოს ან ხელისუფლების სხვა ორგანოს ბრძანება ჟურნალისტური წყაროების გამჟღავნების თაობაზე და/ან სასჯელის დაკისრება ამის შეუსრულებლობის გამო,¹⁷ სახელმწიფოს მეთაურის განცხადება, რომ საჯარო მოხელე არ იქნება დანიშნული საჯარო თანამდებობაზე მის მიერ გაკეთებული განცხადების გამო¹⁸ და ა.შ.

ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტის შესაბამისად, ნებისმიერი ხელშემკვრელი მხარის შიდა ხელისუფლებას შეუძლია ჩაერიოს გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებაში, როდესაც შესრულებულია სამი ერთობლივი პირობა:

კონვენციის მე-10 მუხლის ძირითადი როლი ყველა ადამიანის გამოხატვის თავისუფლების დაცვაა. ამდენად, სტრასბურგის სასამართლომ შეიმუშავა მე-2 პუნქტში ჩამოყალიბებული შესაძლო შეზღუდვების მკაცრი იმპლემენტაციის წესები.¹⁹

არსებითად, სასამართლომ დააწესა სამართლებრივი სტანდარტი, რომ ნებისმიერ ზღვარზე მყოფ საქმეში უპირატესობა უნდა მიეცეს პირის გამოხატვის თავისუფლებას და არა სახელმწიფოს მიერ უფრო მნიშვნელოვანი ინტერესების მტკიცებას.

სახელმწიფოს ჩარევა კანონიერად ჩაითვლება, თუ ევროპული სასამართლო დაადგენს, რომ სამივე მოთხოვნა შესრულებულია. მტკიცების ტვირთი სამივე მოთხოვნის შესრულების შესახებ ეკისრება სახელმწიფოს. სასამართლო განიხილავს სამივე პირობას ზემოხსენებული რიგითობის მიხედვით. სასამართლო, დაადგენს რა, რომ სახელმწიფომ ვერ შეძლო სამიდან ერთ-ერთი მოთხოვნის შესრულება მაინც, აღარ განაგრძობს საქმის განხილვას და იღებს გადაწყვეტილებას, რომ შესაბამისი ჩარევა იყო გაუმართლებელი, და, შესაბამისად, ადგილი აქვს გამოხატვის თავისუფლების დარღვევას.

ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა დაიცვან სამივე მოთხოვნა, როდესაც განიხილავენ და გადაწყვეტენ გამოხატვის თავისუფლებასთან დაკავშირებულ საქმეებს.

გარდა ამისა, გამოხატვის თავისუფლებაში ნებისმიერი ჩარევა უნდა ეფუძნებოდეს ეროვნულ კანონმდებლობას. როგორც წესი, ეს ნიშნავს პარლამენტის მიერ მიღებულ და გამოქვეყნებულ დაწერილ კანონს. სწორედ ეროვნულმა პარლამენტმა უნდა გადაწყვიტოს, შესაძლებელია თუ არა ამგვარი შეზღუდვა.

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ მხოლოდ რამდენიმე საქმეში დაუშვა, რომ საერთო სამართლის ნორმები ან საერთაშორისო სამართლის პრინციპები წარმოადგენდა გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევის სამართლებრივ საფუძველს.²⁰

ეს მოთხოვნა აგრეთვე მიუთითებს კანონმდებლობის ხარისხზეც, თუნდაც იგი პარლამენტის მიერ იყოს მიღებული. სტრასბურგის სასამართლომ არაერთგზის განაცხადა, რომ კანონი უნდა იყოს საჯარო, ხელმისაწვდომი და განჭვრეტადი.²¹

___________________

1. Handyside v. the United Kingdom, განაცხადი № 5493/72, სერია A №24.

2. Autronic AG v. Switzerland, განაცხადი № 12726/87, სერია A №178.

3. Lingens v. Austria, ganacxadi № 9815/82, სერია A №103.

4. Leander v. Sweden, განაცხადი № 9248/81, სერია A №116.

5. Müller and Others v. Switzerland, განაცხადი 10737/84, სერია A №133.

6. Autronic AG v. Switzerland, განაცხადი №12726/87, სერია A №178.

7. 2001 წლის 17 ივლისი, პუნქტი 62.

8. Informationsverein Lentia and others-ის საქმეზე გამოტანილი განაჩენი, 1993 წლის 24 ნოემბერი, სერია A №276, პუნქტი 32.

9. Autronic AG-ის საქმეზე გამოტანილი განაჩენი, 1990 წლის 22 მაისი, სერია A №178, პუნქტი 61.

10. Rommelfanger v. the Federal Republic of Germany, 1989 წ.

11. Barfod v. Denmark, 1989 w.; Lingens v. Austria, 1986 w.; Dalban v. Romania, 1999 წ.

12. Müller and Others v. Switzerland, 1988 წ.

13. Sunday Times (No. 2) v. the United Kingdom, 1991 w.; Observer and Guardian v. the United Kingdom, 1991 წ

14. News Verlags GmbH & CoKG v. Austria, 2000 წ.

15. Handyside v. the United Kingdom, 1976 წ.; Müller and Others v. Switzerland, 1988 წ

16. Autronic AG v. Switzerland, 1990 წ.

17. Goodwin v. the United Kingdom, 1996 წ.

18. Wille v. Liechtenstein, 1999 წ.

19. Sunday Times v. the United Kingdom, 1979 წ.

20. თუმცაღა, ევროპული სასამართლოს მიერ განაჩენის გამოტანის შემდგომ ამ სფეროში მიღებულ იქნა ფორმალური კანონმდებლობა.

21. Sunday Times v. the United Kingdom, 1979 წ.

კონფლიქტს „ზნეობასა“ და გამოხატვის თავისუფლებას შორის მივყავართ პროპორციულობის პრინციპის ახალ ინტერპრეტაციამდე. პრინციპში, ამგვარ შემთხვევებში სასამართლო ეროვნულ ხელისუფლებას უტოვებს შეფასების ფართო ზღვარს, რაც გამართლებულია „ზნეობის“ სპეციფიკით თითოეულ წევრ სახელმწიფოში ან თუნდაც ერთი და იმავე ქვეყნის სხვადასხვა რეგიონებში.

სასამართლომ მიუთითა ზნეობის ერთიანი ცნების არარსებობაზე ხელშემკვრელი სახელმწიფოების ტერიტორიის ფარგლებში. ევროპულმა სასამართლომ განმარტა, რომ ეროვნული სასამართლოები უკეთეს პოზიციაში იმყოფებიან, ვიდრე საერთაშორისო მოსამართლე, მიიღონ გადაწყვეტილება „ზნეობის“ საკითხებზე, თავიანთ სახელმწიფოებში რეალობასთან შესაბამისობის მხედველობაში მიღებით.

ეროვნულმა სასამართლოებმა მხედველობაში უნდა მიიღონ ის ფაქტი, რომ დაუშვებელია გამოხატვის თავისუფლების ზოგადი და/ან მუდმივი აკრძალვა, თუნდაც ისეთ მგრძნობიარე სფეროებში, როგორიცაა ზნეობა. ეროვნულ სასამართლოებს ეძლევათ სახელმძღვანელო მითითებები პროპორციულობის პრინციპის გამოყენებისას: მნიშვნელოვანია გამოხატვის სამიზნე ჯგუფი, მხედველობაშია აგრეთვე მისაღები ბავშვები და ახალგაზრდები; გათვალისწინებული უნდა იყოს ღონისძიებები, რომლებიც ზღუდავს გამოხატვის ფორმაზე ხელმისაწვდომობას, რაც წარმოადგენს ზრუნვას „ამორალური“ ზეგავლენის შემცირებაზე; თვითნებობის თავიდან აცილების მიზნით დადგენილ უნდა იქნეს „ზნეობისათვის“ მიყენებული რეალური ზიანი.

სხვათა რეპუტაციისა და უფლებების დაცვა არის „კანონიერი მიზანი“, რომელზეც ყველაზე ხშირად მიუთითებს ეროვნული ხელისუფლება გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვისას. ყველაზე მეტად იგი გამოიყენება პოლიტიკოსებისა და საჯარო მოხელეების კრიტიკისაგან დასაცავად. სწორედ ამიტომ ამ საკითხთან დაკავშირებით ევროპულმა სასამართლომ განავითარა ფართო პრეცედენტული სამართალი, რომელიც ახდენს გამოხატვის თავისუფლებისათვის, და კერძოდ, პრესისათვის მინიჭებული ძლიერი დაცვის დემონსტრირებას. მედიის პრივილეგირებული როლი გამომდინარეობს სასამართლოს იმ შეხედულებიდან, რომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია პოლიტიკურ გამოხატვას როგორც საარჩევნო პროცესის, ისე საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე ყოველდღიური საკითხების კუთხით. ენობრივ მხარესთან დაკავშირებით ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დასაშვებად მიიჩნია მკაცრი და უხეში კრიტიკა, ისევე როგორც შეფერადებული გამოთქმები, რამდენადაც ამ უკანასკნელს აქვს უპირატესობა, ყურადღება მიაპყროს პოლემიკურ საკითხებზე.

„დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ ჩარევის აუცილებლობის მოთხოვნის შეფასებისას სტრასბურგის სასამართლომ განავითარა მთელი რიგი ძალიან მნიშვნელოვანი პრინციპები. პოლიტიკოსებმა უნდა გამოავლინონ უფრო მაღალი შემწყნარებლობა მედიის კრიტიკასთან მიმართებაში:

„პრესის თავისუფლება საზოგადოებას აძლევს პოლიტიკური ლიდერების შესახებ მოსაზრებისა და დამოკიდებულების გამოვლენისა და ჩამოყალიბების ერთ-ერთ საუკეთესო საშუალებას. უფრო ზოგადად, პოლიტიკური დებატების თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების ბირთვს წარმოადგენს, რაც უპირატესია კონვენციის შესაბამისად. დასაშვები კრიტიკის ზღვარი უფრო ფართოა პოლიტიკოსთან, ვიდრე კერძო პირთან მიმართებაში. ამ უკანასკნელისაგან განსხვავებით, პირველი გარდუვალად და შეგნებულად უქვემდებარებს ზედმიწევნით განხილვას თავის თითოეულ სიტყვასა თუ ქმედებას ჟურნალისტებისა და მთლიანად საზოგადოების მიერ და იგი უნდა ავლენდეს უფრო ფართო შემწყნარებლობას.“

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ არ გამორიცხა პოლიტიკოსის რეპუტაციის დაცვა, მაგრამ განმარტა, რომ

„ასეთ შემთხვევებში ამგვარი დაცვის მოთხოვნები უნდა შეფასებულ იქნეს პოლიტიკური საკითხების ღია განხილვების ინტერესთან შესაბამისობაში.“

სტრასბურგის სასამართლომ ხაზგასმით მიუთითა განსხვავებაზე „ფაქტებსა“ და „შეფასებით მსჯელობებს“ შორის და აღნიშნა, რომ „შეფასებითი მსჯელობების“ დამტკიცება შეუძლებელია. განმცხადებლის მოსაზრებები კანცლერის პოლიტიკური ქცევის შესახებ წარმოადგენდა მოსაზრებების გამოხატვისა და გავრცელების უფლებას. ფაქტების არსებობა შეიძლება დამტკიცებულ იქნეს, მაშინ როდესაც შეფასებითი მსჯელობის ნამდვილობა არ ექვემდებარება მტკიცებას. დამტკიცების მოთხოვნა შეფასებით მსჯელობასთან მიმართებაში ხელყოფს შეხედულებების თავისუფლების არსს.

ამგვარად, Dalban-ის საქმეში ევროპულმა სასამართლომ განმარტა, რომ

„მიუღებელია, ჟურნალისტს ჩამოერთვას უფლება, გამოხატოს კრიტიკული შეფასებითი მსჯელობები, თუ ვერ შეძლებს მათი ჭეშმარიტების დამტკიცებას“.

თუმცაღა, თვითონ პრესის თავისუფლებაც არ არის აბსოლუტური^.1

ევროპული სასამართლოს პრინციპების შესაბამისად, ნებისმიერი შიდა კანონმდებლობა, რომელიც იცავს პოლიტიკოსებს და, ზოგადად მაღალი თანამდებობის პირებს (როგორიცაა: პრეზიდენტი, პრემიერ-მინისტრი, მინისტრები, პარლამენტის წევრები და ა.შ.) სპეციალური ან უფრო მძიმე სასჯელით შეურაცხყოფის ან ცილისწამების წინააღმდეგ, და კერძოდ, პრესის მიერ, შეუთავსებელია მე-10 მუხლთან. როდესაც ასეთი დებულებები არსებობს და მათზე მიუთითებენ პოლიტიკოსები, ეროვნულმა სასამართლოებმა თავი უნდა შეიკავონ მათი გამოყენებისაგან. ნაცვლად ამისა, ისინი უნდა დაეყრდნონ ზოგად სამართლებრივ დებულებებს შეურაცხყოფისა და ცილისწამების შესახებ.

უფრო მეტიც, როდესაც პოლიტიკოსების პატივი და რეპუტაცია წინააღმდეგობაში მოდის პრესის თავისუფლებასთან, ეროვნულმა სასამართლოებმა ფრთხილად უნდა გამოიყენონ პროპორციულობის პრინციპი და გადაწყვიტონ, ჟურნალისტის მსჯავრდება არის თუ არა აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

„სხვათა უფლებები“, კერძოდ, რელიგიური თავისუფლება გამოხატვის თავისუფლების წინააღმდეგ ევროპული სასამართლოს მიერ განხილულ იქნა Otto-Preminger Institut-ის საქმეში.²

სასამართლოს წინაშე მთავრობა ამტკიცებდა, რომ ფილმის კონფისკაცია მიზნად ისახავდა „სხვათა უფლებების“, კერძოდ, რელიგიური გრძნობების პატივისცემის უფლების დაცვასა და „უწესრიგობის თავიდან აცილებას“.

„სხვათა უფლებათა“ დაცვის აუცილებლობა ინფორმაციის გავრცელებისა და მიღების თავისუფლების წინააღმდეგ აგრეთვე სასამართლომ განიხილა ტელევიზიით გადაცემული ზოგიერთი რასისტული განცხადების კონტექსტში იმ ერთადერთი მიზნით, რომ საზოგადოებისათვის მიეწოდებინათ ინფორმაცია რასისტული შეხედულებების გამავრცელებლების შესახებ.³

___________________

1. Tammer v. Estonia, 2001 წ.

2 Otto-Preminger Institut v. Austria, 1994 წ.

3 Jersild v. Denmark, 1994 წ.

სტრასბურგის სასამართლოს სასამართლო პრაქტიკა ამ საკითხთან დაკავშირებით აჩვენებს, რომ, თუმცა სასამართლო ხელისუფლება სარგებლობს სპეციალური დაცვით, იგი არ ფუნქციონირებს ვაკუუმში და, რომ საკითხები მართლმსაჯულების განხორციელების შესახებ შეიძლება წარმოადგენდეს საზოგადოებრივი განხილვის ნაწილს.

ევროპულმა სასამართლომ ცნო, რომ სასამართლო ხელისუფლების წევრები უნდა სარგებლობდნენ საზოგადოებრივი ნდობით და, შესაბამისად, დაცული უნდა იყვნენ ფაქტობრივ საფუძველს მოკლებული დესტრუქციული თავდასხმებისაგან. უფრო მეტიც, რამდენადაც მათ აქვთ დისკრეციის ვალდებულება, მოსამართლეებს არ შეუძლიათ უპასუხონ საჯაროდ სხვადასხვა კრიტიკაზე, რისი უფლებამოსილებაც, მაგალითად, აქვთ პოლიციელებს. შემდგომ სასამართლომ განიხილა სტატიები და აღნიშნა, რომ მოცემული იყო ბევრი დეტალი, მათ შორის ექსპერტთა დასკვნები, რომლებიც მიუთითებდა ჟურნალისტების მიერ სერიოზული გამოძიების ჩატარებაზე, სანამ ამის შესახებ აცნობებდნენ საზოგადოებას. სტატიები წარმოადგენდა ინცესტის შესახებ ფართო საზოგადოებრივი განხილვის ნაწილს, აგრეთვე იმის შესახებ, თუ როგორ მოაგვარა ეს საკითხი სასამართლო ხელისუფლებამ. სათანადოდ შეაფასა რა საზოგადოების უფლება, ინფორმირებული იყოს საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხებზე, ევროპულმა სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილება არ იყო „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ და, ამდენად, ადგილი ჰქონდა მე-10 მუხლის დარღვევას.

პრინციპში, მოსამართლის კრიტიკა პრესის მიერ ხორციელდება სასამართლო სისტემის არაეფექტურობის, მოსამართლეთა დამოუკიდებლობისა თუ მიუკერძოებლობის შესახებ დებატების კონტექსტში. ასეთი საკითხები ყოველთვის მნიშვნელოვანია საზოგადოებისათვის და არ უნდა დარჩეს საზოგადოებრივი განხილვის მიღმა, კერძოდ, იმ ქვეყანაში, რომელშიც ვითარდება დამოუკიდებელი ეფექტიანი სასამართლო ხელისუფლება. სწორედ ამიტომ, ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა აწონონ არსებული ინტერესები და ღირებულებები საქმესთან დაკავშირებით, როდესაც ადგილი აქვს მოსამართლეთა ან სასამართლო ხელისუფლების სხვა მოხელეთა კრიტიკას. სასამართლომ უნდა დაადგინოს ბალანსი შესაბამისი მოსამართლის პატივსა და პრესის თავისუფლებას შორის, გააშუქოს საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხები და განსაზღვროს პრიორიტეტი დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

უდავოდ, როდესაც კრიტიკა უპირატესად მიზნად ისახავს სასამართლო ხელისუფლების წევრების შეურაცხყოფას ან ცილისწამებას მართლმსაჯულების განხორციელების შესახებ საზოგადოებრივ განხილვებში წვლილის შეტანის გარეშე, გამოხატვის თავისუფლებისათვის მინიჭებული დაცვა შეიძლება უფრო ვიწრო იყოს. ამ თავში სხვა მნიშვნელოვანი საკითხია სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილების საჯაროდ გაპროტესტების შესაძლებლობა.

გამოხატვის თავისუფლების განსაკუთრებული შემადგენელი ნაწილია ჟურნალისტური წყაროების დაცვა, რაც შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს მე-2 პუნქტში აღნიშნულ რომელიმე კანონიერ მიზანს. Godwin-ის საქმეზე¹ გამოტანილი განაჩენი მნიშვნელოვანია ბალანსის დასადგენად, ერთი მხრივ, მართლმსაჯულების ინტერესებსა და სხვათა უფლებებს, ხოლო, მეორე მხრივ, წყაროების დაცვის სურვილს შორის.

„გამოხატვის თავისუფლება წარმოადგენს დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთ არსებით საფუძველს და, რომ განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა პრესისათვის მინიჭებული დაცვა“, სტრასბურგის სასამართლომ შემდგომში განმარტა:

„ჟურნალისტის ინფორმაციის წყაროების დაცვა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წინაპირობაა პრესის თავისუფლებისათვის, როგორც ეს ასახულია მთელი რიგი ხელშემკვრელი სახელმწიფოების კანონმდებლობასა და პროფესიული ქცევის კოდექსებში და განმტკიცებულია ჟურნალისტური წყაროების შესახებ რამდენიმე საერთაშორისო დოკუმენტით [...]. ამგვარი დაცვის გარეშე წყაროებს შეიძლება ხელი შეეშალოთ, დაეხმარონ პრესას საზოგადოების ინფორმირებაში საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხებზე. შედეგად, პრესის, როგორც საზოგადოებისათვის მნიშნელოვანი დარაჯის, როლი შეიძლება დაკნინდეს და ხელყოფილ იქნეს პრესის უნარი, უზრუნველყოს ზუსტი და სანდო ინფორმაცია.“

Goodwin-ის საქმეზე გამოტანილი განაჩენის შემდეგ ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტმა 2000 წლის 8 მარტს მიიღო R 2000) 7 რეკომენდაცია ჟურნალისტთა უფლების შესახებ, არ გაამჟღავნონ ინფორმაციის წყარო. იმ ქვეყნებში, სადაც ჟურნალისტური წყაროს სამართლებრივი დაცვა არ ხორციელდება, სასამართლოებმა უნდა უზრუნველყონ იგი როგორც ევროპული კანონდებლობის ნაწილი, როგორიცაა სტრასბურგის სასამართლოს დადგენილება Godwin-ის საქმეში, და როგორც საერთაშორისო აღიარებული ნორმების ნაწილი. ეროვნულმა სასამართლოებმა უნდა დაიცვან გამოხატვის თავისუფლება, რომელიც მოიცავს ჟურნალისტური წყაროების დაცვის აუცილებლობას ყველა შემთხვევაში, მათ შორის, როდესაც ჟურნალისტები გამოდიან ბრალდებულის ან მოწმის როლში. ამ დროს ეროვნული სასამართლოები უნდა ხელმძღვანელობდნენ პროპორციულობის პრინციპითა და პრესის როლით დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

___________________

1. Goodwin v. the United Kingdom, 1996 წ.

გამოხატვის თავისუფლების მნიშვნელოვანი გარანტიების უზრუნველყოფის ფორუმს წარმოადგენს გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია. აზრის, გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლებას იცავს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ფარგლებში მიღებული სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებათა საერთაშორისო პაქტის მე- 19 მუხლი, რომლის მიხედვით:

„1. თითოეულ ადამიანს აქვს უფლება, ჰქონდეს მოსაზრებები ვინმეს ჩარევის გარეშე.

2.თითოეულ ადამიანს აქვს უფლება გამოხატვის თავისუფლებაზე; ეს უფლება მოიცავს თავისუფლებას, მიუხედავად საზღვრებისა, მოიძიოს, მიიღოს და გაავრცელოს ყველა სახის ინფორმაცია და მოსაზრებები ზეპირად, წერილობით ან პრესის მეშვეობით, ხელოვნების სახით ან ნებისმიერი სხვა საშუალებით საკუთარი არჩევანისამებრ.

3.ამ მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული უფლებებით სარგებლობა განსაკუთრებულ ვალდებულებებსა და განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობას გულისხმობს. შესაბამისად, იგი შეიძლება დაექვემდებაროს გარკვეულ შეზღუდვებს, რომლებიც გათვალისწინებულია კანონით და აუცილებელია

ა. სხვა პირთა უფლებებისა და რეპუტაციის პატივისცემისათვის;

ბ.სახელმწიფო უსაფრთხოების, საზოგადოებრივი წესრიგის, მოსახლეობის ჯანმრთელობისა თუ ზნეობის დასაცავად.“

ხსენებულ მუხლში სიმბოლიზირებულია ადამიანის უფლებათა პირველი თაობის ორი დიდი კატეგორია - სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები, რომლებმაც განაპირობეს საერთაშორისო პაქტის სახელწოდება.

მე-19 მუხლის 1-ლი პუნქტის ფორმულირებულ იქნა ხანგრძლივი დისკუსიების შედეგად, რომელთა დროსაც დომინირებდა ის შეხედულება, რომ აზრის თავისუფლება და გამოხატვის თავისუფლება ორი სხვადასხვა უფლებაა. აზრის თავისუფლება მიჩნეული იყო კერძო საკითხად, რომელიც გონების სფეროს მიეკუთვნებოდა, ხოლო გამოხატვის თავისუფლება წარმოადგენდა საზოგადოებრივ ანუ ადამიანთა შორის ურთიერთობების საკითხს. აზრის თავისუფლება, ამდენად, აბსოლუტურად იქნა მიჩნეული, რომელიც, გამოხატვის თავისუფლებისაგან განსხვავებით, არ ექვემდებარებოდა შეზღუდვებს. ამგვარად, საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის 1-ლი პუნქტი ავალდებულებს მონაწილე სახელმწიფოებს, თავი შეიკავონ აზრის თავისუფლებაში ნებისმიერი ჩარევისაგან, აგრეთვე აუკრძალონ კერძო პირებს ამის განხორციელების საშუალება. რა თქმა უნდა, ყოველთვის არ არის ადვილი, ერთმანეთისაგან გამიჯნულ იქნეს აზრის თავისუფლებაში დაუშვებელი ჩარევა და მოსაზრებების ჩამოყალიბებაზე ყოველდღიური დასაშვები ზემოქმედება სახელმწიფო პროპაგანდის, კერძო რეკლამირების, პირადი საუბრებისა და სხვა შთაბეჭდილებების მეშვეობით. თუმცაღა, უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგადად მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი ვიმსჯელოთ აზრის თავისუფლების უფლების შეზღუდვაზე, როდესაც პირზე ზემოქმედებას აქვს ადგილი მისი ნების წინააღმდეგ ან სულ მცირე მისი დუმილით თანხმობის გარეშე და, როდესაც ხსენებული ხორციელდება ძალადობით, მუქარით ან სხვა მსგავსი დაუშვებელი მეთოდებით. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი, ადამიანის უფლებთა ევროპული კონვენციისა მე-10 მუხლის მსგავსად, მიუთითებს გამოხატვის თავისუფლებაზე ინფორმაციისა და მოსაზრებების მოძიების, მიღებისა და გავრცელების თავისუფლების აღსანიშნავად. მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი de facto იცავს (საზოგადოებრივი) ინფორმაციისა და გამოხატვის თავისუფლების მთლიან სფეროს, ანუ სცდება 1-ლი პუნქტით დაცული (კერძო) მოსაზრებების სფეროს - ინფორმაციისა და მოსაზრებების მოძიებისა და მიღების ან გავრცელების გზით.¹

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი იცავს გამოხატვის თავისუფლებას „ყველა სახის ინფორმაციისა და მოსაზრებებთან“ მიმართებაში (განსხვავებით ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისაგან, რომელიც არ მიუთითებს ყველა სახის ინფორმაციაზე). შესაბამისად, უდავოა, რომ თითოეული სუბიექტური მოსაზრება და შეხედულება, შეფასებით მსჯელობას მოკლებული ინფორმაცია, კომერციული რეკლამა, ხელოვნების ნიმუში, პოლიტიკური კომენტარი იმის მიუხედავად, თუ რამდენად კრიტიკულია იგი, პორნოგრაფია და ა.შ., რომელთა გადაცემაც შესაძლებელია, ხვდება საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის დაცვის სფეროს ქვეშ, რაც შეიძლება დაექვემდებაროს მე-3 პუნქტით გათვალისწინებულ შეზღუდვებს. აქედან გამომდინარე, შეუძლებელია გამოვრიცხოთ ამ მუხლის დაცვის სფეროდან არასასურველი შინაარსის მქონე ინფორმაცია თუ მოსაზრებები, როგორიცაა პორნოგრაფია ან უხამსობა, დაცვის სფეროს შეზღუდული ინტერპრეტაციით. ამასთანავე, საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი იცავს მოსაზრების ან ინფორმაციის ანონიმურ გამოქვეყნებას.²

ინფორმაციისა და მოსაზრებების უბრალო გავრცელება უნდა განსხვავებულ იქნეს იმ ქმედებებისასაგან, რომლებიც ეხება ამ მოსაზრებათა აქტიურ განხორციელებას. მაგალითად, ანტისახელმწიფოებრივი ასოციაციის დაფუძნება, ისევე როგორც მთავრობის გადატრიალებისათვის მომზადებისათვის კონკრეტული ძალისხმევა წარმოადგენს სისხლის სამართლებრივ ქმედებებს, რომლებზეც არ ვრცელდება გამოხატვის თავისუფლების დაცვა, საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული ჩარევის მიუხედავად. თუმცაღა, მონაწილე სახელმწიფოებს არ შეუძლიათ სახელმწიფო უსაფრთხოების უფლება გააფართოვონ იმგვარად, რომ დასჯადი გახადონ და ჩაახშონ მოსაზრებათა უბრალო გამოხატვა, თუნდაც მათი შინაარსი მეტად კრიტიკული იყოს.³

რაც შეეხება გადაცემის ფორმებს, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებათა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის გამოყენების სფეროც საკმაოდ ფართოა. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მსგავრსად, ეს უფლება გარანტირებულია „მიუხედავად საზღვრებისა“.⁴ გარდა ამისა, საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი მიუთითებს არა მარტო ზეპირ, წერილობით ან ბეჭდვით გადაცემაზე, არამედ აგრეთვე ხელოვნების ნიმუშსა და „ნებისმიერ სხვა საშუალებაზე საკუთარი არჩევანისამებრ“. ამგვარ დებულებას არ შეიცავს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია. გარდა ცალსახად სიტყვიერი გადაცემის ფორმისა (სიტყვის, წერის, ტელეკომუნიკაციებისა და პრესის თავისუფლება), დაცულია აგრეთვე აკუსტიკური, ვიზუალური, ელექტრონული და სხვა კომუნიკაციის საშუალებები, კერძოდ, რადიოტელევიზია, ელეტრონული მედია, ფირი, ფოტოგრაფია, მუსიკა, გრაფიკა და სხვა ხელოვნება და ა.შ.

რაც შეეხება რადიოსამაუწყებლო, სატელევიზიო ან კინემატოგრაფიულ წარმოებათა ლიცენზირებას, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებათა საერთაშორისო პაქტი არ ითვალისწინებს ამგვარ დებულებას, რამდენადაც მიჩნეულ იქნა, რომ ხსენებულს შეეძლო გამოეწვია არა მარტო საშუალების, არამედ აგრეთვე მისი შინაარსის კონტროლი, ხოლო ამგვარი ორგანიზაციული კონტროლი ნებისმიერ შემთხვევაში დასაშვებად განიხილებოდა მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტით გათვალისწინებული საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის მიზნით.

___________________

1. M. Nowak, CCPR Commentary, Engel 1993, გვ. 340.

2. იხ. იქვე.

3. იხ. კომიტეტის მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები ურუგვაის, ზაირისა და მადაგასკარის წინააღმდეგ.

4 ეს მითითება გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლების საერთაშორისო ხასიათზე დღეს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს თანამგზავრულ კომუნიკაციებთან მიმართებაში.

მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი იცავს არა მარტო აზრის, არამედ აგრეთვე „ინფორმაციის მოძიების, მიღებისა და გავრცელების თავისუფლებას“. ინფორმაციის აქტიურად მოძიების უფლებას, რომელიც სცდება პასიური მიღების ფარგლებს, არ ითვალისწინებს ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია.

ინფორმაციის მოძიების უფლება მიმართულია ყველა ზოგადად ხელმისაწვდომი ინფორმაციისაკენ. პირის შესახებ პირადი მონაცემებისა და სხვა სპეციფიკური ინფორმაციის კონტექსტში, შესაძლებელია მივიჩნიოთ, რომ შესაბამის პირს აქვს უფლება, ინფორმირებული იყოს ამგვარ მონაცემებზე, თუ ეს არ ეწინაარმდეგება სახელმწიფო საიდუმლოების ან პირად მონაცემთა ბაზის მნიშვნელოვან ინტერესებს.

უდავოა, რომ ინფორმაციის მოძიების უარყოფითი ასპექტი სულ მცირე იმას გულისხმობს, რომ პირი დაცულია სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოების მხრიდან ჩარევისაგან ზოგადად ხელმისაწვდომ ინფორმაციასთან მიმართებაში. მაგალითად, როდესაც უშიშროების ძალები ჟურნალისტს ართმევენ ფირს, რომელიც ასახავს ძალადობრივ შეჯახებას დემონსტრანტებსა და პოლიციას შორის, ან ანადგურებენ მას, ხსენებული უდავოდ წარმოადგენს ინფორმაციის თავისუფლების დარღვევას.¹

__________________

1. მაგალითისათვის იხ. ავსტრიის საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილება ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლის შესახებ, 1987 წლის 16 მარტი, 1987 EuGRZ გვ. 237.

ისევე როგორც აზრის თავისუფლება, გამოხატვის თავისუფლება დაცულია არა მარტო სახელმწიფო ხელისუფლების, არამედ აგრეთვე კერძო მხარეების მიერ ჩარევისაგან. ეს დებულება მნიშვნელოვნად განსხვავდება ევროპული კონვენციისაგან, რომელიც იცავს გამოხატვის თავისუფლებას „საჯარო ხელისუფლების მიერ ჩარევის გარეშე“. ამდენად, სახელმწიფოები ვალდებული არიან, აღკვეთონ ზედმეტი საშუალებების კონცენტრაცია პოზიტიური ღონისძიებებით, როგორიცაა პრესისათვის სახელმწიფოს მიერ დაფინანსებული დახმარების აღმოჩენა. რაც შეეხება ელექტრონულ მედიას, იგი უნდა ითვალისწინებდეს საზოგადოებისათვის ადეკვატურ ხელმისაწვდომობას.¹

Hertzberg-ის საქმეში ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა დაადგინა, რომ ფინეთი იყო უშუალოდ პასუხისმგებელი სამაუწყებლო კომპანიისათვის, „რომელშიც სახელმწიფოს ჰქონდა აქციათა წილის საკონტროლო პაკეტი (90 პროცენტი) და, რომელიც ექვემდებარებოდა მთავრობის სპეციალურ კონტროლს“. კომიტეტმა მიიჩნია, რომ სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებათა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი უნდა ყოფილიყო გამოყენებული ამ კომპანიის მოხელეთა მიერ მაუწყებლობის ცენზურასთან მიმართებაში.²

ჰორიზონტული ეფექტი დამატებით ხაზგასმულია სპეციალურ ვალდებულებებსა და პასუხისმგებლობაზე მითითებით, რომლებიც თან სდევს გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლების განხორციელებას.

___________________

1. M. Nowak, CCPR Commentary, Engel 1993, 44-ე სქოლიო.

2. 61/1979, №№9.1, 10.2. იხ. აგრეთვე de Zayas & Møller, 1986 NJIL, 389-ე და მომდევნო გვერდები.

გამოხატვის თავისუფლების ტიპიური შეზღუდვები მიმართულია არა უშუალოდ განმცხადებლისაკენ, არამედ უფრო იმ საშუალებისაკენ, რომლითაც ხორციელდება გამოხატვა: ცენზურა, გავრცელების აკრძალვა, ბეჭდვითი მასალის, ფირის ან გრაფიკული ხელოვნების ნიმუშის კონფისკაცია ან ჩამორთმევა, აკრძალვები ფილმის ფილტრაციისას, თეატრალური სპექტაკლის შესრულებისას, ასამბლეის ან პარლამენტის წინაშე სიტყვით გამოსვლისას და ა.შ. სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებათა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლი აბსოლუტურად არ კრძალავს ჩარევის არც ერთ ხსენებულ სახეს. პირიქით, თითოეულ კონკრეტულ შემთხვევაში შესწავლილ უნდა იქნეს მე-3 პუნქტის შესაბამისად, ჩარევა დასაშვებია თუ არა მოცემულ შემთხვევაში.

შეზღუდვათა მეორე კატეგორია მიმართულია მოცემული საშუალების იურიდიული გამოხატულებისაკენ, რაც მიზნად ისახავს არასასურველი გამოხატვის არაპირდაპირ აკრძალვას: გამომცემლობების, რედაქციების, კინოსა და ფილმის გამავრცელებელი საწარმოების, თეატრების, რადიომაუწყებლობისა და ტელესაწარმოთა სახელმწიფო კონტროლი თითქმის სახელმწიფო მონოპოლიების დონემდე, ასოციაციების, გაერთიანებების, რელიგიების, გაფიცვებისა და პროფესიული კავშირების აკრძალვა, პარლამენტისა თუ უნივერსიტეტის დახურვა და ა.შ. ამგვარი ჩარევა აგრეთვე ექვემდებარება საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტისა და პაქტის შესაბამისი დებულებების (მე-18, 21-ე, 22-ე, 25-ე მუხლების) დაცვას და დასაშვებია მხოლოდ მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის მოქმედების სფეროს ფარგლებში.

შეზღუდვათა მხოლოდ მესამე კატეგორია არის უშუალოდ მიმართული ინდივიდუალური პირისაკენ, რომელიც ეძიებს გამოხატვას (განმცხადებელი, გამომცემელი, მთავარი რედაქტორი, მედია საწარმოს მფლობელი და ა.შ.). ისინი [შეზღუდვები] იყენებს სანქციებსა და პრევენციულ ზომებს (გაყიდვის აკრძალვა, დაკავება, დეპორტაცია, გაძევება) და აგრესიის სხვადასხვა ფორმებს იმ მიზნით, რომ გარკვეულ პირებს აღეკვეთოთ საჯარო გამოხატვა. რეჟიმის კრიტიკისათვის დაშინებას ან რეპრესია შუძლია აგრეთვე მიგვიყვანოს საერთაშორისო პაქტით გათვალისწინებული სხვა ისეთ უფლებებში სერიოზულ ჩარევამდე, როგორიცაა: პირადი თავისუფლება, გადაადგილების თავისუფლება და ფიზიკური უსაფრთხოება და სიცოცხლის უფლება.

ინდივიდუალური განაცხადების შესწავლისას შემუშავებულ პრეცედენტულ სამართალში ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა უპირატესად განიხილა ჩარევის ბოლო კატეგორია, ანუ ის ჩარევები, რომლებიც მიმართულია გამოხატვაზე პასუხისმგებელი პირების წინააღმდეგ.¹ ურუგვაის წინააღმდეგ მიმართულ მთელ რიგ საქმეებში, რომლებშიც პირები დააკავეს და აწამეს მათი კრიტიკული საქმიანობისათვის პროფესიულ კავშირებში, პოლიტიკურ პარტიებში, მეცნიერებაში, ჟურნალისტიკაში ან სხვა „ხელისუფლების საწინააღმდეგო“ საქმიანობისათვის, ხოლო შემდგომში გასამართლებულ იქნენ „ძირგამომთხრელი საქმიანობისათვის“ და მიესაჯათ თავისუფლების აღკვეთა, ხსენებულმა განმცხადებლებმა აღიქვეს, inter alia, გამოხატვის თავისუფლების დარღვევად. რამდენიმე ადრეულ გადაწყვეტილებაში ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა დაადგინა სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებებათა საერთაშორისო პაქტის სხვა უფლებათა (კერძოდ, მე-7, მე-9, მე-10 და მე-14 მუხლების) დარღვევა, ხოლო მე-19 მუხლთნ მიმართებაში განაცხადა, რომ დაკავება ან მსჯავრდება ბუნდოვნად ფორმულირებული „ძირგამომთხრელი საქმიანობისათვის“ სამართალდარღვევისათვის არ შეიძლებოდა გამართლებულიყო მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტში მითითებული რომელიმე შეზღუდვის საფუძველზე.²

მხოლოდ მოგვიანებით მიღებულ გადაწყვეტილებებში, რომლებიც ეხებოდა არსებული რეჟიმის კრიტიკისათვის დაკავებასა და სხვა მსგავს რეპრესიულ ზომებს ურუგვაის, მადაგასკარისა და ზაირის ხელისუფლების მიერ, ადამიანის უფლებათა კომიტეტმა აშკარად განაცხადა, რომ დევნის ხსენებული აქტები პოლიტიკურ ან პროფესიულ კავშირებში საქმიანობის ან პოლიტიკური შეხედულებების საფუძველზე წარმოადგენდა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტის დარღვევას.³ გარდა ამისა, რამდენიმე ე.წ. „პასპორტის საქმეებზე“ ურუგვაის წინააღმდეგ განმცხადებლები ამტკიცებდნენ გამოხატვის თავსუფლების დარღვევას იმის გამო, რომ ურუგვაის მოქალაქეებს, რომლებიც დევნაში იმყოფებოდნენ, უარი ეთქვათ პასპორტის მიცემაზე ან ვადის გაგრძელებაზე. თუმცაღა, კომიტეტმა არ დაადგინა მე-19 მუხლის დარღვევა.⁴

კომიტეტმა არსებით განხილვაზე დაუშვებლად მიიჩნია სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის ფაკულტატური ოქმის მე-3 მუხლთან ratione materiae შეუსაბამობის საფუძველზე სამი განაცხადი, რომლებშიც ამტკიცებდნენ გამოხატვის თავისუფლების დარღვევას. კანადის მემარჯვენე რადიკალური პოლიტიკური პარტიის „Western Guard Party“ განაცხადი, რომელსაც აღეკვეთა სატელეფონო მომსახურების გამოყენება ანტისემიტური შეტყობინებების გავრცელებისათვის, უარყოფილ იქნა პაქტის მე-20 მუხლის მე-2 პუნქტის (ომის პროპაგანდისა და სიძულვილის გაღვივების აკრძალვა) საფუძველზე.⁵

და ბოლოს, განაცხადი L.T.K. v. Finland, რომელშიც განმცხადებელს შეეფარდა თავისუფლების აღკვეთა სამხედრო სამსახურის შეუსრულებლობისათვის, უარყოფილ იქნა იმ მოსაზრების საფუძველზე, რომ მე-18 და მე-19 მუხლები არ შეიცავს რელიგიური მოტივებით სამხედრო სამსახურზე უარის თქმის უფლებას და, რომ განმცხადებელი არ იქნა მსჯავრდებული ცალსახად მისი მოსაზრებების გამო.⁶

_________________

1. იხ. de Zayas, Møller & Opsahl, 1985 I, გვ. 54; McGoldrick, 465-ე და მომდევნო გვერდები.

2. №8/1977, პუნქტი 16; №11/1977, პუნქტი 17; № 33/1978, პუნქტი 12; №44/1979, პუნქტი 15.

3. №28/1978, პუნქტი 16; №52/197, პუნქტი 13; №44/1979, პუნქტი 17; №124/1982, პუნქტი 12; №132/1982, პუნქტი 14.

4. №31/1978; №№ 77,108/1981.

5. №104/1981, პუნქტი 8(b).

6. 185/1984, პუნქტი 5.2.

სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მიხედვით, მსგავსად სხვა საერთაშორისო ხელშეკრულებისა, გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლება შეიძლება შეზღუდულ იქნეს მხოლოდ გარკვეული პირობების დაცვით. ჩარევა¹ უნდა:

ტერმინი „გათვალისწინებულია კანონით“ გულისხმობს, რომ გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლებაზე დაწესებული შეზღუდვები მოცემული უნდა იყოს პარლამენტის მიერ მიღებულ აქტში ფორმალური კუთხით ან ჩვეულებითი სამართლის დაუწერელი ექვივალენტური ნორმებით და ადეკვატურად მიუთითებდეს სამართალდამცავი ორგანოების მიერ მოცემული ჩარევის დაშვებადობას.² ჩარევა მხოლოდ ადმინისტრაციული დებულების ან ბუნდოვანი კანონით დადგენილი ასიგნების საფუძველზე წარმოადგენს მე-19 მუხლის დარღვევას.

ჩარევა უნდა იყოს აუცილებელი ქვემოთ ჩამოთვლილი ერთ-ერთი მიზნის მისაღწევად. აუცილებლობის მოთხოვნა გულისმხობს, რომ შეზღუდვა უნდა იყოს პროპორციული სიმკაცრისა და ინტენსივობის მხედველობაში მიღებით დასახულ მიზანთან და არ უნდა წარმოადგენდეს წესს. ამდენად, როგორც წესიდან გამონაკლისი, ჩარევა ვიწროდ უნდა იყოს ინტერპრეტირებული ეჭვის შემთხვევაში.³ საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლი, განსხვავებით ევროპული კონვეციისაგან, არ მიუთითებს დემოკრატიული საზოგადოების კრიტერიუმზე, თუმცაღა იგი, მიუხედავად ამისა, გათვალისწინებულ უნდა იქნეს საერთაშორისო პაქტის სისტემატური ინტერპრეტაციისას. ამდენად, ხსენებული კრიტერიუმი ჩარევის აუცილებლობის შეფასებისას არის არა დემოკრატიის პრინციპი, არამედ ის, ჩარევა არის თუ არა პროპორციული მოცემულ შემთხვევაში.

რაც შეეხება ჩარევის მიზნებს, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტი ითვალისწინებს უფრო ნაკლებ შეზღუდვებს, ვიდრე ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტი. გარდა იმისა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ითვალისწინებს რადიოსამაუწყებლო, სატელევიზიო ან კინემატოგრაფიულ წარმოებათა ლიცენზირებას, კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტი მიუთითებს ისეთ მიზნებზე, როგორიცაა: ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესები, უწესრიგობის ან დანაშაულის თავიდან აცილება, საიდუმლო ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან აცილება ან სასამართლო ხელისუფლების ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის შენარჩუნება. შეზღუდვის ყველა ეს საფუძველი შეთავაზებულ იქნა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის შემუშავების დროს, მაგრამ უარყოფილი იქნა იმის გამო, რომ მეტისმეტად სპეციფიკურად იქნა მიჩნეული.⁴ თუმცაღა, ეს როდი ნოშნავს იმას, რომ ჩარევა რომელიმე ხსენებული ინტერესის დასაცავად აკრძალულია გამონაკლისების გარეშე. პირიქით, თითოეულ შემთხვევაში უნდა დადგინდეს, რომ შეზღუდვა არ არის გამართლებული ჩარევის სხვა მიზნით, როგორიცაა, კერძოდ, საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა. ამის მიუხედავად, დასაშვები ჩარევის საფუძვლების შედარებით შეზღუდული ოდენობა მიუთითებს, რომ ეჭვის შემთხვევაში ისინი ვიწროდ უნდა იქნეს ინტერპრეტირებული.

გარდა ამისა, სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-20 მუხლი, განსხვავებით ევროპული კონვენციისა, შეიცავს დებულებას, რომელიც არა მარტო უფლებამოსილებას აძლევს მონაწილე სახელმწიფოებს ჩაერიონ გამოხატვის თავისუფლებაში ან პოლიტიკური თავისუფლების სხვა უფლებაში, არამედ აგრეთვე აშკარად ავალდებულებს მათ ამის გაკეთებას, კერძოდ: ომის პროპაგანდისა და სიძულვილის გაღვივების აკრძალვა.

___________________

1. მაშინ როდესაც ევროპული კონვენციის მე- 10 მუხლის მე-2 პუნქტი ითვალისწინებს „ფორმალობებს, პირობებს, შეზღუდვებს ან სანქციებს“, საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტი მიუთითებს მხოლოდ „შეზღუდვებზე“, რომლებიც, თუმცაღა, შეიძლება აგრეთვე მოიცავდეს ფორმალობებს (მაგალითად, შტამპის ვალდებულება ბეჭდვითი სამუშაოსათვის), პირობებს (მაგალითად, სამაუწყებლო კომპანიის ლიცენზირება) ან სანქციებს (მაგალითად, სისხლის სამართლებრივი ქმედება სხვათა პიროვნების უფლებების დასაცავად). (იხ. M. Nowak, CCPR Commentary, Engel 1993, გვ. 350, სქოლიო 75.)

2. იხ. M. Nowak, CCPR Commentary, Engel 1993, gv. 351.

3. იხ იქვე, გვ. 351. პუნქტი 37.

4. იხ. იქვე.

ა) სხვა პირთა უფლებებისა და რეპუტაციის პატივისცემა

საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტი ითვალისწინებს გამოხატვისა და თავისუფლების შეზღუდვას სხვათა უფლებების დასაცავად. ამასთანავე, ევროპული კონვენციის მსგავსად, იგი მიუთითებს „სხვათა რეპუტაციაზე“, რასაც აშკარად იცავს პაქტის მე-17 მუხლის 1-ლი პუნქტი. ხსენებული წამოჭრის კლასიკურ კონფლიქტს ადამიანის უფლებების - გამოხატვის თავისუფლებასა და პიროვნების დაცვას - შორის.¹ მე-17 მუხლისა და მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის შედარებიდან გამომდინარეობს, რომ საერთაშორისო პაქტის მონაწილე სახელმწიფოები ვალდებული არიან, უზრუნველყონ საკანონმდებლო დაცვა არასწორი მტკიცებებით პატივისა და რეპუტაციის განზრახ ხელყოფის წინააღმდეგ. ცილისწამება, რომელიც ეფუძნება სწორ ფაქტებს ან არ ხორციელდება განზრახ, არ ხვდება მე-17 მუხლის დაცვის სფეროში, მაგრამ მისი შეზღუდვა შესაძლებელია კანონით მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, რამდენადაც იგი აუცილებელია სხვათა რეპუტაციის დასაცავად. თუმცაღა, ამგვარ შემთხვევაში მკაცრად უნდა იქნეს დაცული პროპორციულობის პრინციპი, რამდენადაც სხვაგვარად შეიძლება ხელყოფილ იქნეს გამოხატვის თავისუფლება.² განსაკუთრებით პოლიტიკურ სფეროში სხვათა რეპუტაციაზე არა ყოველი თავდასხმა უნდა იყოს სანქცირებული, რამდენადაც გამოხატვისა და ინფორმაციის, განსაკუთრებით, მედიის თავისუფლება სხვაგვარად მნიშვნელობას მოკლებული იქნებოდა პოლიტიკური აზრის ჩამოყალიბების პროცესში. უფრო მეტიც, ჭეშმარიტების დამტკიცების მოთხოვნები არ უნდა იყოს მეტისმეტად მაღალი.

სხვა უფლებები, რომელთა დაცვამ შესაძლოა გაამართლოს გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა, მოიცავს, მაგალითად, რელიგიის თავისუფლებას (უხამსი განცხადებების აკრძალვა), დისკრიმინაციის, მათ შორის რასობრივი შუღლის გაღვივების აკრძალვას, და შესაძლოა უმცირესობათა დაცვას. ხსენებული დებულება არ შემოიფარგლება მხოლოდ ფუნდამენტური უფლებებით ან საერთაშორისო პაქტით გათვალისწინებული უფლებებით. პრაქტიკაში სხვათა გამოხატვის თავისუფლების დაცვა უდიდეს როლს ასრულებს. მაგალითად, კანონმდებლობას შეუძლია შეზღუდოს მედია საშუალების მესაკუთრის გამოხატვის თავისუფლება მისი რედაქტორების გამოხატვის თავისუფლებისა და მსჯავრდების ინტერესებიდან გამომდინარე.³ მედია საწარმოს უფლებამოსილების მოცულობას ან მის ფილიალს სახელმწიფოში აქვს უშუალო ზეგავლენა იმ ხარისხზე, თუ როგორ შეიძლება დასაშვები იყოს ჩარევა მისი საკუთრების უფლებებში რედაქტორების გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ. ეროვნული კანონმდებელი აღჭურვილია შედარებით ფართო დისკრეციით, შეაფასოს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლით დაცული ინტერესის სხვადასხვა სფეროები.

სხვათა უფლებებისა და რეპუტაციის დაცვა შეიძლება განხორციელებულ იქნეს სისხლის სამართლებრივი, სამოქალაქო და/ან ადმინისტრაციული სამართლით გათვალისწინებული ზომებით. თუმცაღა, უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება სპეციალურ ზომებს, რომლებსაც ითვალისწინებს კანონმდებლობა მედიის შესახებ, მაგალითად, არასწორი რეპორტაჟის შემთხვევაში პასუხის გაცემის უფლება, მედიის უფლება გააშუქოს დანაშაულში ბრალდებული პირების სასამართლოს მიერ გამართლების ფაქტები, განსაკუთრებულ შემთხვევებში ბეჭდვითი ნამუშევრის შემდგომი ცენზურა ან კონფისკაცია და ა.შ.

ბ) სახელმწიფო უსაფრთხოება

გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვა ეროვნული უსაფრთხოების დაცვის მიზნით დასაშვებია მხოლოდ იმ მნიშვნელოვან შემთხვევებში, როდესაც პოლიტიკური ან სამხედრო საფრთხე ემუქრება მთლიან ერს. მაგალითად, ამ საფუძველზე შეიძლება აკრძალულ იქნეს სამხედრო საიდუმლოების მოპოვება ან გავრცელება. პუბლიკაცია, რომელიც პირდაპირ მოუწოდებს ხელისუფლების ძალადობრივი გზით დამხობას პოლიტიკური მღელვარების დროს, ან ომის პროპაგანდა საერთაშორისო პაქტის მე-20 მუხლის 1-ლი პუნქტის მნიშვნელობისათვის აგრეთვე შეიძლება შეიზღუდოს ამ საფუძვლით.

საქმეში M.A. v. Italy კომიტეტმა განმცხადებლის მსჯავრდება ფაშისტური პარტიის აღდგენის მცდელობისათვის დასაშვებად მიიჩნია მე-19 მუხლის მე-3 პუნქტის შესაბამისად, თუმცაღა, მას არ განუხილავს ხსენებული ზომის აუცილებლობა ჩარევის კონკრეტულ მიზანთან მიმართებაში.⁴

გ) საზოგადოებრივი წესრიგი

საზოგადოებრივი წესრიგი მიჩნეულია როგორც „მომეტებული საფრთხის მქონე სამოქალაქო სამართლის ცნებად ...“.⁵ ამ ტერმინის ქვეშ მოიაზრება „უწესრიგობისა და დანაშაულის თავიდან აცილება“. მასში შეიძლება აგრეთვე ვიგულისმოთ „უნივერსალურად აღიარებული ფუნდამენტური პრინციპები, რომლებიც შეესაბამება ადამიანის უფლებათა პატივისცემას, რაზეც დამყარებულია დემოკრატიული საზოგადოება.“⁶

ეს ტერმინი აგრეთვე მოიცავს ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლის მე- 2 პუნქტით გათვალისწინებული შეზღუდვების საფუძვლებს, კერძოდ, საიდუმლო ინფორმაციის მოპოვება და გავცელება და სასამართლო ხელისუფლების მიუკერძოებლობისათვის საფრთხის შექმნა. გარდა ამისა, საზოგადოებრივი წესრიგის ცნებაში აგრეთვე მოიაზრება უწესრიგობისა და დანაშაულის თავიდან აცილება, ისევე როგორს რასობრივი მძულვარების წაქეზების აკრძალვა, რასაც ითვალისწინებს მე-20 მუხლის მე-2 პუნქტი. ისინი დასაშვებად მიიჩნევს გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლებაში ჩარევის მთელ რიგ ფორმებს. და ბოლოს, გამოხატვის თავისუფლების გარკვეული შეზღუდვები უშიშროების ძალების წევრების ან მოხელეთა მიერ, ისევე როგორც შეზღუდვები პატიმართა ინფორმაციის თავისუფლებაზე შეიძლება გამართლებულ იქნეს საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის მოტივით.

დ) მოსახლეობის ჯანმრთელობა და ზნეობა

მონაწილე სახელმწიფოებს მოსახლეობის ჯანმრთელობის დაცვის მიზნით შეუძლიათ აკრძალონ შეცდომაში შემყვანი პუბლიკაციები ჯანმრთელობისათვის საშიში ნივთიერებების (ნარკოტიკული ნივთიერება, წამლები, საწამლავი და ა.შ.) ან პრაქტიკის შესახებ. ამასთანავე, ამ მიზნის ქვეშ შეიძლება გამართლებულ იქნეს თამბაქოს, ალკოჰოლის, წამლის ან ნარკოტიკული ნივთიერების რეკლამირების შეზღუდვა.

საზოგადოებრივი ზნეობის დაცვის მიზნით გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევის ტიპიური მაგალითია პორნოგრაფიულ ან უხამს გამოცემათა აკრძალვა ან შეზღუდვა. საქმეში Hertzberg, et al. v. Finland კომიტეტმა ხაზგასმით აღნიშნა ის გარემოება, რომ „მოსახლეობის ზნეობა მნიშვნელოვნად განსხვავდება. არ არსებობს უნივერსალური გამოყენების მქონე სტანდარტი. შესაბამისად, ამ თვალსაზრისით ეროვნულ ხელისუფლებას ენიჭება შეფასების გარკვეული ზღვარი.“⁷ თუმცაღა, როგორც კომიტეტის სამმა წევრმა აღნიშნა განსხავებულ აზრში, მოსახლეობის ზნეობის ცნება შედარებითია და იგი არ უნდა იქნეს გამოყენებული ისეთი სახით, რომელიც „წაახალისებს ... შეუწყნარებლობას. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება გამოხატვის თავისუფლების დაცვას, როდესაც საქმე ეხება უმცირესობათა შეხედულებებს, მათ შორის ისეთებს, რომლებიც შეურაცხმყოფელი, თავზარდამცემი ან შემაშფოთებელია უმრავლესობისათვის“.⁸ მოსახლეობის ზნეობის ხსენებული ლიბერალური ინტერპრეტაცია მნიშვნელოვანია არა მარტო გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევის თვალსაზრისით, არამედ აგრეთვე იგი წარმოადგენს ზოგად პრინციპს, როდესაც გამოხატვისა და ინფორმაციის თავისუფლება ასრულებს როგორც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლების ფუნქციას.⁹

_________________

1. იხ. ზოგადად Berka, Medienfreiheit und Persönlichkeitsschutz (1982), ვენა.

2. იხ. Frowein & Peukert, გვ. 234 და 238.

3. M. Nowak, CCPR Commentary, Engel 1993, პუნქტი 34.

4. №117/1981, პუნქტი 13.3.

5. Humphrey, „Meron“, გვ. 185.

6. M. Nowak, CCPR Commentary, Engel 1993, გვ. 356.

7. №61/1979, პუნქტი 10.3. ამ მიზნით აგრეთვე იხ. Handyside-ს საქმეზე სტრასბურგის სასამართლოს მიერ გამოტანილი განაჩენი, 1976 წლის 7 დეკემბერი, სერია A 3 24, პუნქტი 24.

8. კომიტეტის წევრების - ოპსალის, ლალაჰისა და ტარნოპოლსკის განსხვავებული აზრი, №61/1979.

9 M. Nowak, CCPR Commentary, Engel 1993, გვ. 258.

გამოხატვის თავისუფლების გაგებისათვის მნიშვნელოვანია, განვიხილოთ საერთაშორისო პრინციპები,¹ რომლებიც შემუშავებულია ორგანიზაცია Article 19-ის მიერ ექსპერტთა ხანგრძლივი მუშაობის შედეგად. ეს პრინციპები ეყრდნობა საერთაშორისო და რეგიონალურ კანონებსა და სტანდარტებს, აგრეთვე განვითარებული სახელმწიფოების პრაქტიკას და ასახავს საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ აღიარებულ პრინციპებს.²

კერძოდ, ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სტანდარტია საზოგადოების უფლება, იცოდეს, რაც საშუალებას მისცემს ნებისმიერ პირს, მიიღოს ინფორმაცია საზოგადოებრივი მნიშვნელობის საკითხებთან დაკავშირებით. ეს სტანდარტი აერთიანებს შემდეგ პრინციპებს:

პრინციპი 1. მაქსიმალური ღიაობა

გამოხატვის თავისუფლების უმნიშვნელოვანეს პრინციპს წარმოადგენს ინფორმაციის მაქსიმალური ღიაობა, რომლის თანახმადაც, ყველა ინფორმაცია, რომელსაც ფლობს რომელიმე საჯარო დაწესებულება, ღიაა, გარდა გამონაკლისი შემთხვევებისა. საჯარო დაწესებულება ვალდებულია, გამოაქვეყნოს ინფორმაცია, ხოლო საზოგადოების ყველა წევრს აქვს უფლება, მიიღოს ეს ინფორმაცია. აქვე უნდა ითქვას, რომ ტერმინი „ინფორმაცია“ აერთიანებს ყველა სახის ინფორმაციას, რომელსაც ფლობს საჯარო ორგანო, მიუხედავად ფორმისა (იქნება ეს დოკუმენტი, ფირი, ჩანაწერი კასეტაზე თუ სხვა), მისი წყაროსი (საიდან მოდის იგი, საჯარო თუ სხვა ორგანოდან) და ინფორმაციის მიღების თარიღისა.

ტერმინი „საჯარო დაწესებულება“ მოიცავს ხელისუფლების ყველა განშტოებასა და დონეს ადგილობრივი მთავრობისა და არჩეული ორგანოების ჩათვლით, ასევე დაწესებულებებს, რომლებიც კანონით დადგენილი მანდატით მუშაობენ, ნაციონალიზირებულ საწარმოებსა და საზოგადოებრივ კორპორაციებს, კვაზი-არასამთავრობო ორგანიზაციებს, იურიდიულ და კერძო ორგანიზაციებს, რომლებიც ასრულებენ საზოგადოებრივ ფუნქციებს (როგორიცაა: გზების აღდგენა, რკინიგზის შეკეთება და ა.შ.). ამ ჯგუფში შეიძლება მოვიაზროთ კერძო ორგანიზაციებიც, თუ ისინი ფლობენ ინფორმაციას, რომლის გამჟღავნებაც შეამცირებს საფრთხეს, რომელიც ემუქრება საზოგადოებრივ ინტერესებს. გარდა ზემოხსენებულისა, სამთავრობოთაშორისო ორგანიზაციებიც უნდა ემორჩილებოდნენ ინფორმაციის თავისუფლების კანონს, რომელიც ამ დოკუმენტში ჩამოთვლილ პრინციპებზეა დაფუძნებული.

პრინციპი 2. გამოქვეყნების ვალდებულება

ხსენებული პრინციპის თანახმად, საჯარო დაწესებულებებმა უნდა უზრუნველყონ მნიშვნელოვანი და საზოგადოებისათვის საინტერესო დოკუმენტების გამოქვეყნება და ფართოდ გავრცელება. ისინი ვალდებული არიან, გამოაქვეყნონ შემდეგი სახის ინფორმაცია:

პრინციპი 3. ღია მმართველობის დაკვიდრება

დემოკრატიულ საზოგადოებაში საჯარო დაწესებულებებმა აქტიურად უნდა დაუჭირონ მხარი ღია მმართველობის განმტკიცებას. კანონმდებლობა უნდა ითვალისწინებდეს საზოგადოებისათვის განათლების მიწოდებას ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის მეშვეობით. საზოგადოებამ უნდა იცოდეს ინფორმაციის მასშტაბი, რომელიც ღია და ხელმისაწვდომია, ასევე ამ ინფორმაციის მიღების პროცედურა და ფორმები.

გარდა ზემოხსენებულისა, კანონმა უნდა უზრუნველყოს ისეთი მექანიზმების შექმნა, რომლებიც აღმოფხვრის „საიდუმლოს“ დამკვიდრებულ წესს. ოფიციალურმა ორგანომ, რომელიც პასუხისმგებელია საზოგადოებრივ განათლებაზე, დიდი როლი უნდა ითამაშოს მთავრობის ღიაობის საკითხის განმტკიცებაში. აგრეთვე წახალისებულ უნდა იქნენ საჯარო დაწესებულებები, რათა მათ მიიღონ შიდა ქცევის კოდექსები ინფორმაციის გამჭვირვალობისა და ხელმისაწვდომობის უფლებაზე.

პრინციპი 4. გამონაკლისები

საჯარო დაწესებულება ვალდებულია, დააკმაყოფილოს ინფორმაციის მოთხოვნა, თუ ვერ დაამტკიცებს, რომ ეს ინფორმაცია გამონაკლისებს განეკუთვნება. გამონაკლისები ნათლად და ვიწროდ უნდა იყოს ფორმულირებული და ექვემდებარებდეს შეზღუდვის სამნაწილიან ტესტს:

კანონში სრულად უნდა იქნეს წარმოდგენილი ის კანონიერი მიზნები, რომლებიც ამართლებს ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვას. გამონაკლისები ძალიან ვიწროდ უნდა იყოს ფორმულირებული და შემოიფარგლებოდეს ისეთი საკითხებით, როგორიცაა: ეროვნული უსაფრთხოება, კომერციული და სხვა სახის საიდუმლოება და ა.შ. თუმცაღა, გამონაკლისების სტანდარტი გარკვეული დროის შემდეგ შეიძლება შეიცვალოს. მაგალითად, ეროვნული უსაფრთხოებისათვის მნიშვნელობის მქონედ კლასიფიცირებულ ინფორმაციას შეიძლება დროთა განმავლობაში აღარ ჰქონდეს ასეთი ხასიათი.

ამ ინფორმაციის გამჟღავნება საფრთხეს უნდა უქმნიდეს და არსებით ზიანს აყენებდეს მოცემულ კანონიერ მიზანს.

ინფორმაციის თავისუფლების შეზღუდვისათვის საკმარისი არ არის მხოლოდ იმაზე მითითება, რომ იგი ხვდება კანონში ჩამოთვლილი მიზნების სპექტრში. საჯარო დაწესებულებამ ასევე უნდა დაამტკიცოს, რომ ინფორმაციის გამჟღავნება არსებით ზიანს მიაყენებს კანონიერ მიზნებს.

ზიანის, რომელიც ადგება მიზანს, უნდა იყოს უფრო მნიშვნელოვანი, ვიდრე ინფორმაციის მიღების საზოგადოებრივი ინტერესი. მაშინაც კი, როდესაც ინფორმაციის საჯაროობა არსებით ზიანს აყენებს დასახულ კანონიერ მიზანს, უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს ამ ინფორმაციის თავისუფლება, თუ ინფორმაციის საჯაროობის ინტერესი ზიანს გადაწონის. როცა საზოგადოებრივი ინტერესი უფრო მნიშვნელოვანია, კანონმა უნდა უზრუნველყოს ინფორმაციის ღიაობა.

პრინციპი 5. ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა

ინფორმაციის მოთხოვნის განხილვა უნდა მოხდეს სწრაფად და სამართლიანად. უარის მიღების შემთხვევაში ყველასათვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს დამოუკიდებელი გასაჩივრების მექანიზმები.

ინფორმაციის მოთხოვნის პროცესი სამი სხვადასხვაგვარი ტიპის ორგანოში შეიძლება წარმოებდეს: საჯარო დაწესებულებაში, დამოუკიდებელ ადმინისტრაციულ ორგანოებსა და სასამართლოში. კანონმა ზუსტად უნდა განსაზღვროს ინფორმაციის მოთხოვნისა და განხილვის პროცესის ვადები, ასევე უნდა დაადგინოს, რომ უარის შემთხვევაში სავალდებულოა წერილობითი დასაბუთების გაცემა.

რაც შეეხება გასაჩივრების მექანიზმებს, სახელმწიფოში უნდა არსებობდეს გასაჩივრების ორგანო, რომელიც განიხილავს თავდაპირველ გადაწყვეტილებას.

თუკი საჯარო დაწესებულება უარს ეტყვის მოქალაქეს ინფორმაციის გაცემაზე, კანონმა მოქალაქეს უნდა მისცეს უფლება, საჩივრით მიმართოს დამოუკიდებელ ადმინისტრაციულ ორგანოს. ეს შეიძლება იყოს როგორც უკვე არსებული ორგანო, როგორიცაა ომბუდსმენი ან ადამიანის უფლებათა კომისია, ისე სპეციალურად ამ მიზნისათვის შექმნილი ორგანო. ეს ორგანოები აღჭურვილი უნდა იყვნენ შესაბამისი უფლებამოსილებით და აკმაყოფილებდნენ გარკვეულ სტანდარტებს.

პრინციპი 6. ხარჯები

ხსენებული პრინციპის შესაბამისად, ინფორმაციის მოთხოვნის დროს პირს არ უნდა შეექმნას დაბრკოლება მაღალი გადასახადების გამო. საჯარო დაწესებულებისგან ინფორმაციის მიღების ფასი არ უნდა იყოს იმდენად მაღალი, რომ დაბრკოლდეს ინფორმაციის გამოთხოვა და მიწოდება. რამეთუ ინფორმაციის ღიაობა თავისი მნიშვნელობით დიდად აღემატება იმ რესურსების ღირებულებას, რომლებიც იხარჯება ამ უფლების უზრუნველსაყოფად. პრნციპი

7. ღია შეხვედრები

საჯარო დაწესებულებების შეხვედრები საზოგადოებისათვის ღია უნდა იყოს. ინფორმაციის თავისუფლებაში შედის საზოგადოების უფლება, იყოს ინფორმირებული მთავრობის ქმედების შესახებ და მიიღოს მონაწილეობა გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. ინფორმაციის თავისუფლების კანონმდებლობამ, თავის მხრივ, უნდა დაამკვიდროს პრეზუმფცია, რომ მმართველი ორგანოების ყველა შეხვედრა საზოგადოებისათვის ღია უნდა იყოს.

გამონაკლის შემთხვევებში შეხვედრები შეიძლება დახურული იყოს, მაგრამ მხოლოდ დადგენილი პროცედურის თანახმად და იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს დახურვის მიზეზი. დახურული შეხვედრის შესახებ გადაწყვეტილება უნდა ეცნობოს საზოგადოებას. შეხვედრის დახურვის მიზეზი შეიძლება იყოს საზოგადოების ჯანმრთელობა და უსაფრთხოება, სამართალდამცველთა საქმიანობა ან გამოძიება, კომერციული საკითხები, ეროვნული უსაფრთხოება და ა.შ. პრინციპი

8. ღიაობა პრეცედენტული ხდება

კანონები, რომლებიც ეწინააღმდეგება მაქსიმალური ღიაობის პრინციპს, უნდა შესწორდეს ან გაუქმდეს. სხვა კანონების ინტერპრეტაცია უნდა მოხდეს ინფორმაციის თავისუფლების შესახებ საკანონმდებლო ნორმების მიხედვით იმგვარად, რომ დაკმაყოფილდეს ინფორმაციის თავისუფლების პირობები. სხვა კანონმდებლობა, რომელიც ეხება საზოგადოების ხელთ არსებულ ინფორმაციას, უნდა დაექვემდებაროს ინფორმაციის თავისუფლების კანონმდებლობაში ჩამოთვლილ პრინციპებს.

რაც შეეხება შეზღუდვებს, გამონაკლისების რეჟიმი, რომელსაც უზრუნველყოფს ინფორმაციის თავისუფლების კანონმდებლობა, უნდა იყოს ამომწურავი და სხვა კანონებით არ უნდა ხდებოდეს მათი გავრცელება. პირინციპი

9. „მამხილებელთა“ დაცვა

ხსენებული პრინციპის მიხედვით, პირები, რომლებიც ამხელენ დანაშაულებრივ ქმედებას, დაცული უნდა იყვნენ სამართლებრივი, ადმინისტრაციული ან სამსახურებრივი სანქციებისაგან. მოცემულ შემთხვევაში „დანაშაული“ გულისხმობს მთელ რიგ კრიმინალურ ქმედებებს, როგორიცაა: კანონიერი ვალდებულების შესრულებაზე უარის თქმა, მართლმსაჯულების შეცდომაში შეყვანა, საჯარო დაწესებულების მართვისას სერიოზული დარღვევა და ა.შ.

თუ საზოგადოებრივი ინტერესი მოითხოვს ინფორმაციის გამჟავნებას, დაცვა ხელმისაწვდომი უნდა იყოს როგორც ინდივიდებთან, ისე მედიასთან მიმართებაში.

ყოველივე ზემოხსენებულიდან გამომდინარე, ნათელია, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია ამ პრინციპების არსებობა, რომლებიც ეყრდნობა საერთაშორისო და რეგიონალურ სამართლებრივ სტანდარტებსა და განვითარებული ქვეყნების პრაქტიკას. ისინი წარმოადგენს დემოკრატიული საზოგადოების ფუძემდებლურ პრინციპებს. შესაბამისად, მათი პრაქტიკული გამოყენება მნიშვნელოვანწილად შეუწყობს ხელს გამოხატვის თავისუფლების განმტკიცებას.

____________________

1. ეს პრინციპები მომზადებულია Article19-ის მიერ შემუშავენულ პრინციპებზე დაყრდნობით, „გამოხატვის თავისუფლების საერთაშორისო სტანდარტები“, თბილისი 2004.

2. იხ. იქვე, გვ. 14.

საქართველოს კონსტიტუცია მიღებულ იქნა პარლამენტის მიერ 1995 წლის 24 აგვისტოს. კონსტიტუციის მიღება უმნიშვნელოვანეს მოვლენად არის მიჩნეული საქართველოს ისტორიაში, რამეთუ სწორედ იგი დაედო საფუძვლად ქვეყანაში პოლიტიკური და ეკონომიკური გარემოს განვითარებას, აგრეთვე მთელი რიგი სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის მქონე რეფორმების ჩატარებას.¹

კონსტიტუციის მიღებისა და საერთაშორისო სამართლებრივი აქტების რატიფიცირების საფუძველზე საქართველოში პირველად შეიქმნა გამოხატვის თავისუფლებასთან დაკავშირებით თანამედროვე დასავლურ ფასეულობებზე დაფუძნებული საკანონმდებლო ჩარჩოს ჩამოყალიბების შესაძლებლობა.²

კონსტიტუციის მეორე თავი მიმოიხილავს ადამიანის უფლებებსა და ძირითად თავისუფლებებს. თვითონ კონსტიტუაცია ხაზგასმით მიუთითებს, თუ რაოდენ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ამ უფლებებს. კონსტიტუციის მე-7 მუხლის თანახმად,

„სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ფასეულობებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულია ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით“.

გამოხატვის თავისუფლება კონსტიტუციის რამდენიმე მუხლით არის განმტკიცებული. მაგალითად, მე-19 მუხლი უზრუნველყოფს სიტყვის, აზრის, სინდისის, აღმსარებლობისა და რწმენის თავისუფლებას თითოეული ადამიანისათვის.

კონსტიტუციის 24-ე მუხლის შესაბამისად,

„1. ყოველ ადამიანს აქვს უფლება თავისუფლად მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაციაა, გამოთქვას და გაავრცელოს თავისი აზრი ზეპირად, წერილობით ან სხვაგვარი საშუალებით.

2. მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები თავისუფალია. ცენზურა დაუშვებელია.

3. სახელმწიფოს ან ცალკეულ პირებს არა აქვთ მასობრივი ინფორმაციის ან მისი გავრცელების საშუალებათა მონოპოლიზაციის უფლება.

4. ამ მუხლის პირველ და მეორე პუნქტებში ჩამოთვლილ უფლებათა განხორციელება შესაძლებელია კანონით შეიზღუდოს ისეთი პირობებით, რომლებიც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში სახელმწიფო უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, დანაშაულის თავიდან ასაცილებლად, სხვათა უფლებებისა და ღირსების დასაცავად, კონფიდენციალურად აღიარებული ინფორმაციის განმჟღავნების თავიდან ასაცილებლად ან სასამართლოს დამოუკიდებლობისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველსაყოფად“.

კონსტიტუციის 23-ე მუხლი მიუთითებს ინტელექტუალური შემოქმედების თავისუფლებაზე:

„1. ინტელექტუალური შემოქმედების თავისუფლება უზრუნველყოფილია. ინტელექტუალური საკუთრების უფლება ხელშეუვალია.

2. შემოქმედებით პროცესში ჩარევა, შემოქმედებითი საქმიანობის სფეროში ცენზურა დაუშვებელია.

3. შემოქმედებითი ნაწარმოების დაყადაღება და გავრცელების აკრძალვა დაუშვებელია, თუ მისი გავრცელება არ ლახავს სხვა ადამიანის კანონიერ უფლებებს“.

გარდა ამისა, კონსტიტუცია არეგულირებს პოზიტიური ვალდებულებების საკითხსაც, რომლებიც უშუალოდ ეხება ინფორმაციის თავისუფლებას. კერძოდ, 41-ე მუხლის მიხედვით,

„1. საქართველოს ყოველ მოქალაქეს უფლება აქვს კანონით დადგენილი წესით გაეცნოს სახელმწიფო დაწესებულებაში მასზე არსებულ ინფორმაციას, აგრეთვე იქ არსებულ ოფიციალურ დოკუმენტებს, თუ ისინი არ შეიცავენ სახელმწიფო, პროფესიულ ან კომერციულ საიდუმლოებას.

2. ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებული ინფორმაცია, რომელიც დაკავშირებულია ადამიანის ჯანმრთელობასთან, მის ფინანსებთან ან სხვა კერძო საკითხებთან, არავისთვის არ უნდა იყოს ხელმისაწვდომი თვით ამ ადამიანის თანხმობის გარეშე, გარდა კანონით დადგენილი შემთხვევებისა, როდესაც ეს აუცილებელია სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, ჯანრმთელობის, სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად“.

კონსტიტუციაში ხორცშესხმული დებულებების ანალიზი გვაძლევს იმის საშუალებას, დავასკვნათ, რომ ისინი სრულად შეესაბამება პლურალისტური დემოკრატიის მოთხოვნებს, სადაც აღიარებულია კანონის უზენაესობა.

საქართველოში გამოხატვის თავისუფლება რეგულირებულია კანონით „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ (შემდგომში „კანონი“), რომელიც მიღებულ იქნა 2004 წლის 24 ივნისს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ეს კანონი მნიშვნელოვან დემოკრატიულ ღირებულებას წარმოადგენს ხსენებული თავისუფლების დაცვის თვალსაზრისით. მასში ასახულია თითქმის ყველა ის ძირითადი პრინციპები და სტანდარტები, რომლებიც შექმნილია საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ და, რომლებიც არსებითია დემოკრატიული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისათვის.

კანონი სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ფასეულობად მიიჩნევს, რასაც აღიარებს სახელმწიფო (მუხლი 3). კანონის მე-3 მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით,

„ყველას, ადმინისტრაციული ორგანოს გარდა, აქვს გამოხატვის თავისუფლება, რაც გულისხმობს

ა) აზრის აბსოლუტურ თავისუფლებას;

ბ) პოლიტიკური სიტყვისა და დებატების თავისუფლებას;

გ) ნებისმიერი ფორმის ინფორმაციისა და იდეების მოძიების, მიღების, შექმნის, შენახვის, დამუშავებისა და გავრცელების უფლებას;

დ) ცენზურის დაუშვებლობას, მედიის სარედაქციო დამოუკიდებლობასა და პლურალიზმს, ჟურნალისტის უფლებას, დაიცვას ინფორმაციის წყაროს საიდუმლოობა და საკუთარი სინდისის შესაბამისად მიიღოს სარედაქციო გადაწყვეტილებები; ...“

კანონი საკმაოდ ფართოდ მიმოიხილავს იმ სფეროებს, რომლებსაც მოიცავს გამოხატვის თავისუფლება. გარდა ამისა, აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ კანონი ერთმანეთისაგან განასხვავებს განცხადებას - ინფორმაციას, რომელიც განმცხადებელმა საჯაროდ გაავრცელა ან მესამე პირს გააცნო, და აზრს - შეფასებით მსჯელობას, თვალსაზრისს, რომელიც ასახავს რომელიმე პიროვნების, მოვლენის ან საგნის მიმართ დამოკიდებულებას და არ წარმოადგენს ფაქტის დადასტურებას ან უარყოფას (მუხლი 1).

კანონი ერთგვარად განსხვავებულად აყალიბებს იმ საფუძვლებს, როდესაც შესაძლებელია სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა. აქ მთელი აქცენტი გაკეთებულია კანონზე. კერძოდ, გარდა იმისა, რომ შეზღუდვა გათვალისწინებული უნდა იყოს კანონით, იგი [კანონი] უნდა იყოს ნათელი და განჭვრეტადი, ვიწროდ მიზანმიმართული. ამასთანავე, შეზღუდვით დაცული სიკეთე უნდა აღემატებოდეს შეზღუდვით მიყენებულ ზიანს (მუხლი 8). ამგვარ დებულებებს არ ითვალისწინებს რომელიმე საერთაშორისო აქტი, თუმცა ამ აზრს ცალსახად ავითარებს ადამიანის უფლებათა სფეროში მოქმედი ხელშეკრულებების საფუძველზე შემუშავებული პრეცედენტული სამართალი. კერძოდ, ეს პრინციპები მოცემულია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსა და გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებებში.

გარდა ზემოხსენებულისა, კანონი აგრეთვე ითვალისწინებს, რომ გამოხატვის თავისუფლების შემზღუდველი კანონი უნდა იყოს: ა) პირდაპირ მიმართული კანონიერი მიზნების განხორციელებისაკენ; ბ) კრიტიკულად აუცილებელი დემოკრატიული საზოგადოების არსებობისათვის; გ) არადისკრიმინაციული; დ) პროპორციულად შემზღუდველი. კანონი არ აკონკრეტებს, თუ რა შეიძლება ჩაითვალოს ლეგიტიმურ მიზნებად. თუმცაღა, მაგალითად, კონსტიტუციის 24-ე მუხლი მიუთითებს იმ კანონიერ მიზნებზე, როდესაც დასაშვებია სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა.

ზოგიერთ შემთხვევაში შესაძლებელია სიტყვისა და გამოხატვის შინაარსობრივი რეგულირება, როდესაც ეს ეხება ცილისწამებას, უხამსობას, პირისპირ შეურაცხყოფას, დანაშაულის ჩადენისაკენ წაქეზებას, მუქარას, სახელმწიფო, კომერციულ, პირად ან პროფესიულ საიდუმლოებას; რეკლამას, ტელეშოპინგს ან სპონსორობას; სამხედრო მოსამსახურის, ადმინისტრაციული ორგანოს, აგრეთვე მისი თანამდებობის პირის, წევრის ან თანამშრომლის სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას; თავისუფლებააღკვეთილი ან თავისუფლებაშეზღუდული პირის სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას; ქმედუუნარო ან შეზღუდული ქმედუნარიანობის მქონე პირის სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას (მუხლი 9).

კანონში ასახვას ჰპოვებს აგრეთვე ის საერთაშორისო პრინციპი, რომელიც ეხება საიდუმლოების დაცვას. კერძოდ, მე-11 მუხლის თანახმად, პროფესიული საიდუმლოების წყარო დაცულია აბსოლუტური პრივილეგიით და არავის აქვს უფლება, მოითხოვოს ამ წყაროს გამხელა. სიტყვის თავისუფლების შეზღუდვის შესახებ სასამართლო დავისას მოპასუხეს არ შეიძლება დაეკისროს კონფიდენციალური ინფორმაციის წყაროს გამხელის ვალდებულება.

ყოველივე ზემოხსენებულიდან გამომდინარე, უდავოა, რომ საქართველოს კანონი „სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების შესახებ“ აერთიანებს ამ სფეროში არსებულ საერთაშორისო პრინციპებს, რასაც უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება დემოკრატიული საზოგადოებისათვის.

__________________

1. მედიის შესახებ სამხრეთ კავკასიის ქვეყნების კანონმდებლობის ჰარმონიზაცია ევროპულ სტანდარტებთან, ბაქო 2004 წ., გვ. 78.

2. ზ. ადეიშვლი, „მედია და კანონი“, თბილისი 2004 წ., გვ. 11.

პირის თავისუფლება ჰქონდეს შეხედულებები მე-10 მუხლით გარანტირებული სხვა თავისუფლებების წინაპირობაა და იგი თითქმის სარგებლობს აბსოლუტური დაცვით იმ თვალსაზრისით, რომ მე-2 პუნქტში ჩამოყალიბებული შესაძლო შეზღუდვები მასთან მიმართებაში არ გამოიყენება. როგორც მინისტრთა კომიტეტმა განაცხადა, „ამ უფლების ნებისმიერი შეზღუდვა შეუთავსებელი იქნება დემოკრატიული საზოგადოების შინაარსთან“. ¹

სახელმწიფოები არ უნდა ეცადნენ, რომ მოახდინონ იდეოლოგიური ზემოქმედება თავიანთ მოქალაქეებზე და განასხვაონ ინდივიდები იმ შეხედულებების საფუძველზე, რომლებიც მათ გააჩნიათ. გარდა ამისა, სახელმწიფოს მიერ ერთმხრივი ინფორმაციის წახალისება შეიძლება წარმოადგენდეს სერიოზულ და მიუღებელ დაბრკოლებას პირის თავისუფლებასთან მიმართებაში, ჰქონდეს შეხედულებები.

თავისუფლების ქვეშ, ჰქონდეს შეხედულებები, პირები აგრეთვე დაცული არიან შესაძლო ნეგატიური შედეგებისაგან იმ შემთხვევებში, როდესაც კონკრეტული შეხედულებები მიეწერებათ მათ ადრინდელი საჯარო განცხადებების შემდეგ.

პირის თავისუფლება, ჰქონდეს შეხედულებები, მოიცავს ნეგატიურ თავისუფლებას, იძულებით არ გაამჟღავნოს სხვისი შეხედულებები.²

__________________

1. მინისტრთა კომიტეტის მოხსენება, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის თეორია და პრაქტიკა, ვან დაიკი და ვან ჰუფი, კლუვერი, 1990წ., გვ. 413.

2. Vogt v. Germany, 1995 წ.

ინფორმაციისა და მოსაზრებების გავრცელების თავისუფლება უმნიშვნელოვანესია პოლიტიკური ცხოვრებისა და ქვეყნის დემოკრატიული წყობისათვის. ჭეშმარიტად თავისუფალი არჩევნები შეუძლებელია ამ თავისუფლების გარეშე. გარდა ამისა, ინფორმაციისა და მოსაზრებების გავრცელების თავისუფლების სრული განხორციელება დასაშვებად მიიჩნევს მთავრობის თავისუფალ კრიტიკას, რაც მთავარი მანიშნებელია თავისუფალი და დემოკრატიული მთავრობისა. როგორც სასამართლომ დაადგინა 1976 წელს:

„სასამართლოს საზედამხედველო ფუნქცია ვალდებულებას აკისრებს, მნიშვნელოვანი ყურადღება მიაქციოს „დემოკრატიული საზოგადოებისათვის“ დამახასიათებელ პრინციპებს. გამოხატვის თავისუფლება წარმოადგენს დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთ არსებით საფუძველს, მისი პროგრესისა და თითოეული ადამიანის განვითარების ერთ-ერთ ძირითად პირობას“.¹

მთავრობის კრიტიკის თავისუფლება აშკარად იქნა ხაზგასმული სასამართლოს მიერ 1986 წელს:

„პრესას აკისრია ვალდებულება, გაავრცელოს ინფორმაცია და მოსაზრებები როგორც პოლიტიკურ, ასევე საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე სხვა საკითხებზე. ამასთან, არა მარტო პრესას აქვს ასეთი ინფორმაციისა და მოსაზრებების გავრცელების ამოცანა, არამედ საზოგადოებას ასევე გააჩნია მათი მიღების უფლება“.²

აშკარაა, რომ ინფორმაციისა და მოსაზრებების გავრცელების თავისუფლება ავსებს ინფორმაციისა და მოსაზრებების მიღების თავისუფლებას. ეს ეხება როგორც ბეჭვდით, ასევე სამაუწყებლო მედიას. ამ უკანასკნელთან მიმართებაში სასამართლომ დაადგინა, რომ სახელმწიფოებს არ შეუძლიათ ჩარევა ინფორმაციის გადამცემსა და მიმღებს შორის, რამდენადაც ორივე მხარეს უფლება აქვს, უშუალო კონტაქტი დაამყაროს ერთმანეთთან საკუთარი სურვილისამებრ.³

მე-10 მუხლით აგრეთვე გარანტირებულია ინფორმაციისა და მოსაზრებების გავრცელების თავისუფლება ეკონომიკურ საკითხებზე (რომელიც ცნობილია როგორც კომერციული სიტყვა). თუმცაღა, სასამართლომ გადაწყვიტა, რომ ხელისუფლების ორგანოებს შეფასების უფრო ფართო ზღვარი აქვს ეკონომიკურ საკითხებთან მიმართებაში.⁴

სასამართლო მიიჩნევს, რომ შემოქმედებით ხელოვნებასა და გამოხატულებას, ისევე როგორც მის გავრცელებას, უდიდესი წვლილი შეაქვს მოსაზრებებისა და შეხედულებების გაცვლაში. ისინი დემოკრატიული საზოგადოების უმნიშვნელოვანეს კომპონენტებს წარმოადგენენ. ევროპულმა კომისიამ, განაცხადა რა, რომ შემოქმედებითი თავისუფლება და მისი თავისუფალი გავრცელება შეზღუდულია მხოლოდ არადემოკრატიულ საზოგადოებებში, აღნიშნა:

„თავისი შემოქმედებითი სამუშაოს მეშვეობით ხელოვანი გამოხატავს სამყაროს არა მხოლოდ პირად ხედვას, არამედ ასევე თავის შეხედულებას იმ საზოგადოების შესახებ, რომელშიც ცხოვრობს. ამ თვალსაზრისით ხელოვნება არა მარტო ეხმარება საზოგადოებრივი აზრის ჩამოყალიბებას, არამედ აგრეთვე წარმოადგენს მის გამოხატვას და შეუძლია დაანახოს საზოგადოებას დღის უმთავრესი საკითხები.“⁵

_________________

1. Lingens v. Austria, 1986 წ.; Sener v. Turkey, 2000 w.; Thoma v. Luxembourg, 2001 წ.;

2. Dichand and Others v. Austria, 2002 წ. და სხვა

3. Groppera Radio AG and Others v. Switzerland, 1990 w.; Casado Coca v. Spain, 1994 წ.

4. Markt Intern Verlag GmbH and Klaus Beermann v. the Federal Republic of Germany, 1989 წ.

5. Otto-Preminger Institut v. Austria, 1994 წ.

რამდენადაც განხილული თავისუფლება მიუთითებს როგორც ინფორმაციის, ასევე მოსაზრებების გავრცელებაზე, მიზანშეწონილია სასამართლოს მიერ გაკეთებული განსხვავების განხილვა მოცემულ საწყის ეტაპზე. ერთმანეთისაგან განასხვავა რა ინფორმაცია (ფაქტები) და შეხედულებები (შეფასებითი მსჯელობა), სასამართლომ განაცხადა, რომ

„ფაქტების არსებობა შეიძლება დამტკიცებულ იქნეს, მაშინ როდესაც შეფასებითი მსჯელობის ნამდვილობა არ ექვემდებარება მტკიცებას. ... რაც შეეხება შეფასებით მსჯელობას, ამ მოთხოვნის შესრულება შეუძლებელია და იგი თავისთავად ხელყოფს შეხედულებების თავისუფლებას, რაც წარმოადგენს კონვენციის მე-10 მუხლით გათვალისწინებული უფლების ფუნდამენტურ ნაწილს“.¹

თუმცა შეხედულებები წარმოადგენს მოსაზრებებს ან პიროვნულ შეფასებებს მოვლენისა თუ სიტუაციის შესახებ და არ ექვემდებარება იმის მტკიცებას, სიმართლეს შეესაბამება თუ მცდარია, ის საბაზისო ფაქტები, რომლებსაც ეფუძნება შეხედულება, შესაძლებელია დამტკიცებულ იქნეს, შეესაბამება თუ არა სიმართლეს. ამავდროულად, Dalban-ის საქმეში სასამართლომ დაადგინა:

„მიუღებელი იქნება, ჟურნალისტს ჩამოერთვას უფლება, გამოხატოს კრიტიკული შეფასებითი მსჯელობები, თუ ვერ შეძლებს მათი ჭეშმარიტების დამტკიცებას“.²

შესაბამისად, იმ ინფორმაციასა თუ მონაცემებთან ერთად, რომელთა დამტკიცება შესაძლებელია, მე-10 მუხლი აგრეთვე იცავს შეხედულებებს, კრიტიკას ან მსჯელობას, რომლებიც არ ექვემდებარება მტკიცებას, შეესაბამება თუ არა სინამდვილეს. გარდა ამისა, შეფასებითი მსჯელობა, რომელიც გამოხატულია, კერძოდ, პოლიტიკურ სფეროში, სარგებლობს სპეციალური დაცვით, რაც წარმოადგენს შეხედულებათა პლურალიზმის მოთხოვნას და არსებითი მნიშვნელობისაა დემოკრატიული საზოგადოებისათვის.

განსხვავება ფაქტებსა და შეხედულებებს შორის და მათი ჭეშმარიტების დამტკიცების მოთხოვნის აკრძალვა ამ უკანასკნელთან მიმართებაში ძალიან მნიშვნელოვანი ხდება შიდა სამართლებრივ სისტემაში, რაც კვლავ მოითხოვს ჭეშმარიტების დამტკიცებას „შეურაცხყოფის“ დანაშაულისათვის, რომელიც ეხება მოსაზრებებისა და შეხედულებების გამოხატვას. გარდა ამისა, ფაქტებთან მიმართებაშიც კი სასამართლომ აღიარა კეთილსინდისიერების დაცვა, დაუტოვა რა მედიას „დასაშვები ადგილი შეცდომისათვის“. მაგალითად, Dalban-ის საქმეში³ სასამართლომ აღნიშნა:

„შეუძლებელია იმის მტკიცება, რომ სტატიებში აღწერილი მოვლენები აბსოლუტურად არასწორი იყო და მიზნად ისახავდა GS-ის წინააღმდეგ ცილისმწამებლური კამპანიის წამოწყებას...“

ძირითადად, კეთილსინდისიერი დაცვა ხორციელდება სიმართლის დამტკიცების გზით. როდესაც ჟურნალისტს ან პუბლიკაციას აქვს კანონიერი მიზანი, საკითხი საზოგადოებრივი მნიშვნელობისაა და გონივრული ძალისხმევა იქნა გამოჩენილი ფაქტების დასამტკიცებლად, პრესას არ უნდა დაეკისროს პასუხისმგებლობა, თუნდაც შესაბამისი ფაქტები არასწორი აღმოჩნდეს.

თუმცაღა, შეფასებით მსჯელობებს უნდა ამყარებდეს საკმარისი ფაქტობრივი საფუძველი. როგორც სასამართლომ აღნიშნა,

„მაშინაც კი, როდესაც განცხადება უთანაბრდება შეფასებით მსჯელობას, ჩარევის პროპორციულობა შეიძლება დამოკიდებული იყოს იმაზე, არსებობს თუ არა საკმარისი ფაქტობრივი საფუძველი სადავო განცხადებისათვის, რამდენადაც თვით შეფასებითი მსჯელობაც კი რაიმე ფაქტობრივი საფუძვლის გარეშე შეიძლება იყოს გადაჭარბებული”^.4

__________________

1. Lingens v. Austria, 1986 წ.; Jerusalem v. Austria, 2001 წ.; Dichand and Others v. Austria, 2002 წ.

2. Dalban v. Romania, 1999 წ.

3. იხ. იქვე.

4 Jerusalem v. Austria, 2001 წ.; Dichand and Others v. Austria, 2002 წ.

ინფორმაციის მიღების თავისუფლება მოიცავს ინფორმაციის შეგროვებისა და ინფორმაციის მოპოვების უფლებას ყველა შესაძლო კანონიერი არხის მეშვეობით. ინფორმაციის მიღების თავისუფლება აგრეთვე მოიცავს საერთაშორისო სატელევიზიო მაუწყებლობას. ¹

რამდენადაც ინფორმაციისა და შეხედულებების მიღების თავისუფლება მედიას უკავშირდება იმ თვალსაზრისით, რომ აძლევს საზოგადოებისათვის ამგვარი ინფორმაციისა და მოსაზრებების გავრცელების უფლებას, სასამართლო ამ თავისუფლებაში აგრეთვე მოიაზრებს საზოგადოების უფლებას, იყოს ადეკვატურად ინფორმირებული, კერძოდ, საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხებზე.

________________

1. Autronic AG v. Switzerland, 1990 წ.

თუმცა მე-10 მუხლი აშკარად არ მიუთითებს პრესის თავისუფლებაზე, სასამართლომ განავითარა ფართო პრეცედენტული სამართალი, რომელიც ითვალისწინებს მთელ რიგ პრინციპებსა და წესებს, რომლებიც პრესას აძლევს სპეციალურ სტატუსს მე-10 მუხლით გათვალისწინებული თავისუფლებებით სარგებლობისას. სწორედ ამიტომ ვფიქრობთ, რომ პრესის თავისუფლება საჭიროებს დამატებით კომენტარებს მე-10 მუხლის მოქმედების სფეროს შესაბამისად. შემდგომ მოსაზრებას პრესის თავისუფლების სპეციალური განხილვის თაობაზე ითვალისწინებს ეროვნული პრაქტიკა: უმეტესწილად, საჯარო ხელისუფლების მხრიდან გამოხატვის თავისუფლების უფლების დარღვევის მსხვერპლს წარმოადგენენ ჟურნალისტები, ვიდრე სხვა პირები.

პრესის, როგორც საზოგადოებრივი დარაჯის, როლზე პირველად ხაზგასმით მიუთითა სასამართლომ Lingens-ის საქმეში.¹ საგაზეთო სტატიაში ჟურნალისტმა გააკრიტიკა ავსტრიის ფედერალური კანცლერი კონკრეტული პოლიტიკური ნაბიჯისათვის, რომელიც მოიცავდა განცხადებას კოალიციის თაობაზე იმ პარტიასთან, რომელსაც პირი. ჟურნალისტმა (ბ-ნმა ლინგენსმა) კანცლერის საქციელს უწოდა „ამორალური“, „უღირსი“, რითაც განასახიერებდა „დაბალი ხარისხის ოპორტუნიზმს“.

კანცლერის მიერ აღძრული კერძო ბრალდების შემდეგ ავსტრიის სასამართლოებმა მიიჩნიეს, რომ ეს განცხადებები იყო ცილისმწამებლური და ჟურნალისტს დააკისრეს ჯარიმა. ბრალეულობის საკითხის განხილვისას სასამართლოებმა ასევე დაადგინეს, რომ ჟურნალისტმა ვერ შეძლო თავისი ბრალდებების დამტკიცება.

ამ უკანასკნელ საკითხთან დაკავშირებით, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ეროვნული სასამართლოების დამოკიდებულება იყო არასწორი, რამდენადაც შეხედულებები (შეფასებითი მსჯელობა) არ შეიძლება დემონსტრირებულ იქნეს და არ ექვემდებარება მტკიცებას.² ჟურნალისტის მსჯავრდების საფუძვლების შეფასებისას სასამართლომ ხაზი გაუსვა პოლიტიკური დებატების დროს პრესის თავისუფლების მნიშვნელობას:

„... ეს პრინციპები განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა, რამდენადაც საკითხი პრესას ეხება. მიუხედავად იმისა, რომ პრესამ არ უნდა გადალახოს ის ზღვარი, რომელიც დადგენილია, ინტერ ალია, „სხვათა რეპუტაციის დასაცავად“, ამავე დროს მას აკისრია ვალდებულება, გაავრცელოს ინფორმაცია და მოსაზრებები როგორც პოლიტიკურ, ასევე იმ საკითხებთან დაკავშირებით, რომლებიც წარმოადგენენ საზოგადოებრივ ინტერესს სხვა სფეროში. ამასთან, არა მარტო პრესას აქვს ასეთი ინფორმაციისა და მოსაზრებების გავრცელების ამოცანა, არამედ საზოგადოებას ასევე გააჩნია მათი მიღების უფლება [...]. ამ თვალსაზრისით სასამართლოს არ შეუძლია დაეთანხმოს ვენის სააპელაციო სასამართლოს მიერ განაჩენში გამოთქმულ მოსაზრებას, იმ მიზნით, რომ პრესის ამოცანა არის ინფორმაციის გავრცელება, რომლის ინტერპრეტაცია ძირითადად მკითხველზეა დამოკიდებული...“

იმავე განაჩენში სასამართლომ აღნიშნა, რომ პრესის თავისუფლება საზოგადოებას აძლევს პოლიტიკური ლიდერების შესახებ მოსაზრებისა და დამოკიდებულების გამოვლენისა და ჩამოყალიბების ერთ-ერთ საუკეთესო საშუალებას და, შესაბამისად, პოლიტიკური დებატების თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების ბირთვს წარმოადგენს. სწორედ ამიტომ, სასამართლო პრესისათვის ითვალისწინებს მე-10 მუხლით გარანტირებულ ძალიან ძლიერ დაცვას პოლიტიკური დებატებისას.

პრესის თავისუფლება აგრეთვე სარგებლობს სპეციალური სტატუსით, როდესაც სახეზეა საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე სხვა საკითხები. Thorgeirson-ის საქმეში³ განმცხადებელმა (ბ-ნმა თორგეირსონმა) პრესაში გააკეთა რამდენიმე განცხადება პოლიციაში ფართოდ გავრცელებული სისასტიკის შესახებ ისლანდიაში. მან პოლიციის მოხელეები მოიხსენია „ფორმიან მხეცებად“, „ადამიანებად, რომლებიც დაქვეითებული არიან ახალშობილი ბავშვის გონებრივ დონემდე მუდმივად ყელში წაჭერით, რასაც პოლიციელები და დამრტყმელები სწავლობენ და იყენებენ სასტიკი თვითნებობით“, ხოლო პოლიციის ძალები, რომლებიც თავს იცავდნენ, დაადანაშაულა იმაში, რომ მათი ქმედებები ეფუძნებოდა „დაშინებას, თაღლითობას, კანონსაწინააღმდეგო ქმედებებს, ცრურწმენებს, მოუფიქრებლობასა და სისულელეს“. შიდა სამართლებრივ დონეზე ბ-ნი თორგეირსონი გასამართლებულ იქნა და დაეკისრა ჯარიმა პოლიციის დაუკონკრეტებელი წევრების ცილისწამებისათვის. ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებელმა წამოჭრა პოლიციის სისასტიკის საკითხი თავის ქვეყანაში და, რომ

„... პრესას აკისრია ვალდებულება, გაავრცელოს ინფორმაცია და მოსაზრებები საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხებთან დაკავშირებით.”

სასამართლომ შემდგომში განაცხადა:

„პრეცედენტულ სამართალში არ არსებობს მითითება, რომ განსხვავებულ იქნეს ... პოლიტიკური დისკუსია და დისკუსია საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხების ირგვლივ“.

და ბოლოს, სასამართლომ მსჯავრდება მიიჩნია

„ისეთად, რომელსაც შეეძლო ხელი შეეშალა საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხების საჯარო განხილვისათვის“.

Maronek-ის საქმეში სასამართლომ სლოვაკეთის საბინაო პოლიტიკა იმ პერიოდში, როდესაც სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული ბინები თითქმის დენაციონალიზებული იყო, საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხად მიიჩნია და განმცხადებლის გამოხატვის თავისუფლებას მისცა უფრო ძლიერი დაცვა.⁴ სხვა მაგალითები შეიძლება მოინახოს თურქეთის წინააღმდეგ ბევრ საქმეში, რომლებშიც სამხრეთ-აღმოსავლეთ თურქეთში არსებული კონფლიქტი და სხვა მასთან დაკავშირებული საკითხები, მათ შორის „სეპარატისტული პროპაგანდა“ თუ ფედერალიზაციის საკითხი, წამოჭრილი წერილობითი თუ ზეპირი ფორმით, წარმოადგენდა საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხებს.⁵

ცალსახად, სასამართლო პრესის თავისუფლებას აძლევს ძლიერ დაცვას, როდესაც საჯაროდ განიხილება საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხები, ვიდრე პოლიტიკური. პრესის თავისუფლების კონტექსტში მეორე მნიშვნელოვანი საკითხია ჭორებისა და ვარაუდების გამოქვეყნება, რომელთა დამტკიცებაც ჟურნალისტებს არ შეუძლიათ. როგორც ზემოთ აღინიშნა,⁶ სასამართლომ განაცხადა, რომ შეფასებითი მსჯელობა არ ექვემდებარება დამტკიცების მოთხოვნას. Thorgeirson-ის საქმეში⁷ ბრალდებები პოლიციის წინააღმდეგ შეგროვებულ იქნა სხვადასხვა წყაროდან; ძირითადად, სტატია ახსენებდა ჭორებს, რომლებიც საზოგადოებიდან მომდინარეობდა. თუმცა მოპასუხე სახელმწიფო ამტკიცებდა, რომ განმცხადებლის სტატიები მოკლებული იყო ობიექტურ და ფაქტობრივ საფუძველს, რამდენადაც მას არ შეეძლო დაემტკიცებინა ბრალდებათა სიმართლე, სასამართლომ დაადგინა, რომ სიმართლის დამტკიცების მოთხოვნა არაგონივრული და შეუძლებელიც კი იყო და განაცხადა, რომ პრესა ვერ შეძლებდა რაიმეს გამოქვეყნებას, თუ მას მოსთხოვდნენ მხოლოდ მთლიანად დამტკიცებული ფაქტების გამოქვეყნებას. უდავოა, რომ სასამართლოს მოსაზრებები მოთავსებულ იქნა საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხების თაობაზე საჯარო განხილვების კონტექსტში.

სასამართლომ განიხილა მედიაში სხვა პირების მიერ გაკეთებული განცხადებების გავრცელების საკითხი. Jersild-ისა და Thoma-ს საქმეებში სასამართლომ განაცხადა, რომ

„ჟურნალისტის დასჯა სხვა პირის მიერ გაკეთებული განცხადების გავრცელებაში დახმარებისათვის ... სერიოზულად დააბრკოლებდა პრესას, წვლილი შეეტანა საზოგადოებრივი ინტერესის მქონე საკითხების განხილვაში და არ უნდა იყოს გათვალისწინებული, თუ არ არსებობს განსაკუთრებით ცალსახა მიზეზები ამისათვის“.⁸

შემდგომში, Thoma-ს საქმეში, რომელშიც მთავრობამ დაადანაშაულა განმცხადებელი ჟურნალისტი, რომ მან თავი არ შეიკავა განცხადებების ციტირებისაგან, სასამართლომ დაადგინა:

„ზოგადი მოთხოვნა ჟურნალისტებისადმი, რომელიც გულისხმობს სისტემატურად და ფორმალურად თავი შეიკავონ ისეთი ხასიათის ციტირებისაგან, რომელმაც შესაძლოა შეურაცხყოფა მიაყენოს ვინმეს, გამოიწვიოს მისი აღშფოთება და რეპუტაციის შელახვა, შეუთავსებელია პრესის ფუნქციასთან - გაავრცელოს ინფორმაცია მიმდინარე მოვლენებზე, არსებულ შეხედულებებსა და მოსაზრებებზე”.

ჟურნალისტის ინფორმაციის წყაროები ასევე დაცულია მე-10 მუხლის შესაბამისად. სასამართლომ განმარტა, რომ ჟურნალისტის ინფორმაციის წყაროების დაცვა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წინაპირობაა პრესის თავისუფლებისათვის. Goodwin-ის საქმეში⁹ სასამართლომ დაასკვნა:

„ამგვარი დაცვის გარეშე წყაროებს შეიძლება ხელი შეეშალოთ, დაეხმარონ პრესას საზოგადოების ინფორმირებაში საზოგადოებრივი მნიშვნელობის მქონე საკითხებზე. შედეგად, პრესის, როგორც საზოგადოებისათვის მნიშვნელოვანი დარაჯის, როლი შეიძლება დაკნინდეს და ხელყოფილ იქნეს პრესის უნარი, უზრუნველყოს ზუსტი და სანდო ინფორმაცია“.

___________________

1. Lingens v. Austria, 1986 წ.

2. ქვემოთ იხ. გვ. 62

3. Thorgeir Thorgeirson v. Iceland, 1992 წ.

4. Maronek v. Slovakia, 2001 წ.

5. Sürek and Özdemir v. Turkey, 1999 w.; Sener v. Turkey, 2000 w.; Özgür Gündem v. Turkey, 2000 წ

6. ზემოთ იხ. გვ. 61.

7. ზემოთ იხ. გვ. 62.

8. Jersild v. Denmark, 1994 w.; Thoma v. დულებებსა და მოსაზრებებზე”. Luxembourg, 2001 წ.

9. Goodwin v. the United Kingdom, 1996 წ.

1-ლი პუნქტის ბოლო წინადადების შესაბამისად, ინფორმაციისა და მოსაზრებების მიღებისა და გავრცელების უფლება „არ უშლის ხელს სახელმწიფოებს, მოითხოვონ რადიოსამაუწყებლო, სატელევიზიო ან კინემატოგრაფიულ წარმოებათა ლიცენზირება.“ ეს დებულება გათვალისწინებულ იქნა კონვენციის მოსამზადებელი სამუშაოების საწყის ეტაპზე, რაც განაპირობა ტექნიკურმა მიზეზებმა: არსებული სიხშირეების შეზღუდულმა რაოდენობამ და იმ ფაქტმა, რომ იმ დროს უმეტეს ევროპულ ქვეყნებს ჰქონდათ მონოპოლია ტელე-რადიომაუწყებლობაზე. თუმცაღა, მაუწყებლობის ტექნიკის პროგრესმა ეს მიზეზები გააქარწყლა. Informationsverein Lentia-ს საქმეში¹ სასამართლომ დაადგინა:

„ბოლო ათწლეულებში მიღწეული ტექნიკური პროგრესის შემდეგ ამ შეზღუდვების გამართლება არ შეიძლება არსებულ სიხშირეებსა და არხებზე მითითებით“

თანამგზავრულმა გადაცემებმა და საკაბელო ტელევიზიამ განაპირობა არსებულ სიხშირეთა ფაქტიურად შეუზღუდავი რაოდენობა. ამ კონტექსტში სახელმწიფოს უფლებამ, ლიცენზია მისცეს მედია საწარმოებს, შეიძინა ახალი არსი და მიზანი, კერძოდ, ინფორმაციის პლურალიზმისა და თავისუფლების გარანტია საზოგადოებრივი მოთხოვნების დაკმაყოფილების მიზნით.²

სასამართლომ დაადგინა, რომ შიდა ხელისუფლების სალიცენზიო სისტემის რეგულირების უფლებამოსილება არ შეიძლება განხორციელებულ იქნეს სხვა მიზნებით, გარდა ტექნიკურისა, და ისეთი სახით, რომელიც წარმოადგენს ჩარევას გამოხატვის თავისუფლებაში მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტის მოთხოვნების საწინააღმდეგოდ. Groppera-ს საქმეში³ სასამართლომ დაადგინა:

„... კონვენციის მე-10 მუხლის 1-ლი პუნქტის მესამე წინადადების მიზანია, განმარტოს, რომ სახელმწიფოებს აქვთ კონტროლის განხორციელების უფლებამოსილება იმ საშუალებათა სალიცენზიო სისტემის მეშვეობით, რომლებითაც ხორციელდება მაუწყებლობა მათ ტერიტორიებზე, კერძოდ, ტექნიკური ასპექტების თვალსაზრისით. თუმცაღა, ის არ ითვალისწინებს, რომ სალიცენზიო ღონისძიებები სხვაგვარად არ უნდა დაექვემდებაროს მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტის მოთხოვნებს, რამეთუ ეს მიგვიყვანდა მთლიანად მე-10 მუხლის მიზნისა და დანიშნულების საწინააღმდეგო შედეგამდე“.

Autronic-ის საქმეში⁴ სასამართლომ დაადგინა, რომ მოწყობილობა სამაუწყებლო ინფორმაციის მიღებისათვის, როგორიცაა თანამგზავრული თეფშები, არ ხვდება პირველი პუნქტის ბოლო წინადადებით გათვალისწინებული შეზღუდვის ქვეშ. Tele 1 Privatfernsehgesellschaft MBH-ის საქმეში სასამართლომ დაადგინა, რომ ავსტრიამ დაარღვია მე-10 მუხლი იმის გამო, რომ არ არსებობდა რაიმე სამართლებრივი საფუძველი, რაც ნებისმიერ სადგურს, გარდა ავსტრიის სამაუწყებლო კორპორაციისა, მისცემდა სატელევიზიო გადამცემის დაყენებისა და ფუნქციონირების ლიცენზიას.⁵

სახელმწიფომ მე-10 მუხლის საწინააღმდეგოდ მიიჩნია სახელმწიფო მონოპოლიები აუდიოვიზუალური მედიის სფეროში, უპირატესად იმიტომ, რომ შეუძლებელი იყო საინფორმაციო წყაროების პლურალიზმის უზრუნველყოფა. ასეთი მონოპოლია არ არის აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში და მისი გამართლება შესაძლებელია მხოლოდ მწვავე სოციალური საჭიროებით. თუმცაღა, თანამედროვე საზოგადოებებში სამაუწყებლო კომუნიკაციების მეთოდების მულტიპლიკაციამ და ტრანსსასაზღვრო ტელევიზიის ზრდამ შეუძლებელი გახადა მონოპოლიების არსებობის გამართლება. პირიქით, საზოგადოებრივი მოთხოვნების მრავალფეროვნება არ შეიძლება დაკმაყოფილებულ იქნეს მხოლოდ ერთი სამაუწყებლო კომპანიის მიერ.⁶

მე-10 მუხლი ასევე იცავს აუდიოვიზუალური მედიის კომერციულ რეკლამას, თუმცა ხელისუფლების ორგანოები სარგებლობენ შეფასების ფართო ზღვრით მასზე შეზღუდვის დაწესების აუცილებლობასთან მიმართებაში.⁷ პრინციპში, რეკლამა უნდა მომზადებულ იქნეს პასუხისმგებლობის გრძნობით საზოგადოების წინაშე და განსაკუთრებით იქნეს გათვალისწინებული ზნეობრივი ღირებულებები, რომლებიც წარმოადგენს ნებისმიერი დემოკრატიის საფუძველს. ბავშვებისადმი განკუთვნილი ნებისმიერი რეკლამა არ უნდა შეიცავდეს ინფორმაციას, რომელსაც შეუძლია მათი ინტერესებისათვის ზიანის მიყენება და უნდა ითვალისწინებდს მათ ფიზიკურ, სულიერ და ზნეობრივ განვითარებას.

__________________

1. Informationsverein Lentia and Others v. Austria, 1993 წ.

2. Observer and Guardian v. the United Kingdom, 1995 წ.; Informationsverein Lentia and Others v. Austria, 1993 წ.

3. Groppera Radio AG and Others v. Switzerland, 1990 წ.

4. Autronic AG v. Switzerland, 1990 წ.

5. Tele 1 Privatfernsehgesellschaft MBH v. Austria, 2001 წ.

6. Informationaverein Lentia and Others v. Austria, 1993 წ.

7. Markt Intern Verlag GmbH and Klaus Beermann v. the Federal Republic of Germany, 1989 წ