ქართულად გამოცემული ენციკლოპედიების, ლექსიკონებისა თუ ცნობარების უკიდურესმა სიმწირემ, - მით უმეტეს, როცა საქმე შეეხება რელიგიურ თემატიკას, - გადაგვაწყვეტინა, მკითხველისათვის მიგვეწოდებინა ქრისტიანობის ლექსიკონი, რომლის წყაროდაც შეირჩა პიერო პეტროზილოს ფართოდ აღიარებული და სანდოდ მიჩნეული ნაშრომი: „ქრისტიანობა ანიდან ჰოემდე: ქრისტიანული სარწმუნოების ლექსიკონი“.

წიგნში ანბანურადაა დალაგებული ცნებები და ცნობები, რომლებიც მოკლედ, - თუმცა საფუძვლიანად და მთლიანობაში, - წარმოაჩენს ქრისტიანულ სამყაროს: საღმრთო წერილსა და საღმრთო გადმოცემას, ეკლესიის მოძღვრებას სარწმუნოებისა და ზნეობის შესახებ, აღმოსავლეთისა თუ დასავლეთის სულიერ და ლიტურგიულ ცხოვრებას, ეკლესიის ისტორიის განმაპირობებელ მოვლენათა განვითარებასა და თანამედროვე მდგომარეობას, კანონიკური სამართლის დებულებებსა და ღმრთისმოსაობის პრაქტიკებს; ცალ-ცალკეა დახასიათებული ქრისტიანობის სხვადასხვა მიმდინარეობათა, სწავლებათა, დაჯგუფებათა წარმოშობა და რაობა; ამავე დროს, გულდასმითაა შერჩეული და მოწოდებული უმთავრესი მონაცემები მსოფლიოს ყველა გავრცელებული რელიგიისა თუ რელიგიურ მოძრაობათა შესახებ.

ამდენად, როგორც კი მკითხველს დასჭირდება რომელიმე აუცილებელი ცნების მნიშვნელობის გაგება ან დადგენა წარსული თუ ამჟამინდელი რელიგიური ცხოვრებიდან, იგი ლექსიკონში უმალ იპოვის ამ ცნების - თუნდაც ესკიზურ, მაგრამ სარწმუნო - განმარტებას. წიგნის თანდათანობითი გაცნობისას ცხადი ხდება, რომ მის ფურცლებზე პანორამულადაა გადაშლილი რელიგიური ცხოვრების ის დიდძალი მემკვიდრეობა, რაც ადამიანს სულიერ ძიებათა გზაზე თუ გზებზე დაუგროვებია.

მაგრამ ლექსიკონის დამახასიათებელი თვისებაა მისი მყარად გამოკვეთილი პოზიცია: ის არა მარტო უმთავრეს ყურადღებას მიაპყრობს ქრისტიანობას და განსაკუთრებულ ადგილს უთმობს საყოველთაო ეკლესიას, არამედ მიზნად ისახავს, რომ ქრისტიანული თუ არაქრისტიანული სამყარო დანახული იქნეს ქრისტიანული თვალთახედვით, საყოველთაო ეკლესიის სამზერიდან, ეკლესიის მოძღვრების მტკიცე მიდევნებითა და ერთგულებით. შეიძლება ითქვას, რომ ლექსიკონში გადმოცემულია, რას მეტყველებს ეკლესია შემოქმედის, სამყაროსა და ადამიანის შესახებ.

ამის მიუხედავად, - ან, შესაძლოა, სწორედ ამიტომ, - წიგნი განკუთვნილია როგორც ქრისტიან მორწმუნეთა, ისე სხვადასხვა რელიგიის მიმდევართა თუ ურწმუნოთათვის; როგორც კათოლიკე ეკლესიის, ისე ქრისტიანობის სხვა მიმდინარეობათა წევრთათვის; როგორც ეკლესიურ, ისე ეკლესიიდან სრულიად შორს მდგომ ადამიანთათვის. მიგვაჩნია, რომ ამ უკანასკნელთ — ურწმუნოებთან ერთად - ის გზას გაუკვალავს, თუ არა იმდენად თავად სარწმუნოებისაკენ, ყოველ შემთხვევაში, მისი უკეთ გაგებისა და ცოდნისაკენ (თან, საგულისხმოა, რომ ცოდნის წყარო ამ შემთხვევაში შინაგანი ცოდნის სივრცეში იმყოფება), ხოლო მორწმუნე თუ ეკლესიურ ქრისტიანთ კი ლექსიკონი სურვილს გაუჩენს და საშუალებას მისცემს, უფრო ღრმად და საფუძვლიანად ჩასწვდნენ თავიანთ სარწმუნოებას, შეუდარონ და შეუპირისპირონ ის იმას, რაც სხვას სწამს ან არ სწამს.

ის, რომ წიგნი საქმის პროფესიული ცოდნითაა დაწერილი, ხელს არ უშლის მისი ცალკეული სტატიების მისაწვდომობას. მათი აღქმა არ გაუჭირდება არც იმას, ვინც აქამდე ჩაუხედავი იყო ამგვარ საკითხებში და ამჟამად გადაწყვეტს, იმ თემათა შესახებ პირველადი ცოდნა მოიპოვოს, რომელთა განმარტებასაც ჰპირდება მას წარმოდგენილი ლექსიკონი. რა თქმა უნდა, სალექსიკონო სტატიებს ვერც ექნება და არც მოეთხოვება იმგვარი ამომწურაობა, რაგვარიც საკითხს ძირისძირამდე ჩაჰყვებოდა, მაგრამ ისინი უთუოდ ბიძგსაც და სწორ ორიენტაციასაც მისცემს ყურადღებიან მკითხველს, თუ საით წარმართოს თავისი კითხვები და სად მოიპოვოს შესაბამისი საკითხავი.

ლექსიკონის გამოსაცემად მომზადებისას დიდ დაბრკოლებას ქმნიდა ტერმინოლოგიის ქართულად გადმოტანის პრობლემა, რაც განპირობებულია, ჯერ ერთი, დასავლურქრისტიანული თეოლოგიური ტექსტების ქართულად თითქმის სრული უთარგმნელობით და, შესაბამისად, საჭირო ტერმინოლოგიის უქონლობით; მეორე, - რაც უფრო გადამწყვეტია, - იმ გარემოებით, რომ ქართული საეკლესიო ცხოვრება ბოლო ათასწლეულის განმავლობაში სრულიად განსხვავებულ ინტელექტუალურ კალაპოტში მიედინებოდა, ვიდრე ევროპული თეოლოგიური, ფილოსოფიური, სულიერი თუ კანონიკური მდინარებანი. სხვა თუ არაფერი, ტერმინოლოგიური არადიფერინცირებულობის გამო ქართულად ხშირად ძნელი მოსაპოვებელი ხდება განმასხვავებელი სიტყვები იმ შინაარსობრივ განსხვავებათა გადმოსაცემად, რასაც ევროპულ ენებში რამდენიმე ცნება ემსახურება, ან პირიქით: ის, რაც ევროპულ ენებში (მაგალითად, ლათინურად) ერთი ჩამოყალიბებული ცნებაა, ქართულად მას რამდენიმე სიტყვა შეესაბამება. სამაგალითოდ თუნდაც „სარწმუნოებისა“ და „რწმენის“ გამიჯვნის სირთულეც კმარა...

მკითხველის ყურადღებას იმასაც მივაპყრობთ, რომ ლექსიკონის ქართული ვერსიის მომზადებისას ერთმანეთს ერწყმოდა სურვილი მივიწყებული ლექსიკის გაცოცხლებისა და მცდელობა ახალი ლექსიკის შექმნისა, შემოტანისა, დამკვიდრებისა. ამავე დროს, უპრიანად მივიჩნიეთ, გვესარგებლა ხელსაყრელი საშუალებით ძველ წყაროებში შენახულ სიტყვათა, გამოთქმათა თუ ფორმათა აღსადგენად ან მათთვის სწორი, თავდაპირველი მნიშვნელობის დასაბრუნებლად (მაგალითად, ლექსიკონის სხვადასხვა თავისებურებათა შორის მკითხველი უთუოდ შენიშნავს, რომ ცნება „მონაზონი“ გამოყენებულია როგორც ქალ, ისე მამაკაც მოწესეთა მიმართ, - ძველი ქართული ტრადიციისა და ტერმინის პირველადი ბერძნული წარმოშობის კვალობაზე).

ყოველ ცნებას ლექსიკონში თან მოჰყვება - ფრჩხილებში - იტალიური შესატყვისი ცნება, რომელიც არა მარტო აადვილებს შესაბამისობის გარკვევას წიგნის ორიგინალთან (და თარგმანის ტერმინოლოგიური სისწორის შემოწმებასა თუ დაზუსტებას), არამედ, ამასთანავე, ჩანასახოვანი სახით, საშუალებას იძლევა, ხელთ გვქონდეს ქართულ-იტალიური რელიგიურ ტერმინთა ლექსიკონი. და კიდევ: ცნების შემდეგ კვადრატულ ფრჩხილებში მოცემული ეტიმოლოგიური განმარტება ხშირად სწორედ იტალიური (ან ლათინური) სიტყვის წარმოშობას განმარტავს, თუმცა ამგვარ განმარტებათა დატოვება მაინც ზედმეტად არ მივიჩნიეთ, თუნდაც ამა თუ იმ ცნების ლინგვისტური კონტექსტის გასათვალისწინებლად...

ლექსიკონის ერთი, - შესაძლოა, არცთუ სანაქებო, - თვისება ისიცაა, რომ, თუკი ამა თუ იმ ცნებისათვის ქართულად აქამდე არ მოგვეპოვებოდა საგანგებო ტერმინი, მას არცთუ იშვიათად ვტოვებდით იმგვარად, უთარგმნელად, როგორც ის ევროპულ ენებში (განსაკუთრებულად - ლათინურად) იხმარება. ამჯერად ასეთი გადაწყვეტილება ვამჯობინეთ, რაკი დარწმუნებული ვართ, რომ ქართული შესატყვისის მოძებნას მომავალში დრო, გარემო და თარგმანის მონაწილეთა სიმრავლე გააიოლებს.

ბუნებრივია, რომ ლექსიკონში, რომელსაც საფუძვლად დაედო იტალიური ორიგინალი, სრულიად არაა ასახული ქართული სინამდვილის მონაცემები. მაგრამ ამ გულდასაწყვეტი ვითარების მიუხედავად, შეუძლებლად მივიჩნიეთ ავტორისეულ - მწყობრ და ინტეგრალურ - ტექსტში უნებართვო და უდიერი ჩარევა. ამავე დროს, ნაკლულობის ეს გრძნობა იმედს გვიჩენს, რომ არც ისე შორეულ მომავალში შეიქმნება როგორც ცალკე ქართული ქრისტიანული ტრადიციისა და კულტურის ლექსიკონი, ისე უკვე ქართულად დაწერილი და შედგენილი ქრისტიანული ლექსიკონი, რომელშიც ქართული მასალაც თავის შესაბამის და უეჭველად კუთვნილ ადგილს დაიჭერს. ამ იმედის ერთი საყრდენი თავად ამ წიგნის მშობლიურ ენაზე თარგმნა და გამოქვეყნებაა, და ეს იმიტომაც, რომ ეს წიგნი ნამდვილად გამოადგება და გზის სიძნელეს გაუადვილებს ყველა იმას, ვინც შემდგომში ქართულ ქრისტიანულ ლექსიკოგრაფიაში რამე სიახლის შეტანას გადაწყვეტს.

გაცვეთილი იქნება იმის თქმა, რომ ლექსიკონის შემდგომი გამოცემისათვის მისი გაუმჯობესება, დაზუსტება, შესაძლო შეცდომათა გასწორება ივარაუდება, მაგრამ წიგნის ხელახალი, გადახედული და შეცვლილი გამოცემის აუცილებლობა მაშინ დადგება, როცა ჩვენი სიტყვათხმარება ბევრად უფრო გამდიდრდება ქრისტიანული ცნებებით: ძველიც გაცხოველდება და ახალიც დაიმკვიდრებს თავის ადგილს. ეს კი მაშინ მოხდება, როცა თუნდაც ჩვენი ცოდნა ქრისტიანობის შესახებ, თუნდაც ჩვენი გონებრივი თუ სულიერი განვითარება ქრისტიანობის წიაღში უფრო ცოცხალი, უფრო ზრდადი, უფრო ქმედითი გახდება, რაგვარ საღმრთო საქმესაც თავისი კნინი წვლილი - სულ მცირე ბიძგის სახით - ვინძლო წინამდებარე ლექსიკონმაც შეჰმატოს.

მერაბ ღაღანიძე
2011, იანვრის 28
წმიდა თომა აკვინელის დღე

აბაკუმი (Abacuc) ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

აბაკუსი (Abaco) [ბერძ. abax, შემდეგ ლათ. abacus „(საანგარიშო) დაფა“] პრესბიტერიუმში - მღვდლის სამყოფელში - მდგომი პატარა მაგიდა, რომელზეც წირვის აღსრულებისათვის საჭირო წმიდა ჭურჭელი და სხვა ლიტურგიული საგნები ლაგდება. არქიტექტურაში: სვეტის კაპიტელის ზედა ნაწილი, რომელსაც ეყრდნობა არქიტრავი ან თაღი.

აბატი (Abate) [არამ. `abbà „მამა“] მონაზვნობის საწყის პერიოდში, უმთავრესად ეგვიპტესა და სირიაში, ასე უწოდებდნენ სულიერ მოძღვრად არჩეულ მონაზონს. დღეს ეს სიტყვა აღნიშნავს დამოუკიდებელი მონასტრის წინამძღვარს, არჩეულს მონასტრის კაპიტულუმის მიერ საიდუმლო კენჭისყრით, რომელსაც აქვს სრული ძალაუფლება მონასტრის შიდა თუ გარე საქმიანობაში, თანამდებობაზე მისი ყოფნის დრო კი განისაზღვრება ცალკეულ მონასტერთა თუ ორდენთა წესდებითა და კონსტიტუციით. ეს არ გამორიცხავს, რომ აბატი შეიძლება ექვემდებარებოდეს სამონასტრო კონგრეგაციის უპირატესს ან წინამძღვარს.

აბატისა (Badessa) [არამ. `abbà, „მამა“, ლათ. abbatissa] ქალთა მონასტრის წინამძღვარი.

აბდია (Abdia) ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

აბიტინო (Abitino) სიტყვა „სამოსის“ (abito) კნინობითი ფორმა: ქსოვილზე ნაქარგი ან ქსოვილის პატარა პარკში ჩასმული მცირე ზომის წმიდა ხატი, რომელსაც ყელსაბამის მსგავსად, ტანსაცმლის ქვეშ ატარებენ მოწიწების ნიშნად.

აბორტი (Aborto) [ლათ. abortus, წარმოებული ზმნიდან აბორირი (უარყოფითი ნაწილაკი ab + oriri „დაბადება“)] ორსულობის ნებაყოფლობითი შეწყვეტა ანუ ნაყოფის განადგურება არასიცოცხლისუნარიან ასაკში საშვილოსნოდან მისი განდევნის გზით. აბორტის დაგმობა ეკლესიის მოძღვრების უცვლელი საკითხია, რაც ვატიკანის II კრებამაც განამტკიცა შემდეგი სიტყვებით: “აბორტი, ისევე როგორც ბავშვის მკვლელობა, საშინელი დანაშაულია” (GS, 51). აბორტი განკვეთით ისჯება (CIC, კან. 1398).

აბსოლუტური (Assoluto) [ლათ. absolutus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა აბსოლვერე „განთავისუფლება“] ის, რაც არაა განპირობებული ან დამოკიდებული რამე სხვაზე, „სრულია თავისთავად და თავისით“, არაა დაკავშირებული წარმავალობის ქმნადობასთან და დროისა და სივრცის კატეგორიებთან.

აგაპე ნ. კაცთმოყვარეობა.

აგნოსტიციზმი (Agnosticismo) [ბერძ. ágnostos „უცნობი“] ეს სიტყვა 1869 წელს შექმნა ინგლისელმა ნატურალისტმა თ. ჰაქსლიმ (1825-1895). აგნოსტიციზმი აღნიშნავს იმ ადამიანის პოზიციას, რომელიც თავს იკავებს მეცნიერული თვალსაზრისით გადაუწყვეტელ პრობლემათა შესახებ მოსაზრების გამოხატვისაგან. ფილოსოფიაში აგნოსტიციზმი აღნიშნავს სულიერ დამოკიდებულებას, რომელიც უარს ამბობს, გამოხატოს საკუთარი განსჯა აბსოლუტისა და ღმრთაებრივის არსებობისა და ბუნების შესახებ.

აგრაფა (Agrapha) [ბერძ. á-grapha (lógia) „დაუწერელი (სიტყვები)“] ამ სიტყვით აღინიშნება იესოს კანონიკურ სახარებაში ჩაუწერელი სიტყვები, გადაცემული ტრადიციისა და აპოკრიფების მეშვეობით.

ადვენტი (Avvento) [ლათ. adventus „მოსვლა“] ქრისტიანული სახელდებით, ადვენტი აღნიშნავს მესიის მოსვლას, ვისაც ხანგრძლივად ელოდა ებრაელი ხალხი და რაც ქრისტიანთათვის იესო ქრისტეს განკაცებით აღსრულდა. მაგრამ ქრისტეს მოსვლა ჯერ სრულად არ განხორციელებულა: მსხემი ეკლესია ისევ ელის პარუსიას, დიდებით მის დაბრუნებას. ლიტურგიაში ადვენტი ეწოდება შობის წინა პერიოდს, რომელიც ლიტურგიული წლის დასაწყისს აღნიშნავს. მისი პირველი ნაწილი მორწმუნეებს ქრისტეს დიდებული მოსვლის მოლოდინისათვის განაწყობს, მეორე კი (17-24 დეკემბერი) შობის ზეიმისთვის ამზადებს. რომაულ წესში ადვენტი ოთხ კვირას გრძელდება, ამბროსისეულში კი - ექვს კვირას.

ადვენტისტები (Avventisti) [ლათ. adventus „მოსვლა“] ასე უწოდებენ ცალკეულ ქრისტიანულ სექტათა მიმდევრებს, რომლებიც ახლო მომავალში ელიან იესო ქრისტეს მეორე და საბოლოო „მოსვლას“. ამ მოძრაობის ფუძემდებლად მიჩნეულია უილიამ მილერი (1782-1849), ბაპტისტი ფერმერი მასაჩუსეტსიდან, რომელმაც „ჟამთა დასასრულის“ დადგომა 1843 წლისთვის ივარაუდა. ამჟამად 50-ზე მეტი ადვენტისტური სექტა არსებობს. მათ შორის ყველაზე ცნობილია მეშვიდე დღის ადვენტისტები.

ად ლიმინა ნ. Ad limina; ვიზიტი ad limina.

ადმინისტრატორი (Amministratore) კანონიკური სამართლის კოდექსი ადმინისტრატორის სამ სახეობას აყალიბებს: ა) სამოციქულო ადმინისტრატორი: პირი, რომელსაც აკისრია სამწყსო ხელმძღვანელობა და მართვა უმაღლესი პონტიფექსის სახელით „ღმრთის ხალხის განსაზღვრული ნაწილისა, რომელიც საგანგებო და განსაკუთრებულად ღრმა მიზეზთა გამო არ არის დაარსებული დიოცეზად“ (CIC, კან. 371); მას ეწოდება სამოციქულო სავიკარიუსო ან სამოციქულო პრეფექტურა. ბ) სადიოცეზო ადმინისტრატორი: პირი, რომელსაც ევალება დიოცეზის მართვა იმ პერიოდში, როდესაც ეპისკოპოსის თანამდებობა ვაკანტურია (CIC, კან. 421); გ) სამრევლო ადმინისტრატორი: ეპისკოპოსის მიერ დანიშნული პირი, რომელიც განაგებს საკრებულოს, როდესაც ვაკანტურია წინამძღვრის თანამდებობა, ან წინამძღვარს არ შეუძლია სამწყსო საქმიანობის განხორციელება (CIC, კან 539).

ადმინისტრაცია, სამოციქულო ნ. სამოციქულო ადმინისტრაცია.

ადონაი (Adonài) [ებრ. სიტყვა „უფალო ჩემო“] ღმრთის საზოგადო მიმართვა-მოხმობა (დაბ. 15:2.8; 18:3.27, შმდ.; 19:18) და სახელი (ეს. 6:1). ბაბილონის ტყვეობის შემდეგ მან შეცვალა წმიდა ტექსტებში იაჰვეს (Jhwh) სახელი, რომლის წარმოთქმაც შეუძლებელი იყო. სახელ ჟჰწჰ-ს თანხმოვანთა შორის სიტყვა „ადონაი“-ს ხმოვანთა ჩასმის შედეგად (= JaHo WaH) წარმოიქმნა შუა საუკუნეებში გავრცელებული მცდარი გამოთქმა იეჰოვა. ნ. იეჰოვას მოწმეები; უფალი; კირიოს.

ადოპციონიზმი/ადოპციანიზმი (adozionismo/adozianismo) II საუკუნიდან აღმოცენებული ერესი, რომელიც გავრცელდა ესპანეთში ჯერ IV საუკუნის დასასრულს, ხოლო შემდგომ VIII საუკუნეში და, რომლის თანახმადაც, იესო ნაზარეველი ღმრთის მიერ „აყვანილ“ შვილად მიიჩნეოდა. ამ აღმსარებლობის მიმდევართათვის იესო იყო უბრალო ადამიანი, რომელმაც თავისი სიქველითა და მორჩილებით ღმრთისაგან შვილად აყვანის პატივი დაიმსახურა.

ადრექრისტიანული (Paleocristiano) [paleo (ბერძ. palaiós, „ძველი“) და cristiano „ქრისტიანული“] აღნიშნავს ყოველივეს (ხელოვნებას, ლიტერატურას და სხვა), დაკავშირებულს ქრისტიანობის საწყის ხანასთან, დასაბამიდან დაახლოებით VI საუკუნემდე.

ავგუსტინელი (Agostiniano) უკავშირდება ჰიპონელ წმიდა ავგუსტინეს (354-430) ან ერთ-ერთ იმ რელიგიურ ორდენს, რომლებიც წმიდა ავგუსტინეს წესდებას მისდევს. ავგუსტინელობა შუა საუკუნეებში აღმოცენდა და გავრცელდა, როდესაც ავგუსტინელთა რელიგიური გამოცდილება იურიდიულად ჩამოყალიბდა რეგულარულ კანონიკოსთა, სამონასტრო-სამხედრო ორდენებისა (ნ. მალტის ორდენი; ტევტონთა ორდენი და ა.შ.) და უპოვართა ორდენების სახით. შუა საუკუნეებში, ასევე, დაარსდა ავგუსტინელ ქალთა სხვადასხვა მონასტერი, შემდგომში კი - საეროთა მესამე ორდენი.

ავგუსტინესეული წესდება (Regola agostiniana) ავგუსტინესეული წესდება (მას მისდევდნენ ავგუსტინელნი, დომინიკელნი, პრემონსტრატები, რეგულარული კანონიკოსები), რომელიც განსაკუთრებით შუა საუკუნეებში იყო გავრცელებული, ორი ფსევდოავგუსტინური სამონასტრო წესდების შერწყმის შედეგად შეიქმნა: ერთი მათგანი იყო De ordine monasterii (II წესი), მეორე - Informatio regularis (III წესი). პირადად ავგუსტინეს მიერ დაწერილი წესდების არარსებობა ჯერ კიდევ XI საუკუნემდე დადგინდა. VII სუკუნეში ჰიპონის ქალთა მონასტერში არსებული დაპირისპირების საკითხზე დაწერილი ავგუსტინეს წერილი (ეპ. 211, 1-4) ქალთა სამონასტრო ორდენის წესდების საფუძვლად იქნა აღებული (ეპ. 211, 5-16, ეგრეთ წოდებული Regula ad virgines, I წესი), რის ნიმუშადაც, შესაძლოა, იქცა Informatio regularis.

ავხორცობა (Lussuria) [ლათ. luxuria, სიტყვიდან luxus, „თავშეუკავებლობა“] შვიდ მთავარ მანკიერებათაგან ერთ-ერთი, - ამპარტავნებასთან, სიხარბესთან, მრისხანებასთან, გაუმაძღრობასთან, შურთან, მცონარობასთან ერთად. „ავხორცობა სქესობრივი სიამოვნების მოუწესრიგებელი სურვილი ან ზღვარდაგასული მიღებაა. სექსუალური სიამოვნება ზნეობრივად მოუწესრიგებელია, როდესაც ის თვითმიზნად იქცევა და შთამომავლობის შექმნასა და ორი ადამიანის ურთიერთკავშირს არ უკავშირდება“ (CCC, 2351).

ათეიზმი (Ateismo) [ბერძ. a-theós სიტყვასიტყვით „ღმრთის გარეშე“, „უღმრთო“] აღნიშნავს იმ ადამიანთა იდეოლოგიურ პოზიციას, ვინც უარყოფს ღმრთის არსებობას. ათეიზმი შეიძლება იყოს: თეორიული ანუ განსჯითი, როდესაც ღმრთის არსებობის ფორმალურ უარყოფასთან გვაქვს საქმე; პრაქტიკული, როდესაც ადამიანი ისე იქცევა, თითქოს ღმერთი არ არსებობდეს; სკეპტიკური, როდესაც ადამიანს გადაულახავად მიაჩნია ეჭვი ღმრთის არსებობის შესახებ; აგნოსტიკური, როდესაც ღმრთის არსებობის დაუმტკიცებლობა „აბსოლუტურად“ მიიჩნევა; თეორიულ-პოზიტიური, როდესაც საქმე გვაქვს ღმრთის არსებობის ნებისმიერი მტკიცებულების უარყოფის მცდელობასთან და იმის მტკიცებასთან, რომ ნამდვილი მტკიცებულება არასოდეს წარმოდგენილა და მისი წარმოდგენა ვერასოდეს გახდება შესაძლებელი.

აიაზმის სასხურებელი ნ. უსუპი.

აიათოლა (Ayatollah) [არაბ. ayat Allah „ღმრთის ნიშანი“] შიიტი მუსლიმები ასე უწოდებენ დიდ თეოლოგებს, მოძღვრებსა და ყურანის განმმარტებლებს, რომლებსაც ხალხზე რელიგიურ-პოლიტიკური გავლენა აქვთ.

აკოლითოსი (Accolito) [ბერძნ. akólythos „თანამგზავრი“, „ის, ვინც მიჰყვება“ და, ფართო მნიშვნელობით, „ის, ვინც ემსახურება“; გვიანლათ. acolùthus] ასე ეწოდება დანიშნულ და არა ხელდასხმულ ღმრთისმსახურს, რომელსაც ევალება წირვის მომსახურება, მღვდლისა და დიაკვნის დახმარება ლიტურგიულ მსახურებაში, განსაკუთრებით, წირვის აღვლენის დროს; მას, საგანგებო მსახურის ხარისხში, შეუძლია ზიარების მიცემა, წმიდა ნაწილების გამოტანა თაყვანისცემისათვის მორწმუნეთა წინაშე და შემდეგ მისი კვლავ შენახვა ტაბერნაკულუმში.

აკრძალულ წიგნთა ნუსხა (Indice dei libri proibiti) [ლათ. index librorum prohibitorum] იმ წიგნთა თუ პუბლიკაციათა ნუსხა, რომლებსაც წმიდა საყდარი გმობდა წმიდა უწყების კონგრეგაციის საშუალებით, როგორც ცრუ, მავნებელ, ან რწმენისა და ზნეობისათვის სახიფათო იდეათა გამავრცელებელს. აკრძალულ წიგნთა პირველი სია 1559 წელს პაპმა პავლე IV-მ გამოაქვეყნა. სარწმუნოების მოძღვრების კონგრეგაციის მიერ 1966 წელს გამოცემულ დეკრეტში განმარტებულია, რომ თუმცა აკრძალულ წიგნთა სია კვლავაც ინარჩუნებს მორწმუნეთათვის აღმზრდელობით ზნეობრივ მნიშვნელობას, ის უკვე აღარ წარმოადგენს კანონის ძალას თან დართული აკრძალვით. ეკლესია კვლავაც განაგრძობს წიგნების განსჯას მოძღვრების მართებულობის თვალსაზრისით. უარყოფითი დასკვნის გამოტანის შემთხვევაში წიგნის ავტორს შეცდომის გამოსწორების რჩევა ეძლევა. თუ ავტორი ამაზე უარს იტყვის, წმიდა საყდარი იტოვებს უფლებას, საჯაროდ დაგმოს თხზულება.

ალაჰი (Allah) ღმრთის სახელი ისლამში; შედგება სიტყვისაგან „ღმერთი“, რომელსაც დართული აქვს ნაწევარი. ალაჰის შესახებ ყველაზე მნიშვნელოვან დებულებას წარმოადგენს ისლამური სარწმუნოების აღსარების, შაჰადის, პირველი ფრაზა: „არ არსებობს სხვა ღმერთი გარდა ღმრთისა“ („ლა ილაჰა ილლალაჰ“). ისლამის თანახმად, ადამიანურ საზომთა მეშვეობით ღმრთის უფრო ზუსტი განსაზღვრების შეუძლებელია, რადგანაც ღმრთის მსგავსი არაფერი არსებობს (ყურანი, 112,4; 42,11). თუმცა, იმავე ყურანში ღმრთის კონცეპტუალური განსაზღვრების მიზნით მოყვანილია ეგრეთ წოდებული „99 კეთილი სახელი“, რომლებიც სხვადასხვაგვარად აღწერს ღმრთის თვისებებს (მაგ. ალაჰი მოწყალეა, ლმობიერია, შემოქმედია, მსაჯულია...).

ალბიგოელები ნ. კათარები.

ალეგორია (Allegoria) [გვიანლათ. allegoria (ბერძ. állos „განსხვავებული“ + წარმოებული ფორმა სიტყვიდან agorénein „ლაპარაკი“)] რიტორიკული სიმბოლო გარკვეული რეალობის გადმოსაცემად, რომლის მეშვეობითაც ადამიანმა მისგან განსხვავებული სხვა რეალობა შეიძლება იგულისხმოს. ცნობილია ბიბლიის ალეგორიული ინტერპრეტაცია. წმიდა ამბროსიმ ამგვარად განსაზღვრა ალეგორია: „Allegoria est, cum aliud geritur et aliud figuratur“ (ალეგორია ისაა, რითაც სხვა გამოიხატება და სხვა ჩამოყალიბდება).

ალელუია (Alleluia) [ებრ. hallelù (ბრძანებითი კილო სიტყვისა hillel) „ადიდეთ“ და jah (შემოკლებული ფორმა სიტყვისა Jhwh) „უფალი“] ლიტურგიული შეძახილი, რომელიც წინ უძღვის ფსალმუნებს 104-106; 111-113; 115-117; 135; 146-150. სააღდგომო პერიოდის ტიპური შეძახილი. ხშირად გალობით შერულებული „ალელუია“ წირვისას წინ უძღვის სახარების წაკითხვას, გარდა დიდი მარხვის პერიოდისა.

ალიანსი (Alleanza) calkeul პროტესტანტულ ორგანიზაციათა სახელწოდება: ა) ევანგელური ალიანსი (Evangelical Alliance) დაარსდა 1846 წელს, ლონდონში, სხვადასხვა სექტისა და სხვადასხვა ერის წარმომადგენელი 800 დელეგატის მიერ. ცხრა პუნქტისგან შემდგარ მის „სამოძღვრო საფუძველში“ ჩამოყალიბებულია საღმრთო წერილის ინტერპრეტაციისას პიროვნული შეფასების უფლება და ვალდებულება, ამასთანავე, ცოდვის მხოლოდ რწმენით გამართლება; ბ) პრესვიტერული ალიანსი ანუ რეფორმირებულ ეკლესიათა ალიანსი, რომლებიც პრესვიტერული სისტემის თანახმად მოქმედებს. ეს გაერთიანება 1875 წელს დაარსდა ცალკეულ პრესვიტერულ ეკლესიათა შორის ურთიერთობათა და მათი მისიონერული საქმიანობის ხელშეწყობის მიზნით; გ) მსოფლიო ბაპტისტური ალიანსი (Baptist World Alliance): 1905 წელს დაარსებული ეს ორგანიზაცია დაახლოებით 112 ქვეყნის 137.000 ადგილობრივ ეკლესიას აერთიანებს, მისი მთავარი ცენტრი ვაშინგტონში მდებარეობს. ორგანიზაცია მიზნად ისახავს, იყოს „მთელი მსოფლიოს ბაპტისტთა საშუალება სამი მიზნის მისაღწევად. ეს მიზნებია: აა) ბაპტისტურ ეკლესიათა შორის ერთიანობისა და მეგობრობის განმტკიცება და ხელშეწყობა; ბბ) რელიგიური თავისუფლების უზრუნველყოფა და დაცვა; გგ) საერთო [ბაპტისტური] რწმენის მთავარი პრინციპების განცხადება“.

ალიანსი, საყოველთაო ბიბლიური ნ. საყოველთაო ბიბლიური ალიანსი.

ალიტურგიული (aliturgici) [უარყოფის გამომხატველი თავსართი ა + ლიტურგიული] ასე ეწოდება დღეებს, როდესაც ევქარისტია არ აღსრულდება: დიდ პარასკევსა და დიდ შაბათს. ამბროსისეულ ლიტურგიაში, ასევე, ალიტურგიულია დიდი მარხვის ყოველი პარასკევი.

ალმუცია (Almuzia) [გვიანლათ. almutia] ბეწვის/ტყავის მოსასხამი კაპიუშონით, რომელსაც ატარებდნენ კანონიკოსები. ეწოდებოდა, აგრეთვე, მოცეტა.

ამარტიოცენტრიზმი (Amartiocentrismo) [ბერძ. amartía „ცოდვა“ + სიტყვა „ცენტრის“ წარმოებული ფორმა] თეოლოგიური კონცეფცია, რომელიც ცოდვას ცენტრალურ ადგილს ანიჭებს ისტორიაში და მას მიიჩნევს უმნიშვნელოვანეს და განმსაზღვრელ ელემენტად.

ამაღლება (Ascensione) [ლათ. ascensio „აღმასვლა, ასვლა“] დღესასწაული, რომელიც აღინიშნება აღდგომიდან ორმოცი დღის შემდეგ მკვდრეთით აღმდგარი იესოს ცად ამაღლების მოსაგონებლად (შდრ. საქ. 1:4-12) და რომელიც ასრულებს იესოს განდიდებას, დაწყებულს მისი აღდგომით.

ამბიონი (Ambone) [ბერძ. anabáinein „ასვლა“] განსხვავებით მქადაგებლის კათედრისაგან, ამბიონი ქვის ან ხის შემაღლებაა, საიდანაც ლიტურგიის დროს ცხადდება ღმრთის სიტყვა, ფსალმუნის რესპონსორიუმი, სააღდგომო სადიდებელი. ამბიონიდან შესაძლება ქადაგებისა და საყოველთაო ლოცვის წარმოთქმა.

ამბროსისეული (Ambrosiano) მილანის (მედიოლანის) ეპისკოპოსის, წმიდა ამბროსის, სახელთან დაკავშირებული. ამბროსისეული წესი ეწოდება ლიტურგიულ წესს, გავრცელებულს მილანის თითქმის მთელ დიოცეზსა და რამდენიმე მიმდებარე ზონაში. ის გარკვეული თავისებურებებით ხასიათდება: ადვენტი გრძელდება ექვს და არა ოთხ კვირას, როგორც ეს რომაულ წესითაა მიღებული; დიდი მარხვა იწყება არა ნაცრის ოთხშაბათს, არამედ მის მომდევნო კვირადღეს; წირვისას შერიგების ხელისჩამორთმევა წინ უსწრებს შეწირულებას; მრწამსი შეწირულებას მოსდევს, პურის გატეხა კი ევქარისტიული ლოცვის დასასრულს, „მამო ჩვენო“-ს ლოცვამდე სრულდება.

ამენ (Amen) [ებრ. fuZidan `aman, „გაძლება“, „მტკიცედ დგომა“] ნიშნავს „ასეა“, „მართალია“, „უეჭველად“, „ნამდვილად“. სეპტუაგინტაში ესაიას სიტყვები „ჭეშმარიტი ღმერთი“ (ეს. 65:16) ითარგმნება როგორც theós amen. იოანეს გამოცხადებაში ქრისტეს ეწოდება „ამენი“ (გამოცხ. 3:14), რადგანაც ის ჭეშმარიტებას ამოწმებს. აქვს, ამასთანავე, ზმნიზედური ფუნქციაც და გამოხატავს მსმენელის თანხმობას („დიახ, უეჭველია“) მოსაუბრის სიტყვების მიმართ, შერწყმულს ნათქვამის ახდენის სურვილთან (შდრ. 3მეფ. 1:36; იერემ. 11:5; 28:6). ამგვარად „ამენი“ რელიგიური შეძახილის მნიშვნელობას იძენს, განსაკუთრებით - საკულტო მსახურებაში (შდრ. ნეემ. 5:13; 8:6). დამახასიათებელია იესოს მიერ „ამენ“-ის გამოყენება: ესაა დამადასტურებელი ფორმულა: „ამენ გეტყვი თქვენ/შენ“ („Amen dico vobis/tibi“), რომელიც 28-ჯერ გვხვდება მათეს, 14-ჯერ მარკოზის, 7-ჯერ ლუკასა და 26-ჯერ, ორმაგი ფორმით, იოანეს სახარებებში: „ამენ, ამენ გეტყვით თქვენ“ („Amen, amen, dico vobis“) ანუ „ჭეშმარიტებას გეუბნებით თქვენ“. „ამენ“ სპონტანურად გადმოვიდა ებრაული ლიტურგიიდან ქრისტიანულში, როგორც დამსწრეთა თანხმობის გამომხატველი შეძახილი.

ამერიკანიზმი (Americanismo) ეს ცნება გულისხმობს ეკლესიის მოძღვრებასთან დაპირისპირებულ შეხედულებათა კომპლექსს, რომელიც იზიარებს ამერიკული ლიბერალური აზროვნების ცალკეულ ნიშნებს. ის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ქრისტიანის ბუნებრივ სიქველეებს, ავტორიტეტის პრინციპის შემსუბუქებასა და განსაზღვრულ დოგმათა ახლებური ინტერპრეტაციის აუცილებლობას. ამერიკანიზმს უკავშირდება, ასევე, სწრაფვა სინდისის თავისუფლებისა და კათოლიკეთა ქმედების მეტი თავისუფლებისკენ. ამავე დროს, მისი მომხრეები მხარს უჭერდნენ ეკლესიის მეტ გახსნილობას თანამედროვე კულტურის მოთხოვნილებათა მიმართ (American Way of Life). ამერიკანიზმის გამოჩენილი წარმომადგენელი იყო ყოფილი რედემპტორისტი ისააკ ჰეკერი († 1888). მან 1858 წელს დააფუძნა წმიდა პავლეს სახელობის მისიონერული საზოგადოება, რომლის მიზანი იყო პროტესტანტ მორწმუნეთა კათოლიკე ეკლესიის წიაღში მოქცევა.

ამიქტუსი (Amitto) [ლათ. amictus „ზედა ტანსაცმელი“] თეთრი სელის ქსოვილი, თითქმის ყოველთვის ოთხკუთხა ფორმისა, რომელსაც მღვდელმსახური მხრებსა და კისერზე მოიდებს, როგორც უპირველეს ლიტურგიულ სამოსელს, წირვის აღვლენის ან სხვა ლიტურგიული წესის აღსრულების დროს. ის წელზე ორი ზონრით მაგრდება.

ამოსი (Amos) ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები

ამპარტავნება (Superbia) [ლათ. superbia] შვიდ მთავარ მანკიერებათაგან ერთ-ერთი (შდრ. CCC, 1866). წარმოადგენს უზომო სიამაყეს, საკუთარი თავის გადაჭარბებულ შეფასებას, რასაც ადამიანი მიჰყავს სხვათა უგულებელყოფამდე და ღმერთზე მისი დამოკიდებულების უარყოფამდე.

ამპოლინა (Ampolline) ნ. სურა/ამპოლინა.

ამპულა (Ampolla) ნ. საზეთე/ამპულა.

ამულეტი (Amuleto) [ლათ. amuletum] ნ. თილისმა.

ანაბაპტისტები (Anabattisti) [ბერძნ. anabaptistés, წარმოებული ზმნიდან anabaptízein „ხელახლა მონათვლა“; შემდეგ ლათინურში მიიღო ფორმა anabaptista] ანაბაპტისტები XVI ს.-დან აღნიშნავს, ასევე, კატაბაპტისტებად, ბაპტისტებად ან ხელახლა მნათვლელებად წოდებულ პროტესტანტებს. ამასთანავე, გადატანითი მნივნელობით ანაბაპტისტი აღნიშნავს იმ პროტესტანტებს, რომლებიც უარყოფენ ბავშვების ნათლობას და მხოლოდ ზრდასრულ ადამიანებს ნათლავენ, თანაც ნათლობა სრულდება არა როგორც საიდუმლო, არამედ, როგორც „მცნება“. ვიწრო ისტორიული თვალსაზრისით, ანაბაპტისტები, ლუთერის განსაზღვრების თანახმად, ის „ფანატიკოსები“ არიან, რომლებიც „ცვიკაუს წინასწარმეტყველებს“ უწოდებდნენ თავს და რომელთა მეთაურიც 1520 წელს გახდა თომას მიუნცერი ვალდშუდან. იგი, მილენარისტული და სოციალისტური იდეებით შთაგონებული, 1525 წლის „გლეხთა ომში“ ჩაება ეგრეთ წოდებული „თორმეტი მუხლის“ დასაცავად. დამარცხების შემდეგ მიუნცერი დაატყვევეს და თავი მოკვეთეს, თუმცა მეთაურის სიკვდილის შემდეგ სექტას არსებობა არ შეუწყვეტია, — ის უმთავრესად გერმანიაში, შვეიცარიასა და ნიდერლანდებში გავრცელდა.

ანაზღაურება (Riparazione) [გვიანლათ. reparatio, „გადაკეთება“, „ხელახლა გაკეთება“] თავისი მორჩილებით სიკვდილამდე იესომ აღადგინა ადამიანის ცოდვებით შებღალული ღმრთაებრივი სამართალი (შდრ. CCC, 615-626). გარდა ამისა, ზნეობრივი და მატერიალური ანაზღაურება არის ვადებულება, გამომდინარე სამართლიანობისა და ჭეშმარიტების წინააღმდეგ ჩადენილი ყოველი დანაშაულიდან.

ანათემა (Anatema) [ბერძ. anáthema (ზმნიდან anatithénai „ზემოდან დადება“)] ღმრთისადმი მიძღვნილი „აღთქმული შესაწირავი“; შემდეგ, ბიბლიურ ბერძნულ ენაში აღნიშნავდა ღმრთისათვის პატივის მისაგებად განადგურებულ პირს ან საგანს; დასასრულ, ქრისტიანული გაგებით, ამ სიტყვამ „შეჩვენების“ მნიშვნელობა შეიძინა. საეკლესიო ენაში ანათემა ერეტიკული ან არასწორი დებულების დაგმობას ან განკვეთას აღნიშნავს. ეს უკანასკნელი წარმოადგენს გამაჯანსაღებელ დამსჯელ სანქციას ან საეკლესიო სადისციპლინო ზომას, რომლის ძალითაც მორწმუნე გამორიცხულია ეკლესიასთან ერთიანობისაგან და მოკლებულია სულიერ სიკეთეს.

ანამნეზა/გახსენება (Anamnesi) [ბერძ. anámnesis „გახსენება“] ევქარისტიული ლოცვის ნაწილი, რომელიც მოსდევს დაფუძნების თხრობასა და კურთხევას და რომლითაც ეკლესია „იხსენებს“ ქრისტეს ვნებას, სიკვდილსა და მკვდრეთით აღდგომას, შესაბამისად იესოს ბრძანებისა: „ეს გააკეთეთ ჩემს მოსაგონებლად“ (ლუკ. 22, 19).

ანაფორა (Anafora) [ბერძ. anaphorá, მომდინარე ზმნიდან anaphérein „აღყვანა“] ევქარისტიის ცენტრალური საკულმინაციო მომენტი, პრეფაციოდან ქება-დიდებამდე, ევქარისტიული ლოცვის სინონიმი. თავდაპირველად აღნიშნავდა ევქარისტიული წესის აღსრულებისას შესაწირავ პურს.

ანაქორეტი (Anacoreta) [ბერძ. anachorein „განდგომა“; შემდგომ, საეკლესიო ლათინურში დამკვიდრდა ფორმა anachoreta] განდეგილი, რომელიც უდაბნოში ან სხვა განმარტოებულ ადგილას სახლდება, რათა, ასკეტიზმისა და მჭვრეტელობის მეშვეობით, ღმერთთან სიღრმისეული ერთიანობა მოიპოვოს. III ს.-ში ამგვარი განდეგილობის მიმდევართა სიმრავლის გამო ამ მოვლენამ მნიშვნელოვანწილად სამოწესეო ხასიათი შეიძინა. ანაქორეტთა მიერ არჩეული განმარტოების ყველაზე ცნობილი ადგილი იყო თებაიდის უდაბნო ეგვიპტეში.

ანგელოსი (Angelo) [ბერძ. ánghelos (რაც წარმოადგენს თარგმანს ებრ. სიტყვისა mal'eak) „მაცნე“; შემდგომ ლათინურში დამკვიდრდა ფორმა angelus] ადამიანსა და ღმერთს შორის შუალედური ბუნების მქონე სულიერი ქმნილება, ღმრთის მაცნე. ბიბლიაში ანგელოსის მრავალი მოვლინებაა აღწერილი, უმეტესწილად ადამიანური იერით. ასე გამოეცხადა ანგელოსი აგარს (შდრ. დაბ. 16:7), აბრამს (შდრ. დაბ. 18:1- 2), ლოტს (შდრ. დაბ. 19:1), იაკობს (შდრ. დაბ. 28:12). ძველი აღთქმა გამოკვეთილად არ აღწერს ანგელოსთა შექმნას, თუმცა ეს თავისთავად იგულისხმება იმ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ ერთადერთი ღმერთია ყველა არსების შემოქმედი (შდრ. გამ. 20:11; ფსალმ. 148:1-5). მიწიერ სამოთხეში გველის სახით მაცდურის არსებობა (შდრ. დაბ. 3:1-15) ანგელოსთა დაცემისა და დემონებად მათი გადაქცევის ფაქტზე მიუთითებს. ანგელოსები ზრუნავენ ადამიანებზე: იხსნიან ლოტს (შდრ. დაბ. 19), ტობიასა და სარას (შდრ. ტობ. 12:14-15), სამ ახალგაზრდას ღუმელში (შდრ. დან. 3:49). ზოგჯერ, ღმრთაებრივი ბრძანებით, სჯიან ადამიანებს (შდრ. დაბ. 19:11; 4მეფ. 24:16-17). ძველ აღთქმაში გვხვდება ასევე განსაკუთრებული ანგელოსი — ესაა იაჰვეს ანგელოსი, რომელიც ღმრთაებრივი მაცნის სახით წარმოდგება და ამასთან, საუბრობს და მოქმედებს, როგორც ღმერთი (შდრ. დაბ. 16:10-13; 31:11-13 და სხვ.). ეკლესიის არაერთმა მამამ და მოძღვარმა ეს არსება თეოფანიად (ადამიანთათვის ღმრთის გამოცხადებად) მიიჩნია. ახალ აღთქმაში ანგელოსები წარმოადგენილი არიან იმ უხილავ (შდრ. კოლ. 1:16) სულებად (შდრ. ებრ. 1:14), რომელთაც არა აქვთ ხორციელი ურთიერთობები (შდრ. მათ. 22:30). აქ გარკვევითაა საუბარი მათი დაცემის შესახებ (შდრ. იუდ. 6; 2პეტ. 2:4). იოანეს გამოცხადება განსაკუთრებით მდიდარია ანგელოსთა ხატებით, რაც ამ ნაწარმოების ლიტერატურული ჟანრითაცაა განპირობებული. ფსევდოდიონისე ანგელოსებს ცხრა „დასად“, ანუ კატეგორიად ყოფს, რომლებიც სამი საფეხურის მიხედვითაა დაჯგუფებული: სერაფიმნი, ქერუბიმნი, საყდარნი; უფლებანი, ძალნი, ხელმწიფებანი; მთავრობანი, მთავარანგელოსნი, ანგელოსნი.

ანგელოსი, მფარველი ნ. მფარველი ანგელოსი.

„ანგელოსმან“ (Angelus) [ლათ. Angelus „ანგელოსი“] ტრადიციული ლოცვა წმიდა მარიამისადმი, აგებული ხარებისა და ქრისტეს განკაცების საიდუმლოებაზე. ლოცვის სახელწოდება მისი პირველი სიტყვიდან მომდინარეობს. ლოცვა სამი ანტიფონისაგან შედგება, თითოეულ მათგანს მოსდევს: „გიხაროდენ“. სრულდება ერთი მუხლითა და ლოცვით. სააღდგომო პერიოდში ნაცვლად ლოცვისა „ანგელოსმან“ აღევლინება „დედოფალო ზეცისაო“. XIII საუკუნეში პაპმა გრიგოლ IX-მ დაამკვიდრა ამ ლოცვის - „ანგელოსმან“ - დილით, შუადღესა და საღამოს აღვლენის ტრადიცია.

ანგელუსი ნ. „ანგელოსმან“.

ანგია (Aggeo) ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

ანგლიკანელობა (Anglicanesimo) ინგლისის ეკლესიის (Church of England) ინსტიტუციათა და მოძღვრებათა ერთობლიობა. ანგლიკანელობა, ასევე, აღნიშნავს დიდი ბრიტანეთისა და სხვა ქვეყნების „ანგლიკანურ ერთიანობასა“ და კენტერბერის მთავარეპისკოპოსის დაქვემდებარებაში მყოფ ეკლესიათა ერთობლიობას. ანგლიკანიზმის ფესვები 1215 წლის დოკუმენტში, „თავისუფლების დიდ ქარტიაში“ (Magna carta libertatum), შეიძლება მოიძებნოს. რომის ეკლესიასთან სქიზმა 1534 წელს მოხდა, როდესაც ინგლისის პარლამენტმა დაამტკიცა „უზენაესობის აქტი“, რომელიც მეფე ჰენრი VIII-ს (და ტახტის მომდევნო მემკვიდრეებს) ინგლისის ეკლესიის ერთადერთ და უზენაეს მეთაურად აღიარებდა (supreme head in earth of England). რომთან განხეთქილება განაახლა დედოფალმა ელისაბედ I-მა (1558-1603) დოკუმენტით „თანაბრობის აქტი“ (1559) და ეგრეთ წოდებული 39 მუხლით (1563). ანგლიკანელობაში სწრაფად გამოიკვეთა განსხვავებული პოზიციები (რაც ეკონომიკურ-სიციალური ვითარებითაც იყო განპირობებული), რომელთა საფუძველზეც ჩამოყალიბდა: ა) მაღალი ეკლესია (High Church), რომელმაც მეტი ერთიანობა შეინარჩუნა კათოლიკე ეკლესიასთან როგორც ლიტურგიული, ისე საეკლესიო ორგანიზაციის თვალსაზრისით; ბ) დაბალი ეკლესია (Low Church), რომელიც ხაზს უსვამს პროტესტანტიზმის ინოვაციურ იდეებს და მხარს უჭერს პრესვიტერულ პროტესტანტიზმთან სოლიდარობას; გ) ფართო ეკლესია (Broad Church), რომელსაც დღეს „ლიბერალურს“ უწოდებენ. ეს უკანასკნელი ღიაა თავისუფალი ინტერპრეტაციის პოზიციათა მიმართ, რომლებიც უპირისპირდება მკაცრ მართლმორწმუნეობას. დღეს ანგლიკანელობა მოიცავს ხალხებს, რომლებიც დედოფალს საკუთარი ეკლესიის მეთაურად აღიარებენ; მას დაახლოებით 65 მილიონი მორწმუნე იზიარებს. საეპისკოპოსოები (საერთო ჯამში 365 დიოცეზი) კენტერბერის მოქმედ მთავარეპისკოპოსს ექვემდებარება. ინგლისის ეკლესიის კანონმდებელი ორგანოა ეპისკოპოსთა, მღვდელთა და საეროთა სამი პალატისგან შემდგარი ეროვნული ასამბლეა. ინგლისის ეკლესიასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები მოითხოვს პარლამენტის დადასტურებასა და მონარქისეულ რატიფიკაციას.

ანთროპომორფიზმი (Antropomorfismo) [ბერძ. ántropos „ადამიანი“ + წარმოებული ფორმა სიტყვისა morphé „ფორმა“] ადამიანის მიდრეკილება, საკუთარი თავი და საკუთარი შინაგანი სამყარო გარემომცველი სამყაროსა და ღმრთაებრიობის აღქმაზე გადაიტანოს.

ანიმიზმი (Animismo) [ლათ. anima „მაცოცხლებელი ქროლა“] ფილოსოფიაში ამ სიტყვით აღინიშნება ყველა ის კონცეფცია, რომელთა თანახმადაც თითოეულ არსებას აქვს სამშვინველი, როგორც აქტივობის შინაგანი საწყისი; ეთნოლოგიაში კი - ზოგიერთი პირველყოფილი ხალხის მისწრაფება, მიაკუთვნონ სამშვინველი არა მხოლოდ ადამიანს, არამედ, ასევე, საგნებსაც. ანიმისტურს უწოდებენ განსაკუთრებით იმ ტომებს, რომლებშიც მიცვალებულთა და სამშვინველთა საგანგებო კულტია გავრცელებული.

ანომოელები (Anomei) [ბერძ. anómoios „განსხვავებული“] ასე ეწოდებოდა არიელი ერეტიკოსის ეციუსის (IV ს.) მიმდევრებს. ეციუსის მტკიცებით, მხოლოდ მამა იყო ღმერთი, როგორც შეუქმნელი, ძე კი მისგან სრულიად განსხვავებული (anómoios) ბუნებისა იყო. ცნობილი არიან ასევე ეციუსელთა სახელითაც.

ანტიკლერიკალიზმი (Anticlericalismo) [ანტი+clerikus-ის წარმოებული ფორმა] იდეათა, დამოკიდებულებათა, ტენდენციათა ერთობლიობა, რომელსაც ახასიათებს მტრული დამოკიდებულება სამღვდელოების ან საერო და პოლიტიკურ სფეროებში საეკლესიო ძალაუფლების პირდაპირი თუ არაპირდაპირი ჩარევის მიმართ. XIX საუკუნის პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ დებატებში პოლემიკურად გამოყენებული ეს ცნება აღნიშნავდა სამღვდელოებისა და საეკლესიო იერარქიის არარელიგიურ სფეროებში ჩარევის აღკვეთისკენ მიმართულ ნებისმიერ ინიციატივას. ის, ასევე, აღნიშნავდა თანამედროვე სახელმწიფოს მიერ საეკლესიო ძალაუფლების დაქვემდებარების მცდელობებს, ან, დასასრულ, კრიტიკულ დამოკიდებულებას სამღვდელოების, როგორც პრივილეგირებული „კლასის“, ან მის მიერ საკუთარი მისიის შესასრულებლად გამოყენებული მეთოდების მიმართ. ცნების გამოყენება არაზუსტი იქნება, თუკი მას მოვწყვეტთ XVII-XVIII საუკუნეების, უფრო მეტად კი - XIX საუკუნის ისტორიულ გარემოს, რომელშიც ის აღმოცენდა. ვოლტერისეული ხასიათის ინტელექტუალურმა ანტიკლერიკალიზმმა პოლიტიკურ-სოციალური განზომილებას მიაღწია, განსაკუთრებით, საფრანგეთის რევოლუციის დროს: სამღვდელოებასთან, უმთავრესად - მაღალ სამღვდელოებასთან ბრძოლა „ძველ რეჟიმთან“ (Ancien Régime) ბრძოლის არსებით ნაწილად იქცა. ცნების პოლემიკური წარმოშობა განსაკუთრებულად ნათელია იტალიაში, სადაც ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის დამოკიდებულებათა პრობლემა რომის საკითხმა გაართულა. პაპის მითითებათა ერთგულად აღმსრულებელ ყველა კათოლიკის აღსანიშნავად სიტყვა „კლერიკალურს“ იყენებდნენ. ამიტომაც შესაძლებელი იყო ანტიკლერიკალიზმში დადანაშაულება მთელი ლიბერალური პოლიტიკური კლასისა, რომელიც ზომიერ კათოლიკეებსაც მოიცავდა. XIX საუკუნის მეორე ნახევარში, რადიკალური თუ სოციალისტური მიმართულების პარტიათა და ორგანიზაციათა აღმოცენებასთან ერთად, გამოიკვეთა ანტიკლერიკალიზმის ყველაზე ექსტრემისტული და ანტირელიგიური ასპექტები, რითაც მან გლეხობისა და პროლეტართა დიდი მასები მიიზიდა. XX საუკუნეში მომხდარ სოციალურ, პოლიტიკურ და კულტურულ ცვლილებათა შედეგად ანტიკლერიკალიზმი, - ყოველ შემთხვევაში, მეცხრამეტე საუკუნეში დამკვიდრებული მისი ფორმა, - თანდათანობით შესუსტდა.

ანტიკონკორდატისტი/ანტიკონკორდატიზმი (Anticoncordatario) სახელმწიფოსა და წმიდა საყდარს შორის ურთიერთობათა კონკორდატის მეშვეობით წარმართვის წინააღმდეგ განწყობილი პირი ან ამგვარი დამოკიდებულება. ისტორიულად ასე უწოდეს სქიზმატიკოს ფრანგ ეპისკოპოსებს, რომლებმაც 1801 წელს ლონდონს შეაფარეს თავი და უარი თქვეს, გადამდგარიყვნენ, რასაც მათგან პაპი პიუს VII მოითხოვდა ნაპოლეონთან კონკორდატის შედეგად.

ანტიკონფესიური (Anticonfessionale) [ანტი+confessione-ს წარმოებული ფორმა; „აღმსარებლობა“, „აღიარება“, „აღსარება“] ნებისმიერი სახის რელიგიური აღმსარებლობის საწინააღმდეგო.

ანტიპაპი (Antipapa) პირი, რომელიც არაკანონიკური გზით მოიპოვებს პაპობას და ამ თანამდებობის ღირსებისა და ძალაუფლების მატარებლად აცხადებს თავს. მაშასადამე, საუბარია (ზოგჯერ კეთილი ზრახვით მოქმედ) უზურპატორზე, რომელიც მის ხელთ არარსებულ ძალაუფლებას აღასრულებს, რადგანაც არ გააჩნია ლეგიტიმური დანიშნულება, მართოს ეკლესია. ეკლესიის ისტორიაში ანტიპაპთა რიცხვი 25-დან 40-მდე მერყეობს. პირველი ანტიპაპი იყო წმიდა იპოლიტე, რომაელი მღვდელი (217-235), რომელიც კალისთეს წინააღმდეგ იქნა არჩეული სამოძღვრო მიზეზების გამო, შემდგომში პაპ პონტიანეს შეურიგდა და მასთან ერთად მოკვდა მოწამებრივი სიკვდილით. უკანასკნელი ანტიპაპი იყო ფელიქს V (ამადეუს VIII სავოიელი). ის ბაზელის საეკლესიო კრებამ აირჩია ევგენი IV-ის წინააღმდეგ და 1440 წლის 24 ივლისს ეკურთხა პაპად, შემდეგ კი იმავე კრების მიერ იქნა გადაყენებული. იგი დაექვემდებარა პაპ ნიკოლოზ V-ს, რომელმაც მას კარდინალის წოდება უბოძა. მისი გარდაცვალების თარიღია 1451 წელი.

ანტიპენდიუმი (Antependio) [ლათ. ante „წინ“ + pendere „ჩამოშვება, დაკიდება“] საკურთხევლის წინა მხარის დეკორატიული მორთულობა.

ანტისემიტიზმი (Antisemitismo) [ანტი+„სემიტის“ წარმოებული ფორმა] აღნიშნავს ებრაელთა მიმართ მტრულ დამოკიდებულებას. ისტორიულად ეს მტრობა ასურეთში, ბაბილონეთში, შუა და ზემო ეგვიპტეში დასახლებული ებრაული დიასპორის თემთა წინააღმდეგ აღმოცენდა (V ს.-დან ქრისტემდე), ოდენ ებრაელთათვის დამახასიათებელ მონოთეიზმზე რეაქციის სახით (როგორც ათეიზმისა და კაცთა მოდგმის მიმართ უპატივცემლობის ბრალდება). მიუხედავად იმისა, რომ იუდეველობა religio licita-ად (ნებადართულ რელიგიად) იყო აღიარებული, ამ ბრალდებას კვლავ მიუბრუნდნენ რომის იმპერიაში, რასაც სახელმწიფოს მხრიდან ზომების მიღება მოჰყვა: იმპერატორმა კლავდიუსმა ებრაელები რომიდან განდევნა (საქმ. 18:2); მათ წინადაცვეთა და იერუსალემში ჩასვლა, რომაელებს კი იუდაიზმის მიღება აეკრძალათ. ებრაელთა წინააღმდეგ მიმართული ქმედებები შემდეგ ქრისტიანებსაც შეეხო და ესეც გახდა იმის მიზეზი, რომ 140 წლიდან ქრისტიანი აპოლოგეტები თავიანთ ნაწერებში იუდაიზმის წინააღმდეგ ილაშქრებდნენ. ასე დაედო საფუძველი ქრისტიანულ ანტისემიტიზმს და ეკლესიის შემდგომი განვითარებიდან იუდეოქრისტიანობის გაქრობას. ქრისტიანმა იმპერატორებმა (კონსტანტინემ 315 წელს; თევდოსი II-მ 417 და 423 წლებში; იუსტინიანემ 534 წელს) ებრაელებს ყოველგვარი უფლება ჩამოართვეს. ებრაელთა შევიწროება და მათზე ძალადობა (პოგრომები) შუა საუკუნეებში ევროპის ყველა კუთხეში გრძელდებოდა, რაც ადასტურებს იმ ფაქტს, რომ ებრაელები სხვადასხვა კრიზისულ ვითარებაში „განტევების ვაცად“ მიიჩნეოდნენ. მხოლოდ განმანათლებლობამ გაუხსნა გზა ჰუმანისტური არსის მქონე ფილოსემიტიზმს. ამან ხელი შეუწყო ებრაელთა ემანსიპაციას უმთავრესად ეკონომიკურ სფეროში. XIX საუკუნეში სარწმუნოებრივ ანტისემიტიზმს დაერთო რაციონალური ტიპის ანტისემიტიზმი, რომელიც XX საუკუნეში, სხვადასხვა გერმანულ მოძრაობათა ირაციონალურ ფანატიზმთან ერთად, ებრაელთა საწინააღმდეგო განწყობის მასაზრდოებელ წყაროდ იქცა. ამგვარმა განწყობამ შეამზადა ადამიანები ებრაელთა განადგურების (ჰოლოკოსტი) ჰიტლერულ იდეათა მისაღებად. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ, მიუხედავად ანტისემიტიზმის სხვადასხვა ფორმის არსებობისა, ეს მოვლენა საყოველთაოდ იქნა დაგმობილი. რაც შეეხება რელიგიურ სფეროს, ვატიკანის II საეკლესიო კრებამ დაგმო ანტისემიტიზმი დეკრეტით Nostra aetate, რომელშიც ხაზგასმულია ქრისტიანთა და ებრაელთა საერთო სულიერი მემკვიდრეობა. პაპმა იოანე პავლე II-მ ხელახლა აღნიშნა ეს თავისი ოფიციალური ვიზიტის დროს რომის სინაგოგაში 1986 წლის 13 აპრილს.

ანტიფონი (Antifona) [ბერძ. antiphoné „ხმა ხმის პირისპირ“] IV საუკუნიდან აღნიშნავს საგალობლის შესრულებას ორი გუნდის მიერ იმგვარად, რომ ერთმა მათგანმა მეორეს უპასუხოს. ეს შესრულება განსხვავდება შესრულების უფრო ადრინდელი ხერხის, რესპონსორიუმისაგან, რომლის დროსაც სოლისტს უპასუხებს მთელი ხალხი ფსალმუნის წინ გამოცხადებული ანტიფონით. იოანე ოქროპირი ადასტურებს: „რაკი ხალხმა მთლიანად არ იცის მთელი ფსალმუნნი, მან შესაბამისი ერთი მუხლი უნდა იგალობოს, რომელიც გარკვეულ უმაღლეს ჭეშმარიტებას შეიცავს“. შემდგომში ანტიფონი წირვის შემადგენელი ნაწილი გახდა ცალკეულ წესთათვის (დაწყება, შესაწირავი, ზიარება) შესავლის სახით. ჟამთა ლიტურგიაში ანტიფონს ფსალმუნის ლიტერატურული ჟანრის განსაზღვრის ფუნქცია აკისრია. ის ფსალმუნს პიროვნულ ლოცვად აქცევს, უკეთ გამოკვეთს საყურადღებო ფრაზას; განსაკუთრებულ ჟღერადობას ანიჭებს რომელიმე ფსალმუნს, ვითარებიდან გამომდინარე; ეხმარება ფსალმუნის ტიპოლოგიურ და სადღესასწაულო ინტერპრეტაციას, სასიამოვნოსა და მრავალფეროვანს ხდის ფსალმუნთა შესრულებას.

ანტიფონიუმი (Antifonario) [წარმოებულია სიტყვიდან „ანტიფონი“] ლიტურგიული წიგნი, რომელშიც ჟამნისა და წირვის ანტიფონებია თავმოყრილი.

ანტიქრისტე (Anticristo) [ბერძ. antíchristos „ანტიქრისტე“] სიტყვა ოთხჯერაა ნახსენები ახალ აღთქმაში და აღნიშნავს ქრისტესადმი დაპირისპირებულ ისტორიულ ძალას, რომელიც უმთავრესად ჟამთა აღსასრულს ამოქმედდება და რომელსაც თავად ქრისტე დაამხობს საშინელ სამსჯავროზე (გამოცხ. 11, შმდ.)

აპოკალიპტიკა (Apocalittica) [ბერძ. apokalyptikós (სიტყვიდან apokálypsis „გამოცხადება“)] ქრისტიანობამდელ და ქრისტიანობისშემდგომ იუდაიზმში (II ს. ქრისტემდე - IIს. ქრისტეს შემდეგ) გავრცელებული ლიტერატურული ჟანრი, რომელიც მიზნად ისახავდა, გაეცხადებინა კაცობრიობის აღსასრულის ჟამთან დაკავშირებული მოვლენები. ამ ჟანრის თითქმის ყველა ტექსტი აპოკრიფულია, გარდა იოანეს გამოცხადებისა, თუმცა აპოკალიპტიკური ნიშნები ცალკეულ კანონიკურ წიგნებშიც შეიმჩნევა. აპოკალიპტიკის სახასიათო თვისებებია: ფსევდონიმურობა, ხილვები, სიმბოლიზმი და განმმარტებელი ანგელოსი. ქრისტიანული აპოკალიპტიკა ამტკიცებს მესიის დიდებით დაბრუნებასა და ღმრთის სულიერი და საყოველთაო ხელმწიფების დამკვიდრებას.

აპოკალიფსი/გამოცხადება (Apocalisse) [ბერძ. apokálypsis „გამოცხადება“] არსებითი სახელი აღნიშნავს გამოცხადებას, გამოაშკარავებას, რაც, უპირველეს ყოვლისა, მომავალ დროთა აღსასრულის ხილვასა და მის მომასწავებელ ნიშნებს შეეხება. ამ სახელწოდებას ატარებს წმიდა იოანეს წინასწარმეტყველური წიგნი, რომელიც „აპოკალიპტურ“ ლიტერატურულ ჟანრს განეკუთვნება და ახალ აღთქმას ამთავრებს. პროლოგისა და ეპილოგის გარდა, „გამოცხადება“ ორი ნაწილისაგან შედგება: პირველი მათგანი მოიცავს წერილებს შვიდი ეკლესიისადმი, მეორე კი წინასწარეტყველურ ხილვებს ეთმობა. ნაწარმოების მთავარი იდეაა დაპირისპირება ორ ხელმწიფებას (ეკლესია და მსოფლიო), ქრისტესა და ანტიქრისტეს, რჩეულთა და დაღუპულთა შორის. ეს დაპირისპირება გადაწყდება „სამსჯავროთი“, რომელსაც ღმერთი წარმართავს იესოს — უფლისა და მსაჯულის — მეშვეობით. „გამოცხადება“ ქრისტოლოგიურ-სოტერიოლოგიური ხასიათის პოემაა, რომელსაც აქვს შვიდი ეკლესიით წარმოდგენილი პროკონსულის გამგებლობაში მყოფი აზიის ქრისტიანთა მიმართ წარგზავნილი წერილის ფორმა; ამავე დროს, ის არის ახალი აღთქმის იდეათა და იმედთა სინთეზი და ახალი და უკანასკნელი დროის წინასწარმეტყველება. ტრადიციის თანახმად, „გამოცხადება“ დომიციანეს მეფობის დასასრულს, დაახლოებით 95 წელს შეიქმნა.

აპოკატასტასისი (Apocatástasi) [ბერძ. apokatástasis „ხელახლა დამკვიდრება“] თავდაპირველად წინასოკრატელთა, შემდეგ კი სტოიკოსთა ნააზრევში აღნიშნავს სამყაროს მუდმივად მოძრავი ციკლის დასასრულსა და ახალ დასაწყისს. ქრისტიანულ სამყაროში დამკვიდრდა უპირველესად აღმოსავლელი მამებისა და ორიგენეს მიერ როგორც მთელი შექმნილი სამყაროს მიბრუნება სრული ბედნიერების მდგომარეობისაკენ.

აპოკრისიარიოსი (Apocrisario) [ბერძ. apokrisiários „პასუხის გადამცემი“] სიტყვა ბერძნულ-რომაული სამართლებრივი წრეებიდან იღებს სათავეს. V საუკუნის შუახანებიდან აღნიშნავდა პაპისა და პატრიარქთა მუდმივ წარმომადგენელს კონსტანტინოპოლის იმპერატორის კარზე. VI საუკუნიდან აპოკრისარიოსი საეპისკოპოებსა და მონასტრებშიც გავრცელდა. ეს წოდება და თანამდებობა კაროლინგური კარის მეშვეობით შუა საუკუნეებშიც განაგრძობს არსებობას: როგორც ჩანს, კლუნიელებსა და ცისტერციელებს აპოკრისიარიოსი რომში ჰყოლიათ.

აპოკრიფული წიგნები (Apocrifi, libri) [ბერძ. apókryphos „დამალული“, „შორეული“ (ზმნიდან apokrýptein „დაფარვა“)] ქრისტემდე II საუკუნიდან ქრისტიანული წელთაღრიცხვის IV-VI საუკუნეებამდე შექმნილი ებრაულ-ქრისტიანული რელიგიური ნაწერები, რომლებიც არაა შესული ბიბლიის შემადგენელ წიგნთა ოფიციალურ ნუსხაში. არ არის ზუსტად ცნობილი, სიტყვა წარმართული წარმოშობისაა თუ იუდეური წყაროებიდან მომდინარეობს. წარმართულ სამყაროში აპოკრიფი ეწოდებოდა წიგნს, რომელშიაც გადმოცემული მოძღვრება დაფარული უნდა ყოფილიყო გაუნდობელთათვის (ეზოთერული ნაწერი).ესეველებზე მსჯელობისას იოსებ ფლავიუსიც ახსენებს წიგნებს, რომლებიც საიდუმლოდ ინახებოდა, რადგანაც ეზოთერულ მოძღვრებას შეიცავდა, თუმცა არ არის ცნობილი, რომ ებრაელები ასეთ წიგნებს აპოკრიფებს უწოდებდნენ. არსებითი სახელის შესაბამისი ზედსართავი სახელი კი აღნიშნავდა დაზიანების გამო ლიტურგიისთვის გამოუყენებელ წმიდა გრაგნილებს, რომლებსაც საკულტო ნაგებობასთან დაკავშირებულ ადგილას ინახავდნენ, ანუ „მალავდნენ“ (გენუზიმ). ირენეოსი და ტერტულიანე აპოკრიფულს „ცრუს“ სინონიმად იყენებდნენ, ხოლო ორიგენე, იერონიმე და ავგუსტინე აპოკრიფულს უწოდებდნენ ძველი აღთქმის იმ წიგნებს, რომლებიც ებრაულ კანონში არ შედიოდა და მხოლოდ ქრისტიანული კანონის ნაწილს წარმოადგენდა. აპოკრიფები ეწოდებოდა, ასევე, ნაწერებს, რომლებიც ბიბლიის წიგნთა ნუსხაში არ შედიოდა, მაგრამ სათაურის, თემის ან დასახელებული ავტორის მიხედვით დაიმკვიდრეს კანონიკური წიგნების თანასწორი წმიდა ნაწერების ავტორიტეტი. ძველი აღთქმის აპოკრიფები ისტორიული (იუბილეთა წიგნი, ადამისა და ევას ისტორია, ესაიას ცად ამაღლება, იობის ანდერძი, სოლომონის ანდერძი და ა.შ.); დიდაქტიკური (სოლომონის ფსალმუნები, სოლომონის საგალობლები, მანასეს ლოცვა და სხვა) და აპოკალიპტიკურია (ეთიოპიური ენოქის წიგნი, თარგმნილი ებრაული ან არამეული ორიგინალიდან; სლავური ენოქის წიგნი, თარგმნილი ბერძნული ორიგინალიდან; ებრაული ენოქის წიგნი; აბრამის გამოცხადება; ელიას გამოცხადება და სხვა). კანონიკურ ნაწერთა მსგავსად, ახალი აღთქმის აპოკრიფები იყოფა სახარებებად (ებრაელთა სახარება, პეტრეს სახარება, თორმეტი მოციქულის სახარება, იაკობის პირველსახარება და სხვა); საქმეებად (პეტრეს საქმენი, პეტრეს ქადაგება, პავლეს საქმენი, იოანეს საქმენი, ანდრიას საქმენი და ა.შ.); წერილებად (მოციქულთა წერილი, პავლეს წერილი ლაოდიკიელთა მიმართ, პავლეს წერილი ალექსანდრიელთა მიმართ, პავლეს წერილები სენეკას მიმართ და სენეკას წერილები პავლეს მიმართ და ა.შ.); გამოცხადებებად (პეტრეს გამოცხადება, პავლეს ცად ამაღლება და ა.შ.).

აპოლინარიზმი (Apollinarismo) ქრისტოლოგიური ერესი, რომლის სახელწოდებაც მომდინარეობს ლაოდიკიელი ეპისკოპოსის, აპოლინარიუსის, სახელიდან, რომელიც, ქრისტეს ღმრთაებრიობის უარმყოფელ არიანელობასთან დაპირისპირებლად, ამტკიცებდა, რომ ქრისტეში სიტყვამ (ნ. ლოგოსი) იესოს სამშვინველის სულიერი ნაწილი ჩაანაცვლა. ამგვარად ეჭვქვეშ დგებოდა ქრისტეს ადამიანურობის სისრულე.

აპოლოგეტიკა (Apologetica) [ბერძ. apologhéistai „დაცვა“] თეოლოგიის ის ნაწილი, რომელიც სარწმუნოების დაცვასა და გამართლებას ისახავს მიზნად. ქრისტიანობის პირველი წლებიდანვე მრავალი აპოლოგეტი წერდა წარმართთა და ებრაელთა წინააღმდეგ. პირველ აპოლოგიებს თითქმის ყოველთვის იმპერატორისადმი მიმართვის ან არამორწმუნეთა მიმართ შეგონების ფორმა ჰქონდა. ამ ჟანრის პირველი მწერალი იყო ათენელი კვადრატუსი, რომელმაც დაახლოებით 125 წელს იმპერატორ ადრიანეს ქრისტიანობის აპოლოგია წარუდგინა. II საუკუნეში ყველაზე გამოჩენილი აპოლოგეტი იყო წმიდა იუსტინე (პირველი აპოლოგია, მეორე აპოლოგია, დიალოგი ტრიფონთან). ასევე, აპოლოგეტური ნაშრომია უცნობი ავტორის წერილი დიოგნეტესადმი, რომელშიც ქრისტიანულსა და წარმართულ კულტებს შორის განსხვავება და ქრისტიანული ცხოვრების იდეალია განმარტებული. ლათინურ ენაზე დაწერილი ტერტულიანეს „Apologeticum“ ქრისტიანობის ჩინებული იურიდიული დაცვაა. აპოლოგეტიკის ჟანრში შუა საუკუნეებშიც მოღვაწეობდნენ გამოჩენილი მწერლები: წმიდა ისიდორე სევილიელი, წმიდა პეტრე დამიანი, წმიდა იოანე დამასკელი („აპოლოგია მუსლიმთა წინააღმდეგ“), წმიდა თომა აკვინელი („Summa contra genties“ - „შეჯამება წარმართთა წინააღმდეგ“). უფრო ახლო წარსულში ფართო გამოხმაურება პოვა ბლეზ პასკალის („Pensées sur la religion“ - „აზრები რელიგიის შესახებ“), ალფონსუს დე ლიგუორის, შატობრიანის („Le Génie du Christianisme“ - „ქრისტიანობის გენია“) აპოლოგეტურმა ნაშრომებმა. ამჟამად აპოლოგეტიკა აღარ განიხილება დამოუკიდებელ მეცნიერებად, ის ფუნდამენტური თეოლოგიის შემადგენელი ნაწილია, რომლის ამოცანაა გამოავლინოს და შეიმუშაოს ქრისტიანობის უტყუარობის მოტივები.

აპოლოგია (Apologia) [ბერძ. apologhía „დაცვა“] საუბარი ან ნაწერი, მიმართული ვინმეს ან რომელიმე მოძღვრების დასაცავად. აპოლოგეტები ეწოდა ეკლესიის მამებს, რომლებიც ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში (II-III სს.) ქრისტიანობას წარმართთა თავდასხმებისაგან იცავდნენ. ნ. აპოლოგეტიკა.

აპოსტაზია (Apostasia) [ბერძ. apostasía „განდგომა“, წარმოებული ზმნიდან aphístanai, „დაშორება“] მონათლული ადამიანის მიერ რწმენის სრულად უარყოფა. განსხვავდება ერესისაგან, რომელიც სარწმუნოების ერთი ან რამდენიმე ჭეშმარიტების ჯიუტ უარყოფას წარმოადგენს (CIC, კან. 751).

აპოფატური თეოლოგია (Teologia apofatica) [ბერძ. apophatikós „უარყოფითი“ (წარმოებული სიტყვიდან apóphanai „უარყოფა“)] უარყოფითი თეოლოგია, რომელიც განიხილავს ღმრთის ტრანსცენდენტულობას როგორც სრულიად გამოუთქმელს, ისე, რომ არც ერთ სახელს ან განსაზღვრებას არ ძალუძს მისი თუნდაც ანალოგიური აღწერა.

არამეული ნ. ბიბლიის ენა.

არიანელობა (Arianesimo) IV საუკუნის ქრისტოლოგიური და ტრინიტოლოგიური ერესი, რომლის სახელწოდებაც ალექსანდრიელი მღვდლის, არიოსის (†336) სახელიდან მომდინარეობს. არიოსი ამტკიცებდა, რომ სიტყვა არ იყო მამის თანაარსი, ის უარყოფდა ასევე სიტყვის ღმრთაებრივ ბუნებას და წმიდა სამების მეორე პირი დაჰყავდა უბრალო დემიურგამდე (სანახევრო ღმერთამდე), დროთა საწყისამდე შექმნილ სრულყოფილ, მაგრამ არა მარადიულ არსებამდე. საბოლოოდ, არიოსის მოძღვრება სამებისა და განკაცების საიდუმლოებებს ანადგურებდა. ნიკეის მსოფლიო კრებამ (325), იმპერატორ კონსტანტინეს მეურვეობით, უარყო არიოსის იდეები და საზეიმოდ გამოაცხადა, რომ იესო ქრისტე, ღმრთის ძე, არის „თანაარსი მამისა“ (homooúsios tôi patrí). ნიკეის სიმბოლომ, რომელიც საფუძვლად უდევს მრწამსს, აგრეთვე, გამოაცხადა რომ ღმრთის ძე არის „ღმერთი ღმრთისაგან, ნათელი ნათლისაგან, ღმერთი ჭეშმარიტი ღმრთისაგან ჭეშმარიტისა, შობილი და არა ქმნილი“. მაგრამ არიანელობას გავლენიგავლენიანი მფარველები ჰყავდა და მან ხელახლა მოიკიდა ფეხი იმპერატორ კოსტანციუს II-ისა და ნიკომედიის ეპისკოპოს ევსების დახმარებით. მართლმადიდებელი რწმენის ხელახალი გამარჯვება მხოლოდ ისეთ გამოჩენილ პიროვნებათა მგზნებარე და შთაგონებული საქმიანობის შედეგად გახდა შესაძლებელი, რომელთა შორის არიან მრავალჯერ გადასახლებული ათანასე ალექსანდრიელი, ილარიუს პუატიელი, გრიგოლ ნაზიანზელი, გრიგოლ ნოსელი და ბასილი დიდი

არკოსოლიუმი (Arcosolio) [ლათ. arcum „თაღი“ + solium „აუზი, სამარხი“] ეწოდება თაღის ქვეშ მოთავსებულ სამარხს, როგორც კედელში ნაშენებს, ისე ტუფში ნაკვეთს (კატაკომბების მსგავსად).

არქიდიოცეზი (Arcidiocesi) საეკლესიო პროვინციის მთავარი კათედრა, - წარმოადგენს დიოცეზს, რომლის ეპისკოპოსს ეწოდება მთავარეპისკოპოსი და სუფრაგანულ დიოცეზთა მიტროპოლიტი. შესაძლოა, ზოგჯერ იყოს მხოლოდ საპატიო ტიტული, განპირობებული ისტორიული მიზეზებით.

არქიმანდრიტი (Archimandrita) [ბერძ. archimandrítes (arché „მეთაური“ და მándra „ფარეხი“) „მონასტრის მეთაური“] IV საუკუნიდან აღმოსავლეთის ეკლესიაში ასე ეწოდება მონასტრის წინამძღვარს. VI საუკუნეში ამ სახელს ატარებს მხოლოდ მონასტერთა გაერთიანების მეთაური. ზოგჯერ, განსაკუთრებულ დამსახურებათათვის, ამ წოდებას, ასევე, ანიჭებენ იმ მონაზონს, რომელიც არაა მონასტრის წინამძღვარი.

ასკეზა (Ascesi) [ბერძ. áskesis „ფიზიკური ვარჯიში“, შემდეგ გვიანლათ. დამკვიდრდა ფორმა ascesis] თავდაპირველად სიტყვა აღნიშნავდა ნებისმიერ ვარჯიშს, - ფიზიკურს, ინტელექტუალურსა თუ ზნეობრივს, — შესრულებულს გარკვეული მეთოდით წინსვლის მისაღწევად. ქრისტიანობაში შეიძინა თითქმის ტექნიკური მნიშვნელობა და აღნიშნავს ძალისხმევათა ერთობლიობას, რომელთა მეშვეობითაც ადამიანს სურს წინსვლა ზნეობრივსა და რელიგიურ ცხოვრებაში, რათა მიაღწიოს მთის ქადაგებაში (მათ. 5:1, შმდ.) ჩამოყალიბებულ ქრისტიანული სრულყოფილების იდეალს. ქრისტიანული ასკეტიზმი, რომელიც განდგომასა და საკუთარი თავის უარყოფას გულისხმობს, სულიერ ცხოვრებაში ღმრთის ქმედების უზენაესობას ექვემდებარება.

ასკეტიკა (Ascetica) [წარმოებული ფორმა ბერძ. asketés „ის, ვინც ვარჯიშობს“] თეოლოგიური განსჯა ასკეზისა და ყოველივე მასთან დაკავშირებულის შესახებ. ცალკეულმა წმიდანებმა, მაგალითად, ბენედიქტე ნურსიელმა, ბონავენტურამ, ეგნატე ლოიოლამ და სხვ. მნიშვნელოვანი პირადი წვლილი შეიტანეს ასკეტიკაში.

ასუნციონისტები (Assunzionisti) [იტალ. Assunzione „აღყვანება“] მოწესე მამაკაცები და ქალები, წევრები ერთ-ერთი იმ რელიგიური კონგრეგაციისა, რომლის სახელწოდებაც მარიამის აღყვანებას უკავშირდება. მამაკაც მოწესეთა კონგრეგაცია (ასუნციონისტები ანუ ავგუსტინელი ასუნციონისტები) 1845 წელს ე. დ'ალცონმა დააარსა, ის დამტკიცებული იქნა 1864 წელს. მოწესე ქალთა კონგრეგაციებია: მარიამის აღყვანების დები ან ქალბატონები (1839), მარიამის აღყვანების მონაზვნები (ობლატები) (1862) და მარიამის აღყვანების მცირე დები (1865). ასუნასუნციონისტთა კონგრეგაცია მიზნად ისახავს ქრისტიანული მოძღვრების დაცვას ბეჭდვითი სიტყვის მეშვეობით (La Croix, Documentation catholique...); მის წევრთა მოღვაწეობის სფეროებია, ასევე, სასკოლო სწავლება, მომლოცველობა და მისიონერული საქმიანობა (აღმოსავლეთში).

აუდიტორი (Uditore) [ლათ. auditor, ზმნიდან audire „მოსმენა“] ტრიბუნალის მსაჯულთა შორის ან ეპისკოპოსის მიერ მოწონებულ პირთაგან არჩეული პიროვნება, რომელსაც ევალება სასამართლო საქმის წინასწარი გამოძიება. იგი მოიძიებს მტკიცებულებებს და გადასცემს მათ მოსამართლეს (CIC, კან. 1428). ნუნციატურის აუდიტორი კი წმიდა საყდრის დიპლომატიურ სამსახურში მსახურობს და სადესპანოს თანამშრომელთა და მდივანთაგან შეირჩევა.

აფსიდა (Abside) [ბერძ. apsís, შემდეგ ლათ. დამკვიდრდა ფორმა absis] ნახევარწრიული ან წახნაგოვანი არქიტექტურული ფორმა, ჩვეულებრივ დაგვირგვინებული ნახევარგუმბათით (კონქით). მოთავსებულია ეკლესიის ცენტრალური ნავის ბოლოს და მოიცავს მთავარ საკურთხეველს. შეიძლება მდებარეობდეს, ასევე, საეკლესიო შენობის განივი მკლავების ან ტრანსეპტის ბოლოებზეც.

აქტიური (მორწმუნე) (Praticante) [ბერძ. praktikóს „აქტიური“, (ზმნიდან prássein, „კეთება“), შემდეგ ლათინურში დამკვიდრდა practicus] პირი, რომელიც ერთგულად ასრულებს რელიგიურ წესებს.

აღაპი, საძმო ტრაპეზი (Agape fraterna) [ბერძ. ágape „სიყვარული“] ევქარისტიას დართული ერთობლივი ტრაპეზი, რომელიც ადრეულ ეკლესიაში საიდუმლო სერობის მაგალითითა და მის გასახსენებლად იმართებოდა, როგორც უკიდურესად გაჭირვებულთა მიმართ სიყვარულის, თანაგრძნობისა და მათთან ერთიანობის გამოხატულება. მოკლე ხანში მის საფუძველზე აღმოცენდა ისეთი გადაჭარბებანი, რომლებიც მოციქულმა პავლემ დაგმო წერილში კორინთელთა მიმართ (1 კორ. 11:17-34). II საუკუნიდან განცალკევდა ევქარისტიული ლიტურგიისაგან.

აღდგომა (Risurrezione) [გვიანლათ. resurrectio „გაცოცხლება“] ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომის საიდუმლოება ქრისტიანობის მთავარი საიდუმლოა (შდრ. CCC, 638) და ახალი აღთქმის გზავნილის საფუძველია: „თუ ქრისტე არ აღმდგარა, ჩვენი ქადაგებაც ფუჭია და ფუჭია თქვენი რწმენაც“ (1კორ. 15:14). ამ საიდუმლოს არსებითი მოვლენა ისტორიულადაა დადასტურებული მოწაფეთა მიერ, რომლებიც სინამდვილეში შეხვდნენ სიცოცხლეში ქრისტეს, და, ამავე დროს, არის საიდუმლოებრივად ტრანსცენდენტური, რადგანაც ესაა ქრისტეს ადამიანურობის შესვლა ღმრთის დიდებაში (შდრ. CCC, 639-647). ქრისტეს, „მკვდართაგან პირმშოს“ (კოლ. 1:18), მკვდრეთით აღდგომა ყოველი ადამიანის მკვდრეთით აღდგომის წინაპირობა და საწინდარია. ის წარმოგვიდგება სიკვდილის შემდეგ სულის მყისიერ გამართლებად და სხეულის მომავალ გაცოცხლებად ღმრთის დიდებაში (ნ. ნეტარი ხილვა). ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომის, ანუ აღდგომის საიდუმლოს აღნიშვნა ლიტურგიის ძირითადი ნაწილია. მისი გამოხატულებაა არა მხოლოდ პასექის აღნიშვნა, არამედ აგრეთვე კვირადღის — მკვდრეთით აღმდგარი უფლის დღის — ევქარისტიული მსახურება. ნ. პასექი.

„აღვიარებ“ (Confiteor) [თხრობითი კილოს აწმყო დროის პირველი პირის ფორმა ლათინური ზმნისა confiteri „აღვიარებ“] ცოდვათა აღიარება წირვის დასაწყისში. ტერმინი ამგვარი აღიარებისას გამოყენებული ფორმულის პირველი ლათინური სიტყვიდან წარმოიშვა.

აღზევებულობა (Eminenza) [ლათ. სიტყვიდან eminentia „ამაღლებული ადგილი“, „სიმაღლე“] კარდინალის საპატიო წოდება (1630 წლის ურბან VIII-ის დეკრეტის საფუძველზე). შუა საუკუნეებში წარმოადგენდა აგრეთვე ტიტულს, რომელსაც პაპი მხოლოდ საფრანგეთის მეფეებს უბოძებდა.

აღთქმა (Testamento) [ლათ. testamentum (ზმნიდან testari, „დამოწმება“), რომელიც შეესატყვისება ბერძნულ ცნებას diathéke, ის კი თავის მხრივ ებრაული სიტყვის berit „აღთქმა“, თარგმანია] იურიდიულ ინსტიტუტთან ანალოგიით, ტერმინი ხაზს უსვამს ღმრთის ინიციატივას და ნიჭს, უბოძოს საკუთარი თავი ადამიანს, ამ მიზნით დებს აღთქმას ისრაელთან, ხოლო იესო ქრისტეს მეშვეობით კი ის თითოეულ ადამიანს მიეცემა. ამიტომაც ძველი და ახალი აღთქმის ხსენებისას ძველსა და ახალ შეთანხმებაზეა საუბარი. აღთქმის წიგნები ერთობლივად ბიბლიას შეადგენს.

აღთქმის დადება (Voto) [ლათ. votum (ზმნიდან vovere „კურთხევა“)] ესაა „ღმრთისადმი მტკიცე და თავისუფალი დაპირება შესაძლებელი და საუკეთესო სიკეთისა“ (CIC, კან. 1191). სამოწესეო ცხოვრების შემთხვევაში აღთქმის უმთავრესი არსია სიღატაკის, უბიწოებისა და მორჩილების სამი დაპირება. პიროვნება, რომელიც აღთქმის დადებით უარს აცხადებს სამ დიდ ადამიანურ ღირებულებაზე, ამასსახარებაში მოცემული ქრისტეს მაგალითის მიბაძვის მიზნით აკეთებს (აქედან მომდინარეობს გამოთქმა „სახარებისეული რჩევები“, შდრ. მათ. 19:16-21), რაც მამა ღმრთის სრულყოფილებისაკენ სწრაფვას ისახავს მიზნად (მათ. 5:48). აღთქმა არის: ა) საჯარო, თუ მას ჩაიბარებს კანონიერი წინამძღვარი ეკლესიის სახელით; ამგვარია სამოწესეო ინსტიტუციაში, სამოციქულო ცხოვრების საზოგადოებებში, მორწმუნეთა საჯარო ასოციაციებში და განდეგილთა მიერ დადებული აღთქმები; ბ) კერძო, თუ ის მხოლოდ ღმრთის წინაშე წარმოითქმის, ეკლესიის სახელით რომელიმე წინამძღვრის ჩარევის გარეშე; ასეთია შიდა ფორუმში დადებული აღთქმები, თუნდაც ეს მორწმუნეთა კერძო ასოციაციებში ხდებოდეს (CIC, კან. 1192, ნაწ. 1); გ) საზეიმო, რომელიც ამგვარად არის აღიარებული ეკლესიის მიერ. ინსტიტუციები თავად ადგენენ, უნდა დადონ თუ არა მათმა წევრებმა საზეიმო აღთქმები (და საზღვრავენ ამგვარ აღთქმათა იურიდიულ შედეგებს), თუ საკმარისია მარტივ აღთქმათა დადება (რომელთაც ექნება ან არ ექნება საზეიმო აღთქმათა იგივეობრივი შედეგები) (შდრ. CIC, კან. 668, ნაწ. 4; ნ. 204; 206; 216); დ) მარტივი — ყველა სხვა შემთხვევაში (CIC, კან. 1192, ნაწ. 2); ე) პირადი, როდესაც აღთქმის საგანი რამე ქმედებაა, მაგალითად, ლოცვა, საკვებზე უარის თქმა და ა.შ.; ვ) ნივთიერი, თუ აღთქმის საგანი რამე საგანია: მაგალითად, მოწყალება, ბარძიმის შეწირვა და სხვ.; ზ) შერეული, როდესაც აღთქმის საგანი ქმედება და საგანია: მაგალითად, მომლოცველობა რამე შესაწირავის გაკეთების მიზნით; თ) დროებითი, როცა აღთქმის მოქმედება დათქმული ვადის გასვლის შემდეგ წყდება (CIC, კან. 1194); ი) მუდმივი, ასეთია სამუდამოდ დადებული აღთქმები, მათ შეწყვეტას იწვევს მხოლოდ განთავისუფლება ან ჩანაცვლება (CIC, კან. 1194).

აღთქმის კარავი (Tenda della testimonianza/del convegno) ეწოდება აგრეთვე „სამყოფელი“, „ტაბერნაკულუმი“. მოსეს მიერ დამზადებული კარვის ფორმის მოძრავი სალოცავი (გამ. 25:8; 26; 27; 35:4-29; 36:8-38; 40:1-33), ღმრთის თანასწრების ნიშანი, რომელიც ახლდა თან ისრაელის ხალხს უდაბნოში (გამ. 40:34, შმდ; რიცხ. 1:50.53; 2:1; 10:11). მასში იყო დაცული აღთქმის კიდობანი რჯულის შეცველი დაფებითურთ (გამ. 25:16). ნ. შეკინა.

აღთქმის კიდობანი ნ. კიდობანი

აღთქმული მიწა (Terra promessa) ქანაანის მიწა, ანუ პალესტინა, რომელსაც ასე ეწოდება, რადგანაც (ებრ. 11:9) ის აბრაამსა და მის შთამომავლობას აღეთქვა (დაბ. 12:1; 14:17), ღმერთსა და მის ხალხს შორის აღთქმის კავშირად. მას ეწოდება ქვეყანა, რომელსაც უფალი მიანიჭებს (გამ. 12:5), ქვეყანა, რომლის მიცემაც უფალმა აღუთქვა (რჯლ. 7:13 და კიდევ 17-ჯერ), კეთილი ქვეყანა, სადაც რძე და თაფლი მოედინება (რიცხ. 14:30; 32:10, შმდ.; რჯლ. 1:34, შმდ.; 2:14; 4:12; ფსალ. 95:11; ეზრ. 20:15; ებრ. 4:7).

აღთქმული წირვა (Votiva, messa) [ლათ. votivus, ნაწარმოებია სიტყვიდან vovere „აღთქმა“, „დაპირება“] წირვა, რომელიც შეიძლება ჩატარდეს დღის ლიტურგიის ნაცვლად, განსაკუთრებული თაყვანისცემის ნიშნად, ქალწული მარიამის, რომელიმე წმიდანის ან უფლის ცალკეულ საიდუმლოებათა სადიდებლად.

აღკვეცა (ტონზურა) (Tonsura) [ლათ. tonsura „შეკრეჭა“] სამღვდელოების წევრად მიღების აღმნიშნავნელი რიტუალი. ეპისკოპოსი თმის რამდენიმე კულულს აკრეჭდა კანდიდატს ამქვეყნიურ საქმეთაგან მისი დაშორების აღსანიშნავად. ამგვარად, აღკვეცილი თმა, „ტონზურა“, ყოველი სასულიერო პირის განმასხვავებელი ნიშანი იყო.

აღმართვა (Elevazione) [ლათ. elevatio] ჟესტი, რომელსაც მწირველი ასრულებს წირვის დროს, კურთხევის შემდეგ, სეფისკვერისა და შემდეგ ბარძიმის აღმართვისას. ევქარისტიულ ნაწილთა აღმართვა კიდევ ერთხელ კანონის დასასრულს სრულდება, როდესაც მწირავი ერთდროულად აღმართავს ნაკურთხ პურსა და ღვინოს. სეფისკვერის აღმართვა დოკუმენტურად დამოწმებულია XII საუკუნიდან, ხოლო ბარძიმისა - XIV საუკუნიდან.

აღმატებულება (Eccellenza) [ლათ. excellentia (მომდინარეობს ზმნიდან excellere „აღმატება“)] საპატიო ტიტული, რომელიც ეპისკოპოსებსა და მთავარეპისკოპოსებს ენიჭება.

აღმდგარი (Risorto) [ნამყოს მიმღეობა ზმნისა risorgere „გაცოცხლება“] როგორც არსებითი სახელი, აღნიშნავს იესო ქრისტეს. ნ. აღდგომა.

აღმთქმელი (Professo) [ლათ. professus (ნამყოს მიმღეობა სიტყვისა profiteri „განცხადება ვინმეს წინაშე“)] აღნიშნავს პიროვნებას, რომელმაც სიღატაკის, უბიწოებისა და მორჩილების აღთქმა დადო.

აღმოსავლური ეკლესიები (Orientali, chiese) აღმოსავლურ ეკლესიათა რიცხვს განეკუთვნება აღმოსავლეთ რომის იმპერიის (ბიზანტიის) საზღვრებში ჩამოყალიბებული და ამ საზღვრებს გარეთ მყოფი, მაგრამ მათზე დამოკიდებული ყველა ეკლესია. ტრადიციულად უპირატესობის მქონე ალექსანდრიის, ანტიოქიისა და შემდგომ კონსტანტინოპოლისა და იერუსალემის საპატრიარქოები დროთა განმავლობაში სამიტროპოლიტო ცენტრებიდან განვითარდნენ. ბიზანტიის იმპერიის საზღვრებს გარეთ დამოუკიდებელ ეკლესიებად ჩამოყალიბდა სპარსული და სომხური ეკლესიები. ამ დიდ ეკლესიათაგან თითოეულს საკუთარი წესი აქვს. 451 წლის ქალკედონის კრების შემდეგ გაღვივებული ქრისტოლოგიური დისკუსიის შედეგად სპარსეთის ნესტორიანული ეკლესია პირველი გამოეყო ბიზანტიის ეკლესიას. მის მაგალითს მიბაძეს მარონიტებმა და მონოფიზიტიზმის მიმდევრებმა, რომლებმაც თავი არაქალკედონურ ეკლესიებად გამოაცხადეს; კერძოდ, საუბარია შემდეგ ეკლესიებზე: კოპტური მართლმადიდებელი ეკლესია, ეთიოპიის მონოფიზიტური ეკლესია, სირიულ-მართლმადიდებელი ეკლესია, ინდოეთის მართლმადიდებელი ეკლესია, სომხური ეკლესია. ამ ეკლესიებსაც აღმოსავლური ეწოდება. ბიზანტიის ეკლესია დანარჩენებთან შედარებით უფრო მეტად გავრცელდა და მისი წესი გაბატონებულად იქცა. IX-X საუკუნეებში ის ბულგარეთში, სერბეთსა და რუსეთში გავრცელდა. ამ ქვეყნებში მხოლოდ XIX საუკუნეში აღმოცენდა ეროვნული მართლმადიდებელი ეკლესიები. ბიზანტიური იმპერიული ეკლესიის წიაღიდან წარმოქმნილი აღმოსავლური ეკლესიები, რომლებიც აღმოსავლური სქიზმის შემდეგ კათოლიკე ეკლესიას გამოეყვნენ, აღმოსავლურ მართლმადიდებელ ეკლესიებად იწოდება. ხოლო ეკლესიებს, რომლებმაც რომის ეკლესიასთან კავშირი შეინარჩუნეს, ან გამოყოფის პერიოდის შემდეგ ისევ შეუერთდნენ რომის ეკლესიას, აღმოსავლურ კათოლიკე ეკლესიებს უწოდებენ (მათ უნიატებადაც მოიხსენიებენ). თუმცა ამ სახელწოდებათა გამოყენება ერთმნიშვნელოვნად არ არის განსაზღვრული, რაც ხშირად ხდება გაუგებრობის მიზეზი.

აღმსარებელი (Confessore) [გვიანლათ. სიტყვიდან confessor, ზმნიდან ცონფიტერი „აღიარება“] ა) მღვდელმსახური, რომელიც მონანიების საიდუმლოს აღასრულებს: „ცოდვათა ქმედითი მიტევებისათვის საჭიროა, რომ მღვდელმსახური, გარდა სასულიერო წოდების ავტორიტეტისა, ამასთანავე, ფლობდეს უნარს, რათა შეძლოს მორწმუნეთათვის ცოდვების მიტევება“ (CIC, კან. 966); ბ) სარწმუნოების აღმსარებელი - წოდება, რომელიც ლიტურგიაში ენიჭება ყველა არამოწამე წმიდანს. ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში ტერმინები აღმსარებელი და მოწამე ერთმანეთისგან არ განირჩეოდა. მათი სხვადასხვა მნიშვნელობით ხმარება IV საუკუნიდან დამკვიდრდა.

აღმსარებელი ეკლესია (Chiesa confessante) [გერმ. Bekennende Kirche] გერმანელ ქრისტიანთა ერთი ჯგუფი, რომელიც, ნაციზმის გავრცელებისა და გერმანულ ეკლესიაზე მისი მზარდი გავლენის საწინააღმდეგოდ, ეკლესიად ჩამოყალიბდა (1933 წლიდან). ჯგუფის მიზანი იყო ქრისტიანული საზოგადოებისთვის საღმრთო წერილის, სახარებისა და რეფორმატორთა მიერ განსაზღვრული მთლიანობის შენარჩუნება. ეკლესიის რწმენის აღსარება 1934 წლის 31 მაისს ბრემენში შედგა და დამტკიცდა.

აღსავლენი (Orazione) [ლათ. oratio, „საუბარი“, ზმნიდან orare „ლაპარაკი“, შემდეგ ქრისტიანულ ლათინურში „ლოცვა“] გადატანითი მნიშვნელობით, აღნიშნავს ღმრთის, ღმრთისშობლისა თუ წმიდანებისადმი აღვლენილ ყოველ ლოცვას. ლიტურგიაში ესაა ლოცვა, რომელსაც მღვდელმსახური წირვისას საკითხავამდე აღავლენს.

აღსარება [ლათ. ზმნიდან confiteri „აღიარება“] ტერმინს განსხვავებული მნიშვნელობები აქვს: ა) ფართო მნიშვნელობით, აღნიშნავს მონანიების საიდუმლოს მთლიანობაში, ანუ მოიცავს მის ყველა ნაწილს: სინდისის ქენჯნას, სინანულს, განზრახვას, ცოდვათა აღიარებას, მონანიებას; ბ) ვიწრო მნიშვნელობით, აღნიშნავს ჩამოთვლილთაგან მხოლოდ ერთ ნაწილს: მონანიე ადამიანის მიერ აღსარების მიმღები მოძღვრის წინაშე ცოდვათა აღიარების მომენტს; გ) იურიდიული ტერმინოლოგიდან აღებული: რამე ფაქტის ან მოვლენის საჯარო აღიარების მნიშვნელობით, აღნიშნავს საკუთარი რწმენის საჯარო აღსარებას; დ) შეიძლება აღნიშნავდეს ფორმულარს, რომელიც შეიცავს სარწმუნოების მთავარ დოგმატებს, როგორებიცაა, მაგალითად, აუგსბურგის აღსარება (1530) ლუთერელთათვის და ლა როშელის აღსარება (1559-1571) ფრანგი რეფორმატორებისთვის. უძველესი ეკლესიის რწმენის აღსარებებს „სიმბოლოები“ ეწოდება: ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლო, მოციქულთა სიმბოლო, ათანასეს სიმბოლო; ისინი ანგლიკანური, ლუთერული და რეფორმირებული ეკლესიების მიერაცაა აღიარებული; ე) ფართო მნიშვნელობით აღნიშნავს აგრეთვე სხვადასხვა ქრისტიანულ კონფესიას, ანუ იმ ეკლესიათა ერთობლიობას, რომლებიც რწმენის ერთსა და იმავე აღსარებას იყენებენ. მაგალითად, ლუთერული ან რეფორმირებული ეკლესიის აღსარება (გამოიყენება ასევე გამოთქმა: ლუთერული ან რეფორმირებული ეკლესიის თანაზიარება); ვ) ადგილი, სადაც მოწამემ მოწამეობა მიიღო ან დაიკრძალა (აღსარების საკურთხეველი).

აღყვანება (Assunzione) [ლათ. adsumptio, წარმოებული სიტყვიდან adsumere „მიღება“] აღნიშნავს ზეციურ დიდებაში მარიამის აღყვანებას სამშვინველითა და სხეულით. მარიამის აღყვანება დოგმაა, რომელიც 1950 წლის 1 ნოემბერს საზეიმოდ გამოაცხადა პაპმა პიუს XII-მ სამოციქულო დადგენილებით Munificentissimus Deus. ლიტურგიული წლის განმავლობაში ის ერთ-ერთია მარიამისადმი მიძღვნილი სამი დიდი დღესასწაულიდან და აღინიშნება 15 აგვისტოს. ეს საიდუმლოება საუკუნეთა მანძილზე იყო შემონახული აღმოსავლეთისა და დასავლეთის სხვადასხვა ეკლესიებში. დასავლეთში პაპ სერგი I-ის დროს (VIIს.) აღინიშნებოდა „მიძინების“ დღესასწაული. აღყვანება განიხილება არა იმდენად მარიამის აპოთეოზად, რამდენადაც იესო ქრისტეს მიერ ბოროტებაზე გამარჯვებასთან ქრისტიანის ნამდვილი შეერთების ნიშანად, როგორც დასტური ჩვენი მომავალი მონაწილეობისა მაცხოვრის დიდებაში.

ახალი აღთქმა ნ. ბიბლია; აღთქმა.

ახალი თეოლოგია (Nouvelle théologie) ამ სახელით აღინიშნა უშუალოდ მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ პერიოდში გავრცელებული ფრანგული თეოლოგიური მოძრაობა. ეს იყო ბიბლიისა და პატრისტიკის შუქზე თეოლოგიის ხელახალი გააზრების მცდელობა, ახალ გაგებათა და ფილოსოფიურ-კულტურული პრობლემატიკის მიერ წამოჭრილ მოთხოვნათა საპასუხოდ. 1950 წლის ენციკლიკაში Humani generis ამ მიმდინარეობის ცალკეული ასპექტებია დაგმობილი.

ახალი ორმოცდაათიანელობა (Neopentecostalismo) [néos „ახალი“+pentecostalismo] თანამედროვე ქრისტიანული მოძრაობა, რომელიც ორმოცდაათიანელობიდან იღებს შთაგონებას, მაგრამ, მისგან განსხვავებით, არა დამოუკიდებელ ეკლესიად, არამედ სულიერების ფორმად წარმოადგენს საკუთარ თავს.

ახალი ღმრთისმოსაობა (Devotio moderna) რელიგიური განახლების მოძრაობა, აღმოცენდა ნიდერლანდებში XIV საუკუნის მეორე ნახევარში, შემდგომში განვითარდა გერმანიაში, საფრანგეთსა და იტალიაშიც. მოძრაობის იდეები შესანიშნავადაა გადმოცემული წიგნში De imitatione Christi. მოძრაობის დამახასიათებელი ნიშანია საკუთარ სულში ღმრთის ძიება, რაც მიიღწევა სულიერი ჩაღრმავებით, მედიტაციითა და ქრისტიანული ცხოვრების გაღრმავებით ლოცვის, სწავლის, უმთავრესად, ბიბლიის შესწავლისა და შრომის მეშვეობით.

ახალი წარმართობა (ნეოპაგანიზმი) (Neopaganesimo) [ბერძნ. néos „ახალი“ + paganesimo „წარმართობა“] თანამედროვე ადამიანის სწრაფვა - მიატოვოს ღმერთი, ჩამოშორდეს ქრისტიანობის ეთიკურ-რელიგიურ პრინციპებს და მისდიოს მატერიალურ და ამქვეყნიურ ღირებულებებს, რომლებიც ძველი წარმართობის დამახასიათებელ ნიშნებად მიიჩნევა. ეს მიმდინარეობა მეოცე საუკუნის დასაწყისში გავრცელდა, უმთავრესად გერმანიაში, - ბუნებაში ღმრთის იმანენტურობისა და რელიგიური და პოლიტიკური საზოგადოების იდენტურობის იდეის დამკვიდრებასთან ერთად.

ბაალი (Baal) [ba'al „უფალი“, „ბატონი“] ღმრთაება, რომელსაც ახლო აღმოსავლეთისა (ქანანური ცივილიზაცია) და აფრიკის თითქმის ყველა ხალხი ეთაყვანებოდა. ნაყოფიერების ეს სული ბუნების, განსაკუთრებით კი - ატმოსფერულ, მოვლენებს მართავდა. მოსეს რჯულის მიერ დაწესებული მკაცრი აკრძალვის მიუხედავად, ამ კულტისადმი გულგრილნი არ იყვნენ ისრაელის მცხოვრებნიც. მეფე აქაბის დროს ისრაელის სამეფოში ბაალის კულტის 450 ღმრთისმსახური ყოფილა. ამის გამო წინასწარმეტყველები ბაალს კერპთაყვანისმცემლობის მთავარ სიმბოლოდ მიიჩნევდნენ. ბიბლიაში აღწერილია (შდრ. 3 მეფ. 18:20-40) ელიას გამარჯვება ბაალის ღმრთისმსახურებთან კამათში კარმელის მთაზე. ბაალის კულტი ებრაელთა გადასახლების ხანაში მოისპო.

ბაბიზმი (Babismo) რელიგიური მოძრაობა, რომელიც სპარსეთის შიიტური ისლამიდან იღებს დასაბამს. ბაბიზმის სახელწოდება მისი დამაარსებლის - საიდ ალი მუჰამად შირაზის (1819-1850) სახელიდან მომდინარეობს, რომელიც უფრო ცნობილია, როგორც ჰაზრათ-ი ბაბი: მისი უმაღლესობა ბაბი, ანუ „კარი“, მიმყვანი ღმრთაებრივი ჭეშმარიტების შეცნობისაკენ. თავდაპირველად მოძრაობა წარმატებული აღმოჩნდა, თუმცა შემდეგ მას სულიერი ხელმძღვანელობა დაუპირისპირდა, რის შედეგადაც ბაბიზმი მთლიანად გამოეყო ისლამს და დამოუკიდებელ რელიგიად ჩამოყალიბდა, რომლის მიმდევრებიც დღეს მხოლოდ მცირერიცხოვანი ჯგუფების სახით არიან შემორჩენილნი.

ბაბილონი (Babele) ებრ. სახელი ბაბილონეთისა, რომელიც ბიბლიურ სიმბოლიზმში მუდამ ბოროტ ძალას განასახიერებს, მიუხედავად იმისა, რომ ღმერთს მისი გამოყენება თავის გეგმათა განსახორციელებლად შეუძლია. ცნობილი ბაბილონის გოდოლი, რომელიც დაბადებაშია მოხსენიებული (11:1-9), ტერასებად ნაგებ კოშკს (ზიქურათს) წარმოადგენს. ბაბილონის აყვავების ხანაში გავრცელებული ამ ტიპის ნაგებობა სიმბოლოა კერპთაყვანისცემისა და ადამიანური ამპარტავნებისა, რომელსაც ღმერთი სჯის (ენათა აღრევა).

ბაგა (Presepio) [ლათ. praesepe ან praesepium „დახურული ღობე“, „ბაგა“] იესოს შობისა და მოგვთა თაყვანისცემის ამსახველი რელიეფური მინიატურული საშობაო გამოსახულება (ლუკასა და მათეს სახარებათა მიხედვით), რომელიც ბეთლემის ქვაბულის გარშემო თავმოყრილ სხვადასხვა პერსონაჟთა ფიგურებს მოიცავს. პირველი ამგვარი გამოსახულება 1223 წლის შობის დღესასწაულზე, გრეჩოში, წმიდა ფრანცისკე ასიზელმა დაამზადა. ზოგჯერ ამგვარ საშობაო სურათებს ცოცხალი ადამიანებისა და ცხოველების მონაწილეობითაც დგამენ.

ბაზილიკა (Basilica) [ბერძ. (stoá) basiliké „სამეფო (პორტიკი)“] ბაზილიკა სპარსეთის სამეფო სასახლეთაგან მომდინარეობს: ის მეფის (baziléus-ის) სააუდენციო დარბაზს წარმოადგენდა. ბაზილიკა - რამდენიმე ნავისაგან შემდგარი სწორკუთხა დიდი დარბაზი - პრაქტიკულობის გამო გადაიღო რომაულმა სამყარომ, რადგანაც მის ერთ-ერთ ბოლოში მდებარე აფსიდა იდეალურ გარემოს წარმოადგენდა სასამართლო სხდომების ჩასატარებლად. ბაზილიკა, აგრეთვე, შეკრებათა და საქმიან გარიგებათა ცენტრადაც გამოიყენებოდა. ბაზილიკა ბუნებრივად მიესადაგა ქრისტიანულ კულტს, რასაც შენობის გეგმაში მხოლოდ მცირეოდენი ცვლილებების შეტანა მოჰყვა. დღეს ბაზილიკა ეწოდება ტაძარს, რომელსაც ჩამოთვლილთაგან ერთ-ერთი ნიშან-თვისება ახასიათებს: ა) ტაძარს აქვს სიგრძივი გეგმა და ერთმანეთისაგან კოლონადით გამოყოფილი სულ ცოტა სამი ნავი; ცენტრალური ნავი სხვებზე უფრო მაღალია, - იმდენად, რომ საკუთარი სარკმლები შეუძლია ჰქონდეს; ბ) ეკლესია ძველი ქრისტიანულია: ამ ტიპის ეკლესიებს IV საუკუნიდან უწოდებენ ბაზილიკებს; გ) მინიჭებული აქვს ბაზილიკის საპატიო წოდება, რისი პატივიც გამორჩეულ ტაძრებს ერგება. უძველესი დროიდან უფროს და უმცროს ბაზილიკებს განასხვავებენ. მთავარი ანუ პაპის ბაზილიკები ეწოდება რომის ოთხ მთავარ ტაძარს. ესენია: წმიდა იოანე ლატერანში, წმიდა მარიამი უმთავრესი, წმიდა პეტრე ვატიკანში და წმიდა პავლე გალავანს მიღმა.

ბალდაქინი (Baldacchino) [ბაღდადის ძველი სახელიდან Baldacco, რომელიც გარკვეული სახის ქსოვილის სამშობლო იყო] ოთხ ან მეტ გადასატან ბუნზე დამაგრებული, ფოჩებით მორთული ქსოვილის ოთხკუთხა ნაჭერი, რომლის დანიშნულებაა საზეიმო მსვლელობისას წმიდა ნაწილების დაცვა.

ბალუსტრადა (Balaustra/Balaustrata) რიკულებიანი მოაჯირი, რომელიც გამოიყენება მღვდლის სამყოფლის — პრესბიტერიუმის გამოსაყოფად ეკლესიის ნავებისაგან.

ბაპტისტები (Battisti) ანგლოსაქსურ პროტესტანტიზმში აღმოცენებული ყველაზე დიდი თავისუფალი ევანგელიკური ეკლესიის წევრები. ამ ეკლესიის შემადგენელ სხვადასხვა ჯგუფთა უმთავრესი დამახასიათებელი ნიშანი მოზრდილთა ნათლობაა. XVII საუკუნის დასაწყისში ამსტერდამში ემიგრირებულმა ჯ. სმითმა და თ. ჰელვისმა, დარწმუნებულებმა, რომ ბავშვობაში მიღებული ნათლობა ძალადაკარგული იყო, ხელახლა მიიღეს ნათლობა და 1608 წელს ამსტერდამის პირველი ინგლისური ბაპტისტური ეკლესია დააარსეს. ჰელვისი 1611 წელს რამდენიმე მეგობართან ერთად ინგლისში დაბრუნდა და დააარსა ეგრეთ წოდებული პირველი ბაპტისტური ეკლესია ინგლისის ტერიტორიაზე. ამერიკის შეერთებულ შტატებში ბაპტიზმის დაფუძნება მქადაგებელ რ. უილიამსის (†1683) სახელს უკავშირდება. ამჟამად ბაპტისტთა დამოუკიდებელი საკრებულოები 1905 წლიდან გაერთიანებულია „ბაპტისტთა მსოფლიო ალიანსში“ (Baptist World Alliance), რომელიც ოცდაათ მილიონზე მეტ მომხრეს აერთიანებს (ამათგან 27 მილიონი ამერიკის შეერთებული შტატებში ცხოვრობს). ბაპტისტურ კავშირთა უმრავლესობა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს მიეკუთვნება. სხვადასხვა ჯგუფები შეთანხმებულნი არიან მოძღვრებისა და კანონმდებლობის ძირითად საკითხებზე. ეს საკითხებია: სამოძღვრო თავისუფლება თეოლოგიაში; სავალდებულო მრწამსის არარსებობა; ბიბლია როგორც საყოველთაო ავტორიტეტი; საიდუმლოთა სიმბოლური კონცეფცია; მხოლოდ ზრდასრულთა ნათლობა (წყალში ჩასვლის გზით); ღმრთისმსახურთა ხელდასხმა საკრებულოს წევრების მიერ; ყოველგვარი რელიგიური ტრადიციისა და საეკლესიო ფორმის უარყოფა; ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან გამიჯვნა. ყველასთვის საერთოა აქტიური ქრისტიანობა და მისიონერული საქმიანობა წარმართულ მიწებზე.

ბაპტისტერიუმი (Battistero) [საეკლესიო ლათ. baptisterium (ბერძ. სიტყვიდან baptistérion)] IV საუკუნიდან სიტყვა აღნიშნავს ბაზილიკასთან დაკავშირებულ და ნათლობის აღსრულებისთვის განკუთვნილ საგანგებო შენობას. შენობის ბაზილიკისაგან განცალკავების მიზეზი იმ ფაქტს უკავშირდება, რომ ნეოფიტები (ახალმოქცეულნი) მხოლოდ ნათლობის შემდეგ დაიშვებოდნენ ეკლესიაში. პირველ ბაპტისტერიუმებს ჰქონდა ცენტრალური, ხუთკუთხა, ექვსკუთხა, ბერძნული ჯვრის ფორმის, უფრო ხშირად კი რვაკუთხა ან წრიული გეგმა, კამაროვანი და გუმბათოვანი გადახურვა, თუმცა, ფორმისაგან დამოუკიდებლად, ყოველი მათგანის ცენტრში 70-75 სმ. სიღრმის აუზი იყო მოთავსებული. აუზში ჩასვლა საფეხურების მეშვეობით იყო შესაძლებელი, წყალი კი მას ზემოდან მიეწოდებოდა. ბაპტისტერიუმის ამ ტიპმა მას შემდეგაც განაგრძო არსებობა, რაც XI საუკუნიდან გაუქმდა წყალში ჩაშვების გზით ნათლობა, თუმცა XIII საუკუნიდან მისი გამოყენება უფრო იშვიათი გახდა, რადგანაც ამ დროიდან ნათლობის წესი უკვე ეკლესიაში აღესრულებოდა. ამ მიზნით სანათლავ ემბაზს ეკლესიის შესასვლელის სიახლოვეს, ერთ-ერთ გვერდითა სამლოცველოში ათავსებდნენ.

ბარნაბელები (Barnabiti) მათი ოფიციალური სახელწოდებაა წმიდა პავლეს რეგულარული სამღვდელონი. ბარნაბელები მათ ეწოდათ მილანის წმიდა ბარნაბეს ეკლესიის მიხედვით, რომელიც ამ კონგრეგაციის პირველ ადგილსამყოფელს წარმოადგენდა (1545). კონგრეგაცია 1530 წელს წმიდა ანტონიო მარია ზაქარიამ, ბარტოლომეო ფერარიმ და ანტონიო ჯაკომო მორიჯამ დააარსეს ხალხში სამწყსო მსახურების, სწავლებისა და ევქარისტიული თაყვანისცემის გასავრცელებლად. თავდაპირველად მათ ინკვიზიცია დაუპირისპირდა. 1579 წელს პაპმა გრიგოლ XIII-მ კონგრეგაციის განმსაზღვრელი წესდება ცნო. ამჟამად იტალიაში ბარნაბელები მოღვაწეობენ სასკოლო სფეროსა და სამრევლო სამწყსო საქმიანობაში.

ბარუქის წიგნი (Libro di Baruc) ძველი აღთქმის არაკანონიკური წიგნი, რომელსაც იერემიას მდივან ბარუქის სახელს უკავშირებენ. განეკუთვნება გვიანდელ ხანას, შემონახულია მხოლოდ ბერძნულ ენაზე, აგრეთვე, სირიული და ლათინური ვერსიების სახით. წიგნი შეიცავს: შესავალს, ანუ ისტორიულ პროლოგს (1:1-14); მონანიების ლიტურგიას (1:15-3:8); ცოდნის სადიდებელ საგალობელს, რომელშიც ცოდნა მოსეს კანონთანაა გაიგივებული (3:9-4:4); წინასწარმეტყველურ ქადაგებას (4:5-5:9). ვულგატაში მას დაემატა ეგრეთ წოდებული იერემიას წერილი (თ.6).

ბარძიმი (Calice) [ლათ. calix „ფიალა“, „თასი“] წმიდა ჭურჭელი, რომელშიც წირვის დროს ღვინოს ასხმენ და აკურთხებენ.

ბასილიელები (Basiliani) წმიდა ბასილის (†379) სამონაზვნო წესდების მიმდევარი მონაზვნები. შეიძლება მიეკუთვნებოდნენ როგორც ბერძნულ, ასევე ლათინურ წესს, თუმცა, ჩვეულებრივ, მცდარი შეხედულებით, ბასილიელად მიიჩნევა ბერძნული წესის ყველა კათოლიკე მონაზონი. სხვებთან ერთად, კანონიკურად ცნობილია ბასილიელთა შემდეგი ორდენები: ა) იტალიის ბასილიელ მონაზონთა ანუ წმიდა მარია გროტაფერატას მონაზონთა კონგრეგაცია. დაარსდა 1579 წლის სული წმიდის გარდამოსვლის დღეს იტალიის ბერძენ მონაზონთა კაპიტულუმის მიერ კალაბრიაში, სან ფილარეტე დი სემინარაში. იმავე წლის 1 ნოემბერს გამოქვეყნდა პაპ გრიგოლ XIII-ის დამფუძნებელი ბულა Benedictus Dominus; ბ) წმიდა იოსაფატის ბასილიელთა ორდენი. სახელწოდება მომდინარეობს მოწამისა და მონაზვნის იოსაფატ კუნცევიჩის (†1623) სახელიდან. ორდენი გავრცელდა ლიტვაში, გალიციასა და რუთენიაში; გ) უწმიდესი მაცხოვრის მელქიტი ბასილიელები. ორდენი დაარსდა 1684 წელს, მოქმედებს ლიბანში, ცნო პაპმა ბენედიქტე XIV-მ 1743 წელს; დ) მელქიტთა წმიდა იოანე ნათლისმცემლის ბასილიელთა ორდენი (Baladiti Suwajriti). გავრცელდა ლიბანში, ცნო, ასევე, პაპმა ბენედიქტე XIV-მ 1757 წელს; ე) მელქიტთა ალეპოს ბასილიელთა ორდენი. 1824 წელს გამოეყო წინა ორდენს, ცნეს 1832 წელს. ბასილიელ მამაკაც მონაზვნებს შეესაბამება ბასილიელ ქალ მონაზონთა სხვადასხვა კონგრეგაცია.

ბასილისეული წესდება (Regola basiliana) ბერძნული წესის მოწესეთა ნორმა, რომლის სახელწოდება ეპისკოპოს ბასილი დიდის (†379) სახელს უკავშირდება. ეპისკოპოსს ეკუთვნის კითხვებისა და პასუხების სახით ჩამოყალიბებული ამ წესდების ორი ფორმულირება, ხოლო მისი საბოლოო ვარიანტი VI საუკუნეში შეიქმნა. ბასილესეული წესდება საფუძვლად დაედო აღმოსავლურ სამოწესეო ცხოვრებას და, ამასთანავე, გარკვეული გავლენა მოახდინა ბენედიქტესეულ წესდებაზე.

ბაჰაიზმი (Bahaismo) მკაფიო უნივერსალისტური ხასიათის ახალი რელიგია, რომელიც სპარსეთის შიიტური ისლამის ნიადაგზე აღმოცენდა და უშუალოდ ბაბიზმისგან იღებს სათავეს. მისი დამაარსებელია მირზა ჰუსეინ ალი (1817-1892), რომელმაც 1866 წელს ღმრთის ახალი გამოცხადების მატარებლად გამოაცხადა თავი და სახელი Baha'ulla, „ღმრთის ბრწყინვალება“, დაირქვა. ბაჰაიზმის ძირითადი პრინციპებია: კაცთა მოდგმის ერთიანობა (ყველანი ერთი და იმავე ხის ფოთლები ვართ); ღმრთის აბსოლუტური ტრანსცენდენტურობა; ყველა რელიგიის სიღრმისული ერთიანობა; ადამიანთა შორის თანხმობის დამკვიდრება, როგორც რელიგიის არსებითი ამოცანა; რელიგიის შეთანხმება მეცნიერებასა და გონებასთან; სოციალური თანასწორობა (ყველა ადამიანი თანასწორია ღმრთის წინაშე). ბაჰაისტური რწმენის საფუძველს წარმოადგენს ქითაბ-ალ-აყდასი, „უწმიდესი წიგნი“. ბაჰაიზმს მთელ მსოფლიოში 6 000 000-ზე მეტი მიმდევარი ჰყავს. მისი უმაღლესი ორგანოა ცხრა წევრისაგან შემდგარი და ჰაიფაში მდებარე „სამართლის მსოფლიო სახლი“. „სახლი“ მომავალი მსოფლიო მთავრობის საწყის უჯრედადაა მიიჩნეული.

ბეატიფიკაცია ნ. ნეტარად შერაცხვა.

ბეგარები (Begardi) [ძველფრანგ.bégard, წარმოქმნილი სიტყვიდან béguin „ბეგინი“] ასე ეწოდა XIII საუკუნეში ბეგინების გაერთიანებათა წევრებს, ვისი ძირითადი საქმიანობაც უმთავრესად ფიზიკური შრომა და სნეულთა დახმარება იყო. შემდგომში ეს სახელი ეწოდა, ასევე, ზოგიერთ უპოვართა მესამე ორდენის წევრებსაც.

ბეგინი ქალები (Beghine) [ფრანგ. სიტყვიდან béguine, ეტიმოლოგია დაუზუსტებელია] ბეგინები იყვნენ ქვრივი ან გაუთხოვარი ღმრთისმოსავი ქალები, რომლებიც შუა საუკუნეთა მცირე საკრებულოებში ცხოვრობდნენ და ლოცვითა და ქველმოქმედებით იყვნენ დაკავებულნი. ისინი ატარებდნენ ნაცრისფერ სამოსს, თუმცა აღთქმას არ დებდნენ. მოგვიანებით „ბეგინთა სამყოფელმა“ (beghinaggio) უფრო ფართო მნიშვნელობა შეიძინა და აღნიშნავდა მცირე სახლების ერთობლიობას, რომლებშიც ბეგინები ბინადრობდნენ. ბეგინთა იდეალი ქველმოქმედების სულისკვეთებით გამსჭვალულ სახარებისეულ უპოვარებაში ცხოვრება იყო. ბეგინები სიტყვიერად აღიარა პაპმა ჰონორიუს II-მ (1216), თუმცა შემდეგ, საეკლესიო ხელისუფლებასთან უთანხმოებათა გამო, რისი მიზეზი ბეგინთა ერეტიკული პოზიციებიც გახდა, შუა საუკუნეთა მიწურულს მათ არსებობა შეწყვიტეს.

ბემა (Bema) [ბერძ. béma „ნაბიჯი“, მომდინარეობს სიტყვიდან báinein „სიარული“] ქრისტიანულ ბაზილიკაში ასე ეწოდება სკამს, რომელიც ეპისკოპოსის კათედრის გვერდით ორივე მხარეს აბსიდის მრუდის გასწვრივ გრძელდება. აღმოსავლურ ეკლესიებში აღნიშნავს პრესბიტერიუმს - მღვდლის სამყოფელს შესაბამისი აფსიდითურთ.

ბენედიქტელები (Benedettini/e) იმ სამოწესეო საკრებულოთა წევრები, რომელნიც საუკუნეთა განმავლობაში დასავლეთში მონაზვნობის ფუძემდებლის, წმიდა ბენედიქტეს (დაახლ. 480-547) წესდებით (ბენედიქტესეული წესდება) ხელმძღვანელობენ. ბენედიქტელთა გაერთიანება არის არა იმდენად ნამდვილი „ორდენი“, როგორც მმართველობისა და იერარქიის ერთიანი სისტემის მქონე ცენტრალიზებული კორპორაცია, რამდენადაც კონფედერირებული მონასტრების ერთობლიობა, რომელთაც რომში ჰყავთ საერთო წარმომადგენელი - უპირატესის წოდების მქონე აბატი. წმიდა ბენედიქტეს მიერ სუბიაკოსა და მონტეკასინოს მონასტერთა დაარსების შემდეგ ბენედიქტელთა წესდება პაპმა გრიგოლ დიდმა (†604) გაავრცელა: მან დააარსა მონასტრები ჩელიოს ბორცვსა და სიცილიაში და მონაზონი ავგუსტინე, ორმოცი თანამგზავრის თანხლებით, სახარების გასავრცელებლად ინგლისში წარგზავნა. იტალიაში მონაზვნობა ლონგობარდთა მოქცევის შედეგად აყვავდა. ამ პერიოდში დაარსდა სახელგანთქმული მონასტრები ფარფა, სან ვინჩენცო ალ ვოლტურნო, ნონანტოლა და ა.შ. მონაზვნობის განახლებას მძლავრი ბიძგი მისცა 910 წელს დაარსებულმა კლუნის (ბურგუნდია) მონასტერმა, რომელიც ერთი მეთაურის დაქვემდებარებაში მყოფ მონასტერთა კონგრეგაციის დასაბამად იქცა. საეროთა და ეპისკოპოსთაგან დამოუკიდებელი ეს მეთაური - კლუნიელი აბატი მხოლოდ პაპს ექვემდებარებოდა. ამავე დროს, განსაკუთრებით იტალიაში, ბენედიქტელთა სხვა ჯგუფები (ნ. კამალდოლელები, ვალომბროზელები) განდეგილური ცხოვრების გამოცდილებას მიუბრუნდნენ და მიზნად დაისახეს, ზედმიწევნით ზუსტად დაეცვათ წესდება. Kლუნის საპირისპიროდ, რომელიც იმ დროისათვის მიწათმფლობელ და პოლიტიკურ ძალად იქცა, ბერნარდო კიარავალელმა სიტოს მონასტერში ჩაატარა რეფორმა და ის მკაცრი ასკეტიზმის სულით გამსჭვალულ დისციპლინას დაუქვემდებარა (ნ. ცისტერციელნი). ბენედიქტელთა წესდება (და აღმოსავლური განდეგილობის ტრადიციები) მიიღეს, — თუმცა საკუთარი ჩვეულებებს მიდევნებით, - კარტეზიელებმა (1084), სილიბისტროელებმა (1231), ცელესტელებმა (1264), ოლივეტელებმა (1313). მას შემდეგ, რაც ბენედიქტელებმა რეფორმის შედეგად მძიმე დარტყმა განიცადეს ჩრდილოეთ ევროპაში, ტრიდენტის კრებამ ყველა მონასტრისათვის სავალდებულოდ გამოაცხადა „კონგრეგაციად“ გაერთიანების სისტემა, რაც მათთვის დამოუკიდებლობის დაკარგვას არ ნიშნავდა. უფრო ახლო წარსულში (1893) პაპმა ლეონ XIII-მ ყველა კონგრეგაცია ბენედიქტელთა კონფედერაციაში გააერთიანა წმიდა ანსელმის (რომი) უპირატესი აბატის მეთაურობით, თუმცა ამ უკანასკნელს არ გააჩნია უმაღლესი ზემდგომის უფლებები მონასტრებსა და კონგრეგაციებთან მიმართებაში. 1952 წელს პაპმა პიუს XII-მ ცნო ამ კონფედერაციის lex propria. დღეს ეს კონფედერაცია მოიცავს 21 კონგრეგაციას, რომელთა 30 000-ზე მეტი წევრი განთავსებულია მამაკაც მონაზონთა 237 და ქალ მონაზონთა 845 მონასტერში. ბენედიქტელი წინამძღვრები ოთხ წელიწადში ერთხელ იკრიბებიან რომში წინამძღვართა კონგრესზე, რომლის კომპეტენციაში, აგრეთვე, შედის უპირატესი აბატის არჩევაც. საკუთარი დევიზის — ora et labora (ლოცვა და შრომა) - ერთგულნი, ბენედიქტელები გამოირჩევიან სულიერებითა და აქტიური სოციალური მოღვაწეობით (სასოფლო-სამეურნეო და სამშენებლო საქმიანობა), მისიონერული სულისკვეთებით, მნიშვნელოვანია მათი წვლილი ანტიკური კულტურის შესანარჩუნებლად (ხელნაწერთა გადაწერა და ბიბლიოთეკათა მოწყობა). ბენედიქტელი მონაზონი ქალები (VII საუკუნიდან) მისდევდენ ქალთათვის შემუშავებულ ბენედიქტელთა წესდებას. დები მარტივ სამუდამო აღთქმას დებენ. ბენედიქტელ მონაზონ ქალთა მონასტრებს კონფედერაცია უწევს კოორდინირებას, თუმცა ეს არ განაპირობებს კონფედერაციაზე მათს უშუალო დამოკიდებულებას.

ბენედიქტესეული წესდება (Regola benedettina) ბენედიქტე ნურსიელმა (დაახლ. 480-547) შექმნა 73 თავისაგან შემდგარი „მონაზონთა წესდება“ (Regula monachorum), რომელიც ერთ საზოგადოებად მცხოვრებ მონაზონთა სულიერი და მატერიალური ცხოვრების ნორმებს განსაზღვრავს (ნ. კენობიტი; მონაზვნობა). ეს წესდება შუა საუკუნეთა სამონასტრო კულტურის საფუძვლად იქცა და დღემდე რჩება ბენედიქტელთა ორდენის magna carta-დ. ბენედიქტეს წყაროები იყო ეგრეთ წოდებული Regula magistri, ახალი აღთქმა და საეკლესიო მწერალთა ნაშრომები (პახომი, ბასილი, ლეონ დიდი, იერონიმე, ავგუსტინე, კასიანე). ბენედიქტელთა წესდებაში საფუძველმდებ მნიშვნელობას იძენს სამი აღთქმა: oboedintia (მორჩილება აბატისადმი, ვინც მონასტერს ქრისტეს სავანედ აქცევს), stabilitas loci (რომელიც მონაზვნებს მონასტერში ცხოვრებას ავალდებულებს) და conversatio morum (ზნე-ჩვევათა სიწმიდე) სამი აღთქმა. აქ ერთმანეთისაგან არ განასხვავებენ მღვდელმსახურ მონაზვნებსა და საერო ძმებს; ქრისტიანული სრულყოფის მიზანი ლოცვისა (საღმრთო მსახურება და გუნდური ლოცვა) და შრომის მეშვეობით მიიღწევა. გარდა ამისა, წესი ზუსტ მითითებებს იძლევა მონაზონთა უფლებების, პასუხისმგებლობისა და მონასტერში შესასრულებელ სხვადასხვა მოვალეობათა შესახებ. ბენედიქტეს მითითების თანახმად, მონასტერში ახალმისულ პირს წესი სამჯერ უნდა წაეკითხოს, ხოლო მონასტრის ყველა წევრი მას მუდმივად უნდა კითხულობდეს.

ბენედიქტუსი ნ. „კურთხეული“.

ბენეფიციუმი, საეკლესიო (Beneficio ecclesiastico) 1917 წლის კოდექსის თანახმად, განსაზღვრულ დაწესებულებასთან არსებული ქონებრივი ერთეული, რომელსაც ევალებოდა ამ დაწესებულების ხელმძღვანელის უზრუნველყოფა. იტალიაში, საეკლესიო ორგანიზაციათა და ქონების შესახებ ნორმატივთა საფუძველზე (1985, 3 ივნისი, პარ. 21-24; 27-28), ბენეფიციუმები გაუქმდა და მათგან მიღებული ქონება სამღვდელოების შენახვის მიზნით საეპისკოპოსო დაწესებულებებს გადაეცა (CIC, კან. 1274, ნაწ. 1).

ბერეტი (Berretta) სასულიერო პირთათვის განკუთვნილი თავსაბურავი, რომლის წარმოშობაც მსვლელობათა და საგუნდო მსახურების დროს სიცივისაგან თავის დაცვის აუცილებლობამ განაპირობა. გამოიყენება X საუკუნიდან. ამჟამად კვადრატული ფორმისაა, აქვს სამი წვეტი ან ძგიდე. წითელი ფერისაა კარდინალთათვის, მოიისფრო - ეპისკოპოსთათვის და შავი ფერისა - ყველა დანარჩენი ღმრთისმსახურისათვის.

ბერი (სტარეცი) (Starez) [რუსულად „სტარეცი“ - „ბერი“, „უფროსი კაცი“] რუსული სამონასტრო ცხოვრებისათვის დამახასიათებელი ფიგურა. ასე ეწოდება ასაკოვან მონაზონ კაცს, რომელსაც ხანგრძლივი წვრთნისა და თვითაღზრდის შედეგად გამომუშავებული აქვს ასკეტიზმისა და მორჩილების ჩვევები. მას უნარი შესწევს, სულიერად დამოძღვროს სხვა მონაზვნები და საერონი და სულიერი ხელმძღვანელის როლი შეასრულოს. არ აქვს რამე ოფიციალური თანამდებობა, ცხოვრობს განცლკევებულად, როგორც განდეგილი, ან მონასტერში და მისი გავლენა მის პიროვნებაზეა დამოკიდებული. მას ნებაყოფლობით მიმართავენ. მისი მოწაფე უარს ამბობს საკუთარ ნებაზე და უპირობოდ მიჰყვება ბერს, ზოგჯერ მის ცხოვრების წესსაც ბაძავს.

ბეჭედი (Anello) [ლათ. anellus, კნინობითი ფორმა სიტყვისა anus „წრე“] კავშირისა და ერთგულების სიმბოლო, რომელსაც ერთმანეთს უცვლიან მეუღლეები ქორწინების საიდუმლოს აღსრულებისას. როგორც ძალაუფლებისა და ღირსების ნიშანს, ბეჭედს ატარებენ პრელატები. სავარაუდოდ, თავდაპირველად ეპისკოპოსებს ის ოფიციალურ დოკუმენტებზე ბეჭდის დასასმელად ჰქონდათ. შემდგომში ის საეპისკოპოსო რეგალიად იქცა; ეპისკოპოსი მას მარჯვენა ხელის არათითზე ატარებს. ბეჭედი მას ეპისკოპოსად კურთხევის დროს, საეპისკოპოსო კვერთხის გადაცემამდე ეძლევა. ბეჭედს ატარებენ, აგრეთვე, მოწესე ქალები მარცხენა ხელის არათითზე ქრისტესთან მათი კავშირის აღსანიშნავად. მებადურის ბეჭედი ეწოდება ბეჭედს, რომლითაც პაპი დოკუმენტებზე სვამს ბეჭედს. მასზე ამოტვიფრულია პონტიფექსის სახელი და წმიდა პეტრეს გამოსახულება, რომელიც ბადეს ისვრის წყალში. პაპის გარდაცვალების შემდეგ ის ნადგურდება. ამ ბეჭდის შესახებ ცნობები დაახლოებით XIII საუკუნიდან არსებობს.

ბზობის კვირადღე (Palme, domenca delle) აღდგომის წინა კვირადღე. აღნიშნავს ქრისტეს საზეიმო შესვლას იერუსალემში მის ვნებამდე რამდენიმე დღით ადრე (იოან. 12:12-13). დღესასწაული VII საუკუნიდან იღებს დასაბამს. ლიტურგიაში სამი მომენტია გათვალისწინებული: პალმის ან ზეთისხილის რტოთა კურთხევა ეკლესიის გარეთ და მთელი საკრებულოს მონაწილეობა ლიტანიაში; ვნების საკითხავის კითხვა; ევქარისტიული მსახურება. იოანე პავლე II-ის თაოსნობით, ბზობის კვირადღეს დაიწყო ახალგაზრდობის მსოფლიო დღის აღნიშვნა.

ბიბლია (Bibbia) [ბერძ. მრავლობითი ფორმის სახელიდან biblía „წიგნები“, „წიგნთა კრებული“; შემდგომ ლათ. დამკვიდრდა მდედრ. მხოლობითი რიცხვის ფორმით biblia, მოგვიანებით bibbia] სიტყვა ბიბლია არსად გვხვდება წმიდა წიგნებში. პირველად ის ქრისტეს შემდეგ III საუკუნეში გამოიყენეს, კერძოდ, ფსევდოკლემენტემ, კლემენტე ალექსანდრიელმა და ორიგენემ. ბიბლია ეწოდება თეოლოგიურ-ლიტერატურულ მთლიანობას, რომელიც 73 ნაწარმოებისაგან შედგება. ის ორ ძირითად ჯგუფად იყოფა, ესენია: ებრაული წარმოშობის ძველი აღთქმა (46 ტექსტი - „წიგნი“) და ქრისტიანული წარმოშობის ახალი აღთქმა (27 ტექსტი - „წიგნი“) [ტერმინი აღთქმა შეესაბამება ებრ. berît-სა და ბერძ. diathéke-ს და აღნიშნავს „შეთანხმებას“, „კავშირს“]. პრაქტიკული მოსაზრებიდან გამომდინარე, ბიბლიის სხვადასხვა წიგნები „თავებად“, ეს უკანასკნელნი კი „მუხლებადაა“ დაყოფილი. ბიბლიის თავებად დაყოფა XII საუკუნეში ინგლისელმა კარდინალმა სტეფანე ლანგტონმა დაამკვიდრა, მუხლებად დაყოფა კი XVI საუკუნეში ფრანგმა მბეჭდავმა, რობერტ ესტიენმა შემოიღო. სარწმუნოება ბიბლიას ერთ მთლიანობად აღიქვამს, თუმცა ლიტერატურული აგებულების, ისტორიული მიმართების, თეოლოგიურ შინაარსთა თვალსაზრისით ის მრავალმხრივად და არაერთგვაროვნად წარმოგვიდგება. მართლაც, ბიბლიის წიგნებმა, განსაკუთრებით - ძველი აღთქმის ტექსტებმა, დღევანდელ საბოლოო სახით ჩამოყალიბებამდე ჯერ ზეპირი და შემდეგ წერილობით გადმოცემის ხანგრძლივი პროცესი განვლეს. ამგვარად მივიღეთ წიგნები, რომელთაც ჯერ იუდეველნი, შემდეგ კი ქრისტიანები „წმიდა“ ანუ ნორმატიულ, კანონიკურ წიგნებად აღიარებენ [ტერმინი კანონი (ბერძ. kanón) აღნიშნავს „საზომს“ და, მაშასადამე, „წესს“, „ნორმას“]. კანონიკურია წიგნები, რომელთაც ტრადიცია მუდამ ღმრთისგან „შთაგონებულებად“ მიიჩნევდა. აქედან, ბიბლია „ღმრთის სიტყვად“ აღიქმება. ბიბლია ამკვიდრებს იმ მნიშვნელობას, რომელიც აქვს, ღმრთის თვალსაწიერიდან, ისრაელის ისტორიასა და იესოს ისტორიას, ეკლესიის ისტორიას მისი აღმოცენების ჟამს და, აქედან გამომდინარე, ჩვენს ისტორიას. ბიბლიის ცალკეულ წიგნებთან მიმართებაში ტერმინები პირველკანონიკური და მეორადკანონიკური XVI საუკუნეში მოღვაწე სისტო სიენელმა დაამკვიდრა, ვინც ძველი აღთქმის კანონიკურ წიგნთა შორის განასხვავა წიგნები, რომელთა გამო საზოგადო თანხმობა არსებობდა, იმ წიგნთაგან, რომელთა ღმრთივშთაგონებულ ხასიათთან დაკავშირებით საუკუნეთა მანძილზე ეჭვობდნენ. მეორადკანონიკური წიგნებია: ტობითი, ივდითი, სიბრძნე სოლომონისი, სიბრძნე ზირაქისი, ბარუქ წინასწარმეტყველი, პირველი და მეორე მაკაბელთა, ნაწყვეტები დანიელ წინასწარმეტყველისა (3:24-90; 13; 14) და ესთერის (10:4- 16:24) წიგნებიდან. ებრაელებმა მათ მიერ წმიდად აღიარებულ წიგნთა კანონი იავნეს სინოდზე დაამტკიცეს დაახლოებით ქრისტეს შემდეგ I საუკუნის დასასრულს. მასში არ არის შესული მეორადკანონიკური წიგნები. კათოლიკეთათვის კი ძველი აღთქმის კანონი პრაქტიკულად ამ ებრაულ კანონზე უფრო ადრე განისაზღვრა: მათ მიიღეს უმეტესი ნაწილი წიგნებისა, რომლებიც სეპტუაგინტას ბერძნულ ვერსიაში შედიოდა. ახალი აღთქმის ტექსტთა დადგენა შედარებით უფრო მარტივი იყო და საჭოჭმანო მხოლოდ რამდენიმე შემთხვევა გახდა. რაც შეეხება ბიბლიის ენას, ძველი აღთქმა თითქმის მთლიანად ებრაულ ენაზე დაიწერა. გამონაკლისს წარმოადგენდა არამეულად ნაწერი შემდეგი მონაკვეთები: იერ. 10:11; დან. 2:4ბ-7:28; გამ. 4:8-6:18; 7:12-26 და ბერძნულად დაწერილი სიბრძნე სოლომონისი და მეორე მაკაბელთა. ახალი აღთქმა მთლიანად ბერძნულ ენაზე დაიწერა, გარდა, როგორც ტრადიცია მოწმობს, მათეს სახარებისა, რომლის არამეულად დაწერილი ტექსტიც მთლიანად დაიკარგა. ახალი აღთქმის ბერძნული ავტოგრაფები დაკარგულია და მათ ჩაენაცვლა აპოგრაფები ანუ გადაწერილი პირები, რომელთა შედარებისა და ძველი თარგმანების სათანადოდ გამოყენების მეშვეობით სწავლულებს ძალუძთ, აღადგინონ ტექსტის თავდაპირველი სახე.

ბიბლიის ენა (Lingua della Bibbia) ბიბლიის ენებია ებრაული, არამეული და ძველი აღთქმის ბერძნული კოინე. ებრაული წმიდა ენად იყო მიჩნეული და მას სინაგოგაში კითხვისას მიმართავდენენ. ებრაულის მონათესავე არამეული ენა ვაჭრობასა და დიპლომატიაში ქრისტემდე VI საუკუნიდან დამკვიდრდა და იესოს დროს უკვე სახალხო ენას წარმოადგენდა. კოინეს ბერძნული ენა ახალი აღთქმის ნაწერებშია გამოყენებული. იესოს ჯვარზე მიკრულ აბრაზე მისი განაჩენი ებრაულ, ბერძნულ და ლათინურ ენებზე ეწერა (იოან. 19:20).

ბიბლიის კომენტარი (Commentario biblico) ბიბლიის ვრცელი და სწავლული კომენტარი. განსხვავდება ბიბლიური კატენებისაგან უფრო ერთგვაროვანი და უკეთ ჩამოყალიბებული გადმოცემით. აღმოსავლეთში ბიბლიის კომენტარები დაწერეს ორიგენემ (III ს.), ეკუმენემ (VII ს.), წმიდა იოანე დამასკელმა (VIII ს.), ფოტიუსმა (IX ს.) და ა.შ. დასავლეთში ცნობილია წმიდა ისიდორე სევილიელისა (VII ს.) და ღირსი წმიდა ბედას (VIII ს.) კომენტარები. თანამედროვე ხანაში ბიბლიური ეგზეგეზის განვითარებასთან ერთად ბიბლიის მაღალხარისხოვანი მრავალი კომენტარი შეიქმნა.

ბიბლიის კონკორდანსი (Concordanze bibliche) [con + concordare „შეთანხმება“, ნაწარმოები ფორმა] ანბანური ჩამონათვალი ბიბლიის სიტყვათა (სიტყვათა საძიებელი) ან საკითხთა (რეალური საძიებელი). ვულგატას ტექსტის პირველი საძიებელი XIII საუკუნისაა. შემდეგ შეიქმნა საძიებლები ბერძნულ, ებრაულ და თანამედროვე ენებზე.

ბიბლიური კატენები (Catena biblica) სხვადასხვა ავტორთა მიერ ბიბლიის კომენტართა კრებული, დაწერილი სირიულ, სომხურ, კოპტურ, ლათინურ, ბერძნულ ენებზე. პირველი ამგვარი კრებული პატრისტიკის ხანაში, VI საუკუნეში, შეიქმნა. მისი ავტორი იყო პროკოპი ღაზელი. ამ ტრადიციამ მაშინვე მოიკიდა ფეხი აღმოსავლეთში, დასავლეთში კი VIII საუკუნის შემდეგ დამკვიდრდა. ამგვარ კრებულთა მეშვეობით ჩვენამდე მოაღწია დაკარგულ პატრისტიკულ ნაშრომთა ფრაგმენტებმა.

ბიბლიური კომისია (Commissione biblica (Commissio Pontificia de Re Biblica)) 1902 წელს პაპმა ლეონ XIII-მ, უმთავრესად პროტესტანტულ ბიბლიურ საზოგადოებათა და ბიბლიურ კვლევათა საპასუხოდ, დააწესა ბიბლიური კომისია, როგორც საეკლესიო ორგანო, რომლის მიზანია ბიბლიის შესწავლის ხელშეწყობა, ბიბლიის ჭეშმარიტებათა დაცვა და მათთან დაკავშირებულ ყველაზე რთულ პრობლემათა გადაწყვეტა. ეს კომისია ხუთი კარდინალისა და სხვადასხვა ქვეყნის ოცდაათამდე ექსპერტისაგან შედგება. წლების მანძილზე მან გამოაქვეყნა მრავალრიცხოვანი დეკრეტები, რომლებიც, პიუს X-ის განმარტების თანახმად, ისეთივე ძალისა და მნიშვნელობის მქონეა, რაც პაპის მიერ დამტკიცებულ კონგრეგაციათა მიერ გამოცემული დოკუმენტები. პიუს XI-ის 1924 წლის motu proprio-ს თანახმად, სემინარიებში საღმრთო წერილის მასწავლებლებმა ბიბლიური კომისიის წინაშე უნდა ჩააბარონ სალიცენზიო გამოცდა. ბოლო ხანებში ეს გამოცდა ბიბლიის ინსტიტუტში ბარდება, რომელიც 1909 წელს პიუს X-მ დააფუძნა. ბიბლიის ინსტიტუტი ანიჭებს, აგრეთვე, აკადემიურ წოდებებსაც. 1928 წელს პაპმა პიუს XI-მ ინსტიტუტი შეუერთა გრიგოლის პაპის უნივერსიტეტსა და აღმოსავლეთის ინსტიტუტს, რითაც პაპის უნივერსიტეტი ჩამოაყალიბა.

ბიბლიური საზოგადოებები (Società bibliche) მიზნად ისახავს ბიბლიის გაცნობას და გავრცელებას. თანამედროვე მნიშვნელობით ასეთი საზოგადოებები თავდაპირველად ინგლისში გავრცელდა: ამ მიმართულებით პირველი ნაბიჯები, რასაც შემდეგ მრავალი სხვა მოჰყვა, ჯერ კიდევ 1698 წელს გადაიდგა. ამ წელს დაარსდა ქრისტიანული ცოდნის გავრცელების საზოგადოება (Society for the Propagation of Christian knowledge), 1799 წელს კი - რელიგიურ ტრაქტატთა ლონდონის საზოგადოება. ამ ორი ორგანიზაციის შერწყმით 1804 წელს შეიქმნა ბრიტანული და უცხოური ბიბლიური საზოგადოება (British and Foreign Biblic Society). მისი მაგალითით იმავე წელს შეიქმნა ნიურნბერგის ბიბლიური საზოგადოება, შემდეგ კი, 1805 წელს, ბერლინის ბიბლიური საზოგადოება (Berliner Bibelgesellschaft), რომელსაც 1814 წელს პრუსიის ბიბლიური საზოგადოება ეწოდა. 1812 წელს შტუტგარდტში დაარსდა Privilegierte Wurttembergische Bibel- Anstalt, ხოლო 1814 წელს - Sachsische Haupt-Bibelgesellschaft დრეზდენში. სხვადასხვა საზოგადოებათა შორის თანამშრომლობას ხელი შეუწყო ბიბლიურ საზოგადოებათა მსოფლიო ლიგის (1950) შექმნამ, რომლის მმართველი ორგანო ლონდონში მდებარეობს. პროტესტანტური ბიბლიური საზოგადოების, Nurnberger Bibelgesellschaft-ის პარალელურად აღმოცენდა (თავდაპირველად 1805 წელს, რეგენსბურგში) კათოლიკური ბიბლიური საზოგადოება, რომელიც 1817 წელს პიუს VII-მ გააუქმა, იმ საფრთხის გამო, რომ ის მცდარ სწავლებას გაავრცელებდა. ამის მიუხედავად, ბიბლიური საზოგადოებებები კათოლიკე ეკლესიის წიაღშიც დამკვიდრდა. 1902 წელს იტალიაში დაფუძნდა სახარების გამავრცელებელი წმიდა იერონიმეს საზოგადოება (Pia Società di San Girolamo per la diffusione del santo Vangelo), რომლის პორველი პრეზიდენტიც იყო ჯაკომო დელა კიეზა, შემდგომში პაპი ბენედიქტე XV. 1983 წელს კანონიერად დაფუძნდა იტალიის ბიბლიური საზოგადოება (Società Biblica in Italia, SBI), როგორც „დამოუკიდებელი არაკომერციული ქრისტიანული ასოციაცია, რომელიც არ არის დაკავშირებული არც ერთ რელიგიურ კონფესიასთან და მიზნად ისახავს საღმრთო წერილის მაქსიმალურ გავრცელებას ამ საქმისთვის შესაფერისი ხერხებისა და ღონისძიებების მეშვეობით“.

ბიზანტიური (კონსტანტინოპოლის) წესი (Rito bizantino/constantinopolitano) აღმოსავლეთში ხშირად უწოდებენ, აგრეთვე, ბერძნულ წესსაც. ჩამოყალიბდა კონსტანტინოპოლში, უმთავრესად ანტიოქიური წესიდან, თუმცა მასში ალექსანდრიიდან და კაპადოკიიდან მომდინარე ელემენტებიც შევიდა. საუკუნეთა მანძილზე კონსტანტინოპოლური ლიტურგიული ტექსტები ბერძნულიდან იმ ხალხთა ენებზე ითარგმნა, რომლებიც კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიისა და ანტიოქიის პატრიარქთა იურისდიქციას ექვემდებარებოდნენ და ქალკედონის რწმენას იზიარებდნენ. ბიზანტიურ წესს მიეკუთვნებიან ალბანელი, ბელორუსი, ბულგარელი, ბერძენი, რუმინელი, იტალო-ალბანელი, რუსი, უკრაინელი, სლოვაკი და სხვა ქრისტიანები.

ბიკენტიელნი (Vincenziane) 1617 წელს, თავისი საქველმოქმედო საქმიანობის დასაწყისში, ბიკენტი (ვინჩენცო) დეი პაოლიმ (ლაზარელნი), დააარსა Confrérie des Dames de la Charité - ღატაკ და მარტოხელა სნეულებზე მზრუნავ ქალთა ასოციაცია. 1634 წელს, ბიკენტი დეი პაოლის და ლუის დე მარიაკის ინიციატივით, ასოციაციის საფუძველზე შეიქმნა ქალთა კონგრეგაცია სახელწოდებით „მოწყალების ასულები“, რომლის წევრებიც ღარიბთა მსახურების აღთქმას დებდნენ. 1654 წელს კონგრეგაცია პაპმა ინოკენტი X-მ მოიწონა, 1655 წლიდან ქრისტიანული სიყვარულის ასულები, ან, როგორც მათ ზოგან უწოდებენ, გულმოწყალების დები, ლაზარელთა მთავარ ზემდგომს ექვემდებარებიან. დღეს კონგრეგაციის წევრები უმთავრესად საავადმყოფოებში და მოხუცებულთა თავშესაფრებში მოღვაწეობენ.

ბილოკაცია (Bilocazione) [ლათ. bis+locatio „მოთავსება“] ერთი და იმავე პირის ერთდროულად ორ სხვადასხვა ადგილას ყოფნა. ამ ნიჭით დაჯილდოებული იყო ზოგიერთი წმიდანი.

ბინაცია (Binazione) მღვდელმსახურისათვის ერთსა და იმავე დღეს ევქარისტიის ორჯერ აღსრულების ნებართვის მიცემა. კანონიკური სამართლის კოდექსის თანახმად (კან. 905), სამწყსო აუცილებლობიდან გამომდინარე, კვირადღეს ან სხვა დადგენილ დღესასწაულზე ღმრთისმსახურისთვის ორჯერ ან სამჯერ (ნ. ტრინაცია) წმიდა წირვის აღსრულების ნებართვის მიცემა შეუძლია ადგილობრივ საეკლესიო მმართველს.

ბოგომილები (Bogomili) ქრისტიანული ერეტიკული სექტა, რომელიც X საუკუნეში ბულგარეთში მღვდელმა ბოგომილმა დააარსა. ბოგომილები („ღმრთის მეგობრები“) ფილოსოფიურ და თეოლოგიურ დუალიზმს იცავდნენ, რომლის თანახმად, ღმერთმა მხოლოდ სულიერი არსებანი შექმნა, მატერია კი ეშმაკის შექმნილია. ამ დებულებაზე დაყრდნობით ბოგომილები მისდევდნენ მკაცრ ზნეობრივ წესებსა და ხისტ ასკეტიზმს, რის საფუძველზეც უარყოფდნენ ყოველივე იმას, რაც დაკავშირებული იყო სხეულთან და ზოგადად, მატერიასთან. ბულგარეთიდან განდევნილი ბოგომილები ბოსნიაში დამკვიდრდნენ და ოსმალთა შემოსევამდე გარკვეული წარმატებით სარგებლობდნენ.

ბოლანდისტები (Bollandisti) იეზუიტ მამათა ჯგუფი, რომლებიც XVII საუკუნის შუახნიდან განაგებენ „Acta Sanctorum“-ის, ანუ წმიდანთა ცხოვრებასთან დაკავშირებულ დოკუმენტთა კრიტიკული კრებულის გამოცემას. თავდაპირველი იდეა ჰ. როსვაიდს (1569-1629) ეკუთვნოდა, მისი განხორციელება კი ჟან ბოლანმა (1596- 1665) დაიწყო, ვისი სახელიდანაც მომდინარეობს ამ ჯგუფის სახელწოდება.

ბონზო (Bonzo) [პორტუგ. bonzo, რომელიც მომდინარეობს იაპონ. სიტყვიდან bozu „მონაზონი“] ამ ტერმინით მოიხსენიებენ იმ ბუდისტ მონაზვნებს, რომლებიც ბუდას სწავლების განხორციელებას საკუთარი ცხოვრების ერთადერთ მიზნად აქცევენ.

ბოჰემიელი ძმები (Fratelli boemi) რელიგიური საკრებულო (ეწოდება აგრეთვე Unitas fratrum), რომელიც XV საუკუნეში, ჰუსიტთა ეკლესიისაგან გამოყოფის შედეგად ჩამოყალიბდა. საკრებულოს წევრები ბიბლიურ მცნებათა (განსაკუთრებით, იესოს მთაზე ქადაგების) შესატყვისად ცხოვრებას ესწრაფვიან, უარს აცხადებენ სამხედრო და სახელმწიფო სამსახურსა და ფიცზე. საკრებულოს გამოჩენილი წარმომადგენელი იყო ლუკა პრაჰელი (†1528). ბოჰემიელი ძმები თანაუგრძნობდნენ ლუთერის იდეებს და ურთიერთობა ჰქონდათ ლუთერული რეფორმის წარმომადგენლებთან. ლუკა პრაჰელის გარდაცვალების შემდეგ ორგანიზაციამ ჩამოაყალიბა დამოუკიდებელი ევანგელიკური ეკლესია, რომელშიც ლუთერულ და კალვინურ იდეათა გავლენა შეიმჩნევა. ჩეხური ეროვნული კულტურის მატარებელმა ბოჰემიელმა ძმებმა, იმპერატორ ფერდინანდის დროს, 1546 წლის შმალკალდის ომში მონაწილეობაზე უარის თქმის შემდეგ დევნა განიცადეს და პოლონეთს შეაფარეს თავი. 1575 წელს ლუთერელებთან ერთად მათ ხელი მოაწერეს „ბოჰემიურ მრწამსს“, რომელიც დღესაც წარმოადგენს ბოჰემიური ევანგელიკური ეკლესიის საფუძველს. 1781 წლამდე ბოჰემიელ ძმათა საკრებულო ნახევრად იატაკქვეშა მოღვაწეობას ეწეოდა. 1918 წელს, ჩეხოსლოვაკეთის რესპუბლიკის დაარსებასთან ერთად, ბოჰემიელი ძმები (რომელთაც, აგრეთვე, „მორავიელ ძმებსაც“ უწოდებენ) „ბოჰემიელ ძმათა ევანგელიკურ ეკლესიად“ ჩამოყალიბდნენ.

ბრაჰმანიზმი (Brahmanesimo) ინდოეთის რელიგიური და კულტურული ცხოვრების ისტორიაში ჰინდუიზმის ერთ-ერთი ფაზის აღმნიშვნელი ტერმინი. ნ. ჰინდუიზმი; ვედიზმი.

ბრევე (Breve) [ლათ. ბრევე (scriptum) „მოკლედ (ნაწერი)“, „მოკლე მიმოხილვა“] პონტიფექსის დოკუმენტი, რომელიც ბულაზე უფრო ლაკონური და ნაკლებად საზეიმო ხასიათისაა. აღნიშნულია ბეჭდით `sub anulo piscatoris“. ნ. ბეჭედი.

ბუდჰიზმი (Buddhismo) აზიაში ამჟამად ყველაზე გავრცელებული რელიგია, რომლის სახელწოდება მომდინარეობს მისი დამაარსებლის უმაღლესი ტიტულიდან: Bბუდჰა („გაღვიძებული“). სიდჰარტა გაუტამა ბუდჰა ცხოვრობდა ქრისტემდე 560-480 წწ., დაახლოებით ჩრდილო-აღმოსავლეთ ინდოეთში. რელიგია, რომელსაც მან საფუძველი ჩაუყარა, სხვადასხვა ფორმით ჩამოყალიბდა, მათ შორის აღსანიშნავია ძველი ფორმა ანუ ჰინაიანა, და ახალი - მაჰაიანა. მათ ასევე „მცირე ოთხთვალასა“ და „დიდ ოთხთვალასაც“ უწოდებენ, რადგანაც მათ მიმდევრები, დაბადებათა და სიკვდილთა მტანჯველი მონაცვლეობის შემდეგ, სრულყოფილებისა და სრული და საბოლოო ჩაქრობისაკენ (ნირვანა) მიჰყავს. ბუდჰიზმის საფუძველი იმ სიტყვებშია გადმოცემული, რომელიც ბენარესის ქადაგების სახელითაა ცნობილი. ამ ქადაგებაში ბუდჰა აცხადებს „ოთხ კეთილშობილ ჭეშმარიტებას“, რომლებიცაა: ა) ცხოვრება ტანჯვაა; ტანჯვა, ფაქტობრივ, თანსდევს დაბადებას, სიბერეს, ავადმყოფობას, სიკვდილს და ა.შ.; ბ) ტანჯვას წარმოშობს არა მხოლოდ სიცოცხლისა და მისეულ განცხრომათა სიყვარული, არამედ, ასევე, სიკვდილის დაძლევის სურვილიც; გ) ტანჯვის გასანადგურებლად უნდა ჩაიხშოს სიცოცხლის სურვილი; დ) ტანჯვისაგან გათავისუფლების გზა ადამიანმა რვა მართებულობის დაცვით უნდა განვლოს („რვამაგი გზა“), ესენია: მართებული რწმენა; მართებული გადაწყვეტილება; მართებული სიტყვა; მართებული მოქმედება; მართებული ძალისხმევა; მართებული აზროვნება; მართებული კონცენტრაცია. იდეათა მართებულობას უნდა ახლდეს ზუსტი ქცევა, რაც ათი მითითების შესრულებით მიიღწევა. მათგან პირველი ხუთი საერო ბუდჰისტებისთვისაცაა სავალდებულო: 1) არ მოკლა; 2) არ აიღო ის, რაც შენთვის არ უჩუქებიათ; 3) არ იმრუშო; 4) არ მოიტყუო; 5) არ დალიო ალკოჰოლური სასმელი. გასხივოსნებისკენ სვლის კულმინაციაა გონებრივი კონცენტრაცია (სამადჰი), რომელიც მისტიკური ჭვრეტის (დჰიანა) ოთხი საფეხურის მეშვეობით აღწევს აღუწერელი სიმშვიდის მდგომარეობას, რაც ტანჯვისა და სიხარულის გადალახვას წარმოადგენს. დჰიანას პრაქტიკა, მისი სირთულის მიუხედავად, საეროთათვისაცაა მისაწვდომი, თუმცა მხოლოდ მონაზონს ძალუძს მიაღწიოს ნირვანას, როდესაც ცოდვათა გამოსყიდვისა და ვნებათა დალევის შემდეგ, „ოთხი კეთილშობილი ჭეშმარიტების“ დახმარებით, ადამიანი აღწევს ნირვანას სიცოცხლეში, ანუ „ხილულს“, რაც სრულყოფილებაა. „ხილული“ ნირვანა წინ უსწრებს და ამზადებს სრულყოფილ ნირვანას ანუ პარინირვანას. მას წმიდანი სიკვდილში, სხეულის დაძლევით აღწევს. ძველი მოძღვრების არსი იყო, რომ ადამიანს რაც შეიძლება სწრაფად უნდა მიეღწია ინდივიდუალური ხსნისათვის, ანუ სრულყოფილი წმიდანის მდგომარეობისთვის, და სრული და საბოლოო ჩაქრობისთვის სიკვდილის შემდეგ. მაჰაიანად წოდებულ ბუდჰიზმის ფორმაში („დიდი ოთხთვალა“) კი მოწაფე უარს ამბობს საკუთარ ამწუთიერ ხსნაზე და სხვა არსებათა ხსნისათვის ბოდჰისატვას ხანგრძლივსა და რთულ გზას ადგება. ბოდჰისატვა ითარგმნება, როგორც „გასხივოსნებისათვის (განკუთვნილი) არსება“, პოტენციური ბუდჰა, რომელიც, ზებუნებრივი შთაგონების ძალით ან მოყვასის სიყვარულით, სრულყოფილ სათნოებათა (პარამიტა) მიღწევის გადაწყვეტილებას იღებს. ამ გზაზე მდგომი ადამიანის პირველი მტერი ეგოიზმია, ამიტომაც ის მხოლოდ თავის მატერიალურ ქონებას კი არ უყოფს სხვებს, არამედ თავის კეთილ საქმეთა გამო მიღებულ დამსახურებასაც. ქრისტეს შემდეგ II ან III საუკუნიდან ჩამოყალიბდა მაჰაიანას სხვადასხვა სკოლა, რომლებმაც საკუთარ ტრაქტატებს დამოუკიდებელ მოძღვრებათა სახე მისცეს. IV საუკუნეში აღმოცენდა მაჰაიანას შემდგომი ფორმა — ტანტრიზმი, რომელიც მცირე ხანში შივაურ იოგას მაგიურ ხერხებს დაესესხა. ბუდჰიზმის ამ ფორმამ ძირითადად ტიბეტში მოიკიდა ფეხი და უმთავრესად ეზოტერიული თვისებებით გამოირჩეოდა. ქრისტეს შემდეგ I საუკუნიდან ბუდჰიზმმა ჩინეთს მიაღწია, VI საუკუნის შუაწლებისათვის - იაპონიას, სადაც მან სხვადასხვა ფორმები მიიღო. დღეს ბუდჰიზმი გავრცელებულია იაპონიაში, სამხრეთ ვიეტნამში, შრი ლანკაში, ბირმაში, ტაილანდში, კამბოჯასა და ლაოსში.

ბულა (Bolla) [ლათ. bulla „ბეჭედი“] აღნიშნავს ეკლესიის ოფიციალურ ედიქტებზე ან დოკუმენტებზე დასმულ ტყვიის ბეჭედს. ფართო მნიშვნელობით აღნიშნავს თვით ამგვარ დოკუმენტსაც (პონტიფექსის ბულა).

ბულარიუმი (Bollario) ბულათა ანუ პონტიფექსის დადგენილებათა ქრონოლოგიური კრებული. 60 ბულისაგან შემდგარი პირველი კრებული 1550 წელს გამოიცა. არსებობს ბულარიუმის განსაკუთრებული სახეებიც, შემდგარი მხოლოდ ერთი პაპის მიერ გამოცემული ან რომელიმე რელიგიურ ორდენთან დაკავშირებული დოკუმენტებისაგან.

ბუნებრივი კანონი (Legge laturale) ადამიანი, როგორც შემოქმედის სიბრძნისა და სიკეთის თანამონაწილე, განაგებს საკუთარ ქმედებებს და აქვს სიკეთისა და ჭეშმარიტებისაკენ სწრაფვის უნარი. ბუნებრივი კანონი გამოხატავს იმ საწყის ზნეობრივ გრძნობას, რომელიც საშუალებას აძლევს ადამიანს, გონების მეშვეობით ერთმანეთისაგან განასხვავოს კეთილი და ბოროტი, ჭეშმარიტება და სიცრუე. ადამიანის გულში დაწერილი ბუნებრივი კანონი (შდრ. რომ. 2:15) უჩვენებს მას, თუ რომელ გზას უნდა გაჰყვეს, რათა სიკეთე აკეთოს და საკუთარ მიზანს მიაღწიოს. ეს კანონი განსაზღვრავს იმ პირველად და არსებით ნორმებს, რომლებიც მართავს ზნეობრივ ცხოვრებას. მისი დასაყრდენია ღმრთის - ყოველივე სიკეთის წყაროსა და მსაჯულის - მორჩილება და მისკენ სწრაფვა და სხვა ადამიანის, როგორც თავისი მსგავსის, განცდა. თავისი პირველადი პრინციპებით, ბუნებრივი კანონი ათ მცნებაშია გადმოცემული. ბუნებრივი კანონი საყოველთაო და უცვლელია, მიუხედავად იმისა, რომ მისი გამოყენება, შესაძლოა, ძალიან განსხვავებული იყოს, ხოლო მისი მცნებები კი უცებ არ გახდეს ყველასათვის ცხადი და გასაგები (შდრ. CCC, 1954- 1960).

ბუნებრივსმიღმიერი (Preternaturale) [ლათ. praeter + natura „ბუნების მიღმა“] ყოველივე ის, რაც არ განეკუთვნება ადამიანის ბუნებას (ანუ მის მიღმა დგას). ბუნებრივსმიღმიერი ნიჭები ეწოდება ღმრთის მიერ პირველი ადამიანებისთვის პირველქმნილ ცოდვამდე ბოძებულ ნიჭებს (მაგალითად, უკვდავება, ფიზიკური სიჯანსაღე და სხვ.), რომლებიც ადამიანის პირველი შეცოდების შედეგად დაიკარგა.

გადმოცემა (Tradicione) [ლათ. traditio (ზმნიდან tradere „გადმოცემა“)] „გადმოცემა“ (მისი სინონიმია ტერმინი „ტრადიცია“) საფუძველმდებ ანთროპოლოგიურ სინამდვილეს აღნიშნავს, - მართლაც, თუკი მთელი ის ცოდნა და უნარები, რასაც ადამიანი არსებობის მანძილზე იძენს, ვეღარ იქნება გამოყენებული ურთიერთობისათვის იმ ჯგუფში, რომელსაც იგი სიცოცხლეში მიეკუთვნებოდა, ყოველ თაობას ხელახლა მოუწევს ყველაფრის თავიდან დაწყება ყველა თვალსაზრისით, რაც შეუძლებელს გახდის ყოველგვარ კულურულ პროგრესს. განვითარებაში ტოტალური უძრაობისა და განვლილ პრობლემათა და ძიებათა უნაყოფო ხელახლა განმეორების ეს საფრთხე შემცირდა იმ ფაქტის წყალობით, რომ შედეგები, რომლებსაც მიაღწია ინდივიდმა ცხოვრებისეული გამოცდილების პროცესში, შემდგომ თაობას გადაეცემა. ცალკეული ადამიანისადმი მისადაგებული ეს დებულება მართებულია ქრისტიანობასთან დაკავშირებითაც. მართლაც, ქრისტიანობა, როგორც ისტორიული გამოცხადებული რელიგია, აუცილებლად ეხება ისტორიულ მოვლენას - იესოს სწავლებას, ქმედებებს, სიცოცხლეს, სიკვდილსა და მკვდრეთით აღდგომას, რომლებიც უნდა გადაიცეს და გადაიცემა მოციქულთა (ყოველი ქრისტიანული ტრადიციის მარადიული საფუძველი) და ეკლესიის დამოწმების მეშვეობით. ეს ტრადიცია არ არის მხოლოდ სიტყვისა და მოგონების მეშვეობით წარსულის აღნიშვნა. გადმოცემაში თვით მკვდრეთით აღმდგარი ქრისტე და მისი სულია თანმსწრე და ადამიანის თავისუფლების მოსარჩლე ესქატოლოგიური ხსნის შეთავაზების მეშვეობით. ამ თვალსაზრისით, ტრადიცია ცოცხალი რეალობაა, ეკლესიის მიერ თავის დღევანდელობასა და ისტორიულ განგრძობითობაში, ქრისტესთან და მოციქულებთან ერთად განცდილი სარწმუნოების ცოცხალი რეალობა. მაშასადამე, გადმოცემის ცნება ეკლესიის ცნებას უკავშირდება, ეკლესიის იმ ორმაგი ასპექტის გათვალისწინებით, რომელიც კ. რანერის სიტყვებით შეიძლება გამოიხატოს: ეკლესია ერთსა და იმავე დროს არის ხსნის ნაყოფი (მათი ერთობლიობა, ვინც იღებს ღმრთის მიერ საკუთარი თავის გამოვლინებას ქრიტესა და სული წმიდის მეშვეობით) და ხსნის საშუალება (საკრებულო, რომელსაც ევალება აწმყოში გაააქტიუროს და გადასცეს ხსნა ყველა დროის ადამიანებს). ამგვარად, ეკლესიის მხრიდან გამოცხადების გადმოცემა შეესაბამება ტრადიციის ფენომენს მისი ყველაზე ფართო გაგებით. ეს ვატიკანის II კრების დამსახურებაა, რომელმაც განაცხადა, რომ გადმოცემა უმთავრესად არა ზეპირსიტყვიერი ტრადიციაა (დაწერილი სიტყვის საპირისპიროდ), არამედ რეალური და ცოცხალი გადმოცემა, რომელიც ხორციელდება მორწმუნე საკრებულოში და მისი მეშვეობით (DV, 8). ამგვარად, კრებამ კიდევ ერთხელ განამტკიცა კათოლიკობის ფორმალური პრინციპი გამოცხადებასთან დამოკიდებულებაში: ეკლესია არ არის თვით გამოცხადება და არც მისი წყარო, არამედ ისაა მისი კანონიერი გამოხატვისა და ავთენტიკური ინტერპრეტაციის „ნორმა“ და შესატყვისი ადგილი. ამგვარად, „კათოლიკობის ფორმალური პრინციპი“ არაა საღმრთო წერილი, არამედ ცოცხალი, სამოციქულო ეკლესია, რომელიც ახორციელებს გადმოცემას, რომელშიც პოვებს საკუთარ ადგილს საღმრთო წერილი.

გალერუსი (Galero) [ლათ. galerus, რომელიც ენათესავება სიტყვას გალეა „ტყავის მუზარადი“] ტერმინი სასულიერო პირთა სხვადასხვა ტიპის თავსაბურავს აღნიშნავს. ესენია: მეწამული წითელი ფერის პაპის თავსაბურავი ორი აკეცილი, ოქროსფერი ზონარით დამაგრებული ფრთით; წითელი ფერის კარდინალის თავსაბურავი გვერდებზე დაყოლებული ხუთი რიგი წითელი აბრეშუმის ფოჩით; შავი ან მწვანე ფერის (წმიდა მსახურების დროს) ეპისკოპოსის თავსაბურავი, მორთული თორმეტი ფოჩით.

გალიკანობა (Gallicanesimo) [ფრანგ. gallicanisme, რაც ნაწარმოებია ლათინურიდან გალლიცანუს „გალიური“] საფრანგეთის ლათინური სახელწოდება. თეოლოგიური თვალსაზრისით, გალიკანიზმი აღნიშნავს დებულებათა კომპლექსს, რომლებიც ფრანგული ეკლესიის, როგორც კრების მიერ მართული და პაპისაგან მნიშვნელოვანი დამოუკიდებლობის მქონე ეროვნული ეკლესიის, თავისუფლებას ამტკიცებს. პოლიტიკური თვალსაზრისით, გალიკანობა აღიშნავს საფრანგეთის სახელმწიფოს პრინციპულ დაპირისპირებას პაპთა კურიალიზმთან და ცენტრალიზმთან. გალიკანობის იდეათა დამკვიდრება XII საუკუნიდან დაიწყო, როდესაც საფრანგეთის ეკლესიამ სულ უფრო მკვეთრად გაუსვა ხაზი საკუთარ ავტონომიას, რაც რომისგან დამოუკიდებლობას გულისხმობდა. მონარქიასა და პაპის ხელისუფლებას შორის კონფლიქტი უკიდურესად გამწვავდა ბონიფაციუს VIII-ისა (†1303) და ფილიპე IV-ის დროს. პ. დიუბუასა (დაახლ. †1321) და იოანე პარიზელის (†1306) რანგის იურისტთა მხარდაჭერით, მეფემ შეძლო პაპის მიმართ თავისი პოზიციის გამყარება. გალიკანური თეორიის პირველ კონკრეტულ გამოხატულებად იქცა ბურჟეს „დასტურის ედიქტი“ (1438), რომელსაც სახელმწიფო კანონის ძალა მიენიჭა. გალიკანობას პირველი მომაკვდინებელი დარტყმა მიაყენა 1801 წლის კონკორდატმა პიუს VII-სა და ნაპოლეონს შორის, ხოლო, როგორც თეოლოგიური დებულება, ის საბოლოოდ ვატიკანის I კრებამ დაამარცხა პაპის იურისდიქციის პრიმატისა და უცდომლობის მოძღვრების საშუალებით.

გალილეა (Galilea) [ლათ. galilaea „წინა ოთახი, ვესტიბული“] პორტიკი ან გასასვლელი, რომელიც შუა საუკუნეთა მონასტრებში ეკლესიას აკავშირებდა როგორც გარე ატრიუმთან, ისე შიდაეზოსთან (ნ. შიდაეზო) და სასაფლაოსთან. მისი მარტივი ფორმა გვხვდება ფარფასა და სუბიაკოს წმიდა სქოლასტიკას მონასტრებში

გალობით წარმოთქმა (Cantillazione) [ლათ. cantilare „წამღერება“, „ღიღინი“] რეჩიტატიურ-მელოდიური ფორმის კითხვა-დეკლამაცია, სადაც პუნქტუაცია ხმის ტემბრის მარტივ ცვლილებათა მეშვეობითაა მითითებული.

გამართლება (Giustificazione) [ლათ. iustificatio] აქტი, რომლითაც ღმერთი ცოდვილ ადამიანს ანიჭებს თავის სიყვარულსა და მადლს (რომელთა სამყაროში არსებობა და ქმედითობა ქრისტეს ძალამ განაპირობა) და რომლითაც ადამიანი იღებს ამ ნიჭებს ღმრთისადმი სიყვარულით, რაც მას ცოდვილიდან მართლად აქცევს. ეკლესიის არსებობის პირველ საუკუნეებში პელაგიანელობა ფაქტობრივად დაუპირისპირდა გამართლების დოქტრინას, რაკი, პელაგიანელობის თანახმად, ადამიანს მადლი არა კეთილად მოქცევისათვის, არამედ მხოლოდ ქმედებათა გასაადვილებლად ესაჭიროება. ამ თეორიის თანახმად, ყველაფერი თავად კეთილ ნებაზე იყო დამოკიდებული. თუმცა გამართლების ყველაზე მკვეთრი კრიტიკით ლუთერი გამოვიდა. რომაელთა მიმართ წმიდა პავლეს წერილის ცოტა ნაძალადევი ინტერპრეტაციის საფუძველზე ლუთერი ამტკიცებდა, რომ ადამიანი მხოლოდ „რწმენის მეშვეობით“ გადარჩება, რადგან თავად გამართლების დამსახურება არ ძალუძს. ტრიდენტის კრებაზე კათოლიკურმა თეოლოგიამ საგანგებოდ აღნიშნა, რომ გამართლება მხოლოდ იესო ქრისტეს მეშვეობითაა შესაძლებელი და რომ ღმრთის წინაშე ადამიანთა ქმედებებს იესოს დამსახურება ანიჭებს მნიშვნელობას. მართლაც, წმიდა პავლე ამტკიცებს, რომ „ძალა აქვს სიყვარულით მოქმედ რწმენას“ (გალ. 5:6).

გამოკრებილი სახარება (Evangeliario) [ლათ. evangeliarium] ლიტურგიული წიგნი, რომელიც ევქარისტიის წმიდა სიტყვის ლიტურგიის დროს წასაკითხ ან საგალობელ სახარებისეულ საკითხავებს შეიცავს. შესაძლოა იყოს მაღალმხატვრული ხელოვნების ძვირფასი ნიმუში.

გამომავლობა (Spirazione) [ლათ. spiratio „ქარის ქროლვა“] ტრინიტარულ თეოლოგიაში აღნიშნავს მამა ღმრთისა და ძე ღმრთისაგან სული წმიდის გამოვალობას, თვით მამა ღმრთის დაუბადებელი ბუნებისა და მამისაგან შობილი ძის საპირისპიროდ.

გამოსვლა (Esodo) [ბერძ. éxodos „გამოსვლა“] ძველი აღთქმის წიგნი, მეორე ხუთწიგნეულის წიგნთაგან, რომლებიც სწორედ გამოსვლის თემას ეძღვნება, ანუ მოსეს მეთაურობითა და ღმრთის შემწეობით ისრაელი ხალხის ეგვიპტეში ტყვეობიდან დახსნის ამბავს მოგვითხრობს. ამ გამოცდილებამ წარუშლელი კვალი დატოვა ებრაელი ხალხის სარწმუნოებაზე. ეგვიპტიდან თავის დაღწევის ამბის გარდა (1:1-15:21) გამოსვლის წიგნი შეიცავს, აგრეთვე, სინაის აღთქმის თემასაც (19:1- 40:38). გამოსვლა არსებითად არის ამბავი, ერთი მხრივ, ღმრთისა, ვინც ირჩევს „თავის“ ხალხს და, მეორე მხრივ, ისრაელი ხალხისა, რომელიც ერთგულებას ეფიცება „თავის“ ღმერთს და ცოდვის მონობიდან აღწევს თავს. მოთხრობილი ისტორიული მოვლენები, რომელთაც ისრაელი ხალხი სარწმუნოების შუქზე განმარტავს, ქრისტემდე XIII-XII საუკუნეების პერიოდს ემთხვევა.

გამოსყიდვა (Espiazione) [ლათ. სიტყვიდან expiatio] ქმედება, რომლითაც გამოისყიდება შეურაცხყოფა, მიყენებული ღმრთისადმი ცოდვის გზით. გამოსყიდვის ყველაზე სრულყოფილი ფორმა ქრისტეს მიერ ჯვარზე საკუთარი თავის მსხვერპლშეწირვაა. ღმრთის ძემ, შუამდგომლობითა და სიცოცხლის შეწირვით, თავად იტვირთა ადამიანთა ყველა ცოდვა, რითაც კაცობრიობა ბოროტების ტყვეობიდან გამოისყიდა და ადამიანს ღმრთის შვილობის ღირსება დაუბრუნა (შდრ. ებრაელთა მიმართ წერილი); გამოსყიდვის დღესასწაული ეწოდება შემოდგომის ებრაულ დღესასწაულს (ნ. კიპური).

გამოცხადება (Rivelazione) [ლათ. rivelatio (ზმნიდან revelare „საბურველის მოშორება“)] ქრისტიანობაში გამოცხადება აღნიშნავს ღმრთის მიერ ადამიანის წინაშე თავის გამოვლინებას. ღმერთმა სიყვარულით წარმოაჩინა საკუთარი თავი ადამიანის წინაშე და ამგვარად გასცა პასუხი ცხოვრების არსისა და მიზნის თაობაზე მის შეკითხვებს. ადამიანის წინაშე ღმრთის წარმოჩენა თანდათან ხდებოდა, ქმედებათა და სიტყვათა მეშვეობით (შდრ. ებრ. 1:1- 4), ხოლო სრულად ღმერთი თავისი ძის განკაცებაში (შდრ. ებრ. 1:1-4) გამოეცხადა ადამიანებს. ღმრთის ძე მამა ღმრთის გადამწყვეტი სიტყვაა და მის შემდეგ სხვა გამოცხადება აღარ მოხდება (შდრ. CCC, 50-73). იესო ქრისტეს გამოცხადება სამოციქულო ტრადიციისა და საღმრთო წერილის მეშვეობით ეკლესიას მიენდო (DV, 10), რათა ეკლესიამ თავად შეძლოს გამოცხადების სულ უფრო ღრმად წვდომა, სულ უფრო სრულად განცდა და თითოეული ადამიანისათვის მისი გადაცემა, მათ სახსნელად (შდრ. CCC, 74-100).

გამოცხადებანი, პირადი ნ. პირადი გამოცხადებანი.

განბანვა (Abluzione) [ლათ. abluere „დაბანა“] მთელი სხეულის ან მისი ნაწილის განბანვა. ლიტურგიაში მას მონანიების მნიშვნელობა აქვს. წირვის დროს განბანვა ეწოდება ბარძიმის გაწმედას ზიარების შემდეგ ევქარისტიული ნაწილების რამე სახით შებღალვის თავიდან ასაცილებლად.

განგება (Provvidenza) [ლათ. providentia სიტყვასიტყვით „განჭვრეტა“, „წინდახედულობა“] ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ტერმინი, რომელიც აღნიშნავს ღმრთის კეთილგანწყობილ ქმედებას, რომლითაც იგი ისტორიასა და ბუნებრივ მოვლენებს წარმართავს და ყველა ქმნილებას საკუთარი საბოლოო მიზნისაკენ უძღვება. სახარებაში იესო მოუწოდებს თავის მოწაფეებს, მტკიცედ ირწმუნონ მამა ღმრთის განგება, რომელიც ასაზრდოებს ცის ფრინველებსა და ველის შროშანებს (მათ. 6:25-34; ლუკ. 12:22-31). ცხადია, ღმრთის განგება არ აუქმებს ადამიანის ქმედებას, მეტიც, ადამიანი მოხმობილია ღმრთის ქმედებასთან თავისუფალი თანამშრომლობისაკენ. ამავე დროს, განგება არ სპობს ფიზიკურსა თუ ზნეობრივ ბოროტებას, თუმცა სარწმუნოება ადამიანს აძლევს იმის უეჭველობას, რომ ღმერთი არ დაუშვებდა ბოროტების არსებობას, იმავე ბოროტებიდან სიკეთე რომ არ მომდინარეობდეს, იმ გზებითა და ხერხებით, რომლებიც მხოლოდ მარადიულ სიცოცხლეში გახდება ცნობილი (შდრ. CCC, 302, შმდ.).

განდგომა ნ. აპოსტაზია.

განდეგილი (Eremita) [ბერძნ. eremítes, რომელიც ნაწარმოებია სიტყვიდან éremos „ცარიელი“, „განმარტოებული“] პირი, რომელიც ცხოვრებისეული არჩევანის საფუძველზე სცილდება ამქვეყნიურ ცხოვრებას და, განმარტოებით ქოხში ან გამოქვაბულში დასახლებული, მთლიანად ლოცვას, მედიტაციასა და მონანიებას უძღვნის თავს. ასკეტური და მჭვრეტელობითი ცხოვრების ეს ფორმა ფართოდ იყო გავრცელებული ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში ეგვიპტესა და პალესტინაში, რაც აგრეთვე განაპირობა წმიდა ანტონის მაგალითმა, რომელიც განდეგილობის ფუძემდებლად ითვლება. ნ. ანაქორეტი.

განთავისუფლება (Dispensa) ადმინისტრაციული აქტი, რომლითაც ეკლესია მათი მეშვეობით, ვინც ამის ძალაუფლებას ფლობს, „განსაკუთრებულ შემთხვევაში წმინდა საეკლესიო კანონის დაცვისაგან“ ათავისუფლებს ადამიანს (CIC, კან. 85). ბუნებრივია, არ შეიძლება არსებობდეს ღმრთაებრივი სამართლის კანონთა დაცვისაგან გათავისუფლება.

განთავისუფლების თეოლოგია (Teologia della liberazione) ცალკეულ თეოლოგიათა შთამაგონებელი პროგრამა ზოგიერთ ქვეყანაში, სადაც მდიდრებსა და ღარიბებს შორის განსხვავება მეტისმეტად თვალსაჩინოა (ლათინური ამერიკა). აზროვნების ეს მიმართულება განმტკიცდა აგრეთვე რასიზმის (ამერიკის შეერთებული შტაები, სამხრეთ აფრიკა) და ქალთა მოძრაობების კონტექსტში, რომელთაც მასკილისტური კულტურისაგან გათავისუფლების სწრაფვა ახასიათებს. განთავისუფლების თეოლოგიის ცალკეული გამოხატულებები იერარქიასთან კონფლიქტში აღმოჩნდა. სარწმუნოების კონგრეგაციამ ამასთან დაკავშირებით ორი დოკუმენტი გამოაქვეყნა: დარიგება „განთავისუფლების თეოლოგიის“ ცალკეულ ასპექტებზე (1983 წლის 6 აგვისტო) და დარიგება ქრისტიანულ თავისუფლებასა და განთავისუფლებაზე (1986 წლის 22 მარტი), რომლებიც ავსებს ერთმანეთს. უფრო ზუსტი იქნებოდა მსჯელობა განთავისუფლების თეოლოგიებზე, რადგანაც ეს სახელწოდება აერთიანებს არაერთ მიმდინარეობასა და პოზიციას.

განკაცება ნ. განხორციელება.

განკვეთა (Scomunica) [ლათ. excommunicare „(მორწმუნეთა) გარიცხვა ზიარებიდან“] პირველი და ყველაზე მძიმე გამაჯანსაღებელ სასჯელთაგან, რომლებსაც ეკლესია განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისათვის აწესებს (აპოსტაზია, ერესი, სქიზმა, აბორტი...). განკვეთა გულისხმობს მორწმუნის გარიყვას საეკლესიო თანაზიარების სისრულიდან, რითაც ის მოკლებულია სულიერ სიკეთეს და შეზღუდულია უფლებებში. განკვეთილს არ შეუძლია: ა) მონაწილეობა მღვდელმსახურის სტატუსით საჯარო კულტის არც ერთ აქტში; ბ) საიდუმლოთა აღსრულება ან მიღება; გ) საეკლესიო მოვალეობათა, მსახურებათა აღსრულება და მმართველი აქტების გამოცემა, რომლებიც, მის მიერ მათი გამოცემის შემთხვევაში, არაკანონიერად გამოცხადდებოდა (CIC, კან. 1331, ნაწ. 1).

განმწმედელი ეკლესია (Purgante, Chiesa) აღნიშნავს გარდაცვლილთა ერთობლიობას, რომლებიც სალხინებელში განიწმიდებიან (შდრ. CCC, 954).

განრთხმა (Prostrazione) [ლათ. prostratio] იატაკზე ან მიწაზე მთლიანად განრთხმული სხეულის მდგომარეობა, რომელიც შეიძლება გამოხატავდეს მორჩილებას, სინანულს, დიდ ტკივილს ან ვედრებას. დაწესებულია დიდ პარასკევს და კურთხევის ცერემონიათა დროს.

განსატევებელი (Esequie) [ლათ. exsequiae, ზმნიდან ეხსექუი „უკან წასვლა“] მიცვალებულთათვის განკუთვნილი ლოცვები და რელიგიური წესები.

განსაცდელი (Tentazione) [ლათ. temptatio (ზმნიდან temptare, „ცდა“, „სინჯვა“)] შეიძლება ნიშნავდეს ვინმეს გამოცდას ან ბოროტებისაკენ ბიძგებას. „ღმერთი არ იცდება ბოროტით და არც არავის ცდის“ (იაკ. 1:13). ამიტომაც ქრისტიანი „მამაო ჩვენოს“ ლოცვით („არ შეგვიყვანო განსაცდელში“) შესთხოვს ღმერთს, არ მისცეს მას ბოროტის, ცოდვისკაენ მიმავალ გზაზე სვლის უფლება (შდრ. CCC, 2846-2849).

განსაწმედელი ნ. სალხინებელი.

განქორწინება (Divorzio) ეკლესიისათვის ქორწინებას, როგორც შემოქმედის მიერ დამტკიცებულ ინსტიტუტს, მთლიანობა და დაურღვევლობა (შდრ. მათ. 19:3-9) ახასიათებს. ეს თავისთავად გულისხმობს განქორწინების ყოველგვარ გამორიცხვას, ანუ წესის თანახმად გაფორმებული და აღსრულებული ქორწინების გაწყვეტის შეუძლებლობას, როდესაც ორივე მეუღლე ცოცხალია.

განღმრთობა (Divinizzazione) [ნაწარმოებია ზმნიდან divinizzare „გაღმერთება“] აღმოსავლურ თეოლოგიაში აღნიშნავს ადამიანის ზებუნებრივ აღზევებას, მაშასადამე, მის მონაწილეობას ღმრთაებრივ ბუნებაში, როგორც განკაცების შედეგს. ეს გამოხატულია ირენეოსის აქსიომაში: „ღმრთის ძე იქცა ადამიანის ძედ, რათა ადამიანი ღმრთის შვილად იქცეს“ (ერესთა წინააღმდეგ, III, 19,1).

გარდაცვლილ მორწმუნეთა გახსენება (Commemorazione dei fedeli defunti) აღინიშნება 2 ნოემბერს ყველა გარდაცვლილის ხსოვნისა და მხარდაჭერის ნიშნად. პაპმა ბენედიქტე XV-მ ყველა მღვდელმსახურს დართო ნება, ამ დღეს სამი წირვა აღავლინოს.

გარჩევა (Discernimento) [ლათ. ზმნიდან discernere „დანახვა“] გარჩევა ეწოდება იმ იმპულსთა და მოტივაციათა ყურადღებით განხილვას, რომლებიც განსაზღვრულ გადაწყვეტილებათა მიღებას განაპირობებს, იმგვარად, რათა შესაძლებელი იქნეს ღმრთის მითითებების (რომლებიც ქრისტესა და ეკლესიაში ცხადდება) ადამიანურ ინსტინქტთაგან ან ღმრთის სულის საწინააღმდეგო ბოროტი ძალების ბიძგთაგან განსხვავება. გარჩევა, როგორც რწმენასა და ღმერთთან და სხვა ადამიანებთან ერთიანობაში წინსვლის შედეგი, აგრეთვე არის განსაკუთრებული ქარიზმა (1 კორ. 12:10), რომელსაც ფლობენ მცირენი ყველას სასარგებლოდ (სულთა გარჩევა).

გასინჯვა (Scrutini) [გვიანლათ. scrutinium, ნაწარმოებია სიტყვიდან scrutari „შესწავლა“, „გამოკვლევა“] ზრდასრულთა ნათლობისთვის მოსამზადებელი კატეხეზის ეტაპები, ანუ გამოცდები. ამასთანავე, განსაზღვრავს ნეოკატეხუმენთა გზას.

„გაუდეტე“ (Gaudete) [ლათ. gaudere-ს („ტკბობა“, „სიხარულის განცდა“) ბრძანებითი კილოს მრავლობითი რიცხვის მეორე პირი] ადვენტის მესამე კვირადღის სახელწოდება. სახელწოდება მომდინარეობს წირვის შესავალი ანტიფონის პირველი სიტყვიდან, რომელიც ფილიპელთა მიმართ წმიდა პავლეს წერილიდანაა აღებული: „მარადის იხარეთ უფალში...“ (4:4).

გაუმაძღრობა (Gola/golosità) [ლათ. სიტყვიდან gula] შვიდ მთავარ მანკიერებათაგან ერთ-ერთი. მდგომარეობს საკვების უზომო და ხარბ მიღებაში (რომელიც, ამგვარად, საშუალებიდან მიზნად გადაიქცევა).

გაუწმიდურება (Sacrilegio) [ლათ. sacrilegium (სიტყვიდან sacer, „წმიდა“ + legium, ზმნიდან legere „დაჭერა“, „წვდომა“)] წმიდა ან რელიგიური წესით წმიდაყოფილი პირის, ადგილის ან საგნის პროფანაცია (შდრ. CCC, 2120).

გაყოლა (Sequela) [გვიანლათ. sequela, ნაწარმოებია სიტყვიდან sequi „გაყოლა“, „მიდევნება“] ბიბლიურ განზომილებაში გამოხატავს მორჩილების დამოკიდებულებას, რომელიც სიმბოლურად ღმრთის გაყოლით გადმოიცემა (დაბ. 5:22.24; 6:9; 17:1). მოციქულები და მოწაფეები პირდაპირი მნიშვნელობით გაჰყვნენ იესოს მისი მოხმობის თანახმად (მათ. 8:19, შმდ; 10:37, შმდ.; 19:16-22; მარკ. 1:17, შმდ.; 2:14; ლუკ. 14:26). ყველა ქრისტიანი მოხმობილია, გაჰყვეს ქრისტეს, მიიღოს მისი სიტყვები (იოან. 8:12; 10:4), მიჰბაძოს მის ქცევას (რომ. 8:29; 1 პეტრ. 2:21) მსხვერპლშეწირვამდე (მათ. 16:24; იოან. 13:36) და მიენდოს მას სრული რწმენით (იოან. 4:42; 6:67, შმდ.; 8:31; 11:44-50).

გაცხადება (Epifania) [ბერძ. epipháneia „გამოცხადება“, „გამოვლინება“] ბერძნულ ცნებას აქვს საყოველთაო აღიარების გარემოში ძლევამოსილი შებიჯების მნიშვნელობა და ის მეფის ან იმპერატორის მოსვლას აღნიშნავდა. ამავე დროს, ტერმინი აღნიშნავდა, აგრეთვე, ღმრთაების გამოცხადებას ან მის სასწაულებრივ ჩარევას. ახალ აღთქმაში გაცხადება აღნიშნავს იესოს გამოცხადებას ადამიანური იერით (იოან. 1:14; 2:1; 2 ტიმ. 1:10...) მოგვთა წინაშე (მათ. 2:1, შმდ.), და, უმთავრესად, პარუსიაში (1 ტიმ. 6:14; 2 ტიმ. 4:18; ტიტ. 2:13). ძველ აღთქმაში ღმრთის გამოვლინებებთან დაკავშირებით ნ. თეოფანია. გაცხადების დღესასწაული, რომელიც 6 იანვარს აღინიშნება, აღმოსავლეთში აღმოცენდა როგორც უფლის შობის, მისი „ხორციელი“ გამოცხადების დღესასწაული. დაახლოებით IV საუკუნეში ის დასავლეთში დამკვიდრდა, უმთავრესად როგორც აღმოსავლეთიდან მოგვთა მოსვლის აღსანიშნავი ზეიმი, რომლებიც განიხილებოდნენ ერთგვარ „ხალხთა პირველ წარმომადგენლებად“, შემდგომში კი მათ მოსვლას მოჰყვა იესოს, როგორც ყველა ხალხის უფლის, სამყაროს ნათლის, გაცხადება.

გახსენება ნ. ანამნეზა/გახსენება.

გეენა (Geenna) [ებრ. ghê Hinnom, შემდეგ არამ. ghê Hinnam, რომელმაც ლათინურში მიიღო ფორმა Gehénna ან Geénna] იერუსალემის სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე ჰინომის ველი. ძველად აქ მდებარეობდა ღმრთაება მოლოხის კულტი, რომელსაც ჩვილებს სწირავდნენ მსხვერპლად. ამ მიზეზით ოსიამ ის შეაბღალინა - მასზე ძვლები მიმოაპნია. შემდეგ ეს ველი იერუსალემის ნაგავსაყრელად იქცა და აქ მუდამ ენთო ცეცხლი, რომელიც ღმრთის სამსჯავროს სიმბოლოდ და ჯოჯოხეთის - ტანჯვის, ცეცხლისა და სიკვდილის ადგილის - განსახიერებად იქცა.

გეთსემანია (Getsemani) [არამ. gat shemaním] სავარგულის ან ბოსტნის სახელი, რომელიც მდებარეობდა ზეთისხილის მთის ძირას, იმ ბორცვის პირდაპირ, სადაც იერუსალემის ტაძარია აღმართული, კედრონის გადაღმა. აქ შეიპყრეს იესო სინედრიონის ჯარისკაცებმა საიდუმლო სერობის შემდეგ პეტრესთან, იაკობთან და იოანესთან ერთად ლოცვის დროს (შდრ. მათ. 26:36 და პარ.).

გელასისეული კონდაკი (Gelasiano, sacramentario) ამგვარად ეწოდება VII საუკუნის ხელნაწერ კოდექსს Reginensis Latinus 316, რომელიც ვატიკანის ბიბლიოთეკაშია დაცული. როგორც ყოველი კონდაკი, ეს წიგნი ევქარისტიისა და სხვა მსახურებათა აღმსრულებლისათვის განკუთვნილ ფორმულებს შეიცავს. კოდექსი სამ წიგნადაა დაყოფილი: ა) საგანგებო დრო (შობიდან) და ცალკეული წესები (სამღვდელმსახურებო და სადიაკვნო ხელდასხმა, კათაკმეველობა, მონანიება, ნათლისღება, ეკლესიის მიძღვნა, მცირე წესები, ქალწულთა კურთხევა); ბ) ლოცვები და ვედრებანი შობის ჟამისათვის; გ) ლოცვები და ვედრებანი კანონებით კვირადღეებისათვის.

გენერალი (Generale) [ლათ. სიტყვიდან generalis] გენერალი ანუ უმთავრესი წინამძღვარი (ეწოდება, აგრეთვე, უმთავრესი წარმმართველი, CIC, კან. 625) სამოწესეო ორდენის ან კონგრეგაციის უმაღლესი ავტორიტეტია, უმთავრესი ეგრეთ წოდებულ მთავარ წინამძღვართაგან. კანონიკური სამართლის მითითებათა თანახმად (CIC, კან. 617-630), იგი უნდა იყოს მინიმუმ ორმოცი წლის და ათი წელი მაინც უნდა ეწეოდეს სამოწესეო საქმიანობას ინსტიტუციაში. მას ირჩევს კაპიტულუმი წინასწარ განსაზღვრული ვადით, გამონაკლისს წარმოადგენს ცალკეულ ინსტიტუციათა დებულებებში არსებული სხვაგვარი მითითებანი. ქალთა სამოწესეო ინსტიტუტთა წინამძღვარს უმაღლესი გენერალი ან დედა გენერალი ეწოდება.

გვარდია, შვეიცარიული ნ. შვეიცარიული გვარდია.

„გიხაროდენი“ (Ave Maria) ეწოდება, აგრეთვე, „ანგელოსის მისალმება“. ყველაზე გავრცელებული იმ ლოცვათა შორის, რომლებიც მარიამს ეძღვნება. შედგება ორი განსხვავებული ნაწილისაგან: პირველი მათგანი შეიცავს სიტყვებს, რომლებიც წარმოთქვეს მთავარანგელოსმა გაბრიელმა („გიხაროდენ, მიმადლებულო, უფალი შენთანა“ (ლუკ. 1:28)) და ელისაბედმა („კურთხეულ ხარ შენ დედათა შორის და კურთხეული არს ნაყოფი მუცლისა შენი“ (ლუკ. 1:42)). ლოცვის მეორე ნაწილი ღმრთის დედისადმი მეოხებისათვის ეკლესიის ვედრებაა. ლოცვის ეს ნაწილი XIV-XV საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბდა. “გიხაროდენის” ამჟამინდელი ფორმა 1568 წელს პაპმა პიუს V-მ დაამტკიცა.

გლახაკთა ორდენები (Ordini mendicanti) რელიგიური ორდენები, დაარსებული უმკაცრესი საზოგადო და პიროვნული სიღატაკის იდეალის განსახორციელებლად. ვიწრო გაგებით გლახაკთა ორდენებია: ფრანცისკელთა, დომინიკელთა, ავგუსტინელ განდეგილთა და კარმელელთა. მათი აღმოცენება სიღატაკის მოძრაობებს უკავშირდება. გლახაკთა ორდენები უარს აცხადებდნენ საზოგადო სიკეთის ფლობაზე, მათი საარსებო წყარო იყო ორდენის წევრთა შრომის ნაყოფი და მიღებული შესაწირავი (ამიტომაც ეწოდებოდათ მათ გლახაკები, მთხოვნელნი). სამონასტრო ორდენთაგან განსხვავებით, ისინი არ იცავდნენ უცვლელი ადგილის წესს.

გნოსისი/გნოსტიციზმი (Gnosi/gnosticismo) [ბერძ. gnostikós, ზედსართავის ფორმა სახელიდან gnósis „შემეცნება“] ფართო მოძრაობა, რომელიც ფილოსოფიურ, თეოსოფიურ, მისტიკურ, რელიგიურ და სხვა ელემენტებს მოიცავს. წარმოშობით ქრისტიანობამდელი ეს მოძრაობა ქრისტიანულ ხანაში ერესად ჩამოყალიბდა, როგორც მცდელობა, იმისა, რომ მკაცრად სუბიექტური ხედვით ხსნა დაყვანილ იქნას ადამიანის - სამყაროში არსებული ღმრთაებრივი ნაპერწკლის - გადარჩენამდე გნოსისის მეშვეობით, რაცაა შემეცნება ადამიანის ნამდვილი ზეციური არსებისა და გადამრჩენელ-გამომცხადებლის მიერ მისთვის დასახული გზისა. 1946 წელს ნაგ ჰამადიში (ეგვიპტე) გნოსტიკური ბიბლიოთეკის აღმოჩენამ ხელი შეუწყო გნოსტიციზმის უფრო ღრმად შესწავლას, რომელიც მანამდე მხოლოდ ცალკეული ქრისტიანი მწერლების (ირენეოსი, იპოლიტე და სხვ.) მოწმობათა საშუალებით იყო ცნობილი.

გოლგოთა (Calvario) [გვიანლათ. calvarium (მომდინარეობს გამოთქმიდან calvariae locus „თავის ქალის ადგილი“), კალკი არამ. სიტყვისა Gulgaltha] ადგილი იერუსალემის გალავანს მიღმა, სადაც ჯვარს აცვეს იესო (შდრ. იოან. 19:17). არამეული სიტყვა Gulgaltha თავის მხრივ ნაწარმოებია ებრაულიდან Gulgoleth, — თავის ქალის ფორმის „გორაკი“. ამ სახელწოდებას ორიგენე იმით ხსნის, რომ „იქ ადამის თავს ქალა იყო დამარხული“ (PG, 13, 1777). ამ მოსაზრებას ასევე იზიარებენ წმიდა ეპიფანე და წმიდა იერონიმე (PG 41, 844; PL 22, 485). იმპერატორმა კონსტანტინემ ამ ადგილას წმიდა საფლავის ტაძარი ააგებინა.

გომარიზმი (Gomarismo) ჰოლანდიური კალვინელობის თეოლოგიური მიმდინარეობა, რომლის სახელწოდებაც პროტესტანტი თეოლოგის, ფრანც გომარის (1565-1641) სახელიდან მომდინარეობს. იაკობ ჰარმინიუსის საპირისპიროდ, გომარი წინასწარგანსაზღვრულობის მკაცრი განმარტების მომხრე იყო. ეს განმარტება გულისხმობდა, რომ თავისი ღმრთაებრივი ყოვლისშემძლეობის განსამტკიცებლად ღმერთმა ჯერ კიდევ ადამის მიერ პირველი ცოდვის ჩადენამდე განსაზღვრა ადამიანთა ბედი. გომარის მომხრეთა მოძრაობა ნამდვილ თეოლოგიურ-პოლიტიკურ პარტიად ჩამოყალიბდა, რომელსაც, აგრეთვე, „მოწინააღმდეგეთ“ უწოდებდნენ, რაც მათი მოძღვრების ჰარმინიზმის დებულებებთან დაპირისპირებაზე მიუთითებს. გომარისტებმა მიაღწიეს კიდეც ჰარმინელთა დაგმობას დორდრეხტის ეროვნულ კრებაზე (1618-1619).

გრადუალი (Graduale, libro liturgico) შეიცავს წირვის მონაცვლე საგალობლებს, ანუ ინტროიტს (შესავალი ანტიფონი), გრადუალს, ალელუიას მუხლთან ერთად (დიდმარხვის დროს კი - ნაწყვეტს სახარებიდან), შეწირულობისა და ზიარების შესატყვის საგალობლებს გრიგორიანული მელოდიების თანხლებით. Graduale romanum „შესაბამისად გამოიყენება იმ ეკლესიებში, რომლებსაც აქვთ სათანადო ტექნიკური დონის მგალობელთა სკოლა ყველაზე კაზმულ მელოდიათა შესასრულებლად“ (Graduale romanum, Praenotanda, n.2, ed. typ., altera, Vat., 1975, p. VII). ხოლო Graduale simplex წარმოადგენს კრებულს „უფრო მარტივი საგალობლებისა, რომლებიც განკუთვნილია მცირე ზომის ეკლესიებში შესასრულებლად, სადაც შედარებით რთულია Graduale romanum-ის კაზმულ მელოდიათა შესრულება“ (იქვე, ნ. 2, VIII).

გრიგოლისეული (გრიგორიანული) (Gregoriano) ყოველივე, დაკავშირებული სახელ გრიგოლის მატარებელ პაპთან: ა) გრიგოლის (გრიგორიანული) გალობა; რომაული წესის ლიტურგიული გალობა; მისი სახელწოდება მომდინარეობს წმიდა გრიგოლ დიდის (540-604) სახელიდან, თუმცა სწავლულებს სხვადასხვა ჰიპოთეზა აქვთ ამასთან დაკავშირებით; ბ) გრიგოლის რეფორმა: ეკლესიასა და სამღვდელოებაში გრიგოლ VII-ის (დაახლ. 1020- 1085) მიერ გატარებული რეფორმები, იმპერიულ ძალაუფლებასთან მიმართებაში მაქსიმალური საეკლესიო თავისუფლების (libertas Ecclesiae) მიღწევის მიზნით; გ) გრიგოლის (გრიგორიანული) კალენდარი: პაპ გრიგოლ XIII-ის (1502-1585) დავალებით ლუიჯი ლილიოს მიერ რეფორმირებული იულიუსის კალენდარი, რომელიც 1561 წლიდან შევიდა ძალაში და დღესაც მოქმედებს; დ) გრიგოლის წყალი; ე) გრიგოლის (გრიგორიანული) წირვები; ასე ეწოდება ოცდაათ წირვას, რომელიც თანმიმდევრობით ოცდაათი დღის განმავლობაში სრულდება გარდაცვლილის სულის მოსახსენიებლად; მათ დამკვიდრებას დასაბამი მისცა გრიგოლ დიდის მიერ თავის დიალოგებში (IV, 57,13-15) მოთხრობილმა შემდეგმა ფაქტმა: მოწესე იუსტოსი (Giusto), გარდაცვლილი ჩელიოს მონასტერში, სალხინებლის ტანჯვათაგან გათავისუფლდა ოცდაათი წირვის დასრულებისთანავე, რომელნიც მისთვის იმხანად მონასტრის წინამძღვარმა, წმიდა გრიგოლმა აღავლენინა.

გრიგოლისეული რეფორმა (Riforma gregoriana) კათოლიკე ეკლესიის რეფორმის მოძრაობა, რომლის სახელწოდებაც პაპ გრიგოლ VII-ის სახელს (საერო სახელი ჰილდებრანდ სოანელი, 1020-1085) უკავშირდება. 1073 წელს პაპის ტახტზე ასულმა გრიგოლმა პოლიტიკურ-საეკლესიო რეფორმა გაატარა, რომლის მთავარ მიზანსაც შეადგენდა libertas ecclesiae, ანუ ეკლესიის გათავისუფლება ნებისმიერი ჩარევისაგან. ამგვარად, ის შეეწინააღმდეგა მეფეთა, მთავართა და დიდებულთა მხრიდან ეპისკოპოსებისა და აბატების დანიშვნას (საერო ინვესტიტურა) და ამ საეკლესიო წოდებათა მინიჭების ბოროტად გამოყენებას (სიმონია). პაპი, ამავე დროს, შეებრძოლა ნიკოლოზელობას და მტკიცედ იცავდა ეკლესიის სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებლობას, მეტიც, აცხადებდა, რომ ადამიანში სულის სხეულზე ბატონობის მსგავსად, ეკლესიაც სახელმწიფოზე უნდა ყოფილიყო აღმატებული (პაპის მონარქიის ერთგვარი სახეობა). ეს იდეები პაპის ხელისუფლებასა და იმპერიას შორის მწვავე კონფლიქტის საფუძვლად იქცა, რომელსაც „ინვესტიტურათა ბრძოლა“ ეწოდა. მისი გადაწყვეტა მხოლოდ მოგვიანებით, ვორმსის კონკორდატის მეშვეობით (1122) მოხერხდა.

გრიგოლისეული წყალი (Acqua gregoriana) წყლის, ღვინის, მარილისა და ფერფლის ნაერთი, რომელიც საკურთხეველთა და ეკლესიათა კურთხევის წესში გამოიყენება.

გულისხმიერება ნ. ლმობიერება.

გულისხმისყოფა ნ. ლმობიერება.

გულმოწყალების საქმენი (Opere di misericordia) მოყვასის მიმართ გულმოწყალე ქმედებები, რომელთა მეშვეობითაც ქრისტიანი ახორციელებს იესოს სწავლებას: “იყავით გულმოწყალენი, ისევე, როგორც თქვენი მამაა გულმოწყალე” (ლუკ. 6:36). გულმოწყალების საქმენი ხორციელ და სულიერ ქმედებებად დაიყოფა. პირველ კატეგორიას განეკუთვნება: ა) მშიერთა დაპურება; ბ) მწყურვალთა წყურვილის მოკვლა; გ) შიშველთა შემოსვა; დ) მგზავრთა დაბინავება; ე) ავადმყოფთა მონახულება; ვ) პატიმართა მონახულება; ზ) გარდაცვლილთა დასაფლავება. სულიერ ქმედებათა რიცხვს კი განეკუთვნება: ა) უცოდინართა სწავლება; ბ) მერყევთათვის რჩევის მიცემა; გ) მწუხარეთა ნუგეშისცემა; დ) ცოდვილთა დარიგება; ე) წყენათა პატიება; ვ) აბეზართა მოთმინებით ატანა; ზ) ცოცხალთა და გარდაცვლილთათვის ლოცვა.

გუმბათი (Cupola) [გვიანლათ. cupula, კნინობითი ფორმა სიტყვისა cupa „თაღი“] არქიტექტურული სტრუქტურა (კამარა), აღმართული შენობის - უმთავრესად ეკლესიის - თავზე მისი გადახურვის მიზნით. აქვს მრუდე ზედაპირი, წრიული, კვადრატული ან მრავალკუთხა გეგმა. გუმბათის არქიტექტონიკული პრობლემის ცენტრალურობას გაესვა ხაზი აღორძინების ხანაში, რაც, აგრეთვე, ახლებურ გადაწყვეტათა შთამაგონებელ ბიძგად იქცა (ბრუნელესკის გუმბათები ფლორენციაში და მიქელანჯელოს მიერ შექმნილი რომის წმიდა პეტრეს ბაზილიკის გუმბათი).

გურუ (Guru) [სანსკ.] ჰინდუიზმში აღნიშნავს სულიერ მასწავლებელს, ხელმძღვანელს. ადამიანი, რომელმაც უკვე მიაღწია შინაგან სიმშვიდესა და სიბრძნეს და მოწაფეებს მის მისაღწევად გასავლელ გზას ასწავლის.

და (Suora) [ლათ. soror „და“] ქალთა კონგრეგაციის წევრი მონაზონი. ნ. მოწესე.

დაბადება (Genesi) [ბერძნ. ghénesis „დაბადება“, „დასაბამი“] ასე ეწოდა სეპტუაგინტაში ბიბლიის პირველ წიგნს. ტერმინი ამ წიგნის პირველი სიტყვის - bereshit, „დასაწყისი“ ებრაულიდან თარგმანია. ესაა ბიბლიის, ხუთწიგნეულის ან თორას დასაწყისი, ანუ დასაწყისი ღმრთის დიდი გამოცხადებისა, მოვლენათა და სიტყვათა იმ უწყვეტი ჯაჭვისა, რომელიცაა ხსნის ისტორია; ესაა სამყაროს შექმნაში ყოფნის დასაწყისი, ღმერთსა და ადამიანს შორის დიალოგის დასაწყისი, რომლის საბოლოო გამოხატულებად იქცევა იოანეს სახარების „დასაწყისში იყო სიტყვა“: ყოველივე ეს ბიბლიის პირველი წიგნის მნიშვნელობაზე მეტყველებს. ეს წიგნი არსებითად ერთი დიპტიქის ორი დაფისაგან შედგება. პირველი მათგანი პირველ თერთმეტ თავს მოიცავს და ადამის — ჩვენი პლანეტის ყველა დროისა და რელიგიის მოქმედი გმირის - პირველი ადამიანის ცხოვრებას აღწერს. პირველი დაფა ორ განსხვავებულ ლიტერატურულ ხერხს მოიცავს, ესენია გენეალოგია და თეოლოგიური თხრობა. იაჰვისტურ ტრადიციაში თხრობას ენიჭება უპირატესობა: შექმნა (თთ. 2-3), კაენის დანაშაული და დასჯა (თ. 4), დანაშაული და წარღვნით დასჯა (თთ. 6-8), ნოეს ძეთა დანაშაული და დასჯა (9:20-27), ბაბილონის გოდოლი და ენათა აღრევა (თ. 11). სამღვდელმსახურებო ტრადიციაში კი გენეალოგიები დომინირებს (ზეცისა და მიწის გენეალოგიები (თ. 1), გენეალოგია ადამიდან ნოემდე (თ. 5), მსოფლიო გენეალოგია (თ. 10), გენეალოგია სემიდან აბრაამამდე (11:10-26)). ისინი იდეალური ფუძემდებლისა და წინაპრის წარმოშობაზე დაყრდნობით მოხეტიალე ტომთა მიერ ისტორიის შექმნის სახასიათო საშუალებაა. ბუნებრივია, მთელი კაცობრიობის გენეალოგიის განხილვისას, წინაპარი მხოლოდ ადამი შეიძლება იყოს. ამგვარი თანმიმდევრული ჯაჭვის განსაზღვრა, ამავე დროს, რამე რეალობის დასაბამისა და, მაშასადამე, არსის აღწერისა და განმარტების მცდელობაა: სპეციფიურ ტერმინოლოგიაში ამას ეტიოლოგია ეწოდება. ესაა მიზეზთა ძიება, საგანთა დასაბამთან და მათ სიღრმისეულ, იდუმალ მნიშვნელობასთან მიბრუნება. ბიბლიის პირველი წიგნის მეორე დაფა 12-50 თავებს აერთიანებს და აბრაამისა და მის შთამომავალთა ისტორიის აღწერას ეძღვნება. აქ თხრობის თვალსაწიერი ვიწროვდება და მთელი კაცობრიობიდან ინაცვლებს ისრაელ ხალხსა და სარწმუნოების პირველ საწყისებზე. ესაა მოწოდება და რწმენის ნიჭის ბოძება პატრიარქებისადმი, ანუ სწორედ ის ძირი, საიდანაც განვითარდა ისრაელი.

დაბრკოლება (კანონიკურ სამართალში) (Impedimento (nel diritto canonico)) [ლათ. impedimentum, მომდინარეობს ზმნიდან impedire „სვლაში დაბრკოლების შექმნა“] ფართო მნიშვნელობით აღნიშნავს ნებისმიერ გარემოებას, რომელიც აფერხებს იურიდიული აქტის კანონიერ თუ სწორ აღსრულებას; ვიწრო მნიშვნელობით (ხელისშემშლელი დაბრკოლება) ესაა ნებისმიერი გარემოება, დაკავშირებული პიროვნებასთან (ასაკი, უკვე არსებული საქორწინო ვალდებულება და სხვა), რომელიც შეუძლებელს ხდის მისთვის ქორწინებას.

დაბრკოლებული საეპისკოპოსი საყდარი (Sede episcopale impedita) ასე ეწოდება ეპისკოპოსის მმართველობაში მყოფ ადმინისტრაციულ ერთეულს, რომლის ეპისკოპოსიც პატიმრობის, გადასახლების, განდევნის თუ უუნარობის მიზეზით სრულიად მოკლებულია თავისი სამწყსო მსახურების აღსულების შესაძლებლობას და დიოცეზის წევრებთან მიმოწერის საშუალებაც არ გააჩნია (CIC, კან. 412). ასეთ შემთხვევაში, თუ წმიდა საყდარმა შესაბამისი გადაწყვეტილება არ მიიღო, დიოცეზის მართვა ეკისრება კოადიუტორ ეპისკოპოსს, ხოლო თუ ამ უკანასკნელსაც აგრეთვე არ ძალუძს მსახურება — დამხმარე ეპისკოპოსს, გენერალურ ვიკარიუსს, ეპისკოპოსის ვიკარიუსს ან სხვა მღვდელმსახურს, თანახმად თანმიმდევრობისა, რომელსაც ადგენს ეპისკოპოსი დიოცეზის ჩაბარებიდან უმოკლეს დროში.

დადგენილი წესები (Precetto) [ლათ. praeceptum (სიტყვიდან praeseptus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა praecipere „დაწესება“)] რელიგიური თვალსაზრისით, დადგენილი წესები, ანუ მცნებები, ეწოდება ეკლესიის მიერ მორწმუნეთათვის დამკვიდრებულ იმ დადებით წესებს, ზნეობრივი ვალდებულების განმტკიცების, ლოცვის სულისკვეთების, ღმრთისა და მოყვასის სიყვარულის ზრდისთვის მათი მინიმალურად აუცილებლით უზრუნველყოფის მიზნით. ამგვარი დადგენილი წესი ხუთია: კვირადღეს და დაწესებულ სადღესასწაულო დღეებში წირვაზე დასწრება; სულ მცირე, წელიწადში ერთხელ აღსარების თქმა; ზიარების მიღება, თუნდაც მხოლოდ სააღდგომოდ; დღესასწაულთა აღნიშვნა; დაწესებულ დღეებში მარხვისა და თავშეკავების დაცვა (CCC, 2041-2043).

დალმატიკა (Dalmatica) [ლათ. dalmatica (vestis) „დალმაციური (ტუნიკა)“] მსახურების დროს დიაკვნის ლიტურგიული სამოსელი. თავდაპირველად იყო საერო სამოსი და დაახლოებით II საუკუნეში ის რომის მთელ იმპერიაში იყო გავრცელებული. ესაა მოკლე, მუხლებამდე სიგრძის ერთგვარი ტუნიკა სახელოებით, მორთული ორი მოწამული ზოლით. V საუკუნიდან იხმარება მხოლოდ როგორც ლიტურგიული სამოსი.

დამსახურება (Merito) [ლათ. meritum, ნაწარმოებია ზმნიდან merere „დამსახურება“] ზოგადად სიტყვა აღნიშნავს ადამიანის მიერ ჩადენილ ქმედებათა ობიექტურ ღირებულებას, რომელსაც საზღაური შეესაბამება. სქოლასტიკურ თეოლოგიაში ღირსეული დამსახურება ეწოდება დამსახურებას იმ ქმედებათათვის, რომლებიც ნამდვილად საჭიროებენ საზღაურს, რადგანაც ადამიანის მიერ მადლითაა ჩადენილი როგორც მხსნელი ქმედება. შესაბამისი დამსახურება აღნიშნავს არგამართლებული ადამიანის ზნეობრივი კანონის მოთხოვნილებათა შესატყვის ქმედებას (პატიოსანი საქციელი), რომელიც არ შეესაბამება ზებუნებრივ მიზნებს და ამიტომაც არ შეიძლება მიჩნეულ იქნეს დამსახურებად ვიწრო გაგებით. თუმცა ასეთ ქმედებაში ღმერთი მადლისთვის მომზადების ღირებულებას აღიარებს. წმიდა თომა აკვინელის უკანასკნელ შრომებში და მომდევნო პერიოდის თეოლოგიაში ეს ტერმინი აღნიშნავს ქმედებას, ჩადენილს ქმედითი მადლის დახმარებით და წარმოადგენს გამართლებისათვის მომზადებას.

დამღა (Carattere) [ბერძ. charaktér, შემდგომში ლათ. character „კვალი, წარუშლელი ნიშანი“] საეკლესიო საიდუმლოს აღსრულებისას აღნიშნავს ქრისტეში თანამონაწილეობის წარუშლელ და სულიერ ნიშანს, რომელსაც სამშვინველში ტოვებს ნათლისღება, მირონცხება და მღვდლობა, რის გამოც ამ სამი საიდუმლოს მიღება შესაძლებელია მხოლოდ ერთხელ.

დამხმარე ეპისკოპოსი (Ausiliare) [ლათ. auxiliaris, სიტყვიდან auxilis „დახმარება“] ეპისკოპოსის ხარისხის მატარებელი თანამშრომელი, რომელიც ენიშნება დიოცეზის ეპისკოპოსს, როდესაც იგი, ეპარქიის გაფართოების ან პირად დაბრკოლებათა გამო, სრულად ვერ ახერხებს თავისი დიოცეზის სამწყსო მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებას. კოადიუტორი ეპისკოპოსისაგან განსხვავებით, მას არ გააჩნია მემკვიდრეობის უფლება (CIC, კან. 403).

დანიელი ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

დაო/დაოიზმი (Tao/Taoismo) ჩინურად „დაო“ სიტყვასიტყვით აღნიშნავს „გზას“, „ბილიკს“, თუმცა, ამასთანავე, აქვს მნიშვნელობათა ვრცელი სპექტრი და ამ მიზეზით ჩინური ფილოსოფიის ისტორიაში ის ერთ-ერთ უმდიდრეს და უმნიშვნელოვანეს ტერმინადაა მიჩნეული. ჩინურმა ფილოსოფიამ ჯოუს დინასტიის მმართველობის (დაახლ. ქრისტემდე 1112- 249) მეორე ნახევარში დაიწყო ჩამოყალიბება იმ დროს ქვეყანაში გამეფებული ზნეობრივი და პოლიტიკური ქაოსის საპასუხოდ. ჩინეთის პრობლემათა გადაჭრის გზები სხებთან ერთად კონფუციმაც (კუნ ცი; ქრისტემდე 551-479) დასახა. კონფუცის თანახმად, დაოს დამახასიათებელი ნიშანია „აღმატებული ადამიანის“ (ჩუნ ცუ) იდეალი, რომლის შინაგანი არსი კეთილგანწყობითა და ჰუმანურობით (ჟენ) ხასიათდება, ფენომენური გარეგანი ხატება კი კეთილი ქცევის წესებს (ლი) ემორჩილება. „აღმატებულ ადამიანად“ ქცევა საკუთარი გზის ხორცშესხმას ნიშნავს, თუმცა დაოს სხვადასხვა კონცეფცია არსებობს. მაგალითად, „კანონთმცოდნეთა“ მოსაზრების თანახმად, გზა მჭიდრო კავშირშია მკაცრი კანონის საყოველთაო გავრცელებასთან. კანონთმცოდნენი წარმოადგენდნენ მოაზროვნეთა ჯგუფს, რომლებმაც დაოს მნიშვნელობა გააღრმავეს. მათი მოძღვრება დაოიზმის სახელითაა ცნობილი, თავად მოაზროვნეებს კი დაოისტებად მოიხსენიებენ. ჩინური ტრადიციის თანახმად, დაოიზმის დამაარსებელი იყო ლაო ძი (ქრისტემდე VI ს.). წიგნი „დაო დე ძინი“, რომლის ავტორადაც მას მიიჩნევენ, იუწყება, რომ დაო გამოუთქმელია და მთელი ყოფნის ამოსავალ წყაროს წარმოადგენს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, დაოიზმში დაო იქცევა მეტაფიზიკურ კატეგორიად, რომელიც აღნიშნავს საწყის შემოქმედებით ელემენტს, საიდანაც იღებს დასაბამს სამყარო. თავისთავად ის სრულიად ტრანსცენდენტულია, თუმცა მისი „ენერგია“ ანუ „ძალა“ (დე) ბუნებაში გამოიხატება. როგორც ტრანსცენდენტური, დაო იმანენტურთანაა დაკავშირებული და ადამიანს აძლევს საშუალებას, მიჰყვეს გზას. სამყაროს შესახებ დაოისტურმა განსჯამ ლაო ძის უსახელო პირველსაწყისი პრინციპის და მსგავს განსჯას თანდართული ვუ ვეის მიდგომის აღმოჩენისაკენ უბიძგა. სიტყვასიტყვით ვუ ვეი უმოქმედობას ნიშნავს, თუმცა არა ქმედების კლების თვალსაზრისით, არამედ თვალთმაქცობის გარეშე მოქმედებას, თვით მოქმედების მონობაში მოქცევის გარეშე მოქმედებას. ცხოვრების წესი ჰარმონიულად უნდა ეწყობოდეს გზას, რომელიც კავშირშია „ძალასთან“ (დე): ამ უკანასკნელის წყალობით კი, საყოველთაო დაო გამოხატულებას პოვებს და კონკრეტულობას იძენს. მოგვიანებით ჯუან ძიმ გაიზიარა ლაო ძისეული დაოს, როგორც სამყაროს საწყისისა და მისი წარმმართველის, ცენტრალური ცნება. ჯუან ძის მთავარი საკითხი შეიძლება განისაზღვროს, როგორც აბსოლუტური ბედნიერების ძიება, ბედნიერებისა, რომლის მისაღწევადაც საჭიროა საკუთარ თავსა და სამყაროს შორის განსხვავების გადალახვა და სრულყოფილი გზით დაოსთან შეერთება. დაოისტური რელიგია, მიუხედავად ლაო ძის (როგორც ადამიანის, ისე მისი ნაშრომის) თაყვანისცემისა, მისი მოძღვრების რადიკალურ ინტერპრეტაციას გვთავაზობს, ისევე, როგორც ეს მოხდა ჯუან ძის მოძღვრებასთან დაკავშირებით. დაოისტური რელიგია ხშირად იგივდებოდა უკვდავების, აგრეთვე, ფიზიკური უკვდავების, ძიებასთან, რომლის მისაღწევადაც მაგიურ ნაყენებს და იოგას იშველიებდნენ. აქედან დაედო დასაბამი რელიგიურ სექტებს, რომელთა შორისაც იყო აგრეთვე ეგრეთ წოდებული „ზეცის მოძღვრის სექტა“. ის უმთავრესად სამხრეთ ჩინეთში გავრცელდა და კარგი ორგანიზაციით გამოირჩეოდა: მოძღვრები მემკვიდრეობით იღებდნენ ამ თანამდებობას, მათ ერთგვარი რეგიონული საბჭოები ედგა გვერდში, რომელთა წევრი წარჩინებული (მამაკაცი და ქალი) დაოისტები სხვადასხვა ცერემონიებში მონაწილეობდნენ, ხოლო საერო კეთილისმყოფელნი და „მცირე“ ჯადოქარნი მხარს უჭერდნენ ორგანიზაციას. ფიზიკური უკვდავება ქიმერად შეიძლება წარმოგვიდგეს, იმის გათვალისწინებით, რომ სიკვდილი მაინც ცხოვრებისული ფაქტია. მაგრამ რწმენა ააშკარავებს, რომ განდობილი დაოისტის სიკვდილი მხოლოდ მოჩვენებითია, რომ საფლავში დაკრძალული მისი ცხედარი არა მისი ნამდვილი სხეული, არამედ მხოლოდ მისი მსგავსია.

დაღი (Sphraghís) [ბერძნ. „ბეჭედი“] ნიშანი, რომელსაც დაღად ასვამდა მფლობელი ადამიანებსა და პირუტყვს. ლიტურგიის სფეროში ტერმინი აღიშნავს საგანგებო თვისებას, რომელსაც აღბეჭდავს სულში ნათლისღების, მირონცხებისა და ხელდასხმის საიდუმლონი.

დაცვა (Osservanza) [ლათ. observantia] დაახლოებით XIV საუკუნის დასასრულის სარეფორმო მოძრაობა, რომელიც სამოწესეო ორდენებს შეეხო და წესთა თავდაპირველი სიწმიდის აღდგენას ისახავდა მიზნად. ეს მოძრაობა ფრანცისკულ წრეებში (ფრანცისკელები) აღმოცენდა და ორდენის ორად გაყოფის მიზეზად იქცა: ერთ ჯგუფს ეწოდა კონვენტუალები, მეორეს კი — ობსერვანტები (ამ უკანასკნელთაგან აიღო დასაბამი კაპუცინელთა ორდენმა). ეს სარეფორმო მოძრაობა მოგვიანებით შეეხო, აგრეთვე, დომინიკელთა, კარმელელთა, კარტეზიანელთა ორდენებსაც, თუმცა განახლების მისეული იმპულსი XVI საუკუნის დამდეგისათვის ამოიწურა.

დაწინდვა (Sponsali) [ლათ. sponsalia (მრავლობითი რიცხვის ნეიტრალური ფორმა სიტყვისა sponsalis), რომელიც ნაწარმოებია ზმნიდან spondere „დაპირება“] კანონიკურ სამართალში აღნიშნავს ქორწინების პირობას (შდრ. CIC, კან. 1062), ანუ ნიშნობას.

დედა ეკლესია (Matrice, chiesa) [საეკლესიო ლათ. ecclesia matrix „დედა ეკლესია“] თავდაპირველად ასე ეწოდებოდა ეკლესიას, საიდანაც მიმდებარე ტერიტორიათა გაქრისტიანება იწყებოდა. შემდგომში ამ სახელით მოიხსენიებოდა უფრო მნიშვნელოვანი ეკლესია, რომელიც სხვა ეკლესიებს აძლევდა დასაბამს. საეკლესიო კანონთა ენაზე დედა ეკლესია ეწოდება ეკლესიას, რომელიც სხვებთან მიმართებაში იერარქიულ უპირატესობას ფლობს.

დევნა (Persecuzione) [გვიანლათ. persecutio, ზმნიდან persequi „დევნა“] ჩაგვრის, შევიწროების, ძალადობის აქტთა ერთობლიობა კანონიერი ხელისუფლების მქონე თუ აღმასრულებელ პირთა მხრიდან, მიმართული რელიგიური ან პოლიტიკური მოძრაობის ჩახშობის ან ეთნიკური უმცირესობის ფიზიკურად განადგურებისაკენ (რასობრივი დევნა). ქრისტიანთა დევნა ყველა დროში ჩვეულებრივი მოვლენა იყო ეკლესიის მთელი ისტორიის მანძილზე, თუმცა ამგვარ მოვლენებს ყოველთვის არ აქცევდნენ სათანადო ყურადღებას. განსაკუთრებით აღინიშნება ქრისტიანობის დევნა ძველად, დაწყებული ნერონის დროიდან, რადგანაც ეს ფაქტები თავიდანვე იქცა ისტორიულ მასალად ლეგენდებისათვის მოწამეთა და წმიდათა შესახებ. ამჟამადაც, ქრისტიანობის მიმართ მტრული მარქსიზმ-ლენინიზმის იდეოლოგიის დამარცხების შემდეგაც, დევნის საფრთხე კვლავაც აქტუალურია აფრიკისა და აზიის

დევოციონალები (Devozionali) ყოველივე ის, რაც საჭიროა მედიტაციისა და რელიგიური ღმრთისმოსაობის გასაადვილებლად. როგორც წესი, ასეთებად მიიჩნევა პირადი მოხმარების რელიგიური საგნები: მცირე ზომის საღმრთო გამოსახულებანი, ჯვრები, მედალიონები და სხვა. ამულეტებისაგან (ავგაროზთაგან) განსხვავებით, რომელთაც მაგიური (ჯადოსნური) ძალა მიეწერება, დევოციონალებს თავისთავად არ გააჩნიათ რამე ღირებულება და ქმედითი ძალა.

დეიზმი (Deismo) [ლათ. სიტყვიდან deus „ღმერთი“] დეიზმი აღიარებს ღმრთაების რაციონალური შემეცნების შესაძლებლობას და უარყოფს გამოცხადებული რელიგიის აუცილებლობას, რითიც განსხვავდება თეიზმისაგან. დეიზმს XVII საუკუნეში ჰერბერტ დე ჩერბერიმ ჩაუყარა საფუძველი, მისი პრინციპები ლოკმა გაავრცელა და ინგლისურმა და ფრანგულმა განმანათლებლობამ გაიზიარა.

დეისუსი (Déesis) [ბერძ. „შუამდგომლობა“, „ქომაგობა“] ტიპური ხატი, მოთავსებული კლასიკური კანკელის ცენტრში, რომლის შუაგულშიც გამოსახულია ქრისტე პანტოკრატორი (= ყოვლის მომცველი და მყრობელი), მის მარჯვნივ - მისი დედა მარიამი, მარცხნივ - მავედრებელი იოანე ნათლისმცემელი.

დეკალოგი (Decalogo) [ბერძ. déka lógoi „ათი სიტყვა“, რაც წმიდა ირენეოსმა გადააკეთა dekálogos-ად, შემდეგ ლათინურში დამკვიდრდა ფორმა decalogus] ღმრთის მიერ მოსესთვის სინაის მთაზე მიცემული ათი მცნება, რომლებიც ღმერთსა და მის ხალხს შორის აღთქმის მთავარ ქარტიას წარმოადგენს. ჩვენამდე დეკალოგის ორმა ტექსტმა მოაღწია: გამ. 20:2-17 და რჯლ. 5:6-21.

დეკანოზი (Decano) [გვიანლათ. სიტყვიდან decanus, რომელიც ნაწარმოებია სახელიდან decem „ათი“, (თავდაპირველად აღნიშნავდა „ათკაციანი ჯგუფის მეთაურს“)] პირი, რომელიც თანამდებობაზე ყოფნის, მსახურების ხანგრძლივობისა თუ ასაკის გამო კოლეგებს შორის პირველ ადგილს იკავებს. კარდინალთა კოლეგიის დეკანოზს ირჩევენ რომაულ ეკლესიათა წოდებამინიჭებულ კარდინალთა შორის. იგი ამავე კოლეგიას თავმჯდომარეობს და მიიჩნევა primus inter pares. მისი მოვალეობაა არჩეული პაპის ეპისკოპოსად კურთხევა, თუკი ის ამ წოდებას არ ატარებს. საკრა როტას (კათოლიკე ეკლესიის უმაღლესი სასამართლო) დეკანოზია ყველაზე ხანდაზმული პრომოციის აუდიტორი. დეკანოზი (ან ადგილობრივი ვიკარიუსი, ან მთავარხუცესი) ეწოდება აგრეთვე ადგილობრივ ვიკარიატში განწესებულ მღვდელმსახურს (CIC, კან. 553 ნაწ.1), ვინც სადიოცეზო ეპისკოპოსის ერთ-ერთი უახლოესი თანამშრომელია.

დეკრეტალიები (Decretali) [ლათ. (litterae) decretales „დეკრეტთა შემცველი წერილები“] ასე ეწოდა უმთავრესად პაპის მკაფიოდ გამოხატულ პოზიციას გარკვეული პრაქტიკული პრობლემების გამო წამოჭრილ საკითხებთან დაკავშირებით. ჩვენთვის ცნობილი, თუმცა არ შემონახული პირველი დეკრეტალია პაპის სირიციუსის 385 წლით დათარიღებული დოკუმენტია. დროთა განმავლობაში გაჩნდა ერთი ან მეტი პაპის დეკრეტალიათა შეგროვების აუცილებლობა სტაბილური და მოქმედი ნორმების ჩამოყალიბების მიზნით. მნიშვნელოვანი იყო გრიგოლ IX-ის, ბონიფაციუს VIII-ისა და კლემენტე V-ის დოკუმენტთა ოფიციალური კრებულები, რადგანაც ისინი იქცნენ „კანონიკური სამართლის კოდექსის“ („Corpus iuris canonici“) დასაბამად და დიდი ხნის განმავლობაში წარმოადგენდნენ კიდეც მას. დეკრეტალისტები ეწოდათ პირებს, რომლებიც შეისწავლიდნენ დეკრეტალიებს და ზოგადად გრაციანეს დეკრეტის შემდგომი პერიოდის კანონიკურ სამართალს. თვით გრაციანეს დეკრეტის შემსწავლელებს და განმმარტებლებს კი დეკრეტისტებად მოიხსენიებდნენ.

დელეგატი, სამოციქულო ნ. რომის პაპის ლეგატი.

დემონი (Demonio) [ბერძნ. daimónion, შემდეგ, ლათინურში დამკვიდრდა ფორმა daemonium] აღნიშნავს ღმრთის წინააღმდეგ ამბოხებისთვის დასჯილ და დაცემულ ანგელოსურ სულს. აბსოლუტური მნიშვნელობით ჩვეულებრივ აღნიშნავს დემონთა მეუფეს, სატანას. ახალ აღთქმაში ხშირია დემონთა ხსენება: იესო ებრძვის მათ, როგორც ცდუნებათა აღმძვრელებს (მათ. 4:5, შმდ.; 6:13; 13:25.39; მარკ. 1:13; ლუკა 4:1, შმდ; 8:12; იოან. 6:70; 8:44; 13:2; 17:15), აკვიატებათა (შდრ. მარკ. 5:1-13; ) და დაავადებათა გამომწვევებს (შდრ. მათ. 4:24; 8:24 და შემდ.; 9:32; 12:22; მარკ. 9:17.25; საქმ. 10:38), ბოროტი ძალის წარმომადგენლებს (შდრ. ლუკ. 11:14, შმდ.; საქმ. 13:10) და ამარცხებს (მათ. 8:16, შმდ.; 25:41; მარკ. 1:32, შმდ.; ლუკა 4:40), რითაც ღმრთის სასუფეველს ამკვიდრებს (მათ. 12:28; მარკ. 3:15.22; ლუკ. 11:15, შმდ.; გამოცხ. 20:2.10). იგივე ძალაუფლება მიენიჭა მოციქულებს (შდრ. მარკ. 6:7.13; ლუკ. 9:1; 10:17).

დემონიზმი (Demonismo) [ბერძ. სიტყვიდან diamónion „დემონი“] პრიმიტიული რელიგიის ფორმა, რომელიც განმარტავს ბუნებრივ ფენომენებს, როგორც ურთიერთდაპირისპირებული კეთილი და ბოროტი სულების გამოვლინებებს.

დენცინგერი (Denzinger) პირველი შემდგენლის, დენცინგერის სახელის (1819-1883) მიხედვით, ასე ეწოდება Enchiridion symbolorum et definitionum-ს (შემოკლებით DS), საეკლესიო მოძღვრების შემცველ დოკუმენტთა არსებით ანთოლოგიას, რომლის სხვადასხვა რედაქციით შესრულებულ გამოცემათა რიცხვმა რამდენიმე ათეულს მიაღწია (Denzinger H. — A. Schonmetzer, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum).

დეონელები (Dehoniani) 1878 წელს ჟან-ლეონ დეონის მიერ დაარსებული იესოს წმიდა გულის მღვდელმსახურთა კონგრეგაციის წევრები, რომელიც 1906 წელს იქნა დამტკიცებული. კონგრეგაციის მიზნებია: იესოს წმიდა გულისადმი განსაკუთრებული თაყვანისცემა სიყვარულისა და გამოსყიდვის სულისკვეთებით; ამ გამოსყიდვის სულიერების გავრცელება; მისიონერული და სოციალური მოციქულობა.

დერვიშები (Dervisci) [სპარს. დარწის „გლახაკი“, „მათხოვარი“ (ნაწარმოებია სიტყვიდან dar „კარი“), შეესაბამება არაბულ სიტყვას faqir „ღარიბი“] ისლამურ სამყაროში ტერმინი უმთავრესად აღნიშნავს რელიგიურ საძმოთა წევრებს. სხვადასხვა საძმოებში დერვიშები ცხოვრობენ მონასტრებში ან მოგზაურობენ, როგორც მოწყალების მთხოვნელი მოწესეები. წარმოთქვამენ ფორმულებს და ასრულებენ წესებს, დაკავშირებულს მუჰამადთან ან თვით ღმერთთან. პრეტენდენტი დერვიშის „განდობას“ სარწმუნოების აღსარებისა და აღთქმათა მეშვეობით სულიერი მოძღვარი აღასრულებს. ყველა საძმოსთვის საერთო წესია „დირკი“, რომელიც იწვევს ძლიერ რელიგიურ აღგზნებას, რასაც სხეულის რიტმული მოძრაობა და ცეკვაც უწყობს ხელს. ზოგიერთ ხალხში (თურქეთი, ალბანეთი) დერვიშთა საძმოები დაიშალა. ამის მიზეზი ისიც გახდა, რომ ისინი პროგრესისადმი მტრულად განწყობილ ძალად მიიჩნიეს. დღეს ტერმინი ხშირად დადამცირებელი მნიშვნელობით იხმარება.

დიაკვნობა (Diaconato) [ბერძ. diákonos „მსახური“] აღნიშნავს მღვდლობის საიდუმლოს ერთ-ერთ საფეხურს (დანარჩენი ორია: ხუცესობა და ეპისკოპოსობა). დიაკვნობა დაკავშირებულია იერუსალემის ადრეულ ქრისტიანულ საკრებულოში არსებულ „შვიდის“ არჩევის ტრადიციასთან (შდრ. საქმ. 6:1-6), რომელიც „მსახურების“ ღრმა სულისკვეთებით იყო გამსჭვალული. ჯერ კიდევ ეგნატე ანტიოქიელი საუბრობს დიაკვნობაზე, როგორც ლიტურგიულ მსახურებასა და სამწყსო საქმიანობაში ეპისკოპოსებისა და სამღვდელოებისადმი დაქვემდებარებულ განსაკუთრებულ წესზე. Lumen gentium-ის თანახმად (29), „დიაკვნის მოვალეობაა, საზეიმოდ აღასრულოს ნათლობა, შეინახოს და გასცეს ევქარისტია, ეკლესიის სახელით დაესწროს ქორწინებას და აკურთხოს ის, სიკვდილის წინ აზიაროს მომაკვდავნი, საღმრთო წერილი წაუკითხოს მორწმუნეებს, აღზარდოს და დამოძღვროს ხალხი, უხელმძღვანელოს ღმრთისმსახურებასა და მორწმუნეთა ლოცვას, აღასრულოს საიდუმლონი, წარუძღვეს პანაშვიდისა და დაკრძალვის წესს“. გარდა ამისა, დიაკონს ევალება საქველმოქმედო საქმიანობის განხორციელება და ეპისკოპოსის მიერ მისდამი მინდობილი ყველა ამოცანის შესრულება. ვატიკანის II კრებამ აღადგინა დიაკვნობა, აგრეთვე, როგორც მუდმივი წესი (და არა მხოლოდ როგორც ხუცესობისათვის მოსამზადებელი საფეხური) და დაადგინა ამ წოდების მინიჭების შესაძლებლობა დაქორწინებულ მამაკაცთათვის (LG, 29).

დიაკონი (Diacono) [ბერძნ. სიტყვიდან diákonos „მსახური“] პირი, რომელმაც სადიაკვნო ხელდასხმა მიიღო.

დიაკონია (Diaconia) [ბერძნ. diakonéin „მსახურება“] ზოგადად აღნიშნავს მსახურებას. ეკლესიის არსებობის დასაწყისში ამ სახელით მოიხსენიებოდა საქველმოქმედო ინსტიტუციები. აღნიშნავს, აგრეთვე, დიაკვნის მიერ მართულ ეკლესიას.

დიაკონისა (Diaconessa) [ბერძნ. diacónissa „მსახური ქალი“] პირველ ქრისტიანულ საკრებულოებში ასე უწოდებდნენ ხანშიშესულ, უმთავრესად ქვრივ ქალებს, რომელთაც საქველმოქმედო და ლიტურგიული საქმიანობა ჰქონდათ მინდობილი, კერძოდ, ისინი მონაწილეობდნენ ქალთა ნათლობასა და მირონცხებაში. ისინი განსაკუთრებულ კურთხევასა და ხელდასხმას იღებდნენ ეპისკოპოსისაგან. დიაკონისები მას შემდეგ აღარ არსებობენ, რაც უფროსთა ნათლობა გაუქმდა. XIX საუკუნიდან ეს ინსტიტუტი მრავალ პროტესტანტურ ეკლესიაში აღადგინეს.

დიასპორა (Diaspora) [ბერძ. diasporá „გაფანტვა“, „გავრცელება“] აღნიშნავს ერის გავრცელებას საკუთარი ქვეყნის საზღვრებს გარეთ, ნებისმიერი მიზეზით. ამის საუკეთესო მაგალითია ებრაელთა დიასპორა, რომლებიც პალესტინის ფარგლებს გარეთ არიან „გაფანტულნი“.

დიდდღესასწაული (Solennità) [ლათ. solemnitas (სიტყვიდან solemnis „საზეიმო“)] ლიტურგიული დღესასწაულის ყველაზე მაღალი ხარისხი. მაგალითად, დიდი დღესასწაულებია: საპასექო სამდღეური, შობა, ნათლისღება, ამაღლება, სული წმიდის გადმოსვლა და სხვა.

დიდება (Doxa) [ბერძ. სიტყვა, რომელიც მთელი ბრწყინვალებით გამოვლენილ ღმრთის „დიდებას“ აღნიშნავს] დიდება, რომელიც ქრისტეს მიწიერ ისტორიაში იმალება და იკვეთება და მკვდრეთით აღდგომაში ბრწყინდება. განასახიერებს ღმრთის მიერ ადამიანისთვის ბოძებულ უმაღლეს ნიჭს.

„დიდება“ (Gloria) დიდი დოქსოლოგია, რომელსაც წირვის დროს წარმოთქვამს ან გალობს მთელი საკრებულო. იწყება ბეთლემში ანგელოსთა გალობის სიტყვებით: „დიდება მაღალთა შინა ღმერთსა...“ (ლუკ. 2:14). ეს ბერძნული წარმოშობის, ძალიან ძველი საგალობელია. ქრისტიანობის პირველ საუკუნეთა აღმოსავლური დოკუმენტებით დასტურდება, რომ ამ დროს „დიდება“ უკვე იყო ჩართული ჟამთა ლიტურგიაში. ლათინურ ეკლესიაში „დიდება“ VI საუკუნიდან გვხვდება საშობაო წირვაში. გარდა ამისა, პაპმა სიმაქემ (†514) „დიდების“ წარმოთქმა დაუწესა ეპისკოპოსებს კვირადღეებსა და მოწამეთა ხსენების დღესასწაულებზე. IX საუკუნემდე მღვდელმსახურებს მხოლოდ ხელდასხმის დღეს და სააღდგომო ცისკრის დროს ჰქონდათ „დიდების“ წარმოთქმის უფლება. XI საუკუნიდან კი მისი გამოყენება საყოველთაო გახდა.

„დიდება მამასა“ (Gloria al Padre) მცირე დოქსოლოგია: წმიდა სამების სადიდებელი მცირე ლოცვა, რომლის სახელწოდებაც მისი პირველი სიტყვებიდან მომდინარეობს: ხშირად წარმოითქმის ლოცვისა და ფსალმუნთა დასასრულს. უცნობია როგორც მისი ავტორის ვინაობა, ისე ლიტურგიასა და პირად ლოცვაში ჩართვის დრო.

დიდებისა (Gloriosi) [ლათ. gloria] ასე ეწოდება წმიდა სავარდის საიდუმლოებებს, რომლებიც იესო ქრისტესა და ქალწულ მარიამის დიდებას უკავშირდება. ესენია: ა) იესოს მკვდრეთით აღდგომა; ბ) იესოს ცად ამაღლება; გ) სული წმიდის გარდამოსვლა; დ) ნეტარი ქალწული მარიამის ცად აღყვანება; ე) მარიამი, ცისა და დედამიწის დედოფალი.

დიდი პარასკევი (Venerdi santo) სააღდგომო სამდღეურის მეორე, იესოს ჯვარზე სიკვდილის მოიხსენიების დღე. ლიტურგიაში დიდი პარასკევი არა გლოვისა და ტირილის, არამედ იესოს მსხვერპლშეწირვის, ხსნის წყაროს, ჭვრეტის დღეა. ეკლესია უფლის გამარჯვებულ სიკვდილს აღნიშნავს. უძველესი ტრადიციის თანახმად, ეკლესია დიდ პარასკევს ევქარისტიულ მსახურებას არ ატარებს. ამ დღის ლიტურგიის უმთავრესი, ძირეული ელემენტია ღმრთის სიტყვის გამოცხადება. მსახურება სამი ნაწილისაგან შედგება: ა) ღმრთის სიტყვის ლიტურგია სამი საკითხავით, რომელთა შორისაა თხრობა იესოს ვნებისა და სიკვდილის შესახებ (იოან. 18-19); ბ) ჯვრის თაყვანისცემა; გ) ზიარება. რაკიღა ამ დღეს ევქარისტიული მსახურება არ ტარდება, საკურთხეველზე სრულიად არაფერი დევს: არც ჯვარი, არც შანდლები და არც გადასაფარებელი. გარდა ამისა, მორწმუნეებმა უნდა დაიცვან მარხვა და უარი თქვან ხორცის მიღებაზე.

დიდი შაბათი (Sabato santo) აღდგომის წინადღე, სააღდგომო სამდღეურის ბოლო დღე. ეკლესია უფლის საფლავთან ჩერდება და მის ვნებასა და სიკვდილს უფიქრდება. მთელი დღის განმავლობაში არც ერთი ლიტურგიული მსახურება არ აღსრულდება. შემდეგ, ღამით, საზეიმო საპასექო ცისკრით მკვდრეთით აღდგომის წესები სრულდება.

დიდმარხვა (Quaresima) [ლათ. quadragesima (dies) „მეორმოცე დღე“] ორმოცდღიანი ლიტურგიული პერიოდი, რომელიც ნაცრის ოთხშაბათს იწყება და აღდგომისათვის ამზადებს მორწმუნეებს. ძველად ამ პერიოდში სრულდებოდა კათაკმეველთა მომზადება, რომლებიც საპასექო ცისკრის დროს ნათლობას იღებდნენ. მოგვიანებით, დაახლოებით IV საუკუნიდან, დიდმარხვა მთელი ეკლესიისათვის მონანიებისა და განახლების პერიოდად ყალიბდება, მკვიდრდება მარხვისა და თავშეკავების წესები. მარხვა დღესაც სავალდებულოა ნაცრის ოთხშაბათს და დიდ პარასკევს, თავშეკავება — დიდმარხვის ყოველ პარასკევს. ლიტურგიაში დიდმარხვის დროს მონანიების განწყობას ხაზს უსვამს სამოსლის იისფერი ფერი და წირვისას „დიდებისა“ და „ალელუიას“ გამოტოვება. ვატიკანის II კრების მიერ გატარებულმა რეფორმამ, დიდმარხვის პერიოდის მონანიე ხასიათის განმტკიცების გარდა, მის სააღდგომო-სანათლობო ხასიათსაც გაუსვა ხაზი და მოუხმო მორწმუნეებს, უხვად ისაზრდოონ ღმრთის სიტყვით და გულმოდგინედ ილოცონ.

დიეს ირე ნ. Dies irae.

დივალი (Divali) ინდური დღესასწაული, რომელიც ნოემბერში, ახალი წლის დადგომის აღსანიშნავად იმართება. სინათლისა და ქალღმერთ ლაქშმის საპატივცემლოდ მომზადებულ ძღვენთა დღესასწაული. ქალღმერთი ლაქშმი ვიშნუს მდედრობითი სქესის შესაბამისობაა, რომელსაც წარმატება მოაქვს. ის ლამპარით განათებულ ყველა ოჯახს სტუმრობს.

დიკასტერიები ნ. რომის კურია.

დიოცეზი (Diocesi) [ბერძნ. dioíkesis, ნაწარმოები ზმნიდან dioíkein „სახლის მართვა“; შემდეგ ლათინურში დამკვიდრდა dioecesis] „ღმრთის ხალხის ერთი ნაწილი, რომელზე სამწყსო ზრუნვაც ეპისკოპოსს ევალება“ (CD, 11; შდრ. CIC, კან. 369) და “შემოიფარგლება განსაზღვრული ტერიტორიით, იმგვარად, რომ მოიცვას ამ ტერიტორიაზე მოსახლე ყველა მორწმუნე” (CIC, კან. 372). ტერმინი საერო საზოგადოებიდან იქნა ნასესხები: ქრისტეს შობამდე დაახლოებით IV საუკუნეში ამ სიტყვით აღინიშნებოდა ფინანსური ადმინისტრაცია, რომელსაც მოსამართლე განაგებდა, ხოლო რომის იმპერიაში, დიოკლეტიანეს დროს დიოცეზი ვიკარიუსისადმი დაქვემდებარებულ პროვინციათა (თავდაპირველად 12, შემდეგ კი - 15 პროვინციის) ერთობლიობას ეწოდებოდა. ქრისტიანობის საწყის პერიოდში დიოცეზს უწოდებდნენ ეკლესიას (ანტიოქიის ეკლესია, ეფესოს ეკლესია და ა.შ.), რაც შეესაბამება დღევანდელ ცალკეულ ეკლესიას, რომელზეც საუბრობს საეკლესიო კრება (ჩD, 11). სადიოცეზო ეპისკოპოსს ეწოდება „რიგითი“ (ordinario) რადგანაც დიოცეზს ჩვეულებრივი ანუ არა სამოციქულო მემკვიდრეობის ძალით სხვათაგან დელეგირებული ძალაუფლებით განაგებს. ვრცელ დიოცეზებში ეპისკოპოსს შეიძლება ჰყავდეს ერთი ან ორი დამხმარე ეპისკოპოსი. პაპს აქვს ძალაუფლება დააარსოს და გააუქმოს დიოცეზი ან სახე უცვალოს მას.

დიპტიქი (Dittico) [ბერძ. სიტყვიდან díptychos, „ორად მოკეცილი“] ერთმანეთთან სახსრით ანჯამით დაკავშირებული ორი ხის ან სპილოს ძვლის დაფა, მათზე გამოსახული წმიდა ხატებით, რომლებიც ეკლესიებში იფინებოდა. V საუკუნიდან დიპტიქზე თავსდებოდა, აგრეთვე, ჩამონათვალი ეკლესიის მაღალი წოდების ცოცხალი ან გარდაცვლილი პირებისა, რომლებიც, შესაძლოა, წირვის კანონში მოიხსენიებოდნენ. სანათლობო დიპტიქი მონათვლის კანდიდატთა სიას შეიცავდა.

დირექტორიუმი (Direttorio) [ლათ. სიტყვიდან directorium, რომელიც ნაწარმოებია სიტყვიდან director „დირექტორი“] საეკლესიო კალენდარი, რომელიც შეიცავს მითითებებს წირვის აღსრულებასა და ჟამთა ლიტურგიასთან დაკავშირებით. ასევე ეწოდება, აგრეთვე, ღმრთივშეწირული ცხოვრების ინსტიტუციების წესდებათა დამხმარე და გამოყენებით კოდექსს, რომლის ნორმებიც დროის მოთხოვნათა შესაბამისად შეიძლება იქნეს გადახედული და შესწორებული. ამისათვის საკმარისია მთავარი კაპიტულუმის თანხმობა.

დისციპლინატები (Disciplinati) [ლათ. ზმნიდან discere „სწავლა“] ეტიმოლოგიური თვალსაზრისით, ტერმინი მიემართება ყველა ადამიანს, ვინც მონანიების ან ასკეტური მიზნით დისციპლინას იმტკიცებს. უფრო სპეციფიკური და ვიწრო მნიშვნელობით, ისტორიულად აღნიშნავდა XIII საუკუნეში მონანიების მოძრაობათა მიმდევრებსა და მომხრეებს (მათ, აგრეთვე, ეწოდებოდათ ფლაგელანტები, ბატუტები და კაპუჩატები). ამ შემთხვევაში დისციპლინა აღნიშნავდა როგორც მონანიების ხასიათის განსაკუთრებულ დამსჯელ ზომას, ისე საშუალებას, რომლითაც ის ხორციელდებოდა (დრეკადი წკეპლა, ბაწრის მათრახი და სხვა).

დიურნალი (diurnale) [ლათ. სიტყვიდან diurnus] ჟამთა ლიტურგიის მხოლოდ დღის ჟამთა შემცველი ლიტურგიული წიგნი. პირველი ამგვარი წიგნი XV საუკუნეში გამოიცა.

დოგმა (Dogma) [ბერძნ. სიტყვიდან dogma „გადაწყვეტილება“, „მოსაზრება“] უფრო ვიწრო მნიშვნელობით, აღნიშნავს ეკლესიის მიერ ავტორიტეტულად წარმოთქმულ დებულებას, რომელიც მიღებულ უნდა იქნეს როგორც გამოცხადებული ჭეშმარიტება და რომლის უარყოფაც, შესაბამისად, ერესია. ტერმინმა დღევანდელი მნიშვნელობა XVIII საუკუნიდან შეიძინა, ანუ ამ დროიდან აღნიშნავს დებულებას, რომელიც წარმოადგენს გამოცხადების (საღმრთო წერილი და გადმოცემა) ნაწილს ან რომელიც აუცილებელია მის გადმოსაცემად და შესანახად; დოგმას ავრცელებს ეკლესიის მაგისტერიუმი, როგორც ჩვეულებრივი გზით, ისე საგანგებო გამოქვეყნების საშუალებით მსოფლიო კრებებზე ან პაპის ex cathedra გამოსვლების დროს. ამიტომაც დოგმა მუდამ გამოცხადებასა და მაგისტერიუმს ემყარება.

დოგმატიკა (Dogmatica) ტერმინი მიემართება თეოლოგიას და არის სინონიმი სისტემატური თეოლოგიისა, რომელიც სარწმუნოებასთან დაკავშირებული ყველა საკითხის კვლევისა და გაღრმავებისაკენ მიმართული დისციპლინაა.

დოკეტიზმი (Docetismo) [ბერძ. ზმნიდან dokéin „მოჩვენება“] უფრო მეტად ქრისტიანობის პირველი საუკუნეებისათვის დამახასიათებელი ერეტიკული თეოლოგიური ტენდენცია, ვიდრე ნამდვილი მონოფიზიტური ერესი, რომლის თანახმადაც იესო ქრისტეს მხოლოდ მოჩვენებითი სხეული ჰქონდა, რადგანაც იგი ბოლომდე და მთლიანად ღმერთად დარჩა. ეს თეორია აუბრალოებდა ქრისტეს ადამიანურობას, ტანჯვასა და სიკვდილს და ისინიც უბრალო მოჩვენებითობამდე დაჰყავდა. ამ ტენდენციის პირველი ნიშნები უკვე ახალ აღთქმაშია დამოწმებული (შდრ. 1 იოან. 4:2; 2 იოან. 7), მისი ყველაზე გამოჩენილი წარმომადგენლები იყვნენ: სვიმეონ მოგვი, ბასილიდე, გნოსტიკოსები (ნ. გნოსტიციზმი), განსაკუთრებით — ვალენტინელნი, მანიქეველნი (ნ. მანიქეველობა) და სხვა.

დოლჩინოელნი (Dolciniani) ერეტიკოს ფრა დოლჩინოს (1250-1307) მიმდევრები, რომლებიც „სული წმიდის მეფობის ხანის“ დადგომას ელოდნენ. „მოციქულ ძმებად“ ან უბრალოდ „მოციქულებად“ წოდებული დოლჩინოელნი სასტიკად აკრიტიკებდნენ ეკლესიას.

დომინიკელნი (Domenicani/e) მქადაგებელ მონაზონთა ორდენის წევრები (Ordo Fratrum Praedicatorum), რომელიც წმიდა დომინიკე გუზმანმა (†1221) დააარსა ქადაგების მეშვეობით ქრისტიანი ხალხის სულიერი სიმწირის აღმოფხვრისა და ალბიგოელთა ერესის წინააღმდეგ ბრძოლის მიზნით. 1216 წელს პაპმა ჰონორიუს III-მ ოფიციალურად აღიარა წმიდა ავგუსტინესეულ წესდებაზე დაფუძნებული დომინიკელთა ორდენი, მომდევნო წელს კი მის წევრებს მათი საგანგებო მოწოდების გამომხატველი „მქადაგებელთა“ წოდება დაუდგინა. ამ მისიისათვის დომინიკელი მოწესენი ღმრთის სიტყვის საფუძვლიანი შესწავლით ემზადებოდნენ, მისიის განხორციელება კი გამოიხატებოდა მათ მიერ ამ სიტყვის დაუღალავი ქადაგებით ყველას და, განსაკუთრებით, უკიდურესად გაჭირვებულთა სამსახურში. დომინიკელთა საფუძვლიანი ცოდნის დასტურია ის ფაქტი, რომ მათ სწრაფად დაიკავეს პარიზის უნივერსიტეტის პრესტიჟული თეოლოგიის კათედრა (სადაც ასწავლიდნენ ალბერტ დიდი და თომა აკვინელი) და ბოლონიის უნივერსიტეტის საეკლესიო სამართლის კათედრა. ამასთან, მათ მიიღეს ინკვიზიციის ტრიბუნალთა მართვის უფლება, სადაც ცალკეულმა დომინიკელებმა არასახარბიელო როლი შეასრულეს, ხოლო XIV საუკუნიდან მოიპოვეს პაპის თეოლოგიური მრჩეველის თანამდებობის დაკავების უფლება (maestro del Sacro Palazzo). დომინიკელთა ორდენმა უეჭველად დიდი წვლილი შეიტანა შუა საუკუნეთა თეოლოგიური მეცნიერების განვითარებაში (ნ. სქოლასტიკა). საკმაოდ ნაყოფიერი იყო, აგრეთვე, მათი მისიონერული საქმიანობა. წმიდა დომინიკემ დააარსა მეორე ორდენი (განდეგილ დომინიკელ მონაზონთა ორდენი). მონაზვნებს ლოცვითა და მონანიებით უნდა შეეწყოთ ხელი დომინიკელთა მისიისათვის. მოგვიანებით დომინიკელთა მესამე ორდენიც აღმოცენდა. ამჟამად დომინიკელთა ორდენი მთელ მსოფლიოში არსებული 42 პროვინციისა და დაახლოებით 7500 წევრისაგან შედგება.

დომუსი (დუომო) (Duomo) [ლათ. სიტყვიდან domus (domini) „(უფლის) სახლი“] ასე ეწოდებოდა ადგილობრივი ეკლესიის დამაარსებლის სამყოფელს. შემდეგ ეს სახელი თავად ტაძარსაც მიენიჭა. როდესაც დუომო საეპისკოპოსო სამყოფელს ემთხვევა, მას საკათედრო ტაძარს უწოდებენ.

დონ (Don) [არქაული სიტყვიდან donno, მომდინარეობს სიტყვიდან domnus, და სინკოპირებული ფორმაა ლათ. სიტყვისა dominus „უფალი“] სახელს წამძღვარებული საპატიო წოდება, რომლითაც მღვდელმსახურებს მიმართავენ. გამოიყენება არამხოლოდ საეკლესიო წრეებში.

დონატიზმი (Donatismo) ჩრდილოეთ აფრიკაში IV საუკუნეში გავრცელებული სქიზმატური მოძრაობა, რომლის სახელწოდებაც კართაგენის ეპისკოპოს დონატოსის სახელიდან მომდინარეობს. დონატოსმა რომის ეკლესიისადმი დაპირისპირებული ქრისტიანული ეკლესიის დაფუძნება სცადა. უთანხმოების საფუძვლად „დაცემულთა“ საკითხი იქცა. საუბარია პირებზე, რომლებმაც ქრისტიანული სარწმუნოების დევნის პერიოდში ზეწოლას ვერ გაუძლეს და რწმენა უარყვეს ან წარმართებს წმიდა წიგნები გადასცეს (ამ პირებს უწოდებდნენ traditores, ზმნიდან tradere „ჩაბარება“. დონატისტები ეწინააღმდეგებოდნენ „დაცემულთა“ (რომელთა შორისაც ეპისკოპოსები და სასულიერო პირებიც იყვნენ) ეკლესიის წიაღში ხელახლა მიღებას, რადგანაც მიიჩნევდნენ, რომ ნათლობისა და წმიდა მღვდლობის ქმედითობა მათ აღმსრულებელ და აღმვლენელ პირთა ღირსებაზეც იყო დამოკიდებული. არლის საეკლესიო კრებისა (314) და იმპერატორ კონსტანტინეს (316) ჩარევის მიუხედავად, დონატიზმმა მისი დამაარსებლის სიკვდილის შემდეგაც (355) განაგრძო არსებობა და გავრცელება, რაც სოციალური და პოლიტიკური მიზეზებითაც იყო განპირობებული. დონატიზმის ერთ-ერთი უსასტიკესი მოწინააღმდეგე იყო წმიდა ავგუსტინე. დონატისტთა მოძრაობამ ვანდალთა მიერ ჩრდილოეთ აფრიკის დაპყრობის (430) შემდეგ შეწყვიტა არსებობა.

დოქსა ნ. დიდება.

დოქსოლოგია (Dossologia) [ბერძ. სიტყვიდან dóxa „დიდება“, + logos „საუბარი“] ლიტურგიაში ტერმინი მამა ღმრთის, ქრისტეს ან წმიდა სამების სადიდებელ ფორმულას აღნიშნავს. მაგალითად, ევქარისტიული ლოცვა დოქსოლოგიით სრულდება: „ქრისტესთვის, ქრისტესთან ერთად, ქრისტეში“. მცირე დოქსოლოგია ეწოდება მამა ღმრთის სადიდებელს, დიდი დოქსოლოგია კი წირვის სადიდებელს.

დრუზები (Drusi) ლიბანში, სირიასა და ისრაელში მცხოვრები, ძირითადად მიწათმოქმედებითა და მეცხოველეობით დაკავებული ხალხი, რომელიც რელიგიურ სექტას წარმოადგენს. მათი სახელწოდება სექტის ერთ-ერთი დამაარსებლის, ალ-დარაზის სახელიდან მომდინარეობს. სპარს ჰამზა იბნ ალისთან ერთად XI საუკუნის დასაწყისში მან საფუძველი ჩაუყარა ეზოტერული ხასიათის სექტას, რომელიც თავდაცვის მიზნით თვითჩაკეტილობას მიმართავს. დრუზებს დღესაც ახასიათებს ფეოდალური ტიპის წყობა, სადაც ძალაუფლება მცირერიცხოვან ძლევამოსილ ოჯახთა ხელშია მოქცეული.

დუომო ნ. დომუსი.

დღეობა (Onomastico) [ბერძ. onomastikós „დასახელებისთვის განსაზღვრული“, სიტყვიდან onomázein „დასახელება“] დღე, როდესაც ეკლესია საზეიმოდ აღნიშნავს იმ წმიდანის ხსენებას, ვის სახელსაც მავანი ატარებს.

დღესასწაული (Festa) [ლათ. festa, საშუალო სქესის მრავლობითი რიცხვის ფორმა, შესატყვისი სიტყვისა festus (dies) „სადღესასწაულო, საზეიმო, წმიდა (დღე)“] ქრისტიანთათვის დღესასწაულის მიზეზი ქრისტეს მოვლენაა, რომლის აღნიშვნიდანაც იღებს დასაბამს ყველა ქრისტიანული დღესასწაული, დაწყებული აღდგომის დღესასწაულიდან, რომელიც ლიტურგიული წლის მთავარი მოვლენაა. აღდგომის საიდუმლოება აღინიშნება ყოველ კვირადღეს, უწინარეს სადღესასწაულო დღეს, რომელიც, სამოციქულო ტრადიციის თანახმად, მთელ ეკლესიაში უნდა იქნეს დაცული. უნდა აღინიშნოს, აგრეთვე, სხვა სადღესასწაულო დღეები, როგორებიცაა: უფლის შობა, ნათლისღება, უფლის ამაღლება, ქრისტეს უწმიდესი სხეულისა და სისხლის დღესასწაული, ღმრთის წმიდა მშობელ მარიამის დღესასწაული, მისი უბიწო ჩასახვისა და აღყვანების დღესასწაული, წმიდა იოსების, წმიდანების პეტრესა და პავლეს, ყველაწმიდას დღესასწაულები (CIC, კან. 1246, ნაწ. 1). ამ დღეებსა და კვირადღეს მორწმუნეები ვალდებულნი არიან, მონაწილეობა მიიღონ ევქარისტიაში, თავი აარიდონ მუშაობასა და სხვა საქმიანობას, რომელიც მათ ღმრთის კულტისაგან ააცდენს, საზეიმო დღის სიხარულს აფერხებს და გონებისა და სხეულისათვის აუცილებელ დასვენებას უშლის ხელს (CIC, კან. 1247).

ებიონიტები (Ebioniti) [ებრ. სიტყვიდან ebjônîm „ღარიბები“] იუდეურ-ქრისტიანული ჰეტეროდოქსული მიმდინარეობის წევრები, რომლებიც ღატაკი ცხოვრების წესს მისდევდნენ. გავრცელებულნი იყვნენ 70 წლის შემდეგ, პალესტინაში, სირიასა და ეგვიპტეში. ებიონიტებს არ სწამდათ ქრისტეს ღმრთაებრიობა და არ აღიარებდნენ წმიდა პავლეს წერილებს, ვისაც განდგომილად მიიჩნევდნენ.

ებრაელები (Ebrei) ეთნიკური ჯგუფი, რომელიც ყებერის ხაზით სემისგან იღებს დასაბამს (დაბ. 10). ეგვიპტელთა, ფილისტემელთა და უცხოელთაგან განსასხვავებლად, ბიბლიაში მათ ებრაელები ეწოდათ. სემიტური წარმოშობის ეს ხალხი ქრისტეს შობამდე XVIII საუკუნეში (ნ. პატრიარქთა ხანა) პალესტინაში დამკვიდრდა და ქრისტეს შობამდე XIII საუკუნიდან (ნ. გამოსვლა) ფართოდ გავრცელდა მის ტერიტორიაზე. ებრაელ ხალხს მრავალი განსაცდელი ხვდა წილად, მათ შორის იერუსალემის დანგრევა (ქრისტეს შობიდან 70 წელი). ებრაელი ხალხი არა იმდენად რასობრივი, რამდენადაც კულტურულ-რელიგიური ნიშნებით გამოირჩევა, რადგან ის საკუთარ თავს იაჰვეს, ისრაელის ღმრთის, მიერ რჩეულ ხალხად მიიჩნევს (შდრ. გამ. 3:18; 5:3). ისრაელი კიდევ ერთი დამკვიდრებული სახელია ებრაელებისა, ვისი გენეტიკური კოდიც ძველ აღთქმაშია დამკვიდრებული. იერემიას შემდეგ სახელი ებრაელები არქაულად მიიჩნევა და მას ტერმინი იუდეველნი ცვლის. ბაბილონიდან გაძევებამდე (ქრისტეს შობამდე VI ს.) ებრაელი ხალხის ენა ებრაული იყო. შემდგომში ებრაული სწავლულთა და კულტის მსახურთა ენად დარჩა, ხალხის სასაუბრო ენად კი არამეული დამკვიდრდა. ამ ენაზე საუბრობდა, აგრეთვე, იესო. ისრაელის დღევანდელ სახელმწიფოში გავრცელებულია თანამედროვე ებრაული ენა, რომელსაც ივრიტი ეწოდება.

ებრაელთა მიმართ წერილი (Ebbrei, lettera agli) ნ. პავლეს წერილები.

ებრაული ენა (Ebraico) ნ. ებრაელები; ბიბლიის ენები.

ეგზეგეტიკა (Esegesi) [ბერძ. exégesis (ზმნიდან exegheistai „გაძღოლა“), სიტყვასიტყვით, „განმარტებით დაწყება“, მაშასადამე, „განმარტება“] ტექსტის, განსაკუთრებით — ბიბლიური ან იურიდიული ტექსტის, განმარტება. ბიბლიასთან მიმართებაში აღნიშნავს თეოლოგიურ დისციპლინას, რომელიც განმარტავს წმიდ საღმრთო წერილს ყველა იმ სამეცნიერო მეთოდის გამოყენებით, რომლებიც ტექსტის მართებული განმარტებისთვისაა აუცილებელი. ეგზეგეტიკის, როგორც თეოლოგიური დისციპლინის, დახასიათება მიგვანიშნებს, რომ განმარტებისას ყურადღება ექცევა არა მხოლოდ სამეცნიერო ხასიათის მოთხოვნილებებს, არამედ, აგრეთვე, გამოცხადებულ ჭეშმარიტებასა და მის საკითხებს. იმ წესთა სისტემატური ერთობლიობა, რომელთაც ეგზეგეტიკა უნდა დაექვემდებაროს, ჰერმენევტიკას შეადგენს. ქრისტიანულ ეგზეგეტიკას დიდი ხნის ისტორია აქვს. სამოციქულო მამები (I საუკუნის დასასრული და II საუკუნის დასაწყისი), მიუხედავად იმისა, რომ მათ სრულყოფილი კომენტარები არ დაუწერიათ, ძველი აღთქმის ნაწყვეტების ციტირებისას ხშირად მათ საკუთარ განმარტებებსაც ურთავდნენ. III-IV საუკუნეებში უკვე ნამდვილი ეგზეგეტიკური სკოლები არსებობდა, მაგალითად, ალექსანდრიისა (კლემენტე ალექსანდრიელი, ორიგენე) და ანტიოქიის (იოანე ოქროპირი, თევდორე მოფსუესტა) სკოლები. თანამედროვე სამყაროში ბიბლიის შესწავლას ხელი შეუწყო აგრეთვე ვატიკანის II კრებისა და ეკლესიის ცალკეული მნიშვნელოვანი დოკუმენტების გამოქვეყნებამ. კერძოდ, ვატიკანის II კრების დადგენილება Dei Verbum (1965) ეგზეგეტიკური კვლევების წახალისებისა და ხელშეწყობის დიდი მუხტის მატარებელია.

ეგზეგეტიკოსი (Esegeta) [ბერძ. exegetés] პიროვნება, რომელიც ეგზეგეტიკას, ღმრთის სიტყვის შესწავლას უძღვნის თავს.

ედემი (Eden) [ებრ. „სიამეთა ბაღი“] ბიბლიური აღნიშვნა მიწიერი სამოთხისა, სადაც, ბიბლიის თანახმად, ჩვენი შორეული წინაპრები ცხოვრებდნენ (დაბ. 2:8).

ევანგელიზაცია (Evangelizzazione) [ბერძ. ზმნიდან euanghelízein „სახარების ქადაგება“] ფართო მნიშვნელობით, სახარების ქადაგება — რთული და დინამიკური რეალობა (EN, 17) — პავლე VI-ის მიერ Evangelii nuntiandi-ში მოცემული განსაზღვრების თანახმად (EN, 24), არის „კაცობრიობის განახლება, დამოწმება, მკაფიო გამოცხადება, გულით მიმხრობა, საკრებულოში [= ეკლესიაში] შესვლა, ნიშანთა [=საიდუმლოთა] მიღება, მოციქულობის წამოწყებანი“. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სახარების ქადაგება ქრისტეს საყოველთაო მისიონერული მანდატის განხორციელებაა: „წადით... მოიმოწაფეთ ყველა ხალხი, მონათლეთ ისინი...“ (მათ. 28:19).

ევანგელიზმი (Evangelismo) ტერმინი აღნიშნავს სხვადასხვა ისტორიულ მიმდინარეობებს, მათ შორის, XVI საუკუნის კათოლიკური რეფორმის მოძრაობას, რომლის ძირეულ ასპექტსაც უსვამს ხაზს: ესაა ქრისტიანული ცხოვრების რეფორმა, განხორციელებული სახარებისეული სულისკვეთებისკენ მიბრუნების მეშვეობით. ქრონოლოგიურად ტრიდენტის კრებამდე ეს კათოლიკური რეფორმის უკანასკნელი მცდელობა იყო, რომელიც რეფორმათა კათოლიკე ეკლესიის წიაღში გატარების ხაზს აგრძელებდა. ევანგელიზმი ახალი ღმრთისმოსაობიდან იღებს სათავეს, მის მიზანს კი ქრისტიანული უწყების შინაგანი გათავისება და რელიგიურობის გარეგნული ნიშნებისაგან (წმიდანთა, რელიკვიათა თაყვანისცემა და სხვ.) გათავისუფლება წარმოადგენდა, რათა ქრისტიანობა მხოლოდ იესო ქრისტეს პიროვნებისა და მისი მსხვერპლშეწირვის მხსნელ მნიშვნელობაზე ყოფილიყო კონცენტრირებული. გარდა ამისა, ევანგელიზმი თეოლოგიისაგან ფილოსოფიურ „გამიჯნულობათა“ გაქრობას მოითხოვდა, მხოლოდ სახარებისეულ გამჭვირვალობაში ჩაძირვის მიზნით.

ევანგელისტები (Evangelici) [ლათ. evangelicus] ლუთერი და XVI საუკუნის სხვა რეფორმატორები ამ ტერმინით ლუთერელობის, კალვინელობისა და ანგლიკანობის მიმდევრებს აღნიშნავდნენ. ამ კონტექსტში ტერმინს საკამათო მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგანაც ის თითქოს ერთგვარად ხაზს უსვამდა ამ მიმდინარეობათა წევრების კათოლიკეებთან შედარებით სახარებისადმი (ევანგელე) უფრო მეტ ერთგულებას.

ევდემონიზმი (Eudemonismo) [ბერძ. eudaimonismós (სიტყვიდან eudáimon „კეთილი გენია“)] ზნეობრივი სწავლება, რომელიც პირადსა თუ საზოგადოებრივ ბედნიერებაში ხედავს ზნეობრიობის (ანუ სიკეთის) მიზანსა და არსს. ტერმინი განსხვავებულ მნიშვნელობებს იძენს იმისდა მიხედვით, თუ როგორ განვმარტავთ ბედნიერებას. თუ ბედნიერებას სუფთა ინდივიდუალური სიამოვნების მნიშვნელობით განვიხილავთ, ევდემონიზმი ჰედონიზმის მნიშვნელობას იძენს, ხოლო თუ ბედნიერება საზოგადოებრივი კეთილდღეობის ან კერძო თუ საზოგადო ინტერესის ცნებებთან იგივდება, ევდემონიზმი უტილიტარიზმის სინონიმად გვევლინება.

ევლოგია (Eulogia) [ბერძ. euloghía „კურთხევა“] კურთხევის ლოცვა. I საუკუნეში წარმოადგენდა ევქარისტიის სინონიმს. შემდგომში აღნიშნავდა ევქარისტიული მსხვერპლშეწირვისთვის მორწმუნეთა მიერ შეწირულ პურს. ამ ნაკურთხი პურის გამოუყენებელი ნაწილი ძმური თანაზიარების ნიშნად ურიგდებოდა იმათ, ვინც ზიარება ვერ მიიღო ან კათაკმეველებს (ვისაც ჯერ არ ჰქონდა ზიარების მიღების უფლება). კიდევ უფრო მოგვიანებით ტერმინი აღნიშნავდა ეპისკოპოსის ან მღვდელმსახურის მიერ ნაკურთხ ნებისმიერ საკვებს ან ძღვენს, რომელსაც მღვდელმსახური თავის ეპისკოპოსს მიართმევდა მისი მონახულებისას. დღეს ტერმინს მხოლოდ მართლმადიდებლები ხმარობენ მორწმუნეთათვის დარიგებული ნაკურთხი პურის მნიშვნელობით.

ევნომიელნი (Eunomiani) არიელი ერეტიკოსის ევნომიოსის (IV ს.) მიმდევარნი. ეწოდებოდათ აგრეთვე ანომოელნი, რადგანაც ეწინააღმდეგებოდნენ ნიკეის კრების (325) მიერ მოცემულ სამების განსაზღვრებას და იცავდნენ თეზისს, რომლის თანახმადაც, ძე მამა ღმრთისგან სრულიად „განსხვავებულია“ (ბერძ. anómoios), რადგანაც მამა შემოქმედი იყო, ძე კი - ქმნილება. იმპერატორებმა გრაციანემ და თევდოსიმ ევნომიელებს გაერთიანებად ჩამოყალიბების ნება არ დართეს.

ევტიქიელნი (Eutichiani) ნ. მონოფიზიტები.

ევქარისტია (Eucaristia) [ბერძ. eucharistía (სიტყვიდან eucharistéin „მადლიერების გამოხატვა“, „მადლობის თქმა“), „მადლობის გადახდა“] საიდუმლო, რომელიც იესომ საიდუმლო სერობისას დააწესა, როცა პასექის სერობაზე მოწაფეებს ახალი და მარადიული აღთქმის ნიშნად შესთავაზა პური და ღვინო როგორც თავისი ხორცი და სისხლი. საუკუნეთა მანძილზე ამ საიდუმლოს სხვადასხვა სახელით მოიხსენიებდნენ: უფლის სერობა (1კორ. 11:19), პურის გატეხა (ლუკ. 24:35; საქ. 2:42.46...), შეწირულობა, მსხვერპლშეწირვა, მოსახსენიებელი, წირვა და ევქარისტია. ახალ აღთქმაში ევქარისტიის დაფუძნების ოთხი ამბავია მოთხრობილი: მათ. 16:26-28; მარკ. 14:22-24; ლუკ. 22:19- 20; 1 კორ. 11:23-25, რომლებიც ეკლესიის ცხოვრებაში ევქარისტიის მნიშვნელობასა და ცენტრალურობას ამოწმებენ. ეკლესია აღასრულებს ევქარისტიას, როგორც “მადლობისა და ქების მიძღვნას მამა ღმრთისადმი, როგორც ქრისტეს მსხვერპლშეწირვისა და მისი სხეულის სახსოვარს, როგორც ქრისტეს თანასწრებას მისი სიტყვისა და სულის ძლიერების ძალით“ (CCC, 1358). ევქარისტიის არსებითი ნიშნებია პური და ღვინო, რომლებშიც კურთხევის მეშვეობით ხდება ქრისტეს სხეულისა და სისხლის ტრანსსუბსტანციაცია (გარდასახვა). წმიდა ნაწილებში ქრისტე წარმოდგება ჭეშმარიტად, ნამდვილად და არსებითად, ამიტომაც წმიდა ნაწილებს თაყვანისცემის კულტის მეშვეობით უნდა მიეგოს პატივი. ყველა ქრისტიანმა უნდა მიიღოს მონაწილეობა საკვირაო ევქარისტიულ მსახურებაში და შეძლებისდაგვარად მიიღოს ზიარება. ევქარისტია შედგება წმიდა სიტყვის ლიტურგიისა და ევქარისტიული ლიტურგიისაგან, დასაწყისში შესავალი, დასასრულს კი - დასკვნითი წესების თანხლებით. ღმრთის სიტყვის ლიტურგია მოიცავს საღმრთო წერილის კითხვას, მღვდელმსახურის ქადაგებას, სარწმუნოების აღსარებასა და მორწმუნეთა ლოცვას. ევქარისტიული ლიტურგია იწყება პურისა და ღვინის შეწირვით, მას მოსდევს ეგრეთ წოდებული ევქარისტიული ლოცვა, რის შემდეგაც აღევლინება „მამაო ჩვენო“ და გაიცემა ზიარება.

ევქარისტიის გამობრძანება (Esposizione del Santissimo Sacramento) [ლათ. expositio, ნაწარმოებია ზმნიდან exponere „წარდგენა“] წესი, რომლის დროსაც ევქარისიტიას სანაწილით ან მონსტრაციით მორწმუნეთა წინაშე გამოაბრძანებენ მისი თაყვანისცემის მიზნით (CIC, კან. 941). სასურველია, ეკლესიებსა და ორატორიუმებში წელიწადში თუნდაც ერთი საზეიმო გამობრძანება ჩატარდეს, მის შემდეგ კი - კურთხევა. ეს წესი XIV საუკუნიდან მომდინარეობს და უკავშირდება უფლის სხეულის დღესასწაულს, რომლის დროსაც წმიდა ნაწილებს მსვლელობით ქალაქის ქუჩებში დაატარებენ (CIC, კან. 944).

ევქარისტიის შებრძანება (Reposizione (del SS.mo)) [ლათ. repositio] ტერმინი აღნიშნავს წესს, რომლის თანხლებითაც საზეიმო გამობრძანების შემდეგ წმიდა ევქარისტია ხელახლა თავსდება ტაბერნაკულუმში. კერძოდ, საუბარია წესზე, რომელიც აღსრულდება დიდ ხუთშაბათს წირვის In coena Domini შემდეგ, როდესაც კაპელაში ათავსებენ ნაკურთხ ჰოსტიას, რომელთა მეშვეობითაც მორწმუნეები ეზიარებიან დიდი პარასკევის ლიტურგიის დროს.

ევქარისტიული კონგრესი (Congresso eucaristico) ეროვნული ან საერთაშორისო დონის სიმპოზიუმი, რომელიც მიზნად ისახავს ევქარისტიის მსახურებისა და კულტის გააქტიურებას და მასთან დაკავშირებულ პრობლემათა კვლევის ხელშეწყობას. კონგრესის იდეა ეკუთვნის ფრანგ ე. ტემიზიეს. პირველი ევქარისტიული კონგრესი 1881 წელს ქალაქ ლილში ჩატარდა.

ევქარისტიული ლოცვა (Preghiera eucaristica) ლოცვა, რომელსაც მღვდელმსახური წირვის ძირითად ნაწილში აღავლენს და რომლის კულმინაციასაც წარმოადგენს პურისა და ღვინის კურთხევა. ის იწყებაN პრეფაციოდან და გრძელდება „მამაო ჩვენო“-მდე და საიდუმლო სერობისას იესოს მიერ ნათქვამს უკვდავყოფს. ევქარისტიული ლოცვა მიემართება მამა ღმერთს, რომელმაც ქრისტეს სიკვდილითა და მკვდრეთით აღდგომით ცოდვის ბორკილთაგან იხსნა ადამიანი და თავის ნადიმზე უხმო მას. ლოცვას შემდეგი სტრუქტურული წყობა აქვს: პრეფაქციო, სული წმიდის მოხმობა (ეპიკლეზა), ევქარისტიის დაარსების ამბავი, რომლის თხრობასაც შეკრებილთა შეპასუხება ახლავს თან, ქრისტეს მსხვერპლშეწირვის უკვდავყოფა (ანამნეზა), შუამდგომლობები და დასკვნითი დოქსოლოგია (შდრ. CCC, 1352). ლიტურგიული რეფორმის შედეგად დამკვიდრდა სამი ახალი ევქარისტიული ლოცვა, რომლებიც შეიძლება ჩაენაცვლოს ტრადიციულ „რომაულ“ კანონს. შემდგომი განვითარების პროცესში ცალკეულმა ეკლესიებმა სხვა ევქარისტიული ლოცვებიც ჩამოაყალიბეს: მეხუთე ევქარისტიული ლოცვა და შერიგების ევქარისტიული ლოცვები.

ევქარისტიული სახეობანი (Specie eucaristiche) [ლათ. species „გარეგნული იერი“, „გარეგნული თვისებები“] გამოთქმა აღნიშნავს პურისა და ღვინის თვისებებს (=აქციდენტებს), რომლებიც კურთხევისა და ტრანსსუბსტანციაციის შემდეგაც უცვლელი რჩება, ხოლო მათი სუბსტანცია ქრისტეს სხეულად და სისხლად იქცევა.

ევქოლოგია (Eucologia) [ბერძ. euché „ლოცვა“ + lógos „საუბარი“] მეცნიერება, რომელიც შეისწავლის ლოცვებს და წესებს, რომელთა მიხედვითაც ისინი წარმოითქმება. უფრო განზოგადოებული მნიშვნელობით, ტერმინი ლიტურგიულ წიგნებსა თუ ფორმულარში შესულ ლოცვათა ერთობლიობას აღნიშნავს.

ეზოტერიზმი (Esoterismo) [ნაწარმოებია ზედსართავიდან esoterikós, „შიდა“, აქვს სიტყვა exoterikós, „გარე“-ს, საპირისპირო მნიშვნელობა] საიდუმლო ხასიათის სწავლება ან სწავლებათა ერთობლიობა. საიდუმლოებრივი ხასიათი შეიძლება განპირობებული იყოს იმ ფაქტით, რომ სამყაროს საიდუმლოებანი შეუცნობელია, ან მოსაზრებით, რომ სწავლების შინაარსი და წესები გაუნდობელთათვის არ უნდა გახდეს ცნობილი.

ეზრას წიგნი (Esdra, libro di) ბიბლიის ისტორიული წიგნი, რომელიც ბაბილონიდან განდევნის შემდეგ იუდაური საკრებულოს აღდგენის შესახებ მოგვითხრობს. ებრაულ ბიბლიასა და სეპტუაგინტას თარგმანში ეს წიგნი ნეემიას წიგნთან ერთად ერთიან ლიტერატურულ ერთეულს წარმოადგენდა. მათი დაცალკევება ქრისტიანულ ხანაში მოხდა. წიგნის ავტორობა მიეწერება ებრაელ მემატიანესა და მღვდელმსახურს, ეზრას და ის ქრისტეს შობამდე დაახლოებით 300 წელს დაიწერა. ეზრას წიგნი ორ ნაწილადაა დაყოფილი. პირველი, ეზრ.1- 6, მეფე კიროსის ნებართვის წყალობით ბაბილონიდან პირველი დევნილების დაბრუნების შესახებ მოგვითხობს. იუდაიზმის მოწინააღმდეგეთა და ადგილობრივი ხელმძღვანელობის მიერ შექმნილი სირთულეების მიუხედავად, ტაძრის ადგილას მოხერხდა საკურთხევლის დადგმა მსხვერპლშეწირვათა განსახორციელებლად. მეორე ნაწილში ეზრ. 7-10 ეზრას მოღვაწეობაა აღწერილი. ეზრამ სპარსეთის მეფის, ართახშასაგან მიიღო ოფიციალური დავალება, გამგზავრებულიყო იერუსალემს რადიკალური რეფორმის ჩასატარებლად, განსაკუთრებით, ქორწინებათა აღსრულებასთან დაკავშირებით. ზოგჯერ ნეემიას წიგნს ეზრას მეორე წიგნსაც უწოდებენ (იმ მიზეზით, რომ ის მის გაგრძელებას წარმოადგენს). ეზრას მესამე წიგნი აპოკრიფია, ის სხვადასხვა კანონიკურ ნაწერთა ნაწყვეტების კრებულს წარმოადგენს. უფრო ცნობილია ეზრას მეოთხე წიგნი, აგრეთვე აპოკრიფი, იუდაური აპოკალიფსური მწერლობის მარგალიტი.

ეთიკა (Etica) [ბერძ. êthos „ზნე-ჩვევა“] მეცნიერება, რომელიც იკვლევს, თუ როგორი უნდა იყოს ადამიანის პრაქტიკული ქცევა სიკეთისა და ბოროტების ორი ცნების წინაშე. ეთიკის საგანია როგორც თავისთავად ადამიანური აქტივობა, ისე იმ კრიტერიუმთა ძიება, რომელთა მეშვეობითაც უნდა მოხდეს ადამიანის ქცევის შეფასება. წმიდა თომა უბრუნდება „ადამიანის მიზანი“ — ღმრთის არისტოტელესეულ იდეებს და მათზე დაყრდნობით ამ მიზნის მიღწევის პირობად ასახელებს არა მხოლოდ ზნეობრივ და ინტელექტუალურ, არამედ აგრეთვე თეოლოგიურ სათნოებებსაც (ნ. სარწმუნოება; იმედი; სიყვარული).

ეთიოპიის ეკლესია (Etiopica, Chiesa) წარმოადგენს ალექსანდრიული წესის ორ შტოთაგან ერთ-ერთს. დარსებიდან 1949 წლამდე ექვემდებარებოდა ალექსანდრიის ეკლესიას და თანაზიარებაში იყო მასთან. ეთიოპიაში ქრისტიანობა დაახლოებით 320 წელს გავრცელდა ორი სირიელი ერისკაცის - ესედიოსისა და ფრუმენციოსის - წყალობით. ალექსანდრიის პატრიარქის, ათანასეს მიერ კურთხეული ეს უკანასკნელი ეთიოპიის პირველი ეპისკოპოსი (აბუნა) გახდა. როდესაც ეგვიპტის კოპტურმა ეკლესიამ მონოფიზიტობა მიიღო, ეთიოპიის ეკლესიამ მის მაგალითს მიბაძა. ეთიოპიელი ხალხის მოქცევა სირიელმა მონაზვნებმა განახორციელეს (V-VI სს.). მათ მრავალი მონასტერი ააგეს და ახალი აღთქმა თარგმნეს ეთიოპურად. 1950 წლიდან ეთიოპიის ეკლესია ავტოკეფალურია, 1959 წლიდან კი საპატრიარქოს წარმოადგენს და ალექსანდრიის ეკლესიის მხოლოდ საპატიო პრიმატს აღიარებს. ალექსანდრიულ-ეთიოპიური წესის კათოლიკეებს, რომლებსაც ვატიკანში ეთიოპიური კოლეგიუმი აქვთ, 1961 წლიდან მიტროპოლიტი ჰყავთ.

ეკლესია (Chiesa) [ბერძ. ekklesía (ამ სიტყვით ითარგმნა სეპტუაგინტაში ებრ. qahal) „ხალხის შეკრება“, შემდეგ ლათინურში დამკვიდრდა ecclésia] ა) ახალ აღთქმაში ესაა ღმრთის ხალხი, ახალი კავშირის ხალხი, ქრისტიანთა საზოგადოება. წმიდა პავლე განსაზღვრავს ეკლესიას, როგორც „ქრისტეს სხეულს“ (კოლ 1:24; ეფეს. 1:23), ამიტომაც ის ადამიანთა ხსნის უმთავრესი ადგილია. ეკლესიას ოთხი სახასიათო ნიშანი აქვს: ერთიანობა, სიწმიდე, კათოლიკობა და სამოციქულოობა. ისინი საზეიმოდ გამოცხადდა ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლოს მიერ (ნ. მრწამსი). ეკლესია სული წმიდის გარდამოსვლის დღეს აღმოცენდა და მას შემდეგ სული წმიდის წყალობით უცვლელად ინარჩუნებს თავის ბუნებასა და დანიშნულებას. კათოლიკე ეკლესიაზე სასაუბროდ შემდეგი არსებითი ელემენტებია საჭირო: 1) ნათლობა, რომელიც აყალიბებს მორწმუნეებსა და ღმრთის ხალხს; 2) მორწმუნეთა ორგანული დიფერენციაცია სული წმიდის მიერ ბოძებულ სხვადასხვა იერარქიულ და ქარიზმატულ ნიჭთა შესაბამისად; 3) ხილული ეკლესიის მთლიანი მოწყობისა და მასში არსებულ ხსნის ყველა საშუალების მიღება, რომელთაგანაც სახარების კითხვა და ევქარისტიის აღსრულება გამოირჩევა; 4) ქრისტესთან ერთიანობა ხილულ ეკლესიაში რწმენის აღსარების, საიდუმლოთა, საეკლესიო მმართველობისა და თანაზიარების ვალდებულებათა მეშვეობით; 5) უზენაესი პონტიფექსისა და ეპისკოპოსთა მმართველობა. კათოლიკე, ანუ საეკლესიო თანაზიარება სამ დონეზე ხორციელდება: საყოველთაო ეკლესია: ესაა მთელი ღმრთის ხალხი, ანუ ერთიანობა ყველა მონათლული ადამიანისა, რომელნიც „სარწმუნოების აღსარების, საიდუმლოთა და საეკლესიო მმართველობის ვალდებულებათა მეშვეობით“ არიან შეკავშირებულნი სრულ თანაზიარებაში (CIC, კან. 205); ცალკეული ეკლესია: ესაა ღმრთის ხალხის ნაწილი, „რომელშიც ნამდვილადაა წარმოდგენილი და მოქმედი ერთი, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია“ (CIC, კან. 369, შდრ. LG, 26); უპირვველეს ყოვლისა, ესაა დიოცეზი, რომელთანაც გათანაბრებულია „ტერიტორიული პრელატურა და ტერიტორიული სააბატო, სამოციქულო სავიკარიატო და სამოციქულო ადმინისტრაცია, გარდა ამისა, მუდმივმოქმედი სამოციქულო ადმინისტაცია“ (CIC, კან. 368); ადგილობრივი ეკლესია: ესაა ღმრთის ხალხის ის ნაწილი, რომელსაც მღვდელმსახური ხელმძღვანელობს (ადგილობრივი საკრებულო, სამრევლო...). შინაური ეკლესია ეწოდება ოჯახს (LG, 11ბ; Christifideles laici, 62). ბ) ეკლესიაა, აგრეთვე, ის შენობა, სადაც მორწმუნეები სალოცავად იკრიბებიან და სადაც ლიტურგიული მსახურება აღსრულდება.

ეკლესიათა მსოფლიო საბჭო (Consiglio Ecumenico delle Chiese; World Council of Churches) ეკუმენური მოძრაობის ყველაზე თვალსაჩინო ნაყოფი. 1948 წელს ამსტერდამში ჩამოყალიბებული ეს ასოციაცია არაკათოლიკე ქრისტიანულ ეკლესიათა თითქმის აბსოლუტურ უმრავლესობას მოიცავს. 1961 წელს ახალ დელიში გამართულ მესამე საერთო ასამბლეაზე ეკლესიათა მსოფლიო საბჭომ განსაზღვრა საკუთარი არსი, როგორც „ერთიანობა ეკლესიებისა, რომელნიც აღიარებენ უფალ იესო ქრისტეს, როგორც ღმერთსა და მაცხოვარს, საღმრთო წერილის თანახმად, და ამიტომ ცდილობენ, ერთად აღასრულონ თავიანთი საერთო მოწოდება ერთადერთი მამის, ძისა და სული წმიდის სადიდებლად“. იოანე XXIII-ის პაპობისა და ვატიკანის II კრების პერიოდიდან კათოლიკე ეკლესიამ გააძლიერა თავისი ურთიერთობები ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოსთან, განსაკუთრებით - ქრისტიანთა ერთიანობის ხელშემწყობი პაპის საბჭოს მეშვეობით. ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს მთავარი ორგანო ჟენევაშია, ხოლო ორგანიზაცია 200- ზე მეტ ეკლესიას აერთიანებს.

ეკლესია, ლათინური ნ. ლათინური ეკლესია.

ეკლესიასტე ნ. კოჰელეთ.

ეკლესიის ისტორია (Storia della Chiesa) როგორც თეოლოგიური მეცნიერება, ესაა დროსა და სივრცეში ეკლესიის მთელი შიდა და გარე ცხოვრების შემსწავლელი დისციპლინა. დღეს კამათობენ უმთავრესად სპეციფიკურად თეოლოგიურ ასპექტზე, რომლის გათვალისწინებითაც უნდა განიხილოს და გაიგოს ეკლესიის ისტორიკოსმა თვით ეკლესია. ნ. თეოლოგია.

ეკლესიის მამები (Padri della Chiesa) პირველი შვიდი საუკუნის მანძილზე მოღვაწე ქრისტიანი მწერლები, რომელთაც ახასიათებს: მოძღვრების მართლმორწმუნეობა, ცხოვრების სიწმიდე, ეკლესიის მიერ აღიარება და სიძველე, რის გამოც პატრისტიკის პერიოდი დასავლეთში ისიდორე სევილიელის (636), აღმოსავლეთში კი - იოანე დამასკელის (დახლ. 750) სიკვდილის თარიღით განისაზღვრება. ეკლესიის მამათაგან ყველაზე გამორჩეულნი არიან დასავლეთში: ამბროსი, იერონიმე, ავგუსტინე, გრიგოლ დიდი, ხოლო აღმოსავლეთში: ათანასე, ბასილი, გრიგოლ ნაზიანზელი, იოანე ოქროპირი და სხვანი. ეკლესიის მამათა მნიშვნელობა იქიდან გამომდინარეობს, რომ ისინი გადმოცემის უპირატეს მოწმეებად არიან მიჩნეულნი.

ეკლესიის მოძღვარნი (Dorttori della Chiesa) [ლათ. doctor (magister-ის სინონიმი) „მასწავლებელი“] საპატიო ტიტული, ენიჭება პირებს, რომლებიც „ეკლესიის მამათა“ მემკვიდრე თეოლოგიურ ავტორიტეტს წარმოადგენენ. საუბარია გამოჩენილ და განსაკუთრებული თვისებებით დაჯილდოებულ პიროვნებებზე. მათ ახასიათებს: ცხოვრების სიწმიდე, მართლმორწმუნეობა და, უმთავრესად, საკრალურ საკითხთა განსაკუთრებული ცოდნა. ზოგიერთი მათგანი, ვინც ეკლესიის აღმოცენების პირველ საუკუნეებში იცხოვრა, როგორც „ეკლესიის მამის“, ისე „ეკლესიის მასწავლებლის“ სახელით მოიხსენიება. მათ შორის უმთავრესნი არიან: ამბროსი, ავგუსტინე, იერონიმე და გრიგოლ დიდი ლათინურ ეკლესიაში, ათანასე, ბასილი, გრიგოლ ნაზიანზელი და იოანე ოქროპირი აღმოსავლეთის ეკლესიაში. ეკლესიის სხვა მასწავლებლები არიან: ისიდორე, ბერნარდი, ანტონი პადუელი, ალბერტუს დიდი, თომა აკვინელი, ბონავენტურა, ეკატერინე სიენელი, ტერეზა ავილელი, ფრანცისკე სალელი, ალფონსუს ლიგუორი და სხვანი.

ეკლესიის მოძღვრება (Magistero della Chiesa) [ლათ. magisterium (სიტყვიდან magister „მასწავლებელი“, „მოძღვარი“)] ტერმინი აღნიშნავს ეკლესიისათვის იესო ქრისტეს მიერ მინდობილ ამოცანას, ავთენტიკურად გამოაცხადოს და განმარტოს ღმრთის სიტყვა. ეკლესიის მოძღვრების შინაარსი მიემართება საღმრთო გადმოცემას, საღმრთო წერილს (DV, 10), ზნეობრივ პრინციპებსა და ადამიანური სინამდვილის სხვადასხვა ასპექტს, რამდენადაც ეს საჭიროა სულთა ხსნისათვის. ეკლესიის მოძღვრების ძალაუფლებას განსაკუთრებით აღასრულებენ რომის პაპი და მასთან თანაზიარებაში მყოფი ეპისკოპები. მოძღვრება შეიძლება იყოს ჩვეულებრივი ან საგანგებო. საგანგებო მოძღვრება მოიცავს როგორც მსოფლიო კრებათა, ისე პაპის განსაზღვრებებს ex cathedra (შდრ. CCC, 85, შმდ.; CIC, კან. 747-754).

ეკლესიის სოციალური მოძღვრება (Dottrina sociale della Chiesa) მიუთითებს ეკლესიის ნააზრევსა და პოზიციაზე ეკონომიკურსა და პოლიტიკურ-სოციალურ სფეროებში. XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ინდუსტრიული რევოლუციის მიერ საზოგადოებაში გამოწვეულმა რადიკალურმა ცვლილებებმა ახალი საკითხები წამოჭრა ქრისტიანთა ცნობიერებისა და ეკლესიის მაგისტერიუმის წინაშე. ეკლესიის სოციალური მოძღვრება ამ ახალი შეკითხვებისა და ადამიანთა შეცვლილი მოთხოვნილებების მიმართ სახარების შუქზე გაცემული პასუხია. ეკლესიის სოციალური მოძღვრების საკვანძო პუნქტად მიიჩნევა ლეონ XIII-ის enciklika Rerum novarum (1891). პაპმა გაითავისა მშრომელთა მასების ტკივილი, ვინც სრულიად დაითრგუნა არა მხოლოდ სიღარიბით, არამედ, უმთავრესად, იმ არაადამიანური პირობებით, რომლებშიც უწევდათ არსებობა მუშებს ახალი ინდუსტრიული მოთხოვნილებების წნეხის ქვეშ. პაპ პიუს XI-ის ენციკლიკა Quadragesimo anno (1931) კვლავ აყენებს წინა პლანზე ადამიანის ღირსების საკითხს და ამტკიცებს, რომ საზოგადო სიკეთის საგანგებო მიზანი „სოციალური სამართალია“. ამ ლოგიკურ ჯაჭვს განაგრძობს იოანე XXIII-ის Mater et magistra (1961), და, უმთავრესად, ვატიკანის II კრების დადგენილება Gaudium et spes. პავლე VI-ის Populorum progressio (1967) გაიაზრებს სოციალურ პრობლემათა და მესამე სამყაროს ქვეყნების გარიყულობის უნივერსალურ განზომილებას. იოანე პავლე II-ის Laborem exercens (1981) შრომის მრავალტანჯულ თემას უბრუნდება. დაბოლოს, დოკუმენტებში Solicitudo rei socialis (1987) და Centesimus annus (1991) განიხილება ხალხთა განვითარების თანამედროვე პრობლემები და განმტკიცდება ადამიანის - ამქვეყნიურ სიკეთეთა მიმღებისა და გარანტის - ცენტრალური როლი.

ეკლესიის უმანკოობა (Indifettibilità della Chiesa) [indefettibile „უნაკლო“, „უმანკო“, „წუნდაუდებელი“] ტერმინი აღნიშნავს, რომ მიუხედავად ეკლესიის წიაღში თუ გარედან მასზე ბოროტების ძალთა თავდასხმებისა, ეკლესია არასოდეს შეიქმნება ამ ძალთა მსხვერპლი, ქრისტეს სიტყვის ძალით: „მას ვერ დაძლევენ ჯოჯოხეთის ბჭენი“ (მათ. 16:18 და პარ.). ეს გულისხმობს ქრისტეს გზავნილის დროით განგრძობითობას და ამ გზავნილისადმი ერთგულებას: „აჰა, მე თქვენთანა ვარ დღენიადაგ საუკუნის დასასრულამდე“ (მათ. 28:20).

ეკლესიოლოგია (Ecclesiologia) [ბერძნ. ekklesía+logía „(თეოლოგიური) მეცნიერება, რომელიც ეკლესიას შეისწავლის“] ცალკეულ მოსაზრებათა თანახმად, ნამდვილ ეკლესიოლოგიაზე საუბარი მხოლოდ XVI საუკუნიდანაა შესაძლებელი, როდესაც ავგუსტინელმა იაკობ ვიტერბოელმა დაწერა De Regimine Christiano (1301- 1302). თავისი განვითარების მწვერვალს ეკლესიოლოგიამ XX საუკუნეში მიაღწია. ამაში დიდი წვლილი მიუძღვის ვატიკანის II კრებას, რომელმაც წარმოადგინა დიდი საეკლესიოლოგიო სინთეზი, გამოკვეთილი სამი ძირითადი აქცენტით. ესენია: koinonía (თანაზიარება), diakonía (მსახურება), martýria (დამოწმება).

ეკლის გვირგვინის დადგმა (Incoronazione di spine) ქრისტეს ვნების ეპიზოდი, რომელიც მოთხრობილია სახარებაში (მათ. 27:29; მარკ. 15:17; იოან. 19:2). იესოს გაშოლტვის შემდეგ, პილატეს წინაშე გამოცხადებული მისი „მეფობის“ დაცინვის მიზნით, ჯარისკაცებმა იესოს თავზე ეკლების გვირგინი დაადგეს, სხეულზე მეწამული მანტია მოასხეს, სახეში ურტყავდნენ და დასცინოდნენ: „გიხაროდეს, იუდეველთა მეფევ!“

ეკონომიკურ საქმეთა საბჭო (Consiglio per gli affari economici) სადიოცეზო ეკონომიკურ საბჭოს ხელმძღვანელობს ეპისკოპოსი და მასში შედის სამი საერო პირი, ეკონომიკურ საქმეთა ექსპერტი. მათი ამოცანაა ყოველწლურად წარადგინონ მომდევნო წლის შესაწირავთა და გასაცემ თანხათა წინასწარი ბალანსი და წლის ბოლოს დაამტკიცონ შემოსავლისა და გასავლის ბალანსი. საბჭოს წევრები ხუთწლიანი ვადით ინიშნებიან, მათ არ უნდა ჰქონდეთ ნათესაური კავშირი ეპისკოპოსთან (CIC, კან. 492-493). სამრევლო ეკონომიკური საბჭო კი სამრევლოს ქონების მართვაში ეხმარება წინამძღვარს.

ეკონომოსი ნ. მნე

ეკუმენიზმი (Ecumenismo) [ბერძნ. oikouméne(ghe) „დასახლებული (მიწა)“] მოძრაობა, რომელიც ხელს უწყობს ყველა კონფესიის ქრისტიანთა ერთიანობას, თანახმად იესოს ლოცვისა: „რათა ყველა ერთი იყოს, როგორც შენ - ჩემში, მამაო, მე კი - შენში“ (იოან. 17:21). თანამედროვე ეკუმენიზმი 1910 წელს, ედინბურგის პროტესტანტულ წრეებში აღმოცენდა. კათოლიკე ეკლესიის მხრიდან ეკუმენური მოძრაობის მიღება ფრთხილი მიდგომით გამორჩეული ხანგრძლივი პროცესი იყო. ვატიკანის II კრების შემდეგ, რომელმაც დაამტკიცა ეკუმენიზმის შესახებ დეკრეტი Unitatis redintegratio, თავშეკავებული დამოკიდებულება წარსულს ჩაბარდა და ეკუმენური მოძრაობა უფრო განმტკიცდა, რასაც 1960 წელს დაარსებული ქრისტიანთა ერთიანობის სამდივნოს საქმიანობამაც შეუწყო ხელი. სხვადასხვა ქრისტიანულ კონფესიათა შორის დიალოგისა და შეხვედრების ხელშეწყობის გარდა, ეკუმენური მოძრაობა ერთიანობისთვისაც ლოცულობს. ამ მიზნით ყოველწლიურად, 18-25 იანვარს „ქრისტიანული ერთიანობისთვის ლოცვის კვირეული“ იმართება.

ეკუმენური (Ecumenico) [ბერძ. სიტყვიდან oikoumenikós, სიტყვიდან oikouméne(ghe), სიტყვასიტყვით „დასახლებული (მიწა)“] ეკუმენური ნიშნავს „უნივერსალურს“, „მსოფლიოს“ და, როგორც ზედსართავი, განსაზღვრავს სხვადასხვა ტერმინებს. მიემართება, აგრეთვე, ეკუმენიზმთან დაკავშირებულ ცნებებს.

ელოჰიმ (Elohim) [მრავლობითი რიცხვი სახელისა El ანუ elohah „ღმერთი“] ძველ აღთქმაში აღნიშნავს განუსაზღვრელ ღმრთაებებსა და ისრაელის ღმერთს. სამყაროს შექმნის შესახებ ტექსტებში ელოჰიმისა და იაჰვეს ერთად ხსენება საშუალებას იძლევა ვიცნოთ ეგრეთ წოდებული ელოჰისტური წყარო, რომელიც ერთ-ერთია ხუთწიგნეულის ოთხი თავდაპირველი ტრადიციიდან.

ემანატიზმი (Emanatismo) [ლათ. სიტყვიდან emanatio „გამოცემა“, „გამოსხივება“] ნეოპლატონური ფილოსოფიური კონცეფცია, რომლის თანახმადაც, ყველა ცოცხალი არსება ღმრთისგან მომდინარეობს ემანაციის და არა შექმნის გზით. ღმრთის ძლიერება განუწყვეტლივ გამოსხივდება და აღმოაცენებს არსებებს, ისე, რომ თავად კვლავაც ერთიანი და უცვლელი რჩება. არსებები იერარქიულ სტრუქტურას ექვემდებარებიან და ღმრთისგან დაცილებასთან ერთად თანდათანობით კარგავენ ძალას. ემანაციის საწყისია ლოგოსი (პირველი გამოსხივებული გონი), ხოლო დასასრული - მატერია, ანუ არყოფნა, ანუ ბოროტება.

ემანუელი (Emmanuele) ებრაული თეოფორული სახელი, რომელიც ნიშნავს „ღმერთი ჩვენთანაა“; სიმბოლური სახელი მეფე ახაზის მემკვიდრისა, რომელიც წინასწარმეტყველებმა მაცხოვრად გამოაცხადეს (ეს. 7:1-14). ეს სახელი მესიის სახელად იყო მიჩნეული და ამიტომაც მას ქრისტეს უწოდებდნენ (მათ. 1:22, შმდ.)

ემბოლიზმი (Embolismo) [გვიანლათ. ემბოლისმუს, რომელიც ნაწარმოებია ბერძ. ზმნიდან embállein „ჩასმა“, „მოთავსება“, „ჩარევა“] ლოცვა, რომელიც აგრძელებს და განავრცობს წინა ლოცვას. ემბოლიზმია, მაგალითად, „გვიხსენ, უფალო“, რომელიც ევქარისტიაში უშუალოდ მოსდევს „მამაო ჩვენოს“ და განავრცობს მის ბოლო ვედრებას („...არამედ გვიხსენ ბოროტისაგან“).

ემერიტუსი (Emerito) [ლათ. emeritus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა emereri (e(x)+mereri) „დამსახურება“), სიტყვასიტყვით ნიშნავს „ის, ვინც საბოლოოდ დაიმსახურა“] ეს ტიტული ენიჭება პირს, რომელიც ასაკობრივი ზღვრის მიღწევის მიზეზით ან დაკმაყოფილებული უარის საფუძველზე თავს ანებებს საეკლესიო სამსახურს (CIC, კან. 185). მაგალითად, ეპისკოპოსი, რომელიც უარს ამბობს საკუთარ თანამდებობაზე, თავისი დიოცეზის ემერიტუსი ეპისკოპოსის წოდებას ინარჩუნებს (CIC, კან. 402).

ენკრატიტები (Encratiti) [ბერძ. სიტყვიდან encratîtai „თავშეკავებულნი“, „ზომიერნი“] ეს სახელი უწოდეს სქიზმატიკოსი ტაციანეს (II-III სს.) მოწაფეებს, ვინც ბოროტების სათავედ მატერიასა და ხორცს მიიჩნევდნენ და მკაცრი თავშეკავების პრინციპს მისდევდნენ. მათი ასკეტური სიმკაცრე იმ ზომამდე მივიდა, რომ, საბოლოოდ, ყველა ქრისტიანისგან მოითხოვდნენ არა მხოლოდ ხორციელ სიამოვნებათაგან სრულ თავშეკავებას, არამედ ქორწინებაზე უარის თქმასაც. მათი თეორია, როგორც ერეტიკული, უარყოფილ იქნა ეპისკოპოს ეპიფანე სალამინელის მიერ (IV ს.).

ენქირიდიონი (Enchiridion) [გვიანლათ. enchiridion, რომელიც ნაწარმოებია ბერძნულიდან egcheirídion, „ხელში დასაჭერი“] მცირე ზომის სახელმძღვანელო, რომელიც განსაზღვრული საგნის სრულ მიმოხილვას შეიცავს. საგანი ხშირად ნაშრომის სათაურშივეა მითითებული (ცნობილია: Enchiridion indulgentiarum; Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum; Enchiridion patristicum: loci SS. Patrum, Enchiridion Vaticanum; Enchiridion Cei და სხვ.).

ენციკლიკა (Enciclica) [ლათ. (epistula) encýclica „ცირკულარული (წერილი)“, თავის მხრივ, მომდინარეობს ბერძნულიდან enkýklios „ცირკულარი“] საჯარო წერილი, რომლითაც პაპი მთელ ეკლესიას (ან მის რომელიმე ნაწილს) მიმართავს სამოძღვრო, ზნეობრივ ან სოციალურ საკითხთა თაობაზე. ენციკლიკის სახელწოდება იმეორებს მისი ტექსტის პირველ რამდენიმე სიტყვას, რომლებიც, როგორც წესი, წერილის შინაარსის ერთგვარ შეჯამებას წარმოადგენს (მაგ. Pacem in terris, Populorum progressio, Evangelii nuntiandi, Redemptor hominis, Laborem exercens, Veritatis splendor და სხვა). როგორც პაპის მაგისტერიუმის ამსახველი დოკუმენტები, ენციკლიკები განსაკუთრებული ავტორიტეტის მატარებელია, მიუხედავად იმისა, რომ მათი შინაარსი პაპის უცდომლობის ნიშნით არაა აღბეჭდილი.

ეონი (Eóne) აღნიშნავს დროის პერიოდს, სამყაროს ან ისტორიის ხანას. ამგვარად, სამყაროს ისტორიაში სხვადასხვა ეონი შეიძლება განვასხვავოთ, ხსნის ისტორიის თვალსაზრისით მათი მნიშვნელობის შესაბამისად. ზოგჯერ საუბარია ძველსა და ახალ, ბოროტსა და კეთილ ეონზე. იმ ეონის გადამწყვეტი ხასიათი, რომელშიც ხსნა განხორციელდება, მარადიულობის ცნებასთან აახლოვებს მას.

ეპიკეია (Epicheia an epikeia) [ბერძ. epieíkeia „მომცველი კეთილგანწყობა“] ეთიკურ-იურიდიული ტიპის პრინციპი, რომელსაც მიმართავენ იმ დროს, როცა ზნეობრივი თვალსაზრისი არსებულ იურიდიულ ხედვასთან წინააღმდეგობაში მოდის. როდესაც ზნეობრივად უეჭველია, რომ კანონმდებელი თუნდაც ერთ ცალკეულ შემთხვევას რომ იცნობდეს, როცა ვითარება კანონის ამოქმედებას აფერხებს, ის ამ კანონის შესრულების ვალდებულებისაგან გაათავისუფლებდა, და, ამავე დროს, გათავისუფლების (dispensa) მოთხოვნა შეუძლებელია, ასეთ დროს ამოქმედდება ეპიკეიას პრინციპი.

ეპიკლეზა (Epiclesi) [ბერძ. epíklesis (ნაწარმოებია სიტყვებიდან epí+kalein) „ვედრება“, „ლოცვა“] ევქარისტიული ლოცვის ის ნაწილი, რომლითაც სული წმიდას სამსხვერპლო შესაწირავზე მოუხმობენ, რათა ის ქრისტეს სხეულად და სისხლად იქცეს, ევქარისტიული ნადიმის ყველა მონაწილის სასარგებლოდ. ეპიკლეზა როგორც აღმოსავლურ, ისე დასავლურ ანაფორათა შემადგენელი ნაწილია.

ეპისკოპალიზმი (Episcopalismo) [ბერძ. სიტყვიდან episcopos „ხელმძღვანელი“, „ეპისკოპოსი“] აღნიშნავს ეკლესიის სტრუქტურაში ეპისკოპოსობისათვის უმთავრესი მნიშვნელობის მინიჭებისა და, შესაბამისად, პაპის როლის შემცირების ტენდენციას, რომელიც ცალკეულ რელიგიურ მოძრაობებში, განსაკუთრებით - პროტესტანტობაშია გავრცელებული. პაპის პრიმატთან და ეპისკოპოსთა ფუნქციასთან დაკავშირებული პრობლემატიკა საუკუნეთა განმავლობაში აქტიური განხილვის საგანი იყო, აგრეთვე, კათოლიკე ეკლესიაშიც. ეს პრობლემა განსაკუთრებით გამოიკვეთა გვიან შუა საუკუნეებში, როდესაც პაპის ინსტიტუციას რთული ხანა დაუდგა (ავინიონის კარის ჭირ-ვარამი, ანტიპაპთა არჩევა, კონცილიარიზმი და სხვა). საკითხი კვლავ აქტუალური გახდა გალიკანელობის, ფებრონიანელობის, იოსებელობის გავრცელების ხანებში. პაპის უცდომლობის დოგმის მიღებასთან ერთად (ვატიკანის I კრება, 1870) ეს პრობლემატიკა ცოტა შესუსტდა, თუმცა კვლავ გამოვიდა წინა პლანზე ვატიკანის II კრების დროს, რომელმაც, ეპისკოპოსთა შესახებ დეკრეტით Christus Dominus ეპისკოპოსთა სამწყსო საქმიანობისა და პაპთან მათი ურთიერთობის თემა გააღრმავა.

ეპისკოპალური ეკლესია (Episcopale, Chiesa) ტერმინი აღნიშნავს ყოველ ეკლესიას, რომელშიც მიღებულია საეპისკოპოსო (ნ. ეპისკოპალიზმი) სტრუქტურა და, განსაკუთრებულად, ანგლიკანურ ეკლესიებს შოტლანდიაში, ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და ბრაზილიაში. ნ. ანგლიკანიზმი.

ეპისკოპოსთა კონფერენცია (Conferenza episcopale) მუდმივი ორგანო, კრება ეპისკოპოსებისა, რომლებიც წარმოადგენენ ერთ ერს ან რამე განსაზღვრულ ტერიტორიას, სადაც ერთად ახორციელებენ სამწყსო საქმიანობას, რისი მიზანიც იმ უდიდესი სიკეთის ხელშეწყობაა, რომელსაც ეკლესია სთავაზობს ადამიანებს. ეს უმთავრესად ადგილისა და დროის გარემოებათა შესაბამისად განხორციელებული მოციქულობის ფორმათა და საშუალებათა მეშვეობით ხდება (CIC, კან. 447-459). ეპისკოპოსთა შეკრებების გამომწვევი მიზეზი გახდა როგორც წმიდა საყდრის, ისე ადგილობრივი სამოქალაქო ხელისუფლების მიერ ცალკეულ კრებათა მოწვევაზე დაწესებული შეზღუდვები. საფრანგეთში ეპისკოპოსთა რეგულარული შეკრებები იმართებოდა 1561 წლიდან 1788 წლამდე, ხოლო ევროპასა (ბელგია, გერმანია, ავსტრია, იტალია) და ამერიკის შეერთებულ შტატებში ამგვარი ტრადიცია XIX საუკუნიდან დამკვიდრდა. რომის პონტიფექსებმა ძალისხმევა არ დაიშურეს რელიგიური ნაციონალიზმის საფრთხის თავიდან ასაცილებლად (რისი მიზეზიც გერმანიასა და ავსტრიაში სამოქალაქო ხელისუფლების ჩარევა გახდა), აგრეთვე იმისათვის, რომ ეპისკოპოსთა კონფერენციების საქმიანობა წინააღმდეგობაში არ მოსულიყო წმიდა საყდრის ავტორიტეტთან, ან მეტისმეტად არ შეეზღუდა სადიოცეზო ეპისკოპოსთა უფლებები და ამ უკანასკნელთა მოქმედების მხარდაჭერის მიზნით (იტალიაში). ვატიკანის II კრებამ ხელი შეუწყო საეპისკოპოსო კონფერენციათა შექმნას მთელ ეკლესიაში, აგრეთვე, საეპისკოპოსო კოლეგიალურობის ამოქმედების ფორმის სახით (CD, 37-38).

ეპისკოპოსთა კონფერენცია იტალიისა ნ. იტალიის ეპისკოპოსთა კონფერენცია.

ეპისკოპოსი (Vescovo) [ბერძ. epíscopos (ზმნიდან epi-scopein „ზემოდან ცქერა“, „მეთვალყურეობა“)] მოციქულთა მემკვიდრე, რომელსაც მიენიჭა ხელდასხმის საიდუმლოს სისრულე. საეპისკოპოსო ხელდასხმის ძალით ეპისკოპოსი იღებს წმიდაყოფის, სწავლებისა და ღმრთის ხალხის (დიოცეზი) გაძღოლის მისიას. ამჟამად ეპისკოპოსთა დანიშვნის სამი გზა არსებობს: ა) არჩევა, დანიშვნა, წარდგენა საერო ხელისუფალთა მიერ: არსებული უფლებები და პრივილეგიები ძალაში რჩება თანამდებდებაზე უარის თქმამდე და მომავალში აღარ მიენიჭება (CIC, კან. 377, ნაწ. 5; CD 20ბ); ბ) ლეგიტიმური, - ანუ უნივერსალური სამართლისა და საარჩევნო კოლეგიის წესდებათა შესატყვისი, - არჩევა. ის უნდა დაადასტუროს რომის პაპმა, ვინც ანიჭებს კანონიკურ მისიას (CIC, 377, ნაწ. 1; 119, ნაწ. 1; 164-179; 164-147). ლათინურ ეკლესიაში ერთადერთი საეპისკოპოსო საარჩევნო კოლეგია საკათედრო კაპიტულუმია; არსებობს გერმანიაში, ავსტრიასა და შვეიცარიაში; გ) თავისუფალი დანიშვნა რომის პაპის მიერ (CIC, კან. 377, ნაწ. 1): ესაა ლათინურ ეკლესიაში ეპისკოპოსთა დანიშვნის ძირითადი წესი. ამ შემთხვევაში ცალკეული ეკლესიები სხვადასხვაგვარად მონაწილეობენ ეპისკოპოსთა დანიშვნაში (მაგალითად, სავარაუდო კანდიდატებს ასახელებენ). ეპისკოპოსობის კანდიდატი უნდა გამოირჩეოდეს სარწმუნოებით, კეთილი ზნეობით, გულმოწყალებით, მონდომებით, სიბრძნით, წინდახედულობით, ადამიანური სათნოებით და სხვა თვისებებით, რომლებიც მას თანამდებობის ღირსად აქცევენ. კანდიდატს უნდა ჰქონდეს კარგი რეპუტაცია, იყოს სულ ცოტა ოცდათხუთმეტი წლისა და მინიმუმ ხუთი წლის განმავლობაში უნდა ეწეოდეს მღვდლობას (CIC, კან. 378). ეპისკოპოსები დაიყოფიან: ა) სადიოცეზო ეპისკოპოსებად, რომელთაც მინდობილი აქვს დიოცეზზე სამწყსო მზრუნველობა (CIC, კან. 376); თავის მხრივ, სადიოცეზო ეპისკოპოსთა შორის განასხვავებენ სუფრაგანს (თუ ისინი მიტროპოლიტს ექვემდებარებიან და საეკლესიო პროვინციის შემადგენლობაში შედიან) და თავისუფალს (თუ არ მიეკუთვნებიან საეკლესიო პროვინციას და უშუალოდ წმიდა საყდარს ექვემდებარებიან) (CIC, კან. 431, ნაწ. 2); ბ) ტიტულარულ ეპისკოპოსებად (CIC, კან. 376), რომლებიც შეიძლება იყვნენ: კოადიუტორი (ეხმარებიან სადიოცეზო ეპისკოპოსს და სარგებლობენ მემკვიდრეობის უფლებით) და დამხმარე (ეხმარებიან სადიოცეზო ეპისკოპოსს და შეიძლება ჰქონდეთ ან არ ჰქონდეთ განსაკუთრებული უფლებამოსილებანი) (CIC, კან. 402-411); გ) ემერიტუს ეპისკოპოსებად, რომლებიც აღარ ასრულებენ მოვალეობებს ასაკობრივი ზღვრის მიღწევის ან საკუთარი სურვილის გამო და ეს სურვილი დაკმაყოფილდა შესაბამისი საეკლესიო ავტორიტეტის მიერ (CIC, კან. 185).

ეპისკოპოსი, დამხმარე ნ. დამხმარე ეპისკოპოსი.

ეპისკოპოსობა (Episcopato) [ლათ. სიტყვიდან episcopatus, ნაწარმოებია ბერძნულიდან epíscopos, „ხელმძღვანელი“, „ეპისკოპოსი“] აღნიშნავს ეპისკოპოსის ღირსებას, საქმიანობასა და მსახურებას, აგრეთვე ერთი კონტინენტის (მაგ., აფრიკის), ერთი ერის (მაგ., იტალიის) ან ერთი რეგიონის (მაგ. პულიის) ეპისკოპოსთა ერთობლიობას.

ეპისტოლარიუმი (Epistolario) [ლათ. epistularium (epistula „წერილი“)] ლიტურგიული წიგნი, რომელიც შეიცავდა წირვის დროს წასაკითხ სამოციქულო ეპისტოლეთა ტექსტებს.

ეპისტოლე (Epistola) [ლათ. epistula, ნაწარმოებია ბერძნულიდან epistolé, „გაგზავნილი რამ“] ძველად ეწოდებოდა სხვადასხვა შინაარსის წერილს, რომელიც გამოსაქვეყნებლად იყო განკუთვნილი და ამიტომ მას განსაკუთრებული ყურადღებით ამზადებდნენ. ამ მიზეზით ეპისტოლეები ეწოდა ახალ აღთქმაში შემავალ კათოლიკე და პავლეს წერილებს. ვატიკანის II კრებამდელ წირვაში ეპისტოლედ იწოდებოდა სახარების წინ შესრულებული საკითხავი, რადგანაც ამ დროს ხშირად ახალი აღთქმის ეპისტოლეთა ნაწყვეტებს კითხულობდნენ.

ერესი (Eresia) [ბერძ. háiresis „არჩევანი“, „მიდრეკილება“] რწმენის ერთ ან რამდენიმე ჭეშმარიტებაზე უარის თქმა ან მათში ჯიუტად დაეჭვება (CIC, კან. 751). დოგმატური თეოლოგია ერესს ეკლესიის ავტორიტეტის მიერ დამკვიდრებული გამოცხადებული ჭეშმარიტებისადმი დაპირისპირებად მიიჩნევს. თავდაპირველად ტერმინი აღნიშნავდა უპირატესობას („არჩევანი“), რომელიც ამა თუ იმ რელიგიურ თუ პოლიტიკურ დოქტრინას ენიჭებოდა. ახალ აღთქმაში სიტყვა ცხრაჯერ გვხვდება, გასაკიცხი სექტის ან მოძღვრების მნიშვნელობით. სამოციქულო მამებმა, აპოლოგეტებმა და, უმთავრესად, ტერტულიანემ უფრო დააზუსტეს ტერმინის მნიშვნელობა და განმარტეს ერესი როგორც რწმენის ჭეშმარიტებებთან დაკავშირებით საკუთარი, - ეკლესიის სწავლებასთან დაპირისპირებული, - ინტერპრეტაციის დამკვიდრება. წმიდა იერონიმემ ერესსა და სქიზმას შორის განსხვავება განმარტა: ერესი ნამდვილ სამოძღვრო უთანხმოებად განისაზღვრა, სქიზმა კი - იერარქიისადმი დაუმორჩილებლობის მიზეზით გამოყოფად და ერთიანობის რღვევად.

ერესიარქი (Eresiarca) [ბერძ. hairesiárches, სიტყვიდან árchein, „ბრძანება, ხელმძღვანელობა“, + háiresis-ის „(ერეტიკული) არჩევანი“ ნაწარმოები ფორმა] ერეტიკული მოძრაობის ფუძემდებელი ან ხელმძღვანელი.

ერეტიკოსი (Eretico) [ბერძ. haireticós, შემდეგ ლათინურში დამკვიდრდა ფორმა haereticus] მონათლული ადამიანი, რომელიც, მიუხედავად ქრისტიანის სახელის შენარჩუნებისა, უარყოფს ან ჯიუტად ეჭვქვეშ აყენებს ღმრთაებრივი და კათოლიკური სარწმუნოების რომელიმე ჭეშმარიტებას.

ერთიანობა (Unità) ეკლესიის ოთხ თვისებათაგან ერთ-ერთი: „მწამს ერთი, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია“ (მრწამსი). ეკლესია ერთია (ერთიანია), რადგანაც ჰყავს მხოლოდ ერთი უფალი, აღიარებს ერთადერთ რწმენას, იშვა ერთი ნათლისღებიდან, ქმნის ერთ სხეულს, ცხოველყოფილს ერთი სულის მიერ ერთადერთი იმედით, რომლის მიღწევის შემდეგაც ყველა დაყოფა გადაილახება. ეკლესიის ერთიანობა, რომელიც განსხვავებულობას არ გამორიცხავს, ყველაზე ღრმად გულმოწყალებაშია ფესვგადგმული და უზრუნველყოფილია თანაზიარების ხილული კავშირებითაც, როგორებიცაა: მოციქულთაგან მიღებული ერთადერთი სარწმუნოების აღსარება, საღმრთო კულტის ერთობლივი აღსრულება, ხელდასხმის საიდუმლოს მეშვეობით განხორციელებული სამოციქულო მემკვიდრეობითობა. ერთიანობა, რომელიც ქრისტემ თავის ეკლესიას უბოძა, ისტორიის მანძილზე მრავალი უთანხმოებისა და განხეთქილების გამო დაირღვა, ამიტომაც ეკლესია მოხმობილია, იღვაწოს იმ ერთიანობის ხელახლა მოპოვებისა და სრულყოფისათვის, რომელიც ქრისტეს სურს მისთვის (შდრ. CCC, 813-822). ნ. ეკუმენიზმი.

ერთობლივი ცხოვრების დები (Sorelle della vita comune) ნ. ერთობლივი ცხოვრების ძმები.

ერთობლივი ცხოვრების ძმები (Fratelli della vita comune) ასე ეწოდება ძმობის წევრებს (ლათ. Fratres vitae communis), რომელიც XIV-XV საუკუნეებში ჰოლანდიაში დევენტერელმა გეერტ გროოტმა (†1384) ჩამოაყალიბა და რომელიც ეგრეთ წოდებულ ახალ ღმრთისმოსაობას უკავშირდება. დევენტერი ძმობის წევრ საერო პირთა სულიერ ცენტრად იქცა, აქ შეესხა ხორცი extra religionem ცხოვრების წესის გეერტ გროოტისეულ ხედვას. საუბარია ერთობლივი ცხოვრების წესზე ცალ-ცალკე „ძმათა“ და „დათა“ სახლებში, რომელიც არ ითვალისწინებს განდეგილობას (ნ. კლაუზურა). ასეთი სახლები აღმოცენდა ჰოლანდიის უდიდეს ქალაქებში და გერმანიის მრავალ ქალაქში, რომელთაც მნიშვნელოვანი წვლილი შეჰქონდა სასკოლო სისტემის განვითარებასა და ქრისტიანული ჰუმანიტარული სკოლის შექმნაში. საეროებთან ერთად იქ საქმიანობდნენ სასულიერო პირებიც, რომლებიც ავგუსტინელ კანონიკოსთა წესდების ფარგლებში რეფორმირებული კონგრეგაციის სახით ჩამოყალიბდნენ. როგორც საერო, ისე სასულიერო ძმებს მისტიკური ღმრთისმოსაობა ახასიათებდათ.

ესაია ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

ესეველნი (Esseni) [ეტიმოლოგია უცნობია; შესაძლოა, მომდინარეობს არამეული სიტყვიდან hasajja, „ღმრთისმოსავნი“ ან „მდუმარენი“, საიდანაც წარმოიქმნა ორი ბერძნული ფორმა essenói და essâioi] იუდაური სექტა, რომელიც, შესაძლოა, მაკაბელთა დროს ასიდეველთა განვითარების შედეგად ჩამოყალიბდა. ცნობილია არაბიბლიური წყაროების მეშვეობით (პლინიუს უფროსი, ფილონი და იოსებ ფლავიუსი). ესეველნი იყვნენ თორას მკაცრი მიმდევრები, - უმთავრესად დაუქორწინებლად ცხოვრობდნენ ჩაკეტილ საკრებულოებში, ეწეოდნენ ცხოვრების ღატაკ წესს. დაქორწინებულნი ამ საკრებულოთა მიღმა სახლობდნენ, თუმცა საზოგადოებასთან შეთანხმება აკავშირებდათ. შესაძლოა, ესეველნი იერუსალემის კულტის გაუბრალოების წინააღმდეგ საპროტესტო მოძრაობას წარმოადგენდნენ და ეზეკიელის მიერ დასახულ რეფორმათა (40-48) მომხრენი იყვნენ. ამ მიზეზით ისინი იუდეის უდაბნო ყუმრანში გაიხიზნენ. შესაძლოა, მათთან ურთიერთობა ჰქონდა იოანე ნათლისმცემელს (შდრ. ლუკ. 1:80).

ესთერის წიგნი (Esther, libro di) დაახლოებით ქრისტემდე 150 წელს დაიწერა, შედის ძველი აღთქმის ისტორიულ წიგნთა შორის. მასში მოთხრობილია გმირი ქალის ესთერის ცხოვრების თავგადასავალი, რომელიც მეფე ახაშვეროშის მეუღლე გახდა და ტახტზე ასვლის შემდეგ საკუთარი თავი და თავისი ხალხი იხსნა შეთქმულებისგან, რომელიც კარის უხუცესმა და ესთერის გამზრდელის, მორდექაის მტერმა, ჰამანმა ჩაიფიქრა. დასასრულ, წიგნში პურიმის დღესასწაულის დაარსების ამბავია მოთხრობილი. წიგნი მიზნად ისახავს, საგანგებოდ აღნიშნოს ძლევამოსილ მტერზე ებრაული საზოგადოების გამარჯვება და გადარჩენა, რისი მიღწევაც ისრაელმა ხალხმა მარხვის, ლოცვისა და, ამავე დროს, ღმრთის მიერ შთაგონებულ ადამიანთა გამჭრიახობისა და მოხერხებულობის წყალობით შეძლო.

ესქატოლოგია (Escatologia) [ბერძ. éschaton „უკანასკნელი“ + logos „მეცნიერება“] უკანასკნელი (Éschaton) არის საბოლოო რეალობა, რაც უახლესია (ნოვისსიმუს) ადამიანისა და სამყაროს ცხოვრებაში. ესაა თეოლოგიური მოძღვრება, რომელიც შეისწავლის „საბოლოო საკითხებს“ (ანუ, ადამიანისა და სამყაროს საბოლოო ბედის საკითხებს) არა ქრონოლოგიური თანმიმდევრობის თვალსაზრისით, არამედ როგორც ქრისტეს მოვლენის მიერ განპირობებულებს, რა მიზეზითაც ისინი ხსნის ისტორიის პერსპექტივაში გადამწყვეტ მნიშვნელობას იძენს. ადამიანთა ისტორიას ბიბლია წარმოადგენს, როგორც ხსნის ისტორიას, ანუ, როგორც ღმერთსა და ადამიანებს შორის დადებული კავშირის, შეთანხმების შესრულებას. ეს ისტორია აკავშირებს სამყაროს დასაბამს (ალფა), ანუ შესაქმეს, საგანთა დასასრულთან (ომეგა). ქრისტე ისტორიის გადამწყვეტი მოვლენაა. მისი მკვდრეთით აღდგომა უმაღლესი ესქატოლოგიური მოვლენაა, რადგანაც მან შესაძლებელი გახადა ყოველივეს აღსრულება და დასაბამი მისცა ყოველივე ამას. ჟამთა აღსასრულს ქრისტე დიდებით დაბრუნდება (გამოცხ. 21:23), სატანასა და ყოველივე ბოროტზე საბოლოოდ გამარჯვებული.

ესქატოლოგიზმი (Escatologismo) მომდინარეობს ესქატოლოგიიდან. აღნიშნავს თეოლოგიურ ტენდენციას, რომლის თანახმადაც ისტორიულ-სოციალური პროცესი უმნიშვნელოდაა მიჩნეული ქრისტეს სასუფევლის დადგომასთან შეფარდებით. ახლანდელსა და მომავალ სამყაროებს შორის განგრძობითობის არავითარი კავშირი არ არსებობს (უკიდურესი ესქატოლოგიზმი). ინკარნაციონიზმის საპირისპირო მოძღვრება.

ეტემასია (Etimasia) [ბერძ. etoimasía (tou thrónou) „(ტახტის) მომზადება“] აღმოსავლური წარმოშობის იკონოგრაფიული გამოსახულება ტახტისა მის თავზე მოთავსებული ჯვრით ან ქრისტეს მონოგრამით. აღნიშნავს ღმრთის უხილავ თანასწრებას და საშინელი სამსჯავროს ტახტზე მიანიშნებს. მაგალითად, ამგვარი გამოსახულება მოთავსებულია წმიდა მარიამის უდიდესი ბაზილიკის (სანტა მარია მაჯორე) ტრიუმფულ თაღში. დასავლურ იკონოგრაფიაში ეს მოტივი მხოლოდ მცირე ხნით დამკვიდრდა, აღმოსავლეთში კი ფართოდ გავრცელდა.

ეუდისტები (Eudisti) წევრები იესოსა და მარიამის კონგრეგაციისა, რომელიც ჟან ეუდესმა (†1680) დააარსა. მათი მთავარი საქმიანობა სემინარიელთა და ახალგაზრდათა სულიერ და კულტურულ განათლებაზე ზრუნვაა. აღსანიშნავია, აგრეთვე, მათი მისიონერული საქმიანობაც.

ეფათა (Effata') [არამ. „გაიხსენ“] ყურთა გახსნის (aperitio aurium) უძველესი რიტუალი, აღებული მარკოზის სახარებიდან (7:34). სრულდებოდა ადამიანის ნათლობისას იმის აღსანიშნავად, რომ ამიერიდან მონათლულს ჰქონდა ღმრთის სიტყვის მოსმენისა და საკუთარი სარწმუნოების აღსარების უნარი.

ეფაპახი (Ephápax) [ბერძ. „მხოლოდ ერთხელ“, „ერთხელ და სამუდამოდ“] ბიბლიურ მეცნიერებებში აღნიშნავს ტერმინს, რომელიც მხოლოდ ერთხელაა ნახსენები საღმრთო წერილში. თეოლოგიაში ამ სიტყვით აღინიშნება ქრისტეს რეალობისა და მასთან დაკავშირებულ მოვლენათა განუმეორებელი და ერთადერთი ხასიათი, ხსნის ჩანაფიქრთან მიმართებაში.

ექსარქოსი (Esarca) [ბერძ. éxarchos „მეთაური“] თავდაპირველად ტერმინი სამხედრო ექსპედიციის მეთაურს აღნიშნავდა, მოგვიანებით ასე ეწოდებოდა ბიზანტიის იმპერიის მეფის ნაცვალს. საეკლესიო წრეებში ექსარქოსები ეწოდებოდათ სამიტროპოლიტო საყდართა ხელმძღვანელებსა და ხუთი დიდი საეკლესიო ოლქის მეთაურებს, რომლებადაც იყო დაყოფილი აღმოსავლეთის ეკლესია. შუა საუკუნეებში ეგზარხოსი მხოლოდ საპატიო ტიტულის მნიშვნელობით იხმარებოდა, პატრიარქები ამ წოდებას ზოგიერთი სამიტროპოლიტოს ხელმძღვანელებს ანიჭებდნენ. დღეს სიტყვა აღმოსავლური ეკლესიის პატრიარქის ან ეპისკოპოსის დელეგატის მნიშვნელობით იხმარება.

ექსეკვატური (Exsequatur) [ლათ. ზმნის exsequi-ს აწმყო დროის კავშირებითი კილოს მესამე პირის მხოლობითი რიცხვი. სიტყვასიტყვით ითარგმნება, როგორც „აღსრულდეს“, „შესრულდეს“] იურიდიული ტერმინი, რომელიც სახელმწიფოს მიერ პონტიფექსის აქტებისადმი მინიჭებულ აღმასრულებელ ხასიათს აღნიშნავდა. ის XV საუკუნეში შემოიღეს უმთავრესად ბენეფიციუმთა და განკვეთის აქტთა საერო ხელისუფალთა თანხმობისათვის დაქვემდებარების მიზნით. იტალიაში 1929 წლის კონკორდატით ეგზეკვატური გაუქმდა, ისევე, როგორც ანალოგიურ საკითხებთან დაკავშირებით ნებისმიერი სხვა ჩარევა სახელმწიფოს მხრიდან.

ექსემფცია (Esenzione) [ლათ. სიტყვიდან exemptio (ex+emere) „მოცილება“, „გათავისუფლება რამესაგან“] კანონიკური ინსტიტუტი, რომლის მეშვეობითაც „უმაღლეს პონტიფექსს, ინსტიტუტებისა და სამოციქულო მსახურების სასიკეთოდ უფრო ქმედითი ნაბიჯების გადადგმის მიზნით, მსოფლიო ეკლესიაში თავისი პრიმატის პოზიციიდან შეუძლია გაათავისუფლოს ღმრთივშეწირული ცხოვრების ისტიტუტი ადგილობრივ ეპისკოპოსთა ხელმძღვანელობისაგან და დაუქვემდებაროს ისინი უშუალოდ მხოლოდ საკუთარ ავტორიტეტს, ან რამე სხვა საეკლესიო ავტორიტეტს, საზოგადო სარგებლის მიღწევის მიზნით“ (CIC, კან. 591).

ექს კათედრა ნ. Ex cathedra.

ექსკარდინაცია (Escardinazione) [ლათ. ex+cardinatio „კარდოს გარეთ“] აღნიშნავს სასულიერო პირის ცალკეული ეკლესიისადმი ან ღმრთივშეწირული ცხოვრების ინსტიტუციისადმი კუთვნილების შეწყვეტას მისი სხვა ცალკეულ ეკლესიასა თუ ღმრთივშეწირული ცხოვრების სხვა ინსტიტუციაში ინკარდინაციის მიზნით (CIC, კან. 267). ნ. ინკარდინაცია.

ექსკლაუსტრაცია (Esclaustrazione) [ლათ. exclaustratio სიტყვასიტყვით „შიდა ეზოს გარეთ“ (ex claustrum)] კანონიკური აქტი (ექსკლაუსტრაციის პრივილეგია), რომლითაც აღთქმადადებულ პირს, სერიოზულ მიზეზთა შემთხვევაში, საკრებულოს გარეთ ცხოვრების ნება ეძლევა, არა უმეტეს სამი წლის განმავლობაში. ექსკლაუსტრაცია შეიძლება მოითხოვოს თავად მოწესემ ან დაწესდეს ზემდგომთა მიერ (CIC, კან. 686).

ექსორციზმი (Esorcismo) [ბერძ. exorkismós (ზმნიდან exorkízein) „თავიდან აცილება“, „გამოლოცვა“] წესი, რომლითაც ღმრთის სახელს მოუხმობენ ადამიანის, ცხოველის ან რამე ადგილის დემონისაგან დასაცავად. იესომ შეასრულა ექსორციზმის წესი (8:39, შმდ.; 12:22; 17:18) და იგივე დავალება მისცა თავის მოციქულებს (მარკ. 16:7). საკითხის დელიკატური ხასიათისა და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების შესაძლებლობის საფრთხის გამო, ნათლისღების წესის ექსორციზმის გარდა, არავის აქვს უფლება კანონიერად აღასრულოს ექსორციზმი აკვიატებით შეპყრობილთან მიმართებაში ეპისკოპოსის ცხადი ნებართვის გარეშე. ასეთ ნებართვას ეპისკოპოსი აძლევს მხოლოდ „ლმობიერებით, ცოდნითა და კეთილგონიერებით შემკულ მღვდელმსახურს, ვინც უმწიკვლო ცხოვრებისეული გამოცდილებით ხასიათდება“ (CIC, კან. 1172).

ექსორცისტი (Esorcista) [ბერძ. exorkistés „ვინც გამოლოცვას ასრულებს“] მღვდელმსახური, რომელსაც ადგილობრივმა ეპისკოპოსმა ექსორციზმის შესრულების ნება დართო (CIC, კან. 1172, ნაწ. 2).

ექსტაზი (Estasi) [ბერძ. ékstasis (ნაწარმოებია ზმნიდან existánai „საკუთარი თავიდან გასვლა“)] ქრისტიანულ სულიერებაში აღნიშნავს ფსიქიკურ მდგომარეობას, რომელშიც მორწმუნე ისეთი მგზნებარებითა და გახელებით მიისწრაფვის ღმრთისაკენ, რომ წამიერად კარგავს გონებას, ზოგჯერ კი გარე სამყაროს და საკუთარი თავის აღქმის ყოველგვარ უნარს. „მისტიკური“ ექსტაზი ახასიათებს ადამიანსა და ღმერთს შორის ძალიან ინტენსიურ ურთიერთობას: „მე უკვე აღარ ვცოცხლობ, არამედ ქრისტე ცოცხლობს ჩემში“ (გალ. 2:20).

ეშმაკი (Diavolo) [ბერძ. diábolos „ვინც მზაკვრულად აფერხებს“, თარგმანია ებრაული სახელისა satan „მოწინააღმდეგე“, „სატანა“] ეშმაკი არის უხილავი პიროვნული ძალა, რომელიც ღმრთის ჩანაფიქრის საწინააღმდეგოდ და ადამიანის საზიანოდ მართავს ბოროტების ძალებს. ახალ აღთქმაში ეს ტერმინი 39-ჯერაა ნახსენები, ყველგან აღნიშნავს დაცემულ ანგელოსთა მეთაურს, რომელიც ბოროტებას ჩადის. ეკლესიის მამებიც ამგვარად განმარტავენ ეშმაკის რაობას. ლატერანის IV კრებამ (1215) საზეიმოდ გამოაცხადა, რომ „ეშმაკი და სხვა დემონები ღმერთმა ბუნებით კეთილებად შექმნა, ბოროტებად კი ისინი თავად იქცნენ“. ეკლესიის ბოლოდროინდელი სწავლება (პავლე VI და იოანე პავლე II) გარკვევით და ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ არსებობს ეშმაკი, რომელიც, კათოლიკე ეკლესიის კატეხიზმოს თანახმად (2851), არის „პირი, რომელსაც სურს დააბრკოლოს“ ღმრთის ჩანაფიქრი და ქრისტეში განხორციელებული მისი „მხსნელი ქმედება“.

ეშმაკით შეპყრობილი (Indemoniato) [in+demonio „დემონი“] ცნება უმთავრესად გვხვდება ახალ აღთქმაში, რომლის თანახმადაც სატანას ქმედება კარგადაა გათვლილი და მიზნად ისახავს ქრისტეს მხსნელი ქმედებისთვის ხელის შეშლას. იესო კი სწორედ დემონთან დაპირისპირების მიზნით მოვიდა ქვეყნად (1 იოან. 3:8) და მოციქულებს მისი განდევნის ძალა მიანიჭა (ლუკ. 10:17-19). სახარებაში ეშმაკით შეპყრობილთა მრავალი მაგალითია აღწერილი, განსაკუთრებით მათეს, მარკოზისა და ლუკას სახარებებში; ეშმაკით შეპყრობილნი ერთ ან რამდენიმე “ბოროტ სულს” ჰყავს დაქვემდებარებული (მათ. 12:45), რომლებიც ტანჯავენ მათ (მარკ. 5:2-6) და მათი პირით მეტყველებენ (მარკ. 1:34). იესომ არაერთხელ განკურნა ადამიანები ამ სენისგან: კაპერნაუმის სინაგოგაში (მარკ. 1:23-38), გერასენელთა მხარეში (მარკ. 5:1-20), განკურნა ბნედიანი (მარკ. 9:18-29), ქანაანელი ქალის ქალიშვილი (მათ. 15:21-28).

ეშმაკის ადვოკატი ნ. სარწმუნოების ხელშემწყობი.

ეშმაკისეული შეპყრობილობა (Possessione diabolica) [ლათ. possessio, ნაწარმოებია სიტყვიდან possidere, „ფლობა“] აღნიშნავს ეშმაკისეული შეპყრობილობის ფენომენებს, რომლებიც თითქოს ანადგურებს სუბიექტის დამოუკიდებლობასა და პასუხისმგებლობას, თუმცა ეშმაკისეული შეპყრობილობის შემთხვევაში ეს უნარები უბრალოდ დაქვეითებულია. ქრისტეს მაგალითის კვალობაზე, ეშმაკისეული შეპყრობილობის წინააღმდეგ ეკლესია ეგზორციზმს მიმართავს (CIC, კან. 1172, შდრ. CCC, 1673).

ვალდებულების დამცველი (Difensore del vincolo) თანამდებობა, რომელსაც ხელდასხმის ბათილობის, ქორწინების ბათილობის ან განქორწინების შემთხვევებში ითვალისწინებს კანონიკური სამართლის კოდექსი. ვალდებულების დამცველის მოვალეობაა „გამოთქვას ყველა მოსაზრება, რომელიც გონივრულად შეიძლება იქნას მოყვანილი ბათილობის ან განქორწინების წინააღმდეგ“ (CIC, კან. 1432). ვალდებულების დამცველს ირჩევს ეპისკოპოსი, იგი შეიძლება იყოს სასულიერო ან საერო პირი. მთავარია, მას ჰქონდეს სანდო ადამიანის რეპუტაცია, იყოს კანონიკური სამართლის დიპლომირებული სპეციალისტი, ფლობდეს სარწმუნო კეთილგონიერებასა და მას არ ღალატობდეს სამართლიანობის გრძნობა.

ვალდელნი (Valdesi) XII-XIII საუკუნეებში, ლიონელ ვაჭარ პიეტრო ვალდოს (†დაახლ. 1205/6) ინიციატივით აღმოცენებული რელიგიური განახლების მოძრაობის მიმდევრები. ვალდო მთაზე წარმოთქმული ქადაგების (მათ. 5-7) „სახარებისეულ რჩევათა“ მეშვეობით მოექცა, თავისი ქონება ღარიბებს დაურიგა და რამდენიმე მეგობართან ერთად მოხეტიალე მქადაგებლად იქცა: ხალხურ ენაზე სამოციქულო ქადაგებას (მათ. 10) ეწეოდა. ლიონელ ღატაკებად წოდებულმა ვალდოსპირველმა მიმდევრებმა, ვინც პაპმა 1179 წელს სცნო, შემდგომში დაარღვიეს საეკლესიო ხელისუფალთა ნებართვის გარეშე საეროთათვის დაწესებული ქადაგების აკრძალვა. შედეგად, 1184 წლის პავიის კრებაზე ლუციუს III-მ ისინი კათარებთან ერთად დაგმო როგორც ერეტიკოსები. ამ დაგმობის მიუხედავად, ცალკეულმა ვალდელებმა, როგორც, მაგალითად, დურანდომ ოსკადან (†1210 წლის შემდეგ) საკუთარი მართლმორწმუნეობის დაცვა სცადეს (Liber antihaeresis). ეს ჯგუფი შემდგომში ეკლესიას დაემორჩილა (1208) და ღატაკი კათოლიკეების სახელი მიიღო, მოძრაობის დანარჩენმა ნაწილმა კი ვალდოს გარდაცვალების შემდეგ გაამკვეთრა ეკლესიის კრიტიკა (ფიცის დადებასა და სამხედრო სამსახურზე უარის თქმა) და ნამდვილი საეროთა ეკლესიის თვისებები შეიძინა, საკუთარი კულტით, საიდუმლოებითა და მქადაგებლებით, რომელთა შორის ქალებიც იყვნენ. ინოკენტი III-ის მიერ მათი დაგმობა (1215 წლის ლატერანის IV კრება) და ერესის შესახებ კანონმდებლობის მათ წინააღმდეგ ამოქმედება ვალდელთა იატაკქვეშეთში გადასვლის მიზეზი გახდა, თუმცა ამავე ფაქტორებმა ხელი შეუწყო მოძრაობის გავრცელებას სამხრეთ საფანგეთისა და ჩრდილოეთ იტალიის საზღვრებს გარეთაც. ალპების გასწვრივ ვალდელთა გავლენა თანამედროვე ეპოქაში სავოიასა და პიემონტშიც შეიმჩნეოდა, თუმცა მათი სამოქალაქო უფლებების თანასწორობა მხოლოდ 1848 წელს, მეფე კარლო ალბერტოს მიერ იქნა აღიარებული. ამით მეფემ ბოლო მოუღო პიემონტელ ვალდელთა უკანონო მდგომარეობას, რომელსაც მათ ნაწილობრივ დააღწიეს თავი გერმანიასა და ამერიკაში გამგზავრებით. 1857 წელს გააქტიურდა ლათინური ამერიკის ქვეყნებში ემიგრაციის პროცესი, რასაც ეკონომიკური მიზეზებიც ჰქონდა. ამჟამად ვალდელთა ეკლესია რიო დე ლა პლატაშიც არსებობს. რეფორმირებულ-პრესბიტერული წყობის მქონე ვალდელებს იტალიის მრავალ რეგიონში აქვთ საკუთარი ცენტრები. ისინი უძღვებიან არაერთ სოციალურ პროექტსა და კულტურულ ცენტრს, ასევე, თეოლოგიის ფაკულტეტსაც. ვალდელთა აღმასრულებელმა კომიტეტმა, სახელწოდებით „ვალდელთა მაგიდა“, იტალიის სახელმწიფოსთან 1984 წლის 25 თებერვალს შეთანხმება გააფორმა.

ვალენტინელნი (Valentiniani) ერეტიკოსი მღვდლის, ვალენტინის (†160 წლის შემდეგ), გნოსტიკური მოძღვრების მიმდევარნი. ვალენტინი პაპების ჰიგინიუსის, პიუსისა და ანიკეტუსის დროს მოღვაწეობდა რომში. სავარაუდოდ, მას უნდა ეკუთვნოდეს 1945 წელს, ხენობოსკიონში (ნაგ ჰამადი; შუა ეგვიპტე) ნაპოვნი „ჭეშმარიტების სახარება“. დასავლეთში ვალენტინის გავლენა მისმა მოწაფეებმა გაავრცელეს - პტოლემემ (დაახლ. 180, რომლის „წერილი ფლორასადმი“ გნოსტიკური ლიტერატურის კლასიკური ნიმუშია) და ჰერაკლიონმა (იოანეს სახარების პირველი კომენტარის ავტორი; ამ ნაწერის ნაწილობრივი აღდგენა შესაძლებელია ორიგენესეული მისი უარყოფის მიხედვით). II საუკუნის განათლებულ ქრისტიანებზე ვალენტინის ნააზრევის დიდმა გავლენამ აიძულა კათოლიკეები, მრავალგზის უარეყოთ ის. ამგვარ ნაწერთაგან არანაკლებ ხუთია შემორჩენილი. ვალენტინის სისტემა მათში სხვადასხვა თვალსაზრისითაა განხილული, რაც რთულს ხდის მოძღვრების თავდაპირველი ფორმის აღდგენას.

ვალომბროზელნი (Vallombrosani/e) საკუთარი წესდების მქონე ბენედიქტელთა კონგრეგაცია, რომელიც დაახლოებით 1039 წელს ფლორენციელმა მოწესემ, იოანე გვალბერტომ (†1073, კანონიზებულია 1193) ფლორენციის მახლობლად, ვალომბროზაში დააარსა. სიმონიისა და მღვდელმსახურთა ქორწინების წინააღმდეგ გაშლილი კამპანიის ატმოსფეროში აღმოცენებული ამ კონგრეგაციის წევრები ერთობლივ ცხოვრებას ეწეოდნენ და მთელ დროს მჭვრეტელობას უთმობდნენ, ხოლო საერო ძმები ფიზიკურ შრომას მისდევდნენ და გარე სამყაროსთან კავშირს უზრუნველყოფდნენ. კონგრეგაციის ქალთა შტო 1150 წელს მონაზონმა ბერტამ (ბარდი) დააარსა. აბატისა ჰუმილიტასის (†1310) ხანაში ის მნიშვნელოვნად განვითარდა, რისი უმთავრესი მაგალითია ფაენცას მახლობლად არსებული წმიდა მარიამის მონასტერი.

ვარდფანჯარა (Rosone) [ლათ. rosa „ვარდი“] აჟურული დეკორით მორთული დიდი მრგვალი ფანჯარა რომანული და გოთური სტილის ეკლესიათა ფასადის ცენტრალურ ნაწილში.

ვატიკანი (Vaticano, Città del) ვატიკანის ქალაქ-სახელმწიფო მოიცავს 0,44 კვ.კმ ტერიტორიას და რომის დასავლეთ ნაწილშია განლაგებული. ის სახელმწიფოდ ჩამოყალიბდა 1929 წლის ლატერანის ხელშეკრულებებით, ექვემდებარება რომის პაპს. წმიდა პეტრეს ბაზილიკის გარშემო მდებარე სასახლეთა და ბაღების კომპლექსი მოქცეულია ლეონურ გალავანში (პაპ ლეონ IV-ს, 847-855, სახელის მიხედვით). ექსტრატერიტორიულობის უფლება ვრცელდება სხვა ნაგებობებზეც: ლატერანის სასახლესა და ბაზილიკაზე, წმიდა მარიამ უდიდესისა და წმიდა პავლეს გალავანს მიღმა ბაზილიკებზე, სასახლეებზე, სადაც განთავსებულია სარწმუნოების გავრცელებისა და სარწმუნოების მოძღვრების კონგრეგაციები, სამოციქულო დათარიღების დაწესებულება, კანცელარია, სავიკარიუსო, გაბრიელის ვილა ჯიანიკოლოზე, კასტელ განდოლფოს სასახლე მიმდებარე ჩიბოს სასახლითა და ბარბერინის ვილის ჩათვლით. ვატიკანის ქალაქ-სახელმწიფოს მმართველი განაგებს. სახელმწიფო გერბზე წითელი ფერის ფარზე პაპის სიმბოლოებია (მიტრა და კლიტენი) გამოსახული. ვატიკანის დროშა ყვითელი და თეთრი ფერისაა, თეთრ ფონზე მოთავსებული პაპის სიმბოლოთი. ვატიკანის სახელმწიფოში მიმოქცევაში ევრო. პოლიციის ფუნქციებს შვეიცარიული გვარდია ასრულებს. ვატიკანი ფლობს საფოსტო სამსახურს, აქ იბეჭდება საფოსტო მარკები, მოქმედებს სტამბა, რადიოსადგური და ასტრონომიული ობსერვატორია. დამთვალიერებელთათვის ღიაა ვატიკანის მუზეუმები, ბიბლიოთეკა და საიდუმლო არქივი. წმიდა საყდარს - ვატიკანის ტერიტორიისაგან დამოუკიდებელ საერთაშორისო სამართლის სუბიექტს, მრავალ ქვეყანაში ჰყავს მივლინებული ლეგატები და დესპანები, ხოლო ვატიკანში აკრედიტებული დაახლოებით ასზე მეტი ქვეყნის დიპლომატია.

ვატიკანის კრებები (Vaticani, concili) ასე ეწოდება კათოლიკე ეკლესიის უკანასკნელ ორ მსოფლიო კრებას, რომლებიც ვატიკანში, წმიდა პეტრეს ბაზილიკაში, გაიმართა.

ვატიკანის I კრება, მეოცე მსოფლიო კრება (1869-1870), მოიწვია პიუს IX-მ იმდროინდელი „განსაკუთრებული საეკლესიო მღელვარების“ აღსაკვეთად. კრების მოწვევის შესახებ განცხადება 1867 წელს გაკეთდა, მის გამართვას ორწლიანი მოსამზადებელი სამუშაო დასჭირდა. კრება, რომელშიც 774 ეპისკოპოსმა მიიღო მონაწილეობა, 1869 წლის 8 დეკემბერს გაიხსნა. III სესიაზე (1870 წლის 24 აპრილი) მოწონებულ იქნა დადგენილება Dei Filius - კათოლიკური სარწმუნოების შესახებ, რომელიც მიმართული რაციონალიზმის წინააღმდეგ. ოთხი თავისაგან შემდგარ დადგენილებაში საუბარია ღმრთის გონებით შეცნობის შესაძლებლობაზე, ღმრთაებრივი გამოცხადების აუცილებლობაზე, რწმენის არსსა და რწმენასა და გონებას შორის დამოკიდებულებაზე. თუმცა კრების ყურადღება თავიდანვე მიექცა პაპის უმცდომლობის საკითხს, რომლის განსაზღვრასაც ცალკეული წევრები მოითხოვდნენ, სხვები კი ფრთხილობდნენ. დასკვნით დეკლარაციაში, რომელსაც 1870 წლის 18 ივლისს ეყარა კენჭი, ნათქვამია, რომ „როცა პაპი, როგორც რომის პირველმოძღვარი, თავისი კათედრიდან მეტყველებს, - ესე იგი, როცა ყველა ქრისტიანის მწყემსისა და მოძღვრის მსახურების აღსრულებისას, თავისი უმაღლესი მოციქულებრივი ძალაუფლების ღირსებით, მთელი ეკლესიისათვის განსაზღვრავს მოძღვრებას სარწმუნოების ან ზნეობის შესახებ, - რომის პირველმოძღვრის ამგვარი განსაზღვრებანი უცდომელია. ამ შეუმცდარობას იგი ფლობს მისთვის ნეტარ პეტრეში აღთქმული ღმრთაებრივი შეწევნის ძალმოსილებით, რომლის ბოძებაც ღმრთაებრივმა მაცხოვარმა ისურვა მთელი თავისი ეკლესიისათვის. ამგვარად, ეს გადაწყვეტილებები სარწმუნოებისა და ზნეობის შესახებ შეუცვლელია თავისი ბუნებით, და არა ეკლესიის თანხმობის მიზეზით (ex sese, non autem ex consensu ecclesiae)“. იმავე სხდომაზე გადაწყდა კრების განახლება დღის განსაზღვრის გარეშე (sine die). მეორე დღეს ხაფრანგეთ-გერმანიის ომი დაიწყო, ორი თვის შემდეგ კი პიემონტის ჯარმა რომი ოკუპაცია მოახდინა. ამ მიზეზთა გამო კრება აღარ განახლებულა და არც ოფიციალურად დახურულა.

ვატიკანის II კრება, ოცდამეერთე მსოფლიო კრება (1962-1965) პაპმა იოანე XXIII-მ გამოაცხადა მოულოდნელად, 1959 წლის 25 იანვარს წმიდა პავლეს გალავანს მიღმა ბაზილიკაში. კრება რომში 1961 წლის 25 დეკემბერს იქნა მოწვეული, ხოლო 1962 წლის 11 ოქტომბერს ის პაპისა და 2540 კრების მამათა (მონაწილეობის უფლების მქონე 2908 წევრიდან) მონაწილეობით გაიხსნა. ხელმძღვანელ საბჭოს შეადგენდა ათი კარდინალი, პლენარულ სხდომათა ჩატარება, რომელთაც გენერალური კონგრეგაციები ეწოდა, პაპმა ხუთ მოდერატორ კარდინალს დაავალა. ათი მოსამზადებელი კომისიის მიერ შემუშავებული სამოცდაცამეტი პროექტიდან განსახილველად მხოლოდ ჩვიდმეტი იქნა წარდგენილი. კრება სარგებლობდა ორასზე მეტი თეოლოგის (ექსპერტის) კონსულტაციით. არაკათოლიკე ეკლესიათა თუ საკრებულოთა დამკვირვებლების რიცხვი თავდაპირველად 35 იყო, კრების დასასრულს კი - 93. კრების გახსნისას წარმოთქმულ სიტყვაში იოანე XXIII-მ საეკლესიო კრების ძირითადი მიზანი განსაზღვრა: ეკლესიის დროული და მთლიანი განახლება როგორც მოძღვრების, ისე მისი ცხოვრების თვალსაზრისით, დაგმობაზე უარისთქმა. კრება ოთხ მონაკვეთად ჩატარდა: I პერიოდი (1962 წლის 11 ოქტომბერი - 8 დეკემბერი; გენერალური კონგრეგაციები 1-36); პაპ იოანე XXIII-ის გარდაცვალების შემდეგ (1963 წლის 3 ივნისი) მისმა მემკვიდრემ, პავლე VI-მ, კრების მუშაობის განახლების გადაწყვეტილება მიიღო; II პერიოდი 1963 წლის 29 სექტემბრიდან 4 დეკემბრამდე გაგრძელდა (გენერალური კონგრეგაციები 37-79). კრების განახლებისას პავლე VI-მ ხაზი გაუსვა კრების სამწყსო ხასიათს და ეკლესიის არსის (და, კერძოდ, ეპისკოპოსთა მსახურების) საკითხზე მსჯელობის მნიშვნელობას. ხელმძღვანელი საბჭოს შემადგენლობა 12 კარდინალამდე გაიზარდა. 4 მათგანი (აღაჯანიანი, დეპფნერი, ლერკარო და სუენენსი) მოდერატორის ფუნქციით უძღვებოდნენ გენერალურ კონგრეგაციებს. პირველად მოხდა 11 საერო პირის დაშვება აუდიტორად, მოგვიანებით მათ რამდენიმე მოძღვარი და ქალი დაემატა. კიდევ ერთი სიახლე იყო კრების პრესცენტრის დაფუძნება; III პერიოდის განმავლობაში (1964 წლის 14 სექტემბერი - 21 ნოემბერი; გენერალური კონგრეგაციები 80-127) ფართო დისკუსია გამოიწვია დანართმა Nota explicativa praevita, რომელიც პაპის სურვილით დაემატა დოგმატურ კონსტიტუციას ეკლესიის შესახებ Lumen gentium; დანართით დადასტურდა და განმტკიცდა პაპის უპირატესი მდგომარეობა ეპისკოპოსთა კოლეგიაში. წინააღმდეგობრივი მოსაზრებები გამოითქვა ისეთ თემებზე, როგორებიცაა რელიგიური თავისუფლება და დამოკიდებულება ეკლესიასა და იუდაიზმს შორის; IV პერიოდი 1965 წლის 14 სექტემბერს დაიწყო და 8 დეკემბერს დასრულდა (გენერალური კონგრეგაციები 128-168). პავლე VI-მ ეპისკოპოსთა სინოდის დაარსების შესახებ გააკეთა განცხადება. 1965 წლის 8 დეკემბერს პავლე VI-მ დახურა კრება. ვატიკანის II კრებამ სხდომათა მსვლელობისას შემდეგი დოკუმენტები შეიმუშავა და დაამტკიცა: 1963 წლის 4 დეკემბერი: კონსტიტუცია წმიდა ლიტურგიის შესახებ - Sacrosanctum concilium; დეკრეტი საზოგადოებრივი კომუნიკაციის საშუალებათა შესახებ - Inter mirifica; 1964 წლის 21 ნოემბერი: დოგმატური კონსტიტუცია ეკლესიის შესახებ - Lumen gentium; დეკრეტი აღმოსავლეთის კათოლიკე ეკლესიათა შესახებ - Orientalium Ecclesiarum; დეკრეტი ეკუმენიზმის შესახებ - Unitatis redintegratio; 1965 წლის 28 ოქტომბერი: დეკრეტი ეკლესიაში ეპისკოპოსთა სამოძღვრო მოვალეობათა შესახებ - Cristus Dominus; დეკრეტი სამოწესეო ცხოვრების განახლების შესახებ - Perfectae caritatis; დეკრეტი მღვდელთა აღზრდის შესახებ — Optatam totius; დეკლარაცია ქრისტიანული აღზრდის შესახებ - Gravissimum educationis; დეკლარაცია ეკლესიის დამოკიდებულების შესახებ არაქრისტიანულ რელიგიათა მიმართ - Nostra aetate; 1965 წლის 18 ნოემბერი: დოგმატური კონსტიტუცია საღმრთო გამოცხადების შესახებ - Dei Verbum; დეკრეტი საეროთა მოციქულობის შესახებ - Apostolicam actuositatem; 1965 წლის 7 დეკემბერი: დეკლარაცია რელიგიური თავისუფლების შესახებ - Dignitatis humanae; დეკრეტი ეკლესიის სამისიონერო მოღვაწეობის შეხებ - Ad gentes; დეკრეტი მღვდელთა მსახურებისა და ცხოვრების შესახებ - Presbyterorum ordinis; სამოძღვრო კონსტიტუცია თანამედროვე სამყაროში ეკლესიის შესახებ - Gaudium et spes. საეკლესიო კრების, - უდავოდ, მეოცე საუკუნის ისტორიაში ეკლესიისათვის ეპოქალური მნიშვნელობის მოვლენის, - ეს დოკუმენტები მთელი ეკლესიისა და ყოველი მისი გამოხატულების განახლების საფუძველმდებ საშუალებებად იქცა.

ვატიკანისტი (Vaticanista) ჟურნალისტი, სწავლული, ვატიკანის პრობლემათა ექსპერტი რელიგიური, ისტორიული თუ პოლიტიკური განზომილებით.

ვაჰაბიტები (Wahhabiti) მიმდევრები ისლამური რეფორმატორული მოძრაობისა, რომლის სახელწოდებაც ფუძემდებლის, მუჰამედ იბნ 'აბდ ალ-ვაჰაბის (1703-1792) სახელს უკავშირდება. საუდის დინასტიის მმართველობის პერიოდში ვაჰაბიტებმა თანდათან დაიკავეს არაბეთის ნახევარკუნძულის უდიდესი ნაწილი და დასაბამი დაუდეს დღევანდელ საუდის არაბეთის სამეფოს. რეფორმატორი იბნ აბდ ალ-ვაჰაბი ისლამის წყაროებთან დაბრუნებას და ყურანისა და ტრადიციის ზედმიწევნით დაცვას ქადაგებდა. მან მკაცრად დაგმო სიახლეები, ერეტიკული ტენდენციები და გადახრები, როგორიც იყო, მაგალითად, ახლად შემოღებული წმიდანთა კულტი. ალ-ვაჰაბი ემხრობოდა ისლამური იურიდიული წყობილების (შარიათი) ზედმიწევნით დაცვას, ჰანბალის სკოლის შესაბამისად. სწორედ ეს სკოლაა დღეს წამყვანი საუდის არაბეთში. მისი წესების თანახმად, იკრძალება ღვინის, ყავის, თამბაქოს მოხმარება და ხაზგასმულია „წმიდა ომის“ წარმართვის ვალდებულება. ნავთობის მოპოვებით მოხვეჭილი სიმდიდრის წყალობით, საუდის არაბეთი სულ უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს. სხვადასხვა ფონდების მეშვეობით (ესაა ბანკები, ისლამური სოლიდარობის ხელშეწყობისა და ისლამური ეკონომიკური მოწყობის მხარდამჭერი ფონდები, მუსლიმური სამყაროს ლიგა, რომელიც ისლამურ უმცირესობათა მხადაჭრასა და სამყაროში ისლამის გავრცელებას ემსახურება), საუდის არაბეთის გავლენა სულ უფრო ზრდება, რასაც წმიდა ადგილების მცველთა მათი როლიც უწყობს ხელს, თუმცა, მეორე მხრივ, მათ ჰეგემონიას ყურადსაღები მოწინააღმდეგეებიც ჰყავს.

ვედა/ვედიზმი/ვედური რელიგია (Veda/ Vedismo/Religione vedica) ინდოეთის ლიტერატურულად დოკუმენტირებულ რელიგიათა შორის უძველესი. მას მისდევდნენ ნახევრად მომთაბარე ხალხები, რომლებიც თავს „არია“-ს (არიელებს) უწოდებდნენ. ქრისტემდე 1700-1200 წლებში ისინი რამდენიმე ტალღად გადაბარგდნენ ინდოეთში დასავლეთიდან და ჩრდილო-დასავლეთიდან. მათი რელიგია პოლითეისტური იყო, კულტის ცენტრალური ადგილი ღმერთებისადმი მსხვერპლშეწირვას ეთმობოდა. ოთხი ვედა (სანსკრიტზე ვედა „ცოდნას“ აღნიშნავს), საიდანაც რელიგიის სახელწოდება მომდინარეობს, წამოადგენს ჩვენამდე მოღწეულ რელიგიურ ნაწერთა უძველეს კორპუსს და, ამავე დროს, ინდოევროპულ ენათა ოჯახის უდიდეს პოეტურ ქმნილებას (ნაწერები სანსკრიტზე, ქრისტემდე 1500-800 წწ.). თანმხლებ რიტუალურ-ეგზეგეტიკურ ლიტერატურასთან (ბრაჰმანა), „ტყის“ „მჭვრეტელობით“ წიგნებთან (არანიაკა) და „საიდუმლო მოძღვრებასთან“ (უპანიშადა) ერთად, ვედა გამოცხადებისმიერ ნაწერებად მიიჩნევა. ვედური რელიგიის განვითარებამ რიტუალური სიწმიდის გამოკვეთის მიმართულებით, რომელიც ღმერთებთან კავშირის დასამყარებლად იყო აუცილებელი, ქრისტემდე პირველი ათასწლეულის პირველ ნახევარში განაპირობა ბრაჰმანთა სამღვდელო სპეციალიზაცია და უდაბლესი კლასის - შუდრას წარმომადგენელთათვის მსხვერპლშეწირვის რიტუალებში მონაწილეობისა და ვედების შესწავლის აკრძალვა. მსხვერპლშეწირვის ცოდნა ბრაჰმანთა ხელში მსხვერპლშეწირვის ქმედებისას მოქმედი კოსმოსის ძალთა და კანონთა მეცნიერებად გარდაიქმნა. რელიგიის განვითარების ბოლო ფაზა, რომელსაც ამგვარად დაედო საფუძველი, ზოგჯერ „ბრაჰმანიზმადაც“ მოიხსენიება. მასში განვითარდა მოძღვრება ხელახლა შობის (რეინკარნაციის) შესახებ და კარმის კანონი, რომლის თანახმადაც, ამქვეყნიური კეთილი და უკეთური ქმედებები მომდევნო ცხოვრებაზე აისახება. ამიტომაც ადამიანის გათავისუფლება არა იმდენად ღმერთებისათვის მსხვერპლშეწირვით, რამდენადაც შემეცნების მეშვეობით იყო შესაძლებელი, ამ შემეცნების მიზანი კი ერთადერთი უკვდავი სინამდვილეა, რომელიც ყოველივეს საფუძველს წარმოადგენს: ბრაჰმანი, რომელიც გაიგივებულია ატმანთან (ინდივიდუალური „თვით“). საუკუნეთა მანძილზე ბრაჰმანთა, როგორც რელიგიის ოსტატთა, მონოპოლიისა და ზოგადად კასტების სისტემის საწინააღმდეგო არაერთი მოძრაობა აღმოცენდა.

ვედრება (Supplica) [ლათ. supplex „(ლოცვისას) მუხლის მომყრელი“] აღნიშნავს თხოვნის ლოცვას, რომლის მეშვეობთაც გამოიხატება ღმერთთან ურთიერთობის ცნობიერება და მასზე ჩვენი დამოკიდებულება (შდრ. CCC, 2629-2633). შეიძლება, ამასთანავე, აღნიშნავდეს მჭმუნვარე და მორჩილ ლოცვას ღმრთის, მარიამის ან წმიდათა მიმართ. ამ თვალსაზრისით, საკმაოდ ცნობილია პომპეის მარიამისადმი ვედრება, რომელიც 8 მაისს და ოქტომბრის პირველ კვირადღეს წარმოითქმის.

ვერბიტები (Verbiti) საღმრთო სიტყვის საზოგადოების (Società del Divin Verbo) სამოწესეო სამღვდელო კონგრეგაციის წევრები, რომელიც 1875 წლის 8 სექტემბერს ჰოლანდიის ქალაქ სტეილში დაარსდა. ორგანიზაციის მთავარი მიზანი სახარების გავრცელებაა.

ვერონის საიდუმლოთა წიგნი (Veronese, sacramentario) ეს არა იმდენად საიდუმლოთა წესების წიგნია, რამდენადაც წირვათა ფორმულარების საკმაოდ უწესრიგო ნაკრები, რომლებიც უდავოდ რომიდან და, შესაძლოა, იმავე ლატერანის არქივებიდან მომდინარეობს. ბიანკინიმ, რომელმაც პირველმა გამოსცა 1735 წელს ეს ნაკრები, მას ლეონის საიდუმლოთა წიგნი (Sacramentario Leoniano) უწოდა, თუმცა პაპ ლეონს მხოლოდ რამდენიმე ფორმულარს მიაკუთვნებენ. კრებული შეიცავს პაპების გელასიუსისა და ვერგილიუსის რამდენიმე ტექსტსაც, სხვა ცალკეული ტექსტების ავტორთა ვინაობა კი ჯერ ზუსტად არ არის დადგენილი. VI-VII საუკუნეებით დათარიღებული ეს კრებული ლათინური ევქოლოგიის პირველ და ყველაზე მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს. წირვათა ფორულარები სამოქალაქო წელიწადის თვეების მიხედვითაა განაწილებული და არა „წელიწადის წრის“ თანახმად (როგორც ეს გელასისეულ კონდაკშია), ანუ ლიტურგიული დროების, თანახმად. სამწუხაროდ, კრებული არასრულია, - ის აპრილის თვიდან იწყება.

ვიატიკუმი/საგზალი (Viatico) [ლათ. viaticum „მგზავრობასთან დაკავშირებული“, „საგზალი“] ამ სახელით აღინიშნება ევქარისტიის საიდუმლო, რომელიც მიეცემა მომაკვდავ ადამიანს, როგორც შეწევნა მარადიული სიცოცხლისაკენ გზაზე (იოან. 6:54).

ვიგილია (Vigilia) [ლათ. „ღამის გათენება“ (სიტყვიდან vigil „ფხიზელი“)] დიდი რელიგიური დღესასწაულის (შობის, აღდგომის, სული წმიდის გარდამოსვლის და ა.შ.) წინა დღე. მისი დამახასიათებელი ნიშნები შეიძლება იყოს მარხვა და ხორცისგან თავის შეკავება. ნ. ღამისთევა.

ვიზიტაციონელები (Visitandine) ოფიციალური სახელწოდებაა: მარიამის მონახულების ორდენი (Ordo de Visitatione Beatae Mariae Virginis), ის 1610 წელს ანესიში წმიდა ფრანცისკე სალელმა და იოანა ფრანჩესკა ფრემიო დი შანტალმა (1572-1641) დააარსეს ღარიბთა დახმარებისა და მჭვრეტელობითი ცხოვრების მიზნით. 1618 წელს პალე V-მ მოიწონა ის, როგორც ავგუსტინესეული წესდების მეორე ორდენი. ორდენის მონასტერთა უმეტესი ნაწილი საფრანგეთში დაარსდა, რამდენიმე მათგანი - აზიასა და შეერთებულ შტატებში. მონასტერთაგან ყველაზე ცნობილი იყო პერეი-ლე-მონიალის მონასტერი, სადაც აღმოცენდა იესოს წმიდა გულის თაყვანისცემის ტრადიცია, რომელსაც განსაკუთრებით იცავდა მარგარიტა მარია ალაკოკი (1647-1690, კანონიზებულია 1920). 1950 წელს ორდენის მანამდე დამოუკიდებელი მონასტრები გაერთიანდნენ კონფედერაციაში მთავარი წინამძღოლის ხელმძღვანელობით.

ვიზიტი ad limina ყოველი სადიოცეზო ეპისკოპოსისათვის აუცილებელი ვიზიტი პაპთან, რომელიც მოიცავს აგრეთვე პეტრე და პავლე მოციქულების საფლავების მონახულებას [ლათ. ad limina „(მოციქულთა) საფლავებზე“] ეს ვიზიტი ემსახურება იერარქიული თანაზიარების წარმოჩენასა და გაღრმავებას, ერთი მხრივ, ეპისკოპოსებსა და, მეორე მხრივ, საეპისკოპოსო კოლეგიის მეთაურს, პეტრეს მემკვიდრეს, რომის პაპს, შორის. კანონიკური სამართლის კოდექსისა (კან. 400) და Pastor bonus-ის თანახმად, ვიზიტი სამ მთავარ მომენტს მოიცავს: ა) მომლოცველობას პირველ მოციქულთა საფლავებზე, რომელსაც საღმრთო მნიშვნელობა აქვს, რაც ლიტურგიულ მსახურებაში ხორციელდება. ეს მსახურება წმიდა პეტრესა და პავლეს ბაზილიკებში ტარდება, ეპისკოპოსთა სურვილის შემთხვევაში კი - წმიდა მარიამის უდიდესსა და ლატერანის წმიდა იოვანეს ბაზილიკებშიც; ბ) ეპისკოპოსის შეხვედრას რომის პაპთან, რაც ძირითადად, პირად საუბარს გულისხმობს; გ) ეპისკოპოსთა ურთიერთობას (ცალ-ცალკე, ჯგუფებად, თუ კომისიების ფარგლებში) რომის კურიის უწყებებთან - პეტრეს მსახურების თანამდებობრივ საშუალებებთან შეკითხვათა დასმის, პრობლემათა წამოჭრის, ინფორმაციის მოთხოვნის, განმარტებათა მიცემის, შესაძლო თხოვნებზე პასუხის გაცემის მიზნით.

ვიკარიატი (Vicariato) [ლათ. vicariatus] აღნიშნავს ვიკარიუსის თანამდებობას, მოვალეობებსა და ღირსებას. კანონიკური სამართლის კოდექსში საუბარია სამოციქულო (CIC, კან. 371) და ადგილობრივ ვიკარიატზე (CIC, კან. 374; 553). ტერმინი შეიძლება მიემართოს, აგრეთვე, ვიკარიუსის სამყოფელსა და შესაბამის სამსახურებს.

ვიკარიუსი (Vicario) [ლათ. vicarius (სიტყვიდან vicis „მოვალეობანი, ფუნქციები“)] პირი, რომელიც ასრულებს მოვალეობებს უფრო მაღალი თანამდებობის შემცვლელის ან წარმომადგენლის სტატუსით. კანონიკური სამართლის კოდექსი ვიკარიუსთა სხვადასხვა ტიპებს განასხვავებს: ა) სამოციქულო ვიკარიუსი: პაპის სახელით მართავს ღმრთის ხალხის განსაზღვრულ ნაწილს, რომელიც ჯერ არ არის ჩამოყალიბებული დიოცეზად (CIC, კან. 371); ბ) გენერალური ვიკარიუსი: ეპისკოპოსის მიერ დანიშნული პირი, რომელიც ეხმარება მას დიოცეზის მართვაში (CIC, კან. 475). გენერალური ვიკარიუსის განსაკუთრებული ტიპია პაპის მიერ დანიშნული კარდინალი ვიკარიუსი, რომელიც მისი სახელით მართავს რომის დიოცეზს; თავის მხრივ, კარდინალ ვიკარიუსს ეხმარებიან (პაპის მიერ დანიშნული და მთავარეპისკოპოსის წოდების მქონე) ვიცეგერენტი და დამხმარე ეპისკოპოსები, რომლებიც მასთან ერთად ქმნიან დიოცეზის საეპისკოპოსო საბჭოს; გ) საეპისკოპოსო ვიკარიუსი: ინიშნება ეპისკოპოსის მიერ და მას ეხმარება დიოცეზის განსაზღვრული ნაწილის ან განსაზღვრული ტიპის საქმეთა მართვაში (CIC, კან. 476); დ) სასამართლო ვიკარიუსი: ინიშნება ეპისკოპოსის მიერ თანამდებობრივად ძალაუფლების მქონე განმსჯელად (CIC, კან 1420); ე) ადგილობრივი ვიკარიუსი: ეწოდება, აგრეთვე, დეკანოზს ან მთავარხუცესს, რომელიც ინიშნება ეპისკოპოსის მიერ და ადგილობრივ ვიკარიატს უძღვება (CIC, კან. 553; ვ) საკრებულოს ვიკარიუსი: საკრებულოს წინამძღვრის თანაშემწე (CIC, კან. 545).

ვიკარიუსი, ქრისტესი ნ. ქრისტეს ვიკარიუსი.

ვიშნუიზმი (Visnuismo) შივაიზმთან ერთად, ჰინდუიზმის ერთ-ერთი უმთავრესი კულტი. ვიშნუ, „ყველგანშემღწევი“ ნახსენებია ვედის უძველეს ტექსტებში, თუმცა იქ მას მთავარი როლი არ ენიჭება, როგორც ეს ხდება გვიანდელ ჰინდუიზმში, განსაკუთრებით - ქრისტეს შემდეგ პირველ საუკუნეებში. იკონოგრაფიულად ვიშნუს გამოსახავენ ოთხი ხელითა და სახის მეგობრული გამომეტყველებით, რომელიც ღრმა სულიერ სიმშვიდეს ასხივებს.

ვიცეგერენტი (Vicegerente) [იტალ. vice+gerente „მმართველი“, „ადმინისტრატორი“] რომის პაპის მიერ დანიშნული და მთავარეპისკოპოსის ტიტულის მატარებელი პირი, აღასრულებს რომის დიოცეზში ვიკარიუსის თანამდებობრივ ძალაუფლებას დადგენილ ფარგლებში და ვიკარიუს კარდინალთან მჭიდრო თანამშრომლობით და თანაზიარებით. ამ უკანასკნელთან და დამხმარე ეპისკოპოსებთან ერთად ვიცეგერენტი დიოცეზის საეპისკოპოსო საბჭოს ქმნის.

ვნება (Passio) [ლათ. passio „ვნება“] სახარებაში ქრისტეს ტანჯვისა და სიკვდილის ამსახველი მონათხრობი. ამგვარი მონათხრობი სახარებათა თავდაპირველ, საწყის ბირთვს წარმოადგენს: მათ შორის ყველაზე ძველია ის, რომელიც მარკოზის სახარებაშია გადმოცემული და ის უმთავრესად ქრისტეს ვნების ისტორიულობას უსვამს ხაზს; მათე საღმრთო წერილის ასრულებაზე აკეთებს აქცენტს (შდრ. მათ. 26:24.54); ლუკა წარმოადგენს იესოს, როგორც მოთმინებით აღსავსე საყოველთაო მხსნელს (შდრ. ლუკ. 23:27, შმდ.); იოანეს სახარებაში კი იესო წარმოდგენილია როგორც მეუფე, რომელიც ნებაყოფლობით ირჩევს ვნების გზას (შდრ. იოან. 18:33-19:15). ვნების ამსახველი მოთხრობები („ვნებანი“) იკითხება წმიდა კვირეულის ლიტურგიულ მსახურებათა დროს (ბზობის კვირადღეს და დიდ პარასკევს).

ვნებანი (Passione) [ლათ. passio (სიტყვიდან passus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა pati „ტანჯვა“)] ა) ტერმინი აღნიშნავს ქრისტეს ტანჯვას მთლიანობაში, უკანასკნელი სერობიდან სიკვდილამდე, რაც დაწვრილებითაა აღწერილი სახარებებში (ნ. ვნება); ბ) შუა საუკუნეებში ვნებათა თემა ხელოვნების მრავალ დარგში იქცა შემოქმედთა შთაგონების წყაროდ, განსაკუთრებით, თეატრსა (ნ. საღმრთო წარმოდგენები) და მუსიკაში (ვნებათა თემა, ორატორიის სქემის მიხედვით, ბახის, ჰენდელის, პეროზის და სხვათა შემოქმედებაში).

ვნებები (Passioni) [გვიანლათ. passio, სიტყვიდან passus, ნამყოს მიმღეობა სიტყვისა pati „ტანჯვა“] აღნიშნავს განცდებს ან გრძნობებს. ემოციების, გრძნობების მეშვეობით ადამიანი სიკეთის წინათგრძნობისა და ბოროტის ვარაუდით ცნობის უნარს ფლობს. უმთავრესი ვნებებია სიყვარული და სიძულვილი, სურვილი და შიში, სიხარული, სევდა და გულისწყრომა. ვნებები, როგორც მგრძნობიარობის გამოვლინებანი, თავისთავად არ შეიცავს ზნეობრივ სიკეთესა თუ ბოროტებას. მაგრამ, გონებასა და ნებაზე ვნებათა დამოკიდებულების მიხედვით, მათში ზნეობრივი სიკეთის თუ ბოროტების არსებობაზე ვსაუბრობთ. შემთხვევითი არაა, რომ საღმრთო წერილი ზოგჯერ ვნებებს განიხილავს ადამიანის გულის მისწრაფებებად, რომლებიც ცოდვის ჩადენისაკენ უბიძგებენ მას (შდრ. დან. 13:8.11.14.20.56). მაშასადამე, ემოციები და გრძნობები შეიძლება იქცეს სათნოებად ან გადაგვარდეს მანკიერებად (შდრ. CCC, 1762-1775).

ვნების კვირა/წმიდა კვირა (Settimana santa) პასექის წინა კვირა, ყველაზე მნიშვნელოვანი ქრისტიანული სადღესასწაულო პერიოდი. ეწოდება აგრეთვე „დიდი კვირა“, იწყება ბზობის კვირადღეს და სრულდება სააღდგომო სამდღეურით.

ვუდუ (Vudu) [აფრიკული სიტყვიდან, რომელიც „სულს“ აღნიშნავს] კუნძულ ჰაიტის ხალხური რელიგია, რომელიც ამ კუნძულზე დეპორტირებული აფრიკელი მონების რელიგიის ელემენტებისა და ქრისტიანობის ელემენტების ნაზავს წარმოადგენს.

ვულგატა (Vulgata) [ლათ. vulgata „გავრცელებული“, „ხალხური“] ბიბლიის ლათინური თარგმანი, რომელიც 383-406 წლებში, პაპ დამასუს I-ის დავალებით, წმიდა იერონიმემ შეასრულა. მრავალი საუკუნის მანძილზე, - ვატიკანის II კრების მიერ გატარებულ ლიტურგიულ რეფორმამამდე, ვულგატა ლათინური ეკლესიის ოფიციალური ტექსტი იყო, შემდეგ ტექსტი გადაიხედა და ნეოვულგატის სახელით გამოიცა.

ზაიდელნი (Zaiditi) შიიტიზმის (ნ. შიიტები) წარმომადგენელი ზაიდელები მხოლოდ ალის უშუალო შთამომავალ ხუთ კანონიერ იმამს აღიარებენ. მათი სახელწოდება მეხუთე იმამის — ზაიდის (გარდაიცავალა 739 წელს) სახელიდან მომდინარეობს. იმამის თანამდებობას ზაიდელნი არჩევითად მიიჩნევენ და სწამთ, რომ ალის შთამომავალთა შორის არჩეული იმამი შემდეგ ღმრთის შეწევნასა და ნათელხილვას მიიღებს. ზაიდელნი არსებობენ იემენში, სადაც 1970 წლამდე, რესპუბლიკის დაარსებამდე, ზაიდელთა დინასტია მმართველობდა. მათი რწმენის მოძღვრება და იურიდიული სისტემის პრინციპები ძალზე ახლოსაა სუნიტურთან (ნ. სუნა).

ზანზალაკი (Campanello) ზარის ფორმის მცირე ხმოვანი ინსტრუმენტი, რომელიც გამოიყენება წირვის დროს, - კურთხევისას, - მორწმუნეთა ყურადღების მისაპყრობად. მისი გამოყენება XII საუკუნიდან დაიწყო.

ზარი (Campana) [ლათ. campana (vasa) „კამპანიის (ბრინჯაოს ჭურჭელი)“] ლითონის, მეტწილად ბრინჯაოს ხმოვანი ინსტრუმენტი, რომელიც მოთავსებულია სამრეკლოს თავზე და უმთავრესად გამოიყენება მორწმუნეთა სალოცავად მოსახმობად ან ცალკეულ წმიდა მოვლენათა აღსანიშნავად. ეკლესიებში ზარი VI საუკუნიდან გამოიყენება. სამრეკლოზე აღმართვამდე ზარს აკურთხებენ.

ზაქარია (Zaccaria) ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

ზაქათი (Zakat) [არაბ.] ეტიმოლოგიურად განწმედის ცნებასთან დაკავშირებული ეს სიტყვა აღნიშნავს „კანონიერ მოწყალებას“ და ისლამის ერთ-ერთ უმთავრეს მცნებას წარმოადგენს; ის შეიძლება შეუდარდეს ებრაელობასა და ქრისტიანობაში არსებული მეათედების აკრეფის პრაქტიკას. მისი მეშვეობით მცირდება განსხვავება მდიდრებსა და ღარიბებს შორის. ამჟამად ისლამურ სახელმწიფოებში ის სახელმწიფო გადასახადით შეიცვალა.

ზებუნებრივი (Soprannaturale) აღნიშნავს ყოველივე აღმატებულს ყოველ შექმნილ ან შექმნად არსებაზე. ქრისტიანული სარწმუნოების სივრცეში მიემართება ყოველივე იმას, რაც არის ღმერთი და რაც დამოკიდებულია ღმრთის უანგარო ინიციატივაზე და სცდება ადამიანის ნების ძალას და მის ინტელექტუალურ უნარს. მაგალითად, ზებუნებრივი რეალობაა: გამოცხადება, მადლი, თეოლოგიური სათნოებანი და სხვ.

ზეთის ცხება (Unzione) [ლათ. unctio] ძველად სურნელოვან ნივთიერებებში შერეული ზეთით ცხება საერო ცხოვრებასა და კულტში გამოიყენებოდა. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში ცხების მეშვეობით ღმრთის სიწმიდესთან ზიარება ხდებოდა. ძველ აღთქმაში მოყვანილია საკურთხეველთა, ტაბერნაკულუმთა, თუმცა უმთავრესად მეფეთა (1 მეფ. 9:16), უმაღლეს მღვდელმსახურთა (გამ. 29:7) და წინასწარმეტყველთა ცხების მაგალითები მათი კურთხევის მიზნით. ცხების მეშვეობით კურთხეულის უმაღლესი მაგალითია ნანატრი ხსნის მომტანი მესია, რაც სწირედ „ცხებულს“ ნიშნავს. იესოს დროს, ვინც ბეთანიაში ლაზარეს დის, მარიამის სიკვდილზე ცოტახნით ადრე იქნა ცხებული (იოან. 12:1-11), ცხება სნეულებათა განსაკურნებლად გამოიყენებოდა (ლუკ. 10:34). ასეთად მიიჩნევა სნეულთა ზეთის ცხების საიდუმლო, თუმცა ცხება, როგორც კურთხევის ნიშანი ნათლისღების, მირონცხების და ხელდასხმის საიდუმლოებსა და საკრამენტალიებშიც გვხვდება.

ზეთისხილის ბაღი (Orto degli ulivi) ნ. გეთსემანია.

ზეკაცი ნ. Urmensch.

ზელოტები (მოშურნენი) (Zeloti) [ბერძნ. zelotés „მონდომებული“, „მოშურნე“, „ფანატიკური“, სიტყვიდან zeloun „რამე მიზნისაკენ მგზნებარედ სწრაფვა“] პალესტინის ნაციონალისტური პარტიის წევრები (ქრისტემდე I საუკუნე — ქრისტეს შემდეგ I საუკუნე), რომლებიც, შესაძლოა, დაკავშირებულნი იყვნენ იუდა გალილეველთან. ღმრთისა და რჯულის მგზნებარე მიმდევრები, ისინი თავიანთ რჯულს ტერორისტული საქმიანობითაც იცავდნენ, რომელიც ძირითადად რომაელ „დამპყრობთა“ წინააღმდეგ იყო მიმართული. ეს უკანასკნელნი პალესტინელ ნაციონალისტებს „სიკარებს“ უწოდებდნენ, რადგანაც ისინი ტანსაცმელში დამალულ ხანჯალს - „სიკა“-ს, ატარებდნენ. მათი მხრიდან რომის ბატონობის სასტიკმა მიუღებლობამ იუდეველთა ომს დაუდო დასაბამი (66-74 წწ.), რასაც შედეგად მოჰყვა იერუსალემის ტაძრის დანგრევა და თვით პარტიის განადგურება: მისმა წევრებმა ალყაშემორტყმული მასადას (73 წ.) თავგანწირული დაცვის შემდეგ რომაელთა ხელში ჩაცვენას მასობრივი თვითმკვლელობა არჩიეს. ამ მოძრაობის მიმდევარი იყო, აგრეთვე, იესოს მოციქული სიმონი, მოშურნედ წოდებული (ლუკ. 6:15; საქმ.1:13).

ზეცად აღყვანება ნ. აღყვანება

ზიარება (Comunione) [ლათ. communio „საერთო კავშირი“, „თანაბარი მონაწილეობა“] ტერმინი აღნიშნავს მორწმუნეთა მონაწილეობას ევქარისტიაში წმიდა ნაწილების მიღების მეშვეობით. აგრეთვე, აღნიშნავს თანაზიარებას ეკლესიაში, ქრისტეს მისტიკურ სხეულში, რაც ევქარისტიულ საიდუმლოში მონაწილეობის შედეგია.

ზიარების შემდგომი ლოცვა (Postcommunio) [ლათ. postcommunio „ზიარების შემდეგ“] წირვის ბოლო ლოცვა, რომელსაც მღვდელმსახური ზიარების შემდეგ და საბოლოო კურთხევამდე აღავლენს.

ზირაქის წიგნი (Siracide, libro del) ამ სახელწოდებით მოიხსენიება დღეს ეკლესიასტეს სიბრძნის წიგნი, რადგანაც ძირითად ბერძნულ წყაროებში ის დასათაურებულია, როგორც „სიბრძნე იესოსი, ზირაქის ძისა“. სახელწოდება ეკლესიასტე კი ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში დამკვიდრდა იმ ფაქტის ხაზგასასმელად, რომ ეს იყო „ეკლესიის მიერ დაწერელი წიგნი“ (ecclesiasticus liber). პროლოგში ავტორის შვილიშვილი განმარტავს, რომ წიგნი ბერძნულად თარგმნა ქრისტემდე 132 წელს, ეგვიპტეში ყოფნის დროს, ხოლო მისმა ბაბუამ, ბენ სირამ, ის დაახლოებით 190-180 წლებში ებრაულ ენაზე დაწერა. ამ მეორადკანონიკური წიგნი არ გამოირჩევა სტრუქტურული წყობით, გამონაკლისია მხოლოდ დაყოფა სიბრძნის შემცველ (თავ. 1, 1-42, 14) და დანარჩენ ნაწილებად, რომლებიც ეთმობა ღმრთის სიბრძნის გამოვლინების დიდებას ბუნებასა (თავ. 42, 15-43, 33) და ხსნის ისტორიის გამოჩენილ პიროვნებათა ცხოვრებაში (თავ. 44-50). ავტორი ცდილობს, სიბრძნე კანონთან გააიგივოს, ხაზს უსვამს ისრაელის სიბრძნის სპეციფიკურობას და იმ ნიმუშებს, რომელთაგანაც უნდა აიღოს მან შთაგონება.

ზონარი (Cingolo) [ლათ. სიტყვიდან cingulum, რომელიც ნაწარმოებია ზმნა cingere-დან] ქამარი ან თოკი, რომელიც სტიქარის ტანზე მოსარგებადაა საჭირო. ასევე, ეწოდება თოკის სარტყელს, რომელსაც სუტანის, ანაფორის ან მონაზვნის სამოსის ზემოდან ატარებენ.

ზოროასტრიზმი (Zoroastrismo) წინარეისლამური რელიგია, რომელიც, ტრადიციის თანახმად, მიეწერება ზოროასტრს, ანუ ზარათუშტრას. იგი, გადმოცემის მიხედვით, დაახლოებით 630 წელს, აღმოსავლეთ ირანში მოღვაწეობდა. დღეს პარსიზმად იწოდება (ნ. პარსები).

თაბორელნი (Taboriti) ჰუსიტთა უფრო რადიკალური ფრთის წევრები, რომლებიც 1420 წელს სამხრეთ ბოჰემიაში (ჩეხეთში) დამკვიდრდნენ, - მთაზე, რომელსაც თაბორი უწოდეს (შდრ. მსაჯ. 4:6). ჟამთა აღსასრულის აპოკალიფსურ მოლოდინში მცხოვრები თაბორელნი მიზნად ისახავდნენ აბსოლუტურად ქრისტიანული სოციალური წყობის დამკვიდრებას, სადაც ღმრთაებრივი კანონი (როგორც აბსოლუტური ბუნებრივი კანონი) და ქრისტეს რადიკალური კანონი მთელ საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე უნდა გავრცელებულიყო და ძალით უნდა ყოფილიყო მოხვეული თავს საზოგადოებისათვის ღმრთის სახელით მებრძოლ ქრისტიანთა საკრებულოს მეშვეობით. თაბორელნი წინასწარმეტყველებდნენ „წმიდა ომს“ უფრო მეტად რევოლუციური, ვიდრე ძველაღთქმისეული გაგებით, სახელმწიფოს მათეული მოდელი კი მსაჯულთა ეპოქის თეოკრატიულ სახელმწიფოს წარმოადგენდა. 1434 წელს ლიპანისთან კათოლიკეთა და ულტრაკისტ ჰუსიტთა მიერ დამარცხებული თაბორელნი თავდაპირველად მრავალ მცირე სექტად დაიყვნენ, შემდეგ კი საერთოდ შეწყვიტეს არსებობა.

თავისუფალი განსჯა (Libero esame) თეოლოგიაში გამოთქმა აღნიშნავს საღმრთო წერილის საეკლესიო ავტორიტეტისაგან დამოუკიდებელი პიროვნული განმარტების კრიტერიუმს. ამ მოძღვრების მიმდევრები იყვნენ რეფორმატორები, ვისი აზრითაც თავისუფალი განსჯა შესაძლებელი იყო სული წმიდის პიროვნული დახმარების მეშვეობით, რაც წმიდა ნაწერთა სწორი განმარტების გარანტიას იძლეოდა. თუმცა ამგვარად, შესაძლებელი ხდებოდა ბიბლიის განმარტების უამრავი ვერსიის დამკვიდრება და, ამიტომ, რეფორმატორული (ნ. რეფორმა) ეკლესიები სარწმუნოების აღსარების მეშვეობით არაპირდაპირი გზით ამტკიცებდნენ ოფიციალურ საეკლესიო ინტერპრეტაციას. თავისუფალი განსჯა მხოლოდ პროტესტანტული მოძრაობის ყველაზე რადიკალურმა ჯგუფებმა შეინარჩუნეს, როგორებიცაა, მაგალითად, სოცინელები და ანაბაპტისტები

თავისუფალი ნება, თავისუფლება (Libero arbitrio - Libertà) თეოლოგიასა და ფილოსოფიაში დამკვიდრებული გამოთქმა. თავისუფალი ნება მჭიდროდაა დაკავშირებული თავისუფლების ცნებასთან (რაც გონებასა და ნებაში ფესვგადგმული მოქმედების ან უმოქმედობის შესაძლებლობაა) და, აქედან გამომდინარე, საკუთარი თავის მართვის, განსხვავებულ ქმედებათა შორის არჩევანის გაკეთების უნარია (CCC, 1731-1738). ქრისტიანობაში ყოველთვის ძალიან ფაქიზი და რთული საკითხი იყო თავისუფლებისა და ადამიანის თავისუფალი ნების შეთავსება ღმრთის ყოვლისშემძლეობის, წინასწარგანზრახულობისა და მადლის თემებთან.

თავისუფალი სული (Libero spirito) ევროპის ცალკეულ ქვეყნებში XIII-XV საუკუნეებში გავრცელებული ერეტიკული რელიგიური ჯგუფები. მათი წევრები არაკრიტიკულად განმარტავდნენ წმიდა პავლეს ფრაზას: „სადაც უფლის სულია, იქ თავისუფლებაა“, რის საფუძველზეც შესაძლებლად მიაჩნდათ ისეთი სრულყოფილების მიღწევა, რომ შეუბილწავნი გამხდარიყვნენ და ამ მიზეზით თავისუფალ და თავაშვებულ ცხოვრებას ეწეოდნენ.

თავისუფლება ნ. თავისუფალი ნება.

თავმატურგი (Taumaturgo) [ბერძ. thaumatourgós (სიტყვიდან tháuma „სასწაული“+ნაწარმოები ფორმა სიტყვისა érgon „ქმნილება“, „ნაშრომი“)] ვინც სასწაულებს ახდენს, სასწაულთმოქმედი.

თავმდაბლობა (Umiltà) [ლათ. humilitas] საკუთარი საზღვრების გამაცნობიერებელი ადამიანის საქციელი. ამის მაგალითია იესო (მათ. 20:28; 26:39; იოან. 10:17; 13:12, შმდ.; 2კორ. 8:9; გალ. 4:4, შმდ.; ებრ. 2:17; 5:8; 12:2). იგი თავმდაბლობისკენ მოუწოდებს მისი მოწაფეობის ყველა მსურველს (მათ. 11:29; იოან. 13:15; ეფეს. 4:1, შმდ.; კოლ. 3:12; 1პეტ. 2:21, შმდ.). თავმდაბლობის გრძნობა ადამიანს აცნობიერებინებს, რომ ცოდვილია (ლუკ. 5:8), უბრალო მონაა (ლუკ. 17:10), სხვებზე დაბლა დგას (მათ. 18:1, შმდ.; 20:25, შმდ.; ლუკ. 14:7, შმდ.), იესო ესაჭიროება (იოან. 6:57; 15:4, შმდ., 16). სწორედ ამის გამო თავმდაბლობა ლოცვის საფუძველია (შდრ. CCC, 2559).

თავმჯდომარე (Presidente) [ლათ. praesidens, აწმყოს მიმღეობა ზმნისა პრაესიდერე „თავმჯდომარეობა“] ლიტურგიული თვალსაზრისით, ასე მოიხსენიება შეკრებილთა თავმჯდომარე.

თავშეკავება (Temperanza) [ლათ. temperantia] ოთხ მთავარ სათნოებათაგან ერთ-ერთი. ისაა „ზნეობრივი სათნოება, რომელიც ანელებს სიამოვნებათა მიმზიდველობას და ანიჭებს ადამიანს ზომიერების უნარს შექმნილ სიკეთეთა მოხმარებისას. ის უზრუნველყოფს ნების ბატონობას ინსტინქტებზე და პატიოსნების ჩარჩოებში აკავებს სურვილებს. თავშეკავებული ადამიანი სიკეთისაკენ მიმართავს თავის გრძნობად მხარეებს, ინარჩუნებს ჯანსაღ მორიდებულობას, არ მისდევს საკუთარ „ინსტინქტსა“ და საკუთარი „გულის“ „სურვილთა დამაკმაყოფილებელ ძალას“ (ზირ. 5:2). ძველ აღთქმაში თავშეკავება ხშირად იმსახურებს შექებას: „ნუ სდევ გულისთქმას და დაიოკე სურვილი“ (ზირ. 18:30). ახალ აღთქმაში ის „თავშეკავებად“ ან „თავდაჭერილობად“ არის მოხსენიებული: უნდა ვიცხოვროთ „აზრიანად, სიმართლითა და ღმრთისმოსაობით“ (ტიტ. 2:12)” (CCC, 1809).

თალმუდი (Talmud) [ებრ. „სწავლება“, „მოძღვრება“] II საუკუნეში რაბი იეჰუდას მიერ შესრულებული მიშნას წერილობითი განმარტება (რომელიც შეიცავდა ბიბლიის კომენტირების რაბინული ტრადიციის სწავლებას). თვით მიშნას კომენტირებისა და გავრცობის შემდგომი ტრადიცია ჩამოყალიბდა — ამორეებად წოდებული მწიგნობრების გემარა. ეს ტრადიცია უმთავრესად პალესტინასა და ბაბილონში გავრცელდა. მიშნას გემარასთან შეერთებით შეიქმნა პალესტინური და ბაბილონური თალმუდი, რომელიც ამ ორი ტრადიციის განვითარებას წარმოადგენს.

თანაარარსი (Consustanziale) [ლათ. სიტყვიდან consubstantialis, რაც თარგმანია ბერძნული სიტყვისა homoúsios „იმავე არსის მქონე“] ტერმინი შეიქმნა ნიკეის კრებაზე (325) და ნიკეის სიმბოლოს შემადგენელ ნაწილად იქცა (ნ. სარწმუნოების სიმბოლო) ერესთან საბრძოლველად და იმის დასამტკიცებლად, რომ იესოს იგივე არსი გააჩნია, რაც მამა ღმერთს და ღმრთაებრიობის იმავე საფეხურზე იმყოფება. ერთარსობრიობის იგივე მტკიცებულება მართებულად მიიჩნევა მთელი სამებისათვის (კონსტანტინოპოლის კრება).

თანაზიარება (Intercomunione) [შედგება სიტყვებისგან inter + comunione] საკმაოდ ბუნდოვანი ტერმინი, რომელიც ეკუმენურ გარემოში გამოიყენება (ნ. ეკუმენიზმი). აღნიშნავს საეკლესიო თანაზიარების სხვადასხვა დონეებს. შეიძლება აღნიშნავდეს: ა) სრულ საეკლესიო თანაზიარებას (უფლის სერობაში თანაზიარება, ყოველგვარი განსხვავების გარეშე); ბ) თანაწირვას (სხვაგვარი ზიარების მსახურთა ორმხრივი დაშვება ევქარისტიული მსახურების წარსამართავად); გ) თანააღვლენას (სხვადასხვა კონფესიათა მსახურების მიერ მსახურების ერთად აღვლენა); დ) პირობით დაშვებას (გარკვეული პირობებით სხვა კონფესიათა მორწმუნეები დაიშვებიან ევქარისტიის მისაღებად; საკუთარ მორწმუნეებსაც, აგრეთვე, ეძლევათ ნება, მიიღონ მონაწილეობა სხვა კონფესიების მიერ აღსრულებულ ევქარისტიულ მსახურებაში); ე) ურთიერთდაშვებას (შეთანხმება ორ ეკლესიას შორის, რომლის საფუძველზეც ერთი მათგანის წევრებს ევქარისტიის მიღება მეორეშიც შეუძლიათ და პირიქით). მოქმედ დებულებათა თანახმად, კათოლიკე ეკლესია სხვა ეკლესიებთან ერთად თანააღვლენას მხოლოდ ღმრთის სიტყვის ლიტურგიის დროს აღასრულებს. კათოლიკე ეკლესია გარკვეული პირობებით უშვებს არაკათოლიკეთა მიერ თავის ეკლესიებში ევქარისტიის მიღებას და უფლებას აძლევს საკუთარ მორწმუნეებს, მიიღონ ის სხვა ეკლესიებში, თუმცა მხოლოდ იქ, სადაც ევქარისტიული მსახურება სრულყოფილად აღევლინება, როგორც წესი, აღმოსავლეთის ეკლესიებში. ამჟამად კათოლიკე ეკლესია თავის მორწმუნეებს პროტესტანტული ევქარისტიის მიღების ნებას არ რთავს. ბერძნულ მართლმადიდებელ ეკლესიას ჯერჯერობით არ აქვს დამყარებული ურთიერთდაშვების ურთიერთობა კათოლიკე ეკლესიასთან.

თანაზიარება და გათავისუფლება (Comunione e Liberazione) საეკლესიო მოძრაობა, რომლის შთამაგონებელია დონ ლუიჯი ჯუსანი, 1954-1965 წლებში რელიგიის პედაგოგი მილანის ბერშეს ლიცეუმში. მოძრაობის პირველ უჯრედს „სტუდენტური ახალგაზრდობა“ (GS) ეწოდა და ის სწრაფად გავრცელდა იტალიის მრავალი ქალაქის სტუდენტებს შორის. 1969-70 აკადემიურ წელს უნივერსიტეტებში დამკვიდრება დაიწყო ფორმულამ „თანაზიარება და გათავისუფლება“ (CL), რაც მცირე ხანში მოძრაობის ოფიციალურ სახელწოდებად იქცა. მოძრაობა ხაზს უსვამს, რომ ქრისტიანობა არა ფილოსოფია ან ცხოვრების გეგმაა, არამედ არსებითად მოვლენაა, ღმრთის მოვლენა, ვინც შემოდის ისტორიაში, იესო ქრისტეს პიროვნებაში, რათა გადაარჩინოს ადამიანი. მაშასადამე, ქრისტე ისტორიის ნამდვილი „სიახლე“ და გათავისუფლების ერთადერთი საშუალებაა ადამიანისათვის. თავისი რწმენით, ადამიანი ნდობას უცხადებს ამ მოვლენას და თავისი განახლების საშუალებას აძლევს ღმერთს. გარემო, რომელშიც, ღმრთის ნებით, ისტორიულად ხორციელდება ადამიანის ხსნა და გათავისუფლება, ეკლესიაა. ქრისტესა და თანამოძმეებთან თანაზიარებიდან წარმოიშვება მისია, როგორც სხვათა მიმართ სიყვარულის ნიჭი. მოძრაობას „თანაზიარება და გათავისუფლება“ მართავს ეროვნული საბჭო, რომელსაც სხვადასხვა რეგიონთა წარმომადგენლები, მისიონერულ ჯგუფთა პასუხისმგებელი პირები და სტუდენტთა, საუნივერსიტეტო მუშაკთა და თანამშრომელთა სამი დანაყოფის პასუხისმგებელი პირები შეადგენენ. აღსანიშნავია „საკრებულო სკოლა“, სადაც მნიშვნელოვანი თემების პიროვნული და ერთობლივი განხილვა მიმდინარეობს. მოძრაობა დიდი ხანია დაკავებულია კოოპერატივების (კულტურული, საკვები პროდუქტების, სასოფლო-სამეურნეო და სხვა), საცხოვრებლების, სასადილოების (არაადგილობრივი სტუდენტებისთვის), სამედიცინო და იურიდიული კონსულტაციის კაბინეტთა მოწყობით, რაც იმას ადასტურებს, რომ ქრისტეს „სიახლის“ მატარებელ ქრისტიანულ საკრებულოს სოციალურ სტრუქტურათა განახლების ძალა შესწევს. დასასრულ, ღმრთის ნამდვილი სიყვარულის ნიშნად მიიჩნევა მოძრაობის ფარგლებში მღვდელმსახურებისა და მონაზვნობის მოწოდებათა აღმოცენება და „მოზრდილთა ჯგუფების“ ჩამოყალიბება. ეს უკანასკნელნი შედგება მოზრდილ ადამიანთაგან, რომლებიც საერო საქმიანობას და სამყაროსთან ურთიერთობას განაგრძობენ, თუმცა ამავე დროს მათი ცხოვრება განსაზღვრული წესის თანახმად წარიმართება.

თანალმობა ნ. ლმობიერება.

თანამაკურთხებელი (Conconsacrante) [con+consacrante „ის, ვინც აკურთხებს“] ეპისკოპოსად კურთხევაში მონაწილე ეპისკოპოსი. კანონიკური სამართლის კოდექსის თანახმად, ასეთი ეპისკოპოსი სამი მაინც უნდა იყოს (ერთი მთავარი და ორი დამხმარე), „თუმცა სასარგებლო იქნებოდა, მათთან ერთად ეპისკოპოსად არჩეულის კურთხევაში ყველა დამსწრე ეპისკოპოსმა მიიღოს მონაწილეობა“ (CIC, კან. 1014).

თანამხსნელი (Corredentrice) [con+redentrice] ხსნის ცნება გამორჩეულად ქრისტოლოგიური ცნებაა, რომელსაც თეოლოგები თანაფარდობითად უსადაგებენ აგრეთვე მარიამსაც, რითაც ადამიანთა ხსნაში ღმრთისმშობლის თანამონაწილეობის აღნიშვნა სურთ. ვატიკანის II კრებამ (LG, თავ. VIII), თანახსნის ნაცვლად, „ხსნაში თანამშრომლობის“ ცნებას მიანიჭა უპირატესობა.

თანამწირველობა (Concelebrazione) [ლათ. ზმნიდან cum-celebrare „ერთად აღვლენა“] ასე ეწოდება წირვის აღვლენას რამდენიმე ღმრთისმსახურის მიერ, რომლებიც თანამწირველებად იწოდებიან. ამგვარ წესს მუდამ მისდევდნენ აღმოსავლეთის ეკლესიაში, დასავლეთში კი ის დიდი ხნის მანძილზე მხოლოდ საღმრთისმსახურებო და საეპისკოპოსო ხელდასხმათა შემთხვევებში იყო გათვალისწინებული. ვატიკანის II კრებამ ლიტურგიული განახლების ფარგლებში წაახალისა თანამწირველობის ფორმის დამკვიდრება, აგრეთვე, სხვა შემთხვევებშიც, რაც მღვდელმსახურთა ურთიერთზიარების, ქრისტიან ხალხთან მათი თანაზიარებისა და იესო ქრისტეს ერთადერთ მღვდელმსახურებაში მათი მონაწილეობის ხაზგასმას ემსახურება.

თანხმობა (საქორწინო) (Consenso (matrimoniale)) [ლათ. სიტყვიდან consensus, მომდინარეობს ზმნიდან ცონსენტირე „თანხმობის მიცემა“] აღნიშნავს მამაკაცისა და ქალის ურთიერთზიარ ნებას, დაქორწინდნენ. ლეგიტიმურად გამოხატული თანხმობა ქორწინების შემადგენელი აქტია (შდრ. CIC, კან. 1057).

თარგუმი (Targum) [ებრ. „თარგმანი“ (მრავლობითი რიცხვის ფორმა — targumim)] ამ ტერმინით აღინიშნება ბიბლიური ტექსტის ძველი არამეული თარგმანები, აღმოცენებული სინაგოგური ლიტურგიის კონტექსტში, როდესაც მორწმუნეთა უმრავლესობა აღარ ფლობდა ებრაულ ენას. თავდაპირველად თარგუმი შაბათს და დღესასწაულებზე თორას და წინასწარმეტყველთა ნაწერების კითხვას ახლდა თან და აუცილებლად ზეპირად სრულდებოდა. მთარგმნელი (მეთურგემანი) თარგუმს წარმოთქვამდა თორას ყოველი მუხლისა და წინასწარმეტყველთა ტექსტის ყოველი სამი მუხლის შემდეგ. თაგმანი ხშირად პარაფრაზს ან სულიერი ხასიათის განმარტებას წარმოადგენდა. ამიტომაც თარგუმი კარგად წარმოაჩენს ბიბლიის იმდროინდელი (ქრისტემდე ბოლო და ქრისტეს შემდეგ პირველი საუკუნეები) განმარტების მრავალ სახასიათო ასპექტს. თარგუმის წარმოთქმის ტრადიცია პალესტინაში II საუკუნეში შეწყდა. მისი ძირითადი წერილობითი ნიმუშები I-III საუკუნეებით თარიღდება და მოიცავს მთლიანად ხუთწიგნეულს, წინასწარმეტყველებს და, სხვადასხვა ეპოქაში, ჰაგიოგრაფებს. მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანია: III საუკუნეში ბაბილონში გამოცემული თარგუმი სახელწოდებით „ონქუელოსი“. ხუთწიგნეულის ეს თარგმანი თითქმის კანონიკურად იქცა, მას საკუთარი მასორაც (ნ. მასორელნი) კი ჰქონდა და ხუთწიგნეულის რაბინულ გამოცემებში ახლდა თან ებრაულ ტექსტს; აგრეთვე, ბაბილონური წინასწარმეტყველთა ტექსტის თარგუმი იონათანი, VII საუკუნის საბოლოო რედაქციით და, შესაძლოა, წინაქრისტიანული ხანის პალესტინური ხუთწიგნეულის თარგუმი ნეოფიტთათვის.

თაყვანისცემა (Adorazione) ეტიმოლოგიურად [ლათ. ad os] აღნიშნავს ღმრთისმოსაობისა და პატივისცემის ნიშნად ხელების ტუჩებთან მიტანისა და შემდეგ ხატის ან რამე წმიდა საგნის მიმართ მათი მიპყრობის ჟესტს. სხვადასხვა რელიგიურ გამოხატულებათა შორის თაყვანისცემა ყველაზე მკაფიოდ ასახავს ადამიანის სრულ დამოკიდებულებას ღმერთზე, ვის აბსოლუტურ უზენაესობასაც იგი აღიარებს და ამტკიცებს (მორჩილების თაყვანისცემა). თაყვანისცემის საგნად შეიძლება იქცეს ქმნილებებიც, თუმცა მხოლოდ ღმერთთან მათი დამოკიდებულების თვალსაზრისით (მოწიწების თაყვანისცემა). ევქარისტიული თაყვანისცემა ინდივიდუალური თუ საჯარო მჭვრეტელობითი ლოცვის ფორმაა (ნ. ორმოცსაათიანი), რომელიც წმიდა ნაწილების გამობრძანებისას იმართება.

თეანდრული/თეანდრიზმი (Teandrico/ Teandrismo) [ბერძ. theós „ღმერთი“+anér „ადამიანი“] ამგვარად აღინიშნება ქრისტეს ერთადერთ პიროვნებაში ღმრთაებრივი ბუნების ადამიანურთან კავშირი. ზედსართავი სახელი გამოხატავს ამგვარი კავშირისა და მისგან გამომდინარე შედეგის ხასიათს. მაგალითად, ლიტურგია უმაღლესი თეანდრული რეალობაა, რამდენადაც მასში ეკლესიის (სხეულის) მიერ აღსრულებულ საიდუმლოებათა ცენტრში მუდამ ქრისტეა (თავი) მოქცეული.

თეატელნი (Teatini/e) საეკლესიოთა ორდენი, რომელიც ავგუსტინესეული წესდებას ეფუძნება და რომელიც დაარსებული 1524 წელს რომში, გაეტანო ტიენელის (†1547, კანონიზებულია 1671 წელს) და ჯამპიერო კარაფას, იმჟამად კიეტის (ლათ. Theate, საიდანაც მომდინარეობს ორდენის სახელწოდება) ეპისკოპოსის, მიერ. იმავე წელს ორდენი კლემენტე VII-მ მოიწონა. ორდენის დამაარსებლები დაახლოებით 1515 წელს აღმოცენებული რომის საძმოს, „საღმრთო სიყვარულის ორატორიუმის“, წევრები იყვნენ, რომელიც ღმრთისმოსავი ცხოვრების გარდა, სნეულთა დახმარებასაც ეწეოდა. თეატელთა ორდენის წევრები სამაგალითო სამღვდელმსახურებო ცხოვრებას ეწეოდნენ, დაკავებულნი იყვნენ, ამავე დროს, სამეცნიერო საქმიანობით და, გარდა ამისა, ღირსეულ მღვდელმსახურებს ზრდიდნენ. ორდენიდან მრავალი ეპისკოპოსი გამოვიდა, რომელთაც წვლილი შეიტანეს ტრიდენტის კრების მიერ დასახული საეკლესიო რეფორმის გატარებაში, განსაკუთრებით, სასულიერო პირებთან დაკავშირებით. დიდი ხნის განმავლობაში ორდენი მხოლოდ იტალიაში მოქმედებდა, კერძოდ, ნეაპოლსა და ვენეციაში, მოგვიანებით მისი საქმიანობა ევროპასა და ამერიკაშიც გავრცელდა. დღეს ორდენის წევრები აფრიკის კონტინენტზეც ეწევიან მისიონერულ საქმიანობას. ურსულა ბენინკაზას (†1618) მიერ ნეაპოლში 1583 წელს დაარსებული ორდენის ქალთა შტო (Congregazione delle oblate della Vergine Immacolata Maria) და 1617 წელს დაარსებული განდეგილთა ორდენი (Congregazione delle eremite) 1623 წელს პაპმა გრიგოლ XV-მ მოიწონა, 1633 წელს ისინი თეატელთა ორდენს შეუერთდა.

თებაიდა (Tebaide) [ლათ. Thebais „თებეს მახლობლად მდებარე მხარე“ (ზემო ეგვიპტეში)] ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში (III-IV სს.) აქ მრავალმა განდეგილმა დაიდო ბინა. გადატანითი მნიშვნელობით ტერმინი აღნიშნავს უდაბნო, არამყუდრო ან ჩუმსა და უკაცრიელ ადგილს.

თეთრი მამები (Padri bianchi) აფრიკის მისიონერთა საზოგადოების წევრები (SMA). ასე იწოდებიან მათი სამოსელის თეთრი ფერის გამო. ორგანიზაცია 1868 წელს კარდინალმა ლავიჟერიმ დააარსა აფრიკის გაქრისტიანების მიზნით. თეთრ მამებთან თანამშრომლობენ აფრიკის წმიდა მარიამის მისიონერი დები.

თეიზმი (Teismo) [ბერძ. theós „ღმერთი“] მეთვრამეტე საუკუნიდან (პირველად მან 1678 წელს, რ. კადვორთის შრომებში გამოცხადდა) ევროპის სულიერ ისტორიაში დამკვიდრდა თეიზმის ცნება, შექმნილი და შემდგომში განვითარებული ქრისტიანულ რელიგიასა და თანამედროვე ათეიზმთან, დეიზმთან, პანთეიზმთან მიმართებაში. თეიზმი აღნიშნავს ნააზრევს, დაფუძნებულს ღმრთის არსებობის მტკიცე დაჯერებულობაზე (ათეიზმის საპირისპიროდ). ეს ღმერთი აღიქმება აბსოლუტურ და ტრანსცენდენტულ არსებად (პანთეიზმის საწინააღმდეგოდ), პიროვნული და ცოცხალია და სამყაროს შექმნის (რომელიც განიმარტება, როგორც შექმნა არაფრისაგან - creatio ex nihilo) შემდეგაც განაგრძობს მოქმედებას სამყაროში (ნ. განგება) და მის არსებობას უზრუნველყოფს (დეიზმის საწინააღმდეგოდ). არსებობა ღმრთისა, რომელიც მოიაზრება თავისუფალ, თვითაქტიურ, ყოვლისშემძლე, ყველგანმყოფ, ყოველისმცოდნე, კეთილად და მარადიულად, ან, როგორც ზნეობრივ ვალდებულებათა საფუძვლად, სულად და ა.შ., თეიზმში შეცნობილი ან დამტკიცებული უნდა იქნეს გონების დახმარებით (ღმრთის არსებობის დამადასტურებელი საბუთები), ისე, რომ შესაძლებელი იყოს ხსნის ისტორიაში ღმრთის გამოცხადებისათვის თავის არიდება მისი უარყოფის გარეშე.

თეკა (Teca) [ლათ. théca, მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან théke „საცავი“, „კოლოფი“] დიდი ნაკურთხი ჰოსტიის მოსათავსებელი პატარა მრგვალი ფორმის ჭურჭელი. გამოიყენება ჰოსტიის მონსტრანციაში გამოფენის ან სნეულთა საზიარებლად წაღების მიზნით.

თეოგონია (Teogonia) [ბერძ. theós „ღმერთი“ და goneía „დაბადება“] ტერმინი აღნიშნავს ღმერთთა დაბადებას და მომდინარეობს ბერძენი ავტორის, ჰესიოდეს (ქრისტემდე დაახლ. 700 წ.) ამავე სახელწოდების ნაწარმოებიდან. ჰესიოდე ღმერთების დაბადებას 1000-ზე მეტ სტროფს უძღვნის და თავის თხზულებაში უფრო ადრინდელ მითოლოგიურ მასალასაც ეყრდნობა. ჩვეულებრივ, გენეალოგიური ხის ფუძემდებელია არაშექმნილი არსება, რომლისგანაც მომდინარეობენ ხშირად ერთმანეთთან და საკუთარ შემოქმედთან კონფლიქტში მყოფი ღმრთაებრივი ან ნახევრად ღმრთაებრივი არსებანი. თეოგონიასთან მჭიდრო კავშირშია კოსმოგონია (სამყაროს შექმნის ამბავი).

თეოდიცეა (Teodicea) [ბერძ. theós „ღმერთი“ + díke „სამართალი“] გ. ვ. ლაიბნიცის მიერ ჩამოაყალიბებული თეოდიცეის ცნება აღნიშნავს სიკეთითა და ყოვლისშემძლეობით აღჭურვილი ღმრთის გამართლებას ტანჯვისა და ბოროტების ადამიანური გამოცდილების წინაშე. ბუნებასა და საზოგადოებაში არსებული ტანჯვისა და უბედურების გამოცდილებასთან ღმრთის სიკეთისა და ყოვლისშემძლეობის მისადაგების საკითხი უკავშირდება ტანჯვის განსაკუთრებულ ინტერპრეტაციას ისტორიულ პირობათა გათვალისწინებით, რის გამოც ტანჯვის გამოცდილება ასპარეზს უთმობს თეოლოგიურ პრობლემას.

თეოკრატია (Teocrazia) [ბერძ. theós „ღმერთი' + kratía „ძალაუფლება“] იოსებ ფლავიოსის მიერ შექმნილი ტერმინი „თეოკრატია“, ანუ „ღმრთის მმართველობა“, აღნიშნავს სახელმწიფოს ისეთ ფორმას, რომელშიც საერო და რელიგიური ატრიბუტიკა ძალიან მჭიდროდაა ურთიერთდაკავშირებული. მართვის ძალაუფლება უშუალოდ ღმრთისგან მომდინარეობს და მის მიერ არჩეული წარმომადგენლის (მღვდელმსახურის) მიერ აღსრულდება. თეოკრატიის დამახასიათებელი ელემენტია მმართველის სამღვდელმსახურებო კავშირი ღმრთაებრიობასთან. ამგვარი მმართველის პროტოტიპად მოსე მიიჩნევა. შუა საუკუნეებში ცალკეულმა პაპებმა (გრიგოლ VII, ინოკენტი III, ბონიფაციუს VIII) ღმრთის ქალაქის ავგუსტინესეული იდეის საფუძველზე სცადეს თეოკრატიული იდეალის განხორციელება, თუმცა იმპერიის წინაღმდეგობის გამო მათი მცდელობანი ფუჭი აღმოჩნდა.

თეოლოგი (Teologo) [ლათ. theologus, მომდინარეობს ბერძნულიდან theológos] თეოლოგიის სწავლული. ეწოდება, ასევე, თეოლოგიის კურსის შემსწავლელ სემინარიელს.

თეოლოგია (Teologia) [ბერძ. theós „ღმერთი“+lógos „საუბარი“] თეოლოგიის („ღმრთის შესახებ მსჯელობის“) ცნება და მისი ფუძიდან მომდინარე სიტყვები არ გვხვდება არც ახალ აღთქმაში და არც შემდგომ - სამოციქულო მამათა ნაწერებში, არამედ ბიბლიამდელ და ბიბლიისმიღმა სამყაროში, ძველი ბერძნული აზროვნების სივრცეში, სადაც მას პირველად პლატონი იყენებს (პოლიტიკა, II, 379ა). თეოლოგიის ცნების წმიდა ქრისტიანულ გამოყენებას ორიგენემ, ევსებიმ, ათანასემ და ბასილმა დაუდეს დასაბამი. როგორც ქრისტიანული სარწმუნოების მეცნიერება, თეოლოგია არსებითად სამეცნიერო-მეთოდული განსჯაა ღმრთის ქრისტიანული რწმენის შესახებ, ვინც ნაზარეველი იესოს სახით მოევლინა დედამიწას. ქრისტიანული თეოლოგია სამი თვალსაზრისით განიხილება, როგორც: ა) ორიენტირებული საეკლესიო განცდით; ბ) დანახული ქრისტიანული სარწმუნოებიდან; გ) სამეცნიერო ხასიათის მქონე. მის მიერ განხილულ საკითხთა სირთულისა და მნიშვნელობის გათვალისწინებით, თეოლოგია სხვადასხვა დისციპლინებად იყოფა. ქრისტიანობაში საღმრთო წერილის განსაკუთრებული მნიშვნელობიდან გამომდინარე, საღმრთო წერილსა და მის დამხმარე მეცნიერებებს ბიბლიური თეოლოგია შეისწავლის. ისტორიული თეოლოგია შეისწავლის ქრისტიანობის ისტორიის განვითარებას სხვადასხვა ეპოქაში: თავდაპირველი ეკლესიის აღმოცენებიდან პატრისტიკის ხანის ჩათვლით; დასავლურ შუა საუკუნეებში; რეფორმამდე და კონტრრეფორმამდე; თანამედროვე ქრისტიანობას. ამასთან, ისტორიული თეოლოგია თეოლოგიისა და დოგმის ისტორიას (კერიგმა; დოგმა), რწმენის გავრცელებას (მისია), ეკლესიისა და სამყაროს ურთიერთობას იკვლევს. ის, რაც ისტორიულ სიბრტყეში გადმოიცემა მოძღვრებაში, ეკლესიის ცხოვრებასა და კულტში, სისტემურ თეოლოგიაში წარმოდგენილია „სარწმუნოების იერარქიის“ სახით (დოგმატიკა), განსჯის საგანია და დაფუძნებულია გადმოცემაში (ფუნდამენტური თეოლოგია), დაბოლოს, განმარტებულია თეორია-პრაქტიკის დამოკიდებულების სახით ახალი პრაქტიკისა (ზნეობრივი თეოლოგია) და მისი საზოგადოებრივი ეფექტურობის თვალსაზრისით (ქრისტიანული სოციალური მოძღვრება). ამგვარად, სისტემური თეოლოგია აუცილებელ გავლენას ახდენს პრაქტიკულ, ანუ სამწყსო თეოლოგიაზე, სადაც თემატიზებულია ქრისტესაგან მომდინარე როგორც ვერბალური საკომუნიკაციო პროცესი, ისე ხსნის გზავნილის პრაქტიკული მოქმედება (ლიტურგია, ქადაგება, რელიგიური აღზრდა და განათლება, დიაკონიური მსახურება, ქრისტიანული ცხოვრების პრაქტიკა სხვადასხვა ვითარებაში).

თეოლოგია, განთავისუფლების ნ. განთავისუფლების თეოლოგია.

თეოლოგია, კონტექსტური ნ. კონტექსტური თეოლოგია.

თეოლოგია, ლიბერალური ნ. ლიბერალური თეოლოგია.

თეოლოგია, უარყოფითი ნ. უარყოფითი თეოლოგია.

თეოლოგიის შეჯამება (Summa theologica) [ლათ. summa „(მოძღვრების) ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი“, „მოკლე გადმოცემა“, „შეჯამება“] თეოლოგიური მოძღვრების მთლიანი, ყოვლისმომცველი გადმოცემის ლიტერატურული ფორმა, რომელიც შუა საუკუნეებში მოპოვებული ცოდნის სისტემატიზაციის ორიგინალურ საშუალებად იქცა. მისთვის დამახასიათებელია მკაცრად დაყოფა (ნაწილები, კითხვები, პარაგრაფები), რომლებიც, თავის მხრივ, ტიპურ ფორმებადაა სტრუქტურირებული. საუკეთესო მაგალითია წმიდა თომა აკვინელის „თეოლოგიის შეჯამება“ (Summa theologiae).

თეოლოგიური კომისია, საერთაშორისო ნ. საერთაშორისო თეოლოგიური კომისია.

თეოლოგუმენა (Teologumenon) [ბერძ.] აღნიშნავს თეოლოგიურ შეხედულებას, რომელიც არ არის გამყარებული მოძღვრების ძალით და, მაშასადამე, არ არის ნორმატიული. ამავე დროს, ის არ არის მოცემული ისტორიული მტკიცებულების სახით, არამედ ისტორიული ფაქტის თეოლოგიურ ინტერპრეტაციას წარმოადგენს.

თეომანია (თეომანია) [ბერძ. theós „ღმერთი“ + manía „სიგიჟე“] აღნიშნავს რელიგიური მანიის ნებისმიერ ფორმას, რომლის გავლენითაც ადამიანი ამტკიცებს, რომ ხილვები ან ღმრთაებრივი გამოცხადებები აქვს და ღმრთის რჩეულად გრძნობს თავს.

თეოპნევსტია (Teopneustia) [ბერძ.] აღებულია ახალი აღთქმიდან (2 ტიმ. 3:16) და აღნიშნავს საღმრთო წერილის შთაგონებულ ხასიათს, ანუ ღმრთის იმ ქარიზმულ გავლენას წმიდა მწერლებზე, რომლის ძალითაც შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ საღმრთო წერილის ავტორი თავად ღმერთია. ნ. შთაგონება.

თეოსოფია (Teosofia) [ბერძ. theós „ღმერთი“+sophía „სიბრძნე“] ტერმინი თეოსოფია (ღმრთის შეცნობა, ცნობა) ამჟამად მოიცავს როგორც ქრისტიანულ, ისე არაქრისტიანულ იდეოლოგიებს, რომლებიც ძნელად ეხამება ერთმანეთს. თავისი მისტიკური თუ ფილოსოფიურ-ბუნებრივი ფორმით თეოსოფია ხშირად ალქიმიას, ასტროლოგიას და ოკულტიზმს უახლოვდება. თეოსოფიის მიზანია, საიდუმლოებრივ კავშირთა ეზოტერიული (ნ. ეზოტერიზმი) ცოდნის მეშვეობით სარწმუნოების მიერ შემოთავაზებულ ჭეშმარიტებაზე აღმატებული ჭეშმარიტების ფორმის პოვნა. ღმრთაებრივი სამყაროს შესახებ ჭეშმარიტება იმ ცოდნის მეშვეობით მიიღწევა, რომელსაც ფლობენ განდობილი ადამიანები სხვადასხვა რელიგიებში. ამ ცოდნის გადაცემა მხოლოდ საკუთარი სკოლის ფარგლებში შეიძლება. ქრისტიანული თეოსოფია, რომელისათვისაც ქრისტე ცოდნის წყაროა (კოლ. 2:3), გნოსისისა და ნეოპლატონიზმის ელემენტებს შეიცავს.

თეოფანია (Teofania) [ბერძ. theós „ღმერთი“+pháinein „გამოჩენა“] ტერმინი აღნიშნავს ღმრთის გამოვლინებას, რაც გრძნობების მეშვეობით აღიქმება. თეოფანიის შესახებ საუბარია თითქმის ყველა რელიგიურ გამოცდილებაში. ბიბლიაში ტიპური თეოფანიაა უფლის გამოცხადება სინაის მთაზე (გამ. 19:16, შმდ.; შდრ. ფსალ. 18:8-14), - ყველა სხვა თეოფანიის ლიტერატურული ნიმუში.

თეოცენტრიზმი (Teocentrismo) [ბერძ. theós „ღმერთი“+centrizmi] ეთიკურ-რელიგიური კონცეფცია, რომელიც ღმერთს მიიჩნევს რეალობის საწყისად და დამოკიდებულებათა უმთავრეს წყაროდ ნებისმიერი ადამიანური გამოვლინებისათვის.

თვითმგვემნი (Flagellanti) შუა საუკუნეების მოძრაობათა და ძმობათა წევრები, რომლებიც მონანიების მიზნით საჯარო გაშოლტვას მისდევდნენ. ეს ფენომენი განსაკუთრებით XIII საუკუნის მეორე ნახევარში გავრცელდა, როცა ადამიანთა ჯგუფები ქალაქებსა და სოფლებში დადიოდნენ, საჯაროდ იშოლტავდნენ საკუთარ თავს ან ერთმანეთს შოლტავდნენ და ლოცულობდნენ. გაშოლტვა ასკეტური წესი იყო, რომელიც ჯერ კიდევ XI საუკუნეში იყო გავრცელებული განდეგილთა შორის. 1260 წელს პერუჯაში განდეგილმა რანიერი ფაზანიმ დაამკვიდრა ეს წესი, აგრეთვე, საეროთა შორისაც და ამგვარად დააარსა ქრისტეს თვითმგვემთა საზოგადოება (Compagnia dei Disciplinati di Cristo, ლათ. დისციპლინა „წვრილი დრეკადი წკეპლა“).

თვითმკვლელობა (Suicidio) ნიშნავს საკუთარი თავის მოკვლას, ანუ საკუთარი ნებით, გაცნობიერებულად სიკვდილის არჩევას. ყოველი ადამიანის სიცოცხლე ჩასახვის მომენტიდან სიკვდილამდე წმიდაა, რადგანაც ადამიანი წმიდა და ცოცხალი ღმრთის ხატებად და მსგავსებად იქნა ჩაფიქრებული. ამიტომაც თვითმკვლელობა ღმრთის წინაშე ჩადენილი მძიმე ცოდვაა. ამასთან, თვითმკვლელობა ეწინააღმდეგება საკუთარი სიცოცხლის შენარჩუნებისა და განგრძობის ადამიანის ბუნებრივ მიდრეკილებას და, ამავე დროს, მოყვასისადმი სიყვარულის შეურაცხყოფაა, რადგან უსამართლოდ წყვეტს ნათესავთა, თანამემამულეთა, ადამიანთა საზოგადოებასთან არსებულ კავშირებს (შდრ. CCC, 2280-2283).

თვითშეზღუდვა (Astinenza) [ლათ. abstenere „შორს დაჭერა“, საიდანაც მომდინარეობს abstinentia „თავშეკავება“, „უარის თქმა“, „თავის შეზღუდვა რამისაგან“] ზოგიერთი სიკეთით სარგებლობისაგან დროებით ან მთლიანად თავის შეკავება უფრო დიდი სიკეთისაკენ სწრაფვის გამო. ეს სიტყვა განსაკუთრებით იხმარება საკვების ზოგიერთი სახეობის მიღებისაგან ან სქესობრივი ურთიერთობისაგან თავშეკავების აღსანიშნავად. ქრისტიანულ რელიგიაში თვითშეზღუდვა მოქცეულია მონანიების (ლოცვა, გულმოწყალე და ქველმოქმედი საქმიანობა, მარხვა და თავშეკავება) უფრო ზოგად ჩარჩოში, როგორც ქრისტეს მსხვერპლშეწირვაში თანამონაწილეობა და ეგოისტურ და გრძნობად მიდრეკილებათა წინააღმდეგ ბრძოლის ქმედითი ხერხი. კანონიკური სამართლის წესით (CIC, კან. 1251-1253), თვითშეზღუდვა ეპისკოპოსთა კონფერენციების მიერ განისაზღვრება და წესდება ყველა ადამიანისათვის 14 წლის ასაკიდან. იტალიაში ხორცისაგან თავშეკავება დაწესებულია დიდი მარხვის პარასკევ დღეებში და, მარხვასთან ერთად, ნაცრის ოთხშაბათსა და დიდ პარასკევს.

თილისმა (Talismano) ეტიმოლოგია უცნობია. სხვადასხვა ფორმისა და მასალის საგანი, რომელსაც ხალხური რწმენა მაგიურ და მფარველ უნარებს მიაწერს.

თომიზმი (Tomismo) უპირველეს ყოვლისა, ასე ეწოდება წმიდა თომა აკვინელის (1225-1274) მიერ ჩამოყალიბებულ მოძღვრებას. გარდა ამისა, ტერმინი აღნიშნავს ამ მოძღვრების განმარტებასა და განგრძობას სკოლებში, რომლებიც წმიდა თომას ნაშრომებს ეყრდნობიან. XV-XVI საუკუნეებში და შემდგომ, დიდი აღზევებისა და გავრცელების პერიოდს თომიზმის დავიწყება მოჰყვა. მოძღვრება კვლავ გახდა აქტუალური XIX საუკუნეში და დასაბამი მისცა ნეოთომიზმს.

თორა (Torah) [ებრ. „კანონი“ („მნიშვნელოვანი მითითება“)] თავდაპირველად აღნიშნავდა არა იმდენად მკაცრად განსაზღვრულ კანონს, რამდენადაც კონკრეტული საარსებო მდგომარეობის შესატყვის დარიგებას. ყველა შემთხვევაში, ძველ აღთქმაში თორა ღმრთის კანონმდებელ სიტყვას აღნიშნავდა და ამ ნიშნით იქცა ის ბიბლიის პირველი ხუთი წიგნის სახელდებად (დაბადება, გამოსვლა, ლევიანელთა, რიცხვნი, მეორე რჯული), რომლებიც ერთობლივად ხუთწიგნეულად მოიხსენიება (ბერძნულად „პენტატევქი“).

იაკობელნი (Giacobiti) ასე უწოდებენ იაკობ ბარადეოსის (†578) მიმდევარ მონოფიზიტ სირიელ ქრისტიანებს. ედესის ეპისკოპოსად კურთხეულმა და შემდეგ გაძევებულმა იაკობმა შექმნა მართლმორწმუნე იერარქიასთან დაპირისპირებული მონოფიზიტური იერარქია, აკურთხებდა ეპისკოპოსებს, ჩამოაყალიბა სირიული ეროვნული ეკლესია. „მართლმორწმუნე სირიელებმა“, ანუ „ძველმა სირიელებმა“, როგორც უწოდებდნენ საკუთარ თავს იაკობის მიმდევარნი, მრავალი დევნა განიცადეს ბიზანტიელ იმპერატორთა, არაბთა, მონგოლთა, თურქთა და სხვათა მხრიდან. გავრცელდნენ სპარსეთსა და სომხეთში, ინდოეთში. უარყვეს ქალკედონისა და მომდევნო კრებები. მიუხედავად იმისა, რომ იაკობელნი აღიარებენ იესოს, როგორც ერთადერთ ჭეშმარიტ ღმერთსა და ჭეშმარიტ ადამიანს, მასში მხოლოდ ერთ ბუნებას ცნობენ. 1930 წელს, დაახლოების ხანგრძლივ მცდელობათა შემდეგ, სამხრეთ ინდოეთის (კერალა) იაკობელთა ერთი ჯგუფი რომის ეკლესიას შეუერთდა („მალანკარელი სირიელნი“).

იანსენიზმი (Giansenismo) ტერმინი მომდინარეობს კორნელიუს იანსენის (აკტოი, ჰოლანდია, 1585 - იპრი, 1638, ავტორი წიგნისა „ავგუსტინე“, 1640) სახელიდან. ავტორის სიკვდილის შემდეგ გამოქვეყნებული მისი წიგნი იანსენისტური მოძრაობის დასაბამად იქცა. იანსენიზმი XVII-VXIII საუკუნეების ევროპაში გავრცელებული დოქტრინალური, პოლიტიკური და საეკლესიო მოძრაობაა. მის ამოსავალ წერტილად იქცა მოძღვრება მადლის შესახებ, კერძოდ, წინასწარგანსაზღვრულობის კალვინური ხედვა. მადლის შესახებ დაუსრულებელ დაპირისპირებებში საიმედო ორიენტირად და წყაროდ მუდამ წმიდა ავგუსტინე რჩებოდა. ავგუსტინეს მიმართავს თავისი ელიტარული და რიგორისტული ზნეობის წარმოდგენისას იანსენიც, ბაიოს მოწაფე, 1618 წლიდან ლუვენის უნივერსიტეტის თეოლოგიის პროფესორი და 1636 წლიდან იპრის ეპისკოპოსი. ნაშრომში „ავგუსტინე“ იანსენი ღმრთაებრივი მადლის დაუძლევლობისა და პირველი ცოდვით განპიროებებულ ადამიანის სისუსტეზე საუბრობს და ცალკეულ საკითხებში ძალიან ახლოსაა ერესთან. 1641 წლის 1 აგვისტოს იანსენის შრომა აკრძალულ წიგნთა ნუსხაში (ინდექსი) მოხვდა, 1705 წელს კი იანსენიზმის წარმომადგენლებს მოსთხოვეს არა მხოლოდ silentium obsequirum (მორჩილების ნიშნად დუმილი), არამედ ერეტიკულ თეზისთა ნათლად უარყოფა. იანსენიზმის სულიერ ცენტრს წარმოადგენდა ვერსალის მახლობლად მდებარე პორ-როიალის მონასტერი, რომელსაც პატივს სცემდა ბლეზ პასკალიც, ვინც იანსენისტური სულისკვეთებით ებრძოდა იმდროინდელ იეზუიტთა კაზუისტურ და შემრიგებლურ ზნეობას.

იაჰვე (Jhwh) ღმრთის ებრაული სახელი, რომელიც აღნიშნავს „მე ვარ, მე ვიქნები შენთან“ (გამ. 3:14). წმიდა ტეტრაგრამა, ანუ ღმრთის სახელის ოთხი თანხმოვანი, ებრაულ ბიბლიაში 6823-ჯერ გვხვდება. ის პირველ ბიბლიურ ტექსტებშია ნახსენები (დაბ. 2-3), თუმცა მისი აღმოცენება მოსესათვის ღმრთის გამოცხადების ხანას უკავშირდება (შდრ. გამ. 3:13, შმდ.). წმიდა ტეტრაგრამა დღემდე ხმოვანთა გარეშე იწერება: მართლაც, Jhwh გამოუთქმელია, ანუ მას პატივისცემის ნიშნად არასოდეს წარმოთქვამენ. მის ნაცვლად წარმოითქმის სიტყვა ადონაი (= უფალო ჩემო). ღმრთის სახელს მხოლოდ უმაღლესი მღვდელმსახური წარმოთქვამდა წელიწადში ერთხელ, კიპურის დღესასწაულზე. მისი მნიშვნელობა სცილდება ყოფნის იდეას, ფილოსოფიური გაგებით, და მოიცავს ღმრთის მონაწილეობას ისრაელის ისტორიაში, განსაკუთრებით - გამოსვლაში (= მე ვარ ის, ვინც ათავისუფლებს). იაჰვეს სახელიდან მომდინარეობს იაჰვისტური ტრადიცია, ხუთწიგნეულის ოთხ წყაროთაგან ერთ-ერთი. იესო თავის თავს უწოდებს სახელს „მე ვარ“, რის გამოც მას მკრეხელობაში ადანაშაულებენ (იოან. 8:24.28.58; 13:19; 18:5.8; გამოცხ. 1:8).

იაჰვეს მსახური (Servo di Jhwh) ზოგადი ტერმინი, აღნიშნავს ყველა ღმრთისმოსავ ებრაელს. ტერმინი განსაკუთრებით მიემართება მეორეესაიას საგალობლებში (ეს. 40-55) აღწერილ პიროვნებას: წინასწარმეტყველებას მართალი ადამიანსა, რომელიც არა მხოლოდ იტანჯება და კვდება სიმართლის მიზეზით, არამედ თავისი ტანჯვით მრავალ ადამიანს იხსნის. ახალი აღთქმა იაჰვეს მსახურს მესიასთან და სხვა წინასწარმეტყველურ ფიგურებთან აიგივებს და მასში ცნობს ტანჯულ იესოს და მის მხსნელ და გამომსყიდველ სიკვდილს.

იგავი (Parabola) [ბერძნ. parabolé „შედარება“, „მსგავსება“ (ზმნიდან parabállein „შედარება“)] რეალურ თუ გამოგონილ ფაქტებზე აგებული მოთხრობა, რომლის მეშვეობითაც გადმოიცემა რელიგიური, ზნეობრივი ან საერო ხასიათის სხვადასხვა უწყება. იგავთა მეშვეობით იესო ღმრთის სასუფეველს აცხადებს (მათ. 13:34, შმდ.; მარკ. 4:33, შმდ.). ამგვარი იგავებია: კლდეზე აშენებულ სახლზე (მათ. 7:24, შმდ.; ლუკ. 6:47, შმდ.), მთესველზე (მათ. 13:3-23; მარკ. 4:3-25; ლუკ. 8:5-18), თესლის ზრდაზე (მარკ. 4:26, შმდ.), ხორბალსა და ღვარძლზე (მათ. 13:24-30:36-43), მდოგვის მარცვალზე (მათ. 13:31, შმდ., მარკ. 4:30, შმდ.), მარგალიტზე (მათ. 13:45), ზღვაში გადაგდებულ ბადეზე (მათ. 13:47-51), სახლის პატრონზე (მათ. 13:52), ორ მოვალეზე (ლუკ. 7:41-43), გულმოწყალე სამარიელზე (ლუკ. 10:25-37), შუაღამეს მოსულ მეგობარზე (ლუკ. 11:5, შმდ.), ლეღვის ხეზე (ლუკ. 13:6, შმდ.), კოშკის აშენებაზე (ლუკ. 14:28, შმდ.), უმადურ მონაზე (მათ. 18:23- 35), გზააბნეულ ცხვარზე (მათ. 18:12; ლუკ. 15:4), დაკარგულ დრაქმაზე (ლუკ. 15:8), შეცდომილ ძეზე (ლუკ. 15:11-32), ორგულ მნეზე (ლუკ. 16:1-13), მდიდარსა და ლაზარეზე (ლუკ. 16:19-31), შეუპოვარ ქვრივზე (ლუკ. 18:1-8), ფარისეველსა და მებაჟეზე (ლუკ. 18:9-14), ვენახის მუშებზე (მათ. 20:1-16), ორ ძეზე (მათ. 21:28-31), ბოროტ მიწისმუშაკებზე (მათ. 21:33-41; მარკ. 12:1-12; ლუკ. 20:9-19), საქორწილო ნადიმზე (მათ. 22:1-14; ლუკ. 14:16-24), ერთგულ მონაზე (მათ. 24:45-51; ლუკ. 12:42 შმდ.), ათ ქალწულზე (მათ. 25:1-13), ტალანტებზე (მათ. 25:14-30; ლუკ. 19:12-27).

იგავნი (Proverbi, libro di) ძველი აღთქმის წიგნი. ყველაზე ვრცლად წარმოადგენს ისრაელის სიბრძნეს და დაახლოებით ხუთი საუკუნის ამსახველ მასალას მოიცავს (ქრისტემდე X-V საუკუნეები). წიგნი სხვადასხვა ავტორისა და ეპოქის იგავთა ცხრა წყებისაგან შედგება. მიუხედავად სათაურისა - „სოლომონის იგავები“ (იგავ. 1:1), ისრაელის ბრძენ მეფეს უმთავრესად იგავთა ორ ძირითად წყებას - II-სა და IV-ს მიაწერენ, რომელთა ირგვლივაცაა დაჯგუფებული უფრო მცირე წყებანი. წიგნში თავმოყრილი გამონათქვამების უდიდესი ნაწილი მართლაც იგავურ-ანდაზურ თქმებს წარმოადგენს: ესაა მოკლე მაქსიმები, შედგენილი გარითმული ორი მუხლისაგან (ორტაეპედი), რომელთაც რამე ხატი ან შედარება უდევს საფუძვლად. იგავ-ანდაზა ასახავს ადამიანის გამოცდილებას, ცხოვრებისეულ ვითარებას. აღსანიშნავია, რომ ებრაული სიტყვა „მაშალ“, გადმოთარგმნილი როგორც „იგავი“, შინაარსობრივად უფრო ვცელია და აღნიშნავს იგავს, ალეგორიას, სატირას და ზნე-ჩვეულებათა სურათს. წიგნის მთავარი განწყობა შეიძლება განისაზღვროს, როგორც მშვიდი ოპტიმიზმი, იმ თვალსაზრისით, რომ ადამიანი მასში ასახულია ისეთ ვითარებაში, სადაც მას შესაძლებლობა ეძლევა, ცხოვრებისეული წარმატების მისაღწევად საჭირო არჩევანი გააკეთოს და სწორი გადაწყვეტილება მიიღოს. ადამიანი თავადაა საკუთარ თავზე პასუხისმგებელი. განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია პირველი ნაწილი (თთ. 1-9), რომელიც წიგნის ერთგვარ ვრცელ შესავლად შეიძლება მივიჩნიოთ. ამ ნაწილში ავტორი გვთავაზობს სიბრძნის სიმბოლურ განსახიერებას, რომელიც მკითხველს თავის სასწავლებელში იწვევს და თავს აცნობს სამყაროსა და ადამიანის სიცოცხლის გასაღებთა მპყრობლად, რადგან ღმრთისგანაა და შექმნის ჟამს შუამავლისა და გამგებლის როლს ასრულებდა. ამ სიბრძნის ერთადერთი სურვილია, რომ ადამიანმა მიიღოს ის, თუმცა მისთვის სამეცნიერო ხასიათის მითითებათა მიცემა კი არ სურს, არამედ მისი მიმართვა იმ რეალობის შესაცნობად და გასააზრებლად, რომელშიც ადამიანი ცხოვრობს, ისე, რომ მან ამ რეალობაში ღმერთთან შეხვედრა შეძლოს: „რადგან ჩემმა მპოვნელმა სიცოცხლე ჰპოვა და წყალობა მიიღო უფლისგან“. (იგავ. 8:35).

იეზეკიელი (ეზეკიელი) ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

იეზუიტები (Gesuiti) ესპანელ ინიგო (ეგნატე) დი ლოიოლას მიერ დააარსებული იესოს საზოგადოების წევრები, რომელიც 1540 წელს პავლე III-მ დაამტკიცა (Compagñía de Jesús; დღეს ოფიციალურად ეწოდება Societas Jesu, SJ). ინიგო (ეგნატე) ლოპეს დე ლოიოლამ (1491-1556) მანრეზაში (1522-1523) დაჭრისა და მოქცევის შემდეგ საერო ცხოვრების მიტოვება და ეკლესიისა და სახარების სამსახურში ჩადგომა გადაწყვიტა. პარიზში, სადაც იგი ფილოსოფიასა და თეოლოგიას ეუფლებოდა (1528-1535), ექვსი მეგობარი შემოიკრიბა (რომელთა შორისაც იყვნენ ფრანცისკე სავერიო, პიეტრო ფაბერი და დიეგო ლაინესი) და მათთან ერთად დადო სიღატაკის, უბიწოების, წმიდა მიწაზე მისიონერული საქმიანობისა და პაპისადმი განსაკუთრებული მორჩილების აღთქმა. ამგვარად შეიქმნა მომავალი იესოს საზოგადოების საწყისი უჯრედი. 1539 წლის დოკუმენტში Prima formula instituti მოციქულობის კონკრეტულ მიზნებად დასახელებულია: ქადაგება, სულიერი წვრთნანი, გულმოწყალე საქმიანობა, სწავლება და სულებზე ზრუნვა, კერძოდ, აღმსარებელთა როლში. როგორც სწავლების გამავრცელებლები, იეზუიტები სწრაფად იქცნენ კათოლიკური სარწმუნოების ყველაზე გავლენიან დამცველებად პროტესტანტული რეფორმისა და კონტრრეფორმის ხანაში. ქრისტიანული განათლების მიმართულებით ამ ძირითადი მოღვაწეობის გარდა (რომელიც უმთავრესად უნივერსიტეტებსა და უმაღლეს სკოლებში - მეტწილად, ორდენის კოლეგიუმებში - მიმდინარეობდა), ორდენის არსებობის ისტორიაში იეზუიტებმა მრავალ სხვა სფეროშიც ითამაშეს მნიშვნელოვანი როლი. ისინი იყვნენ, მაგალითად, სულიერი ხელმძღვანელები, დიდგვაროვანთა აღმსარებელნი, მისიონერები წარმართთა შორის და სწავლულები. საუკუნეთა მანძილზე არაერთი ბრალდება წაუყენეს ცალკეულ იეზუიტებსა და მთლიანად ორდენს, რომელიც კლემენტე XIV-მ, ფრანგული მონარქიის ზეწოლის შედეგად, 1773 წელს გააუქმა. 1814 წელს პიუს VII-მ ორდენი ხელახლა აღადგინა. საზოგადოებაში მიმდინარე ცვლილებათა მიმართ განსაკუთრებით მგრძნობიარე ორდენის წევრები დღეს ახალ საეკლესიო მიმართულებათა განსაზღვრის, არაკათოლიკე სამყაროსა და ათეიზმთან დიალოგისა და პოლიტიკურ-სოციალურ ვალდებულებათა მიმართულებებით მოღვაწეობენ.

იერარქია (Gerarchia) [ბერძ. hierá „წმიდა“ + arché „ძალაუფლება“] მიღებული ხელდასხმის საიდუმლოს ძალით საღმრთო ძალაუფლების მატარებელ პიროვნებათა ერთობლიობა. ეს ძალაუფლება ხორციელდება მსახურების სხვადასხვა სახეთა მეშვეობით, როგორც მთელი ეკლესიის სასარგებლოდ მიმართული მოღვაწეობა.

იერატიკა (Ieratico) [ბერძ. hieratikós, ნაწარმოებია სიტყვიდან hierásthai „კულტისადმი მიძღვნილი“, შემდეგ ლათ. ჰიერატიცუს „სამღვდელმსახურებო“, „წმიდა“] ტერმინი აღნიშნავს ყოველივე საზეიმოსა და ზეშთაგონებული ხასიათისას (ფიგურა, დამოკიდებულება და სხვ.). ასევე ეწოდება ეგვიპტური იეროგლიფების გამარტივებულ დამწერლობას, რომელიც ჩვეულებრივად გამოიყენებოდა ქრისტეს შობამდე VII საუკუნემდე, დემოტიკური დამწერლობის შემოღების შემდეგ კი მას მხოლოდ პაპირუსზე რელიგიურ ტექსტთა შესასრულებლად მიმართავდნენ.

იერემია ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

იერემიას გოდება ნ. გოდება.

იეროკრატია (Ierocrazia) [ბერძ. hierós „წმიდა“+kratía, სიტყვიდან krátos „ძალაუფლება“, „მბრძანებლობა“] პოლიტიკური წყობილება, რომელშიც პოლიტიკურ ძალაუფლებას მღვდელმსახურთა ფენა ფლობს.

იერონიმელნი (Gerolamiti/Geronimiti) რელიგიური კონგრეგაციის წევრები, რომლის სახელწოდება წმიდა იერონიმეს სახელიდან მომდინარეობს. მისდევენ ავგუსტინესეულ წესდებას, რომელიც მათი გაერთიანების დამაარსებლის, წმიდა იერონიმეს ნაწერებიდან აღებული დანართებითაა შევსებული. მათი მთავარი საქმიანობა სულებზე ზრუნვა და სამეცნიერო კვლევა იყო. თავდაპირველად იერონიმელთა ოთხი კონგრეგაცია არსებობდა. საწყის ბირთვს სახელწოდებით „წმიდა იერონიმეს ესპანელი განდეგილები“ შეადგენდნენ ფრანცისკელთა მესამე ორდენის იტალიელი განდეგილები, რომლებიც ტოლედოს მახლობლად, ლუპიანას მონასტერში ცხოვრობდნენ. ეს გაერთიანება პიეტრო ფერნანდეს პეკამ ჩამოაყალიბა, 1373 წელს ის პაპმა გრიგოლ XI-მ სცნო ორდენად. 1375 წელს, მარია გარსიას თაოსნობით, აღმოცენდა იერონიმელთა ორდენის მონაზონ ქალთა შტოც, რომელიც ძირითადად ესპანეთში გავრცელდა.

იეროფანტი (Ierofante) [ბერძ. hierós „წმიდა“+phántes (ზმნიდან phainein) „ჩვენება“: „ის, ვინც წმიდა საგნებს აჩვენებს“] ანტიკურ საბერძნეთში უმაღლესი მღვდელმსახური, რომელიც ელევსინის მისტერიებს წარმართავდა. შემდგომში სახელი გავრცელდა ნებისმიერი რელიგიური სექტის მთავარ მღვდელმსახურსა თუ მსახურზე.

იერუსალემის ტაძარი (Tempio di Gerusalemme) ებრაული რელიგიის ცენტრი, ჩაფიქრებული დავითის (2მეფ. 7:1, შმდ.; 3 მეფ. 5:27, შმდ.) და აგებული სოლომონის მიერ (3 მეფ. 6; ₂ნეშტ. 3) იმ ადგილას, სადაც დღეს ომარისა და ალ-აქსას მეჩეთები მდებარეობს. 586 წელს ტაძარი ნაბუქოდონოსორმა დაანგრია (₂ ნეშტ. 36:19), განდევნის შემდეგ კი ზორობაბელმა (520-515) აღადგინა, - უფრო მცირე ზომისა (გამ. 3:7-4:4; 5:1, შმდ.; ანგ. 2:2-9). შემდეგ ტაძარს იუდა მაკაბელმა ჩაუტარა სარესტავრაციო სამუშაოები და აკურთხებინა (1 მაკ. 4:49). ქრისტემდე 20 წელს ჰეროდე დიდმა ტაძარს დიდებული რეკონსტრუქცია ჩაუტარა (იოან. 2:20), ხოლო ქრისტეს შობიდან 70 წელს კი ტაძარი საბოლოოდ დაანგრიეს რომაელებმა (შდრ. მათ. 24:1, შმდ.; მარკ. 13:1, შმდ.; ლუკ. 19:44; 21:5, შმდ.; იოან. 2:19, შმდ.; 11:48). ტაძრისაგან დღეისათვის მხოლოდ დასავლეთის, გოდების კედლის სახელით ცნობილი ნაშთიღა დარჩა. იერუსალემის ტაძარი მოიცავდა ატრიუმს და სამ ეზოს, საკურთხეველს (ნელსაცხებელთა საკურთხევლით, არსობის პურთა მაგიდითა და შანდლებით) და წმიდათა წმიდას (სადაც მოთავსებული იყო აღთქმის კიდობანი). ტაძარი მიჩნეული იყო ღმრთის სახლად (3 მეფ. 5:19; 8:20; 2 ეზრ.6:1, შმდ.; იოან. 2:16; 1ტიმ. 3:15), სალოცავ ადგილად (3 მეფ. 8:29; 9:3; ეს. 56:7; მათ. 21:13; მარკ. 11:17; ლუკ. 19:46). ტაძრად იქნა მიყვანილი იესო (ლუკ. 2:22, შმდ.); იქ იპოვეს იგი შემდეგ მშობლებმა (ლუკ. 2:46); იგი აქ ასწავლიდა (ლუკ. 19:47; 21:37; 22:53; იოან. 8:2; 18:20); ამ ტაძრიდან განდევნა მან მოვაჭრენი (შდრ. მალ. 3:1, შმდ.; მათ. 21:12, შმდ; იოან. 2:14, შმდ.); მან იწინასწარმეტყველა მისი დანგრევა, ხოლო ახალ ტაძრად კი საკუთარი სხეული დაასახელა (იოან. 2:19, შმდ.).

იესო ნავეს ძის წიგნი (Giosue, libro di) წიგნის სახელწოდება მომდინარეობს მისი მთავარი გმირის, იესო ნავეს ძის სახელიდან, რომელიც ნიშნავს „იაჰვე იხსნის“. იგი მოსეს მემკვიდრეა, ვინც ისრაელი ხალხი აღთქმულ მიწაზე მიიყვანა. ქრისტიანულ კანონში იესო ნავეს ძის წიგნი მიჩნეულია პირველ ისტორიულ წიგნად, ებრაულ კანონში კი ძველ წინასწარმეტყველთა პირველ წიგნად. ნაწარმოები სამ ნაწილად იყოფა. პირველი ნაწილი (იესო 1-12) ისრაელთა ქანაანში შესვლისა და მათ პირველ დაპყრობათა შესახებ მოგვითხრობს, მეორე ნაწილი (13-21) აღწერს ქანაანის ტერიტორიულ დაყოფას ისრაელის 12 ტომს შორის, მესამე ნაწილი (22-24) კი ეპილოგის ფუნქციას ასრულებს. მასში აღწერილია იესო ნავეს ძის დასკვნითი სიტყვა და შექემის დიდი თავყრილობა, რომლის დროსაც ტომებმა ერთმანეთთან რელიგიური შეთანხმება დადეს. დღევანდელი სახის მიღებამდე წიგნმა ჩამოყალიბების ხანგრძლივი და რთული პროცესი გაიარა, საბოლოო ფორმა მან ქრისტიანული ხანის დადგომამდე მცირე ხნით ადრე მიიღო.

იესოს პატარა დები ნ. იესოს პატარა ძმები.

იესოს პატარა ძმები (Piccoli fratelli di Gesù) 1933 წელს ფრანგი მღვდელმსახურის, რენე ვუალომის მიერ ელ აბიოდ-სიდი-შეიხში (საჰარა) დაარსებული საზოგადოება, რომელიც თავის დამფუძნებლად შარლ ფუკოს (†1916) მიიჩნევს. 1968 წელს საზოგადოება პავლე VI-მ დაამტკიცა, როგორც საერო ინსტიტუტი. მისი წევრები ცხოვრობენ პატარ-პატარა ჯგუფებად (3-5 ძმა), გარე სამყაროსაგან იზოლაციის გარეშე, განსაკუთრებით „გასაეროებულ“ გარემოში და მათ საერო პროფესიები აქვთ. ისინი აქტიურ ცხოვრებასა და მჭვრეტელობას უთავსებენ ერთმანეთს და სახარების ქადაგებას ისახავენ მიზნად, უმთავრესად, ძირეულად ქრისტიანული ცხოვრების მაგალითის მეშვეობით (ძმობა, სიღატაკე). დღეს იესოს პატარა ძმათა ორგანიზაცია 200-ზე მეტ წევრს აერთიანებს. 1939 წელს ტუგურტში (საჰარა) აღმოცენებული იესოს პატარა დათა საზოგადოება 1947 წელს იქცა კონგრეგაციად ეპისკოპოსის მმართველობაში, 1964 წელს კი პაპის მიერ იქნა დამტკიცებული. დღეისათვის კონგრეგაციის წევრი დაახლოებით 1000 ქალი მრავალი ქვეყნის 200-ზე მეტ საზოგადოებაში მოღვაწეობს.

იესოს საზოგადოება ნ. იეზუიტები.

იესო ქრისტე (Gesù Cristo) [ბერძნ. Jesús, მომდინარეობს ებრაულიდან Jesûa, რაც შემოკლებული ფორმაა სახელისა Jehosua: „იაჰვე ხსნაა“; ქალწულ მარიამის მიერ შობილ ჩვილს იესო ეწოდა, „ვინაიდან იგი იხსნის თავის ხალხს მათი ცოდვებისაგან“ (მათ. 1:21), ხოლო სახელი „ქრისტე“ მომდინარეობს ბერძნულიდან christós, რაც არის თარგმანი ებრაული სიტყვისა mashiah (მესია) „ცხებული“, „კურთხეული“] სახელი იესო ქრისტე სარწმუნოების ყველაზე მოკლე და ღრმა ფორმულაა, რადგანაც აღნიშნავს ერთსა და იმავე დროს, რომ იესო ქრისტე ჭეშმარიტი ღმერთი და ჭეშმარიტი ადამიანია. მამა ღმრთის მხოლოდშობილი ძე, სამების მეორე პიროვნება, ღმრთის მიერ დადგენილ დროს განკაცდა, რათა მთელი კაცობრიობა ეხსნა. იესო იუდეაში, ბეთლემში დაიბადა ქრისტიანულ წელთაღრიცხვამდე 6 წელს (მონაზონმა დიონისე მცირემ იესოს დაბადების თარიღის გამოთვლისას შეცდომა დაუშვა და ექვსწლიანი ცდომილება მიიღო: დიონისემ იესოს დაბადების წელად რომის დაარსებიდან 754 წელი მიიჩნია, ნაცვლად 748 წლისა, რაც სინამდვილეს შეესაბამება). დაახლოებით 30 წელი იესომ გალილეის ქალაქ ნაზარეთში იცხოვრა (დაფარული ცხოვრება), სიცოცხლის უკანასკნელი სამი წელი კი ისრაელი ხალხისთვის სასიხარულო ცნობის გამოცხადებას მიუძღვნა. იესო ქრისტეს ცხოვრების ამ პერიოდის, მისი უწყებისა და მის ქმედებათა შესახებ მოგვითხრობს მათეს, მარკოზის, ლუკასა და იოანეს სახარებები. თავისი ქადაგება იესომ დაიწყო უწყებით: „აღსრულდა ჟამი და მოახლოვდა ღმრთის სასუფეველი. მოინანიეთ და იწამეთ სახარება“ (მარკ. 1:15). პალესტინის მიწაზე გამოთქმული იესოს ეს უწყება სინამდვილეში დედამიწის ყველა დროში მცხოვრებ თითოეულ ადამიანს მიმართავს, უწინარესად - გაჭირვებულთ, ტანჯულთ, გარიყულთ (შდრ. ნეტარებანი, მათ. 5:1-11). იესო სინაის მთის ძველი კანონის გაუქმებას კი არ ისახავს მიზნად, არამედ მის აღსრულებას იმგვარი სრულყოფილებით, რომ ამ კანონის ძირეული არსი წარმოჩნდეს და ცდომილებანი გამოსწორდეს (შდრ. CCC, 592), რაც შესაძლებელს გახდის ღმრთისა და მოყვასისადმი სიყვარულის მცნების განცდას. თანამედროვეებმა ვერ გაუგეს იესოს, მას თავისივე ხალხის სულიერი მოძღვრები დაუპირისპირდნენ. თორმეტი მოციქულიდან ერთი-ერთის, იუდას, მიერ გაცემულ იესოს ჯვარზე სიკვდილი მიუსაჯეს. სწორედ მამა ღმრთისადმი „ჯვარცმით სიკვდილამდე“ (ფილ. 2:8) სიყვარულის მორჩილების მეშვეობით ასრულებს იესო ქრისტე თავის მხსნელ მისიას მთელი კაცობრიობის სასარგებლოდ. ღმრთის ძლევამოსილების მეშვეობით იესო ქრისტე მკვდრეთით აღდგება (რასაც მისი მოწაფეები ადასტურებენ) და თავს აღწევს სიკვდილს. ამავე დროს, იგი საბოლოოდ ახორციელებს ხსნის ქმედებას და იქცევა მკვდრეთით აღდგომის საწყისად ყოველი ადამიანისთვის, ვისაც მისი სწამს. იესო ქრისტეს მისიას აგრძელებს მისი სიტყვებითა და ქმედებებით დაარსებული და სული წმიდის გარდამოსვლით ხსნის საიდუმლოდ მოვლენილი ეკლესია, რომელიც სახარებას უქადაგებს ყველა ადამიანს და ღმრთისა და ადამიანთა თანაზიარების ნიშნად და საშუალებად წარმოგვიდგება (შდრ. CCC, 778-780).

იესო ქრისტეს ცდუნებანი (Tentazioni di Gesù Cristo) სახარებებში აღწერილია ქრისტეს მიერ უდაბნოში გატარებული მარტოობის პერიოდი, რომლის შემდეგაც სატანამ სამჯერ სცადა მისი ცდუნება და ღმრთისადმი მისი შვილობრივი გრძნობის გამოცდა (მათ. 4:1-11; მარკ. 1:12-13; ლუკ. 4:1-13). იესო უკუაგდებს ცდუნებებს და წარმოგვიდგება, როგორც ახალი ადამი, ღმრთის მსახური, ყოველივეში მამა ღმრთის მორჩილი და ეშმაკისა და ბოროტების დამმარცხებელი (შდრ. CCC, 538-540).

იეჰოვას მოწმეები (Testimoni di Geova) სექტა XIX საუკუნეში, ადვენტისტთა დაქსაქსვის შედეგად აღმოცენდა, რომლებიც 1844 წლისათვის ელოდნენ ქრისტეს მეორედ მოსვლას. მრავალი მოლოდინისა და იმედგაცრუების შემდეგ ამერიკელმა კ.ტ. რასელმა (1852-1916) თავად იკისრა ჯგუფის ხელმძღვანელობა და ის „ბიბლიის შემსწავლელთა“ ჯგუფად აქცია. მისი მემკვიდრე გახდა ფრანკლინ რატერფორდი, რომელმაც პირველი ეროვნული ყრილობა მოიწვია და სამყაროს აღსასრულის ახალი თარიღი დაასახელა: განაცხადა, რომ დიდი დასკვნითი ბრძოლა - არმაგედონი - 1925 წელს გაიმართებოდა და ეს გამოცხადების 16:16 მუხლის თანახმად სამყაროს აღსასრული იქნებოდა. სინამდვილეში მსგავსი არაფერი მომხდარა. რატერფოდის სიკვდილის შემდეგ 1942 წელს მის მემკვიდრედ აირჩიეს ნათან ნორი (†1977), რომელმაც ახალი ბიძგი მისცა მოძრაობას, უმთავრესად წიგნებისა და ჟურნალების ფართო გავრცელების მეშვეობით. ჟურნალებიდან აღსანიშნავია „გაიღვიძეთ!“ და „საგუშაგო კოშკი“. დღეს მოძრაობას აქვს 35 სტამბა, რომელთაგან უდიდესი ბრუკლინში მდებარეობს და მსოფლიოს 80 სხვადასხვა ენაზე ბეჭდავს ტექსტებს. გამოდის ორი ყოველკვირეული ჟურნალი, რომელთა ტირაჟი 500 მილიონს სცილდება. ნორის ხელმძღვანელობით ითარგმნა ბიბლია და ეს თარგმანი, სახელწოდებით „საღმრთო წერილის ახალი სამყაროს თარგმანი“ მიმდევართა შორის საღმრთო წერილის ერთადერთ კანონიერ ვერსიად მიიჩნევა. 1985 წელს მსოფლიოს 205 ქვეყანაში დაახლოებით სამი მილიონი იეჰოვას მოწმე არსებობდა. მათი რაოდენობის მიხედვით, ევროპაში პირველობა იტალიას ეკუთვნის, სადაც 1985 წელს სექტის 123.500 მიმდევარი ცხოვრობდა, 1990 წელს კი - 250.000. დასავლეთის ქვეყნებში სექტის მიმდევართა ცხოვრება არ არის მარტივი. ამის მიზეზია როგორც მათი გადაჭარბებული, ფანატიკური მონდომება პროზელიტთა მოძიებისას, ისე სამხედრო სამსახურსა და სისხლის გადასხმაზე უარის თქმა, რაც ხშირად მათ პრობლემებს უქმნის მართლმსაჯულებასთან. მოძღვრება, რომელსაც იეჰოვას მოწმეები მისდევენ, გამორიცხავს კამათს და, მათი კონცეპციის თანახმად, პირდაპირ ბიბლიიდან არის აღებული. სექტაში უმთავრესად სამებას უარყოფენ, რადგანაც, მათი აზრით, ის ბიბლიიდან არ მომდინარეობს: სული წმიდა არა პიროვნება, არამედ მხოლოდ ძალაა, რომლის მეშვეობითაც იეჰოვა (ადონაი) მოქმედებს. ღმერთი ერთადერთია, იესო ყველაზე სრულყოფილი ფიგურაა, თუმცა - არა ღმერთი. სექტის მიმდევარნი სასტიკად უპირისპირდებიან, ზოგადად, ყველა ეკლესიას, განსაკუთრებით კი - კათოლიკე ეკლესიას. როცა დადგება „ჟამთა აღსასრული“, რომელიც მუდამ გარდაუვალად განიხილება, მაშინ იე|ჰოვა არაფრიდან ხელახლა შექმნის წმიდა კაცობრიობას და რჩეულნი, - ის 144.000, რომელთა შესახებაც გამოცხადებაშია საუბარი, - ბედნიერ ცხოვრებას იხილავენ. გარდა ამისა, იქნება უამრავი ხსნილი, ვინც 1000 წელს იცოცხლებს მშვიდობით. სხვები კი, ბოროტნი, სიკვდილის შემდეგ განადგურდებიან და აღარ აღდგებიან. სექტისათვის დამახასიათებელია ძალიან სუსტი კულტი, კარგად ჩამოყალიბებული სტრუქტურა და მკაცრი ზნეობა: იეჰოვას მიმდევარი ვალდებულია, გაავრცელოს მოძღვრება სიტყვითა და ნაბეჭდი პროდუქციის გავრცელებით, რაც კარდაკარ სიარულისა და „დოქტრინიზაციის“ სახეს ატარებს. ეს მეთოდური პროცესი ზედმიწევნითაა მომზადებული და უშრეტი მონდომებით ხორციელდება. იეჰოვას მოწმეებს მრავალი აკრძალვა აქვთ: ისინი არ მისდევენ სპორტს, არ ნადირობენ და არ თევზაობენ, ერიდებიან საერო მუსიკასა და გართობას, არ ეწევიან თამბაქოს. მათი თავისუფალი დრო მთლიანად უნდა მოხმარდეს შესაბამისი სახელმძღვანელოებისა და ბიბლიის კითხვას.

ივდითის წიგნი (Giuditta, libro di) ძველი აღთქმის მეორადკანონიკური წიგნი, რომლის სახელწოდებაც მთავარი მოქმედი გმირი ქალის - ივდითის სახელიდან მომდინარეობს, რომელიც გასაოცარი ხერხით შეძლო იუდეისა და წმიდა ქალაქის გათავისუფლება ღმრთის მოქიშპე მზაკვარი მტრისგან. წიგნი სამ ნაწილადაა დაყოფილი. პირველ ნაწილში (ივდ. 1-3) ვეცნობით საფრთხეს, რომელიც მტრულად განწყობილი მეფე ნაბუქოდონოსორის სამსახურში მყოფი ასირიული ჯარისგან ემუქრება იუდეის ხალხს. წიგნის მეორე ნაწილი (4-8) აღწერს იუდეველთა ჩაგვრას, რომელნიც, საბოლოოდ ძალაგამოცლილნი, ქალაქის ჩაბარებას ითხოვენ. მაგრამ ივდითი წინააღმდეგობის გაგრძელებისაკენ მოუწოდებს მათ. მესამე ნაწილში (9-16) ივდითის გაბედული საქციელის შედეგად მიღწეული გამარჯვებაა აღწერილი: ის მოტყუებით ახერხებს თავი მოჰკვეთოს მტრის ლაშქრის მეთაურს, ოლოფერნს. მონათხრობი ცხადად გვიჩვენებს, თუ როგორ ეხმარება ღმერთი მორჩილებსა და უპოვართ. ღმერთი მათ არგუნებს გამარჯვებას, ვისაც ყოველგვარი იმედი ჰქონდა გადაწურული. ეს შესანიშნავი ნაწარმოები მაკაბელთა პერიოდში დაიწერა, დაახლოებით ქრისტეს შობამდე II საუკუნის შუაწლებში.

ილემორფიზმი/ილემორფული (Ilemorfismo/Illemorfico) [ბერძ. hylé „მატერია“ და morphé „ფორმა“] სქოლასტიკაში განვითარებული არისტოტელური წარმოშობის სწავლება, რომლის თანახმადაც, სასრული კონკრეტული საგნები, განსაკუთრებით კი - სხეულებრივი საგნები, ორი საწყისის - მატერიისა და ფორმისგან - შედგენილად აღიქმება.

ილუმინატები (Illuminati) ქრისტიანობის საწყის პერიოდში ტერმინით „ნათელმოსილნი“, „მონათლულნი“, „ნათელღებულნი“ აღნიშნავდნენ ახალმონათლულებს, რადგანაც ისინი ქრისტეს ნათელს იღებდნენ ნათლობით (ბერძ. photisménoi). შემდგომში ასე ეწოდებოდათ ეზოტერიკულ გაერთიანებებს პირებისა, რომლებიც ღმერთთან მათი მისტიკური კავშირიდან გამომდინარე გასხივოსნებით მოცულებად მიიჩნევდნენ თავს. ასეთები იყვნენ თავისუფალი სულის დები და ძმები პროტესტანტებთან და ესპანელი „alumbrados“ კათოლიკეთა შორის. ინკვიზიცია დევნიდა როგორც ამ უკანასკნელთ, ისე იტალიელ კვიეტისტებს (ნ. კვიეტიზმი), რადგანაც ისინი საკუთარი შეუცდომლობის აღიარების პრეტენზიას აცხადებდნენ და განმარტავდნენ, რომ მათი ზნეობრივად უმართებულო საქციელი ღმრთის მიერ იყო ნებადართული, როგორც ეშმაკის არსებობის დამადასტურებელი საბუთი. 1776 წელს ვაისჰაუპტის მიერ (1748-1830) ინგოლშტადტში დაარსებული ბავარიელი ილუმინატები კი რელიგიის ბუნებრივ კონცეფციას ეყრდნობოდნენ და პოლიტიკურ მისწრაფებათა მქონე მასონური ტიპის (ნ. მასონობა) საიდუმლო ორგანიზაციას წარმოადგენდნენ. ვაისჰაუპტის მიზანი იყო, რომ „პრინციპები და ერები მშვიდობიანად გამქრალიყვნენ დედამიწის ზურგიდან და კაცთა მოდგმა ერთ დღეს ერთ ოჯახად, ხოლო სამყარო — რაციონალურ ადამიანთა სამყოფელად ქცეულიყო“. ამ სექტის წევრი იყო მრავალი გამოჩენილი პიროვნება, მაგალითად, გოეთე, მოცარტი, ჰერდერი.

იმამელნი (imamiti) შიიტთა შტო, ეწოდებათ, აგრეთვე, „შიიტები თორმეტთაგანი“. ისინი არ ეთანხმებიან იმამის არჩევითობას და კანონიერ იმამებად მიიჩნევენ მხოლოდ ალისა და ფატიმას მამრობითი სქესის მემკვიდრეებს, — ვინც, მათი აზრით, თორმეტნი არიან. მეთორმეტე იმამის (XI საუკუნის ბოლო) გაუჩინარების შემდეგ სამყარო უწესრიგობაში ჩაეფლო, რომლისგან თავის დაღწევასაც მხოლოდ მეთორმეტე იმამის დაბრუნების შემდეგ მოახერხებს, რაც სამყაროს დასასრულამდე მოხდება. XVI საუკუნიდან იმამიზმი ირანის სახელმწიფო რელიგიაა და უპირატესობით სარგებლობს ყველა სხვა რელიგიურ ჯგუფებთან შედარებით.

იმამი (Imam) [არაბ. ფუძე `mm „რაიმე ადგილისკენ წასვლა“, ნიშნავს „წინამძღოლს“, „გზამკვლევს“] ისლამში აღნიშნავს: ა) პირს, რომელიც მორწმუნეებს ლოცვაში უძღვება და კარნახობს მოქმედებებს; ბ) საკრებულოს მეთაურს. სუნიტებისთვის ამგვარი მეთაურია ხალიფა, ხოლო შიიტთა მეთაური მუჰამადის ოჯახს უნდა ეკუთვნოდეს. იმამი შეიძლება ეწოდოს, აგრეთვე, ისლამური იურიდიული და პოლიტიკური სკოლის ხელმძღვანელს ან გამოჩენილ მოღვაწეს მეცნიერების ან ლიტერატურის დარგში. გამორჩეულად აღნიშნავს ისლამის ოთხი მართლმორწმუნე იურიდიული წესის დამფუძნებლებს.

იმედი (Speranza) [გვიანლათ. sperantia (ზმნიდან sperare „იმედის ქონა“)] თეოლოგიური სათნოება, რომლის ძალითაც ცათა სასუფეველი და მარადიული სიცოცხლე ბედნიერებად მიიჩნევა (და სწრაფვის საგანია) მორწმუნისათვის, ვინც თავის სარწმუნოებას ქრისტეს დანაპირებს მიანდობს, და იგი არა საკუთარ ძალებს, არამედ სული წმიდის შეწევნასა და მადლს ეყრდნობა. იმედის სათნოება ყოველი ადამიანის გულში არსებულ ბედნიერებისაკენ სწრაფვას შეესაბამება. ის წარმართავს და განწმედს ადამიანის ქმედებათა შთამაგონებელ მოლოდინებს, იცავს ადამიანს სასოწარკვეთისა და ეგოიზმისაგან. ქრისტეს ნეტარებათა შორის გამოცხადებული იმედი (მათ. 5-7) არის „ადამიანის ცხოვრების ღუზა, სანდო და მტკიცე“, რომელიც აღწევს იქ, „სადაც წინამორბედად შევიდა იესო“ (ებრ. 6:19-20; შდრ. CCC, 1817-1821).

ინკარდინაცია (Incardinazione) [გვიანლათ. incardinare „ანჯამებზე დამაგრება“] ტერმინი აღნიშნავს სასულიერო პირის მიკუთვნებას ან ცალკეული ეკლესიის (ნ. დიოცეზი), ან პირადი პრელატურის, ან ღმრთივშეწირული ცხოვრების ისტიტუციის, ან საზოგადოებისადმი, რომელსაც ინკარდინაციის განხორციელება შეუძლია (CIC, კან. 265). დაუშვებელია სასულიერო პირი ინკარდინაციის გარეშე იყოს.

ინდულგენცია (Indulgenze) [ლათ. indulgentia] „ცოდვათა გამო ღმრთის წინაშე ამქვეყნიური სასჯელის შენდობა დანაშაულის შესატყვისად. სათანადოდ განწყობილი მორწმუნე, შესაბამისი პირობებით, შენდობას იღებს ეკლესიის ჩარევის მეშვეობით, რომელიც, როგორც გამოსყიდვის აღმსრულებელი, ავტორიტეტულად განაგებს და იყენებს ქრისტესეული და წმიდანების გამოსყიდვის საგანძურს“ (CIC, კან. 992). ინდულგენცია ეკლესიის მხრიდან წმიდადყოფის მოვალეობის გამოხატულებაა. ის შეიძლება იყოს სრული ან ნაწილობრივი, იმის მიხედვით, მთლიანად თუ ნაწილობრივ ამართლებს იმ ამქვეყნიური სასჯელისაგან, რაც ჩადენილი ცოდვის გამო ეკისრება ადამიანს (CIC, კან. 993). თითოეულ მორწმუნეს შეუძლია, მიიღოს თავისთვის ან მოიპოვოს გარდაცვლილთათვის, ვედრების მეშვეობით, სრული ან ნაწილობრივი ინდულგენცია (CIC, 994). ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში მძიმე ცოდვებისთვის, როგორებიცაა მკვლელობა, ცოლქმრული ღალატი და განდგომა, ეკლესია მკაცრ საჯარო მონანიებას აწესებდა. დროთა განმავლობაში შესაძლებელი გახდა ამგვარ მონანიებათა შეცვლა „კეთილი საქმეებით“. შემდგომში მონანიების ვალდებულებისგან გასათავისუფლებლად. ინდულგენციები საზოგადო სასარგებლო შრომას მოიცავდა, მაგალითად, ეკლესიათა მშენებლობასა და ჯვაროსნულ ლაშქრობებში მონაწილეობას. XIV და XV საუკუნეებში ინდულგენციათა კომერციალიზაციამ (მათი გაყიდვა შეწირულობის სანაცლოდ და შესატყვისი „ქვითრის“ გაცემა) ლუთერის სასტიკი პროტესტი გამოიწვია. საკითხის მოწესრიგების მიზნით პაპმა ლეონ X-მ (Cum postquam, 1518) და ტრიდენტის კრებამ (Decretum de indulgentiis, 1563) სათანადო ზომები მიიღეს.

ინდულტუმი (indulto) [გვიანლათ. indultum, ნაწარმოებია ზმნიდან indulgere „ლმობიერად მოპყრობა“] დროებითი ან მუდმივი განთავისუფლება კანონიკური ნორმის შესრულებისაგან კომპეტენტური საეკლესიო ხელისუფლის მიერ.

ინვესტიტურა (Investiture, lotta delle) ასე ეწოდება პოლიტიკურ და რელიგიურ დაპირისპირებას, რომელიც არსებობდა XI-XIII საუკუნეებში პაპის ინსტიტუციასა და იმპერიას შორის საეკლესიო თანამდებობებთან დაკავშირებით. ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში ეპისკოპოსებს სასულიერო პირები ირჩევდნენ, მორწმუნეთა საკრებულოსთან ერთად. ბარბაროსთა შემოსევების პერიოდში სამეფო ხელისუფლებამ აქტიური ჩარევა დაიწყო ეპისკოპოსთა არჩევის პროცესში. ვითარება გართულდა ოტონ I-ის დროს, რომელმაც ფეოდალური საზოგადოების დაქუცმაცების თავიდან ასაცილებლად ეპისკოპოს-მთავრის ფიგურა დაამკვიდრა. ეპისკოპოსობის მინიჭება ინვესტიტურის ცერემონიის მეშვეობით ხდებოდა. მეფე წარმოთქვამდა ფრაზას: „Accipe Ecclesiam“ („აიღე ეკლესია“), რჩეულს გადასცემდა კვერთხს და, XI საუკუნიდან, აგრეთვე, ბეჭედსაც. საეკლესიო საქმეებში საერო ხელისუფლების ჩარევა ერთგვარად გამართლებული იყო იმპერატორთა ინტერესით, პაპის ინსტიტუცია ძლევამოსილ არისტოკრატიულ ოჯახთა გავლენისგან გაეთავისუფლებინათ. 962 წლიდან ოტონ I (Privilegium Othonis) პაპის არჩევნებშიც ეროდა: მან გამოსცა ბრძანებულება, რომლის თანახმადაც ახლად არჩეულ პაპს იმპერატორის დასტური უნდა მიეღო და მისი ერთგულების ფიცი უნდა დაედო. სუტრის კრებაზე (1046) კი ჰაინრიხ III-მ იმპერატორს პაპის პირდაპირ არჩევის უფლება დაუმტკიცა. შედეგად პაპის ინსტიტუტი დაახლოებით ერთი საუკუნის განმავლობაში იმპერატორთა უშუალო დაქვემდებარებაში იმყოფებოდა. 1059 წლის კრებამ, რეფორმატორთა ერთი ჯგუფის (მათ შორის იყო ჰილდებრანდ სოვანელი, მომავალი პაპი გრიგოლ VII) მოთხოვნათა გათვალისწინებით, პაპის არჩევის უფლება მხოლოდ კარდინალებს მიანიჭა და რომელიმე საერო ხელისუფლისაგან ნებისმიერი საეკლესიო ღირსების ინვესტიტურის მიღება აკრძალა. ამგვარად, ეკლესიას კვლავ დაუბრუნდა თავისუფლება. გრიგოლ VII-მ არჩევისთანავე, 1075 წელს რომის კრებას უკანონოდ გამოაცხადებინა საერო ხელისუფლების მიერ გაცემული ინვესტიტურები. ოცდაექვსმა ეპისკოპოსმა უარი თქვა პოლიტიკური ძალაუფლების დათმობაზე და 1076 წელს ვორმსში პაპი გრიგოლ VII გადაყენებულად გამოაცხადა. პაპის პასუხი ქმედითი და დროული იყო: მან განკვეთა იმპერატორი ჰაინრიხ IV, ტახტი წაართვა მას და ქვეშევრდომნი იმპერატორისადმი ერთგულების ფიცისაგან გაათავისუფლა. 1077 წელს კანოსაში პაპსა და იმპერატორს შორის გამართულმა შეხვედრამ ბოლო ვერ მოუღო დაპირისპირებებს. შეთანხმების მიღწევა 1122 წელს მოხერხდა, პაპ კალისთე II-სა და იმპერატორ ჰაინრიხ V-ს შორის. მათი შეთანხმება ვორმსის კონკორდატის სახელითაა ცნობილი და მასში განსხვავებულია ერთმანეთისგან ეპისკოპოსთა არჩევა (რაც სასულიერო პირთა და დიოცეზის საკრებულოს პრეროგატივა იყო) და ინვესტიტურა, რომელიც, თავის მხრივ, იყოფოდა საეკლესიოდ - სულიერი ძალაუფლებისათვის, და საეროდ - დროებითი მმართველობისა და ქონების მართვის მიზნით (regalia ან temporalia). პაპი მხოლოდ გერმანიის შემთხვევაში აღიარებდა იმპერატორის უფლებას, მიეღო მონაწილეობა ეპისკოპოსთა არჩევნებში და მოეგვარებინა სავარაუდო უთანხმოებანი. ინვესტიტურის ცერემონიაზე იმპერატორი ეპისკოპოსს კვერთხსა და ბეჭედს (სულიერი ძალაუფლების სიმბოლო) კი აღარ გადასცემდა, არამედ სკოპტრას (საერო ძალაუფლების სიმბოლოს). გერმანიაში ინვესტიტურა არჩევნების შემდეგ და კურთხევამდე ტარდებოდა, იტალიასა და სხვა ქვეყნებში კი კურთხევის შემდეგ. დროებითი ქონების მართვის ინვესტიტურის მიღების შემდეგ ეპისკოპოსებს უფლება ჰქონდათ, იმპერატორისთვის ერთგულების ფიცი დაედოთ. ვორმსის კონკორდატი შემდეგ ლატერანის I მსოფლიო კრების მიერ (1123) იქნა რატიფიცირებული.

ინი/იანი (Yin/Yang) [ჩინური სიტყვები] ინი და იანი მთელი ჩინური აზროვნების განმსაზღვრელი ცნებებია. ისინი განიხილება საპირისპირო მნიშვნელობის პირველსაწყის სუბსტანციებად, საიდანაც დაედო დასაბამი სამყაროს. პირველად ეს ცნებები ცო ჯუანში (დაახლოებით ქრისტემდე 643 წ.) გვხვდება, როგორც სამყაროს საპირისპირო პოლუსთა წყვილი. თავდაპირველად ცნებები მთის ჩრდილიან (ინი) და მზიან (იანი) კალთებს აღნიშნავდა. ინი/ იანის კონცეფცია მოაზროვნეთა ჯგუფმა (ინისა და იანის მიმდევრები) ჩამოაყალიბა, რომლის მთავარი წარმომადგენელი იყო ძონ იენი (ქრისტემდე 350-270 წწ.). ამ მოაზროვნეებმა სრულყვეს ორი ძალის (ინი და იანი), ხუთი ელემენტისა (წყალი, ცეცხლი, ხე, ლითონი, მიწა) და სიმბოლურ შესაბამისობათა სისტემის შესახებ უკვე არსებული თეორია. ამ თეორიის თანახმად, ყველაფერი, რაც მიწასთან მჭიდრო კავშირშია, ინის ნაწილს წარმოადგენს და მდედრობითია. ზეცასთან დაკავშირებული ყოველივე იანის ნაწილია და მამრობითია, რადგანაც დედამიწა (ინი), ზეცა (იანი), მთვარე (ინი) და მზე (იანი) ორი საწყისიდან - ინიდან და იანიდან, წარმოიშვა. იანი წამომწყები, დინამიკური, განფენადი, მძვინვარეა, ის მრგვალია, მოძრავი, მამრობითი და მანაყოფიერებელი. თავის მხრივ, ინის დამახასიათებელი თვისებებია: სრულმქმნელი, უძრავი, შემნარჩუნებელი, ოთხკუთხა, მშვიდი, მდედრობითი და მშობი.

ინიციაცია (Iniziazione) [გვიანლათ. სიტყვიდან initiatio] რიტუალთა და წესთა ერთობლიობა, რომლებიც თან ახლავს ინდივიდის ან პირთა ჯგუფის ერთი ცხოვრებისეული მდგომარეობიდან სხვა მდგომარეობაში გადასვლას. პრიმიტიულ ხალხებში აღნიშნავს მომწიფების ასაკიდან ზრდასრული ადამიანის ცხოვრებაზე გადასვლას, ეზოტერიკულ რელიგიებში - საერო სამყაროდან საღმრთო ცხოვრების წესზე გადასვლას. როგორც წესი, ინიციაცია სამ ეტაპს მოიცავს: კანდიდატის მისთვის ჩვეული სამყაროდან განცალკევებას; გამოცდას, რომლის დროსაც კანდიდატმა წინააღმდეგობის გაწევის უნარი უნდა გამოავლინოს; მიღების, ანუ თვით დადგინების წესს.

ინკვიზიცია (Inquisizione) [ლათ. inquisitio (მომდინარეობს ზმნიდან ინქუირერე „გამოძიება“, „დაკითხვა“)] შუა საუკუნეებში ასე ეწოდებოდა საგანგებო საეკლესიო სასამართლოს, გამიზნულს ერესთან საბრძოლველად და მის დასამარცხებლად. ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ (381 წლის თევდოსის ედიქტი), წამოიჭრა იმპერიის მთლიანობის დაცვის პრობლემა რელიგიის ერთიანობის გზითაც. ეკლესიის ზოგიერთმა მამამ, მათ შორის წმიდა ავგუსტინემაც, გაამართლეს არამართლმორწმუნე თუ ერეტიკულ სწავლებებთან ბრძოლის მიზნით იძულების გამოყენება. IV-V საუკუნეებიდან სახელმწიფო ერეტიკოსებს სჯიდა გადასახლებით, ქონების კონფისკაციითა და დაპატიმრებითაც კი. თვით ინკვიზიცია კი მოგვიანებით დამკვიდრდა. 1184 წელს ლუციუს III-მ დაამკვიდრა საჯარო ბრალდებასთან შედარებით უფრო სწრაფი პროცედურა და დაავალდებულა ეპისკოპოსები, წელიწადში ერთხელ ან ორჯერ პირადად ან რწმუნებულთა მეშვეობით მოენახულებინათ ერესით შებღალული საკრებულოები და ფიცის ქვეშ მოესმინათ სანდო პირთა ჩვენებანი. თავდაპირველად უშუალოდ ეპისკოპოსის მოვალეობას წარმოადგენდა ბრალდებულთა მოძიება (inquisitio), მათი ეკლესიასთან შემორიგება ან, თუკი ერეტიკულ იდეებზე უარს არ იტყოდნენ, დასჯა. ალბიგოელთა წინააღმდეგ მოწყობილი კამპანიის შემდეგ ტულუზის გრაფმა რაიმუნდ VII-მ, მეფე ლუი I-მა და პაპის ლეგატმა ხელი მოაწერეს პარიზის ტრაქტატს (1229), რომელიც ინკვიზიციათან დაკავშირებით სახელმწიფოს დახმარებას აღუთქვამდა ეკლესიას. იგივე პოზიციას იზიარებდა აგრეთვე ფრიდრიხ II. ამგვარად მოხდა, რომ 1231 წლის შემდეგ გრიგოლ IX-მ ევროპაში ჩამოაყალიბა ინკვიზიციის სასამართლოთა ქსელი, რომელთაც მუდმივი ინკვიზიტორები ხელმძღვანელობდნენ, უმთავრესად ეს იყვნენ ერესის ნებისმიერ დანაშაულებასთან დაკავშირებით სრული იურისდიქციის მქონე ფრანცისკელი და დომინიკელი მოწესეები. ინკვიზიციის დროს გამოყენებული პროცედურები ნიკოლა ეიმერიკისა და ბერნარდო გის მიერ გამოცემულ სახელმძღვანელოთა მეშვეობით გახდა ჩვენთვის ცნობილი. ინკვიზიციის სასამართლოს წინაშე ადამიანის გამოსაძახებლად ან დასაპატიმრებლად საკმარისი იყო საჩივარი, ეჭვი ან უბრალოდ „საზოგადო ხმა“. დაკითხვა მიმდინარეობდა ორი მოწმისა და ნოტარიუსის თანდასწრებით, რომელიც ჩვენების ოქმს ადგენდა. ყოველგვარი იურისდიქციისაგან თავისუფალი ინკვიზიტორი ფლობდა ფართო დისკრეტულ ძალაუფლობას შესასრულებელ პროცედურასთან დაკავშირებით, თუმცა ხშირად შემოკლებულ პროცედურას მიმართავდა. ბრალეულობა განისაზღვრებოდა როგორც საქმეში მონაწილე პირთა აღსარების, ისევე მოწმეთა მტკიცებულებების საფუძველზე. ბრალდებულისაგან აღიარებითი ჩვენების მისაღებად სხვადასხვა საშუალებებს მიმართავდნენ: შიმშილს, ჯაჭვით დაბმასა და წამებას. ბრალდებულის დანაშაულის დამტკიცებისა და განაჩენის გამოტანის შემდეგ სასჯელმისჯილს საერო ხელისუფლებას გადასცემდნენ, რომელსაც განაჩენის აღსრულება ევალებოდა. ინკვიზიტორთა შორის განსაკუთრებით დომინიკელებმა გამოიჩინეს თავი, რომელთაც დაკითხვათა დახვეწილი სისატიკის გამო „ღმრთის ძაღლთა“ (Domini canes) ორაზროვანი მეტსახელი დაიმსახურეს. საბედნიეროდ, ცალკეულ ხალხებში ინკვიზიციამ მცირე ხანს იარსება. ამის მიზეზი ისიც იყო, რომ XIV-XV საუკუნეებში გერმანიასა და საფრანგეთში სამოძღვრო საკითხთა მიმართ ყურადღება მნიშვნელოვნად შესუსტდა კუდიანებზე ნადირობის გააქტიურების გამო. ინკვიზიციამ საეჭვო სახელი მოიხვეჭა ესპანეთში, სადაც ეჭვმიტანილთა შორის ძირითადად ებრაელები და ქრისტიანობაზე მოქცეული არაბები აღმოჩნდნენ (სავალდებულო მოქცევები 1391 წლიდან). კასტილიაში მოღვაწე (1481) პირველი ესპანელი „დიდი ინკვიზიტორის“ - დომინიკელი თომა დი ტორკვემადას (1420-1498) დროიდან მოყოლებული ინკვიზიციამ მოაწყო 9.000 აუტოდაფე (ლათ. actus fidei, ინკვიზიციის სასამართლოს რწმენის ოფიციალური აღსარება და განაჩენის გამოცხადება, რომელსაც მოჰყვებოდა მისი აღსრულება), თუმცა განაჩენთა საერთო რაოდენობასთან შეფარდებით კოცონზე დაწვის განაჩენთა პროცენტული მაჩვენებელი უმნიშვნელოა.

ინტეგრალიზმი (Integralismo) [ლათ. intgralis (ნაწარმოებია სიტყვიდან ინტეგერ „მთლიანი“, „ინტეგრალური“)] იმგვარი დოქტრინული და ფსიქოლოგიური მიდგომა, რომელსაც ახასიათებს სოციალური, პოლიტიკური, რელიგიური სწავლებისა თუ იდეოლოგიის მკაცრად და სწორხაზოვნად გატარება. ტერმინი უარყოფითი მნიშვნელობის მატარებელია და დოგმატიზმის, ექსკლუზივიზმის, არატოლერანტობის, ძალაუფლების მონოპოლიზაციისა და აღმსარებლობითი სტრუქტურების დამკვიდრების იდეას ატარებს.

ინტეგრიზმი ნ. ინტეგრალიზმი.

ინტელექტი (Intelletto) [ლათ. intellectus, ნაწარმოებია ზმნიდან intelligere „გაგება“] დაკავშირებულია გონიერებასთან, ანუ ჭეშმარიტების წვდომის უნართან და მას ეფუძნება სული წმიდის შვიდ ნიჭთაგან ერთ-ერთი: გონიერება.

ინტერდიქტი (Interdetto) [ლათ. interdictum „აკრძალული“] ეს საკმაოდ მკაცრი სასჯელი უფრო მსუბუქია განკვეთაზე, რადგან საეკლესიო ზიარების აკრძალვას არ შეიცავს. ინტერდიქტი გარკვეული პირებისთვის (პიროვნული აკრძალვა) ან გარკვეულ ადგილას (ადგილობრივი აკრძალვა) მღვდელმსახურების აღსრულების ან წმიდა წესებში მონაწილეობის აკრძალვაში მდგომარეობს. კანონიკური სამართლის კოდექსი ინტერდიქტის დაწესების სხვადასხვა შემთხვევებს განიხილავს: მაგალითად, ის შეიძლება დაუწესდეს პირს, „რომელიც საჯაროდ აღძრავს მტრობასა და სიძულვილს ქვეშევრდომთა მხრიდან წმიდა საყდრის ან ეპისკოპოსის წინააღმდეგ ძალაუფლებისა თუ საეკლესიო მსახურების აქტის მიზეზით ან მოუწოდებს ქვეშევრდომებს დაუმორჩილებლობისკენ“ (CIC, კან. 1373); პირს, რომელიც „ეკლესიის წინააღმდეგ შეთქმულების მომწყობ საზოგადოებას აყალიბებს“ (CIC, კან. 1374); პირს, რომელიც „სიმონიის გამო აღასრულებს ან იღებს საიდუმლოს“ (CIC, კან. 1380). ამგვარსავე სასჯელს იმსახურებს აგრეთვე იპსო იურე, „რომელიც ფიზიკურ ძალადობას მიმართავს პაპის“ ან „ეპისკოპოსის წინააღმდეგ“ (CIC, კან. 1370).

ინტერკონფესიონალიზმი (interconfessionalismo) [inter+confessionalismo] აღნიშნავს ურთიერთობებსა და შეთანხმებებს სხვადასხვა ქრისტიანულ კონფესიებს შორის, მიმართულს ყველა ქრისტიანის ერთიანობის მიღწევისაკენ. ნ. ეკუმენიზმი.

ინტესა (Intesa) ტერმინი აღნიშნავს შეთანხმებას იტალიის სახელმწიფოსა და არაკათოლიკურ რელიგიურ კონფესიათა შორის; აღნიშნავს, აგრეთვე, შეთანხმებას იტალიის სასკოლო ხელისუფლებასა (განათლების სამინისტრო) და იტალიის ეპისკოპოსთა კონფერენციას შორის, დადებულს 1985 წლის 14 დეკემბერს რომში და დაკავშირებულს წმიდა საყდარსა და იტალიის რესპუბლიკას შორის დადებული კონკორდატის მე-9, 2 პარაგრაფის საკითხისა და დამატებითი ოქმის (5, ბ.) განხორციელებასთან. შეთანხმების საგანს წარმოადგენს: ა) კათოლიკური რელიგიის სწავლების პროგრამები საჯარო სკოლების სხვადასხვა დონეებსა და საფეხურებზე; ბ) ამ სწავლების პირობები, მათ შორის პროგრამების გაკვეთილების ცხრილთან შესაბამისობაში მოყვანა; გ) სასწავლო წიგნების შერჩევის კრიტერიუმები; დ) მასწავლებელთა პროფესიული კვალიფიკაციის საკითხები.

ინტროიტი (Introito) [ლათ. introitus (ნაწარმოებია ზმნიდან introire „შესვლა“)] გალობა, რომელიც ახლავს თან ევქარისტიული მსახურების დასაწყისში მღვდელმსახურისა და სხვა თანამსახურთა შესვლას. მას მსახურების დაწყების, მორწმუნეთა ერთიანობის ხელშეწყობის, ლიტურგიული დროის საიდუმლოებაში მათი შეყვანის ფუნქცია აკისრია. თუ გალობა არ სრულდება, ანტიფონის წარმოთქმა ყველას შეუძლია. წირვაში ინტროიტის ჩართვა პაპ გელასი I-ის (492-496) სახელს უკავშირდება. თავდაპირველად ინტორიტი მგალობელთა სკოლის გალობა იყო და არა როგორც ერთობლივად შესასრულებელი საგალობელი. ამით აიხსნება ძველად გავრცელებულ ინტროიტთა მელოდიური მრავალფეროვნება, რაც დიდად განსხვავდებოდა მორწმუნეთათვის განკუთვნილ საგალობელთა რეჩიტატივისაგან. ძველ ინტროიტთა უმთავრესი წყარო ფსალმუნებია.

ინფულა (Infula) [ლათ. infula „სახვევი“] ძველად ასე ეწოდებოდა თეთრი ან წითელი შალის სახვევს, რომელსაც თავზე იკრავდნენ დიადემის მსგავსად, მისი ბოლოები კი ორივე მხარეს იყო ჩამოკიდული. წარმოადგენდა დაურღვევლობის სიმბოლოს, უმთავრესად კი სამღვდელმსახურებო ღირსებას აღნიშნავდა. ამიტომაც მღვდელმსახურები და ქურუმი ქალები მას საზეიმო ცერემონიების დროს ატარებდნენ. დღეს ასე ეწოდება თითოეულს ორი ზოლიდან, რომლებიც ეპისკოპოსის მიტრას უკანა მხარეს აქვს ჩამოკიდებული.

იოაკიმიზმი (Gioachimismo) მილენარისტული სარჩულის მოძღვრება, რომელიც, ცალკეულ მოსაზრებათა თანახმად, იოაკიმე ფიორელის ნაწერებითა და იდეებითაა შთაგონებული და, უმთავრესად, ფრანცისკელთა ორდენის გარკვეულ წრეებში იყო პოპულარული. თავის შრომაში „მარადიული სახარების შესავალი“ (Introductorius in Evangelium Aeternum) გერარდო ბორგო სან დონინოდან იოაკიმელთა იდეებს აჯამებს და „მარადიულ სახარებასა“ და სული წმიდაზე საუბრობს. იმის გამო, რომ „მარადიული სახარება“ ერთგვარად ჩრდილავდა ქრისტეს ხანას და ანტიპაპური განწყობით იყო გამსჭვალული, 1255 წელს ანანიში შეკრებილმა პაპის კომისიამ დაგმო გერარდოს წიგნი და ავტორსა და მინორიტთა მთავარ ხელმძღვანელს, იოანე პარმელს, სამუდამო პატიმრობა მიუსაჯა ერთ-ერთ სავანეში.

იობის წიგნი (Giobbe, libro di) ისრაელის სიბრძნის ლიტერატურის თვალსაჩინო ნიმუში და მსოფლიო ლიტერატურის შედევრი, რაც განპირობებულია არა მხოლოდ წიგნში წამოჭრილი მარადიული პრობლემით, - ესაა უდანაშაულო ადამიანის ტანჯვის თემა, - არამედ იმ ლიტერატურული ფორმითაც, რომელიც მისცა ნაშრომს V საუკუნის ანონიმმა ებრაელმა ავტორმა. წიგნი დაწერილია პოეტური დიალოგის სახით, რომელსაც წინ უძღვის პროლოგი (1-2) და ასრულებს პროზაული ფორმის ეპილოგი (42:7-17). ბიბლიური ავტორის ნაშრომს ტანჯვით შეპყრობილი მართალი კაცის ძველი ამბავი უდევს საფუძვლად. მასზე დაყრდნობითაა შეთხზული პოეტური დიალოგი იობსა და მის სამ მეგობარს შორის, რომელთაც იობის გასაჭირის შესახებ შეიტყვეს და მის მოსანახულებლად მივიდნენ. თავდაპირველად იობი თავისი ბედუკუღმართობის გამო გამოხატავს წუხილს, შემდეგ თითოეული მეგობარი სათითაოდ სამჯერ გამოთქვამს თავის აზრს და იობი ყოველ ჯერზე გასცემს პასუხს თითოეულ მათგანს. ამგვარად იქმნება საუბართა სამი ციკლი (3-27), რომლებშიც ოფიციალური სიბრძნის წარმომადგენლები იცავენ თეზისს ღმრთის სამართლიანი საზღაურის შესახებ, ვინც დამსახურებისა და დანაშაულის შესაბამისად აჯილდოვებს ან სჯის ადამიანებს. თავის პასუხებში იობი ეკამათება ამ სიბრძნეს საკუთარ ამბავსა და სხვა მსგავს შემთხვევებზე დაყრდნობით, რომელთა შესახებაც სმენია. 29-31 თავებში გადმოცემულ უკანასკნელ გრძელ მონოლოგში იობი ამტკიცებს საკუთარ უდანაშაულობას და ღმერთს მოუწოდებს, ჩაერთოს კამათში, თუმცა ღმრთის ჩარევას წინ უძღვის უფრო გვიანდელი ხანის ელიჰეს (32-37) სიტყვა. ღმერთი ერთვება საუბარში (38-41), სამყაროს საიდუმლოებათა შესახებ ესაუბრება იობს და ახვედრებს მას, რომ ის საიდუმლოების მჭიდრო ქსელში ჩაფლული ქმნილებაა, რომელიც შემოქმედი ღმრთის სიბრძნესა და ყოვლისშემძლეობას ექვემდებარება. იობი ხედავს, რომ ღმერთი არ გმობს მას, როგორც ცოდვილს (როგორადაც მას მეგობრები მიიჩნევდნენ), თუმცა არც მის მიერ გამართულ სამსჯავროზე წარდგება ბრალდებულის სახით (თავად როგორც სურდა იობს), აცნობიერებს საკუთარ ამპარტავნებას, უარს ამბობს მანამდე გამოთქმულ პრეტენზიებზე, აღარ სთხოვს ღმერთს რამე პასუხს და არც სასჯელისაგან თავის გათავისუფლებას (42:1-6). იობისთვის უმნიშვნელოვანესია შეხვედრა ღმერთთან, რომელმაც იგი არ დაგმო: იობმა ხელახლა პოვა საკუთარი ღმერთი და ახლა სხვა აღარაფერი ესაჭიროება.

იოგა (Yoga) [ეტიმოლოგიურად ტერმინი ნაწარმოებია ფესვიდან yuj „დაქვემდებარება“, „ერთად შეკავშირება“, „მომზადება“, „გონების ან ნააზრევის კონცენტრაცია“] იოგა კონცენტრაციას, მომზადებას, დაკავშირებას აღნიშნავს. იოგას სისტემებში ტერმინი აღნიშნავს ფიზიკურ და სულიერ დისციპლინას, რომელიც ადამიანის ფიზიკურსა და სულიერ ენერგიას აკონტროლებს და წარმართავს, რის შედეგადაც ადამიანს სულიერი სრულყოფისაკენ სწრაფვა ძალუძს. ფიზიკურ ვარჯიშს ჰათაიოგა ეწოდება, სულიერს კი - რაჯაიოგა. იოგა, როგორც ფილოსოფიური სისტემა, პატანჯალიმ დააფუძნა (ქრონოლოგია დაუზუსტებელია: ქრისტემდე III-II საუკუნეები ან, შესაძლოა, ქრისტეს შემდეგ V საუკუნე). პატანჯალის თანახმად, იოგას რვა საფეხური აქვს, თვითკონტროლიდან სულიერ ჩაღრმავებამდე, ანუ ტრანსამდე. იოგას ტექნიკა, გარდა ჰინდუიზმისა, ცნობილია, აგრეთვე, ჯაინიზმსა და ბუდჰიზმში.

იოელი ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

იონა ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

იოსებელობა (Giuseppinizmo) ტერმინი აღნიშნავს იურისდიქციონალისტურ პოლიტიკას (ნ. იურისდიქციონალიზმი), რომელსაც იმპერატორი იოსებ II ავსტრიელი (1741-1790) ატარებდა. განმანათლებლობის ტენდენციათა მიმდევარი ეს იმპერატორი ეკლესიას განიხილავდა, როგორც „მხოლოდ ადამიანურ ინსტიტუტს“, რომლის ამოცანებიც აღმზრდელობითი და ზნეობრივი სფეროებით შემოიფარგლებოდა. ამიტომაც იმპერატორი თავის კანონიერ უფლებად მიიჩნევდა საკანონმდებლო საქმიანობის წარმართვას, აგრეთვე, საეკლესიო საკითხებთან დაკავშირებითაც. მან აკრძალა ყველა რელიგიური ორდენი, რომელიც სნეულთა დახმარებითა და აღმზრდელობითი საქმიანობით არ იყო დაკავებული, გააუქმა საეკლესიო ფორუმი, ჩამოაყალიბა საერთო სახელმწიფო სემინარიები, გამოსცა განკარგულებები მომლოცველობის შესახებ და ლიტურგიის დროს დასანთები სანთლების რაოდენობაც კი თავად განსაზღვრა. იოსებელობა სახელმწიფოებრივი ეკლესიის სისტემის კულმინაციურ მომენტად იქცა.

ირენიზმი (Irenismo) [ბერძ. eiréne „მშვიდობა“] ქრისტიანულ კონფესიათა მიდრეკილება, ერთიანობისა და მთლიანობის მისაღწევად უმთავრესად სხვადასხვა სწავლებათა საერთო საკითხებს გაუსვან ხაზი, ნაცვლად განსხვავებულ საკითხთა აქცენტირებისა.

ისიხაზმი (Esicasmo) [ბერძნ. სიტყვიდან hesychía „გონებისა და სხეულის სიმშვიდე“] ბიზანტიური თეოლოგიური ტერმინი, რომლითაც აღინიშნება ვნებათაგან გათავისუფლების, შინაგანი სიმშვიდის მიღწევისა და „თაბორის შუქის“ ჭვრეტისაკენ მიმართული მჭვრეტელობითი ლოცვის განსაკუთრებული ფორმა. ისიხაზმი XIII საუკუნეში ათონის მთის მონასტრის მკვიდრთა შორის განვითარდა. მისი მეთოდები XIV საუკუნეში გააღრმავა გრიგოლმა სინელმა, საგანგებო მოძღვრება კი გრიგოლ პალამამ გაავრცელა, საიდანაც მომდინარეობს სახელი „პალამელნი“, რომლითაც ისიხასტებს მოიხსენიებენ. ისიხაზმი უმთავრესად სხვადასხვა ფიზიკურ (როგორიცაა, მაგალითად, სუნთქვის მეთოდი) და სულიერ ტექნიკას ეფუძნება. სულიერ ტექნიკაში მნიშვნელოვანი როლი ეთმობა ლოცვის ამგვარი ფორმულის განმეორებას: „უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღმრთისაო, შემიწყალე მე“.

ისლამი (Islam) ტერმინი მომდინარეობს არაბული ზმნიდან aslama „(ღმრთისადმი) დაქვემდებარება“. აღნიშნავს მუჰამადის მიერ ქრისტეს შემდეგ VII საუკუნეში, უფრო ზუსტად, დაახლოებით 622 წლიდან, მუჰამადის (570-632) მექადან მედინაში „გაქცევის“ (ნ. ჰიჯრა) შემდეგ, დაფუძნებულ რელიგიას. ისლამის დამახასიათებელი ნიშნებია მონოთეიზმი და ღმრთაებრივი კანონი. ისლამური კანონის წყაროებია: ა) ყურანი, ალაჰის ნების გამოხატულება, რომლის გამოცხადებაც ადამიანებმა მუჰამადის მეშვეობით მიიღეს 610-632 წლებში; შედგება 114 თავისგან (სურები), რომლებიც დაახლოებით 6000 მუხლს შეიცავს); ბ) სუნა, გამოცხადების შემავსებელი წინასწარმეტყველის ქმედებათა, გამონათქვამთა და შეფასებათა კრებული; გ) საკრებულოების წარმომადგენელ თეოლოგთა თანხმობა (ნ. იჯმა); დ) ანალოგიური მსჯელობა (ნ. ყიასი), რომელიც გამოიყენება არსებულ წყაროებში მკაფიოდ გაუთვალისწინებელ შემთხვევათა გადასაწყვეტად. ყოველ მუსლიმს კულტის ხუთი ძირეული ნორმის დაცვა ევალება. ესენია: ა) სარწმუნოების აღსარება, რომელიც შემდეგი ფორმულით გამოიხატება: „არ არსებობს სხვა ღმერთი ალაჰის გარდა და მუჰამადი მისი წინასწარმეტყველია“; ბ) დღეში ხუთჯერ მექის მიმართულებით ლოცვის წარმოთქმა, რასაც წინ განწმედა უძღვის; ამ ლოცვის დაწყების დროს მორწმუნეებს მინარეთებიდან (მეჩეთის კოშკის სახელწოდება) მუეძინი ამცნობს; გ) რამადანის თვის მარხვა: ამ დროს მორწმუნეები ყოველდღიურად განთიადიდან მზის ჩასვლამდე იცავენ მარხვას; დ) კანონიერი შესაწირავი (ნ. ზაქათი) გაჭირვებულთა და ღარიბთა სასარგებლოდ; ე) მომლოცველობა მექაში, რომელიც ყოველმა მორწმუნემ ცხოვრებაში ერთხელ მაინც უნდა შეასრულოს. ჩამოთვლილ ხუთ ნორმას ხშირად კიდევ ერთი, წმიდა ომი (ჯიჰადი) ემატება. ისლამის სხვა ძირეულ პრინციპებს შორისაა სამოთხისა და ჯოჯოხეთის, ანგელოსთა და დემონთა რწმენა, აგრეთვე, სულის უკვდავების, საბოლოო სამსჯავროს, მკვდრეთით აღდგომისა და წინასწარმეტყველთა (ადამიდან მუჰამადამდე, რომელიც უდიდეს წინასწარმეტყველადაა მიჩნეული) რწმენა. ისლამი, რომელიც თავისი საწყისით უკავშირდება როგორც იუდაიზმს, ისე ქრისტიანობას, ისმაელის და, მაშასადამე, აბრაამის (შდრ. დაბ. 16; 21) სულიერ მემკვიდრედ და შთამომავლად მიიჩნევს თავს. მუსლიმთათვის სადღესასწაულო დღეა პარასკევი, როდესაც მორწმუნეები მეჩეთში მიდიან ქადაგების მოსასმენად და სალოცავად. ამჟამად ისლამურ რელიგიას წარმოადგენენ სუნიტები (90 პროცენტი), შიიტები (დაახლ. 9 პროცენტი) და სხვა მცირე სექტები (მათ შორის დრუზები დაახლოებით ერთ პროცენტს წარმოადგენენ). მთელ მსოფლიოში ისლამის მიმდევართა რიცხვი დაახლოებით შვიდას მილიონს აღწევს. მუსლიმთა ყველაზე მეტი რაოდენობა - დაახლოებით 113 000 000 მუსლიმი - ინდონეზიაში ცხოვრობს.

ისმაილელნი (Ismailiti) ცალკეულ შიიტურ ექსტრემისტულ სექტათა ზოგადი სახელი. შემდგომი დაყოფის გზით ეს ჯგუფები შეიქმნა იმ ძირითადი ბირთვიდან, რომლის შემადგენლობაში შემავალი მორწმუნეებიც იმამად აღიარებდნენ ჯაფარის ძეს, ისმაილს. ისმაილელთა ამჟამინდელი რელიგიური მეთაური აღა ხანის წოდებას ატარებს. ისმაილელთა სექტების რელიგიური სწავლება რელიგიის ორ ფორმას მოიცავს: ეგზოტერიკულსა („ზაჰირ“, ცხადი, ხილული) და ეზოტერიკულს („ბატინ“, დაფარული; ამ სიტყვიდან მომდინარეობს მის მიმდევართა სახელწოდება „ბატინელნი“). „ცხადი“ დოქტრინა კანონის მკაცრად დაცვაში მდგომარეობს; „დაფარული“ კი ალეგორიულ განმარტებას აძლევს ყურანს, ტრადიციას, კანონის ნორმებს. მას განდობილი მასწავლებლები გადასცემენ და ის მხოლოდ განდობის სხვადასხვა საფეხურის გავლის შემდეგ გაეცხადება მორწმუნეს.

ისრაელი (Israele) [ებრ. Jisra'El „იბრძვის ღმერთთან“] დაბადებაში გადმოცემული ამბის თანახმად (დაბ. 32:28-29), ეს სახელი უწოდა ღმერთმა იაკობს მასთან ბრძოლის შემდეგ. შემდგომში სახელი მთელ ებრაელ ხალხზე გავრცელდა. სოლომონის სიკვდილის შემდეგ სახელი „ისრაელი“ სამხრეთით მდებარე იუდას სამეფოსაგან განცალკევებულ ჩრდილოეთის სამეფოს აღნიშნავს. ძველ აღთქმაში აღწერილი ისრაელის ხალხის ძველი ისტორია იწყება აბრაამით (დაახლ. 1850 წ. ქრისტემდე) და სრულდება რომაელთა მიერ ქრისტეს შემდეგ 70 წელს იერუსალემის ტაძრის დანგრევით, რასაც შემდეგ დიასპორა მოჰყვა. ისრაელის სახელმწიფოს თანამედროვე ისტორია ოფიციალურად 1948 წლის 14 მაისიდან განახლდა. ისრაელის სახელმწიფო საპარლამენტო რესპუბლიკაა, მასში აღმასრულებელ ძალაუფლებას წარმოადგენს მთავრობა პრემიერმინისტრის ხელმძღვანელობით, რომელიც ანგარიშვალდებულია ერთპალატიანი პარლამენტის (კნესეტი) წინაშე. პარლამენტი აირჩევა პირდაპირი საყოველთაო არჩევნების გზით ოთხი წლის ვადით, აქვს საკანონმდებლო ძალაუფლება და ირჩევს რესპუბლიკის პრეზიდენტს, რომელიც ხუთი წლის მანძილზე რჩება თანამდებობაზე. ნ. სიონიზმი.

ისრაელის ნაშთი (Resto d'Israele) ამ გამოთქმას მიმართავენ წინასწარმეტყველნი, რომლებიც ურწმუნო ხალხის განადგურებას აცხადებენ და ამტკიცებენ, რომ გადარჩება და გაძლიერდება მორწმუნე უმცირესობა, რომელიც უარს აცხადებს კერპთა თაყვანისცემაზე და მესიანურ ხსნას ელის (ეს. 4:3; 6:13; 10:20; ამოს. 5:15; მიქ. 4:6, შმდ.; სოფ. 3:11, შმდ.).

იტალიის ეპისკოპოსთა კონფერენცია (Conferenza Episcopale Italiana, CEI) 1870 წელს ქვეყნის პოლიტიკურ გაერთიანებამდე იტალიაში არსებული ვითარებიდან გამომდინარე, XVIII საუკუნიდან ჩამოყალიბება დაიწყო ეპისკოპოსთა რეგიონალურმა შეკრებებმა. ამგვარმა შეკრებებმა XIX საუკუნეში უფრო ინტენსიური ხასიათი მიიღო, 1889 წელს კი პაპმა ლეონ XIII-მ ოფიციალურად მოახდინა მათი რეგლამენტირება როგორც ეპისკოპოსთა რეგიონული კონფერენციებისა. მხოლოდ 1964 წელს დაარსდა იტალიის ეპისკოპოსთა კონფერენცია, როგორც რეგიონალურ კონფერენციათა თავმჯდომარეების შეკრება. 1965 წლიდან კი ის მთელი იტალიის ეპისკოპოსთა შეკრებად იქცა. ამჟამად მისი საქმიანობა განისაზღვრება წმიდა საყდრის მიერ 1985 წლის 25 მარტს დამტკიცებული წესდებითა და 1985 წლის 28 მარტის დებულებით. ხოლო რეგიონალური კონფერენციები, რომლებიც კვლავ განაგრძობენ არსებობას და საქმიანობას, ხელმძღვანელობენ იმჟამინდელ საკონსისტორიო კონგრეგაციასთან შეთანხმებით, 1967 წლის 20-22 ივნისს დამტკიცებული საერთო დებულებითა და საკუთარი დებულებებით. იტალიის ეპისკოპოსთა კონფერენციის ორგანოებია: საერთო შეკრება (მას წელიწადში ერთხელ მაინც იწვევენ), რომელშიც მონაწილეობს ყველა ადგილობრივი ან დამხმარე ეპისკოპოსი და სამოციქულო დესპანი; მუდმივი საეპისკოპოსო საბჭო, შემდგარი რეგიონალურ კონფერენციათა და საეპისკოპოსო კომისიათა თავმჯდომარეებისაგან; საეპისკოპოსო კომისიები, რომელთაც ერთვის კათოლიკური უნივერსიტეტის კომიტეტი. კონფერენციას ჰყავს თავმჯდომარე და მდივანი, რომელთაც ასახელებს პაპი, როგორც იტალიის პრიმასი. ცალკეულ აუცილებლობათა და პრობლემათა შესაბამისად შეიძლება შეიქმნას სხვა კომიტეტებიც. ნ. ეპისკოპოსთა კონფერენცია.

იტალიის საუნივერსიტეტო კათოლიკური ფედერაცია (Federazione Universitaria Cattolica Italiana/ FUCI) შეიქმნა 1896 წელს ფიეზოლეში, იტალიელ კათოლიკეთა XIV კონგრესის მსვლელობისას, იტალიის სხვადასხვა ქალაქში არსებული მრავალი საუნივერსიტეტო კათოლიკური წრის გაერთიანების შედეგად. ორგანიზაციას დასაბამიდანვე ახასიათებდა კათოლიკური მოძრაობის ფარგლებში საკუთარი ავტონომიისაკენ სწრაფვა, თანამედროვე კულტურასთან პირისპირ შეხვედრა და პოლიტიკურ-სოციალურ ვალდებულებათა ტვირთვა. ფაშისტური რეჟიმის მმართველობის წლებში ფედერაცია შევიწროებას განიცდიდა, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ კი მასზე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინეს ისეთმა მოღვაწეებმა, როგორებიც იყვნენ ლა პირა, დოსეტი, ლაცატი. ვატიკანის II კრებისა და 1968 წლის საპროტესტო მოძრაობასთან დაკავშირებული მოვლენების ზეგავლენით, ამავე დროს, საუნივერსიტეტო სამყაროში სხვა ორგანიზაციათა ჩამოყალიბების გამო, ფედერაციის სამოქმედო პროგრამაში წამყვანი ყურადღება დაეთმო კულტურულ ურთიერთობათა გაღრმავებისა და რელიგიური გამოცდილების თემებს.

იუბილე (Giubileo) [ებრ. jobhel „ცხვრის რქა“, შემდეგ ბერძნულში მიიღო ფორმა იობელáიოს] ძველ აღთქმაში ასე ეწოდებოდა წმიდა წელს, რომელიც ყოველ ორმოცდამეათე წელს აღინიშნებოდა. ამ წელიწადს, რომლის დადგომაც ქვეყანას ცხვრის რქის საყვირით ეცნობებოდა, არ ამუშავებდნენ მიწას, ქონება ძველ პატრონებს უბრუნდებოდა, ხოლო მევალეებს ვალები ეპატიებოდათ. „გადაითვალე შვიდი შაბათობის წელი, შვიდჯერ შვიდი წელი და იყოს შენთვის დრო ამ შვიდი შაბათობის წლებისა ორმოცდაცხრა წელი. და აუწყე საყვირით მეშვიდე თვეს, თვის მეათე დღეს. შენდობის დღეს აუწყეთ საყვირით მთელ თქვენს ქვეყანაში.... და გამოაცხადეთ თავისუფლება ქვეყანაში მისი ყოველი მცხოვრებისათვის... და დაუბრუნდით თავის სამფლობელოს და თითოეული თავის საგვარეულოს დაუბრუნდით. არ თესოთ და არც მომკათ ნაგერალები...“ (ლევ. 25:8-12). 1300 წლიდან კათოლიკე ეკლესიაში წმიდა წლის, ანუ იუბილეს აღნიშვნის ტრადიცია დამკვიდრდა: ყოველ ოცდახუთ წელიწადში ერთხელ პაპი რომში ჩასულ ყველა მომლოცველს ანიჭებს ცოდვათა სრულ საზეიმო მიტევებას, - ყველა იმას, ვინც აღსარების თქმისა და ზიარების მიღების შემდეგ, პაპის განზრახვის თანახმად, ქალაქის ოთხ მთავარ ბაზილიკაში ილოცებს. იუბილე პაპის მიერ ვატიკანის ბაზილიკის ეგრეთ წოდებული წმიდა კარის გაღებით იწყება. ამავე დროს, სამი კარდინალი ერთდროულად აღებს დანარჩენი სამი ბაზილიკის წმიდა კარს. მათ, ვინც წმიდა წელს რომში ჩასვლას ვერ შეძლებს, ცოდვათა სრული მიტევების მიღება საკუთარ დიოცეზშიც შეუძლიათ, იმავე პირობათა დაცვით. დღემდე 29 წმიდა წელი აღინიშნა. პირველი მათგანი 1300 წელს ბონიფაციუს VIII-მ გამოაცხადა, ამ დროისთვის ბოლო კი იოანე პავლე II-მ - 2000 წელს (მანამდე საგანგებო წმიდა წელი იყო 1983 წელი, რადგანაც ამ წელს ქრისტეს სიკვდილისა და მკვდრეთით აღდგომის 1950 წლისთავი აღინიშნა).

იუდა (iudea) (Giuda/Giudea) იაკობისა და ლიას ძე იუდა (დაბ. 29:35) ისრაელის ყველაზე სახელგანთქმული ტომის პატრიარქი იყო. შემდეგ მისი სახელი დაერქვა პალესტინის სამხრეთ ნაწილს, რომელიც სოლომონის გარდაცვალების შემდეგ ჩრდილოეთის სამეფოს, ანუ ისრაელისგან განცალკევებით ჩამოყალიბდა, როგორც იუდას სამეფო. ბაბილონიდან განდევნის შემდეგ ამ ტერიტორიას იუდეა დაერქვა. აქედან მომდინარეობს ტერმინები იუდაიზმი და იუდეველნი, ეკვივალენტური ტერმინებისა ებრაიზმი და ებრაელნი. იუდეოქრისტიანები (იუდეოქრისტიანობა) ებრაელობიდან პირველ მოქცეულთ ეწოდებოდათ.

იუდაიზმი (iudeveloba) (Giudaismo) [საეკლესიო ლათ. judaismus (ნაწარმოებია ბერძნულიდან iudaismós)] ტერმინი აღნიშნავს ბაბილონიდან განდევნის მომდევნო პერიოდს, წინა პერიოდისაგან განსხვავებული დამახასიათებელი ისტორიული, კულტურული და რელიგიური ნიშნებით, როდესაც ისრაელის ტომთაგან მხოლოდ იუდას ტომიღა არსებობდა. იუდაიზმის ტიპური გამოხატულებაა სინაგოგა, როგორც ლოცვისა და ბიბლიის შესწავლის მთავარი ცენტრი. იუდაიზმის შესახებ ცნობები მოიპოვება ფილონისა და იოსებ ფლავიუსის ნაწარმოებებსა და რაბინთა სხვადასხვა წიგნებში (ნ. თარგუმი, თალმუდი და სხვ.).

იუდეოქრისტიანობა (Giudeocristianesimo) ტერმინი აღნიშნავს სხვადასხვა ქრისტიანულ მოძრაობებსა თუ ტენდენციებს, რომელთაც იუდაიზმთან მტკიცე კავშირი და მისი ტრადიციისადმი ერთგულება ახასიათებს. იუდეოქრისტიანობა დასაბამიდანვე სდევს თან ქრისტიანობას, რადგანაც ქრისტიანობას ქრისტეს მორწმუნე ებრაელებმა მისცეს დასაბამი: იერუსალემის პირველი საკრებულო იუდეოქრისტიანული იყო და ტაძრის კულტში მონაწილეობდა ტაძრის დანგრევამდე (ქრისტეს შემდეგ 70 წელი). წარმართულ გარემოში ეკლესიის განვრცობა-განვითარებამ შეამცირა იუდეოქრისტიანობის მნიშვნელობა, თუმცა ცალკეული იუდეოქრისტიანული საკრებულოები კვლავაც განაგრძობდა არსებობას აღმოსავლეთ სირიასა და მესოპოტამიაში; ხშირად მათი მოღვაწეობა ერეტიკული ხასიათისა იყო. უკანასკნელ ხანს აღინიშნა ინტერესის ხელახალი ზრდა იუდეოქრისტიანობისა და ცალკეულ ეკლესიათა შემადგენლობაში შემავალ იუდეური წარმოშობის ქრისტიანთა მიმართ.

იურისდიქცია (Giurisdizione) [ლათ. iurisdictio (iuris dictio „სამართლის გამოვლინება“)] საეკლესიო გარემოში ესაა მღვდლობის საიდუმლოთი მინიჭებული მართვის ძალაუფლება, რომელიც მორწმუნეთა ხსნისაკენ მიმართული სასულიერო მიზნებით ხორციელდება (CIC, კან. 129). იურისდიქციის განხორციელების საშუალებაა გარე ფორუმი, თუმცა ხანდახან ის შიდა ფორუმშიც (სინდისი) შეიძლება განხორციელდეს (CIC, კან. 130). იურისდიქცია შეიძლება იყოს: ჩვეულებრივი (ანუ, მსახურებასთან დაკავშირებული) ან უფლებამოსილებითი, ანუ უშუალოდ პიროვნებისათვის, - არა მსახურებისა მეშვეობით, - მინიჭებული. იურისდიქციული ძალაუფლება საკანონმდებლო, სასამართლო და აღმასრულებელ უფლებამოსილებას მოიცავს.

იურისდიქციონალიზმი (Giurisdizionalismo) სიტყვიდან იურისდიქციული. თეორია, რომელიც ემყარება სულიერ წესრიგსა და მიწიერ წესრიგს შორის განცალკევების მტკიცებას და, შედეგად, ეკლესიისა და სახელმწიფოს შესაბამის ძალაუფლებათა ერთმანეთისგან დაცალკევებას გულისხმობს. თუმცა რამე დაბრკოლების შემთხვევაში, იურისდიქციონალიზმის თანახმად, მსაჯულის ფუნქცია სახელმწიფომ უნდა იტვირთოს და მანვე უნდა განსაზღვროს სასულიერო და საეკლესიო სფეროსთან დაკავშირებული საკითხებიც. ისტორიულად ცნობილია აღმსარებლობითი (საფრანგეთის რევოლუციამდე) და აგნოსტიკური (XX საუკუნის დასაწყისამდე) ტიპის იურისდიქციონალიზმი. პირველ შემთხვევაში სახელმწიფო სარწმუნოების დამცველად აცხადებდა თავს და ერეოდა საეკლესიო საკითხებში, გამოთქვამდა ეკლესიის ერთიანობისა და ორგანულობის დაცვის, ეპისკოპოსთა დანიშვნის, საეკლესიო საქმეთა მართვაში ჩარევის პრეტენზიას ან ძალიან მაღალ გადასახადებს აწესებდა საეკლესიო ქონებაზე. აგნოსტიკური იურისდიქციონალიზმის დროს კი სახელმწიფო გულგრილობას, ანუ აგნოსტიკურ დამოკიდებულებას იჩენდა რელიგიური საკითხებისადმი და, ყველა მოქალაქისთვის რელიგიური თავისუფლების უზრუნველყოფის მიზნით, უარყოფდა ეკლესიის რამე მიწიერ ძალუფლებას და, ამავე დროს, სულიერ სფეროზე სახელმწიფოს რამე გავლენას.

იღუმენი (Egumeno) [ბერძ. hegúmenos, აწმყოს მიმღეობა ზმნისა hegeisthai „ხელმძღვანელობა“, „გაძღოლა“] მართლმადიდებელ ეკლესიაში ასე ეწოდება მონასტრის ზემდგომს.

„იხაროს“ (Exsultet) [ლათ. Exsultet „იხაროს“] ასე ეწოდება, საწყისი სიტყვის მიხედვით, სააღდგომო სადიდებელს, რომელსაც დიაკონი საპასექო ცისკრის ლიტურგიისას გალობს.

იჯმა (Igma) [არაბ. „თანხმობა“] ისლამური კანონის ერთ-ერთი წყარო ყურანთან, სუნასთან და კიასთან ერთად; შეესაბამება სწავლულთა თანხმობას. თავდაპირველად მორწმუნეთა მთელი საკრებულოს, შემდეგ კი მხოლოდ სწავლულთა წრის თანხმობა იგულისხმებოდა. თანხმობა შეიძლება იყოს სიტყვიერი, ქმედებით გამოხატული ან გამოუთქმელი.

კაბალა (Qabbalah) ებრაული სიტყვა კაბალა („ტრადიცია“) აღნიშნავს XIII საუკუნის დასასრულს აღმოცენებულ მჭვრეტელობით მიმდინარეობას, რომელმაც სამხრეთ საფრანგეთისა და ჩრდილოეთ ესპანეთის განათლებული ებრაელები გააერთიანა. მიმდინარეობა სამყაროს ნეოპლატონისტურ კონცეფციას დაეყრდნო და, უმთავრესად, ტრადიციის წყაროთა მეშვეობით (ბიბლია, თალმუდი, მიდრაში) შეეცადა განესაზღვრა დამოკიდებულება აბსოლუტურად ტრანსდენდენტურ ღმრთაებასა (ენ სოფ) და შესაქმეს შორის. ყოფნის ცნობილ საფეხურებს, რომლებიც არისტოტელესეულ და ნეოპლატონისტურ ტრადიციაში ღმრთაებასა და (მატერიალურ) სამყაროს შორის შუამავლობს, კაბალისტებმა ღმრთაებიდან მომდინარე ათი აქტიური ღმრთაებრივი ძალა (სეფიროთ) დაუმატეს. ამ ძალათა სახელწოდებები და აღწერილობა ბიბლიურ და რაბინულ თეზისთა ალეგორიულ-სიმბოლურ ხედვას ეფუძნება. ებრაული ბიბლია მთლიანად განიხილება სეფიროთების პროცესთა დაშიფრულ აღწერილობად, რომლის სწორად გაგება კაბალის მთავარ ამოცანას წარმოადგენს. პირველი სეფირა (კეტერ/გვირგვინი) ტრანსცენდენტური ღმრთაებიდან გამოსვლას წარმოადგენს (ზოგჯერ მას უტოლდება) ღმრთის „ნების“ ან „ნააზრევის“ სახით. მეორე სეფირა არის ღმრთაებრივი სიბრძნე, (ჯერაც განუსაზღვრელი) თორას იდეა, რომელიც მესამე სეფირაში (გონიერება) ნელ-ნელა ყალიბდება ებრაულ ნაწერთა იდეებში, ებრაული ენის მკაფიო ლინგვისტიკური სიმბოლიზმის მეშვეობით. უმაღლესი სეფიროთების ტრიადა თავისთავად ერთეულს წარმოადგენს. შვიდი „დაბალი“ სეფიროთიდან მეოთხე („აბრამი“) აბსოლუტურ გულმოწყალებას განასახიერებს, მეხუთე („ისააკი“) აბსოლუტურ სამართლიანობას: მათი შედეგები უნდა გაწონასწორდეს მეექვსე სეფირაში („იაკობი“, „დაწერილი თორა“). მეშვიდე და მერვე სეფიროთებს უფრო ნაკლები მნიშვნელობა აქვთ, მეცხრე არის „მართალი“, „(სამყაროს) ბურჯი“, მამაკაცური საწყისი; მეათე (მალკუთ, სამეფო) „ისრაელის საკრებულო“, „ზეპირი თორა“, ქალური საწყისია. ემანაციის პროცესი პირველ სეფირაში არსებული მთლიანობიდან მრავლობითისაკენ მიმდინარეობს. კაბალისტური მედიტაციისა და წესების არსი და მიზანი მდგომარეობს მრავლობითობასთან მიმართებაში ერთიანობის (იიხუდ) აღიარებაში, დამკვიდრებასა და აღდგენაში ემანაციის საფეხურებისა და სეფიროთთა გამოვლინებების მეშვეობით. თორასადმი სრული მორჩილება როგორც სეფიროთებში საწყისი ჰარმონიის, ისე ერთიანობის აღდგენას ისახავს მიზნად. იუდაურმა „მისტიკამ“ ღრმა კვალი დააჩნია ოფიციალურ რელიგიას. გვიანი შუა საუკუნეებისა და თანამედროვე ხანის კაბალისტიკაში სულ უფრო მკაფიოდ იკვეთება მესიანური მოლოდინი, ისტორიის დასასრულის მოახლოებაში წვლილის შეტანის თანმხლები იმედით. ამას შედეგად კაბალისტიკის გაუბრალოება მოჰყვა, იდუმალი სწავლება ერთგვარ საერთო ებრაულ თეოლოგიამდე დაქვეითდა, რამაც ხშირად ცრურწმენებისა და მაგიის სახეც კი მიიღო (ე.წ. პრაქტიკული კაბალა).

კაზუისტიკა (casistica/causistica) [სიტყვიდან caso „საქმე“, „შემთხვევა“] ზნეობრივი თეოლოგიის ნაწილი, რომელიც კონკრეტულ და სავარაუდო შემთხვევათა შეძლებისდაგვარად დიდ ნაწილს ზოგად პრინციპებს უსადაგებს, მათ შესახებ რაც შეიძლება უტყუარი ზნეობრივი განსჯის ჩამოსაყალიბებლად.

კათარები (Catari) [ბერძ. katharoí „სპეტაკნი“] ერეტიკული სექტები, რომლებიც „წმიდათა“, „სპეტაკთა“ და „სრულყოფილთა“ ეკლესიაზე ოცნებობდნენ და მიიჩნევდნენ, რომ მისგან ყველა სუსტი და ცოდვილი უნდა განედევნილიყო. ამ მოძრაობის წინამორბედი იყო ნოვაციანე, რომელიც დაჟინებით ამბობდა უარს იმათ მიტევებაზე, ვინც დევნის დროს განუდგა სარწმუნოებას. 251 წელს რომის კრებამ იგი საეკლესიო საკრებულოდან გარიცხა. XII საუკუნის მეორე ნახევარში კათარები ეწოდათ ერეტიკულ ჯგუფებსა და სექტებს, რომლებიც უმთავრესად შამპანში, სამხრეთ საფრანგეთსა (ალბი) და ლომბარდიაში გავრცელდნენ. კათართა დოქტრინა ორი პირველდაწყებითი ნების - კეთილი ნებისა და ბოროტი ნების - არსებობის რწმენას ეყრდნობოდა. ბოროტი ნება იყო დასაბამი განადგურებადი და ბოროტი მატერიისა. სხეულში სული დატუსაღებულად გრძნობდა თავს და განწმენდის მიზნით მას დანაშაული უნდა გამოესყიდა. კათარები მკაფიოდ განასხვავებდნენ „მორწმუნეებსა“ და „სრულყოფილთ“. ეს უკანასკნელნი სამონაზვნო ტიპის ცხოვრებას ეწეოდნენ. კათართა იდეალი, როგორც ამქვეყნიური ბოროტი ადამიანური ცხოვრებისგან გაქცევის სურვილი, შიმშილით ან რამე სხვა ძალადობრივი გზით თავის მოკვლის უკიდურეს ფორმებსაც კი მოიცავდა. კათართა მოძრაობა საკმაოდ გავრცელებული იყო, თუმცა ეკლესიის მხრიდან მკაცრი ზომების გატარების შედეგად, ალბიგოელთა დევნით დაასრულა არსებობა (1209-1229).

კათარზისი (Catarsi) [ბერძნ. kátharsis „განწმენდა“] თავდაპირველად ტიპური რელიგიური ტერმინი შემდგომში გამოიყენეს პითაგორელებმა, პლატონმა და არისტოტელემ. აღნიშნავს ვნებათა გადალახვას ხელოვნების მეშვეობით, მათი გამოხატვის შედეგად. ამჟამად კათარზისზე საუბრობენ არა მხოლოდ ხელოვნებასთან, არამედ ასევე ესთეტიკასა და ფსიქოანალიზთან დაკავშირებითაც.

კათედრა (cattedra) [ბერძ. kathédra „სკამი“] ლიტურგიული მსახურების დროს პაპის ან ეპისკოპოსისთვის განკუთვნილი, ხშირად ბალდაქინიანი სავარძელი. ამიტომაც ტერმინი საეპისკოპოსო ღირსებასა და ავტორიტეტს აღნიშნავს.

კათედრალი ნ. საკათედრო ტაძარი.

კათოლიკეობა (Cattolicesimo) [ბერძ. katholikós „უნივერსალური“] აღნიშნავს ქრისტიანთა ერთობას, რომელიც რომის ეპისკოპოსს პეტრეს მემკვიდრედ, საყოველთაო ეკლესიის მეთაურად და სწავლების, წესრიგისა და სამართლის საკითხებში უმაღლეს ავტორიტეტად მიიჩნევს, რაც აღიარებულია ადგილობრივ ეკლესიათა ეპისკოპოსთა მიერ.

კათოლიკე წერილები (Lettere cattoliche) ასე ეწოდება ახალი აღთქმის წერილებს, რომელთა ავტორია არა წმიდა პავლე, არამედ მოციქულები იაკობი (იაკ.), პეტრე (1 და 2 პეტრ.), იუდა (იუდ.), იოანე (1, 2 და 3 იოან.). სახელწოდება „კათოლიკე (საყოველთაო)“ იქიდან მომდინარეობს, რომ წერილები არა რომელიმე ცალკეული საკრებულოს, არამედ ყველა ქრისტიანს მიმართავს. ამ მოკლე და თეორიულ-პრაქტიკული ხასიათით გამორჩეულ ნაწერებში გადმოცემულია მოციქულთა, როგორც მოძღვართა, ზრუნვა ადამიანთა ხსნასა და ცხოვრებაში ღმრთაებრივი უწყების დანერგვაზე, რომლის მატარებლებად და რომელზე პასუხისმგებლებადაც გრძნობენ ისინი თავს.

კათოლიკობა (Cattolicità) [ბერძ. katholikós „უნივერსალური“] ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლოს თანახმად, ეკლესიის მესამე სახასიათო ნიშანი: “მრწამს ერთი, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესია” (შდრ. CCC, 830, შმდ.). დასაბამიდანვე სიტყვამ უნივერსალურის, საყოველთაოს მნიშვნელობა შეიძინა, იმ თვალსაზრისით, რომ ეკლესიის გზავნილი მიემართება ყველა დროისა და ხალხის ყველა ადამიანს, თანახმად ფორმულისა „ის, რაც მუდამ, ყველასათვის და ყველგანაა“ აღსარების საგანი. კათოლიკობა, როგორც ეკლესიის არსებითი თვისება, მკაფიოდაა გამოკვეთილი ბიბლიაში. ძველ აღთქმაში საყოველთაობა მესიანიზმს უკავშირდება, - აღთქმული მესიის სასუფეველი აღწერილია, როგორც საყოველთაო სასუფეველი, რომელმაც დედამიწის ყველა ხალხი უნდა გააერთიანოს. ახალ აღთქმაში იესო აცხადებს: „წადით და მოიმოწაფეთ ყველა ხალხი...“ (მათ. 28:19) და „თქვენ მიიღებთ ძალას, როცა გადმოვა სული წმიდა თქვენზე და იქნებით ჩემი მოწმენი იერუსალემში, მთელ იუდეასა და სამარიაში და ქვეყნის კიდემდე“ (საქ. 1:8). ახალ აღთქმაში შემავალი კათოლიკე წერილების სახელწოდება სწორედ მათი საყოველთაო დანიშნულებიდან მომდინარეობს. ტერმინი პირველად წმიდა ეგნატე ანტიოქიელმა (†107) გამოიყენა თავის წერილში ზმირნელთა მიმართ, ქრისტეს მიერ გამოცხადებული და მოციქულთა მეშვეობით გავრცელებული ერთიანი მოძღვრებისადმი ქრისტიანული საკრებულოს ერთგულების აღსანიშნავად. შუა საუკუნეებში დასავლეთის ეკლესიამ ხაზი გაუსვა თავის „კათოლიკურ“ თვისებებს და 1564 წელს გამოქვეყნებული ტრიდენტისეული Professio fidei - კათოლიკური იდენტურობის საფუძველი - კათოლიკე ეკლესიისა და რომის ეკლესიის იგივეობას ამტკიცებს. სხვა ქრისტიანულ კონფესიათა მიერ ამ სიტყვის გამოყენებისა და განმარტების საპირისპიროდ, როგორც ვატიკანის I კრება, ისე პიუს XII-ის ენციკლიკა Mystici Corporis ამტკიცებდა, რომ მხოლოდ რომის ეკლესია წარმოადგენს ერთადერთ ავთენტიკურ კათოლიკე ეკლესიას. ეკუმენური მოძრაობის (ნ. ეკუმენიზმი) განვითარების შედეგად კათოლიკობა აღნიშნავს ქრისტეს მიერ დაარსებულ ერთადერთ ეკლესიას, რომელიც დროსა და სივრცეში ყველა იმ ეკლესიაში ხორციელდება, სადაც, თუნდაც არასრულყოფილი გზით, ქრისტიანული სარწმუნოების აღსარება ხდება. ეკუმენური რეალობის გათვალისწინებით, ეკლესიის შესახებ ვატიკანის II კრების დადგენილება ადრინდელ კატეგორიულობას უარყოფს და უფრო მკრთალად აცხადებს, რომ „ქრისტეს ეკლესია კათოლიკე ეკლესიაში მყოფობს“ (LG, 8).

კათოლიკური რელიგიის სწავლება სკოლაში (Insegnamento della religione cattolica nella scuola (IRS)) სკოლებში კათოლიკური რელიგიის სწავლება გათვალისწინებული იყო კარლო ფელიჩეს მიერ 1822 წლის 23 ივლისს გამოცემულ დადგენილებაში სკოლების შესახებ. 1878 წლის 1 იანვრიდან ეს დადგენილება გაუქმდა 1877 წლის 23 ივნისს მიღებული 3198-ე კანონის თანახმად. შემდგომში ჯენტილეს რეფორმამ, რომელიც 1923 წლის 1 ოქტომბრის 2185-ე სამეფო დეკრეტის თანახმად განხორციელდა, კვლავ დაამკვიდრა სკოლებში კათოლიკური რელიგიის სწავლება, რომელიც განსაზღვრულია, როგორც „საფუძველი და დაგვირგვინება საწყისი განათლებისა მის თითოეულ საფეხურსა და დონეზე“ (3). 1929 წლის 11 თებერვალს წმიდა საყდარსა და იტალიის სახელმწიფოს შორის დადებული კონკორდატის მიხედვით, კათოლიკური რელიგიის სწავლება საშუალო სკოლაზეც გავრცელდა. კონკორდატის 36-ე პუნქტში ნათქვამია: „იტალია მიიჩნევს საჯარო განათლების საფუძვლად და დაგვირგვინებად ქრისტიანული მოძღვრების სწავლებას კათოლიკური ტრადიციით მიღებული ფორმის შესაბამისად. ამიტომაც ეთანხმება იმას, რომ ამჟამად საჯარო დაწყებით სკოლაში დამკვიდრებული რელიგიური სწავლება, აგრეთვე, საშუალო სკოლაშიც გაგრძელდეს...“. 1984 წლის 18 თებერვალს გაფორმებული ახალი კონკორდატის 9, 2-ე პარაგრაფი ამგვარად განსაზღვრავს კათოლიკური რელიგიის სწავლებას სკოლაში: „იტალიის რესპუბლიკა აღიარებს რელიგიური კულტურის ღირებულებას, ითვალისწინებს იმას, რომ კათოლიკეობის პრინციპები იტალიელი ხალხის ისტორიული მემკვიდრეობის შემადგენელი ნაწილია, კვლავაც უზრუნველყოფს სკოლის ამოცანათა ფარგლებში კათოლიკური რელიგიის სწავლებას ყველა დონისა და საფეხურის საჯარო არასაუნივერსიტეტო სკოლებში. სინდისის თავსუფლებისა და მშობლების აღმზრდელობითი პასუხისმგებლობის გათვალისწინებით, თითოეულ ადამიანს ეძლევა უფლება აირჩიოს, ისარგებლოს თუ არა ამ სწავლებით“.

კათოლიკური რეფორმა (Riforma cattolica) თანახმად დევიზისა „ეკლესია მუდამ განახლებადია“ (Ecclesia semper reformanda), ეკლესიის რეფორმირების მცდელობები ინდივიდთა თუ ჯგუფთა მხრიდან (პოპერისტული მოძრაობები; ერეტიკოსთა დევნა; კანონები ერესის შესახებ) ყოველ ეპოქაში აღინიშნებოდა. თუმცა გვიან შუა საუკუნეებში ეკლესიის წიაღში ფართო მასშტაბით იქნა გაცნობიერებული მთელი ეკლესიის — საეროთა და სასულიეროთა — თვითგანახლების გადაუდებელი აუცილებლობა. რეფორმის მრავალრიცხოვანი პროგრამების არსებობის მიუხედავად (კონსტანცის, ბაზელის, ლატერანის V კრებების, 1536 წლის პაპის რეფორმის კომისიის მიერ შემუშავებული პროგრამა, XV-XVI საუკუნეებში უმთავრესად ესპანეთსა და იტალიაში გავრცელებული განახლების მოძრაობა), საგრძნობი შედეგი ვერ იქნა მიღწეული. მხოლოდ პროტესტანტური რეფორმის სახით „პაპის ეკლესიისადმი“ გაცხადებულმა გამოწვევამ უბიძგა ეკლესიის მამებს, პაპსა და რომის კურიას, ნელ-ნელა ხელი აეღოთ გაამსოფლიურების სულ უფრო გამოკვეთილი სულისკვეთების დამკვიდრებაზე სახარებაზე დაფუძნებული ქრისტიანიზაციის სასარგებლოდ. 1536 წელს პავლე III-მ დააარსა ეპისკოპოსთა და კარდინალთაგან შემდგარი რეფორმის კომისია, კარდინალებად მხოლოდ ღირსეული პირები დაასახელა და, თუნდაც ხანგრძლივი ყოყმანის შემდეგ, თავისი ტახტზე ყოფნის ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გადადგა — ტრიდენტის კრება მოიწვია. სამ ეტაპად, საერთო ჯამში, 25 სესიის შედეგად (1545-1563), კრებამ მოიწონა რეფორმის პროგრამა, რომლის განსახორციელებლადაც ენერგიულად და ზოგჯერ მკაცრი ზომების გატარებით იღწვოდნენ რეფორმატორი პაპები: პიუს V (1566-1572), გრიგოლ XIII (1572-1585) და სიქსტე V (1585-1590). მღვდლებთან და ეპისკოპოსებთან ერთად, რომლებიც უმთავრესად სამწყსო საქმიანობას მისდევდნენ (სავონაროლა, კონტარინი, ჩერვინი, სერიპანდო, ბორომეო, ნერი, კანიზიო და სხვები), სახარების ქადაგებას და პიროვნულ, საეკლესიო და საზოგადო ცხოვრებაში მის განხორციელებას ემსახურებოდნენ, ამასთანავე, მრავალრიცხოვანი კონგრეგაციები და ახლად დაარსებული სამოწესეო ინსტიტუტები (ორატორიელნი, ბარნაბელნი, იეზუიტები, კაპუცინები და სხვანი). კათოლიკური რეფორმის მიზეზი უმთავრესად იყო ეკლესიის შინაგანი მოთხოვნილება, კონტრრეფორმის ზომები კი უმთავრესად პროტესტანტურ რეფორმასთან დაპირისპირების სურვილითა და აუცილებლობით იყო განპირობებული. XVII საუკუნეში კათოლიკური რეფორმის ენერგიამ თანმიმდევრულად კლება დაიწყო, თუმცა მთლიანად არ გამქრალა. XIX საუკუნის დასასრულისისკენ განვითარდა რეფორმის მოძრაობა, რომელსაც ძირითადად თეოლოგები და ეპისკოპოსები წარმოადგენდნენ და რომელიც XVI-XVII საუკუნეების კათოლიკური რეფორმის მიზანთა განსხვავებული ასპექტით განხორციელებას ისახავდა მიზნად.

კათოლიკური ქმედება (Azione Cattolica) საერო ორგანიზაცია, რომელსაც XVIII და XIX საუკუნეების კათოლიკური მოძრაობა დაედო საფუძვლად. ორგანიზაცია მიზნად ისახავდა დაეცვა ქრისტიანული სარწმუნოება რაციონალისტური განმანათლებლობისაგან, ხოლო ეკლესიის თავისუფლება - აბსოლუტისტური სახელმწიფოებრიობისაგან. მაგრამ მისი უმთავრესი მიზანი იყო საქმიანობა ქრისტეს სამეფოს გასავრცელებლად და გასაახლებლად დედამიწაზე. იტალიაში ამ ორგანიზაციის ჩამოყალიბების ზუსტი თარიღი არ არსებობს, მისი შექმნა უკავშირდება XIX საუკუნის მეორე ნახევარში აღმოცენებულ კათოლიკეთა ინიციატივებს, რომელთა მიზანი იყო აქტიური მონაწილეობა ეროვნული ცხოვრების ყველა დონეზე (ამგვარ ინიციატივათა შორის აღსანიშნავია იტალიის კათოლიკე ახალგაზრდობის საზოგადოება, ნ. კონგრესთა საქმე). ეს „საეროთა მოციქულობა“, რომელსაც სასტიკად ეწინააღმდეგებოდა ფაშიზმი, დაამტკიცა ვატიკანის II კრებამ, რომლის აქტებში ნათქვამია: „საერონი ახორციელებენ თავიანთ სამოციქულო მისიას ეკლესიასა და სამყაროში, სულიერ და წარმავალ წესშიც“ (AA, 5). თავდაპირველად კათოლიკური ქმედების მთავარი მიზანი იყო პიროვნული სიწმიდისაკენ სწრაფვა, თუმცა დროთა განმავლობაში ორგანიზაციის მიზნები გაფართოვდა და ქვეყნიერების ყველა სფეროს გაქრისტიანებას მოიცავს (ქრისტიანული ცხოვრება, ქრისტიანული პოლიტიკა, ქრისტიანული კულტურა...).

კაიროსი (Kairós) [ბერძ. kairós „მიზანშეწონილი“, „ხელსაყრელი“] აღნიშნავს ღმრთის „დროის“ „შეჭრას“ ადამიანთა ისტორიაში ქრისტეს მეშვეობით.

კალენდარი (Calendario) [ლათ. kalendae-თვის პირველი დღე] წარმოადგენს თვეთა, კვირათა და დღეთა ცხრილს, რომლებიც ერთობლიობაში წელიწადს შეადგენს. ქრისტიანთათვის შეიცავს დღესასწაულთა მითითებებს: ხსნის საიდუმლოებებსა და წამებულთა და წმიდანთა ხსენების დღეებს. ყველაზე ძველი ქრისტიანული კალენდარი შეადგინა პაპმა მილტიადემ (†314), თუმცა ის დაიკარგა და მხოლოდ ნაწილობრივადაა შემონახული ფილოკალიანეს ქრონოგრაფში. პაპმა გრიგოლ XIII-მ 1582 წელს კალენდრის დიდი რეფორმა ჩაატარა: იულიუსის კალენდარს (ანუ, იულიუს კეისრის მიერ დამკვიდრებულ კალენდარს, რომელიც ქრისტემდე 45 წლიდან გამოიყენებოდა) დაუმატა დაგროვილი ათი დღე და თარიღი 4 ოქტომბრიდან 15 ოქტომბერზე გადასწია. ნ. დირექტორიუმი.

კალვინელობა (Calvinismo) რელიგიური მოძრაობა, რომელსაც ჟან კალვინის (ნუაიონი 1509 - ჟენევა 1564) ნააზრევი და ნაწერები დაედო საფუძვლად. კალვინელობის დამხასიათებელია ნიშანია ორმაგი განგების რწმენა (ანუ რწმენა იმისა, რომ ღმერთმა წინასწარ განუსაზღვრა ადამიანთა ერთ ნაწილს ხსნა, დანარჩენებს კი - საუკუნო დაღუპვა), ზნეობრივი და სოციალური ცხოვრების განსაკუთრებული კონცეფცია, ამავე დროს, ეკლესიის, კულტისა და პოლიტიკური სისტემის გამორჩეული ფორმა. ქრონოლოგიურად კალვინელობა ლუთერელობისა და ცვინგლელობის შემდეგ აღმოცენდა და დიალექტიკურად მათ გადალახვას ესწრაფვის. სამივე ეს სისტემა ამტკიცებს ბიბლიის, როგორც რწმენის ნორმის, ერთადერთობას. თუმცა, თუკი ლუთერელობა და ცვინგლელობა მხარს უჭერს ბიბლიის პიროვნულ ინტერპრეტაციას სული წმიდის გავლენით, კალვინელობა უფრო მკაცრია და თავისუფალ შეფასებას არ იღებს. რაკი ღმერთი ბიბლიის უშუალო შთამაგონებელია, ჭეშმარიტება იმთავითვე მასშია მოცემული, აცხადებს კალვინი ნაშრომში Institutio christianae religionis; მაშასადამე, მხოლოდ სიტყვათა მიღმა მისი აღმოჩენაა საჭირო. ჭეშმარიტების სიღრმისეული არსის წვდომას მხოლოდ რჩეულნი ახერხებენ, რაკი მათ მას ცნობიერება კარნახობს სული წმიდის მეშვეობით. კალვინელობა ეთანხმება ლუთერელობასა და ცვინგლელობას ეკლესიის მოძღვრების, პაპის უზენაესობის, ტრადიციის ღირებულების უარყოფაში, აგრეთვე, მათთან ერთად უარყოფს კათოლიკე ეკლესიის უფლებას, განმარტოს საღმრთო წერილი. კალვინელობის ძირეული პრინციპებია, ერთი მხრივ, აბსოლუტური და უზენაესი ღმრთის იდეა და, მეორე მხრივ, ადამიანის ბუნების უზომო წახდენა, რადგან ადამიანს არ ძალუძს რამე სასიკეთო ქმედების ჩადენა, თუკი ღმერთი მას თავის მადლს არ მიაშველებს. ხსნა მხოლოდ ღმრთის მიერ ხორციელდება, მთლიანად და ყოველმხრივ. ეკლესია „რჩეულთა“ საზოგადოებაა, და ეს „რჩეულნი“, ღმრთაებრივი არჩევის ძალით, სიკეთის კეთებისათვის მოხმობილებად გრძნობენ თავს. „რჩეული“, წმიდა ეკლესიის წევრი, მხოლოდ ღმერთსა და მის კანონს ექვემდებარება და არ ემორჩილება რამე გარე ძალაუფლებას. კალვინელობის თანახმად, სახელმწიფო აუცილებელია და ღმრთაებრივ ინსტიტუტს წარმოადგენს. ის უნდა იღწვოდეს მოქალაქეთა ამქვეყნიური კეთილდღეობის უზრუნველსაყოფად, - მათი სულიერი სიკეთის შესაბამისად. კალვინური სახელმწიფო რეფორმირებული ეკლესიის საერო შტოს წარმოადგენს. ასეთმა კონცეფციამ ხელი შეუწყო ეროვნულ ეკლესიათა, ანუ სახელმწიფო-ეკლესიათა აღმოცენებას, - კათოლიკეობისათვის დამახასიათებელი ზეეროვნულობის საპირისპიროდ. ჟენევიდან კალვინელობა უმთავრესად შვეიცარიაში, შოტლანდიაში, აშშ-სა და საფრანგეთში გავრცელდა, სადაც საფუძველი დაუდო ჰუგენოტების აღმოცენებას.

კალმასობა (Questua) [ლათ. quaerere „საძებნელად წასვლა“, ანუ „ძიება“] ფულადი თუ მატერიალური შესაწირავის მოთხოვნა და შეგროვება, კერძოდ, გლახაკთა ორდენების წევრთა მიერ, საკუთარი და ღარიბთა მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად.

კამალდოლელნი (Camaldolesi) განდეგილი მონაზვნები, რომლებიც ბენედიქტელთა ორდენიდან იღებენ დასაბამს. მათი სახელი პირველი მონასტრის ადგილსამყოფელის -კამალდოლის (არეცო) - სახელწოდებიდან მომდინარეობს. ეს მონასტერი 1023-1026 წლებში წმიდა რომუალდომ დააარსა. კამალდოლელნი განდეგილური და სამონაზვნო ცხოვრების შერწყმას ესწრაფვოდნენ. ამ მიზნით ეკლესიის გარშემო, სენაკთა გარდა, აგებული იყო მონასტერიც, რომლის უმთავრესი დანიშნულება ამქვეყნიური ფუსფუსისაგან სავანის მოშორება იყო. მონასტერი ასკეზისა და განდეგილობისთვის მომზადებას ემსახურებოდა. ეს იყო ადგილი, სადაც განდეგილებს შეეძლოთ, მდუმარედ და სინანულით, მჭვრეტელობითად ეცხოვრათ და მხოლოდ ქოროსა და კაპიტულუმზე შეკრებილიყვნენ ერთად. იურიდიულად ორდენი თავდაპირველად ორი ბირთვის - კამალდოლისა და ფონტე აველანას გარშემო ჩამოყალიბდა. შემდგომში ცალკეულმა მონასტრებმა და სავანეებმა (მათ შორის ისეთებმაც, რომლებიც წმიდა რომუალდოს არ დაუარსებია და თავისით აღმოცენდნენ ან პონტიფექსთა თუ ეპისკოპოსთა მიერ იყო დაარსებული) მიიღეს კამალდოლის მეოთხე წინამძღვრის, რუდოლფოს (†1089)Eდროს შემუშავებული წესი Eremiticae Regulae. განვითარებისა და სიწმიდის პერიოდს (XII-XIII სს.) დაცემისა და განხეთქილებათა ხანა მოჰყვა. ამჟამად კამალდოლისა და მონტეკორონას კონგრეგაციები ასობით წევრს მოითვლის. კამალდოლელნი მუდამ ეხმარებოდნენ ღარიბებს და მასპინძლობდნენ მომლოცველთ. ამ უკანასკნელთათვის თითოეულ მონასტერთან აშენდა სასტუმროები, რაც ტყის დაცვასა და დიდი არქივებისა და ბიბლიოთეკების შექმნასა და შენახვას ემსახურება.

კამაურუმი (Camauro) [ლათ. camaurum] წითელი ფერის ფართო თავსაბურავი, რომელიც მთლიანად ფარავდა თავსა და ყურებს. XIX საუკუნემდე მას პაპი ატარებდა.

კამერლინგი (Camerlengo) [შუასაუკ. ლათ. camarlingus, რომელიც ნაწარმოებია ფრანკული წარმოშობის სიტყვიდან kamerling - ხელმწიფის სამყოფელზე პასუხისმგებელი] XII საუკუნეში დამკვიდრებულ ამ თანამდებობის პირს (camerarius) ეკისრებოდა პასუხისმგებლობა კურიისა და წმიდა საყდრის მიწიერი ქონების ფინანსურ მართვაზე (camera thesauraria). კამერლინგი - უმეტესწილად, მაღალი რანგის პრელატი - XV საუკუნიდან ყოველთვის კარდინალი იყო. ამჟამად რომის ეკლესიის კამერლინგია კარდინალი, რომელიც მეთაურობს ეგრეთ წოდებულ სამოციქულო პალატას. მისი მოვალეობაა წმიდა საყდრის მიწიერი ქონებისა და უფლებათა მართვა და დაცვა, მათ შორის, მაშინაც, როცა პაპის ტახტი თავისუფალია.

კამილიელნი (Camiliani) მოწესეთა რელიგიური ორდენი, რომლის ოფიციალური სახელწოდებაა „სნეულთა მსახურნი“. ორდენი 1584 წელს, რომში წმიდა კამილო დე ლელისმა (ბუკიანიკო დი კიეტი 1550 - რომი 1614) დააარსა. 1591 წელს ის პაპმა გრიგოლ XIV-მ სცნო. კამილიელთა მსახურების დამახასიათებელი ნიშანი ავადმყოფთა სულიერი და მატერიალური დახმარებაა. კამილიელები დღესაც მოღვაწეობენ მრავალ საავადმყოფოში, სადაც ტანჯულთა და შეჭირვებულთადმი მიმართულ სახარებისეულ გზავნილს ადასტურებენ. კამილიელი დების საერთო სახელით მოიხსენიებენ ქალთა სხვადასხვა საკრებულოთა წევრებს, რომელნიც, კამილიელთა ორდენისაგან დამოუკიდებლად, წმიდა კამილოს სულისკვეთების თანახმად მოქმედებენ ევროპის მრავალ ქვეყანასა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში. კერძოდ, კამილიელ დებად იწოდებიან: სნეულთა მსახური დები, 1829 წლიდან; წმიდა კამილოს ასულები, 1892 წლიდან; სნეულთა მისიონერი მსახური დები, 1936 წლიდან.

კანდელორა (Candelora) [ლათ. შერწყმის შედეგი სიტყვებისა: (festa) candelarum - კანდელების დღესასწაული და (festa) cereorum - ცვილის სანთლების დღესასწაული] ხალხური სახელწოდება იესოს ტაძარში შეყვანის დღესასწაულისა, - მირქმისა, - რომელიც 2 თებერვალს აღინიშნება. სახელწოდება იქიდან მომდინარეობს, რომ ამ დღეს იმართება მსვლელობა სანთლებით, რაც რომში სირიელმა პაპმა სერგი I-მა (687-701) დაამკვიდრა. ეს დღესასწაული იმართება იმ დღის მოსახსენიებლად, როცა სიმონ მოხუცებულმა და ანა წინასწარმეტყველმა „იცნეს“ იესო (შდრ. ლუკ. 2:22-38). ვატიკანის II კრების შემდგომმა ლიტურგიულმა რეფორმამ აღადგინა კანდელორას ქრისტოლოგიური ხასიათი, რომელიც წარსულში გამოკვეთილად მარიამისეული მიმართულების ანაბეჭდს ატარებდა, რადგანაც ყოვლადწმიდა ქალწულ მარიამის განწმედას ეძღვნებოდა.

კანკელი (Iconóstasi) [ბერძ. eikón „ხატება“ + stásis „განთავსება“, „აღმართვა“] ხატებით დამშვენებული არქიტექტურული სტრუქტურა, რომელიც, განსაკუთრებით, ბიზანტიურ ტაძრებში, ერთმანეთისაგან ჰყოფს, ერთი მხრივ, მღვდლის სამყოფელს (პრესბიტერიუმს) და, მეორე მხრივ, მორწმუნეთათვის განკუთვნილ სივრცეს. კანკელს სამი კარი აქვს: მთავარი მათგანი ცენტრშია განთავსებული და წირვის აღმსრულებელთათვისაა განკუთვნილი, ორი დანარჩენი, უფრო მცირე ზომის კარი კი - საკურთხევლის მსახურთათვის.

კანონი (Canone) [ბერძ. kanôn (ვიწრო მნიშვნელობით) კეტი, საზომი ჯოხი; (გადატანითი მნიშვნელობით) წესი, ნორმა] რელიგიური თვალსაზრისით, სიტყვა სხვადასხვა მნიშვნელობას ატარებს: ა) ბიბლიის შემადგენლობაში შემავალ წიგნთა ოფიციალური ნუსხა, დადგენილი 1546 წელს ტრიდენტის კრების მიერ; კრებამ განსაზღვრა როგორც პირველკანონიკური, ისე მეორადკანონიკური წიგნები; საკუთარი კანონი ებრაელებმაც ჩამოაყალიბეს ქრისტეს შემდეგ I საუკუნეში იავნეს რაბინთა სინოდზე (ნ. ბიბლია); ბ) ლიტურგიაში აღნიშნავს ევქარისტიულ ლოცვას; გ) ეკლესიის მიერ დაშვებული საყოველთაო იურიდიული ნორმა; კანონთა ერთობლიობა შეადგენს კანონიკური სამართლის კოდექსს; დ) წმიდანთა ოფიციალური სია; ე) ძველად, რომელიმე ეკლესიის მღვდელმსახურების აღმსარულებელ სასულიერო პირთა სია.

კანონიზაცია ნ. წმიდანად შერაცხვა.

კანონიკა (Canonica) [არქაულიდან calònaca ან calònica] წინამძღვრის საცხოვრებელი, მიერთებული საკრებულო სახლთან. ზოგჯერ, აგრეთვე, აღნიშნავს კანონიკოსთა საცხოვრებელს საეპისკოპოსოს სიახლოვეს.

კანონიკოსი (Canonico) [ბერძ. kanonikós „წესთა შესატყვისი“] სასულიერო პირი, რომელიც საკათედრო ტაძრის ან კოლეგიის კაპიტულუმის წევრია. IV-დან VIII საუკუნემდე ქალაქში მცხოვრები სამღვდელოება საკრებულო ანუ კანონიკურ ცხოვრებას ეწეოდა საკათედრო სახლში და იმგვარი წესის მსგავს წესს მისდევდა, როგორიც მონაზონთათვის იყო დადგენილი (წმიდა ევსები ვერჩელიელი, წმიდა ავგუსტინე; კროდეგანგო მაგონცელი). ეს იქცა საკათედრო კაპიტულუმთა დასაბამად. IX საუკუნეში კარლოს დიდმა სამღვდელოების ყველა წარმომადგენელს საკრებულო ცხოვრება დაუწესა, ლუდოვიკო ღმრთისმოსავმა კი ყველა ეკლესიისთვის სავალდებულო გახადა ალმარიო მაგონცელის წესი. აქედან წარმოიშვა საეკლესიო კაპიტულუმები. თუმცა საკრებულო ცხოვრება დიდხანს არ გაგრძელდა, რადგანაც ჯერ ეპისკოპოსებმა, შემდეგ კი სამღვდელო პირებმა საერთო ქონებიდან გამოყვეს საკუთარი წილი, ან, ყოველ შემთხვევაში, მისგან მომდინარე შემოსავალი და დამოუკიდებლად ცხოვრება დაიწყეს. აქედან მომდინარეობს დაყოფა რეგულარულ და სეკულარულ კანონიკოსებად: პირველთა საერთო ცხოვრება აღთქმითაა განსაზღვრული, მეორენი კი აღთქმას არ დებენ.

კანონიკური (Canonico) [ბერძ. kanonikós „წესთა შესატყვისი“] ის, რაც მიემართება კანონს ან შეეხება კანონებს.

კანონიკური სამართალი (Diritto canonico) [ცნებები მომდინარეობს: ა) ლათ. directus, რაც ზმნა dirigere-ს („მითითების მიცემა“, „სწორი მიმართულების მიცემა“) ნამყოს მიმღეობაა; ბ) ბერძ. kanonikós „წესთა შესატყვისი“] ისტორიულად, მორწმუნეთა პიროვნებათაშორის დამოკიდებულებათა მარეგულირებელ პოზიტიურ ნორმათა ერთობლიობა, რომლებიც მომდინარეობს როგორც ბუნებრივი ღმრთაებრივი სამართლიდან, ისე გამოცხადებული ღმრთაებრივი სამართლიდან. პირველ საუკუნეებში ქრისტიანულ საკრებულოთა ცხოვრების ნორმებს სხვადასხვა საეკლესიო კრებები განსაზღვრავდა. კანონიკური სამართალი, როგორც ასეთი, ჩამოყალიბდა XII-XIV საუკუნეებში, როგორც ეკლესიის კანონთა მეცნიერული კვლევა. 1140 წელს გამოქვეყნებულმა გრაციანეს დოკუმენტმა Decretum Gratiani საფუძველი ჩაუყარა კანონიკური სამართლის სისტემატიზაციას და საეროსთან ფარდი ორგანული იურისპრუდენციური სისტემის ჩამოყალიბებას. გრაციანემ შეადგინა პატრისტიკული, საეკლესიო კრებათა და პაპთა სწავლების მოკლე შინაარსი ეკლესიის სოციალური სტრუქტურის, საიდუმლოთა, ლიტურგიისა და სხვა საკითხებთან დაკავშირებით. ამავე პერიოდში შეიქმნა საყოველთაო ღირებულების მქონე პირველი ოფიციალური კრებულები, რომლებმაც, Decretum Gratiani-სთან ერთად, შეადგინეს Corpus iuris canonici. ტრიდენტის კრებამ თავისი დეკრეტებით განაახლა კანონიკურ ნორმათა შინაარსი, რითაც დადგინდა საეკლესიო პირთა ვალდებულებები, ბენეფიციუმები, რელიგიურ ორდენთა მართვის, საიდუმლოთა აღვლენის წესები და სხვა. XX საუკუნემდე ეს დოკუმენტი კანონიკური სამართლის უმაღლეს წყაროს წარმოადგენდა. 1917 წელს ბენედიქტე XV-მ კანონიკურ წესთა სიმრავლის გამო მათი მოძიებისა და გამოყენების სირთულის დაძლევის მიზნით ცამეტწლიანი შრომის შედეგად გამოსცა 2414 კანონისგან შემდგარი Codex iuris canonici (CIC) და გააუქმა კანონთა ყველა ძველი კრებული. ვატიკანის II კრების შემდეგ იოანე პავლე II-მ სამოციქულო დადგენილებით Sacrae disciplinae leges (1983 წლის 15 იანვარი) დაამტკიცა ახალი კანონიკური სამართლის კოდექსი, რომელიც 7 წიგნად დაყოფილ 1752 კანონს აერთიანებს (ნ. კანონიკური სამართლის კოდექსი).

კანონიკური სამართლის კოდექსი (Codice di Diritto Canonico) სრული სახელწოდებაა Codex iuris canonici, მისი შემოკლებული ფორმა - CIC. ლათინური კათოლიკე ეკლესიის ერთადერთი, ავთენტიკური და საყოველთაო კანონი. დაწერილია ლათინურ ენაზე და შედგება შვიდ წიგნად დაყოფილი 1752 კანონისგან. ახალი კოდექსი იოანე პავლე II-მ 1983 წლის 25 იანვარს დაამტკიცა სამოციქულო დადგენილებით Sacrae disciplinae legis. კანონიკური სამართლის კოდექსი „წარმოადგენს ეკლესიის მთავარ საკანონმდებლო დოკუმენტს“ და „არის აუცილებელი საშუალება იმისა, რომ უზრუნველყოს სათანადო წესრიგი როგორც პირად და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ისე თვით ეკლესიის საქმიანობაში“ (Sacrae disciplinae legis). ნ. კანონიკური სამართალი.

კანონიკური უზრუნველყოფა (Provvisione canonica) [ლათ. provisio „წინასწარ განჭვრეტა“, შემდეგ „მომარაგება“, „უზრუნველყოფა“] აქტი, რომლითაც კომპეტენტური საეკლესიო ხელისუფალი საეკლესიო სამსახურს აარსებს (შდრ. CIC, კან. 146, შმდ.).

კანონიკური ფორმა (Forma canonica) იურიდიული აქტის ქმედითობის უზრუნველსაყოფად კანონით ან მხარეთა მიერ მოთხოვნილი პროცედურები.

კანონისტი (Canonista) [კანონიდან ნაწარმოები სიტყვა] კანონიკური სამართლის შემსწავლელი და, ზოგადად, მცოდნე.

კანოსელი დები (Canossiane) ეწოდებათ, აგრეთვე, მოწყალების ასულები. 1808 წელს მაგდალენა კანოსელის მიერ დაარსებული რელიგიური კონგრეგაცია, რომლის მიზანიც გოგონათა აღზრდა-განთლება და საქველმოქმედო საქმიანობის წარმართვა იყო. პაპმა ლეონ XII-მ მისი წესდება 1828 წლის 23 დეკემბერს დაამტკიცა.

კანცლერი (Cancelliere) [გვიანლათ. სიტყვიდან cancellarius (თავდაპირველად) „სასამართლოს კარიბჭის მცველი“] ამჟამად მისი მოვალეობაა „უზრუნველყოფა იმისა, რომ კურიის აქტები სათანადოდ იქნას რედაქტირებული და დაცული მისსავე არქივში“ (CIC, კან. 482). იმავე მოვალეობას ასრულებს საეკლესიო სასამართლოს კანცლერიც (CIC, კან. 1475, ნაწ. 2).

კაპადოკიელები (Cappadoci) IV საუკუნეში მოღვაწე გამოჩენილი თეოლოგები და ეკლესიის მამები, წარმოშობით კაპადოკიიდან, საიდანაც მომდინარეობს მათი ზედწოდება. ისინია: წმიდა ბასილი დიდი, მისი ძმა წმიდა გრიგოლ ნოსელი და წმიდა გრიგოლ ნაზიანზელი, რომელიც წმიდა ბასილის ახლო მეგობარი იყო. ისინი იხილავდნენ ტრინიტოლოგიურ და ქრისტოლოგიურ საკითხებს. სახელი გაითქვეს ქრისტიანული მართლმორწმუნეობის დაცვით არიანელთა თავდასხმებისაგან და იმით, რომ მძლავრი ბიძგი მისცეს მონაზვნობას.

კაპამანია (Cappamagna) [გვიანლათ. სიტყვებიდან cappa „მოსასხამი“ და magna „საზეიმო“] პრელატის მოსასხამის მსგავსი, ფართო სამოსელი, გრძელი შლეიფითა და კაპიუშონით. ამჟამად აღარ გამოიყენება.

კაპელა (ჩაპპელლა) [შუასაუკუნ. ლათ. cappella, რაც cappa-ს კნინობითი ფორმაა] ა) საკულტო დანიშნულების მცირე ზომის საკრალური ნაგებობა, ცალკე მდგომი ან არქიტექტურული კომპლექსის (სასახლე, ეკლესია, ციხე-სიმაგრე, კოშკი...) შემადგენელი ნაწილი. ტერმინის სახელწოდება მომდინარეობს ქალაქ ტურის პატარა ეკლესიიდან, რომელშიც ინახავდნენ და თაყვანს სცემდნენ წმიდა მარტინეს მოსასხამს, ანუ cappa-ს. ამ ტიპის ნაგებობები აღმოსავლეთშიც არსებობდა და მათ სამარტვილენი ეწოდებოდა. სამლოცველოს (ეკვდერის) ფორმის ამ ნაგებობებში მოწამეთა ნაწილები ინახებოდა. ბ) კაპელა ეწოდება აგრეთვე საგუნდო და ზოგჯერ ინსტრუმენტულ ჯგუფს, რომელიც პაპთან (სიქსტეს კაპელა), საკათედრო ტაძარში, სამეფო კარზე და ა.შ. ლიტურგიულ მსახურებაში მონაწილეობს.

კაპელანი (Cappellano) [ნაწარმ. ფორმა სიტყვიდან cappella] მღვდელმსახური, რომელსაც მყარად აქვს მინდობილი სამწყსო მზრუნველობა, ან თუნდაც ნაწილობრივ მაინც, მორწმუნეთა ცალკეულ ჯგუფსა თუ საკრებულოზე (საერო მოწესეთა საკრებულოები, მორწმუნეთა ასოციაციები, საავადმყოფოები, ობოლთა და მოხუცებულთა თავშესაფრები, სატუსაღოები, ემიგრანტები, დევნილები, სამხედროები, მეზღვაურები და ა.შ.). ამ საქმიანობას კაპელანი საერთო და ადგილობრივი სამართლის ნორმებიდან გამომდინარე აღასრულებს (CIC, კან. 564), წინამძღვართან შესაბამისი ურთიერთობის ფარგლებში (CIC, კან. 571). გარდა ჩვეულებრივი სამწყსო მზუნველობისათვის საჭირო შესაძლებლობებისა და უფლებებისა, რომლებიც მას ადგილობრივი სამართლის წესებებიდან გამომდინარე ან განსაკუთრებული უფლებამოსილების ძალით ენიჭება, მისივე მსახურებიდან გამომდინარე, კაპელანს შეუძლია მისადმი მინდობილ მორწმუნეთა აღსარებების მიღება, ქადაგება, სიკვდილისწინა ზიარების მიცემა, სნეულთა მირონცხება, სიკვდილის საფრთხის წინაშე მდგომთა ზეთის კურთხევა (CIC, კან. 566, ნაწ. 1). საავადმყოფოებში, სატუსაღოებსა და ზღვით მგზავრობისას მას აქვს, აგრეთვე, უფლება, გაათავისუფლოს მორწმუნე როგორც დაფარული, ისე განუცხადებელი გამოთქმული სასჯელის დისციპლინარულ სანქციათაგან (რასაც 976-ე კანონის 2 ნაწილი ითვალისწინებს).

კაპიტულუმი (Capitolo) [ლათ. სიტყვიდან capitulum (კნინობითი ფორმა სიტყვისა „caput“) „თავი“] აღნიშნავს: ა) მღვდელმსახურთა კოლეგიას, დაარსებულს საკათედრო ტაძარში (საკათედრო კაპიტულუმი) ან სხვა ეკლესიაში (საკოლეგიო კაპიტულუმი) ღმრთისმსახურებისათვის განსაკუთრებულად საზეიმო ხასიათის მისანიჭებლად. მომდინარეობს ანტიკური პრესბიტერიუმიდან, ანუ ადგილობრივი სამღვდელოების ერთობლიობიდან, რომელიც ეკლესიის არსებობის პირველივე საუკუნეებიდან ეპისკოპოსის საბჭოს წარმოადგენდა. IV საუკუნიდან, წმიდა ავგუსტინეს მაგალითით, პრესბიტერიუმმა მრავალ რეგიონში ეპისკოპოსის სახლში ცალკეულ ნორმათა (canones) დაცვით მღვდელმსახურთა ერთობლივად ცხოვრების წესი დაამკვიდრა. ამ მღვდლებს კანონიკოსები ეწოდათ, მათ ყოველდღიურ შეკრებას კი, რომლის მიზანიც საკუთარი წესის მცირე ნაკვეთის, capitulum-ის, სავალდებულო წაკითვა წარმოადგენდა - კაპიტულუმი. მცირე ხანში კაპიტულუმად იწოდებოდა კოლეგიის ნებისმიერი შეკრება, საბოლოოდ კი სიტყვა თვით კოლეგიის აღმნიშვნელ ტერმინად დამკვიდრდა; ბ) ორდენის (ნ. რელიგიური ორდენები) ან რელიგიური კონგრეგაციის (რელიგიური კაპიტულუმი) საკოლეგიო მართვის ორგანო. იკრიბება პერიოდულად უმაღლეს წინამძღოლთა ასარჩევად ან ინსტიტუციის ცხოვრებასთან დაკავშირებულ მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებათა მისაღებად. კაპიტულუმი შეიძლება იყოს საერთო, პროვინციული ან ადგილობრივი, იმისდა მიხედვით, მთლიანად რელიგიურ საძმოს შეკრებს თუ მხოლოდ მის ერთ ნაწილს; გ) მოწესეთა თავშეყრისთვის განკუთვნილი ადგილი, სადაც საკრებულოს ცხოვრებისთვის მნიშვნელოვან საკითხთა განსჯა მიმდინარეობს; აგრეთვე საკათედრო ტაძრებში კანონიკოსთა შეხვედრის ადგილი; დ) ლიტურგიაში - ბიბლიური საკითხავი, რომელიც ფსალმუნის ლოცვას მოსდევს. ჟამთა ლიტურგიაში მას ეწოდება მოკლე საკითხავი.

კაპუცინები ნ. ფრანცისკელები.

კარდინალი (Cardinale) ტერმინი აღნიშნავს: ა) ყველაზე მაღალი წოდების მქონე, პაპის თანამშრომლებსა და მრჩევლებს ეკლესიის საქმიანობასთან დაკავშირებულ საკითხებში. არაუგვიანეს VI საუკუნიდან კარდინალი ეწოდებოდა მღვდელს ან დიაკონს, თავის უნართა გამო გადაყვანილს ეკლესიიდან, რომლის მსახურებისთვისაც მიიღო ხელდასხმა და რომლის სახელსაც ატარებდა, სხვა ეკლესიაში, რომელზეც იგი დამოკიდებული იყო (სავარაუდოდ, ამან განაპირობა ტერმინ „კარდინალის“ წარმოქმნა ლათინური სიტყვიდან cardo). VIII საუკუნიდან კარდინალის წოდება ენიჭებოდა მხოლოდ საკათედრო ტაძრის დიოცეზურ სამღვდელო პირთ, რომლებიც ეპისკოპოსის საბჭოს ანუ სენატს შეადგენდნენ. რომში კარდინალთა სამი კატეგორია არსებობდა: ა) დიაკონი კარდინალები, რომლებიც ლატერანის სასახლესა და რომის შვიდ ოლქს მართავდნენ და იქ მცხოვრებ ღარიბებზე ზრუნავდნენ; ბ) მღვდელი კარდინალები, რომლებიც მყარად იყვნენ განაწილებულნი რომის ხუთ მთავარ ეკლესიაში (წმიდა პეტრეს ტაძარი, წმიდა პავლეს ტაძარი, წმიდა ლავრენტი გალავანს მიღმა, წმიდა მარია უმთავრესი, წმიდა იოანე ლატერანში), სადაც ლიტურგიულ მსახურებას აღასრულებდნენ; გ) ეპისკოპოსი კარდინალები, რომლებიც განაგებდნენ რომის სიახლოვის შვიდ დიოცეზს და ეხმარებოდნენ პაპს ლიტურგიული მსახურების აღვლენაში ლატერანის ბაზილიკაში. სამივე კატეგორიის კარდინალები შეადგენდნენ რომის პონტიფექსის საბჭოს, ანუ სენატს და, როგორც ლეგატები, წარმოადგენდნენ მას, - მათ შორის, მსოფლიო კრებებზე. არა მხოლოდ რომის დიოცეზის, არამედ საყოველთაო ეკლესიის მართვაში პაპის თანაშემწეებად XI საუკუნიდან კარდინალები უკვე მსოფლიოს სხვადასხვა მხარეთაგან არიან მოწვეულნი და ქმნიან კოლეგიას. კარდინალებს პაპი კონსისტორიუმზე ასახელებს. კარდინალთა კოლეგიას დეკანოზი კარდინალი უძღვება. მის პრეროგატივათა რიცხვს განეკუთვნება, ჰკითხოს კონკლავზე პაპად არჩეულს, იღებს თუ უარყოფს იგი ამ წოდებას, და ეპისკოპოსად აკურთხოს ახალარჩეული რომის პონტიფექსი, თუკი ის ეპისკოპოსის ღირსებას არ ატარებს (CIC, კან. 355). ვიკარუსი კარდინალი ეწოდება პაპის წარმომადგენელსა და მოადგილეს რომის დიოცეზის მართვაში. 1958 წელს იოანე XXIII-მ გადააჭარბა კარდინალთა დადგენილ რაოდენობას — სამოცდაათს და, ამასთანავე, დაადგინა, რომ სამივე კატეგორიის კარდინალებს ეპისკოპოსის წოდება უნდა ჰქონოდათ. 1970 წელს პაპმა პავლე VI-მ ოთხმოც წელს გადაცილებულ კარდინალთა კონკლავიდან დათხოვნა გადაწყვიტა. კანონიკური სამართლის კოდექსის თანახმად (კან. 349), კარდინალთა კოლეგიას სამი ფუნქციის შესრულება ეკისრება: საკოლეგიო წესით რომის პონტიფექსის არჩევა; რომის პონტიფექსისთვის უმნიშვნელოვანეს საკითხებთან დაკავშირებით კონსისტორიუმზე რჩევათა მიცემა; თითოეული მათგანის - როგორც ცალკეული კარდინალის - მხრიდან, რომის პონტიფექსის დახმარება საყოველთაო ეკლესიაზე ზრუნვაში. ამ უკანასკნელი ამოცანის შესასულებლად კარდინალები რომის კურიის შემდეგ თანამდებობებს იკავებენ: სახელმწიფო სამდივნოს თავმჯდომარე, რომის კონგრეგაციათა და სამოციქულო საბეჭდავის წევრები და პრეფექტები, ეკონომიკურ საქმეთა საბჭოებისა და პრეფექტურის წევრები და თავმჯდომარე, სამოციქულო სასამართლოს თავმჯდომარე, სამოციქულო პალატისა და წმიდა საყდრის ქონების ადმინისტრაციის თავმჯდომარეები, ლეგატები a latere (CIC, კან. 358; 360). კარდინალთა, როგორც პაპის მრჩეველთა, საკოლეგიო საქმიანობა უმთავრესად მიმდინარეობს კონსისტორიუმზე, რომელსაც პაპი იწვევს და თავმჯდომარეობს. პაპს შეუძლია კარდინალთა პლენარული სხდომის მოწვევა ისე, რომ მას კონსისტორიუმის ფორმა არ მიეცეს (CIC, კან. 353, ნაწ 1). ბ) კარდინალური ეწოდება ერთ-ერთს ან მეტს კათოლიკური რელიგიის ოთხ სათნოებათაგან: კეთილგონიერება, სამართლიანობა, სიმტკიცე, თავშეკავება.

კარდინალი, მფარველი ნ. მფარველი კარდინალი.

კარდინალის თავსაბურავი ნ. თავსაბურავი.

კარვობა (Capanne, festa delle) ეწოდება, აგრეთვე, ტაბერნაკულუმთა დღესასწაული ანუ Sukkòth. ებრაული დღესასწაული, რომელსაც დიდი სახალხო მხიარულება ახასიათებს და მოსავლის აღების შემდეგ იმართება, უფლისადმი მადლიერების ნიშნად. დღესასწაული იწყება 15 ტიშრისს (სექტემბერ-ოქტომბერი) და გრძელდება შვიდ დღეს, რომელთა განმავლობაშიც ადამიანები უღრმავდებიან თორას. მიღებულია ქვეყნის ოთხივე მხარის მიმართულებით კედრის ნაყოფისა და, აგრეთვე, პალმის, ტირიფისა და მურტის ტოტთა დარხევა და ფსალმუნთა წარმოთქმა. ტოტები შემდგომ მსვლელობით სინაგოგისაკენ მიაქვთ. იუდეველთა ტრადიციის თანახმად, ტოტები ურთიერთთანამშრომლობაში მყოფ ყველა რასის ადამიანებს განასახიერებს. დღესასწაულის სამიწათმოქმედო მნიშვნელობა ისტორიულ გადაძახილს ერწყმის: ხის ტოტებით ან თივით გადახურული ქოხები, რომლებშიც დღესასწაულის დროს მოზეიმენი კერძებს მიირთმევენ, გახსენებაა ისრაელის ხალხის უდაბნოში მოგზაურობისა, რომლის დროსაც მათ კარვებში უწევდათ ცხოვრება.

კარიტასი (Caritas) ლათინური სიტყვაა, რომელიც სიყვარულს ნიშნავს და ქრისტიანული სულისკვეთების ყველა სახის საქველმოქმედო საქმიანობის აღსანიშნავად გამოიყენება. როგორც ორგანიზებული ინსტიტუტი, ეკლესიის სამწყსო საქმიანობის საშუალებას წარმოადგენს და სხვადასხვა საფეხურებზე მოქმედებს: ა) საერთაშორისო კარიტასი (Caritas Internationalis) (1954): კარიტასის ეროვნულ ორგანიზაციათა ფედერაცია, რომლის სათაო განყოფილება რომში მდებარეობს და რომლის მიზანიც საერთაშორისო საქველმოქმედო და თანადგომის მოძრაობათა კოორდინირება და მათ შორის თანამშრომლობის განვითარებაა; ბ) იტალიის კარიტასი „წარმოადგენს იტალიის ეპისკოპოსობის განკარგულებაში მყოფ ოფიციალურად აღიარებულ საშუალებას იტალიის საეკლესიო საზოგადოებაში საქველმოქმედო საქმიანობის მხარდაჭერის, კოორდინირებისა და გაძლიერების მიზნით“ (პავლე VI). დაარსდა იტალიის ეპისკოპოსთა კონფერენციის (CEI) მიერ 1971 წლის 2 ივლისს და საერთაშორისო კარიტასის შემადგენელი ნაწილია; შედგება ეროვნული საბჭოს, პრეზიდენტის, ორი ვიცეპრეზიდენტის, ადმინისტრატორისა და სამი ბუღალტრისგან; გ) სადიოცეზო კარიტასი ხელს უწყობს და ერთმანეთთან ათანხმებს ადგილობრივ ეკლესიათა საქველმოქმედო საქმიანობას. სადიოცეზო კარიტასის წესდების მოდელი ითვალისწინებს სადიოცეზო საბჭოსა და პრეზიდენტის არსებობას, რომელთაც ეპისკოპოსი ასახელებს; სადიოცეზო კარიტასი ავტონომიურია და ეპისკოპოსზეა დამოკიდებული; დ) სამრევლო კარიტასი შედგება საქველმოქმედო საქმიანობის მარეგულირებელი კომისიისაგან, რომელსაც სამრევლო სამწყსო საბჭო ასახელებს. ესაა სამწყსო ორგანო სამრევლო საკრებულოში სადიოცეზო კარიტასის მიზანთა განსახორციელებლად.

კარმელელნი (Carmelitani) სამოწესეო ორდენის წევრები, რომლის სახელწოდებაც კარმელის მთის სახელიდან მომდინარეობს (კარმელის მთის ნეტარი ქალწულის მონაზვნები, პალესტინა). იერუსალემის ლათინმა პატრიარქმა, წმიდა ალბერტო ვერჩელელმა 1209 წელს მკაცრი წესი დაუმტკიცა იმ ადგილას უკვე მცხოვრებ მონაზონთა ჯგუფებს. 1226 წელს წესი პაპმა ჰონორიუს III-მ დაამტკიცა, შემდგომში ინოკენტი IV-მ ის შეამსუბუქა და კარმელელნი გლახაკთა ორდენების რიცხვს მიაკუთვნა. ძველი ტრადიციის თანახმად, ორდენი თვით წინასწარმეტყველ ელიასაგან იღებს სათავეს, რომელიც სწორედ კარმელის მთაზე ცხოვრობდა. ქრისტიანთა და მუსლიმთა შორის მრავალრიცხოვან კონფლიქტთა გამო კარმელელებმა მალე მიატოვეს პალესტინა და ევროპის სხვადასხვა ქვეყანაში დამკვიდრდნენ. ისინი იყვნენ წარმოდგენილნი წამყვან უნივერსიტეტებში, მათ შორის კემბრიჯში, ოქსფორდში, ბოლონიისა და პარიზის უნივერსიტეტებში. თავდაპირველი ასკეტური სულისკვეთების შერბილებამ ორდენის რეფორმირების მცდელობები გამოიწვია. ამგვარად აღმოცენდა სხვადასხვა „რეფორმირებული“ კონგრეგაცია მანტუაში (XV), ტურსაში (XVII) და სხვა ქალაქებში. თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანი რეფორმა XVI საუკუნეში გატარდა წმიდა ტერეზა ავილელისა და წმიდა იოანე ჯვრისას მეოხებით, რის შედეგადაც ორდენი ორ შტოდ დაიყო. 1593 წელს კლემენტე VIII-მ „უხამურ კარმელელთა“ ორდენი დამოუკიდებელ ორდენად აღიარა, მეორე შტო კი „ხამლიან კარმელელთა“ სახელით დამკვიდრდა. კარმელელი დედა მონაზვნები XV საუკუნიდან არსებობენ, აქვთ ორივე წესის შესრულების შესაძლებლობა. მამაკაც მონაზონთა ორდენის მსგავსად, კარმელელ მონაზონთა ორდენიც ორ შტოდ იყოფა. „ხამლიან კარმელელ დათა“ ორდენი დღეისათვის 13.000 მონაზონს აერთიანებს, ეს მონაზონთა ყველაზე მრავალრიცხოვანი მჭვრეტელობითი ორდენია ეკლესიაში. ასევე, კარმელელებს აქვთ მესამე ორდენი და სხვადასხვა კონგრეგაციები.

კარტაგლორია (Cartegloria) [სიტყვებიდან carta+gloria] საკურთხეველზე დამაგრებული სამი პატარა დაფა, რომელთა ფუნქცია მღვდელმსახურისთვის წირვის ცალკეულ უცვლელ ნაწილთა შეხსენება იყო. მათი გამოყენება უკანასკნელი ლიტურგიული რეფორმის შედეგად გაუქმდა.

კარტუზიელები (Certosini/e) Ordo cartusiensis, სამონაზვნო ორდენი, რომელიც 1084 წელს, გრენობლის სიახლოვეს მდებარე დასახლება შარტრში წმიდა ბრუნომ დააარსა. სახელის იტალიზებული ვერსია „ჩერტოზა“ როგორც მონასტრის, ისე ამ ორდენის წევრ მონაზონთა აღსანიშნავად გამოიყენება. ბრუნო და მისი ექვსი თანამოაზრე განმარტოებულ მკაცრ ცხოვრებას ეწეოდნენ, თავს ცხვრის ფარის მწყემსვით ირჩენდნენ. 1090 წელს ურბან II-მ ბრუნო თავის მრჩევლად რომში მიიწვია, 1091 წელს კი მას კალაბრიაში, ლა ტორეში (დღევანდელი სერა სან ბრუნო) ახალი მონასტრის დაარსების ნება დართო. კარტუზიელები წმიდა ბენედიქტესეულ წესდებას მისდევენ და ძალიან მკაცრ განდეგილ ცხოვრებას ეწევიან, იცავენ მდუმარებასა და მარხვას. მონაზვნები განცალკევებით ცხოვრობენ სენაკებში და ერთად მხოლოდ ლიტურგიული ლოცვისას, კვირადღისა და საზეიმო დღეთა ტრაპეზზე იკრიბებიან. 1127 წელს შარტრის მეხუთე წინამძღვარმა, პიეტრო გუიგო დე შასტელმა, თავი მოუყარა კარტუზიანული ცხოვრების სახასიათო წეს-ჩვევებს, რომლებიც 1133 წელს პაპმა ინოკენტი II-მ დაამტკიცა. კარტუზიანელ ქალთა ორდენი 1145 წლიდან არსებობს, როდესაც წმიდა ანდრე დე რამიერესის ორდენის წევრმა ჟერმელიმ, რომელიც წმიდა ცეზარის წესს მისდევდა, სხვა მონაზვნებთან ერთად კარტუზიული სამონასტრო ცხოვრების წეს-ჩვევები მიიღო.

კატაბასისი (Katábasis) [ბერძ. „დაღმართი“ (ნაწარმოებია ზმნიდან კატაბაíნეინ „ჩასვლა“, „თავქვე დაშვება“)] თეოლოგიაში გამოიყენება ხორცშესხმისას სიტყვის დაღმასვლის აღსანიშნავად.

კატაკომბა (Catacomba) [ლათ. catacumbae (შედგენილია ბერძ. სიტყვებით katá „ქვეშ“ და cumba „ღრმული“)] თავდაპირველად (IV საუკუნიდან) ტოპონიმი გამოიყენებოდა ვია აპიას მეორე და მესამე მილს შორის - კერძოდ, წმიდა სებასტიანესა და სესილია მეტელას საფლავს შორის - არსებული „ღრმულის“ აღსანიშნავად. ამჟამად კატაკომბა ძველ ქრისტიანულ და ებრაულ მიწისქვეშა სასაფლაოებს ნიშნავს. ძნელია იმის ზუსტად დადგენა, თუ როდიდან დამკვიდრდა ქრისტიანულ სასაფლაოთა წარმართულთაგან განცალკევების ტრადიცია. მაგალითად, მოციქულთა პეტრესა და პავლეს საფლავები ვატიკანისა და ოსტიის წარმართულ სასაფლაოთა ტერიტორიაზე განთავსდა. ტერტულიანეს დროს, II საუკუნის დასასრულს, უკვე ცხადადაა საუბარი „areae sepulturarum nostrarum“-ის შესახებ (Ad Scapulam, 3; PL 1,701). კატაკომბათა სახასიათო ნიშანია სხვადასხვა ზომის და სხვადასხვა დონეებზე განლაგებულ გალერეათა ქსელი. სამარხები ნაკვეთი იყო როგორც გალერეათა კედლებში, ასევე კუბიკულუმებში, ვერტიკალურ რიგებად, ოთხ-ოთხი ან ხუთ-ხუთი. სამარხის შესასვლელი მარმარილოს ფილებით ან დაცემენტებული აგურებით იკეტებოდა. მოსაზრება, რომ ეკლესია თავისი არასებობის პირველ სამ საუკუნეს მიწისქვეშა სასაფლაოებს აფარებდა თავს, ლეგენდაა. კატაკომბებს ყოველთვის სასაფლაოს დანიშნულება ჰქონდა, თუმცა, იმ ფაქტმა, რომ იქ მოწამეთა საფლავები იმყოფებოდა, III საუკუნიდან კატაკომბათა, აგრეთვე, საკულტო ადგილად გადაქცევა განაპირობა. გუთების მიერ გაძარცვისა (VI საუკუნე) და მოწამეთა ნეშტების გადასვენების შემდეგ კატაკომბები მიივიწყეს. ეს მდგომარეობა მეცხრამეტე საუკუნიდან თანდათან შეიცვალა. კატაკომბათა შორის ყველაზე ცნობილია კალისთეს, დომიცილასა და პრისცილას კატაკომბები.

კატაფალკი (Catafalco) [ეტიმოლოგია უცნობია; შესაძლოა, მომდინარეობს ბერძნულიდან katá „ქვემოთ“ და ლათინურიდან fala „ხის კოშკი“] შავი ან მოიისფრო ქსოვილით მორთული ფიცარნაგი, რომელზეც ასვენებენ კუბოს ეკლესიაში სამგლოვიარო მსახურების დროს.

კატაფატური, თეოლოგია (Catafatica, teologia) [ბერძ. kataphatikós „მტკიცებითი“] თეოლოგია, რომელიც ღმრთის შესახებ საუბარს მისთვის აღმატებულ ხარისხში აყვანილი ყველა ღისების მიკუთვნებით ასაბუთებს. მისდევს ღმრთის გამოცხადების დაღმავალ გზას. უპირისპირდება აპოფატურ თეოლოგიას.

კატენები ნ. ბიბლიური კატენები.

კატეხეტიკა (Catechetica) [ბერძ. katechetikós] თეოლოგიურ-სამწყსო მეცნიერება, რომელიც კატეხეზთან დაკავშირებულ ყველა საკითხს შეისწავლის. ამრიგად, ეს რწმენის ჭეშმარიტებათა პედაგოგიურ-დიდაქტიკური მეთოდების მეშვეობით სწავლების ხელოვნებაა.

კატეხიზაცია, კატეხიზმოს სწავლება (Catechesi) [ბერძ. katéchesis „ზეპირი სწავლება“, სიტყვასიტყვით „ცოცხლად, ხმით სწავლება“] აღნიშნავს სწავლებას, რომლის მიზანიც ქრისტიანული სარწმუნოების გადაცემაა. წმიდა ლუკამ და წმიდა პავლემ ტერმინი სახარებისეულ უწყებაზე დაფუძნებული სწავლების აღსანიშნავად გამოიყენეს. ქრისტიანული კატეხუმენობის დამკვიდრებასთან ერთად (ნ. კატეხუმენი) სიტყვამ ნათლისღებისათვის მოსამზადებელი სწავლების მნიშვნელობა შეიძინა. ჩვენამდე მოციქულთა მოღვაწეობის ხანის ვერც ერთმა კატეხისტურმა ტექსტმა ვერ მოაღწია, თუმცა მოციქულთა საქმეები საშუალებას გვაძლევს, ამ ტექსტთა მთავარი სახასიათო ნიშნები აღვადგინოთ (პეტრეს სიტყვები: საქ. 2:14-40; 3:12-26; 5:29-32; პავლეს სიტყვები: საქმ. 13:16-41; 17:22-31). კატეხიზაციის მნიშვნელოვანი ნაშრომები - „დიდაქე“, „ჰერმას მწყემსი“, „წერილი დიოგნეტეს მიმართ“ - მოციქულთა შემდგომ პერიოდს განეკუთვნება. შემდეგ, IV საუკუნეში შეიქმნა კირილეს „კატეხეზა“, ამბროსის „საიდუმლოთა გამო“, იოანე ოქროპირის „სანათლისღებო კატეხეზა“ და სხვა. კატეხეზა, რომლის საგანსაც ქრისტეს მსხნელი მოვლენა წარმოადგენს (საღმრთო წერილი, გადმოცემა და მოძღვრება), ადამიანის ისტორიულ მოთხოვნილებათა შესაბამისად, გამოცხადების გათანამედროვებას ცდილობს. ვატიკანის II კრებამ ახალი ბიძგი მისცა კატეხიზაციას და მის განახლებასა და გათანამედროვებას შეუწყო ხელი.

კატეხიზმო (Catechismo) [ბერძ. katechismós, შემდეგ საეკლესიო ლათინ. catechismus] „სიტყვის თავდაპირველი მნიშვნელობით კატეხიზმო აღნიშნავს ქრისტიანული რელიგიის არსებით ჭეშმარიტებათა ზეპირ და მარტივ, ძალდაუტანებელ სწავლებას ბავშვებისა და განათლების არმქონე ზრდასრულთათვის, რაც ნათლისღების შემდეგ ხდება. თუმცა შემდგომში სახელწოდება სწავლების ხერხიდან გავრცელდა იმ წიგნზე, რომელიც ქრისტიანობის ძირეულ ჭეშმარიტებათა ელემენტარულ გადმოცემას შეიცავს. ამ თვალსაზრისით კატეხიზმო არის პოპულარული სახელმძღვანელო, ქრისტიანული მოძღვრების ზუსტი და უტყუარი მოკლე გადმოცემა“ (ე. მანჟენო). კატეხიზმოს პირველ ტექსტთაგან აღსანიშნავია ალკუინის დროინდელი Disputatio puerorum per interrogationes et responsiones (ქრისტიანული დოქტრინის კომპენდიუმი ათ თავად, PL 101, 1097-1144). XIII საუკუნეში აღმოცენდა სახასიათო საგანმანათლებლო ტექსტები, როგორიც იყო, მაგალითად, ჰონორიუს აუტუნელის Elucidarium, sive dialogus de summa totius christianae theologiae (შეკითხვები და პასუხები მრწამსის, ბოროტებისა და საბოლოო საგანთა შესახებ, PL 172, 1109-1176). ლუთერმა და კალვინმაც დაწერეს კატეხიზმოები, შესაბამისად 1529 (დიდი და მცირე კატეხიზმო), 1537 და 1542 წლებში. კათოლიკურ სამყაროში დიდად გაითქვა სახელი პეტრე კანიზელის მცირე კატეხიზმომ (1556) და რობერტო ბელარმინოს ქრისტიანული დოქტრინის მოკლე გადმოცემამ (1597). ტრიდენტის კრების შემდეგ პაპმა პიუს V-მ გამოაქვეყნა „რომაული კატეხიზმო“ წინამძღვართათვის, ხოლო ვატიკანის I კრების შემდეგ პიუს X-მ შეიმუშავა კატეხიზმო, განკუთვნილი რომის დიოცეზისთვის, რომელიც შემდგომში მთელ იტალიაში გავრცელდა. ვატიკანის II კრებამ ბიძგი მისცა კატეხიზმოს სწავლების განახლებას, რათა კითხვა-პასუხის ძველი ფორმის ნაცვლად დამკვიდრებულიყო ახალი მეთოდი, რომელიც მეტად გაუსვამდა ხაზს თანამედროვე ანთროპოლოგიურ კონტექსტს. ამ განახლების შედეგია 1992 წლის 11 ოქტომბერს „კათოლიკე ეკლესიის კატეხიზმოს“ გამოქვეყნება.

კატეხისტი, კატეხიზმოს მასწავლებელი (Catechista) [ბერძ. katechistés] ქრისტეს სწავლების ერთგული მიმდევარი, - პიროვნება, რომელიც ქრისტიანული სარწმუნოების ცოდნისა და გამოცდილების საეკლესიო მემკვიდრეობას გადასცემს ადამიანებს.

კატეხუმენი (Catecumeno) [ბერძ. katechoúmenos (ზმნა katechein-ის საშუალო-ვნებითი მიმღეობა) „ის, ვისაც ასწავლიან“] პიროვნება, რომელიც ნათისღებისათვის და საეკლესიო საკრებულოში შესასვლელად ემზადება. ადრინდელ ეკლესიაში კატეხუმენი მთელი საკრებულოს სულიერი მხარდაჭერის თანხლებით ეტაპობრივ მზადებას გადიოდა. კატეხუმენად მიღება მღვდელმსახურის მიერ ხელდასხმის მეშვეობით ხდებოდა, რის შემდეგაც ადამიანის სახელი მოსანათლავ პირთა სიაში თავსდებოდა. ამ მოსამზადებელი ეტაპის შემდეგ იწყებოდა უშუალოდ კატეხუმენატი, რომელიც შედგებოდა კატეხიზმოს შესწავლისა, ავ სულთა განდევნისა და შემოწმებათაგან (კანდიდატის მზადყოფნის გამოცდები). შემდეგ ეტაპს წარმოადგენდა მრწამსის ტექსტის ახსნა და შემდგომი საბოლოო საზეიმო სულთა განდევნა (ეფფათა, რაც არამეულად ნიშნავს „გაიხსენ“). დასასრულ, სრულდებოდა ნათლისღების წესი, მირონცხებისა და ევქარისტიული მსახურების თანხლებით. კატეხუმენატის პერიოდში მოსანათლ პირს მხოლოდ წირვის პირველ ნაწილზე დასწრების უფლება ჰქონდა (სიტყვის ლიტურგია). ვატიკანის II კრების შემდგომი ლიტურგიული რეფორმის შედეგად დამკვიდრდა ზრდასრულთა ქრისტიანული მიღების ახალი წესი, რომელიც გათვალისწინებულია არა მხოლოდ ნათლისღების მსურველ, არამედ უკვე მონათლულ იმ ადამიანთათვისაც, რომლებსაც კატეხეზური და საიდუმლოებთან დაკავშირებული ცოდნა არ მიუღიათ.

კაცის ძე ნ. ძე კაცისა.

კეთილგონიერება (Prudenza) [ლათ. prudentia (სიტყვიდან prudens „კეთილგონიერი“, „წინდახედული“)] ერთ-ერთი ოთხ ძირითად სათნოებათაგან, რომელიც პრაქტიკულ გონებას ყოველგვარ ვითარებაში ჭეშმარიტი სიკეთის ამოცნობისა და მის შესასრულებლად სათანადო საშუალებათა ამორჩევისათვის განაწყობს. წმიდა თომა აკვინელი განმარტავს, რომ კეთილგონიერება არის „ქმედების მართებული ფორმა“ (შდრ. CCC, 1806).

კენობიტი (Cenobita) [ბერძ. koinós „საერთო“ და bíos „ცხოვრება“] მონაზონი, რომელიც ღმერთთან თავის კავშირს „საერთო ცხოვრების ადგილას“ განიცდის (ნ. მონასტერი), განსხვავებით ანაქორეტისაგან. მონაზვნობის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა. ის დაახლოებით 320 წელს, ეგვიპტეში წმიდა პახომმა დაამკვიდრა. საერთო ცხოვრების გარდა, კენობიტობის სახასიათო ნიშანია წინამძღვრის, როგორც სასულიერო წინამძღოლის, და, აგრეთვე, წესდების არსებობა. კენობიტობის ყველაზე ცნობილი ფორმები დასავლეთში წმიდა ბენედიქტეს, აღმოსავლეთში კი წმიდა ბასილის წესდების გავრცელების შედეგად დამკვიდრდა.

კენოზისი (Kénosi/kenotico) [ბერძ. kénosis (ნაწარმოებია სიტყვიდან kenoûn „დაცლა“) „დაცარიელება“] ბიბლიურ-თეოლოგიურ ტერმინოლოგიაში აღნიშნავს განკაცებით ქრისტეს მიერ ღმერთთან თავის თანასწორობაზე უარის თქმას მამისადმი მორჩილების ნიშნად, რათა მსახურის, ადამიანის სახით წარმდგარიყო ადამიანთა წინაშე, თვით სიკვდილის მიღებამდე (ფილ. 2:6). კენოზისი სიყვარულის ღმრთაებრივ სახეს წარმოადგენს.

კერიგმა (Kerygma) [ბერძ. სიტყვასიტყვით „გამოცხადება“, „დამოწმება“] სახარებისეული უწყების საფუძველმდები არსის გავრცელება („იესო ქრისტე მოკვდა და მკვდრეთით აღდგა“), რომელსაც ეკლესია ღმრთაებრივი მისიის ძალით აცხადებს და რომელიც რწმენისადმი მოწოდებად და მოხმობად ისახება.

კერპთაყვანისცემლობა (Idolatria) [ბერძ. éidolon „კერპი“+latría (ზმნიდან latreúein „მსახურება“) სიტყვასიტყვით: საკულტო მსახურება და, მაშასადამე, გამოსახულებათა თაყვანისცემა] ამ ტერმინით აღინიშნება ნებისმიერი კულტი, რომელიც შემოქმედის ნაცვლად ეთაყვანება ქმნილებას (საგნები, გამოსახულებანი, ხატებანი), რომელსაც ღმრთაებრივი თვისებები და ძალა მიეწერება. კერპთაყვანისმცემლობა, რომელიც ისრაელმა ხალხმაც კი ვერ აიცილა თავიდან (ოქროს ხბო, გამ. 32) დაგმობილია როგორც ძველ (რჯლ. 13:2 და შემდ.), ისე ახალ აღთქმაში (კორ. 5:11).

კერპი (Idolo) [ბერძ. éidolon „გამოსახულება“, შემდეგ ლათ. იდოლუმ] საგანი, გამოსახულება თუ ხატება, რომელსაც ღმრთაებრივ თვისებებსა და უნარებს მიაწერენ და ეთაყვანებიან.

კვაკერები (Quaccheri) [ინგლ. quake „კანკალი“] XVII საუკუნის შუა წლებში აღმოცენებული მისტიკურ-ენთუზიასტური მიმართულების პროტესტანტური სექტა. მისი დამაარსებელი, მოუსვენარი ბუნების მქონე მეწაღე, რელიგიური ნათელმხილველი ჯორჯ ფოქსი (1624- 1691), 1647 წელს მივიდა დასკვნამდე, რომ თითოეულ ადამიანს ჭეშმარიტებისა და მარადიული ხსნისაკენ ღმრთის ხმის „შინაგანი ნათელი“ (იოან. 1:9) წარუძღვება. იმის გამო, რომ ღმრთის სიტყვის მოსმენისას ფოქსს კანკალი იპყრობდა, მისი მიმდევრებს კვაკერები, „მოკანკალენი“ შეარქვეს. ფოქსის მიმდევრები თავდაპირველად თავს ნათლის შვილებს (Children of the Light), ან ჭეშმარიტების მეგობრებს (Friends of the Truth) უწოდებდნენ, 1670 წლის შემდეგ კი - მეგობართა საზოგადოებას (Society of Friends) (იოან. 15:15). ინგლისში შევიწროებულმა და დევნილმა კვაკერებმა თავი ჩრდილოეთ ამერიკას შეაფარეს, მას შემდეგ, რაც 1667 წლიდან კვაკერული მოძრაობაში ჩართულმა უილიამ პენმა (1644-1718) იქ თავის რეპრესირებულ თანამოაზრეთა და სხვა ქრისტიანული ჯგუფების წევრი კოლონისტებისთვის თავისუფალი სახელმწიფო დააარსა (პენსილვანია). პენის მიერ შედგენილი წესდება მორწმუნეებს აძლევდა სრულ რელიგიურ თავისუფლებას (1689 წლის შემწყნარებლობის აქტი), უარყოფდა ომს, სამხედრო სამსახურს, ფიცის დადებას და საეკლესიო წესით ქორწინებას. გარდა ამისა, მასში მოცემული იყო ზანგების მონობის შემსუბუქების ტენდენცია. კვაკერები „დოგმების გარეშე“ რელიგიას მისდევენ, სწამთ, რომ გარდა ბიბლიისა, ღმრთის სული უშუალოდ „შინაგანი ნათლის“ მეშვეობით მეტყველებს, რომელიც თითოეულ ადამიანში არსებობს. დოგმებს, საიდუმლოებს, მღვდელმსახურებსა და ეკლესიას კვაკერები უარყოფენ როგორც ზედმეტს. კვაკერთა თავყრილობებზე ძირითადად მდუმარება სუფევს. მათი რელიგიური დებულება ომზე, სიკვდილით დასჯაზე, მონობაზე, ყოველგვარ დისკრიმინაციაზე, აზარტულ თამაშებსა და ალკოჰოლზე უარის თქმას მოითხოვს. გარდა ამისა, წახალისდება კულტურულ ურთიერთობათა დამყარება-განვითარება, მართებული ეკონომიკურ-სოციალური მიმართულება, ქალთა იურიდიული თანასწორობა, ფსიქიკურად დაავადებულთა მიმართ ადამიანური მოპყრობა. კვაკერთა საკრებულოები დემოკრატიულადაა მოწყობილი. ისინი ზედამხედველების ანუ უხუცესების მიერ იმართება. ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან განცალკევების მიზეზით, რასაც ამერიკის შეერთებული შტატების კონსტიტუცია ითვალისწინებს, რელიგიურ საკრებულოთა ოფიციალური სტატისტიკა არ არსებობს. ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და კანადაში დაახლოებით 200.000 კვაკერია, დანარჩენ მსოფლიოში კი - დაახლოებით 185.000.

კვატროდეციმანები (Quartodecimani) [გვიანლათ. quartodecimani, ნაწარმოებია სიტყვიდან quartodecimus „მეთოთხმეტე“] ასე ეწოდათ მცირე აზიის იმ ქრისტიანებს, რომლებიც, ებრაული კალენდრის თანახმად, აღდგომას ნისანის თვის (მარტი) მე-14 დღეს აღნიშნავდნენ, განსხვავებით სხვა ქრისტიანთაგან, რომელთათვისაც აღდგომის დღესასწაული გაზაფხულის პირველი მთვარის მოვანების შემდგომ კვირადღეს დგებოდა. ამ განსხვავებამ დაუდო დასაბამი დისკუსიას აღდგომის თარიღთან დაკავშირებით, რომელმაც მწვავე სახე მიიღო პაპ ვიქტორ I-ის (189-199) დროს. განხეთქილების თავიდან აცილება ირენეოს ლიონელის (†202) ჩარევის შედეგად გახდა შესაძლებელი. ამ კონტექსტში განიხილება „სააღდგომო ქადაგება“, რომლის ავტორიც არის ეგრეთ წოდებული ანონიმი „კვატროდეციმანი“.

კვიეტიზმი (Quietismo) [ლათ. quietus, სიტყვიდან quies „სიმშვიდე“] მისტიკურ-რელიგიური კონცეპცია, რომელიც ღმერთთან ერთიანობის მიღწევას ესწრაფვის სრული პასიურობისა და მჭვრეტელობის გზით, რასაც ადამიანის ნებისა და სურვილის სრული დათრგუნვა მოჰყვება. ამ მიმართულების მოძრაობები არსებობდა V საუკუნეში, ევტიქიანელთა შორის, XIV საუკუნეში ათონელ მონაზვნებსა და გვიანი შუა საუკუნეების მისტიკოსებს შორის. მოძრაობის მთავარი წარმომადგენელია ესპანელი მღვდელმსახური მიგელ დე მოლინოსი (1628-1696), ავტორი წიგნისა Guia espiritual, რომელიც 1675 წელს საეკლესიო ხელისუფალთა ნებართვით გამოიცა. მის მიმართ სხვადასხვა მხრიდან გამოთქმული მრავალრიცხოვანი ბრალდებების შედეგად, 1685 წელს მოლინოსი დააპატიმრეს. ინკვიზიციის წინაშე მისი სასამართლო პროცესი 1687 წელს მისი ნაწერიდან აღებული 68 დებულების დაგმობით დასრულდა. მოლინოსმა უარყო თავისი დებულებები, თუმცა, ამის მიუხედავად, სიცოცხლის ბოლომდე საპყრობილეში დარჩა. მისი გავლენა განსაკუთრებით განიცადეს ჟან-მარი დე ლა მოტ გუაიონმა (1648-1717), ეპისკოპოსმა ფ. ფენელონმა (1651-1715) და იტალიაში, გერმანიასა და ინგლისში გავრცელებული პიეტიზმის მიმდევრებმა. მოძრაობის აქტიური მოწინააღმდეგე იყო ეპისკოპოსი ჯ. ბ. ბოსუე (1627-1704), რომელმაც, ლუდოვიკო XIV-ის მხარდაჭერით, მიაღწია ინოკენტი XII-ის მიერ ფენელონის 23 დებულების დაგმობას ნაშრომიდან Explication des Maximes des Saints sur la vie intérieure (epistole Cum Alias, 1699).

კვირადღე (Domenica) [ლათ. დომინიცა (დიეს), რაც წარმოადგენს თარგმანს ბერძნული ფრაზისა კყრიაკé ჰემéრა „უფლის დღე“] უფლის მკვდრეთით აღდგომის დღე, რის გამოც ის პირველსაწყის დღესასწაულად და ლიტურგიული წლის დასაბამად იქცა. ქრისტიანებმა დასაბამიდანვე საჯაროდ გამოაცხადეს კვირადღის უქმობა (1 კორ. 16:2; შდრ. საქ. 2:7). თავდაპირველად ეს დღე იუდეველთა შაბათთან ერთად აღინიშნებოდა, შემდეგ კი ჩაენაცვლა მას. აპოლოგეტებისა და ეკლესიის მამათა მოღვაწეობის პერიოდში საკვირაო მსახურება უეჭველად დამკვიდრებულ ტრადიციას წარმოადგენდა. კვირადღე საერო უქმე დღედ იქცა იმპერატორ კონსტანტინეს მმართველობისას, რომელმაც 321 წელს ამ დღეს ფიზიკური შრომის აკრძალვა დააწესა. VI საუკუნიდან ეკლესიამ სავალდებულოდ გამოაცხადა საკვირაო ევქარისტიულ ლიტურგიაში მორწმუნეთა მონაწილეობა. კვირადღე, მკვდრეთით აღდგომის აღსანიშნავი ყოველკვირეული დღესასწაული, რომელიც ლიტურგიაში ღმრთის თაყვანისცემითა და შრომისაგან დასვენებით ადამიანის თავისუფალ და სრულ თვითგამოხატვას უწყობს ხელს, მარადიული სიცოცხლის ერთგვარი წინსწრებაა.

კვირადღე თეთრებში ნ. Domenica in albis.

კიასი (Qiyas) [არაბ. „ანალოგია“] ერთ-ერთი ისლამური კანონის ოთხ წყაროთაგან (ყურანთან, სუნასთან და იჯმასთან ერთად). საფუძვლად უდევს ყურანსა და სუნაში გადმოცემულ მონაცემთა შესახებ ანალოგიის მეთოდით მსჯელობის ხერხი.

კიდობანი (arca) [ებრ. `aron „ყუთი“] ცნობილია: ა) აღთქმის კიდობანი: აკაციის ხისაგან გამოთლილი და ოქროთი მოვარაყებული მართკუთხა სკივრი. სავარაუდოდ, მისი სიგრძე იყო დაახლ. 112 სმ, სიგანე და სიმაღლე კი - 66 სმ (გამ. 25:10). მასში ინახებოდა ღმრთის მიერ მოსესთვის სინაის მთაზე მიცემული ორი დაფა მათზე ამოტვიფრული ათი მცნებით, რომელიც წარმოადგენდა თავის ხალხს შორის ღმრთის ყოფნის ხელშესახებ ნიშანს; ბ) ნოეს კიდობანი: დიდი მცურავი სკივრი, რომელიც ნოემ ააგო ღმრთის ბრძანებით (შდრ. დაბ. 6:13-22) მსოფლიო წარღვნის დადგომამდე თავისი ოჯახისა და ცხოველთა ყველა სახეობის გადარჩენის მიზნით. კიდობანს უზარმაზარი ყუთის ფორმა ჰქონდა (დაახლ. 135მX22,5მX13,5მ), დაყოფილი იყო სამ სართულად, თითოეული მათგანი დაახლ. 5 მეტრის სიმაღლეს აღწევდა. მას ჰქონდა ნავისთვის უჩვეულო ელემენტები: კარები გვერდითა მხარეს, სახურავი წყლისგან დასაცავად (შდრ. დაბ. 6,16) და გვერდითა კედლების ზედა ნაწილში დატოვებული ღიობი, საიდანაც კიდობანში ჰაერი და სინათლე შედიოდა.

კიპური (Kippùr) [ებრ. აღნიშნავს „გამოსყიდვას“] შემოდგომის დღესასწაული, რომელსაც ტისრის თვეში (სექტემბერ-ოქტომბერი) აღნიშნავდნენ ბრალთაგან განსაწმედად: უმაღლესი მღვდელმსახური შედიოდა წმიდათა წმიდაში და ორმაგ მსხვერპლს სწირავდა: საკუთარ, მღვდელმსახურთა და ხალხის ბრალეულობათა გამოსასყიდად. შემდეგ ბრალეულობით სიმბოლურად დატვირთულ განტევების ვაცს გარეთ აგდებდნენ და უდაბნოში ტოვებდნენ, რათა იქ მომკვდარიყო (ლევ. 16:1-29; 23:26, შმდ.) ამ დღეს აკრძალული იყო რამე სახის სამუშაოს შესრულება და სასურველი იყო ხორცის მოკვდინება (ლევ. 23:36, შმდ.).

კირიალი (Kyriale) [ბერძ. Kyrios „უფალი“] წიგნი, რომელიც შეიცავს წირვის უცვლელ საგალობლებს. ესენია: „უფალო, შეგვიწყალენ“ (Kyrie), „დიდება მაღალთა შინა“ (Gloria), „მრწამს ერთი ღმერთი“ (Credo), „წმიდა არს“ (Sanctus), „კრავო ღმრთისაო“ (Agnus Dei).

კირიე ელეისონ ნ. „უფალო, შეგვიწყალენ“.

კირიოს (Kyrios) [ბერძ. „უფალი“, „ბატონი“] ძველ აღთქმაში გამოიყენებოდა იაჰვეს წარმოუთქმელი სახელის შესაცვლელად, ახალ აღთქმაში კი იქცა ტერმინად, რომლის მეშვეობითაც ქრისტიანული საკრებულო გამოხატავს თავის რწმენას იესოს, როგორც მკვდრეთით აღდგომით გაბრწყინვებული ქრისტესადმი, რომელიც თანამსწრეა აღდგომაში - სული წმიდის გამცემი და ხსნის წყარო. ნ. ადონაი; უფალი.

კიურე (Curato) [ლათ. curatus] მღვდელმსახური, რომელსაც სულებზე ზრუნვა აქვს მინდობილი. ტერმინი შუა საუკუნეებში წარმოიშვა, გაცილებით ადრე, ვიდრე „პაროკოსი“ (მოძღვარი). ნ. წინამძღვარი.

კლარელნი (Clarisse) [ნაწარმოები ფორმა სახელიდან - კლარა] წმიდა კლარასა და წმიდა ფრანცისკე ასიზელის მიერ 1212-1214 წლებში დაარსებული ფრანცისკული „მეორე ორდენის“ ანუ ქალთა რელიგიური ორდენის მოწესე ქალები. ორდენის წესდება 1253 წელს პაპმა ინოკენტი IV-მ დაამტკიცა, ხოლო 1263 წელს ურბან IV-მ მასში შესწორებები შეიტანა. მოწესენი განსაკუთრებით დიდ ყურადღებას აქცევენ ლოცვასა და მჭვრეტელობას.

კლარეტელნი (Claretiani) რელიგიური კონგრეგაცია, დაარსებული მისიონერის, შემდგომში სანტიაგო დი კუბას მთავარეპისკოპოსის, ანტონიო მარია კლარეტ ი კლარას მიერ (1807-1870, კანონიზაცია მოხდა 1950 წელს). 1849 წელს ვიჩში (ესპანეთი) დაარსებული კონგრეგაცია 1870 წელს პაპმა პიუს IX-მ სცნო. საზოგადოება სახელწოდებით „მარიამის უბიწო გულის მისიონერი შვილები“ (Cordis Mariae Filii) სხვადასხვა ხალხებსა და წარმართებს შორის მისიონერულ საქმიანობას ეწევა. დღეს ამ საზოგადოების წევრები მსოფლიოს ყველა კუთხეში მოღვაწეობენ, უმთავრესად ახალგაზრდათა აღზრდითა და სამწყსო საქმიანობით არიან დაკავებულნი. კლარეტ ი კლარამ დააარსა აგრეთვე ქალთა კონგრეგაციაც (მისი ოფიციალური სახელწოდებაა „უბიწო მარიამის სახელობის მასწავლებელთა სამოციქულო ინსტიტუტი“), რომლის მთავარი ამოცანა ახალგაზრდა გოგონების აღზრდა და განთლებაა.

კლაუზურა (Clausura) [ლათ. ზმნიდან claudere „დახურვა“, „ჩაკეტვა“] აღნიშნავს როგორც კანონიკურ ნორმას, რომელიც განსაზღვრავს სამოწესეო დაწესებულებებში უცხო პირთა შესვლისა და იქ მცხოვრებთა გარეთ გამოსვლის წესს, ასევე, ამავე დაწესებულებებში ამ წესისადმი დაქვემდებარებულ ადგილებს. კლაუზურას ეწოდება პაპისეული, როდესაც ის წმიდა საყდრის მიერ განსაზღვრულ განსაკუთრებულ ნორმებს შეესაბამება, საეპისკოპოსო - თუკი მას ადგილობრივი ეპისკოპოსი აწესებს, კონსტიტუციური - როდესაც განისაზღვრება სამოწესეო ინსტიტუციის საკუთარი სამართლით (CIC, კან. 667), ამ ინსტიტუტის დანიშნულებისა და მისიის შესაბამისად. კლაუზურის ტრადიცია უძველესი დროიდან მომდინარეობს და საუკუნეთა განმავლობაში სხვადასხვაგვარად წესდებოდა, სანამ XVI საუკუნეში (ტრიდენტის კრება) საერთო კანონს არ დაექვემდებარა. ვატიკანის II კრების დეკრეტში Perfectae caritatis გამოხატულია პაპისეული კლაუზურის განახლების სურვილი „იმ წეს-ჩვევათა გაუქმებით, რომელთა არსებობა უკვე გაუმართლებელია“ (PC, 16).

კლერიკალიზმი (Clericalismo) [ნაწარმოებია სიტყვიდან clericalis „სასულიერო, საეკლესიო“] თავდაპირველად ტერმინს პოლემიკური მნიშვნელობა ჰქონდა და გმობდა სასულიერო პირთა იმ ინიციატივებს, რომლებიც უშუალოდ საეკლესიო სფეროს სცილდებოდა, პოლიტიკურ, სოციალურ და კულტურულ სფეროებში ქრისტიანთა საეკლესიო იერარქიისადმი დაქვემდებარების მიდრეკილებას და სასულიერო პირთა თითქოსდა შეფარული აღმატებულობის ფსიქოლოგიას. გამოიყენება, აგრეთვე, სამღვდელოებასთან შედარებით საეროთა არასათანადოდ შეფასების აღსანიშნავადაც.

კლერჯიმენი (Clergyman) [ინგლ. სიტყვასიტყვით „სამღვდელოების წარმომადგენელი“] შავი ან რუხი ფერის სამოსი, რომელსაც სხვადასხვა რელიგიური კონფესიის კულტის მსახური ატარებს. შედგება ქურთუკისა და შარვლისგან, აქვს თეთრი საყელო და შავი ფერის ჩადგმული მკერდზე.

კლიტეთა ძალაუფლება (Potere delle chiavi) გასაღების, კლიტეთა გამოსახულება ქრისტიანულ ხელოვნებაში განასახიერებს ქრისტეს მიერ პირველი მოციქულის, პეტრესთვის მინიჭებულ ძალაუფლებას შეკვრისა და გახსნისა, ანუ საყოველთაო ეკლესიის მოძღვრის ძალაუფლებას. როგორც პეტრეს მემკვიდრეს, პაპს, რომის ეკლესიის ეპისკოპოსს, თავისი თანამდებობის ძალით აქვს მართვის უმაღლესი, სრული, უშუალო და საყოველთაო ძალაუფლება ეკლესიაზე და მას შეუძლია ამ ძალაუფლების თავისუფლად აღსრულება (CIC, კან. 331).

კოადიუტორი (Coadiutore) [გვიანლათ. coadiutor (ზმნიდან coadiuvare) „ერთად დახმარება“] ასე ეწოდება ეპისკოპოსის ღირსების მატარებელ თანამშრომელს, რომელიც სადიოცეზო ეპისკოპოსს სამსახურებრივ მოვალეობათა შესრულებაში ეხმარება. ეპისკოპოსის კოადიუტორს ნიშნავს წმიდა საყდარი ძირითადი სადიოცეზო ეპისკოპოსის ცალკეულ სამწყსო საქმიანობათა ხელშეწყობის მიზნით. კოადიუტორი ეხმარება სადიოცეზო ეპისკოპოსს მთლიანად დიოცეზის მართვაში და ენაცვლება მას ამ უკანასკნელის არყოფნის ან რამე დაბრკოლების შემთხვევაში (CIC, კან. 405). დამხმარე ეპისკოპოსისგან განსხვავებით, კოადიუტორი მემკვიდრეობის უფლებით სარგებლობს (CIC, კან. 409).

კოინე (Koiné) [ბერძ. მომდინარეობს ზედსართავიდან koinós „საერთო“, „ჩვეული“] როგორც არსებითი სახელი, აღნიშნავს მთელი ხმელთაშუა ზღვის სამყაროსთვის საერთო სალაპარაკო ბერძნულ ენას, ელინიზმის ხანიდან დაახლოებით ქრისტეს შემდეგ 400 წლამდე. ეს ენა ალექსანდრე მაკედონელის დროს დამკვიდრდა და მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ქრისტიანობის გავრცელებას. ახალი აღთქმა კოინეზე დაიწერა, თუმცა სემიტიზმებითაა გაჯერებული. ნ. ბიბლიის ენები.

კოინონია (Koinonía) [ბერძ. აღნიშნავს „ზიარებას“, „თანაზიარებას“] ახალ აღთქმაში აღნიშნავს იმ დამოკიდებულებათა წესრიგს, რომლებიც მთლიანობად აქცევს ქრისტიანულ საკრებულოს რწმენით, ქადაგებით, საიდუმლოთი, უმთავრესად, ევქარისტიული მსახურებით და მრავალი სხვა ფორმით, რომელთა შორისაა ქონების, ყოველდღიური ცხოვრების გაზიარება, როგორც ქრისტიანული სიყვარულის გამოხატულება.

კოკოლა (Cocolla) [გვიანლათ. cuculla „კაპიუშონი“] ფართო, ნაკეცებიანი საგუნდო სამოსი გრძელი ფართო სახელოებითა და კაპიუშონით, რომელიც ზოგიერთ სამონაზვნო ორდენში საგუნდო გალობისას გამოიყენება.

კოლეგია, კარდინალთა ნ. კარდინალი.

კოლეგია, მრჩეველთა ნ. მრჩეველთა კოლეგია.

კოლეგიური ტაძარი (Collegiata) [ნაწარმოებია სიტყვიდან collegium „კოლეგია“] ტაძარი, რომელსაც აქვს კანონიკოსთა კაპიტულუმი (კოლეგია), თუმცა არ წარმოადგენს ეპისკოპოსის სამყოფელს.

კოლეგიურობა (Collegialità) [ლათ. collegium „კოლეგია“, ერთობლიობა პირთა, რომლებიც ჩვეულებრივ რამე საერთო მიზნით ერთიანდებიან] აღნიშნავს ეკლესიის სტრუქტურის ძირეულ ასპექტს და მიემართება ეპისკოპოსობას, რომელიც თავისი ბუნებით კოლეგიურია. „პირი საეპისკოპოსო ორგანოს ნაწილად იქცევა საიდუმლოებრივი კურთხევის ძალით და კოლეგიის მეთაურთან (პაპი) და მის წევრებთან იერარქიული თანაზიარების მეშვეობით“ (LG, 22). საეპისკოპოსო კოლეგიურობა - გამოხატულება თანაზიარებისა, რომელიც აკავშირებს ყველა კათოლიკე ეპისკოპოსსა და პაპს - საზეიმოდ ხორციელდება მსოფლიო კრებაზე ან „მსოფლიოში გაფანტულ ეპისკოპოსთა ერთობლივი მოქმედებით, თუკი ის გამოცხადდა ან ნებადართულ იქნა რომის პონტიფექსის მიერ, იმგვარად, რომ განხორციელდეს ჭეშმარიტი კოლეგიალური ქმედება“ (CIC, კან. 337).

კოლერიდიელები (Colliridiani) ეს სახელი უწოდა წმიდა ეპიფანემ ერეტიკოსთა ჯუფს (უმთავრესად ქალებს), რომელმაც მარიამის საპატივცემულოდ თრაკიიდან შემოიღო განსაკუთრებული რიტუალები, დაფუძნებული პურის შეწირვაზე, რომელიც მონაწილეთა შორის ნაწილდებოდა.

კოლექტა (Colletta) [ლათ. collecta „შეგროვება“] ტერმინს სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვს: ა) ძველად აღნიშნავდა შეკრების ადგილს, საიდანაც მორწმუნეები მსვლელობით მიემართებოდნენ ეკლესიისაკენ, რომელშიც საზეიმო მსახურება იმართებოდა; ბ) ლიტურგიაში კოლექტა ეწოდება ლოცვას, რომელსაც მღვდელმსახური წირვის დროს ღმრთის სიტყვის ლიტურგიამდე აღავლენს; გ) კოლექტა ეწოდება გაჭირვებულთა დახმარების მიზნით მატერიალური ქონების შეგროვებას, როგორც ეს წმიდა პავლემ გააკეთა იერუსალემის პირველი ქრისტიანული საზოგადოებისთვის (1 კორ. 16:1-2). ამ თვალსაზრისით აღნიშნავს აგრეთვე მოწყალების შეგროვებასაც, რომელიც ეკლესიაში შეწირულებისას ხდება.

კომბონელნი (Comboniani) იესოს გულის კომბონელ მისიონერთა (Fili Sacri Cordis Jesu an Verona Fathers) სამოწესეო კონგრეგაციის წევრები. დაარსდა 1867 წელს ეპისკოპოს დანიელე კომბონის მიერ, დამტკიცდა 1910 წელს. ორგანიზაციის მთავარი სამყოფელი ვერონაშია. მის წევრთა ძირითადი საქმიანობაა ხალხთა მოქცევა, უმთავრესად, აფრიკაში („ნიგრიცია“).

კომენტატორი (Commentatore) [ლათ. commentator „კომენტარის შემსრულებელი“] პირი, რომელიც ლიტურგიული მსახურების დროს განმარტებებითა და შეგონებებით მიმართავს მორწმუნეებს, რათა ისინი ღმრთისმსახურების აღსრულების პროცესში ჩართოს და უკეთ განაწყოს მის გასაგებად და განსაცდელად. მისი მიმართვები უნდა იყოს ცხადი, ლაკონური და კარგად მოფიქრებული. სათანადო მომზადების შემთხვევაში კომენტატორის ფუნქციის შესრულება ყველა საეროს შეუძლია (CIC, კან. 230).

კონგრეგაციები (Congregazioni) [ლათ. congregatio „თავშეყრა“, „ერთობლიობა ერთად შეკრებილი მრავალი ადამიანისა“] ტერმინს მრავალი მნიშვნელობა აქვს: ა) რელიგიური კონგრეგაციები: რელიგიური ინსტიტუციები, რომელთა წევრებიც დებენ როგორც მუდმივ, ისე დროებით მარტივ აღთქმებს (სამოწესეო ორდენებს კი საზეიმო აღთქმები ახასიათებს); ბ) სამონასტრო კონგრეგაციები: რამდენიმე დამოუკიდებელი მონასტერი, გაერთიანებული უფრო დიდ ასოციაციაში, როგორიცაა, მაგალითად, ბოირონის ბენედიქტელთა კონგრეგაცია; გ) საქმელმოქვედო კონგრეგაციები: რელიგიური ასოციაციები, რომლებიც მიზნად ისახავენ ღმრთისმოსაობის ცალკეულ გამოხატულებათა გავრცელებას ან სამყაროში სახარებისეულ რჩევათა შესრულებას, თუმცა მათი წევრები არ მისდევენ ერთად ცხოვრების წესს და არ ატარებენ რამე განსაკუთრებულ გამორჩეულ სამოსს: დ) რომაული, ანუ საკარდინალო კონგრეგაციები: რომის კურიის ორგანოები, რომელთაც კარდინალი ხელმძღვანელობს. ეს უწყებები ეკლესიის ძირითად საქმიანობას წარმართავენ. ესენია: სარწმუნოების მოძღვრების კონგრეგაცია, აღმოსავლეთის ეკლესიათა კონგრეგაცია, საღმრთო კულტისა და საიდუმლოთა სწავლების კონგრეგაცია, წმიდათა საქმეების კონგრეგაცია, ეპისკოპოსთა კონგრეგაცია, ხალხთა მოქცევის კონგრეგაცია, სასულიერო პირთა კონგრეგაცია, ღმრთივშეწირული ცხოვრების ინსტიტუციათა და სამოციქულო ცხოვრების საზოგადოებათA კონგრეგაცია, სემინარიების, სასწავლებლებისა და უნივერსიტეტების კონგრეგაცია.

კონგრეგაციონალიზმი (Concregazionalismo) [ინგლ. სიტყვიდან congregationalism] უმთავრესად ანგლოსაქსურ ქვეყნებში გავრცელებული რეფორმისტული ქრისტიანული მოძრაობა, რომელიც ამკვიდრებს მორწმუნეთა თითოეული საკრებულოს (კონგრეგაციის) აბსოლუტურ დამოუკიდებლობას რწმენისა და საეკლესიო მოძღვრების საკითხებში. კონგრეგაციონალიზმი ინგლისის ეკლესიის საწინააღმდეგოდ აღმოცენდა, მისი მთავარი წარმომადგენლები არიან რობერტ ბრაუნი და ჯონ რობინსონი. ამ მოძრაობის ამერიკის შეერთებულ შტატებში ემიგრირებულმა რამდენიმე წევრმა დასაბამი მისცა ამერიკულ კონგრეგაციონალიზმს, რომელიც დიდი გავლენით სარგებლობს.

კონგრესთა საქმე (Opera dei Congressi) 1874 წელს იტალიელი კათოლიკე ახალგაზრდობის საზოგადოების ინიციატივით იტალიაში დაარსებული „კონგრესთა და კათოლიკურ კომიტეტთა საქმე“ აქტიურ იტალიელ კათოლიკეთა პირველი დიდი ორგანიზაცია იყო. ის იქცა რელიგიური საქმიანობით დაკავებული მრავალრიცხოვანი სამრევლო და სადიოცეზო კომიტეტის დამაკავშირებელ ორგანოდ. ამგვარ კომიტეტებში საქმიანობისაკენ მოხმობა კათოლიკეებმა მას შემდეგ მიიღეს, რაც ეკლესიის საწინააღმდეგო კანონმდებლობამ ქრისტიანული სულისკვეთების საქველმოქმედო ინსტიტუტები გააუქმა. პაპ ლეონ XIII-ის დროს კონგრესთა საქმე სწრაფად განვითარდა, განსაკუთრებით, ვენეტოსა და ლომბარდიაში და მთელი იტალიური კათოლიკური მოძრაობის მამოძრავებელ ძალად იქცა. მანვე მისცა ბიძგი ეკონომიკურ და სოციალურ სტრუქტურათა ქსელის შექმნას. 1896 წლის შემდეგ უკომპრომისო პოზიციის მქონე მმართველი კადრების პარალელურად განვითარდა, აგრეთვე, ახალი დემოკრატიულ-ქრისტიანული მიმართულების ნაკადი რომოლო მურის თაოსნობით, რომელიც სოციალურ და პოლიტიკურ სფეროში მეტი გახსნილობისაკენ იხრებოდა. ორ მიმდინარეობას შორის არსებულმა დაპირისპირებამ და კამათმა, კათოლიკური სამყაროს ლიბერალიზმთან რთული დამოკიდებულების განვითარების თანმდევ ფონზე, ინსტიტუტის კრიზისი გამოიწვია და 1904 წელს ის წმიდა საყდარმა გააუქმა.

კონდაკი ნ. მესალი.

კონვენტუალები ნ. ფრანცისკელები.

კონკლავი (Conclave) [ლათ. სიტყვიდან conclave „გასაღებით დაკეტილი ოთახი“] ტერმინი აღნიშნავს როგორც ადგილს, სადაც იკრიბებიან კარდინალები პაპის ასარჩევად და საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე გარე სამყაროსთან კონტაქტის გარეშე რჩებიან დღისით და ღამით, ასევე, კარდინალთა შეკრებას ამავე მიზნით. ძველად პაპს რომის მღვდელმსახურები და მორწმუნეები ირჩევდნენ. 1059 წელს ნიკოლოზ II-მ ბულით In nomine Domini დაადგინა, რომ პაპის არჩევნებში მხოლოდ კარდინალებსა და ეპისკოპოსებს უნდა მიეღოთ მონაწილეობა. 1179 წელს კი ალექსანდრე III-მ დადგენილებით Licet de vitanda პაპის არჩევის პატივი მხოლოდ კარდინალთა კოლეგიას მიაკუთვნა და არჩევისთვის აუცილებელი კვორუმი - მონაწილეთა ორი მესამედი - დააწესა. პაპის კონკლავზე (ანუ, დახურულ ადგილას, ნორმირებული კვების პირობებში, რაც წმიდა საყდრის ვაკანტურობის ზედმეტად გახანგრძლივების თავიდან აცილებას ისახავს მიზნად) არჩევის აუცილებლობა 1274 წელს ლიონის კრებაზე გრიგოლ X-მ დაამტკიცა. კონკლავის ყოველი დეტალი გასაიდუმლოებულია, რამის გამჟღავნება კი განკვეთით ისჯება. პაპის ასარჩევად კენჭისყრა დღეში ოთხჯერ იმართება სიქსტეს კაპელაში: თუ პაპი არ იქნა არჩეული, კენჭისყრის ბარათებს ნოტიო ქაღალდის ფურცლებთან და ბურბუშელასთან ერთად წვავენ, შავი ფერის კვამლის მისაღებად. თეთრი კვამლი კი იმის მიმანიშნებელია, რომ პაპი აირჩიეს.

კონკორდატი (Concordato) [ლათ. სიტყვიდან concordatum, რომელსაც იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც სიტყვებს pactum და conventio „პაქტი“, „შეთანხმება“] ხელშეკრულება წმიდა საყდარსა და სახელმწიფოს შორის, რომლის მიზანია საერთო ინტერესების განსაზღვრა პიროვნებებთან, ინსტიტუციებთან და საეკლესიო ქონებასთან დაკავშირებით. როგორც წესი, კონკორდატი შეეხება „შერეულ საკითხს“, ანუ საკითხს, რომელიც ერთდროულად როგორც სახელმწიფოს, ისე ეკლესიის ინტერესთა სფეროს განეკუთვნება. ამგვარი შეთანხმებები უმთავრესად XV საუკუნიდან გახშირდა. მათგან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო 1516 წლის კონკორდატი ლეონ X-სა და საფრანგეთის მეფე ფრანსუა I-ს შორის და 1801 წლის შეთანხმება ნაპოლეონსა და პიუს VII-ს შორის. ამ უკანასკნელის მეშვეობით საფრანგეთის სახელმწიფომ ეპისკოპოსთა არჩევის პროცესში ჩარევისა და ეკლესიის ქონების ნაციონალიზაციის უფლება მიიღო. იტალიაში არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა ლატერანის კონკორდატს, რომელსაც 1929 წლის 11 თებერვალს ხელი მოაწერეს იტალიის მხრიდან ბენიტო მუსოლინიმ და წმიდა საყდრის მხრიდან - კარდინალმა გასპარიმ. კერძოდ, კონკორდატში ნათქვამია, რომ კათოლიკეობა იტალიის სახელმწიფოს ოფიციალური რელიგიაა და აღნიშნულია, რომ კათოლიკური რელიგიის სწავლება საშუალო განათლების სასწავლებლებსაც მოიცავს. წმიდა საყდარსა და იტალიას შორის ახალი კონკორდატი 1984 წლის 18 თებერვალს დაიდო, მას ბეტინო კრაქსიმ და კარდინალმა კაზაროლიმ მოაწერეს ხელი. ეს დოკუმენტი მრავალ სიახლეს შეიცავს, მათ შორის აღინიშნება, რომ კათოლიკობა აღარ წარმოადგენს იტალიის სახელმწიფოს ოფიციალურ რელიგიას.

კონსიგნატორიუმი (Consignatorium) [ლათ.] ბაპტისტერიუმთან შერწყმული კაპელა, სადაც ერთ დროს მირონცხების საიდუმლოს აღასრულებდნენ. წყაროებში IX საუკუნიდან მოიხსენიება.

კონსისტორიუმი (Concistoro) [ლათ. სიტყვიდან consistorium „საბჭო“, რომელიც ეხმარებოდა იმპერატორს (სიტყვიდან consistere „ფეხზე დგომა“, „დასწრება“)] პაპისა და კარდინალების შეკრება. კონსისტორიუმი შეიძლება იყოს ორი სახისა: - რიგითი საიდუმლო: ყველა ან რომში მყოფი ყველა კარდინალის შეკრება სერიოზულ საკითხებზე კონსულტაციის ან უაღრესად საზეიმო აქტების ჩატერების მიზნით (CIC, კან. 353, ნაწ. 2). ასეთი აქტებია, მაგალითად, ახალ კარდინალთა დასახელება, დიოცეზთა დაარსება და სხვა; - რიგითი საჯარო: იკრიბება განსაკუთრებულ დღესასწაულთა აღსანიშნავად, მას ესწრებიან აგრეთვე სხვა პრელატები, სახელმწიფოთა დიპლომატიური წარმომადგენლები, მოწვეული სტუმრები (CIC, კან. 353, ნაწ. 4); - საგანგებო: ყველა კარდინალის შეკრება იმ შემთხვევაში, როდესაც ეკლესიაში შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე განსაკუთრებულად სერიოზულ საკითხთა განხილვაა საჭირო (CIC, კან. 353, ნაწ. 3).

კონსუბსტანციაცია (Consustanziazione) [ლათ. სიტყვიდან consubstantiatio] ლუთერული თეოლოგიის ტერმინი, რომლის თანახმადაც, ევქარისტიაში იესო ქრისტეს სხეულის ღმრთაებრივ სუბსტანციასთან ერთად აგრეთვე პურის სუბსტანციაც თანაარსებობს. კათოლიკეებს კი სწამთ ტრანსუბსტანციაცია, ანუ პურისა და ღვინის ქრისტეს ხორცად და სისხლად გადაქცევა.

კონტექსტური თეოლოგია (Teologia contestuale) ტერმინი აღნიშნავს აფრიკაში, აზიასა და ლათინურ ამერიკაში აღმოცენებულ თეოლოგიებს, რომლებსაც რელიგიური, სოციალურ-პოლიტიკური და ჰუმანური კონტექსტი შემოაქვთ თეოლოგიურ განსჯაში მისი არსებითი კომპონენტის სახით. ეს მცდელობანი ექცევა დეკოლონიზაციის შედეგად დაწყებული იდენტობის ძიების ზოგად ჩარჩოში და დასავლურ ქრისტიანობაზე რეაქციას წარმოადგენს. ამასთან, ყოველი თეოლოგია კონტექსტურია, რამდენადაც მუდამ განსაკუთრებულ ისტორიულ ვათარებაშია მოქცეული და მის გავლენას განიცდის. ნ. თეოლოგია; განთავისუფლების თეოლოგია.

კონტრრეფორმაცია (Controriforma) [სიტყვასიტყვით თარგმანი გერმანული სიტყვისა Gegenreformation „რეფორმისადმი დაპირისპირება“] აღნიშნავს ტრიდენტის კრების შემდეგ პროტესტანტული რეფორმისადმი დაპირისპირების მიზნით კათოლიკე ეკლესიის მიერ გატარებულ ინიციატივათა ერთობლიობას. კონტრრეფორმაცია კათოლიკობის სიღრმისეული განახლებისა და სახარებისეული გზავნილის სიწმიდისადმი განსაკუთრებული ყურადღების განსახიერებად იქცა. ნ. კათოლიკური რეფორმა.

კონფირმაცია ნ. მირონცხება.

კონფუციანელობა/კონფუცი (Confucianesimo/Confucio) რელიგიურ, ეთიკურ და პოლიტიკურ მოძღვრებათა ერთობლიობა, რომელთა ავტორია კონფუცი (კუნ ფუძი, ქრისტეს შობამდე 551-479), ხოლო გადამუშავებული და სისტემური სახე მათ მენ ძიმ (ქრისტეს შობამდე IV ს.) მიანიჭა. კონფუცი აღმოსავლეთ აზიის დიდი ზნეობრივი მოძღვრის სახელით შევიდა ისტორიაში. მას ცხადად ჰქონდა წარმოდგენილი საკუთარი ამოცანა: თავს მიიჩნევდა გადმომცემად წინაპართა ცოდნისა (დიალოგები, VII), რომელიც ახალი მნიშვნელობით გაამდიდრა. მისი მთავარი მოძღვრება „იანის“ სათნოებას შეეხება. ამ ტერმინს მრავალგვარად თარგმნიან: როგორც სიკეთეს, ჯანმრთელობას, ჰუმანურობას და ფილანტროპიას. თავად კონფუცი მას განსაზღვრავს, როგორც მოყვასის სიყვარულს, პიროვნულ მთლიანობასა და ალტრუიზმს. მის სწავლებაში მთავარი აქცენტი ადამიანურ ურთიერთობათა ეთიკურ ღირებულებაზე კეთდება. ავტორის აზრით, ზნეობა ადამიანის ბუნებასა და ღმრთაებრივისადმი მის გახსნილობაშია ფესვგადგმული. მიუხედავად იმისა, რომ იგი ღმრთისა და მომავალი ცხოვრების შესახებ არ საუბრობს, ეს დუმილი რწმენის ნაკლებობად არ უნდა მივიჩნიოთ (დიალოგები, XX, 2). კონფუცის ფილოსოფია მკაფიოდ ეფუძნება რელიგიას, უფრო ზუსტად კი „სიმაღლის უფლის“, ანუ „ზეცის“ - უზენაესი პიროვნული ღმრთაების - ტრადიციულ რელიგიას. კონფუცი ასწავლიდა, რომ მას ზეცა იცავდა და წარგზავნიდა. მას არასოდეს გამოუცხადებია თავი რელიგიის ფუძემდებლად და, მით უმეტეს, - ღმერთად. ამის მიუხედავად, ჩინელებმა კონფუციუსი საკუთარი ქვეყნის პირველ „წმიდანად“ შერაცხეს და, შესაბამისად, ეთაყვანებოდნენ მას ორი ათასწლეულის განმავლობაში. ჩინეთში მარქსისტული რესპუბლიკის ჩამოყალიბებამ ბოლო მოუღო კონფუცის ოფიციალურ კულტს.

კონცილიარიზმი (Conciliarismo) [ნაწარმოებია სიტყვიდან conciliare „შეკრება“] მცდარი მოძღვრება, რომლის თანახმადაც მსოფლიო კრებას პაპის ავტორიტეტზე აღმატებული ძალა აქვს. ამგვარი შეხედულების ჩამოყალიბებაზე ფილიპე ლამაზსა და პაპ ბონიფაციუს VIII-ს, ლუდვიგ ბავარიელისა და იოანე XXII-ს შორის დაპირისპირებათა შედეგად გამოთქმულმა მარსილიო პადუელისა (†1343) და უილიამ ოკამის (†1347) იდეებმაც იქონია გავლენა. პაპისა და საეკლესიო კრების ინსტიტუტებს შორის კონფლიქტი კოსტანცისა (1414-1419) და, უმთავრესად, ბაზელის (1431-1445) კრებების დროს გამწვავდა. ეს უკანასკნელი ევგენი IV-მ ჯერ ფერარაში (1437) და შემდეგ ფლორენციაში (1439) გადაიტანა. კრიზისი პაპის პრეროგატივათა ხელახლა განმტკიცებით დასრულდა.

კოპტები (Copti) [არაბ. Qibt, რომელიც, თავის მხრივ, ნაწარმოებია ბერძნულიდან (Ai)gypt(ioi) „ეგვიპტელები“] ცნება აღნიშნავს ეგვიპტელებს, რომლებმაც ქრისტიანობა შეინარჩუნეს არაბთა მიერ ეგვიპტის დაპყრობის შემდეგ (VII). კოპტურ ეკლესიაზე საუბარი შესაძლებელია მხოლოდ ქალკედონის კრების შემდგომი პერიოდიდან (451), რომელმაც მონოფიზიტურ იდეათა გამო დაგმო და გადააყენა ალექსანდრიის პატრიარქი დიოსკურე. მიუხედავად იმისა, რომ კონსტანტინოპოლიდან ალექსანდრიაში მრავალი მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი იგზავნებოდა, ეგვიპტელი ხალხის დიდი უმრავლესობა კვლავაც მონოფიზიტი დარჩა, რისი მიზეზიც იყო როგორც რელიგიური მრწამსი, ისე უცხოელთა ძალაუფლებასთან დაპირისპირება. ამგვარად აღმოცენდა მსოფლიო ეკლესიისგან განცალკევებული კოპტური ეკლესია - ეგვიპტელთა ეროვნული ეკლესია. კოპტური ეკლესიის საორგანიზაციო სტრუქტურა მონარქიული ტიპისაა: მას მეთაურობს პატრიარქი, რომელსაც მის მიერ შერჩეულ ეპისკოპოსთა საბჭო ეხმარება.

კოტა (Cotta) [ფრანგ. სიტყვიდან Cotte] მუხლამდე გრძელი თეთრი ტუნიკა ფართო სახელოებით, ხშირად დაბოლოებული მაქმანით, რომელსაც იცმევენ სასულიერო პირები ლიტურგიული მსახურების დროს. თავდაპირველი მისი ფორმა დღევანდელი სტიქარის მსგავსი იყო. მისი ხმარება დაიწყო XI საუკუნეში ინგლისში, საფრანგეთის ჩრდილოეთ ნაწილსა და ესპანეთში. ეწოდა „სუპერპელიცეუმი“ („ტყავზე ზემოდან ჩასაცმელი“), რადგანაც მას ჩრდილოეთის ქვეყნების ცივი კლიმატის გამო სითბოსთვის აუცილებელ ცხოველთა ტყავისგან დამზადებულ სხვა ტანსაცმელზე ზემოდან იცმევდნენ.

კოჰელეთ (Qohelet) [ებრ. „კოჰელეთ“ არ არის საკუთარი სახელი; აღნიშნავს ოფიციალურ ფუნქციას, რომელიც განისაზღვრება qhl ფუძიდან გამომდინარე, რაც ებრაულ ენაში თავყრილობას აღნიშნავს. ამგვარად, ტერმინი შეიძლება ნიშნავდეს „პირს, რომელიც თავყრილობაზე (qahal) სიტყვას წარმოთქვამს“ (თავყრილობა აქ ლათინურ ecclesia-ს შეესატყვისება)] კოჰელეთ ძველი აღთქმის სიბრძნის წიგნია და ცნობილია ეკლესიასტეს სახელით. ამ წიგნის ავტორი უცნობია, მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად თავს სოლომონად, სრულყოფილ ბრძენად, წარმოაჩენს (ეკ. 1:1). წიგნის თემა მის შესავალშია წარმოდგენილი (1:3): „რა უპირატესობა აქვს ადამიანს მთელი თავისი შრომისაგან, მზის ქვეშ რომ შრომობს?“; ეკლესიასტეს წიგნში ცხოვრების ამაოების, უსამართლობისა და, უმთავრესად, იმედგაცრუებათა თემებია განხილული, მის 12 თავს დამაფიქრებელი, ანტიკომფორმისტული თეზისი აერთიანებს: „ყოველივე არის ამაოება, ყოველივე აირს hebel (ქროლვა)“. ქრისტემდე დაახლოებით 250-200 წლებში შექმნილი ეს ნაწარმოები უეჭველად გამომწვევი ხასიათისაა და აუცილებელია მისი განმარტება ღმრთის სიტყვის განკაცების შუქზე, რომელიც ადამიანის მწუხარებას, ეჭვებს, შეკითხვებს საკუთარ თავზე იღებს.

კრეაციონიზმი (Creazionismo) [ლათ. სიტყვიდან creatio] ა) აღნიშნავს აზროვნების სისტემას, რომელიც ამტკიცებს სამყაროს შექმნას ღმრთის მიერ თავისუფალი შესაქმის აქტით, ემანაციური თეორიის საპირისპიროდ; ბ) ადამიანის სულის წარმოშობის საკითხთან დაკავშირებით აღნიშნავს მოძღვრებას, რომელიც ცალკეულ სულთა ღმრთის მიერ შექმნას ამტკიცებს.

კრება (Concilio) [ლათ. სიტყვიდან concilium, „თავშეყრა“, „შეკრება“] ეპისკოპოსთა თავყრილობა, რომლებიც ეკლესიის ცხოვრებასთან დაკავშირებულ საკითხთა განსახილველად შეიკრიბნენ და იღებენ გადაწყვეტილებებს სამოძღვრო, წესებისა და სამწყსო საკითხებზე. კრება მსოფლიოა, როდესაც კანონიერად თავს უყრის საყოველთაო ეკლესიის წარმომადგენელ ყველა ეპისკოპოსსა და სხვა მღვდელმსახურთ და მოწვეულია რომის პონტიფექსის მიერ. მას აქვს უფლება, უთავმჯდომარეოს კრებას პირადად ან შემცვლელ პირთა მეშვეობით, გადაიტანოს, დაშალოს კრება და დაამტკიცოს მისი დეკრეტები (CIC, კან. 338). სულ გაიმართა 21 მსოფლიო კრება: 1) ნიკეის (325), 2) კონსტანტინოპოლის I (381), 3) ეფესოს (431), 4) ქალკედონის (451), 5) კონსტანტინოპოლის II (553), 6) კონსტანტინოპოლის III (680- 681), 7) ნიკეის II (787), 8) კონსტანტინოპოლის IV (869-870), 9) ლატერანის I (1123), 10) ლატერანის II (1139), 11) ლატერანის III (1179), 12) ლატერანის IV (1215), 13) ლიონის I (1245), 14) ლიონის II (1274), 15) ვენის (1311-1312), 16) კოსტანცის (1414-1418), 17) ბაზელ-ფერარა-ფლორენციის (1431-1437), 18) ლატერანის V (1512-1517), 19) ტრიდენტის (1545-1563), 20) ვატიკანის I (1869-1870), 21) ვატიკანის II (1962-1965). პლენარული ეწოდება კრებას, რომელიც ეპისკოპოსთა ერთი და იმავე კონფერენციის ყველა ეკლესიისთვის და მათი მონაწილეობით ტარდება (CIC, კან. 439), პროვინციული კრება კი ერთი და იმავე საეკლესიო პროვინციის ეპისკოპოსთა კრებას ეწოდება (CIC, კან. 440).

კრების მამები (Padri del concilio) ასე ეწოდებათ ეპისკოპოსებს, რომლებიც კრებაში მონაწილეობენ.

კრემაცია (Cremazione) ცხედრის ფერფლად ქცევა. ეკლესია ადამიანთა ცხედრების დაკრძალვის მომხრეა, თუმცა აღარ კრძალავს კრემაციას, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ის ქრისტიანული მოძღვრების საწინააღმდეგო მოტივებით იქნა არჩეული (CIC, კან. 1176, ნაწ. 3).

კრეტსაბმელი (Conopeo) [ბერძ. სიტყვიდან chonopeîon, შემდეგ ლათ. conopeum „კოღოებისგან დამცავი ფარდა“] წმიდა ნაწილების საცავის, ტაბერნაკულუმის წინ მოთავსებული ქსოვილი; აგრეთვე, სანაწილეზე გადასაფარებელი.

კროჩა (Croccia) [ლათ. სიტყვიდან crocea, ნაწარმოებია crocus-იდან, რაც „ზაფრანას“ ნიშნავს] კარდინალთა მეწამული ფერის სამოსი, კაცთმოყვარეობისა და სარწმუნოებისათვის დაღვრილი სისხლის სიმბოლო.

კულტი (Culto) [ლათ. cultus (ნაწარმოებია ზმნიდან colere „თაყვანისცემა“)] უმთავრესად, კოლექტიურ წესთა და ჩვევათა ერთობლიობა, რომელთა მეშვეობითაც ადამიანი ურთიერთობს ღმრთაებასთან, მისი თაყვანისცემით. კათოლიკობაში ესაა „ევქარისტიული მსხვერპლშეწირვა, მოსაგონარი უფლის სიკვდილისა და მკვდრეთით აღდგომისა, რომელშიც საუკუნეთა მანძილზე ხდება უკვდავყოფა ჯვრის მსხვერპლშეწირვისა; ესაა მწვერვალი და წყარო მთელი კულტისა და ქრისტიანული ცხოვრებისა“ (CIC, კან. 897).

კურთხევა (Benedizione) [გვიანლათ. სიტყვიდან benedictio] ღმრთისადმი პირდაპირ თუ არაპირდაპირ მიმართული თხოვნა, რათა მან განსაკუთრებულად მოავლინოს თავისი მადლი პიროვნებებზე (პიროვნებათა კურთხევა) და აკურთხოს საგნები. ვიწრო გაგებით, კურთხევა განსხვავდება მეოხების ლოცვისაგან, რადგანაც მას განსაკუთრებული ავტორიტეტის მქონე პირი - მღვდელმსახური - წარმოთქვამს. კურთხევა შეიძლება იყოს მოხმობითი ან მიძღვნითი. კურთხევა იმ შემთხვევაშია მიძღვნითი, როდესაც პიროვნებას ან კულტის საგანს მიემართება, ანდა ახლავს ღმრთისმსახურებისადმი მიძღვნის წესს. კურთხევის მიცემა შეიძლება ჯვრის გამოსახვით ან ხელდასხმით, ნაკურთხი წყლის შეპკურებით ან წმიდა ზეთის ცხებით. განსაკუთრებით საზეიმოა კურთხევა urbi et orbi, რომელსაც პაპი „ქალაქ რომსა და მთელ სამყაროს“ აძლევს განსაზღვრულ ვითარებაში და რომელსაც ცოდვათა სრული მიტევება ერთვის. კურთხევის თეოლოგიური საფუძველი ქრისტესმიერი მადლის შუამავლობაა. მართლაც, იესოში ხორციელდება ღმრთის უმაღლესი კეთილმოსურნეობა ანუ მისი კურთხევის სისრულე. ნ. საკრამენტალიები.

კურთხევანი (Benedizionale) [წარმოებული სიტყვიდან benedictio „კურთხევა“] ლიტურგიული წიგნი, რომელიც შეიცავს ეკლესიაში მიღებულ კურთხევათა ყველა ფორმულას.

კურთხევის მოხსნა (Sconsacrazione) [sconsacrare, უარყოფითი ნაწილაკი s+ზმნა consacrare „კურთხევა“] აქტი, რომლითაც საერო სტატუსამდე ქვეითდება რამე წმიდა ადგილი ან საგანი.

„კურთხეული“ (Benedictus) [ლათ. Benedictus „კურთხეული“] შესავალი ღმრთის სადიდებელი გალობისა, რომელსაც ზაქარია თავისი ძის, იოანე ნათლისმცემლის, დაბადებისას აღავლენს (ლუკ. 1:68-79). სრულდება ცისკრის ქებანის ჟამს.

კურია (Curia) [ლათ. curia, ეტიმოლოგია უცნობია] თავდაპირველად ტერმინი აღნიშნავდა რომაელი ხალხის უძველეს დაყოფას, შემდეგ - რომის სენატის სხდომათა ადგილს, მოგვიანებით კი სხვა რომაულ დაწესებულებათა შენობებს. შუა საუკუნეებში ჰქონდა სხვადასხვა მნიშვნელობები, თუმცა მალე დამკვიდრდა როგორც სასამართლოს ან მართლმსაჯულების აღსრულებისათვის განკუთვნილ შენობათა კომპლექსის აღმნიშვნელი სახელი. კანონიკურ სამართალში ტერმინი აღნიშნავს: ა) რომის კურიას: უწყებათა და ორგანოთა ერთობლიობას, რომლებიც ეხმარება პონტიფექსს მისი უმაღლესი სამწყსო საქმიანობის აღსრულებაში საყოველთაო ეკლესიისა და ცალკეულ ეკლესიათა სასიკეთოდ და მათ სამსახურში. პაპისადმი დაქვემდებარებული რომის კურიის შემადგენელი ნაწილებია: სახელმწიფო სამდივნო, ეკლესიის საჯარო საქმეთა საბჭო, კონგრეგაციები, ტრიბუნალები, სამდივნოები, საბჭოები, პაპის კომისიები, კომიტეტები და სხვა უწყებები (CIC, კან. 360). რომის კურიის პირველი ორგანული სტრუქტურა პაპმა სიქსტუს V-მ (1587) ჩამოაყალიბა. მას შემდეგ კურიამ მრავალრიცხოვანი გარდაქმნები განიცადა, 1988 წელს კი პაპმა იოანე პავლე II-მ სამოციქულო დადაგენილებით Pastor bonus მისი რეფორმა განახორციელა; ბ) სადიოცეზო კურიას: ის „შედგება ორგანოთა და პირთაგან, რომლებიც ეხმარებიან ეპისკოპოსს მთელი დიოცეზის მართვასა და სასამართლო საქმიანობის აღსრულებაში“ (CIC, კან. 469).

კურიის წარმმართველი (Moderatore di curia) ეპისკოპოსის მიერ დანიშნული მღვდელმსახური, რომლის მოვალეობაა კურიის ადმინისტრაციული საქმიანობის კოორდინირება და კურიის თანამშრომელთა მიერ მათი მოვალეობის პირნათლად შესრულების მეთვალყურეობა (CIC, კან. 473).

ლავაბო ნ. Lavabo.

ლაზარელნი (Lazzaristi) წმიდა ვინჩენცო დეი პაოლის მიერ 1625 წელს დაარსებული და 1632 წელს დამტკიცებული მისიის კონგრეგაციის (Congregatio missionis) წევრები. კონგრეგაციის პირველი მიმდევრები პარიზის წმიდა ლაზარეს საავადმყოფოში მოღვაწეობდნენ, საიდანაც მომდინარეობს მათი სახელწოდება. ლაზარელნი ეწევიან სხვადასხვა ხალხთა და წარმართთა შორის მისიონერობას, ასწავლიან სემინარიებში და მართავენ მათ, წარმართავენ გულმოწყალების ასულთა და ქალბატონთა საქმიანობას, აწყობენ სასულიერო სამყოფელებს სამღვდელოებისა და საერო პირთათვის. გერმანიასა და ანგლოსაქსურ ქვეყნებში ცნობილი არიან, აგრეთვე, სახელით ბიკენტიელნი.

ლათინური ეკლესია (Chiesa latina) [ლათ. Ecclesia latina] ცალკეულ ეკლესიათა ერთობლიობა, რომლის ოფიციალური ენაც, უძველესი ტრადიციის თანახმად, ლათინურია და რომელთაც წესის, მმართველობისა და სწავლების ძირეული ერთიანობა ახასიათებს. ნ. ლათინური ენა; ლათინური წესი.

ლათინური ენა (Latina, lingua) თავდაპირველად არამეული ენის გამოყენების შემდეგ (შდრ. Marana-tha ადრეული ქრისტიანობის ევქარისტიული წესის აღსრულებაში, დიდაქე 10:6; 1 კორ. 16:22), ეკლესიისა და ლიტურგიის ენად ბერძნული, შემდეგ კი ლათინური იქცა. ლათინური ენის დამკვიდრება, შესაძლოა, ჩრდილოეთ აფრიკიდან დაიწყო, სადაც ყველაზე ძველი ლათინური ქრისტიანული დოკუმენტებია შემონახული (III საუკუნის პირველი ნახევარი). თუმცა ბერძნული ენა საკმაოდ დიდხანს შენარჩუნდა ლიტურგიის უმთავრეს ნაწილში, წირვის წესში. რომში კანონის ლათინიზაცია სავარაუდოდ მხოლოდ დამასკოს I-ის დროს (366-384) მოხდა, იერონიმესეული ვულგატის ლათინურ თარგმანთან თანადროულად. მიუხედავად იმისა, რომ ყველაზე ძველი მოწმობა წმიდა ამბროსის ნაწერებში მოიპოვება (De sacramentis 4:21-37), მაინც სავარაუდოა, რომ კულტურულ ურთიერთობათა ენად ლათინურის დამკვიდრება რომში მოხდა. IV საუკუნის დასასრულიდან, პაპ სირიციუსის დროიდან, ლათინური იქცა პაპის კანცელარიის ენადაც და ეს ტრადიცია დღემდეა ძალაში (ნ. Acta Apostolicae Sedis). წმიდა ლიტურგიაში ლათინური ენის საყოველთაო გაბატონებას ხელი შეუწყო აგრეთვე ტრიდენტის კრებამ (IV სესია: ვულგატას კანონიზაცია; XXII სესია, თავი 8: სახალხო ენის (vulgaris lingua) საწინააღმდეგოდ, ლათინურის შენარჩუნება წირვის აღსრულებისას). გარდა ამისა, მსოფლიო კათოლიკობის განვითარებაში ლათინური ენა სხვადასხვა ხალხებისა და ენების მნიშვნელოვან მაკავშირებელ ელემენტად იქცა. ტრადიციისადმი ერთგულებას გამოხატავს იოანე XXIII-ის დადგენილება Veterum sapietia (1962). ვატიკანის II კრებამ (დადგენილება Sacrosanctum concilium ლიტურგიის შესახებ, 1963 წ. 4 დეკემბერი) ნებადართულად მიიჩნია ეროვნულ ენათა გამოყენება ლიტურგიაში, ტრადიციული „კანონის“ ჩათვლით. ლიტურგიაში ხალხური ენების გამოყენებამ ცალკეულ კონსერვატიული წრეების უარყოფითი დამოკიდებულება გამოიწვია (მთავარეპისკოპოსი ლეფევრი, †1991, ნ. ტრადიციონალიზმი).

ლათინური წესი (Latino, rito) დასავლეთის კათოლიკე ეკლესიის წესი. შეიცავს რომაულ, ამბროსისეულსა და მოზარაბიკულ წესებს.

ლაიციზაცია (Laicizzazione) [ნაწარმოებია სიტყვიდან laico „ერისკაცი“, „საერო პირი“] ზოგადი მნიშვნელობით აღნიშნავს სახელმწიფოსა და სამოქალაქო ინსტიტუტთა საეროობის პრინციპით გარდაქმნის პოლიტიკურ-კულტურულ პროცესს (შდრ. სეკულარიზაცია). კანონიკური სამართლის თვალსაზრისით, ტერმინი აღნიშნავს სასულიერო პირის მიერ სამღვდელო სტატუსის დაკარგვას (ან მის საერო სტატუსამდე დაქვეითებას) რელიგიურ ხელისუფალთა გადაწყვეტილების ან სასამართლო განაჩენის საფუძველზე კანონიკური კოდექსით გათვალისწინებულ შემთხვევებში, ან თვით სასულიერო პირის მიერ მიღებული გადაწყვეტილების საფუძველზე (CIC, კან. 290, შმდ.).

ლაიციზმი (Laicismo) [სიტყვიდან laico „ერისკაცი“, „საერო პირი“] დამოკიდებულებათა და კონცეფციათა ერთობლიობა, რომელთაც ახასიათებს თვისებრივი ხაზგასმა ღირსებისა და მიწიერ და საერო ღირებულებათა სრული დამოუკიდებლობისა რელიგიურ ღირებულებებთან მიმართებაში (განსაკუთრებით, პოზიტიურ რელიგიათა მიერ შემოთავაზებულ ღირებულებებთან მიმართებაში). ფილოსოფიურ-კულტურული თვალსაზრისით ლაიციზმს ახასიათებს გამოცხადებულ ღმრთაებრივ ჭეშმარიტებათა უარყოფა (ან მათ მიმართ ინტერესის არქონა); იმ ინსტიტუტთა უარყოფა, რომლებიც ამ ჭეშმარიტებათა შემოთავაზების, განმარტებისა და დამკვიდრების ავტორიტეტულ კომპეტენციას ფლობენ; გონებისა და მისი თავისუფალი კრიტიკული განსჯის (ან ადამიანის ბუნებრივ უნართა) დამკვიდრება ერთადერთ წყაროდ (ან, თუნდაც უპირატეს და აღმატებულ საშუალებად); პოლიტიკურ-იდეოლოგიური თვალსაზრისით, ლაიციზმისთვის დამახასიათებელია უარყოფა სამოქალაქო აღმსარებლობითი საზოგადოების შუა საუკუნეების მოდელისა და, ზოგადად, უარის თქმა რელიგიისა და მის ინსტიტუტთა (კერძოდ, კათოლიკე ეკლესიის) მხრიდან ნებისმიერ ჩარევაზე პოლიტიკურ, სოციალურ და კულტურულ ცხოვრებაში; სახელმწიფოს წარმოდგენა საკუთარი დამოუკიდებელი და იმანენტური მიზნებისკენ მისწრაფებულ საზოგადოებად, რომელსაც აქვს აკონფესიური მოწყობა, საეკლესიო ინსტიტუტთაგან განცალკევებული საკუთარი ინსტიტუტები და ეკლესიისგან სრულიად დამოუკიდებელი და აღმატებული პოლიტიკური ძალაუფლება. ტერმინი „ლაიციზმი“ აგრეთვე აღნიშნავს ამგვარ დამოკიდებულებებსა და კონცეფციებზე დაყრდნობით მოქმედ და მათი გავრცელების ხელშემწყობ პოლიტიკურ-სოციალურ, იდეოლოგიურ და კულტურულ მოძრაობებს. ასეთი მოძრაობები იყო, უპირველეს ყოვლისა, XVIII საუკუნის განმანათლებლობა, XIX საუკუნის პოლიტიკური ლიბერალიზმი და მეცნიერული პოზიტივიზმი. ლაიციზმის არსი ხშირად გამოხატიულა საკამათო ფორმით, განსაკუთრებით, კათოლიკობასთან მიმართებაში.

ლამა (Lama) [ტიბეტურიდან (b)làma (წარმოითქმის: ლამა) „პატივცემული მასწავლებელი“] იმ ტიბეტელ ბუდჰისტ სასულიერო მოძღვართა წოდება, რომლებმაც მასწავლებლის ხარისხს მიაღწიეს.

ლამაიზმი (Lamaismo) [ტიბეტურიდან (b)làma (წარმოითქმის: ლამა) „პატივცემული მასწავლებელი“] ტიბეტში გავრცელებული ბუდჰიზმის ფორმა, რომელიც მიეკუთვნება „დიდ ოთხთვალას“ (მაჰაიანა). ესაა საკმაოდ რთული რელიგიური ფორმა, რომელიც დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს მედიტაციას. ტიბეტში ლამაიზმი VI საუკუნეში გავრცელდა და ოფიციალურ რელიგიად იქცა. ბუდჰისტურ მონასტრებს დიდი მნიშვნელობა აქვთ ქვეყნისათვის, რადგანაც ბუდჰისტი სასულიერო მოძღვრები (ლამა) არა მხოლოდ ასრულებენ რელიგიურ რიტუალებს, არამედ ესწრებიან დაბადებას, გარდაცვალებას, ადგენენ ჰოროსკოპებს და ასრულებენ შელოცვებს. ჩინეთის მიერ ტიბეტის დაპყრობის შემდეგ (1950), რისი მიზეზითაც დალაი ლამა (უმაღლესი ხელისუფალი) იძულებული იყო, ქვეყნიდან გაქცეულიყო, ლამაიზმმა დევნა და შევიწროვება განიცადა, თუმცა, ამავე დროს დამპყრობთა წინააღმდეგ დაუმორჩილებლობის მოძრაობის ცენტრად იქცა.

ლამპარი (Lampada (del SS.mo)) შეძლებისდაგვარად, ზეთისხილის ზეთით ან ფუტკრის ცვილით ავსებული ლამპარი, რომელიც მუდმივად ანთია უწმიდესი ევქარისტიის წინ. ლამპარი XIII საუკუნიდან დამკვიდრდა, იმ დროიდან, რაც ევქარისტიას საჯარო ადგილას ინახავდნენ, XVI საუკუნიდან კი მისი გამოყენება სავალდებულო გახდა.

ლატერანის კრებები (Lateranensi, concili) ტერმინი მომდინარეობს რომის ეპისკოპოსის საკათედრო ტაძრის - ლატერანის წმიდა იოანეს - სახელწოდებიდან, სადაც ხუთი მსოფლიო კრება გაიმართა. კალისთე II-ის მიერ მოწვეული ლატერანის I კრება (IX მსოფლიო კრება) 1123 წლის 18-28 მარტს გაიმართა და ინვესტიტურათა ბრძოლის საკითხს მიეძღვნა. ინოკენტი II-ის მიერ მოწვეული ლატერანის II კრება (X მსოფლიო კრება) 1139 წლის აპრილში გაიმართა. ლატერანის III კრება (XI მსოფლიო კრება) ალექსანდრე III-მ 1179 წლის 5-19 მარტს გამართა და ძირითადად მიეძღვნა კანონიკურ ნორმათა განსაზღვრას, რომელთა მიხედვითაც უნდა ხდებოდეს პაპის არჩევა და ვითარების მოწესრიგებას მას შემდეგ, რაც ფრიდრიხ ბარბაროსამ სამ ანტიპაპს დაუჭირა მხარი. ინოკენტი III-ის მიერ მოწვეული ლატერანის IV კრება (XII მსოფლიო კრება) 1215 წლის ნოემბერში გაიმართა და ლატერანის კრებათაგან ყველაზე მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა: მან განსაზღვრა ტრანსუბსტანციაციის დოგმა და მიიღო ზომები ერეტიკოსთა წინააღმდეგ. ლატერანის V კრება (XVIII მსოფლიო კრება) 1512 წლის 10 მაისს იულიუს II-მ გახსნა. ის ძირითადად 1511 წელს, რამდენიმე სქიზმატიკოსი კარდინალის მხარდაჭერით მეფე ლუი XII-ის მიერ პიზაში მოწყობილ კრებას დაუპირისპირდა. ლეონ X-ის მიერ გაგრძელებული ეს კრება 1517 წელს, ლუი XII-სთან შერიგებითა და კონცილიარიზმის დაგმობით დასრულდა.

ლატერანის ხელშეკრულებანი (Patti Lateranensi) წმიდა საყდარსა და იტალიის სახელმწიფოს შორის 1929 წლის 11 თებერვალს ლატერანის სასახლეში დადებული ხელშეკრულება, ხელმოწერილი, შესაბამისად, კარდინალ პიეტრო გასპარისა და ბენიტო მუსოლინის მიერ. ლატერანის პაქტი შეიცავდა პოლიტიკურ „ტრაქტატს“ (ოთხი დანართით, რომელთაგანაც ერთი ფინანსური კონვენცია იყო), რომლითაც დაიხურა 1870 წელს წამოჭრილი „რომის საკითხი“, და, აგრეთვე, კონკორდატს იტალიაში რელიგიისა და კათოლიკე ეკლესიის მდგომარეობის თაობაზე. ხელშეკრულების თანახმად, პაპი სრულუფლებიან უზენაეს მმართველად იქნა აღიარებული, დაარსდა ვატიკანის სახელმწიფო, კათოლიკეობა გამოცხადდა ერთადერთ სახელმწიფო რელიგიად, კათოლიკური რელიგიის სწავლება შემოღებულ იქნა საშუალო სკოლებში, სასულიერო პირები გათავისუფლდნენ სამხედრო სამსახურისაგან, საეკლესიო ქორწინებას იურიდიული ძალა მიენიჭა და ა.შ. 1984 წლის 18 თებერვალს, მრავალრიცხოვანი მოსამზადებელი სამუშაოების შემდეგ, ლატერანის კონკორდატის შესწორებულ ვერსიას მოეწერა ხელი. წმიდა საყდრის მხრიდან ახალ დოკუმენტს ხელი მოაწერა კარდინალმა აგოსტინო კაზაროლიმ, ხოლო იტალიის სახელმწიფოს მხრიდან - ბეტინო კრაქსიმ. ამ დოკუმენტში, სხვა საკითხებთან ერთად, აღიარებულია ყველა რელიგიური კონფესიის თანასწორუფლებიანობა და თავისუფლება, ამასთან, სახელმწიფო „აღიარებს რელიგიური კულტურის ღირებულებას და ითვალისწინებს, რომ კათოლიკეობის პრინციპები იტალიელი ხალხის ისტორიული მემკვიდრეობის ნაწილია“ (პარ. 9, თავ. 2). სახელმწიფო ვალდებულებას იღებს, უზრუნველყოს კათოლიკური რელიგიის სწავლება არასაუნივერსიტეტო საჯარო სკოლებში და უზრუნველყოს თითოეულისათვის ამ სწავლებით სარგებლობისა თუ მასზე უარისთქმის არჩევანის უფლება. სხვა მნიშვნელოვანი სიახლეები შეეხება საჯარო პირთა მორალური მდგომარეობის იურიდიულ სტატუსს, სამღვდელოების რჩენისა და ქორწინებასთან დაკავშირებულ საკითხებს. ნ. კონკორდატი.

ლაუდა (Lauda) [ლათ. laus, „ქება“] შუა საუკუნეთა რელიგიური შინაარსის პოეტური კომპოზიცია ხალხურ ენაზე, ხშირად სრულდებოდა საერო მელოდიაზე. ლაუდა აღმოცენდა XIII საუკუნეში ტოსკანასა და უმბრიაში და სხვადასხვა მონანიეთა ძმობების მეშვეობით სწრაფად გავრცელდა იტალიასა და ევროპაში. ფრიად ცნობილია წმიდა ფრანცისკე ასიზელის მიერ შეთხზული ლაუდა „ქმნილებათა ქება“. ამგვარ კომპოზიციათა მნიშვნელოვანი კრებულებია: კორტონას ლაუდარიუმი, პიზას ლაუდარიუმი და ა.შ. ლაუდა შეიძლებოდა ყოფილიყო ლირიკული ან დიალოგთა შემცველი (ჯაკოპონე და ტოდის „ღმრთისმშობლის ტირილი“); დიალოგთა შემცველმა ლაუდამ განაპირობა საღმრთო, საკრალური წარმოდგენის გავრცელება. შუა საუკუნეთა რელიგიურობის ტიპური გამოხატულება - ლაუდა XVII საუკუნეში ჩამოყალიბებულ მუსიკალურ ორატორიას დაედო საფუძვლად.

ლაფსნი (Lapsi) [ლათ. „დაცემულნი“] ასე უწოდებდნენ ქრისტიანებს, რომლებმაც დევნის, განსაკუთრებით, დეციუსის მიერ განხორციელებული დევნის (249- 251), პერიოდში სარწმუნოება უარყვეს. ლაფსთა სხვადასხვა სახეობანი არსებობდა: ისინი, რომლებიც წარმართთა კერპებისათვის საკმევლის მკმეველნი იყვნენ; ისინი, რომლებიც ღმრთაებათათვის მსხვერპლის შემწირავნი იყვნენ; ისინი, ვინც მოტყუებით ან მოსყიდვით მოიპოვა იმპერატორის ედიქტის მორჩილების დამადასტურებელი მოწმობა, თუმცა ფიზიკურად მსხვერპლშეწირვაში მონაწილეობა არ მიუღია. ლაფსთა პრობლემა ეკლესიაში მას შემდეგ დადგა, რაც მრავალმა მათგანმა ეკლესიის წიაღში ხელახლა დაშვების ნებართვა ითხოვა. დამყოლი ხასიათის პაპ კორნელის, რომელიც ლაფსთა თხოვნის დაკმაყოფილებისაკენ იხრებოდა, ხისტი ნოვიციანე დაუპირისპირდა და ღიად დაადანაშაულა ეკლესია შემრიგებლობაში. ნოვიციანეს მიმდევრებს „სპეტაკნი“ (ბერძ. catari - ნ. კათარები) უწოდეს, 251 წელს ისინი კრებამ საეკლესიო საკრებულოდან განკვეთა. დიოკლეტიანეს დროს ლაფსთა შორის კიდევ ერთი ნაირსახეობა გაჩნდა: ტრადიტორები (ლათ. tradere „ჩაბარება“). ის აღნიშნავდა პირებს, რომლებმაც კერპთაყვანისმცემელ ხელისუფალთ წმიდა წიგნები ან მორწმუნე თანამოძმეთა სიები ჩააბარეს.

ლაქსიზმი (Lassismo) [ლათინურიდან laxus „ფართო“] ზნეობრივ თეოლოგიაში დამკვიდრებული ტენდენცია XVII საუკუნის ცალკეულ კათოლიკე ავტორთა შორის, რომლის თანახმადაც, საეჭვო ან საკამათო ვითარებაში დასაშვები იყო ნებისმიერი მოსაზრების გაზიარება, თუკი მისი ჭეშმარიტების უმცირესი ვარაუდი მაინც არსებობდა. ლაქსიზმი არ შეიძლება მივიჩნიოთ ნამდვილ ზნეობრივ სისტემად, - ალექსანდრე VII-ის განსაზღვრების თანახმად, ესაა laxus opinandi modus („შემრიგებლურად აზროვნება“), რომელიც საბოლოოდ ჭეშმარიტი ქრისტიანული ცხოვრების წესთა „მოდუნებას“ იწვევდა. ლაქსიზმი მრავალჯერ იქნა დაგმობილი იანსენიტებისა (ნ. იანსენიზმი) და ბლეზ პასკალის მიერ („Les provinciales“). ეს უკანასკნელი განსაკუთრებით იეზუიტებს უპირისპირდებოდა, რომელთაც ლაქსიზმის დიდოსტატებად მიიჩნევდა.

ლეგალიზმი (Legalismo) აღნიშნავს სარწმუნოების ფორმალური და არასიღრმისეული განცდისა და წარმოდგენის ტენდენციას, განსაკუთრებულ ვალდებულებათა და მოვალეობათა ერთგვარი ამძრავი ღვედის მსგავსად. ამგვარად, არასათანადოდ ფასდება როგორც ღმრთაებრივი მადლი, ისე კაცთმოყვარეობა და რელიგია სულ უფრო ხშირად დაიყვანება გარეგნულ ქცევასთან დაკავშირებულ განსაზღვრულ მითითებებად, რომლებიც ადვილად გარდაიქმნება კანონის დაცვამდე. სახარებებში მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა იესოს გალაშქრებას ფარისეველთა ლეგალიზმის წინააღმდეგ (მათ. 23:1, შმდ., 13:36 და პარ.).

ლევიათანი (Leviatan) [ებრ. liwjathan] ბიბლიაში აღწერილი (ის. 27:1; იობ. 40:25- 32) ლეგენდური ზღვის ურჩხული ან გველეშაპი, რომელიც ღმრთის მიერ დამარცხებულ ბოროტებას განასახიერებს.

ლევიანები (Levitico) ხუთწიგნეულისა და ბიბლიის მესამე წიგნი. ტერმინი მომდინარეობს სეპტუაგინტის ბერძნული თარგმანიდან (Levitikón) და მის შინაარსზე მოუთითებს: წიგნში კულტთან და საკულტო მსახურებით დაკავებულ ადამიანებთან, ანუ ლევიელებთან დაკავშირებული ნორმებია აღწერილი. 27-ე თავის მცირე დასკვნ ითი ნაწილის გამოკლებით წიგნი ოთხ დიდ კანონად იყოფა: ა) მსხვერპლშეწირვათა კანონი (1-7) ამ წესთან დაკავშირებულ ნორმათა მრავალფეროვნებასა და მღვდელმსახურის არსებით ფუნქციებს აღწერს; ბ) მღვდელმსახურთა კანონი (8-10): მღვდელმსახურის კურთხევა და დადგინება ლიტურგიის აღსრულებაში მის სამსხვერპლო ქმედებას ამზადებს; გ) უმწიკვლობის კანონი (11-16): უმწიკვლობის გრანდიოზული სურათი ისრაელის წმიდა საკრებულოში მცხოვრებთა საყურადღებოდ; დ) სიწმიდის კანონი (17-26): სიწმიდე ღმრთის უმთავრესი თვისებაა, თუმცა ეს თვისება მისმა რჩეულმა ხალხმაც უნდა შეიძინოს და განიცადოს და ამგვარად უნდა დასცილდეს უწმიდურსა და წარმართულს. განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა სიწმიდის სამ ტიპს: საზოგადოებრივ (18-20), საკულტო (21-22), საერო (23-25) სიწმიდეს. ლენიანთა წიგნში საკრებულოსა და მღვდელმსახურთათვის მოცემულ წესთა ზედმიწევნით დაცვა ისრაელი ხალხის უბიწო, წმიდა და მომთხოვნ ღმერთთან ახლო ურთიერთობისთვის მომზადებას ისახავს მიზნად: „იყავით წმიდანი, რაკი მე, უფალი, ვარ წმიდა“.

ლევიელები (Leviti) [ებრ. Lewi] იაკობის მესამე ძის, ლევის ტომის წარმომადგენლები და ღმრთის კულტის მსახურნი. ეს სამსახური 25 წლის ასაკში იწყებოდა, თუმცა მძიმე სამუშაოების შესრულება, როგორიც იყო, მაგალითად, კიდობანის გადატანა (რიცხ. 4:3), ლევიელებს 30 წლის ასაკიდან ევალებოდათ. ლევიელები 50 წლამდე მსახურობდნენ, არ მიეკუთვნებოდნენ მეომართა რიცხვს (რიცხ. 2:33). აღთქმული მიწის დანაწილებისას მათ მიწის ნაკვეთების ნაცვლად ცალკეული ქალაქები ერგოთ, რომელთაც ლევიელთა ქალაქები ეწოდებოდა. ლევიელებს საარსებო სახსრებით მთელი ხალხი უზრუნველყოფდა ომში მოპოვებული ნადავლის წილისა (რიცხ. 31:30) და მეათედთა (რიცხ. 18:21-24; ლევ. 27:30) მეშვეობით.

ლევირატი (Levirato) [ლათ. levir „მაზლი“, „ქმრის ძმა“] წესი, რომელიც უშვილოდ გარდაცვლილი ძმის ქვრივის ცოლად მოყვანას ადგენდა, მისთვის შთამომავლობის უზრუნველყოფის მიზნით. მრავალ პირველყოფილ ხალხში ცნობილი ეს ინსტიტუტი ებრაელთა შორისაც იყო გავრცელებული (დაბ. 38:8; რუთ. 4:3, შმდ.; რჯლ. 25:5-10; მათ. 22:23-27; მარკ. 12:18-23; ლუკ. 20:27-32).

ლეფევრიანელნი (Lefebvriani) მიმდევრები სქიზმატიკოსი მთავარეპისკოპოსის, მარსელ ლეფევრისა (1906-1991), რომელმაც ხელი მოაწერა ვატიკანის II კრების მნიშვნელოვან დოკუმენტებს, თუმცა შემდეგ რამდენიმე მათგანის მიღებაზე უარი განაცხადა, მათი სულისკვეთების მიუღებლობის საბაბით. 1976 წელს პავლე VI-ის მიერ მისთვის უფლებამოსილების a divinis შეჩერების მიუხედავად, ლეფევრი კვლავაც განგრძობდა მღვდელმსახურთა და ეპისკოპოსთა ხელდასხმას. დასასრულ, 1988 წელს იგი იოანე პავლე II-მ განკვეთა. ლეფევრიანელთა დამახასიათებელი თვისებაა ტრადიციონალიზმი.

ლექტორი (Lettore) [ლათ. lector „ლექტორი“] დანიშნული (და არა ხელდასხმითი) მსახური, რომელსაც ევალება ლიტურგიული თავყრილობის დროს საღმრთო სიტყვის კითხვა (სახარების გამოკლებით), ლიტურგიისათვის შემზადება, მორწმუნეთა მომზადება საიდუმლოთათვის, ანუ კატეხეზის წარმართვა (Ministeria quaedam, 1972, V). ლექტორის სხვა მოვალეობები ცალკეულმა საეპისკოპოსო კონფერენციებმა შეიძლება განსაზღვროს (CIC, კან. 230).

ლექტორიუმი (Lectorium) გამყოფი კედელი ქოროსა და ნავს შორის, რომელსაც XII საუკუნიდან აშენებდნენ საგუნდო მსახურების მქონე ეკლესიებში (საკათედრო, სააბატო, კოლეგიუმის ეკლესიები). მას ხშირად ეფუძნებოდა წმიდა ჯვრისადმი მიძღვნილი საკურთხეველი. ტრიდენტის კრების შემდეგ მრავალი ლექტორიუმი დაანგრიეს და ცხაურებით შეცვალეს. ეს უკანასკნელნი კვლავაც გამოყოფდა სამღვდელოებისთვის განკუთვნილ პრესბიტერიუმს საეროთათვის განსაზღვრული სივრცისაგან, თუმცა საშუალებას აძლევდა მორწმუნეებს, უკეთ ედევნებინათ თვალი ლიტურგიული მსახურებისთვის.

ლექციონარი (Lezionario) [ლათი. lectionarium (სიტყვიდან lectio „კითხვა“)] წიგნი, რომელიც ლიტურგიისათვის განკუთვნილ საღმრთო წერილის მონაკვეთებს შეიცავს. დღესასწაულთა თანმიმდევრობის მიხედვით დალაგებულ საკითხავთა მთლიანი კრებული XI საუკუნიდან არსებობს. წიგნი შეიძლება ორ ტომადაც დაიყოს: წერილთა კრებულად (ეპისტოლარიუმი) და სახარების ნაწილად (ევანგელიარიუმი).

ლიბელუმი (Libelli/libello) [ლათ. libellum „პატარა წიგნი“] ლიტურგიაში აღნიშნავს განსაზღვრული ეკლესიისათვის განკუთვნილ მცირე კრებულს, რომელიც ერთ ან რამდენიმე წირვას შეიცავს. ასეთი კრებულები ლიტურგიული ქმედების ლათინურ ენაზე წარმართვის საწყის პერიოდში აღმოცენდა. საუკეთესო ევქოლოგიური კომპოზიციები შემდეგ შეიკრიბა და მათ საფუძველზე საკრამენტარიუმები შეიქმნა. ამგვარი კრებულის თვალსაჩინო მაგალითია ვერონული ლიბელუმი. სამართალში ასე ეწოდება მცირე ზომის ნაწერს, წარდგენილს კომპეტენტური მოსამართლისადმი, რომელშიც წარმოდგენილია დავის საგანი და თხოვნა მოსამართლის მიმართ, ჩაერიოს საკითხში უფლებათა დასაცავად.

ლიბერალური თეოლოგია (Teologia liberale) XIX საუკუნის პროტესტანტული მიმდინარეობა, რომელიც განმანათლებლობის ხანიდან იღებს დასაბამს. ლიბერალური თეოლოგია ქრისტიანული რწმენისა და გონების შესახებ თანამედროვე დებულებათა ერთმანეთთან შეთანხმებას ესწრაფვის. პრიორიტეტი აქ რწმენას კი აღარ ენიჭება (როგორც ეს, მაგალითად, ანსელმუს კენტერბერიელთან გვაქვს), არამედ - ადამიანის ბუნებას, მის გონებას, გრძნობებს ან მის სიბრძნე-განსწავლულობას. ლიბერალური თეოლოგიის მიმდევრები არ მიიჩნევენ აუცილებლად, უარყონ ზებუნებრივი გამოცხადება (ღმრთის ჩარევა ბუნებრივ კანონთა მიღმა), და, ამასთან, ამტკიცებენ გამოცხადებას ბუნებაში, ისტორიასა და თვითცნობიერებაში. ლიბერალიზმის კათოლიკური ვარიაცია მოდერნიზმში პოვებს გამოხატულებას.

ლიმბუსი (Limbo) [ლათ. limbus „ნაპირი“, „კიდე“] ღმრთის გულწრფელი და საყოველთაო მხსნელი ნებისა და ნათლობის აბსოლუტური აუცილებლობის თეზისებმა განაპირობეს XIII საუკუნეში აღმოცენება მოძღვრებისა ლიმბუსის შესახებ. ის წარმოდგენილია გარდამავალ ადგილად და სტადიად, სადაც რჩებიან სამუდამოდ ისინი, ვინც ვერ მიიღო მხსნელი მადლი და, ამავე დროს, თავად არავითარი დანაშაული არ ჩაუდენია (მაგ. მოუნათლავად გარდაცვლილი ბავშვები). ლიმბუსის თეზისი, რომლის შესახებაც ეკლესიას არასოდეს გამოუთქვამს მოსაზრება, საკმაოდ არამყარია, რადგანაც არავითარი ბიბლიური საფუძველი არ გააჩნია და, ამასთან, ღიად ტოვებს ცალკეულ საკითხებს.

ლიტანია (Litania) [ბერძ. litanéia „ვედრება“] დიალოგის ფორმის ცნობილი ლოცვა, შედგება მღვდელმსახურის მოწოდებებისა და მორწმუნეთა პასუხებისაგან. ცნობილია სხვა რელიგიებშიც. ქრისტიანობაში IV საუკუნიდან დამკვიდრდა. წირვაში ლიტანიაა „კირიე ელეისონ“ („უფალო, შეგვიწყალე“). მნიშვნელობებით მდიდარი და შთამაგონებელია წმიდათა ლიტანიები, რომლებსაც წარმოთქვამენ ან გალობენ ეკლესიათა კურთხევის, სააღდგომო ცისკრისა და სხვა დღესასწაულთა დროს. აგრეთვე, ფრიად ცნობილია ლორეტას ლიტანიები წმიდა მარიამის საპატივცემლოდ, რომლებიც სავარდის დასასრულს წარმოითქმის. მთავარი ლიტანია ეწოდებოდა მსვლელობას, რომელიც იმართებოდა რომში 25 აპრილს, ლუჩინას წმიდა ლავრენტის ბაზილიკიდან წმიდა პეტრეს ბაზილიკამდე, ღმრთისთვის უხვი მოსავლის სათხოვნელად. ამ მსვლელობაში პაპიც იღებდა მონაწილეობას.

ლიტურგია (Liturgia) [ბერძ. léiton érgon „საზოგადო საქმე“] კლასიკურ ბერძნულ საზოგადოებაში ლიტურგია ეწოდებოდა სახელმწიფოს ან ღმრთაებისათვის („რელიგიური მსახურება“) შესრულებულ მეტ-ნაკლებად სავალდებულო ნებისმიერ „მსახურებას“. სეპტუაგინტაში ეს ტერმინი მღვდელმსახურთა მიერ ტაძარში წმიდა წესის აღსრულებას, ახალ აღთქმაში კი ქრისტეს, მარადიული მღვდელმსახურის მსახურებას აღნიშნავს. IV საუკუნიდან ლიტურგია უმაღლეს საკულტო მსახურებას, წირვას ეწოდება. შუა საუკუნეებში ლიტურგიის ცალკეულ სინონიმებს ენიჭებოდა უპირატესობა, როგორებიცაა, მაგალითად, „ოფიციუმი“, „კულტი“, „ფუნქცია“, „რიტუალი“ და სხვ. ლიტურგიის განვითარებაში მნიშვნელოვანი პერიოდი იყო IV-V საუკუნეები, ამ დროს დაიწყო ჩამოყალიბება როგორც საიდუმლოთა ლიტურგიამ, ისე ჟამთა კანონიზაციამ (წელიწადი და დღის საათები), საჯარო ლოცვის მეშვეობით. ამავე დროს, ჩამოყალიბდა სხვადასხვა წესიც: აღმოსავლეთში - კოპტური, ეთიოპიური, სომხური, ხოლო დასავლეთში - აბროსისეული, მოზარაბიკული, გალიური წესები. ლიტურგიულ მსახურებას ფორმულართა მეშვეობით ასრულებდნენ (ლეონისეული, გელასესეული, გრიგოლისეული...). ტრიდენტის კრების შემდეგ გამოქვეყნებული ლოცვანი, კონდაკი, სამღვდელმთავრო კონდაკი და რომის საწესო დაედო საფუძვლად რომაულ ცერემონიალს. ვატიკანის II კრებამ ლიტურგიასა და მის რეფორმას მიუძღვნა დადგენილება Sacrosanctum concilium (1963) და განსაზღვრა ლიტურგია, როგორც წმიდა ქმედება, რომლის მეშვეობითაც წესის აღსრულებით ეკლესიაში და ეკლესიის მეოხებით აღსრულდება და გრძელდება ქრისტეს მღვდელმსახურება, ანუ ადამიანთა განწმედა და ღმრთის განდიდება. კრების მომდევნო წლებში ამ დადგენილებამ ახალი ლიტურგიული წიგნების გამოქვეყნება განაპირობა. მათ შორისაა მესის წესი: ზოგადი დადგენილება რომის წესისათვის (1969), სამღვდელმსახურებო ხელდასხმის წესი (1968), ბავშვთა მონათვლის წესი (1969), მირონცხების წესი (1971), სნეულთა ცხების წესი (1972), მონანიების წესი (1974)...

ლიტურგიული მსვლელობა (Statio, liturgia della) [ლათ. statio „შეჩერების ადგილი“] აღნიშნავს რომისათვის დამახასიათებელ ძველ ლიტურგიულ ქმედებას: მსვლელობას ერთი ეკლესიიდან (შესაკრებელი ეკლესიიდან) სხვა ეკლესიამდე (შესაყოვნებელ ეკლესიამდე), სადაც ევქარისტიის აღსასრულებლად შეიძლება შეჩერება. იქცა, აგრეთვე, ლიტურგიული შეკრების სინონიმად.

ლიტურგიული ფერები (Colori liturgici) საღმრთო სამოსლის განსხვავებული ფერები ლიტურგიული წლის განმავლობაში (აგრეთვე, გარეგან ნიშანთა მეშვეობით) რწმენის საიდუმლოებათა განსაკუთრებული ნიშან-თვისებებისა და ქრისტიანული ცხოვრების არსის გამოხატვას ემსახურება. ლიტურგიული ფერებია: თეთრი, წითელი, მწვანე, იისფერი ან შავი, ვარდისფერი.

ლიტურგიული წელი (Anno liturgico) ეწოდება მზის წლის ხანგრძლივობის დროის მონაკვეთს, რომლის განმავლობაშიც ეკლესია დადგენილ დღეებში ქრისტეს მხსნელ ქმედებას განადიდებს (შდრ. SC, 102), წმიდა ხსოვნის აღსანიშნავი დღესასწაულების მეშვეობით. ლიტურგიული წელი რამდენიმე ძირითად ელემენტს მოიცავს. ესენია: - კვირადღე (dies dominica „უფლის დღე“), იესო ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომის დღე: ევქარისტიული შეკრების, სიხარულისა და სამუშაოსაგან დასვენების დღე; - საგანგებო დრო ანუ არსებითი სტრუქტურა, რომელიც მოიცავს ქრისტეს ყველა საიდუმლოების აღნიშვნას აღდგომისა და შობის ორ ციკლში; გრძელდება ჩვეულებრივი დროით „წლის განმავლობაში“; - წმინდათა გამორჩეულობა ანუ კანონიზირებულ ქრისტიანთა მოხსენიება: უფრო მნიშვნელოვან პირთა საყოველთაო კალენდრის, ხოლო ადგილობრივი წმინდანებისთვის კი - ადგილობრივ ეკლესიათა და სამოწესეო საკრებულოთა ცალკეული კალენდრების მიხედვით. ლიტურგიული წელი იწყება ადვენტის პირველი კვირადღის მწუხრით და შემდეგნაირად იყოფა: ადვენტი; შობის დრო (მთავრდება ნათლისღების შემდეგ კვირადღეს); ჩვეულებრივი დრო „წლის განმავლობაში“ (ორშაბათიდან, რომელიც მოსდევს კვირადღეს 6 იანვრის შემდეგ, დიდი მარხვის წინა სამშაბათამდე); დიდი მარხვა (ნაცრის ოთხშაბათიდან უფლის სერობის წირვამდე, მისი გამოკლებით); უფლის ვნებისა და მკვდრეთით აღდგომის სააღდგომო სამდღეური; აღდგომის დრო (აღდგომის კვირადღიდან სული წმიდის გარდამოსვლის კვირადღემდე); ჩვეულებრივი დრო „წლის განმავლობაში“ (სული წმიდის გარდამოსვლის მომდევნო ორშაბათიდან ადვენტის პირველი კვირადღის მწუხრამდე).

ლმობიერება (Pietà) [ლათ. pietas] ლათინურ ცნება - „pietas“ - რამდენიმე მნიშვნელობას ატარებს: ა) გულისხმისყოფა, გულისხმიერება - აღნიშნავს ერთ-ერთს სული წმიდის შვიდ ნიჭთაგან; ბ) თანალმობა - ზნეობრივი სათნოება, რომელიც ადამიანს ღმრთისა და მოყვასის წინაშე მის მოვალეობათა აღსრულებისკენ უძღვება და პატივისცემის, გულმოწყალებისა და თანაგანცდის გრძნობებით საზრდოობს; გ) ღმრთისმოსაობა - აღნიშნავს ყველა იმ ფორმასა და აქტივობას, რომლებიც ეკლესიის ლიტურგიული ცხოვრების გაგრძელებას წარმოადგენს. ასეთებია, მაგალითად: ინდივიდუალური ლოცვა, სავარდე, მომლოცველობა, ჯვრის გზა, რელიკვიათა თაყვანისცემა, რელიგიური ცეკვები, რომლებიც ხალხური ღმრთისმოსაობის გამოხატულებად მიიჩნევა (შდრ. CCC, 1674-1676); დ) „პიეტა“ - ფიგურულ ხელოვნებაში ტერმინი აღნიშნავს ნებისმიერ ნაწარმოებს, რომელიც გამოსახავს მარიამის კალთაზე დასვენებულ მკვდარ ქრისტეს (მათ შორის ყველაზე ცნობილია მიქელანჯელოს „პიეტა“).

ლოგოსი (Logos) [ბერძნ. logos „სიტყვა“] თეოლოგიაში აღნიშნავს უმთავრესად იესო ქრისტეს, როგორც მამა ღმერთთან არსებულს, მისივე ღმრთაებრივი ბუნების თანამოზიარეს, შექმნისა და გამოცხადების დასაბამსა და დასასრულს. როგორც ფილოსოფიური ტერმინი, ლოგოსი აღნიშნავს ადამიანის ინტელექტუალურ და რაციონალურ საწყისს, ან, ადრინდელი განმარტების თანახმად, გონებას, როგორც კოსმოსის არსებით პრინციპს.

ლოლარდები (Lollardi) ინგლისელი ერეტიკოსები. სახელის ჰოლანდიური წარმოშობა (lollen „დარწევა“), დაკავშირებული ბეგინ ქალთა და ბეგარდთა მიერ ავადმყოფთათვის გაწეულ სამსახურთან და XIV საუკუნის დასაწყისში ანვერსში ჭირის ეპიდემიის დროს დაკრძალვებთან, შემდეგ დავიწყებას მიეცა და შეიცვალა ლათინური სახელით lollium („ღვარძლი“), რაც მიუთითებს მათეს იგავზე (13:24, შმდ.) ხორბლისა და ღვარძლის შესახებ. ამ სახელით მოიხსენიებენ იმ „ღატაკ მღვდლებს“, რომლებიც, ოქსფორდელი თეოლოგის ჯონ ვიკლიფის (ჰუსიტები) სულიერების შესაბამისად, სოფლებში დაიარებოდნენ, როგორც მქადაგებელნი და, ეგრეთ წოდებული ლოლარდთა ბიბლიის (ვულგატის თარგმანი ადგილობრივ ენაზე) თანახმად, „ღმრთის კანონს“ სახელმწიფოსა და ეკლესიისათვის ერთადერთ ნორმად აცხადებდნენ. ლოლარდებმა ქადაგება ვიკლიფის სიკვდილის (1384) შემდეგაც გააგრძელეს; მოუწოდებდნენ პარლამენტს, გაეტარებინა საეკლესიო და სოციალური რეფორმა (1395). მათი, როგორც ერეტიკოსთა, დევნა დაიწყო 1401 წლის დეკრეტის საფუძველზე (De haeretico comburendo), განსაკუთრებით, ჯონ ოლდკასტლისა და 37 ლოლარდი მეთაურის გასამართლებისა და სიკვდილით დასჯის შემდეგ (1417). ამის მიუხედავად, ლოლარდებმა XVI საუკუნემდე იარსებეს.

ლოცვა (Preghiera) [პროვანს. pregueira (ნაწარმოებია ლათინურიდან precarius „ლოცვებით მოხვეჭილი“)] „ლოცვა არის სულის ამაღლება ღმერთთან ან საჭირო სიკეთეთა ღმრთისათვის თხოვნა“ (იოანე დამასკელი). ღმერთი დაუღლელად უხმობს თითოეულ ადამიანს მასთან იდუმალ შეხვედრაზე. ლოცვა თანსდევს ხსნის მთელ ისტორიას, ღმერთსა და ადამიანს შორის ურთიერთმოხმობის სახით. ძველ აღთქმაში ღმრთის ხალხის ლოცვა აღთქმის კიდობნისა და ტაძრის ჩრდილში ვითარდება, მოძღვართა და წინასწარმეტყველთა ხელმძღვანელობით; მისი უმაღლესი ნიმუშია ფსალმუნები. ახალ აღთქმაში ლოცვის სრულყოფილი ნიმუშია იესოს ლოცვა მამა ღმრთისადმი. ხშირად მარტოობაში, სიჩუმეში აღვლენილი იესოს ლოცვა გამსჭვალულია სიყვარულით აღსავსე მინდობით მამა ღმრთის ნებისადმი თვით ჯვარცმამდე და სრული რწმენით იმისა, რომ ეს ლოცვა შესმენილ იქნება. თავის სწავლებაში იესო მოუწოდებს მოწაფეებს, ილოცონ გაწმედილი გულით, ცხოველი და მტკიცე რწმენითა და შვილობრივი სითამამით (ნ. მამაო ჩვენო). იესო მოუხმობს მოწაფეებს, იფხიზლონ და მისი სახელით მიმართონ თავიანთი ლოცვები ღმრთისადმი. იესო ქრისტე თავად შეისმენს მისადმი მიმართულ ლოცვებს. ქრისტიანულ ლოცვას მრავალი გამოხატულება აქვს: თხოვნის ლოცვის საგანია პატიება, ღმრთის სასუფევლის ძიება, ყოველი ნამდვილი საჭიროება; მფარველობის ლოცვა სხვისთვის აღვლენილი თხოვნაა; ის არ ცნობს საზაღვრებს და მტრებზეც კი ვრცელდება; სადიდებელი ლოცვა მოკლებულია ყოველგვარ პიროვნულ ინტერესს და მთლიანად ღმერთზეა კონცენტრირებული. ამ ლოცვით ადიდებენ ღმერთს, მხოლოდ იმისათვის, რომ იგი არსებობს, დამოუკიდებლად ყოველივე იმისაგან, რასაც ღმერთი აკეთებს. სრულყოფილი ლოცვა ლიტურგიული ლოცვაა, როგორც მთელი ეკლესიის - იესო ქრისტეს მისტიკური სხეულის - ლოცვა („სადაც ორი ან სამია შეკრებილი ჩემი სახელით, მეც იქა ვარ მათ შორის“, მათ. 18:20) (შდრ. CCC, 2559, შმდ.). ნ. მორწმუნეთა ლოცვა; ევქარისტიული ლოცვა.

ლოცვანი (Breviario) [ლათ. breviarium „კომპენდიუმი“, „მოკლე შინაარსი“] ლიტურგიული წიგნი, რომელიც შეიცავს ჟამნის - ეკლესიის საჯარო ლოცვისთვის ყველა აუცილებელი შემადგენელი ნაწილის სრულ ტექსტს. ლოცვანი საუკუნეთა მანძილზე ჩამოყალიბდა. თავდაპირველად არსებობდა ცალკეული წიგნები, რომელთა ლათინური სახელწოდებანია: Salterio (ფსალმუნნი), Omilario, Innario, Antifonale, Orazionale. მას შემდეგ, რაც ჟამნი მხოლოდ ეკლესიის ქოროზე კი აღარ სრულდებოდა, არამედ კერძოდაც, საჭირო შეიქნა ამ წიგნთა გაერთიანება. ეს მოხდა X საუკუნის შემდეგ. ისტორიის განმავლობაში ლოცვანმა მნიშვნელოვანი სახეცვლილებანი განიცადა, მისი რადიკალური შეცვლა კი განაპირობა ვატიკანის II კრების ლიტურგიულმა კონსტიტუციამ Sacrosanctum concilium (SC, 89). 1970 წელს გამოქვეყნებული სამოციქულო დადგენილების Laudis canticum-ის კვალობაზე 1971 წელს გამოიცა ედიტიო ტყპიცა ოთხ წიგნად, რომელსაც, ნაცვლად სახელწოდებისა „რომაული ლოცვანი“, ეწოდა ჟამთა ლიტურგია. ლოცვანის სახეცვლილი ვარიანტი, რომელშიც მთელი „დავითნი“ (150 ფსალმუნი) ოთხ კვირადაა დაყოფილი, ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჟამთა ლიტურგია ყველა ქრისტიანის ლოცვაა, მიუხედავად იმისა, რომ მისი ყოველდღიური კითხვა მხოლოდ ღმრთისმსახურებსა და სხვადასხვა სამოწესეო საკრებულოებს ევალება. ჟამთა ლიტურგია შემდეგი ნაწილებისაგან შედგება: ორი მთავარი ჟამნი - ქებანი და მწუხრი (რაც შეესაბამება დილისა და საღამოს ლოცვებს); შუალედური ჟამნი, რომელიც იყოფა მესამე, მეექვსე და მეცხრე ჟამნად და სერობა, ანუ მოსვენების წინ წასაკითხი ლოცვა; დასასრულ, საკითხავთა წესი, რომელიც დღის ან ღამის ყველაზე შესაფერ დროს უნდა შესრულდეს.

ლოცვისკენ მოხმობა (Monizione) [ლათ. monitio „გაფრთხილება“, „მოწოდება“, „მოხმობა“] ასეთებია: „ვილოცოთ“, „ილოცეთ, ძმანო“, „მაღლა გულნი“ და სხვ. გარდა ჩამოთვლილისა, გათვალისწინებულია, აგრეთვე, სხვა მომენტებიც, როდესაც მღვდელმსახურმა ან განმმარტებელმა „შეიძლება მიმართოს მორწმუნეებს განმარტებით ან მოწოდებით, რათა მეტად ჩართოს ისინი მსახურებაში და უკეთ განაწყოს მის გასაგებად“. ამგვარი მიმართვები უნდა იყოს მკაფიო, მოკლე და კარგად მომზადებული.

ლუთერელობა (Luteranesimo) ამ ტერმინით აღინიშნება როგორც ლუთერის (1483-1546) თეოლოგიური ნააზრევის საფუძველზე აღმოცენებული რელიგიური მოძრაობა, ისე ამ მოძრაობის სახასიათო დოქტრინალური მემკვიდრეობა. ის გადმოცემულია ლუთერის მიერ დაწერილ დიდსა და მცირე კატეხიზმოში (1529), ფ. მელანხთონის აუგსბურგის აღსარებასა (1530) და აპოლოგიაში (1531), სმალკალდას (1537) სტატიებსა და ნაშრომში „თანხმობის წესდება“ (1577). ლუთერელობის ლიტურგიულ და საეკლესიო ასპექტებს განსაზღვრავს ლუთერის გერმანული წირვა (1525) და მელანხთონის ინსტრუქციები დამსწრეთათვის (1528). ლუთერის თეოლოგიის მთავარი დებულების თანახმად, ქრისტეში „მკრეხელი“, ანუ ღმრთის წინაშე მუდამ ცოდვილი ადამიანის „გამართლება შესაძლებელია მხოლოდ რწმენის მეშვეობით“ („sola fide“). მართალი - და იმავდროულად ცოდვილი — ქრისტიანი ცხოვრობს საკუთარი ხსნის შესახებ მარგებელ გაურკვევლობასა და დაპირების „სიტყვისადმი“ მუდმივ მინდობაში, კანონსა და სახარებას შორის კონფლიქტური ვითარების მუდმივი წნეხის ქვეშ. აქედან იღებს დასაბამს ლუთერის შემდგომი ნააზრევი „სიტყვისა და საიდუმლოს“ შესახებ, სადაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება, გარდა სერობისა, აგრეთვე, ნათლობას და ეგრეთ წოდებულ ორი სასუფევლის დოქტრინას, რომლის საერო ხასიათის დირექტივებმა განაპირობა და გაააქტიურა ლუთერული სამყაროს „ამქვეყნიური საქმიანობა“. ლუთერელობას ახასიათებს, აგრეთვე, რწმენა, რომ ღმრთის სიტყვაა მთელი ქრისტიანობის დასაბამი და საფუძველი, თუმცა ღმრთის სიტყვა ლუთერმა ეკლესიისაგან განცალკევებულ და გადმოცემისაგან დაშორებულ მხოლოდ საღმრთო წერილამდე დაიყვანა („sola scriptura`), აქედან გამომდინარე, ყოველ ადამიანს თავისუფლად შეუძლია განმარტოს („თავისუფალი განსჯა“) საღმრთო წერილი, რაკი მას უშუალოდ სული წმიდა ეხმარება. ლუთერელობა უმთავრესად გერმანიასა და ევროპის ჩრდილოეთ ნაწილში გავრცელდა, მოგვიანებით, აგრეთვე, ჩრდილოეთ ამერიკაშიც. ამჟამად შინაგანად ფრიად დაქსაქსული ლუთერელობის წიაღში აღმოცენდა გაერთიანების მოძრაობები. ასეთებია, მაგალითად, Lutherischer Weltbund, ანუ მსოფლიო ლუთერული ლიგა (ლუნდი, 1947). ლუთერელობა ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში შედის (ნ. ეკლესიათა მსოფლიო საბჭო).

ლუმინარი (Luminare) [ლათინურიდან luminare, ნაწარმოებია სიტყვიდან lumen „შუქი“] ვერტიკალური ან დახრილი ღიობი, გაკეთებული კატაკომბებში, კუბიკულუმთა ან დერეფანთა სინათლითა და ჰაერით უზრუნველყოფის მიზნით.

ლუციფერი (Lucifero) [ლათ. lucifer (lux+fero) „მომაქვს სინათლე“] აღნიშნავდა ცისკრის ვარსკვლავს, რომლის ჩამოვარდნაც პირველი დემონის დაცემის განსახიერებად მიიჩნეოდა (შდრ. ეზეკ., 28:12, შმდ., ლუკ. 10:18; იოან. 12:31; გამოცხ. 12:9).

მაგნიფიკატი („ადიდებს სული ჩემი“) (Magnificat) ქალწულ მარიამის მიერ თავის ნათესავ ელისაბედთან სტუმრობისას აღვლენილი ღმრთის სადიდებელი (ლუკ. 1:46-55). სახელწოდება მომდინარეობს ლოცვის პირველი სიტყვიდან (ლათინურად), რომელიც ნიშნავს „ადიდებს“. ეს სადიდებელი, რომელიც ძველი აღთქმის სხვა ნაწყვეტებს ასახავს (შდრ. 1 სამ. 2:1-10), წარმოითქმის მწუხრის დასასრულს, შუამდგომლობის ლოცვამდე.

მადლი (Grazia) [ლათ. gratia, რაც წარმოადგენს თარგმანს ბერძნული სიტყვისა cháris „კეთილგანწყობა“, „მოწყალება“] ძველ აღთქმაში ტერმინი აღნიშნავს აღთქმაზე დამყარებულ ღმრთის სიყვარულს ისრაელი ხალხის მიმართ. ახალ აღთქმაში და, განსაკუთრებით, წმიდა პავლესთან, მადლი აღნიშნავს ღმრთის მიერ ადამიანთათვის საკუთარი სიცოცხლის უანგარო მიძღვნას ქრისტეს მსხვერპლშეწირვით, რის შედეგადაც ქრისტიანები ნათლისღებისა და სული წმიდის ნიჭის მეშვეობით „ღმრთის შვილებად“ იქცევიან (რომ. 6:3, შმდ.; 8:14, შმდ.). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, „მადლი არის სამსახური, უანგარო დახმარება, რომელსაც ღმერთი გვიწევს, რათა მის მოხმობას ვუპასუხოთ: ვიქცეთ ღმრთის შვილებად, აყვანილ შვილებად, გავხდეთ ღმრთაებრივი ბუნების, მარადიული ბუნების თანამონაწილენი“ (CCC, 1996). მადლი შეიძლება იყოს ჩვეულებრივი (მუდმივი და ზებუნებრივი განწყობა, რომელიც სრულყოფს სამშვინველს, რათა მას ღმერთთან თანაარსებობის უნარი მიანიჭოს) და აქტუალური (ღმრთაებრივი ჩარევა მოქცევის დასაწყისსა და წმიდადყოფის პროცესში) (შდრ. CCC, 2000). მადლის თემა ქრისტიანობის პირველივე საუკუნეებიდან იქცა თეოლოგთა განსჯის საგნად. წმიდა ავგუსტინე, პელაგიანელობის საპირისპიროდ, ამტკიცებს მადლის აბსოლუტურ აუცილებლობას და განასხვავებს წარმომავალსა (მოქცევასთან დაკავშირებულ) და მომდევნო მადლს. კათოლიკური თეოლოგია ყოველთვის ხაზგასმით აღნიშნავდა ქრისტეს მსხვერპლშეწირვას, მადლის უანგარობასა და მის საყოველთაობას შორის ურღვევ კავშირს. ქრისტეს წყალობით თითოეული ადამიანი იღებს მადლს, რათა, თავისი ისტორიული ვითარებისგან დამოუკიდებლად, თავისი მიზნის - ღმერთში ცხოვრების - მიღწევა შეძლოს. მაგრამ თითოეულმა ადამიანმა, საკუთარ შესაძლებლობათა შესაბამისად, მადლის ქმედებასთან უნდა ითანამშრომლოს. აღმოსავლური თეოლოგია უფრო მეტ ყურადღებას მიაპყრობს მადლისეული განღმრთობის ასპექტს (მადლის მეშვეობით ადამიანი თვით ღმრთაებრივი ბუნების თანამონაწილე ხდება), ვიდრე მადლისეული ხსნის ასპექტს.

მადლის მდგომარეობა (Stato di grazia) აღნიშნავს სულის ღმერთთან მეგობრობის დამოკიდებულებას, ანუ მომაკვდინებელი ცოდვისაგან თავისუფალი სულის მდგომარეობას. ეს მდგომარეობა მიიღწევა ნათლობით და მისი აღდგენა შესაძლებელია მონანიების საიდუმლოს ან სრული სინანულის მეშვეობით.

მადონა (Madonna) [ლათ. mea domina „ჩემი ქალბატონი“] რელიგიურ წრეებში ესაა საპატიო მიმართვა ქალწულ მარიამისადმი, გამოიყენება, აგრეთვე, იკონოგრაფიაშიც.

მავედრებლობა (მოსარჩლეობა) (Intercessione) [ლათ. intercessio (ზმნიდან inter+cedere „ვალდებულების აღება ვინმეს სასარგებლოდ“)] ვედრების ლოცვა, რომელიც მონაწილეა ქრისტეს შუამდგომლობისა, ვინცაა ერთადერთი შუამდგომელი მამა ღმრთის წინაშე ყველა ადამიანის სასარგებლოდ. ამ ლოცვაში მავედრებელი, რომელიც ქრისტეს, მარიამს ან წმიდანებს მიმართავს, არა მხოლოდ „საკუთარი სარგებლისათვის მოქმედებს, არამედ სხვებზეც ზრუნავს“ (ფილ. 2:4) და მისთვის ავის მქმნელთათვისაც კი ლოცულობს (შდრ. CCC, 2634-2636).

მავრინელნი (Maurini) წმიდა მავრის ბენედიქტელთა კონგრეგაციის წევრები, რომელიც საფრანგეთში კლუნელმა მოწესემ ლორენ ბენარმა (1573-1620) დააარსა. 1621 წელს კონგრეგაცია გრიგოლ XV-მ დაამტკიცა. მის წევრთა მთავარი მიზანი ბენედიქტესეული წესდების ზედმიწევნით დაცვასთან მიბრუნება იყო, რასაც მკაცრი სამონასტრო რეჟიმის მეშვეობით ახორციელებდნენ. მავრინელებმა წვლილი შეიტანეს, აგრეთვე, ისტორიული და ლიტერატურული კვლევების განვითარებაშიც.

მაზდეანობა (Mazdeismo) სპარსეთში, ზოროასტრიზმამდე გავრცელებული რელიგია. მაზდეანობის თანახმად, ქვეყნად არსებული ბოროტება არ შეიძლებოდა ყოფილიყო შექმნილი მაზდას („ბრძენი უფალი“) მიერ. ამიტომაც ბოროტებას ავი ღმერთი - ანგრა მაინიუ - ქმნის, რომელიც სამყაროს დასასრულს ყოველგვარ ძალაუფლებას მთლიანად დაკარგავს. სავარაუდოდ მაზდეანობამ - საკმაოდ რთულმა რელიგიამ - განვითარების მრავალი სტადია განვლო: წინაზოროასტრიულ ფაზას მოყვა ზოროასტრიული, ისლამის გავრცელების შემდეგ კი მაზდეანობის მიმდევრები ინდოეთში გამოჩნდნენ, სადაც ეს რელიგია უფრო მონოთეისტური განხრით განვითარდა.

მაიას ტომის რელიგია (Maya, religione dei) ხალხი, რომელიც სახლობდა მექსიკაში, გვატემალაში, ჰორდურასსა და სალვადორში ესპანელთა მიერ ამერიკის დაპყრობის ხანაში. მაიას რელიგიურ წარმოდგენათა თანახმად, პანთეონის სათავეში იყო შემოქმედი ღმერთი ჰუნაბი, „ერთადერთი“, წარმოსახვითი უსხეულო არსება, რომელსაც არ გამოსახავდნენ და კულტის მეშვეობით არ ეთაყვანებოდნენ. ის ბინადრობდა ზეციურ ფენათაგან უმაღლეს - მეცხრე (ან მეცამეტე) ფენაში. შესაბამისი ცხრა ქვედა ფენის საპირისპირო ამ ზეციურ ფენებში სათითაოდ თითო ღმერთი სახლობდა. ჰუნაბის შვილი იტცამა იყო მაიას მთელი კულტურის შემოქმედი, დამწერლობის გამომგონებელი და კალენდრის შემდგენელი. მას თაყვანს სცემდნენ, როგორც ზეციურ ღმერთს და ხშირად გამოსახავდნენ. მზის ღმერთი კინიჩ აბაუ, პარალელური ფიგურა, იტცამას ბუნების ერთ ნაწილს განასახიერებდა. მაიას ღმერთებს ორმაგი ბუნება ახასიათებდათ, ანუ ადამიანთან მიმართებაში ჰქონდათ ერთი დადებითი და ერთი უარყოფითი მხარე. პანთეონის მსგავსად, მკაცრი სტრუქტურის თანახმად აგებულ მაიას საზოგადოებას (ყოველ შემთხვევაში, კლასიკური პერიოდის პირველ წლებში მაინც) დიდგვაროვანთა კლასის წარმომადგენელი მემკვიდრეობითი მთავრები - მღვდელმსახურები ხელმძღვანელობდნენ. უდიდესი პატივისცემით სარგებლობდნენ ის მღვდელმსახურები, რომელთაც, დამწერლობისა და კალენდრის ცოდნის წყალობით, ბედზე გავლენის მოხდენა ძალუძდათ. მაიას დამწერლობა ერთადერთია ინდიელ ტომთა დამწერლობათა შორის, რომლის გაშიფრვაც მოხერხდა: მათი დამწერლობის იდიოგრაფიულ-აბსტრაქტულ გრიფთა მესამედი წაკითხვადია. მაიას კალენდარი გრიგოლის კალენდარზე უფრო ზუსტი იყო. ნაკლები წონა და გავლენა ჰქონდათ მღვდელმსახურებს, რომლებიც ადამიანთა მსხვერპლშეწირვებს ახორციელებდნენ, რადგანაც ამ წესმა, მიუხედავად უკვე კლასიკურ ხანაში მისი არსებობისა, საყოველთაო გავრცელება მხოლოდ მოგვიანებით მოიპოვა.

მაკაბელთა წიგნი (Maccabei, libri dei) [ებრ. maqqabhah (მნიშვნელობა დაუზუსტებელია) „ჩაქუჩი“ ან „იაჰვეს მიერ განსაზღვრული“] ანტიოქე IV ეპიფანიელთან ბრძოლაში ებრაელთა წინააღმდეგობის გმირის, იუდას მეტსახელი, რომელიც შემდეგ ოჯახის ყველა წევრის აღსანიშნავად გამოიყენებოდა. ესაა ძველი აღთქმის სხვადასხვა ავტორის ორი არაკანონიკური წიგნი, სრულიად განსხვავებული ერთმანეთისაგან მიზნისა და გამოსახვის საშუალებათა მიხედვით. პირველ წიგნში (1 მაკ.) მოთხრობილია იუდეველთა წინააღმდეგობა ძალდატანებითი ელინიზაციის პროცესისადმი, რომელიც ორმოცი წლის მანძილზე გაგრძელდა, ქრისტემდე 175 წლიდან (ანტიოქე ეპიფანიელის ტახტზე ასვლის წელი) ქრისტემდე 135 წლამდე (ამ წელს გარდაიცვალა სიმონი, იუდა მაკაბელის უკანასკნელი ძმა). პირველ წიგნზე ადრე ბერძნულ ენაზე დაწერილი მაკაბელთა მეორე წიგნი (2 მაკ.) იუდეაში ქრისტემდე 175 წლიდან 160 წლამდე მომხდარ ფაქტებს მოიცავს. ამგვარად ეს წიგნი არა მაკაბელთა პირველი წიგნის გაგრძელება, არამედ პირველ წიგნში ნახსენები ფაქტების ერთგვარი საგანგებო წარმოდგენაა. თხრობა უფრო ქადაგების და არა ისტორიული აღწერილობის ხასიათს ატარებს და შეიცავს მდიდარ სამოძღვრო სწავლებას, რაც ძველი აღთქმისეული გამოცხადების გავრცობა-განმარტებას უწყობს ხელს (მაგალითად, ტექსტში გავრცობილია სამყაროსა და ადამიანთა შემოქმედი ღმრთის ცნება).

მაკედონიელნი (Macedoniani) სანახევროდ არიანელი ერეტიკოსები, კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის, მაკედონიუსის (IV საუკუნე) მიმდევრები. ეწოდებოდათ აგრეთვე „პნევმატომახები“ („სული წმიდის მოწინააღმდეგენი“), რაკი უარყოფდნენ სული წმიდის ღმრთაებრიობას.

მალაბარელნი (Malabaresi) ინდოეთის რეგიონ მალაბარში მცხოვრები სირიულ-აღმოსავლური (ან ქალდეური) წესის კათოლიკეები. უძველესი ტრადიციის თანახმად, ეს საკრებულო მოციქულმა თომამ დააარსა, შესაძლოა, იმ დამოკიდებულების გასამართლებლად, რომელიც ედესის საკრებულოსთან ჰქონდა II საუკუნიდან მოყოლებული. მალაბარელთა შესახებ ზუსტი ცნობები XV საუკუნის დასასრულიდან, ანუ ინდოეთში პორტუგალიელ მისიონერთა ჩასვლის დროიდან არსებობს. 1923 წელს პიუს XI-მ დააარსა სირიულ-მალაბარიული პროვინცია, 1956 წელს კი მეორე ასეთი პროვინცია დაარსდა.

მალანკარელნი (Malankaresi) ინდოეთის რეგიონ მალაბარში მცხოვრები ანტიოქიური წესის კათოლიკეები. საკუთარ თავს მოციქულ თომას ქადაგებასთან აკავშირებენ. ლიტურგიას აღავლენენ თავიანთი რეგიონის ენზე, რომელსაც მალაიამი ეწოდება.

მალაქია ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

მალტის რაინდები ნ. რაინდთა ორდენები.

მამა (მამაო) (Padre) [ლათ. pater] პატივისცემის ნიშნად ასე მიმართავენ სამოწესეო ორდენის წევრ მღვდელმსახურებს. ჩვეულებრივ, ეს წოდება წინ უძღვის ნათლობისას დარქმეულ ან სასულიერო ცხოვრებაში მიღებულ სახელს (მამა ევგენი) ან მღვდელმსახურის თანამდებობის აღმნიშვნელ სიტყვას (მამა პროვინციალო, მამა მცველო და სხვ.).

„მამაო ჩვენო“ (Padre nostro) სახარების არსის გამომხატველი უმთავრესი ქრისტიანული ლოცვა, რომელსაც იესო აძლევს მოწაფეებს პასუხად თხოვნაზე: „უფალო, გვასწავლე ლოცვა“ (ლუკ. 11:1). მას, აგრეთვე, ეწოდება უფლის ლოცვა, რადგანაც პირდაპირ ქრისტესაგან მომდინარეობს. „მამაო ჩვენო“ ეკლესიის უმთავრესი ლოცვაა. „მამაო ჩვენო“ ღმრთისმსახურებათა და ქრისტიანული ინიციაციის საიდუმლოთა - ნათლობის, ზიარებისა და ევქარისტიის - შემადგენელი ნაწილია. ევქარისტიაში ჩართული „მამაო ჩვენო“ ამჟღავნებს პირად თხოვნათა „ესქატოლოგიურ“ ხასიათს, უფლის იმედით, „ვიდრე მოვიდოდეს“ (1 კორ. 11,26). სახარებებში ორი ფორმულირებითაა გადმოცემული (მათ. 6:9-13; ლუკ. 11:2-4). „მამაო ჩვენო“ შეიცავს ერთ მოხმობას, შვიდ თხოვნასა და დასკვნით „ამენს“. პირველი სამი თხოვნის საგანი მამა ღმრთის დიდებაა: უფლის სახელის წმიდაყოფა, უფლის სუფევის დადგომა და ღმრთის ნების აღსრულება. დანარჩენი ოთხი თხოვნა ღმერთს ადამიანის საჭიროებებსა და სურვილებს წარუდგენს. ეს თხოვნები ეხება ადამიანის საზრდოთი უზრუნველყოფას, ცოდვისაგან მის დაცვას და უკავშირდება ბოროტებაზე სიკეთის გამარჯვებისთვის ბრძოლას (შდრ. CCC, 2759, შმდ.).

მამა პროვინციალი (Provincaile, padre) [ლათ. provincialis „პროვინციისა“] ვინც კანონისა და დადგენილებათა საფუძველზე თავმჯდომარეობს ინსტიტუციის მონასტრებსა თუ საკრებულოებს, რომლებიც ერთსა და იმავე რელიგიურ პროვინციაშია განლაგებული (შდრ. CIC, კან. 621).

მამა, სულიერი ნ. სულიერი მამა.

მამა ღმერთი ნ. ღმერთი; სამება.

მამები, სამოციქულო ნ. სამოციქულო მამები.

მამონა (Mammona) [არამ. mammona „მოგება“, „სარგებელი“] სიტყვა ორჯერ გვხვდება ახალ აღთქმაში (მათ. 6:24; ლუკ. 16:13), არის სიმდიდრისა და ძალაუფლებისაკენ ლტოლვის სიმბოლო.

მანა (Mana) პოლინეზიური ტერმინი, აღნიშნავს ზებუნებრივ, უპიროვნო ძალას, რომელსაც სიკეთისა და ბოროტების მოტანა ძალუძს; გავლენას ახდენს ადამიანის ნებისმიერ საქმიანობაზე, იქნება ეს ნადირობა, თევზაობა, საომარი მოქმედებები თუ სხვა.

მანანი (Manna) [ებრ. man hu? „რა არის ეს?“] საკვები, რომლითაც, ბიბლიის თანახმად, ებრაელი ხალხი იკვებებოდა უდაბნოში ხეტიალისას (გამ. 16:14.21; რიცხვ. 11:7, შმდ.; იესო. 5:12). სინაის ნახევარკუნძულზე ხარობს 6-7 მეტრი სიმაღლის ხე tamarix mannifera. მაისიდან აგვისტომდე მისი ნორჩი ტოტები გამოყოფენ ტკბილ ნივთიერებას, რომელიც ღამის გრილ ჰაერთან შეხებისას მკვრივდება და პატარა მარცვლების ფორმას იღებს. ამ მანანს არაბები დღესაც აგროვებენ, დილით ან საღამოს, რადგანაც დღისით, მზის სხივთა მხურვალება მარცვლებას ადნობს. ნივთიერება ბაცი ფერისაა, თაფლის მსგავსი გემო და მაღალი საკვები ღირებულება აქვს. მას მიირთმევენ როგორც ბუნებრივი სახით, ისე ფქვილთან ერთად გამომცხვარს. სასარგებლო თვისებათა გამო ისრაელი ხალხი მანანს ღმრთის განსაკუთრებულ ძღვნად მიიჩნევდა (გამ. 16:17). ახალ აღთქმაში მანანი ევქარისტიის სიმბოლოა, სიცოცხლეს მომნიჭებელი ნამდვილი ზეციური პური (იოან. 6:31, შმდ.).

მანდეველნი (Mandei) [არამ. manda „ხილვა“, „გაცნობა“] გნოსტიკური სექტის წარმოშობით პალესტინელი მიმდევრები (მათ უწოდებენ აგრეთვე „წმიდა იოანე (ნათლისმცემლის) მოწაფეებს“), რომლებიც სამხრეთ ერაყსა და ირანში ცხოვრობენ. სექტაში იოანე ნათლისმცემელს ხსნის საგანგებო შუამავლად მიიჩნევენ და განსაკუთრებულ როლს ანიჭებენ ნათლობასა და განბანის წესებს. სექტის წარმოშობის შესახებ ზუსტი ცნობები არ არსებობს. მანდეველებს სწამთ სინათლის დიდ მეუფედ წოდებული, ანგელოსებით გარშემორტყმული აბსოლუტური ღმერთი, რომელსაც უპირისპირდება ბოროტი სულისა და მის მიერ შექმნილი შვიდი პლანეტის სამყარო.

მანიპულუსი (Manipolo) [ლათ. manipulus, სიტყვიდან manus და ზმნა plere-ს „გავსება“ ფუძიდან, სიტყვასიტყვით „ერთი მუჭა“] ზოლის ფორმის ლიტურგიული სამოსელი, - იმავე ფერისა და ქსოვილისაგან დამზადებული, როგორითაც შესამოსელი, - რომელსაც ერთ დროს წირვის აღსრულებისას მღვდელმსახური მარცხენა წინამხარზე ატარებდა. რომაული წარმოშობისაა და მომდინარეობს ხილაბანდიდან (მას „mappa“ ან „mappula“ ეწოდებოდა), რომელსაც რომაელი დიდგვაროვნები სამოსის დასამშვენებლად ხელში იჭერდნენ, ხელსახოცად და ნიშნის მისაცემად იყენებდნენ. ამჟამად აღარ გამოიყენება.

მანიქეველობა (Manicheismo) [სპარს. Mani haja „მანი ცოცხალი“] სპარსი მთავრის, მანის (216-277 წწ. ქრისტეს შემდეგ) მიერ დაარსებული რელიგია. მანიქეველობის თანახმად, სინამდვილეში არსებობს ორი ერთმანეთისაგან განსხვავებული საწყისი: კეთილი და ბოროტი, ნათელი და ბნელი. თავდაპირველად ისინი ცალ-ცალკე არსებობდნენ; შემდგომში ბნელმა ნათელი დათრგუნა, თუმცა დასასრულს სინათლე საბოლოო გამარჯვებას მოიპოვებს. მატერიალური სამყარო ბნელის ნაყოფია, ამიტომაც თითოეულმა ადამიანმა ძალისხმევა არ უნდა დაიშუროს იმისათვის, რათა თავის ცხოვრებაში სინათლის მიერ შექმნილი სამშვინველი სხეულისაგან, ანუ სიბნელის ბატონობისგან, გაათავისუფლოს. მანიქეველთა მთელი ზნეობრივი სწავლება ამ ცენტრალური მითოსის გარშემო ვითარდება და მნიშვნელოვანი მსხვერპლის გაღებას მოითხოვს (მარხვა, სქესობრივი თავშეკავება და ა.შ.). იგი, ვინც ამ გზას წარმატებით გაივლის (მათი რიცხვი სინამდვილეში არც ისე დიდია) უმალ სინათლის სამოთხეში აღმოჩნდება. დანარჩენები კვლავ ბნელის მიერ შექმნილ სხეულებში დაიბადებიან, თუკი მათი ცოდვები იმდენად მძიმე არაა, რომ პირდაპირ სამუდამო წარწყმედის უფსკრულში გადაჩეხოს ისინი. მანიქეველთა დოქტრინები ზოგჯერ ქრისტიანული თვალსაზრისით გადამუშავდებოდა ხოლმე, რათა მას უფრო მარტივად შესძლებოდა გავრცელება ეგვიპტის, ჩრდილოეთ აფრიკის, გალიის, დალმაციისა და სხვა რეგიონების ქრისტიანულ წრეებში. გარკვეული პერიოდი მანიქეველთა სექტის მიმდევარი იყო წმიდა ავგუსტინეც. აღმოსავლეთში მანიქეველობამ XII საუკუნემდე იარსება, დასავლეთში კი ალბიგოელთა და ბოგომილთა ერესზე მოახდინა გავლენა.

მანტელეტა (Mantelletta) [კნინობითი ფორმა სიტყვისა mantella „მოსასხამი“] ზემოდან ჩასაცმელი პრელატის მოკლე მოსასხამი, მუხლებამდე სიგრძის და უსახელო, მკლავებისთვის დატოვებული ორი გახსნილი ნაწილით გვერდებზე. მოსასხამის ფერი მფლობელის წოდებაზეა დამოკიდებული: ის წითელი ფერისაა კარდინალთათვის, მოიისფრო ეპისკოპოსთათვის და ა.შ.

მანტია (Ferraiolo) [არაბ. feryul „შალის ბლუზა“] თხელი ქსოვილის მოსასხამი, რომლისგანაც მიიღება მხრებზე მოსახვევი ნაკეცებიანი განიერი ზოლი. მას სასულიერო პირები ატარებენ. ტუნიკის სიგრძის მანტიას ატარებდნენ ყელზე შეკრულს, ამჟამად აღარ იხმარება.

მანუ (Manu) [სანსკ. manu „კაცი“ ან „ბრძენი“] ჰინდუიზმში აღნიშნავს კაცთა მოდგმის მითოსურ წინაპარს, რომელიც ზოგჯერ შემოქმედ ღმერთ პრაჯაპატისთან იგივდება. გადატანითი მნიშვნელობით აღნიშნავს ადამიანს ამ სიტყვის სრულყოფილი გაგებით.

მანუალისტიკა (Manualistica) სწავლება, რომელიც გავრცელებული იყო მეცხრამეტე საუკუნიდან ვატიკანის II კრებამდე და რომლის მიზანი იყო სახელმძღვანელოებში, ანუ ტექსტების სახით, თეოლოგიის საგნის არსებითი ელემენტების ორგანული გადმოცემა. ის მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ზოგადი თეოლოგიური აზროვნების ჩამოყალიბებაში, რის გამოხატულებასაც წარმოადგენს. მანუალისტიკის სუსტი მხარეა ზოგჯერ არადამაჯერებელი, სიღრმეს მოკლებული გადმოცემა, რასაც ბანალურ მოსაზრებათა არაკრიტიკული მოწოდება ამძიმებს.

მარადიული სიცოცხლე (Vita eterna) სიკვდილის შემდეგ ღმერთთან მარადიული სიცოცხლე, რომელსაც ქრისტე მის მორწმუნე ადამიანებს უბოძებს (რომ. 5:21; 6:23; 1კორ. 15:45). მართლები იმეფებენ ქრისტესთან ერთად სამარადჟამოდ დიდებაში სულითა და სხეულით, და ღმერთი იქნება „ყველაფერი ყველაფერში“ (1 კორ. 15:28).

მარადიულობა (Eternità) [ლათ. სიტყვიდან aeternitas] დასაბამისა და დასასრულის არმქონე ხანგრძლივობა. ღმრთის განსაკუთრებული თვისება, რადგან იგი, უწმინდესი სული, დროსა და სივრცეს არ ექვემდებარება. წმიდა თომა აკვინელის აზრით, მარადიულობა ააშკარავებს აბსოლუტურის საკუთარ თავთან სრულ იდენტურობას, ყოველგვარი შესაძლო ქმნადობის მიღმა.

მარანა-ტა, მარან-ათა (Maràna-tà/ Maràn-athà) [არამ. „უფალო ჩვენო, მოდი“, „ჩვენი უფალი მოდის“] პალესტინურ საკრებულოთა ლიტურგიული შეძახილი. წმიდა პავლემ ის კორინთელთა მიმართ პირველი წერილის დასასრულს გამოიყენა. გვხვდება, აგრეთვე, იოანეს გამოცხადებაში, დასკვნითი მოხმობის სახით: „მოდი, უფალო იესო“ (გამოცხ. 22:20).

მართლმადიდებელი (Ortodosso) ისტორიული თვალსაზრისით, აღნიშნავს მართლმადიდებელი ეკლესიის მორწმუნეს; აგრეთვე, აღნიშნავს პირს (ორთოდოქსი), რომელიც მთლიანად იზიარებს არა აუცილებლად რელიგიურ, მაგრამ დოგმატური ხასიათის განსაზღვრულ სწავლებას.

მართლმადიდებელი ეკლესიები (Ortodosse, Chiese) აღმოსავლური ეკლესიები თავს მართლმადიდებელ ეკლესიებს უწოდებენ და ეს სახელწოდება ძველი ეკლესიის სამოძღვრო დებულებებისადმი მათს ერთგულებას უსვამს ხაზს. კონსტანტინოპოლთან დაკავშირებული აღმოსავლური ეკლესიების მითითება მართლმადიდებლობაზე V საუკუნის შემდეგ დამკვიდრდა, ერეტიკულ ეკლესიათაგან (ნესტორიანული და მონოფიზიტური ეკლესიები) გამიჯვნისა და, აღმოსავლეთის სქიზმის (1054) შემდეგ, კათოლიკე ეკლესიასთან პოლემიკური დაპირისპირების მიზნით. ვატიკანის II კრებამ მძლავრი ბიძგი მისცა ეკუმენურ ურთიერთობებს მართლმადიდებელ ეკლესიებსა და ლათინურ ეკლესიას შორის და ხელი შეუწყო პაპ პავლე VI-ისა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ათენაგორას ისტორიულ შეხვედრას (1964), რასაც 1054 წლის განკვეთის ურთიერთგაუქმება და ურთიერთშენდობა მოჰყვა შედეგად (1965). მართლმადიდებელთა და კათოლიკეთა შორის სამოძღვრო სხვაობანი მრავალრიცხოვანი არაა და უმთავრესად პაპის პრიმატისა და ფილიოკვეს თეოლოგიურ საკითხებს შეეხება. ორი ეკლესია თანხმდება საიდუმლოთა, ხსნის განზრახულობაში მარიამის როლის, ბიბლიური ეგზეგეზის, ეპისკოპოსთა სამოციქულო მემკვიდრეობითობისა და სხვა საკითხებზე.

მართლმადიდებლობა, მართლმორწმუნეობა (Ortodossia) [ბერძ. orthós „მართებული“, „ჭეშმარიტი“ და dóxa „მოსაზრება“] ტერმინი აღნიშნავს ქრისტიანულ მოძღვრებას, როგორც ჭეშმარიტს, როგორადაც ასწავლის და განსაზღვრავს მას ეკლესია, ერეტიკული და მცდარი შეხედულებების საპირისპიროდ.

მართლქმედება (Ortoprassi) [ბერძ. orthós „მართებული“, „სწორი“+práxis „ქცევა“] აღსარებული რელიგიის სწავლების შესატყვისი საქციელი. ზოგჯერ მართლქმედებას (ორთოპრაქსიას) უპირისპირებენ ორთოდოქსიას (მართლმორწმუნეობას), როდესაც ეს უკანასკნელი ეკლესიისადმი კუთვნილების ერთადერთ აღმნიშვნელად იხმარება.

მარიამი (Maria) ქრისტიანულ სარწმუნოებაში ქალწული მარიამი განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი ფიგურაა, როგორც „ქრისტეს დედა და ეკლესიის დედა“ (პავლე VI). როგორც ქრისტეს დედა, მარიამი სული წმიდამ შეამზადა: მართლაც „მადლით აღვსილი“ უნდა ყოფილიყო იმისი მშობელი, რომლის არსებაშიც „დამკვიდრებულია ხორციელად ღმრთაების მთელი სისავსე“ (კოლ. 2:9). მაშასადამე, მადლის წყალობით, მარიამი უცოდველად იშვა ყველაზე თავმდაბალ ქმნილებად, რომელსაც ყველაზე მეტად ძალუძდა ყოვლისშემძლე ღმრთის გამოუთქმელი ნიჭის მიღება (ნ. უბიწო ჩასახვა). თუმცა მარიამმა არა მხოლოდ შობა იესო, არამედ მისი ერთ-ერთი უერთგულესი მოწაფეც იყო, რასაც ადასტურებს გოლგოთაზე მარიამის ყოფნა ქრისტეს ვნების ჟამს და მოწაფეებთან ერთად მისი ლოცვა სერობისას, სულის წმიდის გადმოსვლის მოლოდინში. მამა ღმრთის ნების, თავისი ძის მხსნელი ქმედებისა და სული წმიდის ყოველი ქროლვისადმი მთლიანად მინდობის გამო, ქალწული მარიამი ეკლესიისთვის რწმენისა და კაცთმოყვარების სიმბოლოა. „ამიტომაც ის აღიარებულია ეკლესიის უაღრესად ამაღლებულ და სრულიად გამორჩეულ წევრად“ (LG, 53) „და ეკლესიის სიმბოლოდ („typus“)“ (LG, 63). თუმცა ეკლესიასა და მთელ კაცობრიობასთან მიმართებაში მარიამის როლი კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია: „იგი სრულიად განსაკუთრებულად შეეწია მაცხოვრის საქმიანობას - მორჩილებით, რწმენით, იმედითა და მგზნებარე კაცთმოყვარებით - სულთა ზებუნებრივი ცხოვრების აღსადგენად. ამიტომაცაა მარიამი ჩვენთვის დედა მადლის წიაღში“ (LG, 61). ცად აღყვანებული მარიამი (ნ. ცად აღყვანება) კვლავაც ასხივებს დედობრივ ზრუნვას ქრისტეს სხეულის წევრებზე, რომელნიც თაყვანს სცემენ მას განსაკუთრებული კულტის მეშვეობით. ეს კულტი მნიშვნელოვნად განსხვავდება ქრისტესადმი მიძღვნილი კულტისაგან (შდრ. LG, 66; აგრეთვე CCC, 721-726; 963-975). მარიამის თაყვანისცემა, რომელიც უმთავრესად სავარდის ლოცვითა და მარიამის სამლოცველოთა მომლოცველობით გამოიხატება, მეტად გავრცელებულია ქრისტიანთა შორის.

მარიამის გვირგვინით შემკობა (Incoronazione di Maria) იკონოგრაფიული გამოსახულება, რომელიც წარმოადგენს ქალწულ მარიამის გვირგვინით შემკობას (ქრისტეს ან ყოვლადწმიდა სამების მიერ). ხაზს უსვამს მარიამის სადედოფლო ღირსებას (რომლის ლიტურგიული მოხსენიების დღეა 22 აგვისტო) და მის დიდებით შესვლას ნეტართა საუფლოში. ეს გამოსახულება XIII საუკუნიდან გავრცელდა. მარიამის გვირგვინით შემკობა, აგრეთვე, სავარდის მეხუთე - დიდების საიდუმლოებაცაა. მარიამის გამოსახულებათა თუ ქანდაკებათა ძვირფასი გვირგვინით შემკობა 1600 წლიდან გავრცელდა ქალწულ მარიამის მიმართ თაყვანისცემის ნიშნად.

მარიამისეული მონახულება (Visitazione di Maria) ლიტურგიული დღესასწაული, რომლის შინაარსიც უკავშირდება განკაცების ხარების შემდეგ ქალწულ მარიამის მიერ ელისაბედის მონახულებას (ლუკ. 1:39-56). XIII საუკუნეში ფრანცისკელთა მიერ დაწესებული ეს დღესასწაული 31 მაისს აღინიშნება.

მარიამის ლეგიონი (Legio Mariae) 1921 წელს დუბლინში ფრანკ დუფის მიერ (†1980) დაარსებული საეროთა ორგანიზაცია, რომლის მიზანიც ადამიანის პიროვნული განწმედა და მოციქულობაა. დღეს ორგანიზაცია მთელ მსოფლიოშია გავრცელებული. პიუს XI-მ, პიუს XII-მ და იოანე XXIII-მ მნიშვნელოვანი შეფასება მისცეს მის საქმიანობას. ორგანიზაციის უმაღლესი ორგანოა ლეგიონის საბჭო (Concilium Legionis), რომელსაც ექვემდებარება სენატი, კომიტეტები, კურიები და დირექტორები. ცალკეულ ჯგუფთა ყოველკვირეული შეკრებები ლოცვასა და სასულიერო საკითხავს ეყრდნობა.

მარიამის შობა (Natività di Maria) დღესასწაული, რომელიც აღინიშნება 8 სექტემბერს და VI საუკუნის შუაწლებიდან მომდინარებს. მარიამის შობის დღესასწაულით ეკლესია საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ სამყაროში ამ არსების შემოსვლას ზეპიროვნული, საყოველთაო და ისტორიულ-მხსნელი მნიშვნელობა აქვს, რამდენადაც მარიამს უკავშირდება ხსნის ახალი წესრიგის დადგომა, რომელსაც სამყაროში საბოლოოდ ქრისტე ახორციელებს.

მარიამის წელი (Anno mariano) მარიამისადმი მიძღვნილი წელი. ის გამოაცხადა 1954 წელს პაპმა პიუს XII-მ, ქრისტეს დედის განსაკუთრებული სიწმიდის ხაზგასასმელად, რომელიც მისი უბიწოდ ჩასახვისა (რაც ზუსტად ერთი საუკუნით ადრე იქნა განსაზღვრული) და ზეცად აღყვანების საიდუმლოებებით გამოიხატება. იოანე პავლე II-მ ენციკლიკით „Redemptoris Mater“ დაამტკიცა მარიამის ახალი წელი, 1987 წლის 7 ივნისის სული წმიდის გარდამოსვლის დღესასწაულიდან 1988 წლის 15 აგვისტომდე, ქრისტეს მხსნელ ქმედებაში მარიამის დედობრივი თანამონაწილეობის მნიშვნელობის მიმართ ყურადღების მისაპყრობად.

მარიამისტები (Maristi) 1824 წელს ჟ.-კ.-მ. კოლინის (1790-1875) მიერ ბელიში დაარსებული და 1836 წელს დამტკიცებული მარიამის საზოგადოების (Societas Mariae) წევრები. ძირითადად ახალგაზრდების აღზრდითა და აქტიური მისიონერული და სამწყსო საქმიანობით არიან დაკავებულნი. კოლინმა დააარსა, აგრეთვე, მარიამისტ დათა საზოგადოება (1817 წ. ცერდონი), რომელიც 1884 წელს ლეონ XIII-მ დაამტკიცა. მისი წევრები გოგონათა აღრდაზე ზრუნავენ და საზოგადოებრივ საქმიანობას ეწევიან.

მარიამოლოგია (Mariologia) [Maria+logía (ბერძ. lógos „მსჯელობა“)] კათოლიკური თეოლოგიის ნაწილი, რომლის შესწავლის საგანია მარიამი. კონსტიტუცია Lumen gentium მარიამს „ქრისტესა და ეკლესიის საიდუმლოებაში“ ათავსებს (LG, 54).

მარიელნი (Marinisti, detti anche Fratelli di Maria (Frères de la société de Marie)) 1817 წელს ბორდოში გიომ ჟოზეფ შამინადის (†1850) მიერ დაარსებული მღვდელმსახურთა და საეროთა კონგრეგაცია. 1865 წელს კონგრეგაცია პიუს IX-მ დაამტკიცა. კონგრეგაციის წევრთა საქმიანობა მოიცავს ახალგაზრდების აღზრდას, სკოლებში სწავლებასა და მისიონერობას. კონგრეგაციას მართავს მთავარი წინამძღვარი, რომელსაც ადგილობრივი პროვინციალები უწევენ თანაშემწეობას. მარიელთა კონგრეგაცია დღეისათვის 3000 ადამიანს აერთიანებს, მათი უმრავლესობა მღვდელმსახურია. მარიელნი ათ პროვინციად არიან დაყოფილნი, აქედან 3 პროვინცია ამერიკის შეერთებულ შტატებში მდებარეობს. მათი მისიონერული საქმიანობა უმთავრესად ლათინურ ამერიკაში, აფრიკასა და იაპონიაში ხორციელდება.

მარონიტები (Maroniti) ასე უწოდებენ IV-V საუკუნეთა მიჯნაზე სირიაში მოღვაწე მღვდელმსახურის, წმიდა მარონეს, მიმდევრებს - სირიულ-ანტიოქიური წესის აღმოსავლელ კათოლიკეებს. წმიდა მწირის გარდაცვალების ადგილას აშენდა მონასტერი, სადაც პირველმა მარონიტმა საკრებულომ დაიდო ბინა. VII საუკუნის მეორე ნახევარში არაბთა შემოსევის საფრთხემ მარონიტები აიძულა, ლიბანში გადასახლებულიყვნენ. VIII საუკუნის დასაწყისში მარონიტი მოწესე ანტიოქიის პატრიარქად იქნა არჩეული. ამგვარად ჩაეყარა საფუძველი ანტიოქიის საპატრიარქოს, რომელიც უმნიშვნელოვანეს როლს თამაშობდა მარონიტ ქრისტიანთა ცხოვრებაში როგორც რელიგიური, ისე საზოგადოებრივი თვალსაზრისით. ამჟამად პატრიარქის სამყოფელია ბეირუთის მახლობლად მდებარე ბკერკე, ხოლო მარონიტთა საკრებულოები, ლიბანის გარდა, არსებობს აგრეთვე კვიპროსზე, სირიაში, ეგვიპტეში, თურქეთსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში.

მარტვილთა წამება (Passione dei martiri) პირველ საუკუნეებში რწმენის გამო სიკვდილით დასჯილ ქრისტიანთა მიერ განვლილი ცხოვრების, განცდილი მოწამეობისა და ჩადენილი სასაწაულების აღწერა. იკითხებოდა საჯაროდ მორწმუნეთა დარიგების მიზნით. ნ. საქმეები.

მარტიროლოგი (Martirologio) [ბერძ. màrtyros (ნათესაობითი ბრუნვა სიტყვისა martýs)+lógos] წიგნი, რომელშიც შეტანილია სია (და ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი ამბები) მოწამეთა და წმიდათა, ვისაც ეკლესია ყოველდღიურად მიაგებს პატივს. ოფიციალურად, ლიტურგიული წიგნის სახით ის ტრიდენტის კრების შემდეგ დამკვიდრდა (Martyrologium romanum, 1584), თუმცა მისი წინამორბედი იყო კალენდარი, ანუ წმიდათა და დღესასწაულთა ჩამონათვალი, შედგენილი სხვადასხვა ადგილას მათი მოხსენიების თარიღის მიხედვით. უძველესი რომაული ლიტურგიული კალენდარია Deposito martyrum, რომელიც 354 წლიდან „ქრონოგრაფის“ შემადგენლობაში შედის. თავდაპირველად მარტიროლოგი მხოლოდ მოწამეთა სახელებს შეიცავდა, შემდგომ სიას დაემატა ეპისკოპოსები, მოძღვრები, აღმსარებლები, ეკლესიათა მიძღვნის დღეები და სხვ.

მარხვა (Digiuno) [ლათ. ieiunium] ნაწილობრივი ან მთლიანი თავშეკავება საკვებისაგან მონანიების ან სასჯელის მიზნით. მიღებულია მრავალ რელიგიაში. ბიბლიაში ხშირად გვხვდება მარხვის დაცვის რჩევა. საჯარო ცხოვრების დაწყებამდე თვით იესომაც იმარხულა უდაბნოში (მათ. 4:2). დღეს კათოლიკე ეკლესია მარხვის მხოლოდ ორ დღეს აწესებს, ესენია: ნაცრის ოთხშაბათი და დიდი პარასკევი. მათი დაცვა სავალდებულოა ყველა სრულწლოვანისათვის 60 წლის ასაკამდე. ამ დღეებში მარხვის დაცვა დღის განმავლობაში ორიდან ერთ-ერთ ძირითად კვებაზე უარის თქმას გულისხმობს. ხსენებულ ორ დღეს, მარხვის გარდა, დაწესებულია, აგრეთვე, ხორცზე უარის თქმაც. ევქარისტიული მარხვა ნიშნავს წმიდა ზიარებამდე სულ ცოტა ერთი საათით ადრე ნებისმიერი სახის საკვებსა და სასმელზე უარის თქმას, გამონაკლისია წყალი და წამლები (შდრ. CIC, კან. 919).

მასონობა (Massoneria) [ინგლ. free masson „თავისუფალი კალატოზი“]. „თავისუფალმა კალატოზებმა“ შუა საუკუნეებში შექმნეს ეკლესიათა მშენებლობით დაკავებულ კალატოზთა (ან ხელოსანთა და მხატვართა) საეკლესიო საძმოები. თანამედროვე ხანის დასაწყისში ამ საძმოებმა არსებობა შეწყვიტეს ან გადაიქცნენ საზოგადოებრივ ჯგუფებად, რომლებში გაწევრიანება სხვა პროფესიათა ადამიანებსაც (დიდებულებს, ექიმებს, ოფიცრებს, მწერლებს...) შეეძლოთ. ამგვარი ჯგუფები კაცობრიობისათვის უნივერსალური რელიგიის მიწოდებას ისახავდა მიზნად. განმანათლებლობის ხანაში მასონთა ლოჟებში რაციონალიზმისა და დეიზმის იდეებმა შეაღწია, შემდგომში კი ეზოტერიკული წრეებიც შეიქმნა ალქიმიკოსთა, როზენკროიცერელთა, ქრისტიან მისტიკოსთა მონაწილეობით, რომელთა დამსახურებითაც მასონთა საქმიანობამ მისთვის დამახასიათებელი, დღემდე შემორჩენილი სახე მიიღო. მასონთა მრწამსის თანახმად, ღმერთი სამყაროს აღმშენებელი დიდოსტატია. ადამიანის უფლებები (მათ შორის რწმენის, სინდისისა და აზროვნების თავისუფლება), შემწყნარებლობა და შერიგებლური სულისკვეთება ის უმაღლესი პრინციპებია, რომლებზე დაყრდნობითაც უნდა აიგოს „ჰუმანურობის ტაძარი“. შოტლანდიელმა პრესვიტერანელმა მქადაგებელმა ჯ. ანდერსონმა შეადგინა „დადგენილების წიგნი“ (Book of Constitution, ლონდონი, 1723), რომელიც დღეს მასონთა ძირეულ სასულიერო დოკუმენტს წარმოადგენს. ანგლიკანურ სახელმწიფო ეკლესიასთან (ნ. ანგლიკანობა) და სამეფო ოჯახთან მჭიდროდ დაკავშირებულმა ანგლოსაქსმა მასონებმა ქრისტიანული რწმენა შეინარჩუნეს, ხოლო ფრანგ, იტალიელ და ლათინურამერიკელ მასონთა შორის დამკვიდრდა სულ უფრო მძაფრი ანტიქრისტიანული განწყობა. 1717 წელს ლონდონის ოთხმა ლოჟამ პირველი დიდი (იდეოლოგიურად ნეიტრალური) ლოჟა შექმნა დიდი მაგისტრის ხელმძღვანელობით, კონტინენტზე კი პირველი ლოჟა 1721 წელს, მონსში შეიქმნა. იტალიაში მასონთა მოძრაობა 1730 წლის შემდეგ გავრცელდა რომში, ფლორენციაში, მილანსა და ვენეციაში. კათოლიკე ეკლესია ხანგრძლივი დროის მანძილზე ებრძოდა მასონობას და ეს ბრძოლა ჯერაც არ დასრულებულა. რამდენიმე სახელმწიფოში მასონთა მოღვაწეობაზე დაწესებული აკრძალვის შემდეგ (ნიდერლანდები, საფრანგეთი, ვენეცია) პაპმა კლემენტე XII-მ თავისი ბულით In eminenti (1738) ყველა მასონი განკვეთა იმ ფიცის გამო, რომელიც მასონებს საკუთარი საქმიანობის საიდუმლოს გამჟღავნებას უკრძალავს. ამჟამად, სარწმუნოების მოძღვრების კონგრეგაციის მიერ 1974 წელს გამოცემული დეკრეტის თანახმად, კათოლიკე მორწმუნეს ეკლესიიდან განკვეთა ემუქრება, თუკი ლოჟა, რომლის წევრიც ის არის, ეკლესიის საწინააღმდეგო საქმიანობას ეწევა. მასონური სიმბოლიკა ინგლისის დიდი ლოჟიდან მომდინარეობს და მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. მასში შედის: ჩაქუჩი, ქაფჩა, ფარგალი, წინსაფარი - სამყაროს დიდი ხუროთმოძღვრის ნების შესატყვისად, დიდი ტაძრის ასაგებად ლოჟაში გაერთიანებულ კალატოზ ძმათათვის. მასონებს მრავალი წესი აქვთ, მათგან ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებულია „ძველი და მიღებული შოტლანდიური წესი“.

მასორელნი (Masoreti) [ებრ. massorah „ტრადიცია“, მაშასადამე, „ტრადიციის ქომაგნი“] ასე ეწოდება ბიბლიის იმ სწავლულებს, ვინც 500-900 წლებში ჩაიწერა ბიბლიურ ტექსტებთან დაკავშირებული ყველა ზეპირი „ტრადიცია“, კერძოდ, ყოველივე ის, რაც ტექსტის ზუსტ წაკითხვასთან იყო დაკავშირებული. ამ ადამიანებმა გადაწერეს ბიბლიის ებრაული ტექსტი და 22 თანხმოვნისგან შემდგარ უძველეს დამწერლობას ხმოვნები და მახვილები დაურთეს. მათვე დაყვეს წიგნები თავებად და მუხლებად. მასორელთა სკოლა არსებობდა ტიბერიადაში (დასავლეთის მასორა) და ბაბილონში (აღმოსავლეთის მასორა).

მატრონეუმი (Matroneo) [გვიანლათ. matroneum, ნაწარმოებია სიტყვიდან matrona „მატრონა“] მრავალ ბაზილიკაში არსებული შიდა გალერეა, რომელიც ცენტრალური ნავის გასწვრივ, გვერდით ნავებზე მაღლა მდებარეობს. ეკლესიის არქიტექტურული გეგმიდან გამომდინარე, შეიძლება ჰქონდეს გრძივი ან წრიული ფორმა. ტერმინი უკავშირდება ტრადიციას, რომლის თანახმადაც ეკლესიის ეს ნაწილი ჩვეულებრივ ქალებს ეთმობოდა.

მაცხოვარი (Redentore) [ლათ. redemptor „მხსნელი“, „მშველელი“] იესო ქრისტე უმაღლესი მხსნელია, სამყაროს დანაშაული მან ჯვარზე თავისი სიკვდილით გამოისყიდა (შდრ. CCC, 601). ნ. გამოსყიდვა.

მახარებელი (Evangelista) [ბერძ. euvanghelistés] პირველ ქრისტიან მქადაგებელთა წოდება (საქმ. 21:8; ეფეს. 4:11; 2 ტიმ. 4:5). შემდგომში ასე მხოლოდ სახარების ოთხი ავტორი იწოდებოდა: მათე (მათ.), მარკოზი (მარკ.), ლუკა (ლუკ.) და იოანე (იოან.). მათგან მათე და იოანე მოციქულები იყვნენ, მარკოზი - პეტრეს მოწაფე იყო, ხოლო ლუკა - პავლეს მოწაფე.

მაჰდი (Mahdi) [არაბ. „(ღმრთის მიერ) გაძღოლილი“] მუსლიმთათვის მესიანური ფიგურა, რომელიც ჟამთა აღსასრულს ამოძირკავს ბოროტებას, დაამკვიდრებს სიკეთის ბატონობას და ამგვარად აღადგენს ისლამს თავისი პირველქმნილი სრულყოფილებით. შიიტთათვის მაჰდი იგივდება მეთორმეტე იმამთან (გარდაიცვალა 878 წ.), რომელიც დაუდგენელ მომავალში დაბრუნდება. თუმცა ისტორიის მანძილზე იმამის ტიტული ისლამის არაერთმა მოძღვარმა დაირქვა. მათ შორის იყო, მაგალითად, უბაიდ ალაჰი, ფატიმიდთა დინასტიის დამაარსებელი (†934), მუჰამად აჰმად იბნ აბდ ალაჰი (1843-1885), სუდანელი მაჰდი და სხვ.

მაჰმადიანი (Maomettano) მუჰამადისა და მის მიერ დაფუძნებული რელიგიის მიმდევარი. ნ. ისლამი; მუსლიმი.

მგალობელი (Cantore) [ლათ. cantor, ნაწარმოები სიტყვიდან canere, „მღერა“] გუნდში ან სოლო პარტიის მგალობელი. ძველად გუნდის სოლისტობა დიაკონს უწევდა. ამჟამად საერო პირებსაც შეუძლიათ „შეასრულონ მგალობელის ფუნქცია“ (CIC, კან. 230).

მგალობელთა სკოლა (Schola cantorum) [ლათ. „მგალობელთა სკოლა“] ძველად ტერმინი აღნიშნავდა პრესბიტერიუმის მახლობლად მდებარე, მთავარი ნავის რამდენიმე საფეხურით შემაღლებულ ნაწილს, სადაც იყვნენ განთავსებულნი მგალობელნი. დღეს ასე ეწოდება მგალობელთა ჯგუფს, რომელიც ლიტურგიის დროს გუნდად ან დამსწრე საზოგადოებასთან მონაცვლეობით გალობს გუნდისთვის განკუთვნილ მონაკვეთებს.

მეათედები (Decime) [ლათ. decima (pars) „მეათე (ნაწილი)“] ღმრთისადმი მიძღვნილი მიწათმოქმედების ნაყოფისა და საქონლის ათი პროცენტის ტოლი შესაწირავი, რომელსაც სწირავდა ისრაელი ხალხი კულტის საჭიროებისა და მღვდელმსახურთა შენახვის მიზნით. მეათედის შეწირვის წესი კათოლიკე ეკლესიაშიც არსებობდა, თუმცა XVIII-XIX საუკუნეთა მიჯნაზე მეათედის ყველა ფორმა გაუქმდა. დღეს კათოლიკური სამართლის კოდექსი იუწყება: „მორწმუნეებს ევალებათ, გაითვალისწინონ ეკლესიის საჭიროებანი, რათა მას შეეძლოს ფლობა ყოველივე აუცილებლისა საღმრთო კულტის, სამოციქულო და საქველმოქმედო საქმიანობისა და მღვდელმსახურთა რიგიანად უზრუნველსაყოფად“ (CIC, კან. 222).

მებაჟე (Pubblicano) [ლათ. publicanus, ნაწარმოებია სიტყვიდან publicum „საჯარო განძი“] ძველ რომში ასე იწოდებოდნენ პირები, რომლებიც საჯარო ვაჭრობის გზით იძენდნენ გადასახადის აკრეფის უფლებას. იესოს დროს პალესტინაში მებაჟეები, როგორც რომის ადმინისტრაციის მიერ დაწესებული ბაჟის ამკრეფნი, ხალხს სძულდა და უპატიოსნო, მაშასადამე, ცოდვილ და უწმიდურ პირებად მიაჩნდა (მათ. 9:11). მებაჟე იყო მათე, შემდგომში იესო ქრისტეს მოციქული (მათ. 9:9-13; 10:3).

მებრძოლი ეკლესია (Militante, Chiesa) დედამიწაზე მცხოვრებ ყველა მონათლულ მორწმუნეთა ერთობლიობა. განსხვავდება განმწმედელი ეკლესიისა (სულები სალხინებელში) და მოზეიმე ეკლესიისაგან (ნეტარნი). კონსტიტუციაში Lumen gentium ნათქვამია: „ქრისტეს მოწაფეთაგან ზოგი ამქვეყნად მომლოცველია, სხვანი, გარდაცვლილნი, სალხინებელში იწმიდებიან და სხვანი კიდევ დიდებაში არიან და ხედავენ ცხადად ღმერთს, ერთსა და სამერთიანს, როგორიც იგი არის“ (LG, 49).

მედიტაცია (Meditazione) [ლათ. meditatio „ვარჯიში“, უფრო ზუსტად, „სულიერი სავარჯიშო“] საუბარია ყურით მოსმენილისა და გონებით გააზრებულის ათვისებისათვის საჭირო სამუშაოზე. ესაა იდეათა გადამუშავება, ათვისება, მათით სრულიად გამსჭვალვის მიზნით. ამგვარი მედიტაციური ქმედება ახლავს ასკეტიზმს, რომლის შემადგენელ ნაწილსაც ის წარმოადგენს. როდესაც ეს გათავისების სამუშაო ქრისტიანული რწმენის შინაარსს მიემართება, ქრისტიანულ მედიტაციაზე ვსაუბრობთ. ამ თვალსაზრისით, მედიტაცია მჭვრეტელობითი ლოცვის ერთ-ერთი ფორმაა.

მედიუმი (Medium) [ლათინური ზედსართავის, medius-ის საშუალო სქესის ფორმიდან, „შუაში მდგომი“, „საშუამავლო“] პიროვნება, რომელსაც პარაფსიქოლოგიისათვის ცნობილი გარკვეული ფენომენების გამოწვევის უნარი აქვს. სპირიტიზმის სამყაროში მედიუმს ძალუძს სულებთან (უმთავრესად, გარდაცვლილთა სულებთან) ცოცხალ ადამიანთა დაკავშირება და მიღმისეულის საზღვრის გადალახვა. ნ. სპირიტიზმი.

მეთაური (Preposto (o Preposito)) [ლათ. praepositus (ზმნიდან praeponere) „უპირატესობის მინიჭება“, „წინ დაყენება“] ცალკეულ სამონაზვნო კონგრეგაციათა მთავარი ზემდგომი. ძველად ტერმინი აღნიშნავდა სასაფლაოებზე განლაგებულ წმიდა პეტრეს, წმიდა პავლეს, წმიდა ლავრენტისა და წმიდა პანკრატეს ბაზილიკათა მმართველ ხელმძღვანელებს. ისინი სამღვდელოებას მიეკუთვნებოდნენ, მაგრამ ტიტულოვან ხუცესებთან შედარებით უფრო დაბალ წოდებას ატარებდნენ.

მეთოდისტები (Metodisti) მეთოდისტებს ან აგრეთვე Holy club-ს ოქსფორდში დაცინვით უწოდებდნენ სტუდენტებისა და მორწმუნე საეროების ბიბლიურ წრეს, რომელიც ძმებ ჩარლზ (†1788) და ჯონ უესლების (†1791) თაოსნობით ჩამოყალიბდა და განსაკუთრებული „მეთოდების“ მეშვეობით (სარწმუნოებაზე მოქცევა, როგორც ქრისტესთან შეგნებული მიბრუნება, წმიდაყოფის გაცნობიერებული და თვითკონტროლირებული ძალისხმევა) საკუთარი და სხვათა სულების ხსნას ისახავდა მიზნად. თავისდა უნებურად, ისინი „ქრისტიანობის ისტორიაში ეკლესიის უკანასკნელი დიდი დაარსების მამამთავრებად“ იქცნენ (მ. შმიდტი). 1746 წელს მეთოდისტთა საკრებულოები კლასებად (ადგილობრივი ჯგუფები) და წრეებად (ადგილობრივ საკრებულოებში არსებული პატარა ჯგუფები) დაიყო. ჩამოყალიბდა საერო მქადაგებელთა ისნტიტუტი, რომლის წევრებიც საცდელ ქადაგებებს ატარებდნენ. მხოლოდ ძმებ უესლების გარდაცვალების შემდეგ დაარსდა ინგლისში თავისუფალი მეთოდისტური ეკლესია. მეთოდისტურმა ეკლესიამ სხვაგვარი გზა განვლო ჩრდილოეთ ამერიკაში, სადაც მას ძმებ უესლების თანამოაზრე ჯორჯ უაიტფილდი (†1770) ხელმძღვანელობდა. უაიტფილდი ღია ცის ქვეშ მოწყობილი საკულტო შეკრებებისა (camp meeting) და „მისიონერული კარვის“ (ლონდონი, 1741) ინიციატორია. წინასწარგანზრახულობის თავგამოდებული ქომაგობის მიზეზით, უაიტფილდი „უნივერსალისტ“ ჯონ უესლის დასცილდა. ამერიკაში დამოუკიდებლობისთვის ომის (1775-1783) შემდეგ ჩრდილოეთ ამერიკის საეპისკოპოსო მეთოდისტურმა ეკლესიამ სწრაფად გაუსწრო ინგლისელ მეთოდისტებს. მისი წამყვანი როლი კიდევ ერთხელ გამოვლინდა 1968 წელს, გაერთიანებულ მოძმე ევანგელისტურ ეკლესიებთან გაერთიანების დროს, რის შედეგადაც გაერთიანებული მეთოდისტური ეკლესიები ჩამოყალიბდა. გენერალური კონფერენცია — მეთოდისტური ეკლესიის მთელ მსოფლიოში გაფანტული 19 მილიონი წევრის უმთავრესი ორგანო - 4 წელიწადში ერთხელ ამერიკის შეერთებულ შტატებში იმართება.

მელქიტები (Melchiti) [სირიულიდან malka „მეფე“] ბიზანტიური წესის ქრისტიანები, რომლებიც მიეკუთვნებიან ანტიოქიის, იერუსალემისა და ალექსანდრიის საპატრიაქროებს და რომლებმაც ქალკედონის კრების (451) შემდეგ მონოფიზიტებთან დაპირისპირებით, ქრისტეს ერთადერთი პიროვნების ორი ბუნების შესახებ თეზისი გაიზიარეს. ამ თეზისს იცავდა იმპერატორი, საიდანაც მომდინარეობს მელქიტთა, ანუ „მეფის ერთგულთა“ სახელწოდება. კონსტანტინოპოლთან კავშირი მელქიტებმა აღმოსავლეთის სქიზმის შემდეგაც შეინარჩუნეს. XVII საუკუნეში მელქიტთა ერთი ნაწილი რომში შეიკრიბა და 1724 წლიდან დაარსდა მელქიტთა კათოლიკური საპატრიარქო, რომლის ცენტრიც დამასკოშია. როგორც კათოლიკე, ისე მართლმადიდებელ მელქიტთა წესის ლიტურგიული ენა არაბულია.

მემენტო (Memento) [ლათ. Memento „გახსოვდეს“] ასე ეწოდება ორ ლოცვას, რომლებსაც წირვისას მღვდელმსახური აღავლენს როგორც ცოცხალთათვის, ისე გარდაცვლილთათვის.

მენოელნი (მენონიტები) (Mennoniti) ანაბაპტისტური სექტა, დაარსებული ჰოლანდიელი მღვდელმსახურის, მენო სიმონსის (1496-1561) მიერ, რომელმაც 1531 წელს ხელახლა მოინათლა. ჰოლანდიაში მენოელებს სასტიკად დევნიდნენ. გერმანიაში მათ წვლილი შეიტანეს მრეწველობისა და სოფლის მეურნეობის განვითარებაში. XVII საუკუნეში ბევრი მათგანი ამერიკის შეერთებულ შტატებში გაემგზავრა ემიგრაციაში. მენოელთა ცალკეული საკრებულოები დამოუკიდებელნი არიან; აღიარებენ სამ მსახურებას (ხუცესთა, მქადაგებელთა და დიაკონთა), მათი სწავლება მეტად ახლოსაა კალვინელობასთან. მანოელებს არ აქვთ სავალდებულო სარწმუნოების აღსარება, ნათლობას კი მხოლოდ თოთხმეტი წლის ასაკიდან აღასრულებენ. ეწევიან მკაცრ ზნეობრივ და ასკეტურ ცხოვრებას, უარს ამბობენ იარაღის გამოყენებაზე, სამხედრო სამსახურსა და ფიცის დადებაზე. მათ პრინციპთა შორისაა, აგრეთვე, ეკლესიისა და სახელმწიფოს მკაფიო გამიჯვნა.

მენორა (Menorah) შვიდრტოიანი შანდალი. დავითის ექვსქიმიან ვარსკვლავთან ერთად ებრაული რელიგიის ერთ-ერთი სიმბოლოა.

მეორადკანონიკური წიგნები (Deuterocanonici, libri) [ბერძ. déuteros „მეორე“+kanón „კანონი“] ძველი აღთქმის ზოგიერთი ნაწერი, რომელთა ზეშთაგონებული ბუნების თაობაზე სხვადასხვა დროს ცალკეულ ქრისტიანულ საკრებულოებში ეჭვი არსებობდა. ამდენად, საუბარია წიგნებზე, რომლებიც მუდამ და ყველგან არ იყო შეტანილი კანონში. ასეთი წიგნი სულ შვიდია: 4 ისტორიული (ტობია, ივდითი, 1 და 2 მაკაბელთა), 1 წინასწარმეტყველური (ბარუქის წიგნი, იერემიას ეპისტოლეთურთ), 2 სიბრძნის წიგნი (ისო ზირაქის სიბრძნის წიგნი და სოლომონის სიბრძნის წიგნი). ნ. ბიბლია; კანონი.

მეორე რჯული (Deuteronomio) [ბერძ. déuteros+nómos „მეორე კანონი“] ხუთწიგნეულის შემადგენელი მეხუთე წიგნი. შედგება ხალხისადმი მიმართული მოსეს სამი დიდი საუბარი-ქადაგებისაგან, რომელთა მიზანია მათთვის წარსულის მოვლენების შეხსენება და, უმთავრესად, მოწოდება, მუდამ უერთგულონ თავიანთ ღმერთთან დადებულ აღთქმას. რჯულის წიგნის დასასრულს მოყვანილია დანართი, რომელშიც მოსეს უკანასკნელი საქმეებია მოთხრობილი. მეორე რჯული სამარიის სეპარატისტული სამეფოს დაცემის შემდეგ (ქრისტეს შობამდე 722 წ.) იერუსალემში დამკვიდრებული ლევიტელთა თეოლოგიური სკოლის ნაშრომია. ის მიზნად ისახავს არა მხოლოდ ინსტიტუციათა რეფორმას, რომელთა იდეურ ცენტრსაც წარმოადგენს იერუსალემის ტაძარი, არამედ უმთავრესად შინაგან მოქცევას (რჯლ. 10:16).

მერცედარები (Mercedari/ie) (Ordo B. Mariae de Mercede redemptionis captivorum) საეროთა ასოციაცია, რომელიც მუსლიმთა ხელთ მყოფი ქრისტიანი ტყვეების გამოსყიდვით ან გაცვლის გზით მათი გამოხსნით იყო დაკავებული. ის 1218 წელს პიეტრო ნოლასკომ (რის გამოც მის წევრებს ნოლასკელებსაც უწოდებდნენ) და დომინიკელთა ორდენის გენერალმა რაიმონდო და პენაფორტმა დააარსეს ბარსელონაში. ესაა გლახაკთა სამოწესეო ორდენი; ავგუსტინესეულ წესდებაზე დამყარებული მისი წესდება ჩვეულებრივ სამ აღთქმასთან ერთად დატყვევებულთა გათავისუფლების აღთქმასაც მოიცავს. თუმცა ტყვეთა გათავისუფლების გარდა, ორდენის წევრები, აგრეთვე, სამწყსო საქმიანობითა და მისიონერობითაც არიან დაკავებულნი, განსაკუთრებით - აფრიკასა და ამერიკაში. 1265 წელს მარია დი ჩერველოს მიერ დაარსებული ორდენის ქალთა შტო დღეს მრავალ კონგრეგაციადაა დაყოფილი და მისი წევრები სხვადასხვა ქვეყნებში მოღვაწეობენ. ისინი ასწავლიან, ეხმარებიან სნეულებს და ეწევიან მისიონერულ საქმიანობას.

მესა (წირვა) (Messa) [ლათ. missa სინონიმი სიტყვისა missio-dimissio „დამშვიდობება“] ნაწარმოებია ევქარისტიული მსახურების დასკვნითი ფორმულიდანა: „Ite, missa est“ („წარვედით, წირვა აღსრულდა“). ნ. ევქარისტია.

მესალელნი (Messaliani) სირიაში, IV-V საუკუნეებში აღმოცენებული ერეტიკული მიმართულების სამონასტრო სექტა. მისი მოძღვრების თანახმად, ადამიანის გულიდან სატანას ვერც ნათლობა განდევნის და ვერც ასკეტიზმი, არამედ მხოლოდ უწყვეტი ლოცვა.

მესალი (წირვის წიგნი, კონდაკი) (Messale) [ლათ. (liber) missalis „წირვის წიგნი“] ლიტურგიული წიგნი, რომელიც შეიცავს ლოცვებსა (ევქოლოგიური ტექსტები) და ლიტურგიულ მითითებებს ევქარისტიის მსახურებისათვის. ლიტურგიული რეფორმის გატარებამდე ის „პლენარიუმად“ იწოდებოდა, რადგანაც საკითხავსაც შეიცავდა.

მესამე ორდენი (Terziari/ Terzo Ordine) ტერმინი აღნიშნავს სამოწესეო „მესამე ორდენის“ წევრებს, რომელიც, - „პირველი“ (მამაკაცთა) და „მეორე” (ქალთა) ორდენებისაგან განსხვავებით, - აერთიანებს მამაკაცებსაც და ქალებსაც. მესამე ორდენის წევრები საერო და რეგულარულ წევრებად იყოფიან. ფრანცისკელთა და დომინიკელთა ორდენებმა პირველებმა გააერთიანეს (შემდგომში მათ აგრეთვე კარმელელთა, სერვიტთა და პრემონსტრატების ორდენებმაც მიბაძეს) თავის გარშემო მამაკაცები და ქალები, რომლებიც ქრისტიანულ სრულყოფას ესწრაფვოდნენ და განსაკუთრებულ ვალდებულებებს იღებდნენ (წარმოთქვამდნენ ლოცვებს ან ჟამნს, მარხულობდნენ და ა.შ.), მონასტერში არ ცხოვრობდნენ, თუმცა ხშირად გამოირჩეოდნენ თავიანთი საქველმოქმედო და საზოგადოებრივი საქმიანობით. მესამე ორდენის რეგულარული წევრები (მამაკაცები და ქალები, რომლებიც საკრებულოში ცხოვრობდნენ და გარკვეულ წესს ემორჩილებოდნენ) XIV საუკუნეში უფრო ვრცელ საზოგადოებებში, XV საუკუნეში კი - კონგრეგაციებში გაერთიანდნენ. ვატიკანის II კრების შემდეგ წმიდა საყდარმა ახალი წესები დაადგინა ყველა სამოწესეო ორგანიზაციის „მესამე ორდენთათვის“ (პავლე VI-ის 1978 წლის სამოციქულო წერილი Seraphicus patriarca). ეს წესები გამომდინარეობს კანონიკური სამართლის კოდექსიდან, რომლის თანახმადაც, მესამე ორდენი ეწოდება მორწმუნეთა გაერთიანებებს, „რომელთა წევრებიც სამოციქულო ცხოვრებას ეწევიან და ამქვეყნად ქრისტიანულ სრულყოფას ესწრაფვიან სამოწესეო ინსტიტუტის ქარიზმაში მონაწილეობით“ (CIC, კან. 303. შდრ. კან. 677, ნაწ. 2)

მესვეტენი (Stiliti) [ბერძ. stylítes (სიტყვიდან stýlos „სვეტი“)] აღმოსავლური ასკეტიზმისა და მონაზვნობის ძიების ფორმათა შორისაა მესვეტეობა, რომლის ყველაზე ცნობილი მაგალითია სირიელი მონაზონი სვიმეონ მესვეტე (†459), რომელმაც მიწიდან დაახლოებით 20 მეტრის სიმაღლეზე, სვეტზე გაატარა ორმოცამდე წელი, ლოცულობდა და თავისი სიწმიდითა და სახელით მოზიდული მრავალი ადამიანის წინაშე ქადაგებდა. სვიმეონს მიმდევრები გამოუჩნდნენ, უმთავრესად სირიასა და პალესტინაში.

მესია (Messia) [ებრ. mashîah „ცხებული“, რაც ბერძნულად ითარგმნება, როგორც christós] ძველ აღთქმაში ტერმინი აღნიშნავს პირებს, რომლებმაც ცხება მიიღეს: მეფეებს, მღვდელმსახურებს, წინასწარმეტყველებს. შემდგომში ამ სიტყვით გამორჩეულად მოიხსენიება დავითის შთამომავალი, რომელმაც ისრაელის სამეფო უნდა აღადგინოს. გამონაკლისის სახით მესიას უწოდებენ, აგრეთვე, სპარსეთის მეფე კიროსს, რადგანაც ის იაჰვეს ხელში ებრაელი ხალხის გათავისუფლების საშუალებად იქცა (ეს. 45:1). ახალ აღთქმაში მესია ეწოდება იესოს, ვინც სწორედ ქრისტეს სახელითაა ცნობილი.

მესიანიზმი (Messianismo) მოლოდინთა და იმედთა ერთობლიობა, დაკავშირებული ღმრთაებრივ პრეროგატივათა მქონე იდეალურ პერსონაჟთან (ნ. მესია). რომელსაც გადამწყვეტი და დადებითი გარდაქმნის მოხდენა ძალუძს ისტორიასა და სამყაროში. ისრაელის ხალხში მუდამ ცოცხლობდა მესიანური მოლოდინი წინასწარმეტყველთა მეოხებით, რომლებიც, ერთი მხრივ, მეფესა და ხალხს მათი მამებისათვის მიცემულ დაპირებათა მიმართ ღმრთის ერთგულებას ახსენებდნენ, მეორე მხრივ კი, ხალხს იაჰვესადმი ერთგულებისა და მესიის - საბოლოო მხსნელის - მოლოდინისაკენ მოუწოდებდნენ. მესიანიზმი არსებობს ისლამშიც და მაჰდის მოლოდინით გამოიხატება. მაჰდი ჟამთა აღსასრულის მესიაა, რომელმაც ხელახლა, პირველქმნილი სრულყოფილებით უნდა დაამკვიდროს კანონი და საკრებულო და დაამყაროს ისლამის ოქროს ხანა. ბუდჰიზმის მესიანიზმისათვის დამახასიათებელია მაიტრეიას ან მეტეიას („მეგობრული“, ბუდას ტიპური განსახიერება) დაბრუნების მოლოდინი.

მეტანოია (Metanoia) [ბერძ. metá „ცვლილება“ + noein „აზროვნება, ფიქრი“, ამგვარად, „აზროვნების შეცვლა“] ბიბლიური ტერმინი, რომელიც ღმერთთან მიბრუნებას, მოქცევას აღნიშნავს. გულისხმობს აზროვნების, მსჯელობის, არჩევანთა რადიკალურ ცვლილებას და ამის გამოხატულებას მონანიების გამოხატულების მეშვეობით. აღმოსავლურ წესებში მეტანოია ეწოდება მუხლის მოყრას ან გართხმას მორჩილებისა და თაყვანისცემის ნიშნად.

მეტემფსიქოზი (Metempsicosi) [ბერძ. metempsýchosis (ნაწარმოებია ზმნიდან metempsýchousthai) „ერთი სხეულიდან მეორეში გადასვლა“] მეტემფსიქოზის იდეა ძველ საბერძნეთში ჩამოაყალიბეს, უმთავრესად, პითაგორამ და პლატონმა, რომელიც ამტკიცებდა, რომ სამშვინველმა გარდასხეულება (რეინკარნაცია) უნდა გაიაროს, რათა განიწმიდოს, რაც მას შესაძლებლობას მისცემს, იდეათა სამყაროს ნეტარ მდგომარეობაში დაუბრუნდეს. რელიგიათა შორის მეტემფსიქოზი გვხვდება ჰინდუიზმსა და ბუდჰიზმში და სამსარას ცნებას უკავშირდება. ბუდჰიზმის თანახმად, სხვა არსებობაში ხელახლა დაბადებას სიცოცხლის დაუშრეტელი წყურვილი განაპირობებს. ხსნა მიიღწევა, როდესაც ადამიანი ამ წყურვილის დაოკებით სამსარასაგან თავისუფლდება. ჰინდუისტური სწავლება კი აცხადებს, რომ სამსარას „ბორბლის“ ტრიალის შეწყვეტა და ადამიანის სულის გათავისუფლება ზნეობრივი კანონის დაცვითაა შესაძლებელი. ქრისტიანობა არ უშვებს მეტემფსიქოზს ანუ რეინკარნაციას, რის შესახებაც არც ძველ და არც ახალ აღთქმაში არაა საუბარი.

მეფეთა წიგნები (Re, libri di) ასე ეწოდება ძველი აღთქმის ორ წიგნს (ლათინურ ტრადიციაში), რომლებიც მოგვითხრობს იუდას და ისრაელის ხელმწიფეთა ისტორიას დავითის სიკვდილიდან ბაბილონეთში განდევნამდე, დაახლოებით ოთხი საუკუნის განმავლობაში. თხრობა სამ ნაწილად დაიყოფა. პირველ მათგანში (3 მეფ. 1-11) დავითის მეფობის დასასრული და სოლომონის სამეფოს ბრწყინვალებაა აღწერილი. მეორე ნაწილი (3 მეფ. 12-4 მეფ. 17) ტომთა შორის განხეთქილების, ჩრდილოეთისა და სამხრეთის დაცალკევებული სამეფოების შექმნის, მათი პოლიტიკური პაექრობისა და წინასწარმეტყვლთა ელიასა და ელისეს ჩარევის შესახებ მოგვითხრობს. მესამე ნაწილი (4 მეფ. 18-25) მოიცავს იუდას სამეფოს ისტორიას ისრაელის სამეფოს დასასრულიდან ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალემის დამხობამდე. მთლიანობაში ეს ორი წიგნი მეფეთა ბიოგრაფიების ქრონოლოგიურ თანმიმდევრობას წარმოადგენს. ბიოგრაფიათა უმრავლესობა მოკლეა და ერთი ძირითადი სქემის მიხედვითაა აგებული: ა) მეფის წარდგენა, მისი წარმოშობის მითითება და მეორე სახელმწიფოში მისი თანამედროვე მონარქის ხსენება, ტახტზე ასვლის თარიღი და ხშირად დედის სახელი; ბ) მეფის დადებითი თუ უარყოფითი დახასიათება, რაც უმთავრესად ემყარება მის რელიგიურ შეხედულებებს, ძირითადად ტაძრის მთლიანობის საკითხთან მიმართებაში; გ) წყაროების მითითება, მეფის გარდაცვალება, დაკრძალვა, მემკვიდრის შესახებ ცნობა. მეფეთა წიგნები წარმოადგენს რელიგიური სახის განსჯას მონარქიის ისტორიაზე. კრიტიკული განსჯის კრიტერიუმი აღთქმის თეოლოგიაა. ხალხი ღმრთის წყალობას დავითის დინასტიის მეშვეობით იღებს, თუკი უარყოფს კერპებსა და მათ სალოცავებს და წინასწარმეტყველთა სიტყვებისა და იერუსალემის ტაძრის კულტის ერთგულებას ინარჩუნებს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მეფეებსა და ხალხს მრავალი სახის ბუნებრივი უბედურება და სამხედრო წარუმატებლობა ატყდება თავს. მეფეთა წიგნები ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში იწერებოდა და მათმა ავტორებმა და შემდგენლებმა მუშაობის პროცესში სხვადასხვა წყაროებს მიჰმართეს.

მეფსალმუნე (Salmista) [ქრისტიანული ლათ. psalmista, ნაწარმოებია ბერძნულიდან psalmistés (სიტყვიდან psalmós „ფსალმუნი“)] ფსალმუნის შემქმნელი ან მგალობელი. მეფსალმუნის საუკეთესო მაგალითია მეფე დავითი, რომელსაც 73 ფსალმუნის ავტორად მიიჩნევენ. ამასთანავე, ამ ტერმინით აღინიშნება პირი, რომელიც გალობს ან წარმოთქვამს რესპონსორიუმის ფსალმუნს ან საკითხავთაშორის საგალობელს ჟამთა ლიტურგიის აღსრულებისას.

მეჩეთი (Moschea) [არაბ. masdshid „თაყვანისცემის ადგილი“] მუსლიმთა საკულტო ნაგებობა. ყველაზე ძველი მეჩეთი იყო მუჰამადის სახლი მედინაში, რომელიც XIII საუკუნეში აღადგინეს. თავდაპირველად მეჩეთი წარმოადგენდა მართკუთხა ეზოს (სანი) მის შუაგულში მოთავსებული, ღია პორტიკებით გარშემორტყმული შადრევნით რიტუალური განბანვისათვის. პორტიკის შიდა ნაწილში მდებარეობდა სალოცავი დარბაზი საგანგებო ნიშით (მიჰრაბი), რომელიც მექის მიმართულებას მიუთითებდა. ამ თავდაპირველმა სტრუქტურამ ნაწილობრივი ცვლილებები განიცადა, რადგანაც ფართოდ გავრცელების პროცესში ისლამმა საკულტო მიზნებით გამოიყენა უკვე არსებული შენობები, მაგალითად, ცალკეული ქრისტიანული ბაზილიკები. ამჟამად ყოველ მეჩეთში არის ქადაგებისთვის განკუთვნილი კათედრა (მინბარი), შემაღლება ყურანის საკითხავად (დიკარი) და სადგარი თვით ყურანისათვის. მეჩეთის დამახასიათებელი ელემენტია მინარეთი - კოშკი, საიდანაც მუეძინი მორწმუნეებს ლოცვისკენ მოუხმობს.

მეცეცხლური (Turiferario) [ლათ. thuriferarius (სიტყვიდან thus „გუნდრუკი“+fero „ვატარებ“)] მინისტრანტი, რომელსაც ლიტურგიული მსახურების დროს საცეცხლური მიაქვს.

მეწამული (Porpora) [ბერძ. porphýra, შემდეგ ლათ. purpura] კარდინალის ღირსების აღმნიშვნელი ფერი.

მთავარანგელოსი (Arcangelo) [ბერძ. archángelos „ანგელოსთა უმაღლესი მეთაური“] არსება, რომელიც ანგელოსთა ერთ-ერთ დასს, კერძოდ კი - მთავარანგელოსთა დასს მიეკუთვნება. იუდას წერილი (9) ამ სახელით მოიხსენიებს მიქაელს. შემდეგ საეკლესიო ტრადიციამ ის, ასევე, გაბრიელისა და რაფაელის მიმართაც განავრცო. ეს სამი მთავარანგელოსი მოიხსენიება მიღებულია კათოლიკე ეკლესიის ლიტურგიასა (29 სექტემბერს) და აღმოსავლეთის ეკლესიათა ლიტურგიებში.

მთავარდიაკონი (Arcidiacono) [გვიანლათ. archidiaconus (წარმოებულია ბერძ. archidiákonos)] ძველად აღნიშნავდა ეკლესიის დიაკონთა მეთაურს, რომელსაც ადმინისტრაციული ფუნქცია ეკისრებოდა. მოგვიანებით მთავარდიაკონი ეპისკოპოსის შემდეგ ყველაზე მნიშვნელოვან პირად იქცა საკათედრო ტაძრის მართვის საქმეში. ეს თანამდებობა გაუქმდა გენერალური ვიკარიუსის თანამდებობის შემოღების შემდეგ. ამჟამად მთავარდიაკონი საკათედრო კაპიტულუმის პირველი თანამდებობის პირია.

მთავარეპისკოპოსი (Arcivescovo) [გვიანლათ. archiepiscopus (ბერძ. archiepískopos)] წოდებითა და მოვალეობებით ეპისკოპოსის თანასწორი; როგორც წესი, მთავარეპისკოპოსი სამიტროპოლიო დიოცეზის მეთაურია; მისი, როგორც საეკლესიო პროვინციის მეთაურის, მოვალეობებსა და იურისდიქციას განსაზღვრავს კანონიკური სამართალი (CIC, კან. 435, შმდ.). ზოგჯერ ეს საპატიო წოდებაა, რომელიც პიროვნულად (ad personam), აგრეთვე, შეიძლება მიენიჭოს რეზიდენციის არმქონე ეპისკოპოსებსაც (მაგალითად, რომის კურიის ეპისკოპოსებს).

მთავარი მანკიერებანი (Vizi capitali) [ლათ. vitium] მანკიერება „ცოდვის ჩადენის ჩვევა ან მიდრეკილებაა“. იქმნება ცოდვის განმეორებით, რაც წარმოშობს გაუკუღმართებულ მიდრეკილებებს, რომლებიც ჩრდილავს სინდისს და ამახინჯებენ კეთილისა და ბოროტის შეფასებას. ზოგიერთ მანკიერებებს მთავარი მანკიერებანი ეწოდება, რადგანაც ისინი სხვა ცოდვათა და მანკიერებათა მიზეზს წარმოადგენენ. ესენია: ამპარტავნება, სიხარბე, მრისხანება, ავხორცობა, შური, გაუმაძღრობა, მცონარობა (შდრ. CCC, 1865-1866).

მთავარხუცესი (Arciprete) [გვიანლათ. archipresbyter (ბერძ. archipresbýteros)] ეს წოდება ცალკეულ ეკლესიათა ხუცესებს ანიჭებს საპატიო უპირატესობას სხვა ხუცესებთან შედარებით. ზოგ დიოცეზში ეს წოდება შეესაბამება ადგილობრივი ვიკარიუსის ან დეკანოზის წოდებას.

მთავრობანი (Principati) ნ. ანგელოსი.

მიდრაში (Midrash) [ებრ. darash „ახსნა“, „განმარტება“] საღმრთო წერილის ერთგვარი დამრიგებლური ხასიათის ეგზეგეზა, გამოიყენებოდა უმთავრესად გვიანდელ იუდაიზმში. ესაა რაბინთა ქადაგების წერილობითი რედაქცია, რომელშიც საღმრთო წერილის მუხლობრივი კომენტარების მეშვეობით ყოველდღიურ პრობლემათა გადაწყვეტის ხერხებს აყალიბებდნენ. ამგვარად ჩამოყალიბებული საღმრთო წერილის კომენტირების ფაქტიურად ცალკე ლიტერატურული ჟანრი ახლოსაა იმ ლიტერატურულ მიმდინარეობასთან, რომელსაც განეკუთვნება ახალი აღთქმის ცალკეული მონაკვეთები (მაგ., მათ. 1-22). მიდრაშს შეიძლება ჰქონოდა ზნეობრივი (ჰალაკა = სვლა, კარგად მოქცევა) ან თხრობით-გადმოცემითი (ჰადაგა=მოთხრობა) მიზნები.

მითრაიზმი (Mitraismo) ირანულ-ბაბილონური სინათლის ღმრთაების, ღმერთ მითრას მისტერიული კულტი, რომელიც ელინურ-რომაულ სამყაროში ქრისტეს შემდეგ I საუკუნეში გავრცელდა.

მილენარიზმი (Millenarismo) ნ. ხილიაზმი.

მიმართვა (Allocuzione) [ლათ. allocutio, რომელიც წარმოებულია სიტყვიდან alloqui, „მიმართვა ვისმე მიმართ“] ანტიკურ სამყაროში ასე ეწოდებოდა რომის იმპერატორის მიმართვას სიტყვით ჯარის მიმართ. დღეს ამ სიტყვით აღინიშნება მეტ-ნაკლებად საზეიმო სიტყვა, რომელსაც პაპი წარმოთქვამს წმიდა კოლეგიის ან სხვა დიდი საეკლესიო თავყრილობის წინაშე.

მინარეთი (Minareto) [არაბ. manara „შუქურა“, შემდეგ თურქ. minare, ფრანგ. minaret] მეჩეთან მყოფი კოშკი, საიდანაც მუეძინი მორწმუნეებს სალოცავად მოუხმობს. ძველად ჰქონდა ოთხკუთხა გეგმა, შემდეგ მინარეთის ცილინდრული ფორმა დამკვიდრდა.

მინიმები (Minimi) გლახაკთა რელიგიური ორდენის წევრები, რომელიც 1435 წელს წმიდა ფრანცისკე დი პაოლამ დააარსა სახელწოდებით „წმიდა ფრანცისკე ასიზელის განდეგილები“ (Ordo minimorum sancti Francisci de Paula). „მინიმები“ მათ 1492 წელს ალექსანდრე VI-მ უწოდა. ორდენი თავდაპირველად, 1474 წელს სიქსტე IV-მ დაამტკიცა, შემდეგ, 1492 წლის 24 თებერვალს - ალექსანდრე VI-მ, საბოლოოდ კი, 1506 წლის 28 ივლისს - იულიუს II-მ. ორდენის წევრები ფრანცისკული ორდენის ზედმიწევნით მკაცრი წესის შესრულებისაკენ ისწრაფვიან და, ტრადიციული სამი აღთქმის გარდა, დებენ, აგრეთვე, მეოთხე აღთქმას. ესაა „მუდმივი დიდმარხვა, რისთვისაც საზეიმოდ იღებენ ვალდებულებას, წელიწადის განმავლობაში ყოველდღიურად დაიცვან დიდმარხვისთვის განსაზღვრული ნორმები“.

მინისტრანტი (Ministrante) [ლათ. ministrare „მსახურება“] ლიტურგიული მსახურებისას დამხმარე პიროვნება, თუნდაც თავად ხელდასხმის არმქონე ან არა დანიშნული მღვდელმსახური.

მინორიტები (Minori) ნ. ფრანცისკელები.

მირთმევა (Oblazione) [ლათ. oblatio, ნაწარმოებია სიტყვიდან oblatus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა offerre „შეთავაზება“] პურისა და ღვინის და ყოველი სხვა შესაწირავის მირთმევა წირვის დროს.

მირონი (Crisma) [chrismón „საცხი“] ზეთისხილის ზეთი მასში შერეული სურნელოვანი ნივთიერებებით, რომელსაც ეპისკოპოსი აკურთხებს წმიდა ხუთშაბათს მირონცხების წირვის დროს. შემდეგ ის გამოიყენება ნათლობისა და მირონცხების, სამღვდელმსახურებო ხელდასხმისა და საეპისკოპოსო კურთხევის აღსასრულებლად, ეკლესიათა, საკურთხეველთა, ბარძიმთა და ზარების კურთხევისათვის.

მირონცხება (Cresima) [ბერძ. chrísma „საცხი“, ფართო მნიშვნელობით, „ცხება“] ერთ-ერთი შვიდ საიდუმლოთაგან, ეწოდება, აგრეთვე, კონფირმაციაც, რადგანაც მონათლული ამ დროს სული წმიდის სისრულის მიღებით რწმენაში განმტკიცდება [სიტყვიდან confermare, „დადასტურება“]. მირონცხების საიდუმლოს ბიბლიური საფუძველი მოცემულია მოციქულთა საქმეების ორ ტექსტში, სადაც სული წმიდის ნიჭი ცხადად უკავშირდება მოციქულთა მიერ ხელის დასხმას, რაც ნათლობის შემდეგ ხდება (საქმ. 8:5-25 და 19:1-6). მირონცხება სული წმიდის ნიჭის საიდუმლოა და ქრისტიანული ინიციაციის საბოლოო ნიშანს წარმოადგენს. ამიტომაც ის მიჩნეულია ქრისტიანის სიმწიფის საიდუმლოდ, ვისაც ამგვარად ეკლესია ანიჭებს უნარს, საჯაროდ იღვაწოს სამყაროში თავისი სარწმუნოებისათვის. კათოლიკე ეკლესიაში მირონცხების აღმსრულებელი მღვდელმსახურია ეპისკოპოსი, თუმცა მისი აღსრულება ამგვარი უფლების მქონე სხვა სამღვდელო პირსაც შეუძლია. მართლმადიდებელ ეკლესიაში ამ ფუნქციას ასრულებს მღვდელმსახური, რომელიც მირონცხებას ნათლობასთან ერთად აღასრულებს. საიდუმლო აღსრულდება შუბლზე მირონის (წმიდა ზეთი და ბალზამი) ცხებით და ეპისკოპოსის მიერ ხელთა დასხმით, შემდეგი ფორმულის თანხლებით: „მიიღე ბეჭედი სული წმიდისა, რომელიც მოგენიჭა შენ“; ნათლია მარჯვენა ხელს ადებს მხარზე მირონის მიმღებს და იღებს ვალდებულებას, დაეხმაროს და წარუძღვეს მას ქრისტიანულ ცხოვრებაში.

მირქმა (Presentazione di Gesù al tempio) დღესასწაული აღინიშნება 2 თებერვალს, ცნობილია, აგრეთვე, სინათლის დღესასწაულის სახელით.

მისია (Missione) [ლათ. missio, ნაწარმოებია სიტყვიდან missus (ნამყოს მიმღეობა ზმნისა mittere „გაგზავნა“)] მისია აღნიშნავს ნათლისღების ძალით მთლიანად ეკლესიისა და ყოველი ცალკეული მორწმუნისათვის დაკისრებულ ამოცანას, დაამოწმონ და ყველა ადამიანს გამოუცხადონ ხსნის უწყება, უმთავრესად იმ გეოგრაფიულ რეგიონებსა და კულტურულ წრეებში, რომლებიც სახარებისეული გავლენის მიღმა აღმოჩნდა მოქცეული (RM, 40). ეკლესიის მისიონერული საქმიანობა, რომელიც მამა ღმრთის ჩანაფიქრის თანახმად, ძისა და სული წმიდის მისიიდან იღებს სათავეს, დაიწყო სული წმიდის გარდამოსვლის დღეს სამოციქულო ქადაგებით და მუდმივად გრძელდება ყველა იმ ფორმით, რომელიც შესაძლებელს ხდის სახარებისეულ ღირებულებათა გაცნობასა და მიღებას ადამიანთა სულ უფრო ფართო წრეებისთვის.

მისიოლოგია (Missiologia) [სიტყვებიდან missio+loghia] დისციპლინა, რომელიც ეკლესიის მისიასა და მისიებთან დაკავშირებულ თეოლოგიურ, სოციოლოგიურ, ისტორიულ პრობლემათა ერთობლიობას შეისწავლის.

მისიონერი (Missionario) [სიტყვიდან missione „მისია“] იოანე პავლე II-ს Redemptoris missio-ს (1990) თანახმად, მისიონერები არიან ადამიანები და ინსტიტუციები, „წარგზავნილნი ლეგიტიმური ხელისუფლების მიერ, რომლებიც სარწმუნოებისა და მორჩილების სულისკვეთებით არიან განწყობილნი ქრისტესაგან შორს მყოფთა მიმართ“ (AG, 23) და განსაკუთრებულ ვალდებულებად მიიჩნევენ სახარების ქადაგების ამოცანას (RM, 65).

მისიონერული საქმენი (Opere missionarie) მორწმუნეთა საქველმოქმედო ასოციაციები, რომელთა მიზანიც მისიათა დახმარებაა ლოცვითა და შესაწირავით. მათი უმეტესი ნაწილი XIX საუკუნეში აღმოცენდა, სხვადასხვა ქვეყანასა თუ კონტინეტზე მისიონერული საქმიანობის განვითარებასთან ერთად. მათ შორის აღსანიშნავია უმთავრესად პაპის მისიონერული ინსტიტუტები (ცალკეულ ინიციატივათა კოორდინატორია 1622 წელს დაარსებული სარწმუნოების გავრცელების კონგრეგაცია - Congregatio de Propaganda Fide): სარწმუნოების გავრცელების საქმე, დაარსებული 1822 წელს ლიონში მარი-პოლინ ჟარიკოს (1799-1862) მიერ; ორგანიზაციამ 1922 წლს პიუს XI-ისაგან ახალი წესდება მიიღო და სარწმუნოების გავრცელების კონგრეგაციის შემადგენელ ნაწილად იქცა (ამავე დროს გადავიდა ასოციაციის ხელმძღვანელობა ლიონიდან რომში); წმიდა ბავშვობის მისიონერული საქმე (ამჟამად „პაპის წმიდა ბავშვობის საქმე“), რომელიც 1843 წელს ნანსის ეპისკოპოსმა კ. დე ფორბინ-იანსონმა დააარსა ჟარიკოსთან ერთად ჩინელ ბავშვთა დასაცავად, შემდეგ ორგანიზაცია მონობაში მყოფ აფრიკელ ბავშვთა გამოსყიდვით იყო დაკავებული, 1855 წლიდან კი მის მიზანი მისიათა მეშვეობით ყველა ბავშვის დახმარებაა; პაპის ინსტიტუტია 1922 წლიდან, მისი მმართველი ორგანო პარიზში მდებარეობს; წმიდა მოციქულ პეტრეს საქმე გაჭირვებულ სამღვდელოთათვის (Opus a sancto Petro apostolo pro clero indigeno), დაარსდა 1888 წელს სენში (მმართველი ორგანო რომში მდებარეობს), პაპის ინსტიტუტთა რიცხვს განეკუთვნება 1922 წლიდან; სამღვდელოების მისიონერული კავშირი (Unio cleri pro missionibus), შემდგომში „მღვდელმსახურთა და მოწესეთა პაპის კავშირი“, დაარსდა 1916 წელს, 1919 წელს შეერწყა სარწმუნოების პროპაგანდის კონგრეგაციას, 1956 წლიდან პაპის ინსტიტუტია. ცალკეულ ქვეყნებში აღმოცენებულ მრავალრიცხოვან მისიონერულ ინსტიტუტთაგან პირველთა შორის იყო გერმანელ კათოლიკეთა ასოციაცია აფრიკის დასახმარებლად, რომელიც დაარსდა 1888 წელს (1920 წელს გაუქმდა) და, მისიის ხელშეწყობის გარდა, ზოგადად, მონობასთან ბრძოლას ისახავდა მთავარ მიზნად. აღსანიშნავია, აგრეთვე პიეტრო კლავერის გაერთიანება, რომელიც 1894 წელს თავადის ქალმა მარია ტერეზა ლედოხოვსკამ დააარსა აფრიკის დახმარების მიზნით და 1925 წელს ა. შულტეს მიერ დაარსებული MIVA (Missions-werkehrs-Arbeitgemeinshaft). „მსოფლიო სამისიონერო დღე“, რომელიც ძირითადად ოქტომბრის მესამე კვირადღეს იმართება, 1926 წლიდან აღინიშნება. ამ დღეს პაპის მისიონერული ინსტიტუტები 97 ქვეყანაში აგროვებენ შეწირულობებს ეგრეთ წოდებული „ახალგაზრდა ეკლესიების“ დასაფინანსებლად.

მისტაგოგია (Mistagogia/Mistagogico) [ბერძ. mystagoghía, ნაწარმოებია სიტყვიდან mystagogós „მისტაგოგი“] რელიგიათა ისტორიაში აღნიშნავს ყოველივეს, რაც უკავშირდება საიდუმლოებასთან ზიარებას. ქრისტიანულ ტერმინოლოგიაში ესაა ის, რაც უზრუნველყოფს მორწმუნის სათანადო დამოკიდებულებას, რომელიც საშუალებას აძლევს მას, მართებულად მიიღოს მონაწილეობა ქრისტიანულ საიდუმლოებში (საიდუმლო). კერძოდ, ლიტურგიაში აღნიშნავს ქრისტიანული ინიციაციის უკანასკნელ პერიოდს და მოსდევს მორწმუნის მიერ ნათლისღების, მირონცხებისა და ევქარისტიის მიღებას. მისი მეშვეობით ხდება აღდგომის საიდუმლოს გაღრმავება სახარებაზე მედიტაციით, ევქარისტიაში მონაწილეობითა და გულმოწყალების გამოვლინებით. მისტაგოგიური თეოლოგია კი გარკვეულ პერიოდში - პატრისტიკის ხანიდან შუა საუკუნეებამდე - განვითარებული თეოლოგიური ტენდენციაა, რომელიც ნეოპლატონიზმს მისტიკურ, დიალექტიკურ და აპოფატურ ხასიათს დაესესხა.

მისტიკა (Mistica) [ბერძ. mystikós, ნაწარმოებია სიტყვიდან mystés „განდობილი“] ჩვეულებრივ აღნიშნავს ღმერთთან პირდაპირი კავშირის ჭეშმარიტ თუ ამგვარად წარმოდგენილ ნებისმიერ გამოცდილებას, რომელსაც ახასიათებს შინაგანი სიღრმე, უშუალოობა და გამოუთქმელობა. მას შეიძლება ახლდეს მეტ-ნაკლებად შთამბეჭდავი მოვლენები (რომელთაც ხანდახან „პარამისტიკულს“ უწოდებენ). ესენია ექსტაზი, ხილვები, ლევიტაცია, სტიგმატები... ასკეტიზმი არის „წვრთნა“, ვნებათაგან განწმედის შინაგანი სამუშაო, ხოლო მისტიკა კი ჭვრეტითი სწრაფვაა, რომელიც ღმრთაებრივი ნათლის ხილვამდე ამაღლდება (ევაგრე პონტოელი).

მისტიკური კავშირი (Unione mistica) მისტიკურ კავშირში ქრისტიანული გადმოცემა გულისხმობს ქრისტეს გზით ღმერთთან კავშირის გამოცდილებას: „მე უკვე აღარ ვცოცხლობ, არამედ ქრისტე ცოცხლობს ჩემში“ (გალ. 2:20), ან „მე და მამა ერთი ვართ“ (იოან. 10:30). ეს გამოცდილება რწმენაში შეიგრძნობა, როგორც მთელი ყოფნის მომცველი სინამდვილე. ამას ადასტურებს ედით შტაინის მიმართვა ღმრთის მიმართ: „შენ უფრო ახლოს ხარ ჩემთან, ვიდრე მე თავად; ჩემს შინაგან სამყაროზე უფრო ახლობელი ხარ ჩემთვის და მაინც მიუწვდომელი და გაუგებარი ხარ“. ნ. მისტიკა.

მისტიციზმი (Misticismo) ფილოსოფიური ან რელიგიური მოძღვრება, რომელიც ღმრთის ან აბსოლუტურის სრულ შემეცნებას უკავშირებს მედიტაციისა და ასკეტიზმის მეშვეობით მიღწეულ შინაგან გასხივოსნებას და არა რაციონალურ ძიებას.

მიტევება (Assoluzione) [ლათ. აბსოლვერე „განთავისუფლება“, „დახსნა“] აქტი, რომლითაც აღსარების მიმღები სინანულის ანუ შერიგების საიდუმლოში იესო ქრისტესა და ეკლესიის სახელით მონანიეს ჩადენილ ცოდვათაგან მიტევებულად ადგენს და აცხადებს. აღსარების წესის აღსრულება მხოლოდ ღმრთისმსახურს შეუძლია (CIC, კან. 965).

მიტევება, საზოგადო ნ. საზოგადო მიტევება.

მიტრა (Mitra) [ბერძ. mítra] ლიტურგიული თავსაბურავი, რომელსაც ეპისკოპოსის წოდების მქონე პირები ატარებენ. ხანდახან, პრივილეგიის სახით მისი ტარების უფლება ეძლევათ აგრეთვე აბატებს, პრელატებსა და კანონიკოსებს. შედგება ორი - წინა და უკანა - ნაწილისგან, ორივე მათგანი წაწვეტებული ფორმისაა. მისი გვერდები იმგვარადაა შეერთებული, რომ მიტრის ქვედა ნაპირი გაიხსნას და მისი თავზე დახურვა გახდეს შესაძლებელი. თავსაბურავის უკანა მხარეს უერთდება ორი განიერი, კეფასა და მხრებზე დაშვებული ლენტი (ნ. ინფულა). მიტრის არსებობის პირველი უტყუარი ცნობა XI საუკუნით თარიღდება: ლეონ IX-მ (1049-1054) მიტრა უბოძა ტრევირის მთავარეპისკოპოს ევერარდოს, რომელიც რომში გაჰყვა მას. XII საუკუნის II ნახევარში მიტრას უკვე, ჩვეულებრივ, ყველა ეპისკოპოსი ატარებდა.

მიტროპოლიტი (Metropolita) [ბერძ. metropolítes (სიტყვიდან metrópolis „მთავარი ქალაქი“)] საეკლესიო პროვინციის ადმინისტრაციულ ცენტრში მყოფი მთავარეპისკოპოსი. მიტროპოლიტის ადმინისტრაციულ დაქვემდებარებაში იმყოფება იმავე საეკლესიო პროვინციის შემადგენლობაში შემავალი დიოცეზები, რომელთა ეპისკოპოსებსაც პროვინციის კრებაზე ხმის უფლება აქვთ. მიტროპოლიტს შეუძლია და ვალდებულია: ა) თვალყური ადევნოს, რომ სარწმუნოება და საეკლესიო დისციპლინა ზედმიწევნით იყოს დაცული, და რომის პაპს მოახსენოს სავარაუდო დარღვევათა შესახებ; ბ) განახორციელოს კანონიკური ვიზიტი, იმ შემთხვევაში თუ ხმის უფლების მქონე ეპისკოპოსმა ეს არ გააკეთა; 3) დანიშნოს დიოცეზის ადმინისტრატორი (CIC, კან. 435-438); დ) მოიწვიოს პროვინციის კრება.

მიქა (Michea) ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

მიშნა (Mishnah) [ებრ. sanah „გამეორება“, „სწავლება“, ნიშნავს „სწავლებას“, „გამეორებას“] რაბი იეჰუდას მიერ (დაახლ. 200 წ. ქრისტეს შემდეგ) კოდიფიცირებული საღმრთო წერილის ზეპირი კომენტარი. მომდევნო საუკუნეებში გაკეთებული კომენტარებითურთ (გემარა) შეადგენს თალმუდს (პალესტინური - დაახლ. 400 წ. ქრისტეს შემდეგ; ბაბილონური - დაახლ. 500 წელი ქრისტეს შემდეგ). დღემდე რჩება ნორმატივად. მიშნის სქემა გამეორებაზეა აგებული („რაბი ამა და ამან თქვა“, „რაბი ამა და ამათ თქვეს“). მრავალი მოსაზრების ჩამონათვალი იწვევს იმას, რომ მიშნა ხშირად იმავე ბიბლიურ ნორმებს სცილდება (შდრ. მათ. 15:5, შმდ).

მიძღვნა (Dedicazione) კურთხევა ეკლესიის ან საკურთხევლისა, რომლის ძალითაც ისინი მუდმივად საღმრთო კულტისათვის განკუთვნებას იღებენ. პირველი ქრისტიანები ევქარისტიას საკუთარ სახლებში აღავლენდნენ, მილანის ედიქტის (313) შემდეგ კი დაიწყეს ეკლესიათა აგება მოწამეთა საფლავების თავზე. IV საუკუნის შუაწლებიდან მოწამეთა სახელზე ეკლესიებს უკვე იქაც აგებდნენ, სადაც თვით მოწამეთა საფლავები არ იყო. ამ ეკლესიებში მოწამეთა რელიკვიებს ათავსებდნენ საკურთხეველზე, რომელიც მათ საფლავად განიხილებოდა. შემდგომში დამკვიდრდა ეკლესიის ნებისმიერი წმიდანის, მათ შორის არამოწამისადმი მიძღვნის ტრადიცია (ნ. კურთხევა). ტაძრის მიძღვნა: იუდეველთა დღესასწაული, რომელიც აღინიშნებოდა 25 კისლეუს (დეკემბერი), ქრისტეს შობამდე 165 წელს, იერუსალემის გათავისუფლების შემდეგ იუდა მაკაბელის მიერ ტაძრის განწმედის მოსაგონებლად.

მიწიერი სამოთხე (Paradiso terrestre) [ეტიმოლოგიისათვის ნ. სამოთხე] სეპტუაგინტაში ებრ. gan, „ბაღი“ ნათარგმნია სიტყვით parádeisos. აღნიშნავს სიამოვნებათა ბაღს, რომელშიც, დაბადების თანახმად (2-3), იმყოფებოდნენ ადამი და ევა. ეკლესია ავთენტიკურად განმარტავს ბიბლიური ენის სიმბოლიზმს ახალი აღთქმისა და გადმოცემის შუქზე და ასწავლის, რომ ჩვენი წინაპრები ადამი და ევა პირველქმნილი სიწმიდისა და სამართლიანობის მდგომარეობაში არსებობდნენ. მიწიერ სამოთხეში ადამიანი იყო მთლიანი, მთელი არსებით ერთიანი, რადგან იგი თავისუფალი იყო სამმაგი გულისთქმისაგან, რომელიც გრძნობად სიამოვნებათა, მიწიერ სიკეთეთა მიმართ სიხარბისა და გონების წინააღმდეგ საკუთარი „მე“-ს განმტკიცების სურვილის მონად აქცევს მას. სწორედ ღმერთთან ადამიანის სიახლოვის ნიშანია, რომ ღმერთმა ის მოათავსა ბაღში (დაბ. 2:8), სადაც ადამიანი ცხოვრობდა, „რათა დაემუშავებინა და დაეცვა ის“ (დაბ. 2:15). ამ სიახლოვეს ადამისა და ევას ცოდვის შედეგად მოეღო ბოლო (დაბ. 3; შდრ. CCC, 374-379).

„მიწყალე“ (Miserere) [ლათ. (მხ. რიცხვის მეორე პირი ბრძანებითი კილოსი ზმნისა misereri „შემიწყალე“)] მეფე დავითის ავტორობით ცნობილი ბიბლიის 51-ე ფსალმუნის (ვულგატაში 50-ე) დასაწყისი და სათაური. ყველაზე ცნობილი მონანიების ფსალმუნთაგან. ხშირად სრულდება მონანიების წესებში და დაკრძალვისას.

მკრეხელობა (Empietà) [ლათ. empietas (in+pietas), სიტყვასიტყვით „უმოწყალოდ“] უგულებელყოფა და უპატივმცემლობა ღმრთისა და, აგრეთვე, ადამიანთა მიმართ. ჩვეულებრივ, ტერმინი აღნიშნავს ყოველივე წმიდას ან ზნეობის საწინააღმდეგო ქცევას, რომელიც ადამიანებში შეძრწუნებასა და აღშფოთების გრძნობას იწვევს.

მნათე (Chierichetto) [ნაწარმოები ფორმა სიტყვიდან chierico] ბიჭი, რომელიც მღვდელმსახურს ეხმარება წირვის აღსრულების ან რელიგიური მსახურების დროს.

მნე (ეკონომოსი) (Economo) [ბერძ. oikonómos „მმართველი“] პირი, რომელიც დიოცეზში ან რელიგიურ საკრებულოში ფინანსურ და ეკონომიკურ მართვასთან დაკავშირებულ ყველა საკითხს განაგებს. დიოცეზში, სადაც ახალი დამკვიდრებული ფიგურაა, მნეს ეპისკოპოსი ნიშნავს (CIC, კან. 494); იგი შეიძლება იყოს საერო პირი, მამაკაცი ან ქალი, მთავარია, მას ჰქონდეს ეკონომიკურ საქმეთა წარმართვის გამოცდილება და ახასიათებდეს პატიოსნება.

მოგვები (Magi) [„მაგის“ ეტიმოლოგია დაუზუსტებელია (შესაძლოა, მომდინარეობდეს სანსკრიტიდან mahhet „დიდი“, ან ფალაურიდან mog „მღვდელმსახური“) აღნიშნავს მღვდელმსახურთა კასტას მიდიელთა სამეფოში, - იმათ, ვინც სპარსთაგან დაპყრობის დროს ზარათუშტრას მოძღვრება გაიზიარა. მათეს სახარება (2:1-12) მოგვითხრობს რამდენიმე მოგვის შესახებ, რომლებიც ვარსკვლავს გაჰყვნენ და აღმოსავლეთიდან იერუსალემში ჩავიდნენ იუდეველთა მეუფისათვის თაყვანის საცემად. მოგვებმა - აღმოსავლელმა ასტროლოგებმა და ბრძენკაცებმა - იესოს ძღვნად მიართვეს ოქრო, საკმეველი და მური, შესაბამისად მეფურობის, ღმრთაებრიობისა და ადამიანურობის სიმბოლოები. VI საუკუნიდან ტრადიცია მიიჩნევს, რომ მოგვები სამნი იყვნენ და სახელად ერქვათ გასპარი, მელქიორი და ბალთაზარი. წმიდა კესარიოს არლელმა (VI ს.) მათ მეფეთა წოდება მიაკუთვნა.

მოდალიზმი (Modalismo) დაახლოებით II საუკუნის დასასრულს აღმოცენებული ერესი, რომელიც უკავშირდებოდა სამების საკითხს და გავრცელდა სმირნელი მქადაგებლის, ნოეტუსის მიერ. მის თანახმად, წმიდა სამებაში მამა, ძე და სული წმიდა არა სამი თანასწორი და განსაზღვრული პირია, არამედ ერთი პირის გარეგნულად გამოვლინებისა და მოქმედების სამი საშუალებაა (საიდანაც მომდინარეობს ტერმინი მოდალიზმი: modo ხერხს, საშუალებას აღნიშნავს). მოდალიზმი რომშიც გავრცელდა, უმთავრესად, საბელიუსის მეოხებით (რის გამოც მას საბელიანობა ეწოდებოდა), რომელიც პაპმა კალისთემ 217 წელს განკვეთა. აღმოსავლეთში მიღწეული ხანმოკლე წარმატების შემდეგ III საუკუნეში მოდალიზმმა არსებობა შეწყვიტა.

მოდერნიზმი (Modernismo) XIX საუკუნის დასასრულისა და XX საუკუნის დასაწყისის რელიგიური და კულტურული მოძრაობა ევროპულ კათოლიკობაში, რომელიც ქრისტიანული მოძღვრებისა და თანამედროვე მეცნიერებათა, განსაკუთრებით - ისტორიულ-კრიტიკული მეთოდის - ურთიერთშეთანხმებას ესწრაფვოდა. ამავე დროს მისი მიზანი იყო საეკლესიო დისციპლინის განხრით რეფორმათა განხორციელება, რაც ეკლესიას საზოგადოების შეცვლილ მოთხოვნილებებსა და თანამედროვე კულტურის მიერ წამოჭრილ საკითხებზე პასუხის გაცემის საშუალებას მისცემდა. მოდერნიზმის წიაღში გამოკვეთილმა ა. ლუაზისა (†1940) და გ. ტირელის (1861-1909) ექსტრემისტულმა პოზიციებმა განაპირობა მოდერნისტული მიმდინარეობის ერთიანად დაგმობა 1907 წლის ივლისში დეკრეტით Lamentabili. დაგმობა განამტკიცა პიუს X-ის 1907 წლის 8 სექტემბრის ენციკლიკამ Pascendi. ეკლესიის ეს ნაბიჯი თანამედროვე მოძრაობათა მიმართ მიკერძოებული მტრული დამოკიდებულების შენარჩუნებად იქნა შეფასებული. „მოდერნისტები“ უწოდეს, აგრეთვე, კათოლიკეებსაც, რომელთა მოდერნისტული განწყობის თაობაზე მხოლოდ ეჭვი არსებობდა და, ამგვარად, ლიბერალების ან ეკლესიის მოწინააღმდეგეთა იდეოლოგიური დაღი დაასვეს მათ. დღეს იგივე მნიშვნელობით „ნეომოდერნიზმი“ მოიხსენიება.

მოდრეკა (Inchino) [ნაწარმოებია ზმნიდან inchinare „დახრა“, „მოხრა“] თაყვანისცემისა და მოწიწების ლიტურგიული ჟესტი, რომელიც თავის ან ტანის მოხრაში გამოიხატება. სრულდება საკურთხევლის ჯვრისა და მსახურების აღმვლენელის წინაშე გავლისას. ეს უკანასკნელი, თავის მხრივ, ასეთ ჟესტს ასრულებს ევქარისტიული მსახურებისას იესოს სახელისა და მონანიების ლოცვათა წარმოთქმისას.

მოზარაბული წესი (Mozarabi/Mozarabico, rito) [ესპ. mozárabi (არაბ. mosta'rabi „არაბიზირებულნი“)] „არაბიზებული“ ესპანელი ქრისტიანები, რომლებიც არაბთა მიერ იბერიის ნახევარკუნძულის დაპყრობის შემდეგ (711 წ.) არაბთა შემწყნარებლური რელიგიური პოლიტიკის პირობებში ცხოვრობდნენ, თუმცა ქრისტიანული სარწმუნოების მიღება სიკვდილის მუქარით იკრძალებოდა. მიუხედავად სოციალურ-კულტურული იზოლაციისა, მოზარაბული საკრებულო არ იდევნებოდა და შეძლო ანტიკური ესპანური ლიტურგიის შენარჩუნება. ეს ლიტურგია დასაბამიდანვე ძალიან განსხვავდებოდა რომაულისაგან და ვესტგუთების ბატონობის დროს განიცადა აღმოსავლური გავლენა. ასტურიაში, - რეგიონში, საიდანაც დაიწყო ომაიადთა წინააღმდეგ აჯანყება, - მოზარაბული ლიტურგია ეროვნულ წესად გამოცხადდა; ის კიდევ უფრო გააძლიერა რეკონკისტამ (1031-1260). თუმცა XI საუკუნის დასასრულს გრიგოლ VII-მ ის მაინც შეცვალა რომაული ლიტურგიით. მოზარაბული ლიტურგიის შემორჩენილი ფრაგმენტები შეაგროვა და დააბეჭდინა კასტილიის მთავარმა ინკვიზიტორმა ესპანელმა კარდინალმა ფრანცისკე ხიმენეს დე სისნეროსმა (†1517). მოზარაბული ლიტურგია შეიცავს მნიშვნელოვან მონაცემებს, რაც იმავე პერიოდში გამქრალი გალიკანური ლიტურგიის აღდგენის შესაძლებლობას იძლევა.

მოზეიმე ეკლესია (Trionfante, Chiesa) აღნიშნავს წმიდათა თანაზიარებას, რომლებიც უკვე ღმრთის დიდებაში იმყოფებიან და შუამდგომლობენ მსხემი ეკლესიისათვის, რომლისთვისაც მაგალითს წარმოადგენენ (შდრ. CCC, 954-959).

მოთმინება (Pazienza) [ლათ. patientia (სიტყვიდან pati „ატანა“)] სევდისა და, შესაბამისად, გულგატეხილობის გამომწვევ წინააღმდეგობათა და იმედგაცრუებათა „ატანის“ სათნოება, დაკავშირებული სიმტკიცის სათნოებასთან.

მოირა (Moira) [ბერძ.] ინდივიდუალური ბედისწერა კოსმოსის საერთო სივრცის ფარგლებში, რომელსაც ღმრთაებრივი განგების (prónoia) გამომხატველი კანონები (eimarméne) მართავს. ეს ტერმინები უმთავრესად ისტორიულად ჩამოყალიბდა სამყაროს განმარტების მიზნით, შემდეგ კი გნოსისში იქნა გამოყენებული ხსნის განმარტებისათვის.

მოიუდეველონი (Giudaizzanti) ახალ აღთქმაში აღნიშნავს მოსეს კანონის ერთგულ ქრისტიანებს, რომლებსაც სურთ, ეს კანონი და წინადაცვეთა დაუწესონ წარმართობიდან მოქცეულთ. მიუხედავად იერუსალემის კრების მიერ (საქმ. 15) მათი დაგმობისა, მოიუდეველონი კვლავაც განაგრძობდნენ მოღვაწეობას და სერიოზულ პრობლემებს უქმნიდნენ წმიდა პავლეს მიერ დაარსებულ (გალ.1-2) ქრისტიანულ საკრებულოებს. ტერმინი აღნიშნავს აგრეთვე სამების მოწინააღმდეგე იმ ერესის მიმდევრებსაც, რომელიც XV საუკუნეში, რუსეთში, უმთავრესად მოსკოვის დიდი მთავრის, ივანე II-ის კარზე გავრცელდა. ეს სახელწოდება მიანიშნებს, რომ ერეტიკოსებმა იუდაური აზროვნების გავლენა განიცადეს.

მოკალმასე (Questuante) შესაწირავის შემგროვებელი. ნ. კალმასობა.

მოკვდინება (Mortificazione) [საეკლესიო ლათ. mortificatio, მომდინარეობს ზმნიდან mortificare „მოკვდინება“] ასკეტური ტერმინი, აღნიშნავს საკუთარი თავისათვის დაწესებულ შეზღუდვებს ავხორცობის დაძლევისა და ცოდვის დამარცხების მიზნით ზნეობრივი და სულიერი სრულყოფისაკენ სწრაფვაში. წმიდა პავლე მას დაბეჯითებით ურჩევს მორწმუნეთ (რომ. 8:13; კოლ.3:5); საჭიროა სულიერი ზრდისა და განვითარებისთვის (შდრ. CCC, 2015).

მოკლე ლოცვა (Giaculatroia) [გვიანლათ. iaculatoria (prex) „ცისკენ აღვლენილი ლოცვა“] უმთავრესად, გულში, დღის განმავლობაში, ჩვეულებრივი საქმიანობის დროს ნათქვამი მოკლე ლოცვა, რომელიც აღევლინება ღმრთისადმი, მასთან კავშირის დასამყარებლად.

მოლინიზმი (Molinismo) თეოლოგიური მიმდინარეობა. ასე იწოდება ესპანელი იეზუიტის, ლუის დე მოლინას (1535-1600) სახელის მიხედვით. მოძღვრება ღმრთის ყოვლისშემძლეობისა და ადამიანის თავისუფალი ნების ერთმანეთთან შეთანხმების მცდელობაა ღმრთის ყოვლისმცოდნეობის მეშვეობით. თომისტურ მეტაფიზიკასა და მადლის შესახებ ავგუსტინესეულ მოძღვრებასთან არაერთ საკითხში დაპირისპირებული ეს მოძღვრება მრავალი კამათის მიზეზი გახდა. მის თეზისთა ერთი ნაწილი დაგმობილ იქნა.

მომაკვდავთა შევედრება (Raccomandazioni dei moribondi) ლოცვათა ერთობლიობა, აღვლენილი მღვდელმსახურის ან დამსწრეთა მიერ მომაკვდავთათვის და მათთან ერთად, რათა გაუადვილონ სიკვდილთან დაკავშირებული ბუნებრივი მღელვარების მიღება მკვდრეთით აღდგომის იმედით, ჯვარზე მომაკვდავი ქრისტეს მაგალითით.

მომლოცველი (Pellegrino) [ლათ. peregrinus] მომლოცველობის მონაწილე პირი.

მომლოცველი მამები (Padri pellegrini) ინგლისის ეკლესიაში არსებული სეპარატისტული ჯგუფი, რომლის წევრებიც 1620 წელს ამერიკაში გაემგზავრნენ და მასაჩუსეტსში კოლონია დააარსეს იმ იმედით, რომ ამერიკაში ცხოვრების უკეთეს პირობებსა და მეტ რელიგიურ თავისუფლებას მიიღებდნენ.

მომლოცველობა (Pellegrinaggio) [ლათ. peregrinatio „უცხო ქვეყანაში მოგზაურობა“] რელიგიური ხასიათის ქმედება: წმიდა ადგილებში (ხშირად იგულისხმება სამლოცველოები) ინდივიდუალური თუ კოლექტიური მოგზაურობა თაყვანისცემის ან მონანიებისა და დანაშაულის გამოსყიდვის მიზნით. ცნობილია თითქმის ყველა რელიგიაში. ამჟამად ქრისტიანთა მომლოცველობის უმთავრესი ადგილებია, გარდა წმიდა მიწისა, რომში მოციქულთა პეტრესა და პავლეს საფლავები, და, უმთავრესად, მარიამის სახელთან დაკავშირებული წმიდა ადგილები: ლურდი, ფატიმა, ლორეტო, პომპეი, ჩესტოხოვა, ალტეტინგი და სხვ.

მონაზვნობა (Monachesimo) [ბერძ. monachós (ზმნიდან monázein „მარტო ცხოვრება“)] რელიგიური ცხოვრების ფორმა, რომელიც გულისხმობს სამყაროსაგან განცალკევებას ღმერთთან ერთიანობაში ყოფნის მიზნით, ლოცვითა და მჭვრეტელობით ცხოვრებას; ახლავს ასკეტიზმი. ქრისტიანობის დასაბამიდანვე ცალკეული ადამიანები ესწრაფვოდნენ ქრისტიანულ სრულყოფას სახარებისეულ დარიგებათა ცხოვრებაში რადიკალური განხორციელების გზით. უმთავრესად ყურადღება უბიწოების დაცვას ექცეოდა (მამაკაცებს ეწოდებოდათ continentes, ქალებს - ვირგინეს). დაახლოებით 300 წელს, წმიდა ანტონის თაოსნობით ჩამოყალიბდა მონაზვნობის პირველი ფორმა, ანაქორეტობა. მონაზვნობის კიდევ ერთი ფორმა იყო განდეგილობა, როგორც ზომიერი, ისე უკიდურესი გამოხატულებით. წმიდა პახომმა დაუდო საფუძველი კენობიტურ სამონასტრო ცხოვრებას. ნილოსზე, თებაიდაში, მან ერთი წინამძღვარისადმი დაქვემდებარებული სხვადასხვა მონასტერი დააარსა. წინამძღვარს მონაზონთა პერიოდულად მონახულება ევალებოდა. სამონასტრო ცხოვრების წესი ასევე ვრცელდებოდა ქალთა მონასტრებზეც. მონაზვნობა სწრაფად გავრცელდა პალესტინაში, შემდეგ კი, წმიდა ათანასეს მეოხებითა და წმიდა იერონიმეს მიერ ნათარგმნი სამონასტრო წესების მეშვეობით, მან დასავლეთშიც მოიკიდა ფეხი. დასავლური მონაზვნობის მამად მიიჩნევა წმიდა ბენედიქტე (480-547), რომელმაც სუბიაკოში დააარსა მონასტერი. მისი წესი შემდგომში იმპერიის ყველა მონასტრისათვის იქცა სავალდებულოდ (ნ. ბენედიქტელები). საუკუნეთა განმავლობაში მონაზვნობის სხვადასხვა რეფორმა გატარდა მის იდეალთა სისპეტაკის ხელახლა დამკვიდრების მიზნით. რეფორმისტულ მოძრაობათა შორის უმნიშვნელოვანესი იყო კლუნის (კლუნის სააბატო, 909წ.) და ცისტერციელთა რეფორმა (სიტო, 1098 წ.). XIII საუკუნეში გლახაკთა ორდენების აღმოცენებამ მოსპო მონაზვნობის ჰეგემონია როგორც საეკლესიო, ისე კულტურულ სივრცეში, თუმცა მონაზვნობა კვლავაც ასრულებს ფუნდამენტურ ფუნქციას ეკლესიის ცხოვრებაში. თავისი დამახასიათებელი ნიშნებით მონაზვნობა აღმოსავლეთის ეკლესიაშიც არსებობს, სადაც სამონაზვნო ცხოვრების ტრადიციულ ფორმებთან ერთად არსებობს, აგრეთვე, უსამშობლო „მოხეტიალე მონაზვნის“ ფორმაც. როგორც სრულყოფილების ძიების რელიგიური გამოცდილება, მონაზვნობა ბუდჰიზმსა და ლამაიზმშიცაა გავრცელებული.

მონაზონი (Monaco) [ბერძ. mónachos (სიტყვიდან mónos „მარტო“)] მამაკაცი თუ ქალი, რომელიც მონაზვნული (ნ. მონაზვნობა) ცხოვრებით ცხოვრობს. კათოლიკეობაში ასე ეწოდება სამონაზვნო ორდენის წევრს.

მონაკვეთი (Pericope) [ბერძ. perikopé „მოკვეთა“ (სიტყვიდან perí „გარშემო“+ნაწარმოები ფორმა ზმნისა kóptein „მოჭრა“, „მოკვეთა“)] საღმრთო წერილიდან ამოღებული ნაწყვეტი.

მონანიე (Penitente) [ლათ. პაენიტენს (აწმყოს მიმღეობა ზმნისა paenitere „მონანიება“) პირი, რომელიც ინანიებს ჩადენილ ცოდვებს და ამბობს აღსარებას („სიმწიფის ასაკის მიღწევის შემდეგ ყოველი მორწმუნე ვალდებულია, პირნათლად თქვას საკუთარ მძიმე ცოდვათა აღსარება, სულ ცოტა, წელიწადში ერთხელ“ — CIC, კან. 989). ასე ეწოდება, აგრეთვე, ადამიანს, რომელიც მთელ ცხოვრებას ღმერთთან მიმართებაში მიაქცევს, მწუხარებითა და სინანულით ზრუნავს ჩადენილ ცოდვათა გამოსასყიდად.

მონანიება (Penitenza) [ლათ. paenitentia (paenitere „მონანიება“)] აღსარების, ანუ ცოდვათა მიტევებისა და ღმერთთან და ეკლესიასთან ცოდვის ჩამდენის შერიგების საიდუმლო. ის შესაძლებელი გახდა ქრისტეს მხსნელი ნების წყალობით, ვინც თავის მოციქულებს ცოდვათა მიტევების ძალაუფლება მიანიჭა: „მიიღეთ სული წმიდა. ვისაც მიუტევებთ ცოდვებს, მიეტევებათ, ვისაც დაუკავებთ, დაეკავებათ“ (იოან. 20:22-23). მონანიების საიდუმლო მონანიე პირის მიერ შესრულებული სამი ქმედებისა და მღვდელმსახურის მიერ მისი ცოდვებისგან გათავისუფლების ერთობლიობაა. მონანიე პირის ქმედებებია: სინანული, მღვდელმსახურისათვის აღსარების თქმა და განზრახვა, აღასრულოს მის მიერ გამოწვეული ზიანის ანაზღაურებისა თუ გამოსწორებისათვის საჭირო ქმედებები. მონანიების (რომელსაც, აგრეთვე, სინანული ეწოდება) სურვილი სარწმუნოებით ნაკარნახევი მიზეზებით უნდა იყოს გამოწვეული. თუ მონანიებას ღმრთის მიმართ გულმოწყალე სიყვარული იწვევს, მას „სრულყოფილი“ ეწოდება, თუ ის სხვა მიზეზებით არის გამოწვეული - „არასრულყოფილი“. ღმერთთან და ეკლესიასთან შერიგების მსურველმა მღვდელმსახურს უნდა ჩააბაროს მანამდე მოუნანიებელი ყველა იმ მძიმე ცოდვის აღსარება, რომლებიც ახსოვს. მიუხედავად იმისა, რომ თავისთავად აუცილებელი არ არის, ეკლესია მაინც დაბეჯითებით ურჩევს მორწმუნეებს მცირე ცოდვათა აღსარებას. აღმსარებელი მონანიეს სთავაზობს გარკვეულ ქმედებათა შესრულებას მონანიების, გამოწვეული ზიანის გამოსწორებისა და ქრისტეს მოწაფისათვის შესაფერი ქცევა-დამოკიდებულების აღდგენის მიზნით. ქრისტეს სახელით ცოდვათა მიტევების უფლება აქვთ მხოლოდ მღდელმსახურებს, რომელთაც ეკლესიამ ცოდვათაგან გათავისუფლების უფლება მიანიჭა. მონანიების საიდუმლოს სულიერი შედეგებია: ღმერთთან შერიგება, რის შედეგადაც მონანიე კვლავ იბრუნებს მადლს; ეკლესიასთან შერიგება; მომაკვდინებელ ცოდვათა მიზეზით დამსახურებულ მარადიულ სასჯელთაგან გათავისუფლება; ცოდვის შედეგად მიღებული მიწიერი სასჯელისაგან ნაწილობრივ მაინც გათავისუფლება; სიმშვიდე, სუფთა სინდისი და სულიერი ნუგეში; სულიერ ძალთა განმტკიცება ქრისტიანული ბრძოლისათვის. მძიმე ცოდვათა ინდივიდუალური და სრული აღსარება, ცოდვათა შემდგომი მიტევებით ღმერთთან და ეკლესიასთან შერიგების ერთადერთი ჩვეულებრივი საშუალებაა (CCC, 1422-1498).

მონანიების წიგნები (Penitenziali, libri) VII-VIII საუკუნეებიდან ასე ეწოდებოდა აღმსარებელთათვის განკუთვნილ წიგნებს, რომელიბიც ცოდვათა ჩამონათვალსა და შესატყვის სანქციებს (ნ. მონანიება) შეიცავდა. ეს წიგნები მნიშვნელოვანია მონანიების საიდუმლოსა და კანონიკური სამართლის ისტორიის შესასწავლად.

მონანულობა (Pentimento) [ლათ. paenitere „მონანიება“] ჩადენილ ცოდვათა გამო ადამიანის მწუხარებისა და ტანჯვის გრძნობა, დართული გადაწყვეტილებას, აღარ შესცდოს. ის აუცილებელია მონანიების საიდუმლოს მისაღებად და უპირისპირდება უბრალო სინდისის ქეჯნას, რაც მხოლოდ ცოდვის შედეგთა შიშის გამოვლინებას წარმოადგენს.

მონარქიანელობა (Monarchianesimo) [ბერძ. monarchía „თვითმპყრობელობა“] მოძღვრება, რომელიც უარყოფდა სამებას და აცხადებდა ღმრთის აბსოლუტურ ერთადერთობას. ამ თეორიის თანახმად, ქრისტე ღმრთის აყვანილი შვილია, ან მასზე საუბრისას მოდალიზმს იშველიებენ (ცერინტუსი, პავლე სამოსატელი, ებიონიტები).

მონასტერი (Monastero) [ბერძ. monastérion, თავდაპირველად „განდეგილის სენაკი“ (სიტყვიდან monastés „განდეგილი“)] ადგილი, სადაც ცხოვრობს მამაკაც ან ქალ მონაზონთა საკრებულო. პირველი მონასტერი 320 წელს წმიდა პახომმა დააარსა, თუმცა საბოლოოდ მონასტერი აღმოსავლეთში V საუკუნეში, ხოლო დასავლეთში - VI საუკუნეში, წმიდა ბენედიქტეს (ბენედიქტელნი) მეოხებით ჩამოყალიბდა. ბენედიქტესეული წესდების თანახმად, ყოველი მონასტერი დამოუკიდებელ ერთეულს წარმოადგენდა და უზრუნველყოფილი იყო ყოველივე აუცილებლით: ჰქონდა წყალი, წისქვილი, სახელოსნოები, ბოსტანი, სკოლა, ბიბლიოთეკა, ეკლესია და ა.შ. ამგვარად მონასტერმა, - ნამდვილმა სოციალურმა მიკროორგანიზმმა, შეძლო ბარბაროსთა შემოტევების გადატანა და ცივილიზაციისა და კულტურის ფასდაუდებელი საგანძურის შენარჩუნება.

მონოთეიზმი (Monoteismo) [ბერძ. mónos „მხოლოდ ერთი“ +theós „ღმერთი“] მოძღვრება, რომელიც მხოლოდ ერთი ღმრთის არსებობას აღიარებს. უპირისპირდება პოლითეიზმს (მრავალი ღმრთის არსებობის დაშვებას) და განსხვავდება ჰენოთეიზმისაგან (მხოლოდ ერთი ღმრთის მიღება, თუმცა, ამავე დროს, სხვა ღმრთაებათა არსებობა არ გამოირიცხება). მონოთეიზმს ორი არსებითი ელემენტი ახასიათებს: ღმერთი ერთადერთია და ყოველივეს შემოქმედი. დიდი მონოთეისტური რელიგიებია: ებრაელობა, ქრისტიანობა, ისლამი.

მონოთელიტიზმი (Monotelismo) [ბერძ. mónos „მხოლოდ ერთი“+thélesis „ნება“] VII საუკუნის ქრისტოლოგიური ერესი, რომლის თანახმადაც, იესო ქრისტეში მხოლოდ ერთი - ღმრთაებრივი ნება მოქმედებდა. კონსტანტინოპოლის მესამე კრებამ (680-681) დაგმო მონოთელიტიზმი და გამოაცხადა ქრისტეში ორი განცალკევებული ნების (ღმრთაებრივისა და ადამიანურის) არსებობა და ადამიანური ნების ღმრთაებრივისადმი თავისუფალი მიმხრობა.

მონოფიზიტობა (Monofisismo) [ბერძ. mónos „მხოლოდ ერთი“+phýsis „ბუნება“] ევტიქის ერეტიკული მოძღვრება, რომელიც იესო ქრისტეში მხოლოდ ერთ, ღმრთაებრივ ბუნებას აღიარებს და ადამიანურს უარყოფს. ეს მოძღვრება V საუკუნეში გავრცელდა და ქალკედონის კრების მიერ იქნა დაგმობილი (451).

მონსინიორი (Monsignore) [ფრანგ. mon „ჩემი“+seigneur „ბატონი“] საპატიო წოდება, რომელიც ენიჭება ეპისკოპოსებს და განსაკუთრებული ღირსების მატარებელ ცალკეულ საეკლესიო პირებს (პაპის კარის პრელატებს, კანონიკოსებს და სხვ.). ერთ დროს ასე მიმართავდნენ, აგრეთვე, პაპებს, მონარქებსა და კარდინალებს.

მონტანიზმი (Montanismo) დაახლოებით 170 წელს ფრიგიაში (მცირე აზია) მღვდელ მონტანის მიერ გავრცელებული ერესი. მილენარისტული განწყობის ეს მიმდინარეობა ქადაგებდა მკაცრ ასკეტურ ცხოვრებას ქრისტეს პარუსიის მოლოდინში, რასაც შემდეგ ფრიგიის დაბლობზე ზეციური იერუსალემის დაშვება უნდა მოჰყოლოდა. მონტანისტები თავს უშუალოდ ღმრთისგან შთაგონებულებად მიიჩნევდნენ და „წინასწარმეტყველებათა“ დროს შმაგ ექსტაზში ვარდებოდნენ. აცხადებდნენ, რომ ეკლესიის ავტორიტეტს არა ეპისკოპოსები, არამედ ახალი წინასწარმეტყველები წარმოადგენდნენ. სექტის პირველ მიმდევართა შორის იყვნენ ქალებიც (წინასწარმეტყველები პრისცილა და მაქსიმილა) და ტერტულიანე. მკაცრად ორგანიზებულმა მონტანისტურმა საკრებულოებმა, რომლებიც ფრიგიაში მდებარე პეპუცას ექვემდებარებოდა, მცირე აზიაში V საუკუნემდე იარსება.

მონფორელნი (Monfortani/e) წევრები მარიამის საზოგადოების სასულიერო კონგრეგაციისა, რომელიც დაახლოებით 1705 წელს პუატიეში (საფრანგეთი) წმიდა ლუი მარი გრინიონ დე მონფორმა (1673-1716) დააარსა. ორგანიზაციის მიზანი იყო გლეხთა და მოქალაქეთა შორის სახარების გავრცელება ქადაგებისა და ხალხის მსახურების მეშვეობით. შემდგომში მონფორელებმა, ფუძემდებლის წადილის გათვალისწინებით, სახარების ქადაგების არეალი გააფართოვეს და წარმართი ხალხებიც მოიცვეს (ად გენტეს). ლუი მარი გრინიონ დე მონფორმა ნეტარ მარია ლუიზა ტრიკესთან (1684- 1759) ერთად დააარსა ორგანიზაცია ცოდნის ასულები, რომლის მიზანიც ახალგაზრდათა ქრისტიანული აღზრდა და საავადმყოფოებში დახმარების გაწევა იყო. მონფორის მიერ დაარსებული კიდევ ერთი ინსტიტუცია, - წმიდა გაბრიელის ქრისტიანული განათლების ძმები, - აგრეთვე, ახალგაზრდობის აღზრდას ემსახურება.

მორალური (ზნეობრივი) თეოლოგია (Morale, teologia) [ლათ. moralis, ნაწარმოებია სიტყვიდან mos „ჩვევა“] თეოლოგიის ის ნაწილი, რომელიც შეისწავლის ადამიანის ქმედებას ქრისტიანული მოწოდების - როგორც გულმოწყალებით სიწმიდის მოწოდების და აქედან გამომდინარე ვალდებულებათა - თვალსაზრისით. მორალური თეოლოგიის, ისევე, როგორც მთელი თეოლოგიის, მთავარი წყარო გამოცხადებაა.

მორმონები (Mormoni) წევრები XIX საუკუნეში აღმოცენებული ადვენტისტური პროტესტანტური სექტისა, რომელიც „უკანასკნელი დღეების წმიდათა იესო ქრისტეს ეკლესიას“ უწოდებს თავს. ჯოზეფ სმიტის (1805-1844) მიერ დაარსებული ამ სექტის წევრები იზიარებენ სმიტის მიერ მორმონის წიგნში (Book of Mormon, 1830) ჩამოყალიბებულ, ბიბლიიდან და პირადად სმიტის შთაგონებებიდან მომდინარე სარწმუნოებრივ საკითხებს. 1843 წელს სმიტმა პოლიგამია დაამკვიდრა. მისმა მემკვიდრემ ბრაიემ იუნგმა (1801-1877) მორმონთა საკრებულო 1847 წელს კლდოვან მთებში წაიყვანა, სადაც ქალაქი სოლტ ლეიკ სიტი და იუტას მორმონთა სახელმწიფო (1896 წლიდან ამერიკის შეერთებული შტატების ფედერალური შტატი) დააარსა. მორმონები ჟამთა აღსასრულს ქრისტეს მოსვლას ელიან, როცა ის მათთან ერთად ათასწლოვან სასუფეველს შექმნის. იერარქიული წყობის მქონე მორმონთა ორგანიზაციას ამჟამად 4 მილიონამდე მიმდევარი ჰყავს. ახასიათებთ ასკეტური ცხოვრების წესი და მოყვასისადმი სიყვარული.

მორჩილება (Obbedienza) [ლათ. oboedientia (სიტყვიდან ob-audire „ზედმიწევვნით მოსმენა“)] ზოგადი მნიშვნელობით, წმიდა თომა აკვინელის განმარტების თანახმად, მორჩილება არის სამართლიანობასთან დაკავშირებული „ზნეობრივი სათნოება, რომელიც განსაზღვრავს ქვეშევრდომთა დამოკიდებულებას ხელმძღვანელობასთან და განაწყობს ადამიანის ნებას ზემდგომის განკარგულების შესასრულებლად“. ბიბლიაში მორჩილება ღმრთის სიტყვისა და ნების მიღებას აღნიშნავს. იესო ამგვარი მორჩილების უბადლო ნიმუშია (ლუკ. 2:48; რომ.5:19), რადგან იგი მამის მორჩილი იყო სიკვდილამდე, ჯვარზე სიკვდილამდე (ფილ. 2:8). ამ მიზეზითაა მორჩილება ერთ-ერთი სამ სახარებისეულ რჩევათაგან და სამოწესეო ცხოვრების საფუძველი, რომელზე დაყრდნობითაც მოწესეები და მონაზვნები ვალდებულებას იღებენ, საკუთარი ნება დაუქვემდებარონ კანონიერ ზემდგომებს, წინამძღვრებს, რომლებიც ცალკეული ინსტიტუტების წესდებათა შესაბამისად განკარგულებათა გაცემისას ღმრთის წარმომადგენლები არიან (LG, 42; PC, 41; CIC, კან. 601). სადიოცეზო მღვდელმსახურები არ დებენ მორჩილების აღთქმას, თუმცა მღვდლად ხელდასხმის დღეს ეპისკოპოსის მიმართ „მორჩილების პირობას“ დებენ.

მორწმუნეები (Fedeli) [ლათ. fideles (სიტყვიდან fides „რწმენა“)] მორწმუნეებად („christifideles“) მიიჩნევენ ადამიანებს, რომელთაც მიიღეს ნათლისღების საიდუმლო, რომლის ძალითაც შეიძინეს წარუშლელი ურთიერთობა ქრისტესთან და იქცნენ ეკლესიის შემადგენელ ნაწილად. რწმენის კატეგორია ძირეული კატეგორიაა, რადგან ნათლობის კურთხევით განურჩევლად ყველა მორწმუნე ღმრთის ხალხს შეადგენს და თვით ქრისტეს სამეფო წინასწარმეტყველურსა და სამღვდელმსახურებო მისიაში მონაწილეობს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ეკლესიაში ყველა მორწმუნე ერთნაირი ღირსების მატარებელია და „მოწოდებულია, თითოეულმა საკუთარ შესაძლებლობათა შესაბამისად განახორციელოს მისია, რომელიც ღმერთმა ეკლესიას მიანდო სამყაროში შესასრულებლად“ (CIC, კან. 204).

მორწმუნეთა ასოციაციები (საჯარო და კერძო) (Associazioni di fedeli (pubbliche e private)) ასოციაციები, რომლებშიც „მორწმუნენი, საერონი თუ სასულიერო პირები, ცალ-ცალკე თუ ერთად ერთობლივი მოქმედებით ესწრაფვიან უფრო სრულყოფილ ცხოვრებას, ან საჯარო კულტისა თუ ქრისტიანული მოძღვრების ხელშეწყობას, ან სხვა სამოციქულო საქმიანობას, როგორებიცაა სახარების გავრცელებისკენ მიმართული ინიციატივები, საქველმოქმედო საქმიანობა თუ გულმოწყალების სამსახური, ქრისტიანული სულით წარმავალი წესის განმსჭვალვა“ (CIC, კან. 298). ასეთი ასოციაციები შეიძლება იყოს: საჯარო, როდესაც ისინი უფლებამოსილი საეკლესიო ხელისუფლის მიერაა დაარსებული ან კერძო, თუკი მორწმუნეთა შორის (პირადი) შეთანხმების საფუძველზე არსდება.

მორწმუნეთა ლოცვა (Preghiera dei fedeli) საერთო ლოცვა, რომლითაც სრულდება ღმრთის სიტყვის ლიტურგია ევქარისტიაში. მოკლე შესავლის შემდეგ, რომელშიც მღვდელმსახური მორწმუნეებს ლოცვისაკენ მოუხმობს, ლექტორი დამსწრეთ წარმოუდგენს ვედრებებს, რაზეც ისინი მოხმობით უპასუხებენ. ვედრებათა თანმიმდევრობა შემდეგია: თავდაპირველად ლოცულობენ ეკლესიის, მმართველების საჭიროებათა, მთელი სამყაროს ხსნისათვის, ცალკეული გასაჭირის მქონე პირებისათვის, ერთად შეკრებილი ადგილობრივი საკრებულოს და, დასასრულ, მიცვალებულთათვის. მცირე დუმილის შემდეგ მღვდელმსახური უფალს ავედრებს ყველა, მათ შორის, საჯაროდ გამოუთქმელ ვედრებას.

მოსახსენებელი (Memoria) [ლათ. memoria, ნაწარმოებია სიტყვიდან memor „ის, ვისაც ახსოვს“] ძველად, შესაძლოა, აღნიშნავდა „საფლავის ძეგლს“ ან „სასაფლაოს სალოცავს“, აღმართულს მოწამის საფლავზე. დღეს აღნიშნავს წმიდანის მოსახსენიებელ (სავალდებულო ან არასავალდებულო) მსახურებას.

მოტეტი (Mottetto) [კნინობითი ფორმა სიტყვისა motto (შდრ. შუასაუკუნ. ლათ. motetus, ფრანგ. motet, კნინობითი ფორმა სიტყვისა mot „სიტყვა“, „სტროფი“)] ვოკალური ან ვოკალურ-ინსტრუმენტული პოლიფონიური ფორმა, გავრცელებული XIII საუკუნიდან. პიერლუიჯი პალესტრინას დამსახურებით XVI საუკუნეში მიაღწია განვითარების მწვერვალს; განსაკუთრებით განვითარდა კაპელად წოდებული სტილი (ოთხი ან რვა ხმისათვის).

მოტუ პროპრიო ნ. Motu proprio.

მოქცევა (Conversione) [ლათ. conversio (მომდინარეობს სიტყვიდან convertere) „მიმართვა“, „მიბრუნება“] ტერმინი აღნიშნავს როგორც გადასვლას ერთი რელიგიიდან მეორეზე, ისევე ცოდვილის ღმერთთან მიბრუნებას მისგან დაშორების შემდეგ. ტრიდენტის კრებამ ხაზი გაუსვა მოქცევის ზებუნებრივ ხასიათსა და ღმრთის ჩარევის აუცილებლობას.

„მოქცეული“, კონვერსუსი (Converso) [ლათ. სიტყვიდან conversus „მოქცეული“] ძველად აღნიშნავდა პირს, რომელიც ასაკოვანი შეუდგა სამონაზვნო ცხოვრებას. შემდეგ (X-XIსს.) - მოწესეს, რომელსაც არ მიუღია სამღვდელმსახურებო ხელდასხმა და რომელიც ფიზიკურ სამუშაოს ასრულებდა.

მოყვასი (Prossimo) [ლათ. proximus, აღმატებითი ხარისხის ფორმა სიტყვისა prope „ახლობელი“] ისრაელში ასეთად მიიჩნეოდა ადამიანი, რომელიც არ განეკუთვნებოდა გვარს, მაგრამ გვარის ახლობელი იყო, როგორც თანამემამულე და ღმრთის ხალხის წარმომადგენელი (ეს. 20:16; ლევ. 19:13.16.18; რჯლ. 5:1; 24:14, შმდ.; იერ. 22:13; მალ. 3:5), აგრეთვე ქვეყანაში მცხოვრები უცხოელი (ეს. 22:20; ლევ. 19:34; რჯლ. 10:18; 24:17; 27:19; ფსალმ. 146:9), ზოგჯერ მტერიც (ეს. 23:4, შმდ.; პროკლ. 25:21; იერ. 15:11). იესო ამ ცნებას ყველა ადამიანზე ავრცელებს (მათ. 5:44, შმდ.; ლუკ. 10:25-37; იოან. 13:34, შმდ.; რომ. 13:8, შმდ.; გალ. 6:2.10) და აცხადებს, რომ ყოველი ადამიანი ისევე უნდა გვიყვარდეს, როგორც უნდა გვიყვარდეს ღმერთი (მათ. 22:36-40; მარკ. 12:28, შმდ; ლუკ. 10:25, შმდ,; 1იოან. 4:20). კეთილი სამარიტელის იგავში აღნიშნულია, რომ მოყვასი ის კი არ არის, რომელიც ჩვენ გვიკეთებს სიკეთეს, არამედ ნებისმიერი ადამიანი, რომლსაც შეიძლება სიკეთე გავუკეთოთ (ლუკ. 10:25-37). ნ. გულმოწყალება.

მოშურნე (Zelatore) [გვიანლათ. zelator] მორწმუნე, რომელიც გულმოდგინებით ემსახურება საკულტო თაყვანისცემის რამე კონკრეტული ფორმის გავრცელებას (მაგალითად, წმიდა გულის, ქალწული მარიამის თაყვანისცემა და ა.შ.) ან ეწევა საქველმოქმედო საქმიანობას. როგორც წესი, ასეთი მორწმუნე მოწესეთა კრებულის ან ორგანიზებული ჯგუფის წევრია.

მოშურნენი ნ. ზელოტები.

მოცეტა (Mozzetta) [ლათ. mutius (სიტყვიდან mutilus „დასახიჩრებული“) „მოკლე“, „შემოკლებული სამოსი“] გულზე ღილებით შეკრული სხვადასხვა ფერის მოკლე მოსასხამი პატარა კაპიუშონით. არაა განკუთვნილი ლიტურგიული მსახურებისთვის. იცვამენ როკეტოს ზემოდან. წითელი ფერისაა პაპისა და კარდინალთათვის, იისფერი - ეპისკოპოსთა და ცალკეულ პრელატთათვის (აბატები, კანონიკოსები და ა.შ.).

მოციქულთა საქმეები ნ. საქმეები.

მოციქულთმსგავსნი (Apostolici) ასე ეწოდა ანტიკურ ხანასა და შუა საუკუნეებში აღმოცენებულ მრავალრიცხოვან ერეტიკულ სექტათა მიმდევრებს. ისინი მოციქულთა მაგალითით (რამაც განაპირობა მათი სახელწოდება) ცხოვრობდნენ სახარებისეულ სიღარიბეში, ჰქონდათ საერთო ქონება და მისდევდნენ ასკეტური ცხოვრების წესს. ისინი არ ცნობდნენ საეკლესიო იერარქიას, რადგანაც მას გადაგვარებულად მიიჩნევდნენ.

მოციქული (Apostolo) [ბერძ. ზმნიდან apostéllein „წარგზავნა, მივლინება“; წარმოიქმნა არსებითი სახელი apóstolos, საიდანაც მოდის ლათ. apostolus] ასე ეწოდება იესოს თორმეტ თანამშრომელს, რომლებიც თავად შეარჩია (მათ. 10:1-4) და თავისი სახარების გასავრცელებლად (მათ. 28:18-20) წარგზავნა. მოციქულებია: პეტრე, ანდრია, იაკობი, იოანე, ფილიპე, ბართლომე, მათე, თომა, იაკობ ალფეს ძე, იუდა თადეოზი, სიმეონ ზელოტი და იუდა ისკარიოტელი, რომლის ნაცვლადაც მათია იქნა არჩეული. მაშასადამე, მოციქულები არიან „მოწმენი“ იმისა, რაც იხილეს და ისმინეს, განსაკუთრებით კი — იესოს მკვდრეთით აღდგომის მოწმენი. გადატანითი მნიშვნელობით, მოციქული ეწოდება ადამიანს, რომელიც მთლიანად სახარებისეულ მისიასა და ქრისტიანული სარწმუნოების მსახურებას უძღვნის საკუთარ თავს.

მოციქულობა (Apostolato) [მომდინარეობს ბერძ. apostéllein „წარგზავნა, მივლინება“] მოციქულის მისია და საქმიანობა, რომლის მიზანია იესო ქრისტეს დავალების განხორციელება; გამოიხატება ქადაგებაში, ანუ სარწმუნოების გავრცელებაში. ამ სიტყვას შეიძლება ჰქონდეს, ასევე, ზნეობრივ, სამოქალაქო და საზოგადოებრივ იდეალთა დამოწმების ან პროპაგანდის მნიშვნელობა.

მოძრაობა „ოაზისი“ („Oasi“, movimento) მამა ვირჯინიო როტონდის მიერ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დაარსებული მოძრაობა, რომელიც ახალგაზრდებს სახარების თანახმად წარმართული სულიერი ცხოვრების პროგრამას სთავაზობს. მოძრაობას სამმაგი სტრუქტურა აქვს: მსახურების ჯგუფები, წარმმართველები და საერო ინსტიტუტი Ancilla Domini.

მოწამე (Martire) [ბერძ. martýs „მოწმე“] პიროვნება, რომელიც საკუთარი სარწმუნოებისათვის განიცდის დევნას, ტანჯვას და იღებს სიკვდილს. ეკლესია დასაბამიდანვე მიაგებდა პატივს მათ, ვინც რწმენას საკუთარი სისხლით ამოწმებდა. მოწამეობის ადგილას ყოველწლიურად იმართებოდა შეკრებები, შემდეგ იქ საღმრთო ნაგებობები იგებოდა.

მოწამეთა საქმეები ნ. საქმეები.

მოწამეობა (Martirio) [ბერძ. martýrion „დამოწმება“] აღნიშნავს სიკვდილს ან ტანჯვას, რომელსაც იღებს მორწმუნე საკუთარი სარწმუნოების დასამოწმებლად.

მოწაფეები (Discepoli) [ლათ. discipulus, რომელიც ნაწარმოებია ზმნიდან discere „სწავლა“] ძველ აღთქმაში ასე ეწოდება მოძღვრის სწავლების მიმდევარს (იგავ. 5:13; 10:17; 23:12.26). ახალ აღთქმაში იესოს მოწაფეები ეწოდებათ თორმეტ მოციქულს (მათ. 10:1), სამოცდათორმეტსა (ლუკ. 10:1) და იესოს ყველა მიმდევარს (მათ. 4:19, შმდ., 8:21, შმდ., მარკ. 2:14; საქმ. 6:1; 9:1.25; 11:26; 21:16), ვინც სახარებისეულ რადიკალურ მოწოდებას იღებს. იესოს მოწაფეთა შორის იყვნენ: იოსებ არიმათიელი (მათ. 27:57), მარიამ მაგდალელი (ლუკ. 8:2), იოსები, ბარშაბად წოდებული, რომელსაც იუსტოსი შეარქვეს, და მათია (საქმ. 1:23). ეს უკანასკნელი შემდეგ იუდას ნაცვლად აირჩიეს მოციქულად.

მოწესე (Religioso) [ლათ. religiosus „რელიგიური“] აღნიშნავს პირს, რომელმაც სიღატაკის, უბიწოებისა და მორჩილების საჯარო აღთქმათა მეშვეობით ღმერთს მიუძღვნა თავისი ცხოვრება.

მოწესეთა ინსტიტუტები (ინსტიტუციები) (Istituti religiosi) ნ. მოწესეთა ორდენები; მოწესეთა კონგრეგაციები.

მოწესეთა ორდენები (Ordini religiosi) იმ პიროვნებათა საზოგადოებები, რომლებიც ირჩევენ „ცხოვრების უზენაეს წესად სახარების მიერ შემოთავაზებულ და საკუთარი ინსტიტუციის წესდებაში გამოხატულ ქრისტეს გაყოლას“ (CIC, კან. 662). ეს პირები იღებენ ვალდებულებას, სიღატაკის, უბიწობისა და მორჩილების საზეიმო აღთქმათა მეშვეობით განახორციელონ სახარებისეული რჩევები. არსებობს შემდეგი ტიპის მოწესეთა ორდენები: სამონასტრო ორდენები, მოწესე კანონიკოსები, გლახაკთა ორდენები, მოწესე სამღვდელონი და რაინდთა ორდენები. მოციქულობის ტიპის მიხედვით, ეს ორდენები მჭვრეტელობით, აქტიურ და მჭვრეტელობით-აქტიურ ორდენებად დაიყოფა. მოწესეთა საზოგადოებებს, რომელთა წევრებიც მარტივ აღთქმას დებენ, კონგრეგაციები ეწოდება. ამჟამად მიღებული ტერმინოლოგიის თანახმად, სამონაზვნო ორდენები და სამონაზვნო ცხოვრების ყველა ფორმა სრულყოფის ინსტიტუციათა ზოგად კონტექსტში ერთიანდება.

მოწესე სამღვდელონი (Chierici regolari) ფართო მნიშვნელობით აღნიშნავს ყველა მოწესე სამღვდელოს, - რელიგიური ორდენისა თუ კონგრეგაციის წევრს, ხოლო ვიწრო მნიშვნელობით - XVI საუკუნიდან აღმოცენებულ საზოგადოებათა და ორდენთა წევრებს, რომელნიც დებდნენ აღთქმას და მოციქულობის სხვადასხვა სახეობას მისდევდნენ (ქადაგება, სწავლება, ავადმყოფებზე ზრუნვა). იქიდან გამომდინარე, რომ ისინი მოწესეთა რომელიმე საკრებულოს განეკუთვნებიან, განირჩევიან საერო სამღვდელოთაგან ანუ სადიოცეზო სამღდველოთაგან. სამონაზვნო და გლახაკთა რელიგიური ორდენების წევრთაგან განსხვავებით, ჟამნს გუნდურად არ ასრულებენ (რაც სამოციქულო სამსახურისათვის მეტი მზადყოფნის ხელშეწყობას ისახავს მიზნად). მოწესე სამღვდელოთა რიცხვს განეკუთვნებიან: იეზუიტები; პასიონისტები; სკოლოპები და სხვ.

მოწოდება (Vocazione) [ლათ. vocatio „მოხმობა“] ფართო მნიშვნელობით, ღმრთის მიერ თითოეული ადამიანის მოწოდება ხსნისაკენ (მათ. 16:24; საქმ. 2:40; 1 კორ. 1:26). ვიწრო გაგებით, ცნება აღნიშნავს ღმრთის მოწოდებას მღვდლობისა და სამოწესეო ცხოვრებისაკენ. ამას უკავშირდება ქრისტეს მოხმობა ლოცვისაკენ: „სამკალი ბევრია, მუშაკნი კი - ცოტა. ამიტომ ევედრეთ სამკალის უფალს, რომ გამოგზავნოს მუშაკნი თავის სამკალში“ (მათ. 9:37, შმდ.)

მოწყალება (Elemosina) [ბერძ. eleemosýne „თანაგრძნობა“, „თანალმობა“] გვიანიუდეურ ხანაში აღნიშნავდა გულმოწყალების გამოვლინებას თანამოძმეთა მიმართ. იესოს დროს ლოცვასა და მარხვასთან ერთად (მათ. 6:1-4; ლუკ. 11:41; 12:33) ასე ეწოდებოდა ყოველი ღმრთისმოსავი ადამიანის ქმედებას, რაც ღარიბთა სასარგებლოდ ფულის შეწირვაში გამოიხატებოდა. ღმრთის სიყვარულით გაჭირვებული ადმიანისათვის უანგაროდ გაწეული ნებისმიერი ნივთიერი დახმარების მნიშვნელობით, მოწყალება დღესაც რჩება მოყვასის მიმართ გულმოწყალების ქმედით გამოხატულებად.

მოწყალების მისიონერები (Missionarie della Carità) უფრო ცნობილნი არიან, როგორც კალკუტელი დედა ტერეზას მონაზვნები. ორდენი 1950 წლის 7 ოქტომბერს დაარსდა. ნეტარი დედა ტერეზა, საერო სახელი აგნეს გონჯა ბოიაჯიუ, დაიბადა 1910 წლის 27 აგვისტოს სკოპიეში (ალბანეთი), მონაზვნად აღიკვეცა ლორეტოს წმიდა მარიამის დათა კონგრეგაციაში. ინდოეთის ქალაქ კალკუტაში მასწავლებლად მუშაობისას (1946) გააცნობიერა ადგილობრივი ხალხის მატერიალური და სულიერი სიღატაკის სიღრმე და გადაწყვიტა, „ღარიბთა შორის უღარიბესთა“ მსახურებისათვის მიეძღვნა თავი. იგი ფაქტობრივად არაფრისაგან ქმნიდა თავშესაფრებს მცირეწლოვანთა, მიუსაფართა, უდედმამოთა, შიდსით დაავადებულთათვის. დედა ტერეზას მონაზონთა რიცხვი 1990 წელს უკვე 3500-ს აჭარბებდა. ისინი იტალიის სხვადასხვა ქალაქებშიც მოღვაწეობენ. სამონაზვნო ცხოვრებისთვის ჩვეული სამი ძირითადი აღთქმის (უბიწოება, სიღატაკე, მორჩილება) გარდა, ისინი აგრეთვე „მთელი გულით, ნებაყოფლობით და უანგაროდ ღარიბთა შორის უღარიბესთა მსახურების“ აღთქმას დებენ.

მოწყალების სამოციქულო სამსახური (Elemosineria Apostolica) ღარიბთა (საერო თუ სასულიერო პირთა) საჭიროების მიხედვით რიგითი თუ საგანგებო მოწყალების გაცემის ჩვეულება ქრისტიანული ხანის საწყისი პერიოდიდან მომდინარეობს და პაპები მუდამ მისდევდნენ მას. პაპმა გრიგოლ X-მ (1271-1276) პირველმა ჩამოაყალიბა მოწყალების სამოციქულო სამსახური და დაადგინა მოწყალების გამცემის უფლებამოსილებანი. 1409 წელს გამოქვეყნებული ბულით ალექსანდრე V-მ სამსახურის მიზნები და ნორმები მოაწესრიგა. რომის პონტიფექსთა ძალისხმევის შედეგად, ეს სამსახური XV და მომდევნო საუკუნეებშიც განაგრძობდა განვითარებას. პავლე VI-ის 1968 წლის 9 მაისის განკარგულების შემდეგ, სამსახურმა სახელწოდება შეიცვალა, მას წმიდა მამის საქველმოქმედო სამსახური ეწოდა, უწყების ხელმძღვანელი კი კვლავაც მისი უწმიდესობის მოწყალების გამცემად იწოდებოდა. 1988 წლის 28 ივნისის სამოციქულო დადგენილებით Pასტორ ბონუს კვლავ დამკვიდრდა ძველი სახელწოდება - „მოწყალების სამოციქულო სამსახური“. მისი უწმიდესობის მოწყალების გამცემი ეპისკოპოსის ღირსებას ატარებს, პაპის სახლის წევრია და მონაწილეობას იღებს პაპის ოფიციალურ აუდიენციებსა და მსახურებებში. მოწყალები გამცემის ამოცანაა თანხების გაცემის მეშვეობით პაპის სახელით ღარიბთა მიმართ გულმოწყალების გამოვლენა. მისი უწმიდესობის მოწყალების გამცემი პაპის რწმუნების საფუძველზე გასცემს სამოციქულო კურთხევას, რაც პერგამენტზე შესრულებული დიპლომების მეშვეობით დამოწმდება.

მრჩეველთა კოლეგია (Collegio dei consultori) სამღვდელო საბჭოს წევრ მღვდელმსახურთა ჯგუფი (6-12 ადამიანი), რომელთაც ეპისკოპოსი ხუთი წლის ვადით ირჩევს (CIC, კან. 502). მრჩეველთა კოლეგია იღებს სამოციქულო წერილებს კოადიუტორი ან დამხმარე ეპისკოპოსის თანამდებობაზე დანიშვნის შესახებ. გარდა ამისა, თუ საკუთარ მოვალეობას ვერ ასრულებს ეპისკოპოსი, აგრეთვე კოადიუტორი ან დამხმარე ეპისკოპოსი, ან ეპისკოპოსის ვიკარიუსი, ან გენერალური ვიკარიუსი, მრჩეველთა კოლეგიას ევალება იმ მღვდელმსახურის არჩევა, რომელმაც დიოცეზი უნდა მართოს. იმ შემთხვევაში, როდესაც ეპისკოპოსის თანამდებობა ვაკანტურია და არ არის არც დამხმარე ეპისკოპოსი, დიოცეზის მართვა ეკისრება მრჩეველთა საბჭოს, თუმცა ეპისკოპოსის თანამდებობის ვაკანტურად გამოცხადებიდან რვა დღის ვადაში მრჩეველთა საბჭომ დიოცეზის ადმინისტრატორი უნდა აირჩიოს. გარდა ამისა, საბჭო აწვდის წმიდა საყდარს ცნობას ეპისკოპოსის გარდაცვალების შესახებ დამხმარე ეპისკოპოსის არყოფნის შემთხვევაში.

მრწამსი (Credo) [ლათ. სიტყვიდან credo „მე მწამს“] პირველი სიტყვა და სახელწოდება სარწმენოების აღსარებისა, რომელიც შეჯამებული სახით შეიცავს ქრისტიანული რწმენის ძირეულ საკითხებს. წარმოითქმის წირვის დროს ღმრთის სიტყვის ლიტურგიის დასასრულს. სხვადასხვა ფორმით არსებობდა ჯერ კიდევ ეკლესიის აღმოცენების პერიოდში, უმთავრესად სანათლისღებო კატეხეზში. ნიკეისა (325) და კონსტანტინოპოლის (381) კრებებზე მრწამსის ადრეული ვარიანტი გადამუშავდა, რის გამოც მას აგრეთვე ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლოც ეწოდება. ნ. სარწმუნოების სიმბოლო.

მრწამსის მიღება (Redditio symboli) [ლათ. „სიმბოლოს ჩაბარება“] მსგავსად traditio symboli-ს, ანუ სარწმუნოების სიმბოლოს - მრწამსის გადაცემის ტრადიციისა, რაც კათაკმეველთათვის რწმენის დებულებათა სწავლებას გულისხმობს (ეს რიტუალი დიდმარხვის მესამე, შემდგომში კი მეოთხე კვირადღეს სრულდებოდა), არსებობდა, აგრეთვე, დიდი შაბათის დილით სარწმუნოების საზეიმო აღსარების წესი. ამ დროს ნათლობის მიღების კანდიდატები საჯაროდ წარმოთქვამდნენ მრწამსს, რითაც მის მიღებასა და გათავისებას ადასტურებდნენ.

მრისხანება (Ira) შვიდ მთავარ მანკიერებათაგან ერთ-ერთი. მდგომარეობს მძაფრ რეაქციაში ფიზიკურ ან ზნეობრივ დაბრკოლებაზე, რომელიც იწვევს სამაგიეროს გადახდისა და ამ განცდათა აღმძვრელი პირის დასჯის სურვილს. თუ მრისხანება მოყვასის მოკვლის ან მისი მძიმედ დაჭრის განზრახვამდე მიდის, ის საფუძველშივე უპირისპირდება კაცთმოყვარეობას: „ვინც უმიზეზოდ განურისხდება თავის ძმას, სასჯელის თანამდები იქნება“ (მათ., 5:22; შდრ. CCC, 2302)

მსახურება (Ministero) [ლათ. ministerium] აღნიშნავს რამე ფუნქციის შესრულებას ან ძალაუფლების ქონას. ეკლესიაში თითოეულ მორწმუნეს მთელი საეკლესიო სხეულის ზრდასთან დაკავშირებული საკუთარი როლი და პასუხისმგებლობა აკისრია (შდრ. ეფეს. 4:16). ეს როლი, ანუ მისია, რაც ქრისტეს მაგალითით მსახურებაში გამოიხატება, მჭიდრო კავშირშია ქარიზმებთან, ანუ თითოეული ადამიანისთვის სული წმიდის მიერ ბოძებულ ნიჭებთან (შდრ. რომ. 12:6-8). ეკლესიის სტრუქტურისა და მისი მისიის სირთულე განაპირობებს სწორედ მისიათა მრავალრიცხოვნებას (AA, 2), მღვდლობის საიდუმლოდან გამომდინარე ვალდებულებებით დაწყებული და დანიშნულ მსახურთა (ლექტორისა და აკოლითოსის მსახურება) ვალდებულებებით დამთავრებული. გარდა ამისა, ამგვარი მსახურება მჟღავნდება, აგრეთვე, სხვადასხვა სამოციქულო ინიციატივებშიც.

მსაჯულთა წიგნი (Giudici, libro dei) ძველი აღთქმის მეორე ისტორიული წიგნი. მისი სახელწოდება მთავარ მოქმედ გმირთაგან მომდინარეობს, რომელთაც „მსაჯულები“ ეწოდებათ და რომელთა ამბებიცაა მოთხრობილი იესო ნავეს ძის წიგნში სიკვდილიდან მეფობის დამყარებამდე, ანუ დაახლოებით ორი საუკუნის მანძილზე. მსაჯულები არიან სამხედრო და სამოქალაქო ხელმძღვანელები, რომელთაც ღმერთი გარკვეულ ვითარებაში მოავლინებს მეზობელ ხალხთა ჩაგვრისაგან ისრაელის ერთი ან რამდენიმე ტომის დახსნის მიზნით. ზოგჯერ მსაჯულებს „მხსნელებადაც“ მოიხსენიებენ. მსაჯულთა წიგნი სამ ნაწილადაა დაყოფილი: პირველი მათგანი ისტორიული შესავალია (მსჯ. 1:1-2:5) და აღთქმულ მიწაზე სხვადასხვა ტომთა დასახლების ნელ, მოუწესრიგებელ და რთულ პროცესს აღწერს. ეს სირთულეები თავისი ღმრთისადმი ისრაელის არაერთგული დამოკიდებულებით აიხსნება (მსჯ. 2:6-3:6). წიგნის მეორე ნაწილი ცალკეულ მსაჯულებთან დაკავშირებული ეპიზოდებისაგან შედგება (მსჯ. 3:7-16:31). ეს მსაჯულებია: ეჰუდი, დებორა, ბარაკი, გედეონი, იეფთაე, სამსონი. წიგნის მესამე ნაწილი (მსჯ. 17-21) ორ დამატებას მოიცავს. პირველი მათგანი დანის საკრებულო ტაძრის აგების შესახებ მოგვითხრობს (17-18), ხოლო მეორე (19- 21) გიბყაში მომხდარ ბენიამინის საძრახის საქციელს გვაცნობს. მსაჯულთა წიგნი შემდეგ მორალს შეიცავს: იაჰვე სჯის ისრაელ ხალს და მტრის მონობაში აგდებს მას ყოველთვის, როდესაც ხალხი მას ღალატობს. თუმცა იაჰვე ისრაელისთვის მხსნელ მსაჯულთა მივლინებით ავლენს თავის გულმოწყალებას.

მსვლელობა (Processione) [ლათ. processio (ზმნიდან procedere „სვლა“)] რელიგიური მსვლელობა, რომელიც ქალაქის ქუჩებში ან ეკლესიაში იმართება წმიდა ევქარისტიის, წმიდა მარიამის ან წმიდანის ქანდაკების (ზოგჯერ ხატის) თანხლებით. მას შეიძლება ჰქონდეს ან მონანიების (ჯვრის გზა), ან სადიდებელი და მადლიერების გამოხატვის (უფლის სხეულის მსვლელობა) ხასიათი; შესაძლოა, ასევე, იყოს ვედრების გამომხატველი.

მსოფლიო წარღვნა (Diluvio universale) [ლათ. diluvium (ნაწარმოებია ზმნიდან diluere „წყალში გახსნა, გაზავება“)] კატაკლიზმი, რომელიც, ბიბლიის თანახმად, დაატყდა დედამიწას ნოეს დროს. ბიბლიური მონათხრობის თანახმად (დაბ. 6-8) წარღვნა მოხდა ღმრთის ნებით, რომელმაც კაცთა ბოროტების დასჯა განიზრახა. წარღვნას გადაურჩა მხოლოდ ნოე თავისი ოჯახით, რომელიც ღმრთის ბრძანებას დაემორჩილა, კიდობანს შეაფარა თავი და ყოველი სახეობის ცხოველის თითო წყვილი წაიყვანა თან. წარღვნის დასასრულს ღმერთმა ადამიანისადმი ნდობის ხელახალი მოპოვება განამტკიცა აღთქმით, რომლის ნიშნადაც ცისარტყელა იქცა. მსოფლიო წარღვნის თემა მრავალ რელიგიასა და კულტურაში გვხვდება, მათ შორის ბერძნულ, ბაბილონურ (რომელიც ძველი შუმერული მითოსიდან იღებს სათავეს), ჩინურ, ინდურ, მაიას, აცტეკთა და სხვა კულტურებში.

მსხვერპლშემწირველნი (Sacrificati) ასე უწოდებდნენ ქრისტიანებს, რომლებმაც უარყვეს რწმენა და ღმერთთა ქანდაკებს მსხვერპლი შესწირეს იმპერატორ დეციუსის (249-251) მიერ წამოწყებული დევნისას. ნ. ლაფსნი.

მსხვერპლშეწირვა (Sacrificio) [ლათ. sacrificium (სიტყვიდან sacer „წმიდა“+ზმნა facere-ს „კეთება“ ნაწარმოები ფორმა)] რელიგიათა ისტორიაში მსხვერპლშეწირვა რიტუალური ქმედებაა, რომლითაც ზეადამიანურ არსებებს ძღვენს სთავაზობენ. მსხვერპლშეწირვით ადამიანი ცდილობს, ზეადამიანურ ძალებთან და არსებებთან ურთიერთობის დამყარებას იმ მიზნით, რომ ან ამ არსებათა მხრიდან ადამიანის სამოღვაწეო სფეროში განხორციელებულ ჩარევაზე რეაგირება მოახდინოს, ან ამგვარი ჩარევა გამოიწვიოს. მსხვერპლშეწირვა შეიძლებოდა ყოფილიყო სისხლიანი (როდესაც მსხვერპლად სწირავდნენ ცხოველს ან ადამიანს), ან უსისხლო (ბუნებრივ პროდუქტთა შეწირვა). ებრაელობაში მსხვერპლშეწირვა იმდენად თავისთავად ცხადი მოვლენაა, რომ არც კია განმარტებული ან დაკანონებული თეოლოგიურად. თუმცა მასზე არსებითი გავლენა იქონია წინასწარმეტყველთა მიერ მონოთეიზმისა და კულტის კრიტიკამ; ის სამღვდელმსახურებო კანონმდებლობის მიერ იმართება (ლევიელები). ქრისტიანულ რელიგიაში ქრისტეს მიერ კაცობრიობის ხსნისათვის ჯვარზე სიკვდილით სიცოცხლის შეწირვა უმალ საკულტო მსხვერპლშეწირვის კატეგორიებში გამოიხატა: ესაა ჭეშმარიტი სააღდგომო მსხვერპლშეწირვა, რომელიც ადამიანთა საბოლოო გამოსყიდვას ახორციელებს, - ყველა მსხვერპლშეწირვაზე აღმატებული ახალი აღთქმის მსხვერპლშეწირვა (შდრ. ებრ. 10:10). ამ მიზეზით, ყველა დროის ეკლესიაში ევქარისტია აღიქმება და აღსრულდება როგორც ერთადერთი ჭეშმარიტი მსხვერპლშეწირვა სული წმიდაში, რომელსაც ქრისტე უძღვნის მამა ღმერთს ეკლესიასთან ერთად, - მსხვერპლშეწირვა, რომელიც წარმოაჩენს ქრისტეს მიერ ერთხელ და სამარადისოდ მამა ღმრთისათვის გაღებული სისხლიანი მსხვერპლშეწირვის ღირებულებასა და ნამდვილობას ყველა დროისათვის.

მსჯავრმდებელი (Penitenziere) [penitenza „მონანიება“] როგორც საკათედრო, ისე კოლეგიური ეკლესიის მღვდელმსახური (მსჯავრმდებელი კანონიკოსი), რომელსაც აქვს თანამდებობრივი უფლებამოსილება, საღმრთო ფორუმისას გაათავისუფლოს პიროვნება სასჯელისაგან, რომელიც არ იყო არც გამოცხადებული და არც ნებადართული წმიდა საყდრის მიერ (CIC, კან. 508).

მუეძინი (Muezzin) [თურქ. muezzin, არაბ. mu'adhdhin „ადჰან-ის წარმომთქმელი“] პირი, რომელიც მინარეთიდან დღეში ხუთჯერ მოუხმობს ლოცვისაკენ ისლამის აღმსარებელ მორწმუნეებს.

მური (Mirra) [ებრ. mor, შემდეგ ლათინურში დამკვიდრდა ფორმა myrra] მოვარდისფრო ფერის არომატული ფისი, რომელსაც არაბეთსა და აფრიკაში გავრცელებული ცალკეული ჯიშის ხეებიდან იღებენ. ბიბლიურ სამყაროში მას სხვადასხვაგვარად მოიხმარდნენ, თუმცა უმთავრესად ცხებისათვის და ნელსაცხებლის სახით. მოგვებმა ის იესოს მიართვეს ძღვნად (მათ. 2:11). ღვინოში შერეული მური ჯვარცმამდე იესოს დაალევინეს, როგორც გამაბრუებელი საშუალება (მათ. 15:23). მური გამოიყენეს, აგრეთვე, იესოს სხეულის საცხებად დაკრძალვის წინ (იოან. 19:39).

მუსლიმი (Musulmano) [სპარს. muslim, „ღმრთისადმი დამორჩილებული“; მრავლობითი ფორმა: musliman] აღნიშნავს ისლამის ყოველ მიმდევარს; მუსლიმური კი აღნიშნავს ამ რელიგიასთან დაკავშირებულ ცნებებსა თუ მოვლენებს.

მუსლიმი ძმები (Fratelli musulmani) 1929 წელს ეგვიპტელ ჰასან ალ-ბანას მიერ დაარსებული ისლამური ინტეგრალისტური სექტა. ორგანიზაციამ განსაკუთრებით გამოიჩინა თავი მეორე მსოფლიო ომის დროს და შემდგომ - ეგვიპტეში ანტიკოლონიურ ბრძოლაში მონაწილეობით. მისი წევრები იყვნენ როგორც ტრადიციონალისტური წრეების, ისე წვრილი ბურჟუაზიისა და ყველაზე ღარიბი ფენების წარმომადგენლები. უკიდურესი კონსერვატიული მიმართულების გამო სექტა აკრძალული იყო ნასერის მთელი მართველობის განმავლობაში და დღემდე აკრძალულად რჩება.

მუშა მღვდლები (Preti operai) ტერმინი აღნიშნავს საფრანგეთში ჩამოყალიბებულ მოძრაობას, რომელიც XX საუკუნის 30-იანი წლების მუშათა ახალგაზრდული ასოციაციებიდან იღებს დასაბამს. ასეთ ასოციაციებში საფრანგეთში გაწევრიანებულია მრავალი სასულიერო პირიც, რაც საშუალებას აძლევს მათ, გაეცნონ შრომის სამყაროს და, უმთავრესად, გააცნობიერონ შრომის სამყაროსა და ეკლესიას შორის გამყოფი ბარიერის არსებობა. სწორედ ეს უბიძგებს სასულიერო პირებს, პირადად ჩაებან შრომით საქმიანობაში და იმუშაონ ფაბრიკებში. თანდათან მუშა მღვდელთა არსებობამ (მოძრაობის განვითარების ყველაზე ინტენსიურ პერიოდში ასეთ მღვდელმსახურთა რიცხვი 100-ს არ აღემატებოდა) განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა საფრანგეთის მთელი ეკლესიისათვის, როგორც მის მიერ წარმოჩენილ პრობლემათა, ისე თეოლოგიური თვალსაზრისით და იმ მოტივაციის გათვალისწინებით, რომელიც უბიძგებდა მღვდელმსახურებს ასეთი არჩევანის გაკეთებისაკენ. 50-იან წლებში მომხდარი წყვეტის შემდეგ მუშა მღვდლები კვლავ გამოჩნდნენ როგორც საფრანგეთში, ისე ევროპის სხვა ქვეყნებში, მაგალითად, ესპანეთსა და იტალიაში. ისინი აქ საკმაოდ იყვნენ გავრცელებულნი 60-ანი წლების დასასრულსა და 70-იან წლებში, თუმცა აღსანიშნავია, რომ ეკლესიის ცხოვრებაში მათი რაოდენობა და საქმიანობა მაინც მეორეხარისხოვანი დარჩა და მას აღარ ახასიათებს ის შთამბეჭდავი ეფექტი, რომლითაც გამოირჩეოდა II მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდის მოძრაობა.

მუხლმოყრა (Genuflessione) [ლათ. genuflexio (ზმნიდან genuflectere)] თაყვანისცემის, პატივისცემისა და მორჩილების ჟესტი, რომელსაც მღვდელმსახური და მორწმუნენი ასრულებენ ევქარისტიული მსახურების დროს ან ტაბერნაკულუმისა და ჯვრის წინაშე. მდგომარეობს მარჯვენა მუხლის მოხრაში მანამ, სანამ ის იატაკს არ შეეხება (მარტივი მუხლმოყრა). საზეიმო ევქარისტიის დროს კი მლოცველნი ორივე მუხლით იჩოქებენ იატაკზე (ორმაგი მუხლმოყრა). ლათინურ ეკლესიაში მუხლის მოყრა დამკვიდრდა, აღმოსავლურ ეკლესიაში კი მის ნაცვლად დამკვიდრებულია მეტანოია, თავის დახრა, რასაც ერთად შეკრული თითების კოცნა და პირჯვრის გადაწერა მოსდევს.

მუხლსაყრელი (Inginocchiatoio) ავეჯის ნაირსახეობა, შედგება მუხლის მოსაყრელად განკუთვნილი საფეხურისა და ლოცვათა წიგნის დასადები სადგამისაგან. მუხლის მოდრეკა ღმრთის წინაშე ადამიანის არარაობას და მისადმი თაყვანისცემას გამოხატავს.

მფარველი (Patrono) [ლათ. patronus, (ნაწარმოებია სიტყვიდან pater „მამა“), „დამცველი“] წმიდანი ან ანგელოსი, რომლის მფარველობის ქვეშ იმყოფება განსაზღვრული ეკლესია, პიროვნება (ნ. დღეობა), მისი რამე მდგომარეობა, პროფესია, ქალაქი, ქვეყანა, დიოცეზი, ან ცალკეული განზრახვანი. რომაული კატეხიზმო (1566) მოუწოდებდა მორწმუნეებს, ნათლისღების დროს პიროვნებისათვის შეერჩიათ წმიდანთა სახელები, რათა ისინი მისთვის მაგალითად და მფარველებად ქცეულიყვნენ. წმიდა ამბროსიმ თავისი ეკლესია წმიდანების გერვასისა და პროტასეს მფარველობას მიანდო, VI საუკუნის მიწურულისთვის კი წმიდანის მფარველად არჩევა უკვე ჩვეულებად იქცა.

მფარველი ანგელოსი (Angelo custode) თანამგზავრი და მფარველი, რომელსაც ღმერთი დაბადებისთანავე უწესებს თითოეულ ადამიანს.

მფარველი კარდინალი (Cardinale protettore) კარდინალი, რომელსაც რომელიმე ორდენის ან სამოწესეო კონგრეგაციის (ნ. კონგრეგაცია), — განსაკუთრებით, ქალთა ორდენის ან გაერთიანების, — „მფარველობა“ ეკისრებოდა.

მქადაგებელთა ორდენი (Predicatori, ordine dei) 1215 წელს, წმიდა დომინიკე გუზმანის მიერ დაარსებული ორდენი, დომინიკელნი.

მღვდელი (Sacerdote) [ლათ. sacerdos (sacer „წმიდა“+ინდოევროპული ფესვი dhe, რომელსაც მიეკუთვნება ფაცერე „კეთება“)] სხვადასხვა რელიგიაში აღნიშნავს პიროვნებას, რომლის მოვალეობაა საკულტო და რიტუალური აქტების აღსრულება რელიგიური საკრებულოს რწმუნებულისა და წარმომადგენლის სახით და, ამგვარად, ღმრთაებასა და ადამიანს შორის შუამავლის როლის შესრულება. კათოლიკეები და მართლმადიდებლები ასე უწოდებენ პიროვნებას, რომელმაც მიიღო ხელდასხმის საიდუმლო და აქვს საიდუმლოთა აღსრულებისა და საკულტო მსახურების უფლებამოსილება. სამოწესეო ორდენის წევრ მღვდელმსახურებს რეგულარულნი ეწოდებათ, ხოლო თუკი დიოცეზში არიან გამწესებულნი და ეპისკოპოსის იურისდიქციას ექვემდებარებიან, მაშინ - საერონი (დიოცეზისანი). ნ. ხუცესი; მღვდლობა; მღვდელმსახურება.

მღვდელმსახურება (Sacerdozio) [ლათ. sacerdotium] აღნიშნავს მღვდელმსახურის ღირსებასა და მოვალეობებს. რელიგიათა ისტორიაში მღვდელმსახური ადამიანსა და ღმრთაებას შორის შუამავლის როლს ასრულებს. პრიმიტიულ რელიგიებში მღვდელმსახურება ჯგუფის უფროსის (თითქმის ყოველთვის - მეფის) პრეროგატივა იყო. მოგვიანებით ხელმწიფისა და მღვდელმსახურის ფუნქციები თანდათან გაიყო და, ბუნებრივ რელიგიებში, მღვდელმსახურებამ სამი ფუნქცია შეიძინა: წმიდა მსახურება, ეშმაკის განდევნა და მომავლის წინასწარმეტყველება. მღვდელმსახურება ხშირად მემკვიდრეობითი იყო ან გადაეცემოდა ინვესტიტურის მსგავსი ფორმით, როგორებიცაა, მაგალითად, ცხება, ხელდასხმა და სხვ. ძველ აღთქმაში მღვდელმსახურება, რომელსაც ლევიელთა თემის წარმომადგენლები, კერძოდ კი - აარონის შთამომავლები აღასრულებდნენ, მიზნად ისახავდა ღმრთის სიტყვის გამოცხადებასა და ღმერთთან ერთიანობის აღდგენას მსხვერპლშეწირვისა და ლოცვის მეშვეობით. თუმცა ამგვარი მღვდელმსახურება უძლური იყო, აღესრულებინა საბოლოო ხსნა, რისი განხორციელებაც მხოლოდ ქრისტეს ძალუძდა. მართლაც, ებრაელთა მიმართ წერილის თანახმად, სწორედ საკუთარი თავის შემწირავი ქრისტე (იოან. 17:19; ებრ. 7:25; 8:1, შმდ., 9:11.15) წარმოგვიდგება ახალ და უმაღლეს მღვდელმსახურად, მსგავსად მელქისედეკისა, ანუ მას უშუალოდ ღმრთისგან აქვს მიღებული ინვესტიტურა (შდრ. ებრ. 5:5). ნათლობის წყალობით, ქრისტეს მღვდელმსახურებას ყველა მორწმუნე ეზიარება (ეკლესია, როგორც მღვდელმსახური ხალხი). ამ მსახურების საფუძველზე და მის სამსახურში არსებობს სხვა მღვდელმსახურება, რომლის ფუნქციაა ქრისტეს სახელით და მის ნაცვლად მსახურება მორწმუნეთა საკრებულოში. ის მიენიჭება ხელდასხმის საიდუმლოს საშუალებით, რომელიც ანიჭებს სწავლების (munus docendi), საღმრთო საკულტო მსახურების აღსრულების (munus liturgicum) და სამწყსო ხელმძღვანებლობის (munus regendi) ძალაუფლებას (შდრ. CCC, 1533-1600).

მღვდლის ხელდასხმა (Ordinazione) [ლათ. ordinatio (ზმნიდან ordinare, ნაწარმოებია სიტყვიდან ordo „საფეხური“, „ხარისხი“)] მღვდლობის საიდუმლოს მინიჭების რიტუალი. ხელდასხმის აღმსრულებელი არის ეპისკოპოსი, რომელიც, როგორც მოციქულთა მემკვიდრე, ფლობს მღვდლობის საიდუმლოს სისრულეს.

მღვდლობა (Ordine) [ლათ. ordo, „საფეხური“, „ხარისხი“] ერთ-ერთი იესოს მიერ დამკვიდრებულ შვიდ საიდუმლოთაგან. მისი შემწეობით გრძელდება ეკლესიაში იესოს მიერ მოციქულთათვის მინდობილი მისიის განხორციელება: საუბარია სამოციქულო მსახურების საიდუმლოზე, რომლის ფუნქციაც ქრისტეს სახელითა და პიროვნების მეშვეობით საკრებულოში მსახურებაა. ხელდასხმული მსახურები ღმრთის ხალხში მსახურებას ახორციელებენ სწავლების (munus docendi), საღმრთო კულტის (munus liturgicum) და სამწყსო ხელმძღვანებლობის (munus regendi) მეშვეობით. მღვდლობის საიდუმლო დასაბამიდანვე ენიჭება და აღსრულდება ეპისკოპოსთა, ხუცესთა და დიაკონთა სამი ხარისხის მეშვეობით. ხელდასხმით მინიჭებული მსახურება შეუცვლელია ეკლესიის ორგანული სტრუქტურიდან გამომდინარე: ეპისკოპოსის, ხუცესისა და დიაკვნის გარეშე შეუძლებელია ეკლესიაზე საუბარი. მღვდლობის საიდუმლოს ანიჭებს ეპისკოპოსი ხელთა დასხმის მეშვეობით, რასაც მოსდევს კურთხევის საზეიმო ლოცვა, ღმრთისთვის ხელდასხმულის მსახურებისათვის აუცილებელი სული წმიდის ნიჭის სათხოვნელად (CIC, კან. 1009, პარ. 2). ხელდასხმა წარუშლელ საიდუმლოებრივ კვალს აღბეჭდავს. ეკლესია მღვდლობის საიდუმლოს ანიჭებს მხოლოდ მონათლულ მამაკაცებს (ვირის), რომელთა მიდრეკილებაც მსახურებისკენ სათანადოდ იქნა წარმოჩენილი. მღვდლობის საიდუმლოს მიღებისაკენ მოხმობა ეკლესიის პასუხისმგებლობა და უფლებაა (CIC, კან. 1024-1025). ლათინურ ეკლესიაში მღვდლობის საიდუმლო ჩვეულებრივ ენიჭება მხოლოდ კანდიდატებს, რომლებიც თავისუფლად ირჩევენ ცელიბატს და საჯაროდ აცხადებენ საკუთარ ნებას, დაიცვან ის ღმრთის სასუფევლის სიყვარულით და ადამიანთა მსახურების მიზნით (შდრ. CCC, 1536-1600).

მღვიმე (Cripta) [ლათ. სიტყვიდან crypta, რომელიც მომდინარეობს ბერძნულიდან krypté (ზმნიდან krýptein „დამალვა“), „მღვიმე“] ასე ეწოდება გამოქვაბულს ეკლესიის პრესბიტერიუმის ქვეშ, რომელიც ძველად მთავარი საკურთხევლის ქვეშ მოთავსებული მოწამის სამარხთან მიახლოების საშუალებას იძლეოდა. თანამედროვე ეკლესიებს ზოგჯერ აქვთ მომცრო ზომის მიწისქვეშა ეკლესია, ანუ მღვიმე (კრიპტა), რომელიც მცირერიცხოვან ჯგუფებში მსახურების აღსავლენად გამოიყენება.

მშვიდობა (Pace) [ლათ. pax (ებრ. shalòm Salom)] ბიბლიის თანახმად, მშვიდობა აღნიშნავს არა მხოლოდ ომის გარეშე ცხოვრებას, არამედ კეთილდღეობას, ჯანმრთელობას, სიცოცხლის სისრულეს, სიმშვიდეს, რაც მესიანურ ხანაში პოვებს სრულ განხორციელებას (დაბ. 15:15; 25:8; 43:27; იეს. 21:44; 23:1; 2 სამ. 7:1; 18:28; 1 ნეშტ. 22:9; ზირ. 47:13). ახალ აღთქმაში ადამიანთათვის მშვიდობა იესოა (ლუკ. 2:14), იგია მესიანური „მშვიდობის მთავარი“ (ეს. 9:6). ჯვარზე მსხვერპლშეწირვის სისხლით იესომ „მოაკვდინა თავის თავში მტრობა“ (ეფეს. 2:16), შეარიგა ადამიანები ღმერთთან და თავისი ეკლესია კაცთა მოდგმის ერთიანობისა და ღმერთთან მისი კავშირის საიდუმლოდ აქცია. „ის არის ჩვენი მშვიდობა“ (ეფეს. 2:14). „ნეტარ არიან მშვიდობისმყოფელნი“, აცხადებს იესო (მათ. 5:9). მშვიდობა, რომელიც, როგორც შინაგანი ძალა, დასაბამს აძლევს დიალოგის, გაგებისა და თანაგრძნობის დადებით ურთიერთობათა დამყარებისაკენ მიმართულ აზრებსა და ქმედებებს, ადამიანის ცხოვრების პატივისცემისა და განვითარების შესაძლებლობას იძლევა. შეუძლებელია დედამიწაზე მშვიდობის მიღწევა ადამიანთა საკუთრების დაცვის, ადამიანთა შორის თავისუფალი ურთიერთობის, ადამიანთა და ხალხთა ღირსების პატივისცემის, ძმობის შეუპოვრად დამკვიდრების გარეშე. მშვიდობა სამართლიანობის ნაყოფი და გულმოწყალების შედეგია (შდრ. CCC, 2302, შმდ.).

მშვიდობის იარაღი [ლათ. Instrumentum pacis „საშუალება მშვიდობისათვის“] ძვირფასი ლითონის ან სპილოს ძვლის მართკუთხა ფორმის ფირფიტა, მასზე გამოსახული დატირებით ან ჯვარცმით, რომელსაც XIII საუკუნიდან ეამბორებოდნენ მშვიდობის ნიშნად.

მშვიდობის ნიშანი (Segno di pace) წირვის დროს, ზიარების წესთა შორის მორწმუნეები მშვიდობის ნიშნის მეშვეობით ეკლესიისა და მთელი კაცობრიობის ერთიანობასა და მშვიდობას ევედრებიან ღმერთს და ერთადერთი პურით ზიარებამდე ერთმანეთისადმი ურთიერთსიყვარულს გამოხატავენ.

მშრალი წირვა (Messa secca) [ლათ. missa sicca] შუა საუკუნეებში გავრცელებული არასწორი ფორმა: იმ შემთხვევებში, როდესაც ერთი მღვდელმსახურის მიერ ერთ დღეს ორი წირვის ჩატარება არ იყო შესაძლებელი, ევქარისტია კურთხევის გარეშე აღესრულებოდა.

მცველი (Guardiano) [მომდინარეობს სიტყვიდან guardia] ტერმინი თავის წესში წმიდა ფრანცისკემ დაამკვიდრა და ის ფრანცისკული მონასტრის წინამძღოლს აღნიშნავს.

მცირე ქადაგება (Fervorino) [სიტყვა fervore-ს („გზნება“, „ძლიერი გრძნობა“) კნინობითი ფორმა] მოკლე სიტყვა, რომლითაც მიმართავს მღვდელმსახური მორწმუნეებს მათი დამოძღვრის ან გაფრთხილების მიზნით.

მცირე ხელდასხმანი (Ordini minori) ვატიკანის II კრებამდე ასე იწოდებოდა ოსტიარიატი, ლექტორიატი, ექსორცისტატი და აკოლითატი, - დიაკვნობისა და მღვდლობის წინა საფეხურები. დღეს მათ ნაცვლად არსებობს შემდეგი მსახურებანი: ლექტორიატი (ლექტორი) და აკოლითატი (აკოლითოსი).

მცნებები (Comandamenti) [ნაწარმოებია ლათ. სიტყვიდან commandare „მინდობა“, „დაკისრება“] ტერმინი აღნიშნავს ათ მცნებას (ნ. დეკალოგი ანუ ათი სიტყვა), რომლებიც, ბიბლიური ტრადიციის თანახმად, ღმერთმა მისცა მოსეს სინაის მთაზე ეგვიპტიდან გამოსვლის შემდეგ (გამ. 20:1-17) და რომელთა დაცვაც ევალებათ ებრაელებსა და ქრისტიანებს. მათგან პირველი სამი ადამიანის ღმერთთან ურთიერთობას შეეხება, დანარჩენი შვიდი კი ადამიანთა შორის ურთიერთობას: მე ვარ უფალი, შენი ღმერთი: 1) არ იყოლიო სხვა ღმერთი ჩემს გარდა; 2) არ წარმოთქვა უფლის, შენი ღმრთის, სახელი ამაოდ; 3) დაიცავი შაბათის დღე, რათა წმიდაყო იგი; 4) პატივი ეცი მამაშენსა და დედაშენს; 5) არა კლა; 6) არ იმრუშო; 7) არ იქურდო; 8) არ გამოხვიდე ცრუ მოწმედ შენი მოყვასის წინააღმდეგ; 9) არ ისურვო შენი მოყვასის ცოლი; 10) არ ისურვო არაფერი, რაც შენი მოყვასისაა. (შდრ. CCC, 2052, შმდ.).

მცონარობა (Accidia) [ბერძ. akedía „მონდომების გარეშე“] შვიდ მთავარ მანკიერებათაგან ერთ-ერთი. მდგომარეობს სიკეთის კეთების მიმართ დაუდევარ ან უსულგულო დამოკიდებულებაში. ხანდახან იხმარება, ასევე, გადატანითი მნიშვნელობითაც და აღნიშნავს სურვილის არქონას, რომელიც მოქმედებაში უგულობასა და აპათიას განაპირობებს.

მწიგნობარი (Scribi) [ლათ. scriba (ზმნიდან scribere „წერა“)] მესოპოტამიასა და ეგვიპტეში ასე ეწოდებოდა კარის მოხელეებს, რომლებიც ადგენდნენ ოფიციალურ აქტებს, უძღვებოდნენ წელიწდეულს და სხვა. პალესტინაში, ბაბილონის განდევნის შემდეგ, მწიგნობრები იყვნენ რჯულის მასწავლებლები და ატარებდნენ საპატიო წოდებას რაბი. იესოს დროს მწიგნობარნი, რომლებიც თეოლოგები და იურისტები იყვნენ, აგრეთვე „კანონის მცოდნეებად“ იწოდებოდნენ, მეტად გავლენიან ფენას წარმოადგენდნენ და სხვადასხვა პარტიას ემხრობოდნენ (მაგალითად, ფარისევლებს, სადუკევლებს). იერუსალემის განადგურების შემდეგ (I საუკუნის 70 წ.) მათი გავლენა და ავტორიტეტი კიდევ უფრო გაიზარდა და განივრცო.

მწირველი (Celebrante) [აწმყოს მიმღეობა იტალ. ზმნისა celebrare, რომელიც სწავლული ლათინურიდან, სიტყვა ცელებრარე-დან მომდინარეობს, რაც ნიშნავს „დასწრებას“, აქედან „საზეიმოდ აღნიშვნას“] ტერმინი გამოიყენება ლიტურგიასთან მიმართებაში, რომელიცაა ქრისტეს „ქმედება“, და, მაშასადამე, ქრისტეა ჭეშმარიტი და ერთადერთი მწირველი. თუმცა ლიტურგიულ მსახურებაში მწირველია მთელი დამსწრე საკრებულო, რომლის თითოეულ წევრსაც საკუთარი დანიშნულება აქვს. განსაკუთრებული მწირველია სამღვდელო პირი, რომელიც ხელდასხმის საიდუმლოს მეშვეობით წარმოადგენს ქრისტეს, როგორც საეკლესიო სხეულის წინამძღოლს (შდრ. CCC, 1136-1144; 1187-1188).

მწუხარე (Addolorata) ასე მოიხსენიებენ ქალწულ მარიამს იმ ტანჯვის გამო, რომელიც მან განიცადა როგორც ქრისტეს დედამ და მისი ვნების თანამონაწილემ. მწუხარე მარიამის თაყვანისცემა XI საუკუნიდან დამკვიდრდა. ლიტურგიულად ეს საიდუმლოება 15 სექტემბერს აღინიშნება.

მწუხარებისა (Dolorosi) ასე ეწოდება სავარდის საიდუმლოებებს, რომლებიც ქრისტეს ვნებასა და სიკვდილს უკავშირდება. ესენია: ა) იესოს ლოცვა გეთსიმანიის ბაღში; ბ) იესოს გაშოლტვა; გ) ეკლის გვირგვინით მისი შემკობა; დ) გოლგოთაზე ასვლა; ე) იესოს სიკვდილი ჯვარზე.

მწუხრი (Vespro) [ლათ. vesper „საღამოსი“] ეკლესიის ლიტურგიული ლოცვა, რომელსაც საღამოს წარმოთქვამენ ან გალობენ (ჟამთა ლიტურგია). მისი სახელი მწუხრის ვარსკვლავს (Vesper) უკავშირდება. მწუხრისას აღევლინება მადლობა დღის განმავლობაში ბოძებულ სიკეთეთათვის ან მართებულად შესრულებულ ამოცანათათვის. ისევე, როგორც ქებანი, მწუხრიც მთავარ ჟამთა რიცხვს მიეკუთვნება.

მწყემსი (Pastore) [ლათ. pastor, ზმნიდან pascere „მწყემსვა“] საღმრთო წერილში ამ მეტაფორით მოიხსენიებიან მეფეები და მეთაურები (იერ. 23:1, შმდ.; ეზეკ. 34:1, შმდ.); უმაღლესი მწყემსი არის ღმერთი (დაბ. 49:24; ფსალ. 23), იესო - კეთილი მწყემსია, რომელიც სიცოცხლეს სწირავს თავისი სამწყსოსათვის (ლუკ. 15:3, შმდ.; იოან. 10:11, შმდ.). შემდგომში მწყემსნი ეწოდათ, აგრეთვე, ეპისკოპოსებსაც, როგორც ქრისტიანულ საკრებულოთა სულიერ ხელმძღვანელებს. პროტესტანტულ ეკლესიებში, ჩვეულებრივ, ტერმინი „პასტორი“ (მწყემსი) კულტის მსახურს აღნიშნავს.

მხითარელნი (Mechitharisti) სომეხი კათოლიკე მოწესეები, რომელთა ორდენის დამაარსებელია პეტრე მანუქი სებასტიიდან (†1749), წოდებული მანუგეშებლად (მხითარი). ორდენი 1701 წელს კონსტანტინოპოლში დაარსდა სახელწოდებით წმიდა ანტონის სომეხი მოწესეები. 1703 წელს მან მორეაში გადაინაცვლა, 1715 წელს კი, თურქთა შემოსევის შემდეგ, ვენეციას შეაფარა თავი, სადაც წმიდა ლაზარეს მცირე კუნძულზე დამკვიდრდა. ამ კუნძულზე დღემდე მდებარეობს მონასტერი, სომხური ლიტერატურის დაცვის ცენტრი. 1773 წელს მხითარელნი ორ კონგრეგაციად დაიყვნენ: ერთი მათგანი ვენეციაში დარჩა, მეორე კი, მცირე ხანს ტრიესტეში ყოფნის შემდეგ, ვენაში დამკვიდრდა.

მხოლოდშობილი (Unigenito) [გვიანლათ. უნიგენიტუს „მხოლოდშობილი“] ქრისტიანულ მოძღვრებაში ტერმინი ოდენ იესო ქრისტეს მიემართება. იოანეს სახარებაში ქრისტე წარმოგვიდგენს კიდეც თავს, როგორც „ღმრთის მხოლოდშობილ ძეს“ (იოან. 3:16), რითაც ამტკიცებს თავის მარადიულ წინარემყოფობას და განსხვავებას საკუთარ ღმრთისშვილობასა და თავის მოწაფეთა ღმრთისშვილობას შორის: „ჩემი მამა და თქვენი მამა“ (იოან. 20:17; შდრ. CCC, 441-445).

მხსნელი/ხსნა (Salvatore/salvezza) [ლათ. salvator, ნაწარმოებია ზმნიდან salvare „ხსნა“] მხსნელის უმაღლესი მაგალითია იესო ქრისტე. ებრაულად იესო ითარგმნება სწორედ როგორც „ღმერთი, რომელიც იხსნის“: იგია ის, რომელიც „იხსნის თავის ხალხს მათი ცოდვებისაგან“ (მათ., 1:21; შდრ. CCC, 452); იგია კაცობრიობის ცოდვისაგან სახსნელად და ღმერთთან მის შესარიგებლად განკაცებული ღმერთი: „სხვაში არავისში არ არსებობს ხსნა“ (საქმ. 4:12).

ნავი (Navata) [ლათ. navis, „ნავი“, (ფორმის მიხედვით)] მორწმუნეთათვის განკუთვნილი ეკლესიის გრძივ დანაყოფთაგან თითოეული მათგანი, რომელიც სხვებისაგან სვეტების ან პილასტრების მეშვეობით გამოიყოფა.

ნაზარეველი (Nazareno) [ლათ. nazarenus „ნაზარეთიდან“] პალესტინის ქალაქის მიხედვით, სადაც იცხოვრა იესომ, რომელსაც ხშირად სწორედ ნაზარეველის სახელით მოიხსენიებენ (მათ. 2:23; 26:71...). ამ სახელს იესოს მოწაფეებსაც უწოდებდნენ.

ნაზორეველნი (Nazireato) [ებრ. nazir „ვინც თავს იკავებს“, მაშასადამე, „განცალკევებული“, „კურთხეული“] მოკლევადიანი ან მუდმივი რელიგიური აღთქმის ძველი ებრაული ფორმა. მოითხოვდა მათრობელ სასმელთა მიღებისაგან თავის შეკავებას, გრძელი თმის ტარებას, სიწმიდის მკაცრ დაცვას (შდრ. ლევ. 10:8, შმდ.; 21:5. 11, შმდ.; რიცხვნ. 6:1-21). ნაზორეველნი იყვნენ სამსონი (მსაჯ. 13-16), სამუელი (1 სამ. 1:11, შმდ.), რეხაბის ძენი (იერემ. 35:6), შესაძლებელია, იოანე ნათლისმცემელი (ლუკ. 1:15) და წმიდა პავლე (საქმ. 18:18; 21:23, შმდ.)

ნათელთა (Lucernario) [გვიანლათ. lucernarium, ნაწარმოებია სიტყვიდან lucerna „ლამპა“] პირველ ქრისტიანთათვის ეს იყო წესი, რომლითაც სრულდებოდა საღამოს ლოცვა მზის ნათელთან გამომშვიდობებისა და ლამპრის შუქთან შეგებების ნიშნად (ორივე მათგანი ქრისტეს - მარადიული და შეუბღალავი სინათლის - სიმბოლოა). IV საუკუნიდან შეწყვიტა არსებობა, laus cerei-ს გამონაკლისით (ნ. საპასექო ცისკარი), რომელიც ამბროსისეულ ლიტურგიაშია შემონახული.

ნათელი (Luce) ლიტურგიაში ნათელი ქრისტეს სიმბოლოა: გავიხსენოთ თუნდაც სააღდგომო ცისკრის ნათლის ლიტურგია; ასეთივე მაგალითებია ჟამთა ლიტურგიის საგალობლები, რომელთა შორისაც გამოირჩევა ნათლის სადიდებელი „phôs hilarón“: „სასიხარულო ნათელო ზეციური, წმიდა, ნეტარი, მარადიული მამის წმიდა დიდებისა, იესო ქრისტევ, მზის ჩასვლის ჟამს, მწუხრის სინათლის ხილვისას ვუგალობებთ მამას, ძესა და სული წმიდას, ღმერთს. ყველა დროს მართებულია შენთვის ხოტბის შესხმა ბედნიერი ხმით, ღმრთის ძევ, სიცოცხლის მომნიჭებელო, ამისთვის გამკობს დიდებით სამყარო“.

ნათლია (Padrino) [გვიანლათ. patrinus, ნაწარმოებია სიტყვიდან pater „მამა“] ასე ეწოდებათ პირებს, რომლებიც მონაწილეობენ ადამიანის ნათლობის ან მირონცხების საიდუმლოთა აღსრულებაში და იღწვიან იმისათვის, რომ „მონათლულმა ადამიანმა იცხოვროს ნათლობის შესატყვისი ქრისტიანული ცხოვრებით და ერთგულად შეასრულოს მასთან დაკავშირებული ვალდებულებანი“ (CIC, კან. 872) ან ზრუნავენ, რომ „მირონცხების მიღების შემდეგ ადამიანი მოიქცეს ქრისტეს ჭეშმარიტი მოწმის შესაფერისად და ერთგულად შეასრულოს ამ საიდუმლოსთან დაკავშირებული ვალდებულებანი“ (CIC, კან. 892). ნათლიები ქრისტიანობის პირველი საუკუნეებიდან მონაწილეობენ ხსენებულ წესებში (ტერტულიანე, „ნათლობის შესახებ“, თ. 18). ნათლია (მამაკაცი ან ქალი) უნდა იყოს 16 წლისა, კათოლიკე და მიღებული უნდა ჰქონდეს ევქარისტიისა და მირონცხების საიდუმლონი (CIC, კან. 874).

ნათლობა (Battesimo) [ბერძ. báptein, baptízein „ჩაშვება“] პირველი საიდუმლოთაგანი: ნათლობის შედეგად მორწმუნე ღმრთის შვილად იქცევა, საეკლესიო საკრებულოს წევრი ხდება და მას პირველქმნილი და პიროვნული ცოდვები მიეტევება. სახარება მოგვითხრობს მონანიების შინაარსის მქონე იოანე ნათლისმცემლის ნათლობაზე (მათ. 3:11 და შესაბ.), რომელიც იესომაც მიიღო (მათ. 3:13-17 და შესაბ.). იოანეს ნათლისღება იესოს ახალი ნათლობის შესახებ აუწყებს ხალხს: „მე თქვენ წყლით გნათლავთ... ის მოგნათლავთ თქვენ სული წმიდით და ცეცხლით“. ნათლობის შესახებ სახარების სხვა თავებშიცაა საუბარი: „ვინც წყლისა და სულისგან არ იშვება, ვერ შევა ღმრთის სასუფეველში“ (იოან, 3:5); „ახლა წადით და მოიმოწაფეთ ყველა ხალხი, მონათლეთ ისინი მამისა და ძისა და სული წმიდის სახელით“ (მათ. 28:19); „ვინც ირწმუნებს და მოინათლება, გადარჩება. ვინც არ ირწმუნებს, მსჯავრი დაედება“ (მარკ. 16:16). მაშასადამე, შეგვიძლია, ტრიდენტის კრების თანახმად, ვთქვათ, რომ ნათლობა იესო ქრისტემ დაამკვიდრა. მეორე მხრივ, მოციქულთა საქმეებში საუბარია ნათლობის წესზე, რომელიც პირველ ქრისტიანთა შორის იყო გავრცელებული; წმიდა პავლე მის თეოლოგიურ მნიშვნელობას განადიდებს და ამტკიცებს, რომ ნათლობა იესო ქრისტეს სიკვდილსა და მკვდრეთით აღდგომასთან გვაახლოვებს (შდრ. რომ. 6:3-11). წმიდა ავგუსტინე ნათლობის წარუშლელ ხასიათს გამოკვეთს და „სისხლითა“ (მოწამეობა) და „სურვილით“ (ნათლობისაკენ თუნდაც სწრაფვა) ნათლობის შესაძლებლობას აზუსტებს. ნათლობას მღვდელი ან დიაკონი აღასრულებს, თუმცა, აუცილებლობის შემთხვევაში, ეს როლი ნებისმიერმა ადამიანმა შეიძლება შეასრულოს, მათ შორის მოუნათლავმაც. ნათლობა აღსრულდება ჩაშვების - მოსანათლავი ადამიანის წყალში დასველების ან წყლის პკურების - მეშვეობით. ამჟამინდელი ნათლობის წესი ითვალისწინებს ნათლობამდელ ცხებას, შემდეგ წყლის კურთხევას, სატანისაგან განშორებას, სარწმუნოების აღსარებას, უშუალოდ ნათლობის წესს, წმიდა მირონის ცხებას, თეთრი პერანგისა და ანთებული კელაპტრის - ქრისტეს სიმბოლოს, - გადაცემას, ეფათას (ნ. ეფათა) წესის აღსრულებას.

ნაკერპავი (Idolotìti) [ბერძ. éidolon „კერპი“, „გამოსახულება“ და ზმნა thuein-ის („შეწირვა“) ფუძიდან: „კერპთათვის მსხვერპლის შეწირვა“] გასაყიდად გამოტანილი კერპთათვის შეწირულ ცხოველთა ხორცი, რომელსაც ქრისტიანები უნდა მორიდებოდნენ, წაბილწვისა (საქმ. 15:20.29; 21:25) და გულმოწყალების (1 კორ.8:1, შმდ.; 10:19.28; შდრ. გამ. 2:20) მიზეზით.

ნაკურთხი წყალი (Acqua benedetta/ lustrale) [ლათ. aqua benedicta, aqua lustralis] ჩვეულებრივ, ასე უწოდებენ რიტუალში, მოცემული წესის თანახმად, საგანგებოდ ნაკურთხ წყალს. მისი უმთავრესი მნიშვნელობაა ნათლობის გახსენება. ის გაწმედისა და კურთხევის ყველა წესში გამოიყენება.

ნაოსი (Naos) [ბერძ. naós, ნაწარმოებია ზმნიდან ნáიეინ „ცხოვრება“] ძველად, ტაძრის შიდა ნაწილი, სადაც ღმრთაების ძეგლი იყო მოთავსებული. დღეს აღნიშნავს ეკლესიის ცენტრალურ ნაწილს, ნავს.

ნართექსი (Nartece) [ბერძ. nárthex] კათაკმეველთა და მონანიეთათვის განკუთვნილი ძველი ქრისტიანული ეკლესიის შესასვლელი. თითქმის ყოველთვის მდებარეობდა ფასადის გარეთ, იშვიათად - მის შიგნით. რომში ის შემონახულია წმიდა საბინას, წმიდა ლავრენტის, წმიდა აგნესას და სხვა ეკლესიებში.

ნაუმი ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

ნაცვალგების კანონი (Taglione, legge del) [დაუდგენელი ეტიმოლოგიის ლათ. სიტყვა talio] გამოთქმა აღნიშნავს ძველ აღთქმაში ჩამოყალიბებულ სისხლის სამართლის კანონს (გამ. 21:23-25; ლევ. 24:19-20; რჯლ. 19:21), რომლის თანახმადაც, სასჯელი არ უნდა ყოფილიყო დანაშაულზე აღმატებული, ამიტომაც ზარალს შესატყვისი ზარალი უნდა მოჰყოლოდა და არ უნდა ყოფილიყო მასზე აღმატებული. ზემოხსენებული კანონი ბრმა შურისძიების აღკვეთას და შესაბამისობის ზომის დამკვიდრებას ისახავდა მიზნად. სახარებაში იესო ქრისტე მის რადიკალურ გადალახვას გვთავაზობს (მათ. 5:38, შმდ.).

ნაცრის ოთხშაბათი (Ceneri, giorno delle) კათოლიკე ეკლესიის ლიტურგიულ კალენდარში დიდმარხვის პირველი კვირადღის წინა ოთხშაბათი, აღნიშნავს დიდმარხვის დასაწყისს. ამ დღეს მღვდელი, მონანიებისა და მოქცევის ნიშნად, მორწმუნეებს თავზე მცირეოდენ ნაცარს აყრის და ამბობს: „გახსოვდეს, რომ მტვერი ხარ და მტვრად იქცევი“ (შდრ. დაბ. 3:19). არსებობს, აგრეთვე, ბოლო დროს დამკვიდრებული ფორმულა: „მოინანიეთ და იწამეთ სახარება“ (მარკ. 1:15). ერთ დროს მხოლოდ საზოგადო მონანიეთათვის განკუთვნილი ეს წესი პაპმა ურბანუს II-მ (XI ს.) ყველა მორწმუნეზე გაავრცელა. ნაცარი - სიკვდილისა და ადამიანის არარაობის გაცნობიერების სიმბოლო - წინა წლის ნაკურთხი ზეთისხილის ან ბზის ტოტების დაწვის შედეგად მიიღება. ნაცრის ოთხშაბათს ეკლესია სამარხვო და ხორცისაგან თავშეკავების დღედ აცხადებს.

ნაწილი (Particola) [ლათ. particula, კნინობითი ფორმა სიტყვისა pars(-tis) „ნაწილი“] თითოეული იმ ნაწილთაგან, რომლებადაც დაყოფს მღვდელმსახური ნაკურთხ ჰოსტიას. ასევე ეწოდება მორწმუნეთათვის ზიარებისათვის დარიგებულ ჰოსტიას. სახელწოდება იქიდან მომდინარეობს, რომ თავდაპირველად ეს ჰოსტია დიდი ზომის ევქარისტიული პურის ნატეხებს წარმოადგენდა.

ნებართვის წერილი (Lettere dimissorie) [ლათ. litterae dimissoriae (ზმნიდან dimittere „ნებართვის მიცემა“)] დოკუმენტი, რომელიც უნდა მიიღოს ხელდასხმის მისაღებად თავისი ეპისკოპოსის ან წინამძღვრისაგან ღმრთისმსახურობის მსურველმა (CIC, კან. 1018-1023).

ნეემიას წიგნი (Neemia, libro di) [ნეემია ნიშნავს „იაჰვე ანუგეშებს“] ბაბილონის გადასახლების მძიმე გამოცდის შემდეგ იუდაური საკრებულოს აღდგენის პროცესის ერთ-ერთი მთავარი მოქმედი პირი ეზრასთან ერთად. ნეემიას საქმიანობა აღწერილია ძველი აღთქმის ისტორიულ წიგნში, რომელიც თვით ნეემიას სახელს ატარებს (წიგნის 13 თავი სამ ნაწილადაა დაყოფილი) და თავდაპირველად ეზრას წიგნთან ერთად ერთ ლიტერატურულ მთლიანობას შეადგენდა. დაახლოებით 445 წელს იერუსალემში დაბრუნებულმა და მმართველად დანიშნულმა ნეემიამ (ნეემ. 5:1) იერუსალემის გალავანი აღდგინა (ნეემ. 2:11-4:17) და ქალაქის დაცვასა და მასში მოსახლეობის დაბრუნებას უხელმძღვანელა (ნეემ. 7:1-72). თავი გამოიჩინა როგორც ენერგიულმა, უანგარო, ლოცვისაკენ მიდრეკილმა პიროვნებამ.

ნეოთომიზმი (Neotomismo) [ბერძ. néos „ახალი“+tomismo „თომიზმი“] ნეოსქოლასტიკაში აღნიშნავს მიბრუნებას წმიდა თომა აკვინელის მოძღვრებასთან (თომიზმი). ამგვარი მოთხოვნა გაჩნდა 1879 წელს პაპ ლეონ XIII-ის ენციკლიკაში Aeterni Patris. ნეოთომიზმის უდიდეს წარმომადგენლებად მიჩნეული არიან დ. მერსიე და ჟ. მარიტენი.

ნეოკატეხუმენური გზა (Cammino neocatecumenale) რწმენისა და მოქცევის გზა, რომელიც მიზნად ისახავს ქრისტიანული აღზრდის პროცესში ძველი კატეხუმენურობისათვის (ნ. კატეხუმენი) დამახასიათებელი კერიგმის, ცხოვრების შეცვლისა და ლიტურგიის სინთეზის ხელახლა განცდას. ტერმინი „ნეოკატეხუმენური“ მიანიშნებს, რომ საუბარია გზაზე, რომლის გავლასაც სთავაზობენ უკვე მონათლულ ადამიანებს, რომელთაც საკმარისი ქრისტიანული მომზადება არ გააჩნიათ. ნეოკატეხუმენური გზა 1964 წელს აღმოცენდა მადრიდის ღარიბულ რაიონში, რომელსაც პალომერას ალტასი ეწოდება, კიკო არგუელოსა და კარმენ ჰერნანდესის ინიციატივისა და ძალისხმევის შედეგად. მადრიდის მთავარეპისკოპოსის, მონსინიორ კაზიმირო მორსილოს მხარდაჭერით, ეს ინიციატივა მთელ მსოფლიოში გავრცელდა. დღეისთვის ამგვარი საეკლესიო გამოცდილება დაახლოებით 10 000 საკრებულოს აქვს განვლილი. 1990 წლის 30 აგვისტოს ის იოანე პავლე II-მ დაამტკიცა. ნეოკატეხუმენური გზა ექვს ეტაპად ნაწილდება: ა) კერიგმის გამოცხადება: კატეხიზაციის ორთვიანი კურსი, რომელსაც უძღვება კატეხისტების ჯგუფი და რომელიც კონცენტრირებულია მკვდრეთით აღმდგარი ქრისტესმიერი ხსნის გამოცხადებაზე; ამ პერიოდს ამთავრებს სამი დღის განმავლობაში ერთად ყოფნა და ერთობლივი ევქარისტია, რომელიც წარმოშობს ახალ საკრებულოს; ბ) კატეხუმენურობის წინარე საფეხური: ორი წლის განმავლობაში საკრებულო ადასტურებს საკუთარ რწმენას და განაგრძობს განვითარებას ღმრთის სიტყვის მოსმენით, ევქარისტიის აღვლენით, პირადი ლოცვით. ამ პერიოდის დასასრულს, სამდღიანი განმარტოვების შემდეგ, ხდება პირველი შეფასება, რასაც მოჰყვება საკრებულოს გადასვლა კატეხუმენურობის საფეხურზე; გ) ნათლობისშემდგომი კატეხუმენურობა, პირველი ფაზა: ორი წლის განმავლობაში საკრებულო აღრმავებს ღმრთის სიტყვის, ლიტურგიისა და ძმური თანაზიარების სამ სინამდვილეს. დასასრულ, ტარდება მეორე შეფასება; დ) ნათლობისშემდგომი კატეხუმენურობა, მეორე ფაზა: სამწლიანი პერიოდის მანძილზე ღრმავდება ფსალმუნით ლოცვა, „მრწამსის“ სარწმუნოებრივი ჭეშმარიტებისა და „მამაო ჩვენოს“ გააზრება; ე) არჩევა: ორწლიანი პერიოდი ეთმობა განდიდებისა და მადლიერების სულიერებაში ზრდას; ვ) ნათლობის დაპირებათა განახლება: ამ უკანასკნელ ეტაპზე კატეხუმენები არიან მორწმუნენი, რომელთათვისაც მკვდრეთით აღმდგარი ქრისტე ცხოვრების ცენტრია.

ნეოსქოლასტიკა (Neoscolastica) [სიტყვებიდან néos „ახალი“+სქოლასტიკა] XIX საუკუნის კათოლიკეობაში აღმოცენებული ფილოსოფიური მოძრაობა. მიზნად ისახავდა თანამედროვე პრობლემატიკის ჩარჩოებში შუა საუკუნეთა თეოლოგიური და ფილოსოფიური აზროვნების ტრადიციის განახლება-აღდგენას, რომელთან კავშირიც წინა საუკუნეებში შესუსტდა. ნეოსქოლასტიკის მნიშვნელოვანი მოღვაწეები იყვნენ კლოიტგენი, შეებენი.

ნეოფიტი (Neofita) [ბერძ. neóphytos „ახლად ამოყრილი (კვირტი)“, „ახალდაბადებული“] ასე უწოდებდნენ ახალმონათლულებს, როგორც რწმენის ახალი სიცოცხლისათვის ხელახლა შობილთ. ტერმინი გვხვდება წმიდა პავლესთან (1 ტიმ. 3:6).

ნესტორიანელობა (Nestorianesimo) V საუკუნის ქრისტოლოგიური ერესი, რომელიც ნესტორის სახელიდან (მარაში, თურქეთი, 381 - პანოპოლისი, ეგვიპტე, 451) იღებს სახელწოდებას. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ნესტორი ანტიოქიური თეოლოგიური სკოლის მიმდევარი იყო, რომელიც ქრისტეში უფრო მის ადამიანურობას უსვამს ხაზს (განსხვავებით ალექსანდრიული სკოლისაგან, რომელიც ქრისტეში უმთავრესად ღმრთაებრიობას გამოკვეთდა). დაპირისპირებათა ამოსავალ წერტილად იქცა წოდება „ღმრთისმშობელი“ (theotókos - „ღმრთის დედა“), რომლითაც მარიამს მოიხსენიებდნენ. ნესტორი უპირატესობას ანიჭებდა ტერმინებს „ღმრთისმიმღები“ (theodóchos - „ქალი, რომელმაც ღმერთი მიიღო“) ან „ქრისტესმშობელი“ (Christotókos - „ქრისტეს დედა“), რითაც გულისხმობდა, რომ მარიამი მხოლოდ ქრისტეს ადამიანურობის მშობელი იყო და ამგვარად უარყოფდა ჰიპოსტატურ კავშირს. აქედან გამომდინარე, ქრისტეში პიროვნებათა ორგვარობასთან გვაქვს საქმე. ნესტორიანელობა 431 წელს დაგმო ეფესოს კრებამ, რომელმაც მარიამი „ღმრთისმშობლად“ (theotókos) გამოაცხადა.

ნესტორიანული ეკლესია (Nestoriana, Chiesa) ეფესოს კრების (431) მიერ დაგმობისა და ქალკედონის კრების (451) მიერ გამოტანილი დადგენილების შემდეგ ნესტორის მიმდევრებმა თავი სპარსეთს შეაფარეს, სადაც ნესტორიანული ეკლესია დააარსეს. ამ ეკლესიის მისიონერებმა მალაბარამდე, ინდოეთამდე და ჩინეთამდე მიაღწიეს. XIV საუკუნეში ნესტორიანული ეკლესია 30 სამიტროპოლიტო კათედრასა და 250-მდე დიოცეზს მოიცავდა, თუმცა იმავე საუკუნეში დაიწყო მისი დაკნინებაც, დევნის, თურქთა ისლამიზაციისა და ნესტორიანელთა ჯგუფების (ქალდეველნი და მალაბარელი ქრისტიანები) კათოლიკე ეკლესიის წიაღში დაბრუნების (XVI საუკუნე) გამო. დღეს ნესტორიანული ეკლესია მოქმედებს ირანში, ერაყში, ინდოეთში, თურქეთში, სირიასა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში, სადაც, ქალაქ სან ფრანცისკოში, პატრიარქის რეზიდენცია მდებარეობს.

ნეტარად შერაცხვა, ბეატიფიკაცია (Beatificazione) [გვიანლათ. beatificatio] აქტი, რომლითაც პაპი ნებას რთავს, რომ „ღმრთის მსახური“ საჯაროდ იქნეს პატივდებული ნეტარის წოდებით. ნეტარად შერაცხვა ოფიციალურად სრულდება კანონიკური პროცესის შემდეგ, რომელიც პიროვნების სათნოებათა გმირულობასა და მის მიერ მოხდენილ სასწაულთა უტყუარობას ადასტურებს. ყველა შემთხვევაში, საუბარია კულტზე, რომელიც შემოფარგლულია განსაზღვრული ტერიტორიით ან სამოწესეო საკრებულოთი.

ნეტარება (Beatitudine) [ლათ. beatitudo, სიტყვიდან beatus „ნეტარი“] სრული და სრულყოფილი ბედნიერების მდგომარეობა, რომელსაც განიცდის გონიერებითა და ნებით დაჯილდოებული არსება უმაღლესი სიკეთის მიღწევისას.

ნეტარებანი (Beatitudini) რვა განცხადება (მათგან უკანასკნელი მეორდება და განივრცობა), რომლითაც იწყება მოწაფეთა და ხალხისადმი მიმართული იესოს ქადაგება მთაზე (მათ. 5:1-12; შდრ. ლუკ. 6:20-26). ეს განცხადებები ქრისტიანობის დიადი წესდებაა. თითოეული ნეტარება ორი ნაწილისაგან შედგება. ესენია: ა) საკუთრივ ნეტარება, ანუ „მაკარიზმი“ [ბერძნ. makários „ნეტარი“], რომელსაც მოსდევს კატეგორიის მითითება („ღარიბნი“, „მგლოვიარენი“ და ა.შ.); ბ) „მოტივაცია“, ანუ გამართლება (წამძღვარებული კავშირით „ვინაიდან“), რომელიც განკუთვნილ ჯილდოზე მიუთითებს. ლუკას სახარებაში მხოლოდ ოთხი ნეტარებაა ჩამოთვლილი, რომელთაც მოსდევს ოთხი „ვაი მას“. ამ უპირატეს ნეტარებათა გარდა, ძველსა და ახალ აღთქმაში არაერთი სხვა ნეტარებაა დასახელებული.

ნეტარი ნ. ნეტარად შერაცხვა.

ნეტარი ქალწული მარიამის განწმედა (Purificazione della Beata Vergine Maria) ნ. მირქმა.

ნეტარი ხილვა (Visione beatifica) ღმრთის დიდების ხილვა ქრისტეში, რომელიც მართალთა ხვედრია (იოან. 17:24) და დაკავშირებულია ყოველივეს საბოლოო აღსასრულთან. ეს იქნება ადამიანის ჭეშმარიტი და საბოლოო ბედნიერება.

ნეშტთა წიგნი (Cronache, libri delle) ძველი აღთქმის ორი ისტორიული წიგნის ებრაული სახელწოდება. სეპტუაგინტის ბერძნული ბიბლია და ვულგატა მათ მოიხსენიებენ სახელით Paralipomeni, „გადმოცემანი“. შესაძლოა ამის მიზეზია მცდარი დაჯერებულობა, რომ ნეშტთა ორი წიგნი მეფეთა წიგნების გაგრძელებას წარმოადგენს. ნეშტთა წიგნების ავტორი (IV ს. ქრისტეს შობამდე) არა იმდენად ისტორიულ, რამდენადაც რელიგიურ-თეოლოგიურ ამოცანას ისახავს: იგი ხოტბას ასხამს იუდეურ თეოკრატიას, რომლის მთავარი არსი იერუსალემის ტაძრის, როგორც ისრაელის ისტორიის კულმინაციის, რელიგიურ-კულტურული ორგანიზაციაა. თხზულებაში მოცემულია მრავალრიცხოვანი ინფორმაცია ადამის დროიდან დაწყებული კიროსის ედიქტამდე (538 ქრისტეს შობამდე). ნეშტთა ორი წიგნი ოთხ განყოფილებად შეიძლება დაიყოს: წინასიტყვაობა (1 ნეშტ. 1-9); დავითის ისტორია (1 ნეშტ. 10-29); სოლომონის ისტორია (2 ნეშტ. 1-9); იუდეის ტახტზე სოლომონის მემკვიდრეთა ისტორია (2 ნეშტ. 10-36).

ნიკოლოზელნი (Nicolaiti) მიმდევრები ადრეული ქრისტიანული თავისუფალ-გნოსტიკური ხასიათის სექტისა, რომელიც ეფესოსა და პერგამოში გავრცელდა და გამოცხადებაშია მოხსენიებული (გამ. 2:6; 2:16). სექტის წევრები ნიკოლოზის - პირველი შვიდი დიაკვნიდან (გამ. 6:5) ერთ-ერთის - მოწაფეებად იყვნენ მიჩნეულნი და წინასწარმეტყველური ქარიზმის ფლობას იჩემებდნენ. მათ აზიის ცალკეული ქრისტიანული საკრებულოების ზნეობრივი დაცემა ბრალდებოდათ.

ნირვანა (Nirvana) [სანსკ. nirvana „ჩაქრობა“] ბუდჰიზმში ნირვანა აღნიშნავს მძაფრი სურვილისა და ყველა ვნების სრულ გაქრობას, ანუ სულის სრულყოფილი სიმშვიდის, უმაღლესი ნეტარების მიღწევას. ამიტომაც ნირვანა ადამიანისათვის უმაღლესი სიკეთეა, ბუდჰას მიერ მითითებული ოთხი კეთილშობილი ჭეშმარიტების სამყოფელი. ნაკლებად სისტემური სახით ნირვანის ცნება ჰინდუიზმშიც არსებობს.

ნიშა (Nicchia) [ნაწარმოებია ზმნიდან nicchiare, ხალხური ლათინურიდან nidiculare „ბუდეში ჯდომა“] ძირითადად ნახევრად ცილინდრული ვერტიკალური ფორმის ღრმული, გამოკვეთილი კედელში ქანდაკების ან რამე სხვა დეკორატიული ელემენტის მოსათავსებლად.

ნიში (Edicola) [ლათ. სიტყვიდან aedicula, კნინობითი ფორმა სიტყვისა aedes (tempio) „მომცრო ტაძარი“, „პატარა კაპელა“] ნიშის ფორმის არქიტექტურული სტრუქტურა, რომელშიც საკრალური გამოსახულება ან ქანდაკებაა მოთავსებული. უმთავრესად განთავსებულია ეკლესიათა, სახლების კედლებზე ან ქუჩათა კუთხეებში.

ნოვაციელნი (Novaziani) სქიზმატიკოსი მღვდელმსახურის, ნოვაციუსის (†257/258წწ.) მიმდევრები. შემწყნარებლობის თავდაპირველი სულისკვეთების საწინააღმდეგოდ, ნოვაციუსი შემდეგ შეუძლებლად მიიჩნევდა ეკლესიის მიერ საკრებულოებში ლაფსთა კვლავ დაბრუნებას და მათ განკვეთას მოითხოვდა. ეს მკაცრი მიდგომა შემდგომში კიდევ უფრო გამოიკვეთა ხისტ პოზიციაში, რომლის თანახმადაც შერიგებაზე უარი უნდა მიეღო მძიმე ცოდვის ჩამდენ ნებისმიერ პიროვნებას. „წმიდათა ეკლესიის“ ამაღლებული იდეალის მომხრე ნოვაციუსი ჯიუტად დაუპირისპირდა პაპ კორნელიუსს, რის შედეგადაც ქვეყნიდან იქნა განდევნილი. მისი სახელობის სექტამ აღმოსავლეთში VI საუკუნემდე იარსება.

ნოვენა (Novena) [ლათ. noveni (რიცხვითი სახელი) „ცხრა-ცხრა“] ლიტურგიული ან პარალიტურგიული მსახურება, რომელიც ზედიზედ ცხრა დღის განმავლობაში მეორდება და მიზნად ისახავს მორწმუნეთა მომზადებას მნიშვნელოვანი დღესასწაულისათვის (საშობაო, უბიწო ჩასახვის ნოვენა და ა.შ.). პიროვნული თვალსაზრისით, აღნიშნავს მადლის მიღების მიზნით თაყვანისცემის სახეობას და მდგომარეობს ზედიზედ ცხრა დღის განმავლობაში განსაკუთრებულ ლოცვათა წარმოთქმასა და მედიტაციაში.

ნოვიციატი (Noviziato) ასე ეწოდება მომზადების პერიოდს - მორჩილად ყოფნას, რომლითაც იწყება ცხოვრება სამოწესეო ინსტიტუციაში. ამგვარი მომზადების მიზანია, მორჩილებმა უკეთ გაიცნობიერონ ინსტიტუციისადმი თავიანთი კუთვნილების მოწოდება, გაეცნონ მასში არსებულ ცხოვრების წესს, გულითა და გონებით გაიზიარონ მისი სულისკვეთება და ამგვარად გამოსცადონ საკუთარი განზრახვა და ინსტიტუციის ცხოვრებასთან შესაბამისობა (CIC, კან. 646). ნოვიციუსთა აღზრდა ინსტიტუციისათვის დამახასიათებელი სრულყოფის ცხოვრებისთვის მათ თანდათანობით მომზადებას გულისხმობს (CIC, კან. 652, ნაწ. 1). საგანგებო კანონი განსაზღვრავს ნოვიციუსის აღზრდის რეგლამენტს (CIC, კან. 650, ნაწ. 1), რომლის ძირეული პუნქტებია: ა) მორჩილებს სჭირდებათ დახმარება ადამიანურ და ქრისტიანულ სათნოებათა განვითარებაში; ბ) სრულყოფის საპასუხისმგებლო გზისთვის ისინი ლოცვისა და საკუთარ თავზე უარის თქმის მეშვეობით უნდა მოემზადონ; გ) საჭიროა მათი ხელმძღვანელობა ხსნის საიდუმლოებისა და საღმრთო წერილის კითხვისა და მასზე განსჯისას; დ) მათ უნდა გაიარონ აუცილებელი მომზადება ლიტურგიაში ღმრთის მსახურებისათვის; ე) ღმრთისა და ქრისტეში ადამიანებისადმი მიძღვნილი ცხოვრების მოთხოვნილებებისათვის ნოვიციუსები სახარებისეულ რჩევათა მეშვეობით უნდა მოემზადონ; ვ) უნდა მიიღონ ინფორმაცია ინსტიტუციის ისტორიის, ცხოვრების, ხასიათისა და სულისკვეთების, მიზნებისა და დისციპლინის შესახებ; ზ) უნდა აღიზარდონ ეკლესიისა და მისი წმიდა მოძღვრებისადმი სიყვარულით (CIC, კან. 652, ნ. 2). ნოვიციატი, რომელიც, როგორც წესი, ერთ ან ორ წელიწადს გრძელდება, მოწესეობის დაფუძნების პირველი წლებიდანვე იღებს დასაბამს. მის შესახებ შესაბამის წესებში საუბრობენ წმიდა პახომი (292-346) და წმიდა ბენედიქტე. პაპმა გრიგოლ დიდმა 595 წელს, ფაქტობრივად, ნოვიციატი სავალდებულოდ გამოაცხადა ყველა მოწესისათვის.

ნოვიციუსი (Novizio) [ლათ. ნოვიციუს, ნაწარმოებია სიტყვიდან novus „ახალი“, „ახალმოსული“] მორჩილი, რელიგიური ინსტიტუციის ნოვიციატში მიღებული პირი.

ნუგეშისმცემელი (Paraclito) [ბერძ. parákletos „დასახმარებლად მოხმობილი“, „მოხმობილი“, შემდეგ ლათ. paráclitus] ტრადიციულად განიმარტება, როგორც ქომაგი, დამცველი, დამამშვიდებელი (შდრ. იობ. 33:23; ეს. 51:12), ასე მოიხსენიება სული წმიდა (იოან. 14:16.26; 15:26; 16:7) და იესო (1 იოან. 2:1).

ნუნციატურა ნ. სადესპანო.

ნუნციუსი ნ. სამოციქულო სადესპანო.

ნუსი (Nous/nous theoretikós) [ბერძ.] ფილოსოფიური ცნება, რომელიც უმთავრესად, ზოგადად, აზროვნების უნარს აღნიშნავს. უფრო კონკრეტულად შეიძლება აღნიშნავდეს ინტელექტს, როგორც თეორიულ ინტუიციურ უნარს. ყველაზე ხშირად სწორედ ამ მნიშვნელობით გამოიყენებოდა აღნიშნული ტერმინი ანტიკურ სამყაროსა და შუა საუკუნეებში, თუმცა, ამავე დროს, ამ მნიშვნელობის მრავალი სახესხვაობა არსებობდა. ტერმინი შეიძლება აღიშნავდეს, აგრეთვე, ქმედით უნარს, homo faber, ანუ ტექნიკოსს, რომლის შესახებ სწავლებაც ჩამოაყალიბა ბერგსონმა.

„ო“ ანტიფონები (O, antifone) ასე ეწოდება Magnificat-ის ანტიფონებს, რომლებიც იწყება მიმართვით „ჰოი“ („ო“). ამ ანტიფონებს ასრულებენ 17-დან 23 დეკემბრამდე შობისთვის მოსამზადებელ პერიოდში.

„ოაზისი“, მოძრაობა ნ. მოძრაობა „ოაზისი“.

ობლატები (მიძღვნილნი) (Oblati/e) [ლათ. oblatus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა offerre „შეთავაზებული“] აღნიშნავს იმათ, „ვინც ღმერთს მიეძღვნა“. ძველად (IV ს.) ასე უწოდებდნენ ღმრთის სამსახურში ჩაყენების მიზნით მშობლების მიერ მონასტერში მიყვანილ ბავშვებს. მოგვიანებით ამ სახელით მოიხსენიებდნენ, აგრეთვე, ზრდასრულ ადამიანებს, რომლებიც მონასტერში მიდიოდნენ (სამონასტრო ობლატები) ან იზიარებდნენ სამონასტრო სულიერებას, თუმცა თავად მონასტერში არ ცხოვრობდნენ (საერო ობლატები). ეს უკანასკნელნი ამგვარად მესამე ორდენის წევრებს შეიძლება შევადაროთ. რელიგიური კონგრეგაციები: წმიდა ამბროსის ობლატები, 1578 წელს მილანში, კარლო ბორომეოს მიერ დაარსებული საერო მღვდელთა კონგრეგაცია. მისი წევრები ეპისკოპოსის განკარგულებაში იყვნენ სამწყსო დავალებათა შესასრულებლად; უბიწო ქალწულ მარიამის ობლატი მისიონერები (Congregatio Missionariorum Oblatorum B.M.V. Immaculatae), დაარსდა 1816 წელს ე. დე მაზნოს (1782-1861, 1837 წლიდან მარსელის ეპისკოპოსი) მიერ. თავდაპირველად კონგრეგაციას ეწოდებოდა Missionnaires de Provence, ახალი სახელით კი ისინი 1826 წელს ლეონ XII-მ აღიარა. გარდა სახალხო მოსიონერობისა, მოღვაწეობდნენ სკოლებში, კოლეგიუმებსა და სემინარიებში. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო მათი კვლევები მისიოლოგიის დარგში; ქალწულ მარიამის ობლატები, 1826 წელს პიუს ბრუნო ლანტერის მიერ სახალხო მოციქულობისა და შორეულ ქვეყნებში მისიონერობის მიზნით დაარსებული კონგრეგაცია; წმიდა ფრანცისკე სალელის ობლატები (Istitutum Oblatorum sancti Francisci Salesii) დაარსდა 1875 წელს და დამტკიცებულ იქნა ლეონ XIII-ის მიერ 1897 წელს. მისი წევრები მისდევენ წმიდა ფრანცისკე სალელის სულიერებას, ეწევიან სამწყსო, საგანმანათლებლო და მისიონერულ საქმიანობას; წმიდა იოსების ობლატები (იოსებელნი ასტიდან), დაარსდა 1878 წელს ახალგაზრდათა აღზრდის, მათ შორის სამწყსო საქმიანობის წარმართვისა და მისიონერული საქმიანობის მიზნით. ობლატთა - როგორც მამაკაცთა, ისე ქალთა - შტოები დაიყოფა სამონასტრო ობლატებად (რომლებიც მარტივ აღთქმებს დებენ) და საერო ობლატებად (რომლებიც მხოლოდ დაკავშირებულია ცალკეულ მონასტერთან); ობლატები სარკეთა კოშკიდან, ეწოდებათ, აგრეთვე, ოლიველთა ქალთა ორდენის წევრებსაც. ეს ორდენი 1433 წელს რომში ფრანჩესკა რომანამ დააარსა ღარიბთა და სნეულთა დახმარების მიზნით.

ოთხი ჟამი (Quattro tempora) [ლათ. tempora (მრავლობითი რიცხვის ფორმა ზმნისა tempus „დრო“, „სეზონი“)] ასე ეწოდებოდა სეზონის დასაწყისში მონანიებისა და ლოცვისათვის განკუთვნილ დღეებს. ამგვარი დღეები რომში III-IV საუკუნეების მიჯნაზე დამკვიდრდა და მათი მნიშვნელობა პაპ გელასი I-ის (†496) დროს გაიზარდა, რომლის განკარგულებითაც ამ პერიოდში, შაბათ დღეს, ხელდასხმის წესი აღესრულებოდა.

ოკამიზმი (Occamismo) XIV-XVII საუკუნეებში გავრცელებული ფილოსოფიური, თეოლოგიური და პოლიტიკური მიმდინარეობა, რომელიც ეყრდნობა ინგლისელი ფრანცისკელი ფილოსოფოსის, უილიამ ოკამის (†1349-1350) ნააზრევს. უნივერსალიათა და ცნებათა (ტერმინების) ონტოლოგიური რეალობის უარყოფით, - ეგრეთ წოდებული კონცეპტუალიზმის სასარგებლოდ, - რომლის თანახმადაც, ცნებები ენაცვლება საგნებს, როგორც „ნიშნები“ (ჩანაცვლების თეორია), საბოლოო ჯამში ფილოსოფია განცალკევდა თეოლოგიისგან, საერო სამყარო კი - რელიგიურისგან.

ოკულტიზმი (Occultismo) [ლათ. occultus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა occulere „დამალვა“] მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან საზოგადოდ დამკვიდრებული ტერმინი „ოკულტიზმი“ აღნიშნავს ცოდნისა და საქმიანობათა ერთობლიობას, რომელთა საგანიც მეცნიერულად შეუცნობადი და აუხსნადი ენერგია და რაობაა, რისი მართვაც შეუძლიათ ჩვეულებრივს აღმატებული უნარების მქონე პიროვნებებს განსაკუთრებულ ტექნიკათა დახმარებით. ოკულტიზმი - მაგიურ-მისტიკური მოძრაობა, ხშირად ურწყამდა ერთმანეთს რელიგიურ ჟანრებსა და კონცეფციებს სავარაუდოდ არსებული საერთო საიდუმლო ტრადიციის ძიებაში. ყველა მეორეხარისხოვანი ფენომენისათვის (გაღმერთებით დაწყებული და მოძრავი მაგიდებითა და გარდაცვლილთა სულების გამოძახებით დამთავრებული) „ნეოსპირიტუალისტური“ განმარტების პოვნის მისეული მცდელობა კი ხშირად გამხდარა გაუგებარი და ბანალური დასკვნის მიზეზი.

ოლივეტოელნი (Olivetani) 1313 წელს სიენის მახლობლად მდებარე მთა ოლივეტოზე ნეტარ ბერნარდო ტოლომეის მიერ დაარსებული ბენედიქტელთა კონგრეგაციის წევრები (Ordo sancti Benedicti Montis Oliveti). კონგრეგაცია 1344 წელს კლემენტე VI-მ და დაამტკიცა. ამჟამად მის წევრთა რიცხვი 200-ს არ აღემატება.

ონტოლოგია (Ontologia) [ბერძ. óntos, აწმყოს მიმღეობა ზმნისა einai „ყოფნა“+loghía, ფუძიდან სიტყვისა lógos „სიტყვა“] მეტაფიზიკად ან ზოგად ფილოსოფიად წოდებული ფილოსოფიის ის ნაწილი, რომელიც ყოფნას შეისწავლის.

ონტოლოგიზმი (Ontologismo) [მომდინარეობს სიტყვიდან ონტოლოგია (ყოფნის შესწავლა)] შეისწავლის იმ ფილოსოფიურ მიმდინარეობებს, რომლებიც ღმრთის უშუალო, ინტუიციურ შეცნობას არსებათა ნებისმიერი შეცნობის საფუძვლად აცხადებს, გამომდინარე მოსაზრებიდან, რომ ყოველი არსება ღმრთაებრივ ყოფნაში თანამონაწილეობაა.

ოპუს დეი (Opus Dei) [ლათ. „ღმრთის საქმე“] წმიდე ბენედიქტესეული წესდების თანახმად (თ. 43), ლიტურგიული ლოცვა, რადგანაც ის ღმრთის მსახურებად (dominicum servitum) მიიჩნევა. გამონათქვამის ეს შემოკლებული ვარიანტი ჩვეულებრივ აღნიშნავს 1928 წელს მადრიდში არაგონელი მღვდლის, ხოსე მარია ესკრივა დე ბალაგერ ი ალბას (1902-1975) მიერ დაარსებულ მამაკაცთა საზოგადოებას (Societas sacerdotalis sanctae Crucis et Opus Dei), რომელსაც 1930 წელს ქალთა შტოც დაერთო. 1943 წელს აღმოცენდა წმიდა ჯვრის სამღვდელმსახურებო საზოგადოება, დამტკიცებული პიუს XII-ის მიერ 1950 წელს სახელწოდებით წმიდა ჯვრის სამღვდელმსახურებო ინსტიტუტი. 1982 წელს იოანე პავლე II-მ ოპუს დეის პერსონალური პრელატურის სტატუსი მიანიჭა. ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი საერო ინსტიტუტის - ოპუს დეის მმართველი ორგანო 1946 წლიდან რომში მდებარეობს. დაახლოებით 72 000 მისი (საერო და სასულიერო პირები) წევრი, ვისი სახელებიც გასაიდუმლოებულია, ყველა კონტინენტის 80-ზე მეტ ქვეყანაში მოღვაწეობენ, თუმცა განსაკუთრებით ესპანეთსა და ლათინურ ამერიკაში არიან წარმოდგენილნი. ოპუს დეის სულიერება მისმა დამაარსებელმა წარმოადგინა 1939 წელს გამოცემულ წიგნში „გზა“. რელიგიური თვალსაზრისით ტრადიციონალისტური ტენდენციის მატარებელი ოპუს დეი მიზნად ისახავს ყოველდღიური ცხოვრების წმიდაყოფას დამოწმებისა და შრომის მეშვეობით, ლოცვისა და სულიერების კონტექსტში.

ორატორია (Oratorio) [გვიანლათ. oratorium (სიტყვიდან orare „ლოცვა“)] რელიგიური შინაარსის პოეტური მუსიკალური თხზულება სოლისტების, გუნდისა და ორკესტრის შესრულებით სასცენო წარმოდგენის გარეშე.

ორატორიელნი (Oratoriani) [ნაწარმოებია სიტყვიდან oratorio „სამლოცველო“] 1552 წელს წმიდა ფილიპე ნერის მიერ დაარსებული საერო მღვდელმსახურთა კონგრეგაციის წევრები. 1575 წელს კონგრეგაცია გრიგოლ XIII-მ დაამტკიცა (Institutum Oratorii sancti Philippi Neri). სახელწოდება მომდინარეობს „სამლოცველოდან“, სადაც იკრიბებოდნენ სალოცავად ფილიპე და მისი მეგობრები. ნერიმ უარი თქვა თავის საზოგადოებაში რამე წესისა თუ აღთქმის დამკვიდრებაზე და მას უბრალოდ „ქრისტიანული სიხარულის სასტუმრო“ უწოდა. ნერი ახალი სამწყსო მეთოდების მეშვეობით (მაგალითად, ქადაგება ბავშვებისათვის, მომლოცველობა, რელიგიური გალობა ხალხურ ენაზე, სულიერი წვრთნანი) ქალაქ რომის განახლებას ისახავდა მთავარ მიზნად. ანალოგიური კონგრეგაცია 1611 წელს, პარიზში კარდინალმა პიერ დე ბერულმა დააარსა (Congregatio Oratorii Jesu et Mariae Immaculatae).

ორატორიუმი (Oratorio) [გვიანლათ. oratorium (სიტყვიდან orare „ლოცვა“)] ტერმინს სხვადასხვა მნიშვნელობები აქვს: ა) „...ადგილი, განკუთვნილი ...საღმრთო კულტისათვის, რომელიც დათმობილი აქვს საკრებულოს ან მორწმუნეთა ჯგუფს; ამ ადგილას შეუძლიათ თავმოყრა, აგრეთვე, სხვა მორწმუნეებსაც, შესაბამისი წინამძღვრის თანხმობით“ (CIC, კან. 1223). ბ) უმთავრესად სამრევლო ეკლესიის მომიჯნავე სივრცე, სადაც ბავშვები და ახალგაზრდები კულტურული, სულიერი, თავშესაქცევი საქმიანობით არიან დაკავებულნი.

ორაციონალი (Orazionale) [ლათ. oratio „ლოცვა“] წიგნი, რომელიც შეიცავდა ლოცვებს ჟამთა ლიტურგიისათვის. მისი ელემენტები გაბნეულია პირველ საიდუმლოთა წიგნებში (მაგალითად, ვერონულსა და გელასისეულში).

ორდალია (Ordalia) [ინგლ. ორდეალ „სამსჯავრო“] ნ. ღმრთის სამსჯავრო.

ორიგენიზმი (ორიგენელობა) (Origenismo/Origenista) ძველი ქრისტიანული, უმთავრესად სამონასტრო თეოლოგიის მიმართულება, დაფუძნებული ორიგენეს (†254) მოძღვრების ცალკეულ მოტივებზე. განიცდიდა ნეოპლატონისტური და გნოსტიკური მიმართულებების გავლენას, ამტკიცებდა კოსმოსისა და სამშვინველთა მარადიულობას (წინარეარსებობას), მატერიის უარყოფით ხასიათსა (ცოდვის შედეგი) და აპოკატასტაზისს.

ორმოცდაათიანელები (Pentecostali) XIX საუკუნის დასასრულს ამერიკის შეერთებულ შტატებში აღმოცენებულ ცალკეულ პროტესტანტულ საზოგადოებათა წევრები. ეს საზოგადოებები სული წმიდის გარდამოსვლის (საქმ. 2:1-11) გამოცდილებას უბრუნდებიან და ეკლესიის რელიგიურ გამოღვიძებას ესწრაფვიან. აღასრულებენ „სულის ნათლობას“ და ავითარებენ თავიანთ ქარიზმებს: გლოსოლალიას (უცნობ ენებზე საუბარს), სნეულთა განკურნების უნარს, ექსტაზურ ლოცვას, წინასწარმეტყველებას და ა.შ. უმთავრესად ცნობილია ამ მოძრაობის შემდეგი ჯგუფები: საღმრთო ასამბლეები (მმართველი ორგანო მდებარეობს მისურის შტატის ქალაქ სპრინგფილდში) და ღმრთის ეკლესია ქრისტეში (მემფისი). ვატიკანის II კრების შემდეგ კათოლიკობაშიც ჩამოყალიბდა „ქარიზმატული“ ანუ ახალი ორმოცდაათიანული ჯგუფები (ნ. ახალი ორმოცდაათიანელობა), რომლებიც სული წმიდაში საეკლესიო განახლებას ესწრაფვიან. არსებითად, ესაა ლოცვისა და ბიბლიური კითხვის ჯგუფები, რომელთათვისაც დამახასიათებელია მძლავრი რელიგიური და სოციალური ერთიანობის შეგრძნება და ძალისხმევა. ჯგუფები ხელმძღვანელობენ საღმრთო წერილში (საქმ. 2:42-47; 1კორ. 12:12-27) აღწერილი ცხოვრების წესის ნიმუშით და ესწრაფვიან, იქცნენ სული წმიდაში საეკლესიო განახლების გამოხატულებად.

ორმოცსაათიანი (Quarantore) ღმრთისმოსაობის გამოხატულება, მდგომარეობს წმიდა ევქარისტიის თაყვანისცემაში ორმოცი საათის განმავლობაში, თუნდაც არა შეუწყვეტლივ. ეს წესი XIII საუკუნეში, ცარაში გავრცელდა, სადაც ერთ-ერთი საძმო თაყვანს სცემდა უწმიდეს ევქარისტიას 40 საათის განმავლობაში დიდი პარასკევიდან აღდგომის დილამდე. ევქარისტიული თაყვანისცემის ეს ფორმა ფართოდ გავრცელდა, განსაკუთრებით იტალიაში, XVI საუკუნის დასაწყისში. ამ წესმა დაუდო შედეგ სათავე ევქარისტიის ეგრეთ წოდებულ „მუდმივ თაყვანისცემას“.

ორმუხლედი (Versetto) [ლათ. versicula „მოკლე ტექსტი“] ფსალმუნის (ან, ზოგადად, პოეტური ბიბლიური ნაწარმოების) ნაწილი, შედგენილი ერთი ფრაზისგან, რომელიც თავისთავად დასრულებულია და ორ, დაახლოებით თანაბარ და სიმეტრიულ წევრადაა განაწილებული. ლიტურგიაში ორმუხლედი ეწოდება ლოცვის ტექსტს, რომლის პირველ ნაწილს მხოლოდ ერთი მგალობელი წარმოთქვამს, მორწმუნეები კი ერთხმად უპასუხებენ მეორე ნაწილით.

ორფიზმი (Orfismo) მისტიკური ხასიათის ყველაზე დიდი რელიგიური ფენომენი ძველ საბერძნეთში. შესაძლოა, მისი შთამაგონებელი ყოფილიყო თრაკიელი პოეტი ორფევსი (VI საუკუნე ქრისტემდე). ეს იყო ეზოტერიკული და სახალხო რელიგია, რომელიც რიტუალურ და ასკეტურ წესთა მეშვეობით ესწრაფვოდა სულის განწმედას, რისი საბოლოო მიზანიც ღმრთაებრივი სიწმიდის მიღწევა იყო. თუკი მიზანი არ მიიღწეოდა, სამშვინველი იძულებული იყო, რეინკარნაცია გაევლო სხვა სხეულში. ორფეული თეოგონია ემყარებოდა პირველსაწყისი პრინციპის - ქრონოსის (დროის) აღიარებას, რომელიც დიონისემდე ყველა ღმრთაებრივი არსების მშობლად იყო მიჩნეული. იგი ტიტანებმა დაგლიჯეს და შეჭამეს; ამ უმოწყალო საქციელის გამო ზევსმა ისინი ფერფლად აქცია. ტიტანთა ფერფლიდან აღმოცენდა კაცთა მოდგმა, რომელიც ორ საწყისს მოიცავს: სამშვინველს - ზეციურ, დიონისურ ელემენტს, რომელიც ღმრთაებრიობასთანაა კავშირში, და სხეულს - ბნელ, ტიტანურსა და მატერიალურ ელემენტს. ორფიზმის მთავარი მნიშვნელობა ისაა, რომ მან ასკეტური ძალისხმევა დაუკავშირა ღმრთაებრივის წინაშე ადამიანის პასუხისმგებლობას და დაამკვიდრა სიკვდილის შემდეგ გასამრჯელოს არსებობის იდეა. ორფიზმიდან მომდინარე ეთიკური მუხტი ბერძნულმა ფილოსოფიამ გაითავისა, ხოლო მოხეტიალე ორფისტთა კულტის ორგიული ელემენტები და მაგიური რიტუალები უარყოფილ იქნა.

ოსანა ნ. ჰოსანა.

„ოსერვატორე რომანო“ (L'Osservatore Romano) ვატიკანის სახელმწიფოს ყოველდღიური გაზეთი. იტალიის სახელმწიფო არქივში 1870 წლის შემდეგ მოთავსებული საქმე „162/1110 L'Osservatore Romano“ პაპ პიუს IX-ის ნებით გაზეთის დაარსების დოკუმენტური საბუთია. ახალი გაზეთი 1861 წლის ივნისში იტალიის მინისტრთა საბჭომ და პაპ პიუს IX-მ დაამტკიცეს. გაზეთის პირველი ნომერი იმავე წლის 1 ივლისს დაიბეჭდა. „ოსერვატორე რომანო“ პირველივე დღიდან პაპის ნააზრევის გავრცელებას ემსახურება და მჭიდროდ თანამშრომლობს რომის კურიის უწყებებთან. გაზეთის ყოველდღიური გამოცემა იტალიურ ენაზე იბეჭდება. გარდა ამისა, არსებობს მისი ვერსიები ფრანგულ (1949), ინგლისურ (1968), ესპანურ (1969), პორტუგალიურსა (1970) და გერმანულ ენებზე (1971). 1980 წლიდან იბეჭდება „ოსერვატორე რომანოს“ გამოცემა პოლონურ ენაზე.

ოსია ნ. წინასწარმეტყველთა წიგნები.

ოსტენსორიუმი (Ostensorio) [ლათ. ostensorium (სიტყვიდან ostensus, ნამყოს მიმღეობა ზმნისა ostendere „ჩვენება“)] საეკლესიო ნივთი, რომელიც გამოიყენება ნაკურთხი ჰოსტიის მორწმუნეთათვის სათაყვანებლად გამოსატანად და ევქარისტიული კურთხევის გასაცემად. ესაა შუშით დაცული ლუსკუმი, საიდანაც ჰოსტია მოჩანს. მისი ხმარება XIV საუკუნის შემდეგ დამკვიდრდა.

ოსტიარი (Ostiario) [ლათ. ostiarius, ნაწარმოებია სიტყვიდან ostium „კარები“] სასულიერო პირი, რომელმაც ოსტიარიატის მცირე ხელდასხმა მიიღო.

ოსტიარიატი (Ostiariato) [ლათ. ostiarius (სიტყვიდან ostium „კარები“)] პირველი ოთხი მცირე ხელდასხმიდან, რომელსაც სასულიერო პირი მღვდლად კურთხევამდე იღებდა და რომელიც დღეს უკვე გაუქმებულია. ოსტიარის მოვალეობებში შედიოდა ეკლესიის გაღება და დახურვა, მისი დარაჯობა, მორწმუნეთა მიღება, უღირსთათვის ეკლესიაში შესვლის აკრძალვა და ზარების დარეკვა.

ოქროს წესი (Regola aurea) ასე ეწოდება იესოს საფუძველმდებ წესს: „ყველაფერში, როგორც გინდათ, რომ მოგექცნენ ადამიანები, თქვენც ისევე მოექეცით მათ. ვინაიდან ეს არის რჯული და წინასწარმეტყველნი“ (მათ. 7:12, შდრ. ლუკ. 6:31). ეს მაქსიმა კარგად იყო ცნობილი ძველად, განსაკუთრებით - იუდაიზმში. ქრისტიანთათვის ის სიყვარულის - კაცთმოყვარების კონტექსტში უნდა იქნას აღთქმული და გააზრებული.

ოქტავა (Ottava) [ლათ. octava (dies) „მერვე (დღე)“] რვა დღისაგან შემდგარი ლიტურგიული პერიოდი, რომლის განმავლობაშიც გრძელდება რელიგიური დღესასწაული. დღეს შემორჩენილია მხოლოდ საშობაო და სააღდგომო ოქტავები.

ოქტავიარიუმი (Ottavario) [ლათ. octavarium, ნაწარმოებია სიტყვიდან octava] ლოცვისა და მედიტაციისათვის განკუთვნილი რვადღიანი პერიოდი, რომელიც მიზნად ისახავს რელიგიური დღესასწაულისთვის მომზადებას ან რამე მნიშვნელოვანი მოვლენისათვის ქრისტიანთა განწყობას (ასეთი შეიძლება იყოს, მაგალითად, ქრისტიანთა ერთობა; ნ. ქრისტიანთა ერთობისათვის ლოცვის კვირეული).

ოცდამეათე დღე ნ. Trigesima (dies).

პავლელნი (Paolini/e) ამ სახელით არიან ცნობილნი: ა) პოლონეთის პირველი განდეგილის, წმიდა პავლეს მონაზვნები (Ordo Fratrum sancti Pauli primi Eremitae), XIII საუკუნის შუა წლებში უნგრეთში დაარსებული მათი სამონასტრო კონგრეგაცია სწრაფად გავრცელდა პოლონეთში, ავსტრიაში, იტალიასა და გერმანიაში; ბ) წმიდა პავლეს საზოგადოების წევრები, რომელიც 1904 წელს ალბაში (კუნეო) ჯაკომო ალბერიონემ (1884-1971) დააარსა, 1949 წელს კი პაპმა პიუს XII-მ დაამტკიცა. წმიდა პავლეს სამოწესეო ორგანიზაციათა წევრები საზოგადოებრივი კომუნიკაციის ყველა საშუალების გამოყენებით მისდევენ სამოციქულო საქმიანობას, რაც ნამდვილ ქადაგებად მიიჩნევა და სიტყვით ქადაგებას უტოლდება. მათი სამოციქულო საქმიანობა, რომელსაც იტალიაში წმიდა პავლეს საგამომცემლო ჯგუფი უწევს კოორდინირებას, სხვადასხვა სექტორებად იყოფა და მოიცავს არა მხოლოდ საგამომცემლო საქმიანობას (მაგალითად, წმიდა პავლეს გამომცემლობის მიერ დასტამბული ცალკეული შრომები და პერიოდული გამოცემები, რომელთა შორის უმთავრესია „ფამილია კრისტიანა“ და „ჯეზუ“), არამედ კომუნიკაციის სხვა საშუალებებსაც (მაგალითად, წმიდა პავლეს აუდიო-ვიზუალური გამოცემები). წმიდა პავლეს საზოგადოების გარდა, დონ ალბერიონემ დააარსა აგრეთვე ქალთა ოთხი სამოწესეო კონგრეგაცია (წმიდა პავლეს ასულები, ღმრთაებრივი მასწავლებლის სათნო მოწაფენი, იესო — კეთილი მწყემსის მონაზვნები, მოციქულთა დედოფალ მარიამის მონაზვნები), ოთხი საერო ინსტიტუტი და თანამშრომელთა ასოციაციები და ამგვარად მისცა დასაბამი „წმიდა პავლეს ოჯახს“. გ) აგრეთვე, პავლელნი ეწოდებათ, 1920 წელს მილანში დააარსებული და 1950 წელს დამტკიცებული წმიდა პავლეს საზოგადოების საერო ინსტიტუტის წევრებს (ნ. საერო ინსტიტუციები).

პავლეს პრივილეგია (Privilegio paolino) აღნიშნავს ორი არაქრისტიანი მეუღლის ქორწინების გაუქმების შესაძლებლობას იმ შემთხვევაში, როდესაც ერთ-ერთი მათგანი ქრისტიანობას იღებს, მეორე კი უარს აცხადებს ამ ახალ ვითარებაში მშვიდობიან თანაცხოვრებაზე (შდრ. 1კორ. 7:12-16; CIC, კან. 1143). ნ. პეტრეს პრივილეგია.

პავლეს წერილები (Lettere di San Paolo) წმიდა პავლეს წერილთა კრებული 14 წერილს შეიცავს, ანუ, უფრო სწორად, მისი სახელით 14 წერილია მოღწეული. მათ შორისაა ებრაელთა მიმართ წერილიც, რომელიც წმიდა პავლეს ნააზრევს ასახავს, თუმცა, მეცნიერთა ერთსულოვანი დასკვნით, უშუალოდ მისი დაწერილი არ უნდა იყოს. საუბარია სხვადასხვა ვითარებაში დაწერილ განსხვავებული მოცულობისა და ხასიათის წერილებზე, რომელთა მიზანიც იყო გაუგებრობის გაქარწყლება, სწავლების დამატებისა და დაზუსტების მიწოდება, დაპირისპირების აღმოფხვრა, სიყვარულისა და მადლიერების გამოხატვა. ქრისტეს შემდეგ 51-67 წლებში დაწერილი ეს წერილები ქრისტიანობის უძველეს ტექსტებს განეკუთვნება და ასახავს პირველ ქრისტიანთა ცხოვრებას, სწავლებასა და ლიტურგიას. მათში ერთმანეთს ენაცვლება დაყვავება და მკაცრი ტონი, უმარტივესი მითითებები და უმაღლეს ჭეშმარიტებათა შესახებ განსჯა. წერილები მალევე შეიკრიბა კრებულად სახელწოდებით „corpus paulinum“, რომლის არსებობას წყაროები მოციქულთა მოღვაწეობის ხანაშივე ადასტურებენ და მას ახალი აღთქმის სხვა ნაწერთა თანაბარ მნიშვნელობას ანიჭებენ (შდრ. პეტრ. 3:16; წმიდა ეგნატე, ეფესელთა მიმართ, 12:2). II საუკუნის ბოლოს, „აღმშენებელთა კანონის“ ჩამონათვალში შევიდა ყველა ხსენებული წერილი, ებრაელთა მიმართ წერილის გარდა. ყველაზე მკაცრი თანამედროვე კრიტიკოსებიც კი აღიარებენ ამ წერილთა უმრავლესობის ავთენტიკურობას, თუმცა არსებობს ეჭვი სამწყსო წერილთა (1 და 2 ტიმ.) და ეფესელთა და კოლოსელთა მიმართ წერილების ავთენტიკურობის თაობაზე. საკამათოა არა იმდენად წერილთა წარმოშობა, რამდენადაც უფრო სტილი და მეორეხარისხოვანი დეტალები, რომლებიც ადვილად შეიძლება მიეწეროს პავლეს მოწაფეებსა და თანაშემწეებს. ქვემოთ მოცემულია წერილთა ნუსხა, რომელიც დაყოფილია სამ ჯგუფად ყველაზე გავრცელებული ქრონოლოგიური თანმიმდევრობის შესაბამისად: პირველი დიდი წერილები: 1) 1 თეს.: თესალონიკელთასაკრებულოსადმი (მაკედონია, საბერძნეთი) მიწერილი პირველი წერილი; 2) 2 თეს.: თესალონიკელთა მიმართ მიწერილი მეორე წერილი; 3) 1 კორ.: კორინთოს საკრებულოსადმი მიწერილი პირველი წერილი; 4) 2 კორ.: კორინთოს საკრებულოსადმი მიწერილი მეორე წერილი; 5) გალ.: გალატიის (თურქეთი) საკრებულოსადმი მიწერილი წერილი; 6) რომ.: რომის საკრებულოსადმი მიწერილი წერილი. საპყრობილეში დაწერილი წერილები: 7) ფილ.: ფილიპელთა (მაკედონია, საბერძნეთი) საკრებულოსადმი მიწერილი წერილი; 8) ფილ.: წერილი ფილიმონისადმი (კოლოსი, მცირე აზია, თურქეთი); 9) კოლ.: კოლოსის (მცირე აზია, თურქეთი) საკრებულოსადმი მიწერილი წერილი. 10) ეფეს.: ეფესოს (მცირე აზია, თურქეთი) საკრებულოსადმი მიწერილი წერილი. სამწყსო წერილები: 11) 1 ტიმ.: პირველი წერილი ტიმოთესადმი (ეფესო, თურქეთი); 12) ტიტ.: წერილი ტიტესადმი (კრეტა); 13) 2 ტიმ.: მეორე წერილი ტიმოთესადმი (ეფესო, თურქეთი).

პავლიკიანელნი (Pauliciani) VII-XII საუკუნეებში ბიზანტიის იმპერიაში გავრცელებული გნოსტიკურ-დუალისტური სექტა. სავარაუდოდ, დაუზუსტებელი წარმოშობისა და სახელწოდების პირველი საზოგადოება სომხეთში, კობოსაში აღმოცენდა. სექტის მიმდევრები საღმრთო წერილიდან მხოლოდ ახალი აღთქმის ერთ ნაწილს იღებდნენ და უარყოფდნენ ძველ აღთქმას; უარყოფდნენ იესო ქრისტეს განკაცებას, რადგანაც, მათი აზრით, ქრისტე არა ღმრთის შვილი, არამედ მხოლოდ დედამიწაზე მოვლენილი ანგელოსი იყო; არ აღიარებდნენ საეკლესიო იერარქიას და მონაზვნობას, წმიდა ხატებსა და საიდუმლოთ.

პალა (Pala) [ლათ. pala] საკურთხეველში, ჩარჩოში მოთავსებული დიდი სურათი (ცნობილია, მაგ. ვენეციაში, წმიდა მარკოზის ბაზილიკის საკურთხევლის პალა); ასევე, პალა (Palla) [ლონგობარდულიდან palla] ეწოდება ბარძიმზე გადასაფარებლად განკუთვნილ გახამებული ქსოვილის კვადრატულ ნაჭერს.

პალატინუმის სალოცავები (Palatine, chiese/cappelle) [ლათ. Palatinus (ბორცვი, რომელზეც იმპერატორის რეზიდენცია მდებარეობდა)] ასე ეწოდება სახელმწიფოს მეთაურისა და მისი ოჯახის რელიგიურ საჭიროებათათვის განკუთვნილ ეკლესიებსა ან კაპელებს. ასეთი ეკლესიები იმისათვის აღმოცენდა, რათა სახელმწიფოს მეთაურს მისცემოდა შესაძლებლობა, ეპისკოპოსთა მხრიდან აკრძალვის საფრთხის მიუხედავად, მოეხადა თავისი რელიგიური ვალი. აქედან გამომდინარე, ამ ტიპის ეკლესიები არ ექვემდებარებოდა ეპისკოპოსთა იურისდიქციას, ხელისუფალს ჰქონდა საეკლესიო ხელმძღვანელთა დასახელებისა და პალატინუმის სალოცავებზე საკუთრების უფლება.

პალესტინა (Palestina) (=Filistea, ფილისტიმელთა მიწა) ამ სახელით მოიხსენიებდნენ ბერძნები და რომაელები ისრაელის მიწას, ხმელთაშუა ზღვიდან სირია-არაბეთის უდაბნომდე და ლიბანიდან მკვდარ ზღვამდე. სახელწოდება მომდინარეობს ფილისტიმელთა ტომის სახელიდან, რომელიც ქრისტემდე XIII-XII საუკუნეებში სახლობდა ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროზე (შდრ. მსაჯ. 13-16 და 1 მეფ.) ბიბლიის ტექსტში ეს სახელი სამჯერ გვხვდება (ფსალმ. 83:8; 87:4; დან. 8:9).

პალინგენეზი (Palingenesi) [ბერძ. pálin „ხელახლა“+ghénesis „შექმნა“, „დაბადება“] ტერმინი შეიძლება აღნიშნავდეს როგორც ადამიანის ხელახალ დაბადებას სიკვდილის შემდეგ (ინდივიდუალური პალინგენეზი), ისე სამყაროს ხელახალ აღორძინებას მისი განადგურების შემდეგ (კოსმოსური პალინგენეზი). ამ უკანასკნელი მნიშვნელობით საუბრობდნენ პალინგენეზზე სტოიკოსები. ძველ აღთქმაში წინასწარმეტყველთა მიერ გამოცხადებული პალინგენეზი გულისხმობს როგორც ებრაელთა დაბრუნებას დევნილობიდან და მიწიერი იერუსალემის აღდგენას, ისე ზეციური იერუსალემის დაბადებას, რომელიც ყველა ხალხებს მოიცავს. ახალ აღთქმაში პალინგენეზი უკავშირდება ნათლისღებისას სული წმიდის განახლებას (ტიტ. 3:5) და მიემართება ქრისტეს დაბოლოო დაბრუნებას, ანუ მის მეორედ მოსვლას.

პალიოტი (Paliotto) [ნაწარმოებია სიტყვიდან palio „ალამი“, „დროშა“] XV საუკუნიდან ტერმინი აღნიშნავდა საკურთხევლის წინა ნაწილის პირნაკეთობას, შესრულებულს ამა თუ იმ დღის ლიტურგიული ფერის ქსოვილით. შემდგომში სიტყვამ მნიშვნელობა შეიცვალა და აღნიშნავს თვით საკურთხევლის წინა მხარეს, რომელიც სხვადასხვაგვარად შეიძლება იყოს მოპირკეთებული (მაგ., ოქროთი და ვერცხლით მოპირკეთებული მილანის წმიდა ამბროსის ბაზილიკის პალიოტი).

პალიუმი (Pallio) [ლათ. pallium „მოსასხამი“] შავი ფერის ჯვრებით მოქარგული თეთრი შალის ქსოვილის ზოლი, რომელიც რკალისებრადაა შემოხვეული მხრებზე, ისე, რომ მისი ბოლოები მცირედით გადმოკიდულია მკერდსა და ზურგზე. ქსოვილი მზადდება ორი თეთრი კრავის მატყლისგან, რომლებსაც ყოველწლიურად უძღვნიან პაპს წმიდა აგნესის დღესასწაულზე. მისი ტარების უფლება მხოლოდ პაპსა და მიტროპოლიტებს აქვთ: „მიტროპოლიტი ვალდებულია, ეპისკოპოსად კურთხევიდან სამი თვის განმავლობაში პირადად ან რწმუნებულის მეშვეობით სთხოვოს რომის პონტიფექსს პალიუმი, გამომხატველი ძალაუფლებისა, რომელსაც რომის ეკლესიასთან თანაზიარებაში კანონიერად იძენს მიტროპოლიტი საკუთარ პროვინციაში“ (CIC, კან. 437).

პალმა (Palma) ბიბლიაში წარმატების (ფსალ. 92:13), სიბრძნის (ზირ. 24:14), სილამაზის (ქებ. 7:8) სიმბოლოა. მის რტოებს გამარჯვების ნიშნად ატარებდნენ. ქრისტიანულ ხელოვნებაში პალმა მოწამეობის ნიშანია და რწმენისათვის მოწამეთა გამარჯვებას აღნიშნავს.

პალოტიელნი (Pallottini) ასე იწოდებიან კათოლიკური სამოციქულო მისიონერული საზოგადოების (Societas Apostolatus Catholici, თავდაპირველად ეწოდებოდათ, აგრეთვე, Pia Societas Missionum) წევრები, რომლებიც არა აღთქმებს, არამედ მხოლოდ პირობებს დებენ (სიღატაკის, უბიწობის, მორჩილების, ერთობლივი ცხოვრების, საეკლესიო წოდებებზე უარის თქმის პირობებს). საზოგადოება 1835 წელს ვინჩენცო პალოტიმ (1795-1850, კანონიზებულია 1963) დააარსა, თუმცა საბოლოოდ ის მხოლოდ 1904 წელს იქნა დამტკიცებული პაპ პიუს X-ის მიერ. დღეს ორგანიზაციის წევრები ეწევიან სამწყსო საქმიანობას სამრევლოებსა და მათ გარეთ, ჯგუფებსა და ასოციაციებში, მუშაობენ ზრდასრულთა მომზადებასა და ახალგაზრდათა აღზრდაზე, უსინათლოთა სახლებსა და ციხეებში. გარდა ამისა, ეხმარებიან სანახაობებზე, გამოფენებსა და სასტუმროებში მომუშავე კათოლიკეებს. მათ დამახასიათებელ ამოცანათა რიცხვს განეკუთვნება ემიგრანთა შორის სამწყსო საქმიანობა და მისიონერობა. მნიშვნელოვანი წვლილი აქვთ შეტანილი პუბლიცისტურ საქმიანობაში. პალოტიელთა საზოგადოება 2000-ზე მეტ წევრს აერთიანებს და მსოფლიოს ყველა კუთხეში საქმიანობს. მისი მმართველი ორგანო რომში მდებარეობს. პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ ორგანიზაციაში სამოციქულო და მარიამისეული სულისკვეთების განახლების მოძრაობის შედეგად ჩამოყალიბდა შონსტატის სამოციქულო მოძრაობა (ცნობილი სახელწოდებით „შონსტატის ინსტიტუტი“), რომელიც 1964 წელს პავლე VI-მ პალოტინელთა ორგანიზაციისაგან განაცალკევა. პალოტინელ ქალთა შტო (Congregatio Sororum Apostolatus Catholici), საქველმოქმედო საქმიანობის გარდა, ძირითადად, მოზარდ გოგონათა აღზრდითაა დაკავებული.

პანაღია (Panaghia) [ბერძ. pan „ყველაფერი“ + ághios-ის „უწმიდესი“ მდედრობითის ფორმა] ბიზანტიურ ლიტურგიაში წმიდა ქალწულ მარიამის წოდება; ტერმინი აღნიშნავს, აგრეთვე, მის პატივსაცემად ნაკურთხ პურს; მღვდელმთავრის მკერდზე სატარებელი მცირე ზომის ხატი.

პანეგირიკი (Panegirico) [ბერძ. paneghyrikós (lógos) „სიტყვა თავშეყრილი საზოგადოების წინაშე“] ძველად ასე ეწოდებოდა ბერძენი ხალხის საზეიმო თავყრილობაზე წარმოთქმულ სახოტბო სიტყვას, შემდეგ - გამოჩენილი პიროვნების, როგორც წესი, წმიდანის, საქებარ სიტყვას, წარმოთქმულს მისი ხსენების დღესასწაულზე.

პანთეიზმი (Panteismo) [ბერძ.pan „ყოველივე“+theós „ღმერთი“] პირველად XVIII საუკუნის დასაწყისში გამოყენებული ეს ტერმინი აღნიშნავს ყველა იმ სწავლებას, რომელთა თანახმადაც, ღმერთი ყოველივეში ცოცხლობს როგორც ერთადერთი, აბსოლუტური, მარადიული, უსასრულო და უპირო სუბსტანცია, ისე რომ ღმერთში ერთმანეთს ემთხვევა აბსოლუტური ყოფნა და ცოცხალი და შემოქმედი ბუნება. პანთეიზმის ელემენტები, რომელსაც საუკუნეთა მანძილზე განსხვავებულად განმარტავდნენ, გხვდება ცალკეულ აღმოსავლურ რელიგიებში, სოკრატემდელი ბერძენი ფილოსოფოსების მონიზმსა და, მოგვიანებით, მატერიალისტურ სტოიციზმში. პანთეიზმის მიმდევრები იყვნენ, ასევე, აღორძინების ხანის ნატურალისტი ფილოსოფოსები (ჯ. ბრუნო, ბ. ტელეზიო და სხვ.). განვითარების მწვერვალს პანთეიზმი სპინოზას ფილოსოფიაში აღწევს. სპინოზას თანახმად, ცალკეული საგნები და არსებები სუფთა დროებითი „საშუალებებია“, სამყარო კი ღმრთაებრივ სუბსტანციასთან იგივდება. გერმანელმა იდეალისტებმა მიიღეს ღმრთის ბუნებასთან სპინოზასეული გაიგივება (Deus sive natura), თუმცა განიხილავდნენ მთლიანობას, როგორც დაქვემდებარებულს განგრძობითი ქმნადობისადმი, რომელშიც აბსოლუტური თავის ღმრთაებრიობას განმარტავს.

პანთეონი (Pantheon) [ბერძ. pantheon (hierón) „ყველა ღმრთისა (ტაძარი)]“ ღმრთაებათა ერთობლიობა პოლითეისტურ რელიგიურ სისტემაში. ძველად ტერმინი აღნიშნავდა, აგრეთვე, ღმრთაებათა ერთობლიობისადმი მიძღვნილ ტაძარს. პანთეონის კონცეფციის მიხედვით, ღმრთაებრივი სამყარო იერარქიულადაა მოწყობილი და ყოველ ღმრთაებას აქვს საკუთარი პიროვნება, ხასიათი და ფუნქცია, რომლებიც მათ სათანადო იდენტურობას ანიჭებს.

პანტოკრატორი (Pantocratore) [ბერძ.pan „ყველაფერი“+ნაწარმოები ფორმა სიტყვისა krátos „ძალაუფლება“; აღნიშნავს „ყოვლისშემძლეს“] ქრისტეს, „სამყაროს უფლის“, ერთ-ერთი განსაზღვრება; აღმოსავლეთში ყველაზე გავრცელებული სწორედ ქრისტე პანტოკრატორის გამოსახულებაა. ქრისტე შეიძლება იყოს გამოსახული მთლიანად, როგორც ეს მრავალ აფსიდაში გვხვდება: ტახტზე მჯდომი მაცხოვარი აკურთხებს მაყურებელს, მისი ფიგურა მთელ ნავზე დომინირებს. უფრო ხშირია ქრისტე პანტოკრატორის მკერდამდე გამოსახულებანი, სადაც მარცხენა ხელში მას სახარება უპყრია, მარჯვენათი კი კურთხევას იძლევა.

პანფსიქიზმი (Panpsichismo) [ბერძ.pan „ყველაფერი“ + psyché „სამშვინველი“] კონცეფცია, რომლის თანახმადაც ყველაფერს ბუნებაში ადამიანის მსგავსი ფსიქიკური აქტივობა, ანუ სამშვინველი აქვს. ამ ფილოსოფიურ კონცეფციას იზიარებდნენ ემპედოკლე, ჰერაკლიტე და, უმთავრესად, აღორძინების ხანის ნატურალისტი ფილოსოფოსები: ბ. ტელეზიო, ჯ. ბრუნო, ტ. კამპანელა და სხვანი. ჯ. ბრუნო გვთავაზობს ცნებას anima mundi, რომელშიც სხვადასხვა საგანთა თუ არსებათა ცალკეული სამშვინველები გამოიყოფა.

პაოლელები (Paolotti) 1435 წელს ფრანჩესკო დი პაოლას მიერ დაარსებული მცირეთა ორდენის წევრები. ასევე იწოდებიან წმიდა ბიკენტიუს დეი პაოლის კონგრეგაციის წევრები (ნ. ლაზარელნი) და 1833 წელს ა. ფ. ოზანამის მიერ დაარსებული წმიდა ბიკენტი დეი პაოლის კონფერენციათა წევრები.

პაპი (Papa) [ბერძ. páppas, შემდგომში pápas; ლათ. papa; წარმოადგენს კნინობით ფორმას სიტყვისა padre „მამა“] ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში პაპად იწოდებოდა ყველა მღვდელმსახური და ეპისკოპოსი. რომის ეპისკოპოსის პაპად ხსენების პირველი დოკუმენტია წმიდა კალისთეს ეკლესიაში აღმოჩენილი დიაკონ სევერუსის (296-304) წარწერა. IV საუკუნის დასასრულს პაპი რომის ეპისკოპოსის სპეციფიკურ წოდებად, VIII საუკუნიდან კი — მის გამორჩეულ ტიტულად იქცა. ამავე დროს, იწყებს დამკვიდრებას გამოთქმა Summus Pontifex (უმაღლესი პონტიფექსი), რომელიც მანამდე მხოლოდ ქრისტესთან მიმართებაში გამოიყენებოდა. ქრისტეს ვიკარიუსის ცნება კი XIII საუკუნიდან დამკვიდრდა. პაპი, რომის ეპისკოპოსი და წმიდა პეტრეს მემკვიდრე, რომელიც იესომ მთელი თავისი სამწყსოს მწყემსად დაადგინა (იოან. 21:15-17) და რომელსაც თავისი ეკლესიის გასაღები მიანდო (მათ. 16:18-19) „არის სამარადისო და ხილული საწყისი და საფუძველი როგორც ეპისკოპოსთა, ისე მორწმუნეთა ერთიანობისა“ (LG, 23). „მართლაც, რომის პონტიფექსს, როგორც ქრისტეს ვიკარიუსსა და მთელი ეკლესიის მწყემსს, ეკლესიაზე აქვს სრული, უზენაესი და უნივერსალური ძალაუფლება, რომლის აღსრულებაც მუდამ თავისუფლად შეუძლია“ (LG. 22; შდრ. CCC, 881-882).

ქვემორე მოყვანილია პაპთა ოფიციალური ნუსხა, „პაპის წელიწდეულის“ თანახმად:

წმ. პეტრე (გარდ. 64 ან 67), წმ. ლინუსი (67-76), წმ. ანაკლეტე (ან კლეტე, 76-88), წმ. კლემენტე I (88-97), წმ. ევარისტე (97-105), წმ. ალექსანდრე I (105-115), წმ. სიქსტუს I (115-125), წმ. ტელესფორე (125- 136), წმ. ჰიგინიუსი (136-140), წმ. პიუს I (140-155), წმ. ანიკეტუსი (155-166), წმ. სოტერუსი (166-175), წმ. ელეფთერიუსი (175-189), წმ. ვიქტორ I (189-199), წმ. ზეფირინუსი (199-217), წმ. კალისთე I (217-222), წმ. ურბანუს I (222-230), წმ. პონტიანე (230-235), წმ. ანთეროსი (235-236), წმ. ფაბიანე (236-250), წმ. კორნელიუსი (251-253), წმ. ლუციუს I (253-254), წმ. სტეფანე I (254-257), წმ. სიქსტუს II (257- 258), წმ. დიონისიუსი (259-268), წმ. ფელიქს I (269-274), წმ. ევტიქი (275-283), წმ. გაიოზი (283-296), წმ. მარცელინუსი (296-304), წმ. მარცელიუს I (308-309), წმ. ევსები (309 ან 310), წმ. მილტიადე ან მელქიადე (311-314), წმ. სილიბისტრო I (314-335), წმ. მარკოზი (336), წმ. იულიუს I (337-352), ლიბერიუსი (352-366), წმ. დამასუს I (366-384), წმ. სირიციუსი (384-399), წმ. ანასტასი I (399-401), წმ. ინოკენტი I (401-417), წმ. ზოსიმე (417-418), წმ. ბონიფაციუს I (418-422), წმ. ცელესტინე I (422-432), წმ. სიქსტუს III (432-440), წმ. ლეონ I დიდი (440-461), წმ. ჰილარიუსი (461-468), წმ. სიმპლიციუსი (468-483), წმ. ფელიქს III (II) (483-492), წმ. გელასი I (492-496), ანასტასი II (496-498), წმ. სიმაქუსი (498-514), წმ. ჰორმიზდასი (514-523), წმ. იოანე I (523-526), წმ. ფელიქს IV (III) (526-530), ბონიფაციუს II (530-532), იოანე II (533-535), წმ. აგაპიტე I (535-536), წმ. სილბერიუსი (536-537), ვირგილიუსი (537-555), პელაგიუს I (556-561), იოანე III (561-574), ბენედიქტე I (575- 579), პელაგიუს II (579-590), წმ. გრიგოლ I დიდი (590-604), საბინიანე (604-606), ბონიფაციუს III (607), წმ. ბონიფაციუს IV (608-615), წმ. ადეოდატუს I ან დეუსდედიტი (615-618), ბონიფაციუს V (619-625), ჰონორიუს I (625-638), სევერინუსი (640), იოანე IV (640-642), თევდორე I (642-649), წმ. მარტინე I (649-655), წმ. ევგენი I (654-657), წმ. ვიტალიანე (657-672), ადეოდატუს II (672-676), დონუსი (676-678), წმ. აგათონი (678-681), წმ. ლეონ II (682- 683), წმ. ბენედიქტე II (684-685), იოანე V (685-686), კონონი (686-687), წმ. სერგი I (687-701), იოანე VI (701-705), იოანე VII (705-707), სიზინუსი (708), კონსტანტინე (708-715), წმ. გრიგოლ II (715-731), წმ. გრიგოლ III (731-741), წმ. ზაქარია (741-752), სტეფანე II (III) (752-757), წმ. პავლე I (757-767), სტეფანე III (IV) (768- 772), ადრიანე I (772-795), წმ. ლეონ III (795-816), სტეფანე IV (V) 816-817, წმ. პასქალის I (817-824), ევგენი II (824-827), ვალენტინუსი (827), გრიგოლ IV (827- 844), სერგი II (844-847), წმ. ლეონ IV (847-855), ბენედიქტე III (855-858), წმ. ნიკოლოზ I (858-867), ადრიანე II (867-872), იოანე VIII (872-882), მარინუს I (882-884), წმ. ადრიანე III (884-885), სტეფანე V (VI) (885-891), ფორმოზუსი (891-896), ბონიფაციუს VI (896), სტეფანე VI (VII) (896-897), რომანოზი (897), თევდორე II (897), იოანე IX (898- 900), ბენედიქტე IV (900-903), ლეონ V (903), სერგი III (904-911), ანასტასე III (911- 913), ლანდო (913-914), იოანე X (914-928), ლეონ VI (928), სტეფანე VII (VIII) (928-931), იოანე XI (931-935), ლეონ VII (936-939), სტეფანე VIII (IX) (939-942), მარინუს II (942-946), აგაპიტე II (946-955), იოანე XII (955-964), ლეონ VIII (963-965), ბენედიქტე V (964-966), იოანე XIII (965-972), ბენედიქტე VI (973-974), ბენედიქტე VII (974-983), იოანე XIV (983-984), იოანე XV (985-996), გრიგოლ V (996-999), სილიბისტრო II (999-1003), იოანე XVII (1003), იოანე XVIII (1004-1009), სერგი IV (1009-1012), ბენედიქტე VIII (1012-1024), იოანე XIX (1024-1032), ბენედიქტე IX (პირველად) (1032-1044), სილიბისტრო III (1045), ბენედიქტე IX (მეორედ) (1045), გრიგოლ VI (1045-1046), კლემენტე II (1046-1047), ბენედიქტე IX (მესამედ) (1047-1048), დამასუს II (1048), წმ. ლეონ IX (1049-1054), ვიქტორ II (1055-1057), სტეფანე IX (X) (1057-1058), ნიკოლოზ II (1059-1061), ალექსანდრე II (1061-1073), წმ. გრიგოლ VII (1073-1085), ნეტარი ვიქტორ III (1086-1087), ნეტარი ურბანუს II (1088-1099), პასქალის II (1099-1118), გელასი II (1118-1119), კალისთე II (1119-1124), ჰონორიუს II (1124-1130), ინოკენტი II (1130-1143), ცელესტინე II (1143- 1144), ლუციუს II (1144-1145), ნეტარი ევგენი III (1145-1153), ანასტასი IV (1153-1154), ადრიანე IV (1154-1159), ალექსანდრე III (1159-1181), ლუციუს III (1181-1185), ურბანუს III (1185-1187), გრიგოლ VIII (1187), კლემენტე III (1187-1191), ცელესტინე III (1991-1998), ინოკენტი III (1198-1216), ჰონორიუს III (1216-1227), გრიგოლ IX (1227- 1241), ცელესტინე IV (1241), ინოკენტი IV (1243-1254), ალექსანდრე IV (1254-1261), ურბანუს IV (1261-1264), კლემენტე IV (1265-1268), ნეტარი გრიგოლ X (1271- 1276), ნეტარი ინოკენტი V (1276), ადრიანე V (1276), იოანე XXI (1276-1277), ნიკოლოზ III (1277-1280), მარტინე IV (1281-1285), ჰონორიუს IV (1285-1287), ნიკოლოზ IV (1288-1292), წმ. ცელესტინე V (1294), ბონიფაციუს VIII (1294- 1303), ნეტარი ბენედიქტე XI (1303-1304), კლემენტე V (1305-1314), იოანე XXII (1316- 1334), ბენედიქტე XII (1334-1342), კლემენტე VI (1342-1352), ინოკენტი VI (1352- 1362), ნეტარი ურბანუს V (1362-1370), გრიგოლ XI (1370-1378), ურბან VI (1378-1389), ბონიფაციუს IX (1389-1404), ინოკენტი VII (1404-1406), გრიგოლ XII (1406- 1415), მარტინე V (1417-1431), ევგენი IV (1431-1447), ნიკოლოზ V (1447-1455), კალისთე III (1455-1458), პიუს II (1458- 1464), პავლე II (1464-1471), სიქსტუს IV (1471-1484), ინოკენტი VIII (1484-1492), ალექსანდრე VI (1492-1503), პიუს III (1503), იულიუს II (1503-1513), ლეონ X (1513-1521), ადრიანე VI (1522-1523), კლემენტე VII (1523-1534), პავლე III (1534-1549), იულიუს III (1550-1555), მარცელიუს II (1555), პავლე IV (1555-1559), პიუს IV (1559-1565), წმ. პიუს V (1566-1572), გრიგოლ XIII (1572-1585), სიქსტუს V (1585-1590), ურბანუს VII (1590), გრიგოლ XIV (1590-1591), ინოკენტი IX (1591), კლემენტე VIII (1592-1605), ლეონ XI (1605), პავლე V (1605-1621), გრიგოლ XV (1621-1623), ურბან VIII (1623-1644), ინოკენტი X (1644-1655), ალექსანდრე VII (1655-1667), კლემენტე IX (1667-1669), კლემენტე X (1670-1676), ნეტარი ინოკენტი XI (1676-1689), ალექსანდრე VIII (1689-1691), ინოკენტი XII (1691-1700), კლემენტე XI (1700-1721), ინოკენტი XIII (1721-1724), ბენედიქტე XIII (1724-1730), კლემენტე XII (1730-1740), ბენედიქტე XIV (1740-1758), კლემენტე XIII (1758-1769), კლემენტე XIV (1769-1774), პიუს VI (1775-1799), პიუს VII (1800-1823), ლეონ XII (1823-1829), პიუს VIII (1829-1830), გრიგოლ XVI (1831-1846), ნეტარი პიუს IX (1846-1878), ლეონ XIII (1878-1903), წმ. პიუს X (1903-1914), ბენედიქტე XV (1914-1922), პიუს XI (1922- 1939), პიუს XII (1939-1958), ნეტარი იოანე XXIII (1958-1963), პავლე VI (1963- 1978), იოანე პავლე I (1978), ნეტარი იოანე პავლე II (1978-2005), ბენედიქტე XVI (2005-).

პაპიზმი (Papismo) [ფრანგ. papisme (სიტყვიდან pape „პაპი“)] ამგვარად მოიხსენიებდნენ პროტესტანტები კათოლიკე ეკლესიას მის მიმართ არაკეთილგანწყობის გამოსახატავად.

პაპის კარი (Famiglia pontificia) საეკლესიო და საერო პირთაგან შემდგარი პაპის კარი, რომელიც პონტიფექსის პირად და სამეურნეო საქმიანობას წარმართავს. ერთ დროს ის ძალზე მრავალრიცხოვანი იყო, რაც წარმომადგენლობითი ხასიათის მიზეზებითაც იყო განპირობებული, ამჟამად კი, უკანასკნელ პონტიფექსთა სურვილით, მხოლოდ უაღრესად აუცილებელ პერსონალს მოიცავს.

პაპის კომისიები და კომიტეტები (Pontificie Commissioni e Comitati) რომის კურიის სტრუქტურები, რომლებიც ეკლესიის სხვადასხვა საჭიროებებს ემსახურება. ესენია: პაპის ბიბლიური კომისია; საერთაშორისო თეოლოგიური კომისია; ვულგატას რედაქტირებისა და შესწორების პაპის კომისია; საღმრთო არქეოლოგიის პაპის კომისია; პაპის კომისია „Ecclesia Dei“; პომპეის, ლორეტოსა და ბარის პაპის სალოცავთა საკარდინალო კომისია; რომის კურიის სადისციპლინო კომისია; წმიდა საყდრის პრესცენტრი; ეკლესიის მთავარი სტატისტიკური უწყება; საერთაშორისო ევქარისტიულ კონგრესთა პაპის კომიტეტი; ისტორიულ მეცნიერებათა პაპის კომიტეტი; ვატიკანის II კრების არქივი; შვეიცარიული გვარდიის კორპუსი.

პაპის კურსორი (Cursore pontificio) [ლათ. cursor „კურიერი“] რომის კურიის თანამდებობის პირი, რომელიც აცხადებდა კარდინალებისა და ელჩების დანიშვნის ან შეკრების ცნობებს.

პაპის საბჭოები (Pontifici Consigli) რომის კურიის უწყებები, რომლებიც რომის პაპს ეხმარებიან მისი უმაღლესი სამწყსო მსახურების შესრულებაში საყოველთაო ეკლესიისა და ცალკეულ ეკლესიათა საკეთილდღეოდ (Pastor bonus, პარ. 1). ამჟამად მოქმედებს შემდეგი საბჭოები: საეროთა; ქრისტიანთა ერთიანობის ხელისშემწყობი; ოჯახის; სამართლიანობისა და მშვიდობის; „Cor unum`; მიგრანტთა და ადგილმონაცვლეთა შორის სამწყსო საქმიანობის; სამედიცინო მუშაკთა შორის სამწყსო საქმიანობის; საკანონმდებლო ტექსტთა განმარტების; რელიგიათაშორისი დიალოგის; არამორწმუნეებთან დიალოგის; კულტურის; სოციალურ კომუნიკაციათა.

პაპის სახელმწიფო/საეკლესიო სახელმწიფო (Stato pontificio/ Stato della Chiesa) პაპის სახელმწიფოს ტერიტორია დიდებულთა და იმპერატორთა მიერ პაპისათვის შეწირული და ნაანდერძევი ქონების საფუძველზე ჩამოყალიბდა, რის შედეგადაც უკვე VI საუკუნეში პაპი იმჟამინდელი იტალიის უმდიდრესი მიწათმფლობელი გახდა. ამ პროცესში გადამწყვეტი გარდატეხა VIII საუკუნეში მოხდა ფრანკ ხელმწიფეთა წყალობით: სტეფანე II-სა და მეფე პიპინს შორის გაფორმებული კერზის შეთანხმების საფუძველზე (754), ლონგობარდთა სამეფოს განადგურების შემთხვევაში პაპს გარენტირებული ჰქონდა რომის, რავენის, ვენეციისა და ისტრიის, აგრეთვე, სპოლეტოსა და ბენევენტოს ტერიტორიათა ფლობა. პაპის სახელმწიფო ფორმალურად აღიარა იმპერატორმა ფრიდრიხ II-მ ეგერის ოქროს ბულით (1213), მაქსიმალურ სიდიდეს კი მან იულიუს II-ის (1503-1513) დროს მიაღწია. 1870 წელს იტალიის ახალჩამოყალიბებულისახელმწიფოს მიერ რომის ოკუპაციის შედეგად პაპის სახელმწიფომ არსებობა შეწყვიტა. იმჟამინდელმა პაპმა, პიუს IX-მ (1846-1878) თავი „ვატიკანის ტყვედ“ გამოაცხადა და უარი თქვა იტალიის სახელმწიფოს მიერ შეთავაზებულ ცალმხრივ გარანტიათა კანონზე (1871 წლის 13 მაისი). ამგვარად დაედო დასაბამი რომის საკითხს, რომელიც სამოცი წლის შემდეგ, ლატერანის ხელშეკრულებათა გაფორმებით (1929) გადაიჭრა.

პაპის საყდარი (Soglio pontificio) [ლათ. solium, სიტყვიდან solum „ნიადაგი“] პაპის ტახტი და, ფართო მნიშვნელობით, პაპის ძალაუფლება და ღირსება.

პაპის ტახტი (Sedia gestatoria) ტახტი, რომლითაც მიჰყავდათ პაპი პონტიფექსის ტახტისმტვირთველებს წმიდა პეტრეს ბაზილიკაში საზეიმო ცერემონიების დროს. დღეს აღარ გამოიყენება.

პაპის უპირატესობა (Primato del papa) პაპის უპირატესობა მოციქულ პეტრეს მემკვიდრეს დედამიწაზე იესო ქრისტეს ერთადერთ ვიკარიუსად აღიარებს. რომის ეპისკოპოსთა პირველი მცდელობები, მთელ ეკლესიაზე განევრცოთ საკუთარი ძალაუფლება, II-III საუკუნეებით თარიღდება. IV საუკუნის დასასრულიდან, განსაკუთრებით, ლეონ I-სა და გელასი I-ს პერიოდში, რომის ეპისკოპოსის (ნ. პაპი) უპირატესობა (პრიმატი) სულ უფრო მტკიცედ დამკვიდრდა დასავლეთში, უმთავრესად - ადმინისტრაციული სამართლის თვალსაზრისით, პეტრეს, როგორც მოციქულთა თავის, უფლებამოსილებაზე დაყრდნობით (მათ. 16:18). ამან გამოიწვია მზარდი კონფლიქტები აღმოსავლელ პატრიარქებთან. რომის პაპებმა შეძლეს განთავისუფლება აღმოსავლეთის იმპერიისათვის ტიპური ცეზაროპაპიზმისაგან და ცენტრალურ იტალიაში ჩაუყარეს საფუძველი საკუთარ მმართველობას. ამგვარად, დროთა განმავლობაში, რომის ეპისკოპოსი სულთა მწყემსიდან თანდათანობით ტერიტორიების მფლობელ ხელისუფლად იქცა და, განსაკუთრებით, ინოკენტი III-ისა (1198-1216) და ბონიფაციუს VIII-ის (1294-1303) დროს ეკლესიასა და მსოფლიოში ერთადერთ მბრძანებლად დამკვიდრების მოთხოვნა წამოაყენა, რითაც უარყოფილი იქნა პირველი ათასწლეულის განმავლობაში ჩამოყალიბებული ეკლესიის საეპისკოპოსო, კოლეგიალური და სინოდური (ან კრების) ტრადიცია. ამგვარ ვითარებასთან დაპირისპირება სცადა შუა საუკუნეთა მიწურულისათვის კონცილიარიზმმა, ხოლო თანამედროვე ხანაში ეპისკოპალიზმისა და გალიკანობის მოძრაობებმა. ტრიდენტის კრების შემდეგ პაპის უპირატესობა და კურიის ცენტრალური როლი ანტიპროტესტანტული ბრძოლის მთავარ მამოძრავებელ ძალად იქცა. ვატიკანის I კრებამ კიდევ უფრო განამტკიცა პაპის როლის ცენტრალურობა და, იურისდიქციულ უპირატესობთან ერთად, გამოაცხადა დოგმა პაპის უპირატესობისა და პაპის უმცდომლობის შესახებ. მათი შემდგომი დაზუსტება და შევსება მოხდა ვატიკანის II კრების მიერ მიღებული კოლეგიურობის სწავლების საშუალებით. ეპისკოპოსთა კონფერენციები (რომელთა როლიც ახლო წარსულში ხელახლა იქნა აღიარებული) და ახალი საეპისკოპოსო სინოდები ხელს უწყობს, განვლილ საუკუნეებთან შედარებით, პაპის უპირატესობის განსხვავებული ფორმით ჩამოყალიბებას.

პაპობა (Papato) [ლათ. papatus] ტერმინი აღნიშნავს როგორც პაპის ღირსებას, რომელი პერიოდის განმავლობაშიც პაპი აღასრულებს თავის ძალუფლებას, ასევე პაპობის წმინდა ისტორიულ ინსტიტუტს.

პარადოსისი (Parádosis) [ბერძ.] კათოლიკურ თეოლოგიაში აღნიშნავს გამოცხადებული ჭეშმარიტების გადაცემის პროცესსა და გადაცემულ შინაარსს, როგორც სული წმიდის მიერ მართული ეკლესიის ცხოვრების მომენტს. რთულია მისი დამოკიდებულება საღმრთო წერილთან, რომელიც თვით გადმოცემის მკაფიო ჩამოყალიბების მომენტს წარმოადგენს.

პარალიტურგია (Paraliturgia) [სიტყვებიდან para + ლიტურგია] მსახურების ის სახეები, რომლებიც ვერ ჩაითვლება სრულ ლიტურგიად, თუმცა შეიცავს ლიტურგიულ ელემენტებს. ასეთია ღმრთის სიტყვის მსახურება. ის უნდა წახალისდეს მღვდელმსახურთა ნაკლებობის ადგილებში, განსაკუთრებით, დიდ დღესასწაულთა მომზადებისას.

პარამენტუმი (Paramenti) [გვიანლათ. paramentum, ზმნიდან parare „მომზადება“] ლიტურგიული საღმრთო სამოსი და საეკლესიო რეგალიები.

პარასკევი (Parasceve) [ბერძ. paraskeué „მომზადება“] აღნიშნავდა შაბათის ან დღესასწაულის წინა დღეს (მათ. 27:62; მარკ. 15:42; ლუკ. 23:54; იოან. 19:31). ესაა დღესასწაულის ან შაბათის - მთლიანად დასვენებისათვის მიძღვნილი დღისათვის, საკვების მომზადებისა თუ სხვა საჭირო სამზადისისათვის განკუთვნილი დღე.

პარენეზისი (Parenési/parenetico) [ბერძ. paraínesis, ზმნიდან parainein „შეგონება“] ქრისტიანული ქადაგება, რომელსაც შეგონებისა და გაფრთხილების ხასიათი აქვს. როგორც ეგზეგეტიკური ცნება, აღნიშნავს ბიბლიურ ლიტერატურულ ჟანრს, რომელიც შეიცავს შეგონებას, წაქეზებას, დამოძღვრას; ის ხშირად რწმენის პრაქტიკულ-ზნეობრივი ხასიათის მოთხოვნილებებს ეთიკის ფორმით წარმოადგენს, იმ წარმართული გარემოს გათვალისწინებით, რომელშიც ბიბლია ვითარდება.

პარსები (Parsi) [სიტყვიდან parsi „სპარსელი“] იმ ადამიანთა შთამომავლები, რომლებიც ზარათუშტრას რელიგიას მისდევდნენ და არაბთა მიერ სპარსეთის დაპყრობის შემდეგ (650) საკუთარი რელიგიის შენარჩუნების მიზნით ინდოეთს შეაფარეს თავი. პარსიზმში ზარათუშტრას თავდაპირველი აშკარა დუალიზმი მონოთეისტურ მიმდინარეობათა გავლენით შერბილდა; მისი მიმდევრები აღიარებენ ბრძენი უფლის (აჰურა მაზდას) უპირატესობას ბოროტ სულზე (აჰრიმანზე). რელიგიური საფუძვლის მქონე ეთიკის ცენტრალური საგანია სწორი გადაწყვეტილება და არჩევანი ადამიანისა, რომელმაც თავისი აზრით, სიტყვითა და ქმედებით სიკეთისათვის უნდა იღვაწოს და ბოროტებას უნდა ებრძოლოს. სამყაროსა და ადამიანის ხატებას სიკეთისა და ბოროტების სამეფოებად მკაფიო დაყოფა ახასიათებს. ადამიანმა უნდა გადაწყვიტოს, თუ რომელ მათგანს სურს მიეკუთვნებოდეს და რომლისათვის სურს ბრძოლა. რაც შეეხება რიტუალებს, უმთავრესად მიჩნეულია წმიდა ცეცხლთან და ცეცხლის ტაძარში მსხვერპლშეწირვასთან დაკავშირებული წესები. ცეცხლი (ატარი) გაღმერთებული არაა, თუმცა მიღებულია განწმედისა და სიწმიდის საშუალებად და აჰურა მაზდას სიმბოლოდ.

პარუსია (Parusia) [ბერძ. parousía „დასწრება“] თეოლოგიაში აღნიშნავს ქრისტეს მხსნელ თანასწრებას, უმთავრესად განხორციელებულს ხსნის ისტორიის დასკვნით ფაზაში, მის სრულად გამოაშკარავებისას. ჩვეულებრივ, მას აიგივებენ ქრისტეს მეორედ მოსვლასთან ჟამთა აღსასრულს (შდრ. 1 თეს. 2:19; 3:13; 5:23).

პასექი (Pasqua) [ბერძ. (septuagintidan) páscha, რაც თარგმანია ებრაული სიტყვისა pésah „გადასვლა“] ყველაზე მნიშვნელოვანი რელიგიური დღესასწაული როგორც ებრაელთა, ისე ქრისტიანთათვის, რომელთათვისაც ის ლიტურგიული წლის ნამდვილ კულმინაციას წარმოადგენს. თავდაპირველად ეს იყო პირველი მოსავლის დღესასწაული როგორც მიწათმოქმედთათვის (შდრ. გამ. 12:14, შმდ.; 34:25), ისე მწყემსთათვის (გაზაფხულის მთვარის მოვანებისას მსხვერპლად იწირებოდა ფარის პირველი ნამატი), შემდეგ ეგვიპტიდან თავის დაღწევის აღსანიშნავ ზეიმად იქცა და მას ნისანის თვის 14 რიცხვში ზეიმობდნენ. ებრაელთათვის ეს დღესასწაული ეგვიპტეში დაბადებულ პირველშობილთა სიკვდილის გახსენებასა და გამოსვლის დასაწყისს უკავშირდება (გამ. 12; ლევ. 23:5; რიცხვ. 28:16; რჯლ. 16:1; იეს. 5:10, შმდ.; ეს. 30:29; მარკ. 14:1, შმდ.). ქრისტიანთათვის კი პასექი ნიშნავს აღდგომას და აღნიშნავს იესოს, ახალი კრავის, მისვლას მამასთან (იოან. 13:1; 1 კორ. 5:7), სიკვდილისა და მკვდრეთით აღდგომის (რის სინონიმადაც იქცა „პასექი“) გზით. პასექის სერობის დროს იესომ ევქარისტია დაამკვიდრა (მათ. 26:26, შმდ., 27:1, შმდ.; მარკ. 14:12.22; 15:6; ლუკ. 22:1-20; შდრ. იოან. 2:13.23; 6:4; 11:55; 12:1; 13:1; 19:14; საქმ. 12:4; 1 კორ. 11:23, შმდ.; ებრ. 11:28). საპასექო მსახურებას წინ უძღვის სამდღიური (ნ. დიდი ხუთშაბათი; დიდი პარასკევი; დიდი შაბათი) და იწყება საზეიმო საპასექო ცისკარი, რომელიც მოიცავს ცეცხლისა და საპასექო სანთლის კურთხევას (რაც ქრისტეს, „სამყაროს სინათლის“, სიმბოლოა), სააღდგომო გალობას, ღმრთის სიტყვის მოსმენას, წყლის კურთხევას, ნათლობის აღთქმათა განახლებასა და ევქარისტიულ ლიტურგიას.

პასიონისტები (Passionisti/e) წმიდა პავლე ჯვრისას (პაოლო დელა კროჩე; პაოლო დანეი, 1694-1775) მიერ XVIII საუკუნის დასაწყისში დაარსებული კონგრეგაცია სახელწოდებით ჩვენი უფლის, იესო ქრისტეს ვნებისა და წმიდა ჯვრის ფეხშიშველი სამღვდელონი (ლათ. passio „ვნება“). კონგრეგაციის პირველი მონასტერი 1737 წელს, არჯენტარიოს მთაზე აიგო, დასახლებულ ადგილთაგან მოშორებით, რაც შემდეგ ჩვეულებად იქცა. გარდა სამი ტრადიციული აღთქმისა, კონგრეგაციის წევრები ვალდებულებას იღებენ, ხელი შეუწყონ მორწმუნეთა შორის ქრისტეს ვნებისადმი თაყვანისცემის გავრცელებას და საკუთარი ასკეტიზმის ნიმუშად ტანჯული ქრისტე დაისახონ. უმთავრესად ეწევიან სახალხო მისიონერობას და სულიერ წვრთნათა ქადაგებას. მნიშვნელოვანია მათი მისიონერული სულისკვეთება. არსებობს კონგრეგაციის ქალთა შტოც, რომლის წევრებიც ძირითადად მჭვრეტელობით ცხოვრებას მისდევენ.

პატენა (Patena) [ბერძ. patáne „თეფში“, შემდეგ ლათ. patena] როგორც წესი, მოოქროვილი ან მოვერცხლილი პატარა თეფში, რომელზეც მღვდელმსახური დებს ჰოსტიას ევქარისტიული მსახურების დროს.

პატიება (Remissione) [ლათ. remissio (ზმნის remittere ნამყოს მიმღეობის ფორმიდან remissus)] ცოდვათა მიტევება, განხილული, როგორც ვალის პატიება. კანონიკურ სამართალში ასე ეწოდება სასჯელის გაუქმებას.

პატივის მიგება (Iperdulia) [iper+dulia] ქალწულ მარიამის განსაკუთრებული კულტი, განკუთვნილი მისი სიწმიდისა და ღმრთაებრივი დედობის სადიდებლად. განსხვავდება მოწიწებისა (წმიდათათვის განკუთვნილი კულტი) და თაყვანისცემისაგან (ღმრთის კულტი). ნ. თაყვანისცემა.

პატრიარქი/საპატრიარქო (Patriarca, Patriarcato) [ბერძ. პატრიáრცჰეს (სიტყვიდან patriá „წარმომავლობა“+archés „მეთაური“), შემდეგ ლათ. patriarca] სიტყვა აღნიშნავს როგორც ებრაელი ხალხის წინაპრებს, ისე კათოლიკე ეკლესიის ცალკეული მნიშვნელოვანი ცენტრებისა და აღმოსავლურ ეკლესიათა ეპისკოპოსებს: ა) პირველი მნიშვნელობით სიტყვა, ვიწრო გაგებით, ისრაელის ტომის ფუძემდებლებს აღნიშნავს: აბრამს, ისააკსა და იაკობს; გადატანითი მნიშვნელობით კი, აგრეთვე, ადამიდან აბრამამდე ტომის მამამთავრებს (ენუქი, მათუსალა, ნოე და სხვანი, შდრ. დაბ. 5:3-32); ბ) რაც შეეხება ტერმინის მეორე მნიშვნელობას, ჯერ კიდევ ნიკეის კრებამ (325) აღიარა რომის, ანტიოქიისა და ალექსანდრიის საეპისკოპოსო რეზიდენციათა განსაკუთრებული მნიშვნელობა; შემდეგ კონსტანტინოპოლის კრებამ (381) მათ რიცხვს კონსტანტინოპოლის, როგორც „ახალი რომის“ კათედრაც მიაკუთვნა, ქალკედონის კრებამ კი (451) მათ იერუსალემის საეპისკოპოსო კათედრის ღირსება გაუთანაბრა და აღნიშნა, რომ კონსტანტინოპოლის კათედრა უმნიშვნელოვანესი იყო აღმოსავლეთში და უშუალოდ მოსდევდა რომისას. დროთა განმავლობაში, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ „მსოფლიო საპატრიარქოს“ წოდება მიიკუთვნა და მან აღმოსავლეთის სხვა საპატრიარქოთა საქმეებში ჩარევის შემდგომში ტრადიციული უფლება მოიპოვა. დასავლეთში კი, 1451 წელს დაარსდა ვენეციის საპატრიარქო (როგორც VI საუკუნეში დაარსებული აკვილეის ძველი საპატრიარქოს მოსაყდრე). ამერიკის კონტინენტის აღმოჩენის შემდეგ დაარსდა დასავლეთ ინდოეთის საპატრიარქო, რომლის მმართველი უწყება მადრიდში მდებარეობდა. 1716 წელს კლემენტე XI-მ ლისაბონის მთავარეპისკოპოსს პატრიარქის ტიტული უბოძა, ლეონ XIII-მ კი გოას (ინდოეთი) მთავარეპისკოპოსს აღმოსავლეთ ინდოეთის პატრიარქის წოდება მიანიჭა. აღმოსავლეთის ცალკეულ ეკლესიათა რომთან შეერთების შემდეგ ყოველი წესისათვის ცალკე პატრიარქი დაინიშნა (მარონიტთა, მელქიტთა, სომეხთა, კოპტთა და სხვა წესთა პატრიარქები). ლათინურ ეკლესიაში პატრიარქები მხოლოდ საპატიო წოდებას ატარებენ და მათ მართვის რამე ძალაუფლება არ გააჩნიათ, გარდა იმ შემთხვევებისა, როდესაც ამგვარი ძალაუფლება ზოგიერთ მათგანს სამოციქულო უპირატესობის ან დამკვიდრებული ტრადიციის ძალით ენიჭება (CIC, კან. 438).

პატრიპასიანიზმი (Patripassianismo) [ლათ. pater „მამა“+passio „ვნება“] II-III საუკუნეთა მიჯნაზე აღმოცენებული სამებასთან დაკავშირებული ერესი. მის თანახმად, წმიდა სამების სამი პიროვნება სინამდვილეში მხოლოდ ერთადერთი პიროვნების გამოვლინების საშუალებას წარმოადგენს (ნ. მოდალიზმი). ამის საფუძველზე ეს ერესი ამტკიცებდა, რომ მამა ღმერთი უშუალოდ იყო ქრისტეს ვნების მონაწილე. ერეტიკულ სწავლებას სახელი ტერტულიანემ დაარქვა.

პატრისტიკა (Patristica) [ლათ. pater (ნათესაობითი ბრუნვის ფორმა patris), „(ეკლესიის) მამა“] პატრისტიკული თეოლოგია წარმოადგენს ყველაზე ადრინდელ ქრისტიანულ თეოლოგიურ განსჯას, ხოლო უფრო ზოგადად - ეკლესიის მამათა ქრისტიანულ ლიტერატურას. პატრისტიკის ხანა დასავლეთში ისიდორე სევილიელის (636), აღმოსავლეთში კი - იოანე დამასკელის (დაახლ. 750) მოღვაწეობით დასრულდა.