ზეციერი მნათობები.

ცთომილები და ვარსკულავები.

პირველი წასაკითხი.

—

რაზედაც მე თქუჱნთან ლაპარაკს ვაპირებ, ამას საყოველ-დღეო კაცობრივს ზრუნვასთან კავშირი და დამოკიდებულება თითქმის სულ არა აქუს რა. — ჩუჱნს ქუჱანას გარეთ, ძალიან შორს, მაღლა, იმ სივრცის ლაჟვარდოვან ზღუაში, სადაც ათასობით სხუა დ სხუა ნაირად შეჯგუფებული მნათობები ბრწყინვალებენ, — იმათი საოცარი მშუჱნიერება ზევით აიტაცებს ჩუჱნს თვალსა და გვაკვირვებს სფერა იმათი, იმათი წრე, რომელშიაც იმყოფებიან. ვარსკულავ-მოსილ ცას დღისით ფარდა არ გადეხდება ხოლმე, როდესაც ქუჱყნიერი ამაოებისა და ყოფაცხოვრების ზრუნვაში გართულ-კაცს არ შეუძლია ნებით დასტკბებოდეს იმათი შუჱნებისა ბუნებისა და დიდების ცქერითა. — შუაღამის მყუდროება უნდა, როდესაც მთელი ქუჱყანა მოსუჱრნებულია, მთელი ბუნება; — როდესაც მიმწყდარია ხალხის მოძრაობა და ყაყანი, — ესშუაღამის მუუდროება უნდა რომ თვალი ადევნოს კაცმა, მოკამკამე ცთომილებსა და ბრწეინკალე ვარსკლავებსა და ცისძირიდამ რომ ამოდიან გამომეძიებელს კაცის-გონიერებას მიიზიდვენ, რომ იკულიოს, როგორც შეუძლია—საიდუმლო არსება იმათი.

ბევრჯელ ფიქრით გადამიტანია ჩემი თავი ექუსიათას წელიწადს წინეთ და ჩუჱნს პირველს დიდ-წინაპარს გურდით ამოვდგომივარ სწორეთ იმ დროსა, როდესაც პირველს მზის ჩასვლას შეჰურებდა რა საოცარი ფიქრები უნდა მოჰრევიყო მაშინ იმისს გაკჳრვებულს გონებას. უკანასკნელი სხივი რომ ქრებოდა ჩამავალი მზისა და კიდევ-ღა გამოჩნდებოდა როდისმე ან საიდგანმე თუ არა, არ იცოდა! არეულ-დარეულის ფიქრით შეშფოთებული და დაღონებული დიდხანს შეყურებდა იმ ადგილს, სადაც ის იყო მზე ჩაიმალა. ხედავს, რომ რაღაც რამ საიდუმლოებითი, უცნაური სიბნელე გადმოეფინება მთელს ქუჱყანასა. რასაც მშუჱნიერებას კაცის თვალი იმ მსწრაფლად დალეულ დღეს შეხაროდა, თითო-თითოთა ჰქრება და გამოურკუჱველს ბნელში ეხუჱვა ყოველივე. ახლა იმ ბნელზედ უფრო ბნელი ღამე, უფრო წყუდიადი გაურკუჱვლობა რაღაცა გულში ეპარება იმ ერთს, ქუჱანაზედ მარტოდ მცხოვრებს კაცსა. — რომ არ იცის რა იფიქროს, თითქო გამოსაკითხავად ზევით აიხედავს და დაჰხუდება გაკვირვებულსა ვეცხლის ნამგალივით მოლაპლაპე ახალი მთვარე, წმინდა და მშუჱნიერი, ცის სამყაროზედ დასავლეთის მხარეს როგორღაც საოცრად ჩამოკიდებული. – უჩუჱველის თვალით რომ კაცი ამას სიუცხოვით შეჰყურებს, აიხედავს კიდევ ზევითა და იხილავს იმისს წურილ ამალასა, იმისს ბრწყინვალე თანმხლეებსა, — თითქო ამოიპარებიანო, ერთმანერთს რომ ამოსდევენ მოჭირებულს ლაჟვარდზედ. — მარტო მყოფი უნებურად მუხლებს მოიდრეკს დ ძირს დაეშუჱბა გაკვირვებული, მოწიწებული. – ამასობაში დრო მიდის. ვეცხლ-ფეროვანი მთვარის ნამგალიც გაქრა, ღამის მდუბარებაში ვარსკვულავები ამოდიან, აუჩქარებლად ცის სიმაღლეზედ შედიან, და იქიდამ ისევ ისეთის დიდებულებით მიწის ნაპირისაკენ დაიწევენ. შეჰსრულდა მოკუდავის თვალისათვის პირველი დიდი შემოტრიალება სფერასი, ამ მსოფლიო სიმრგულისა — ახლა თითქო რაღაც წმინდა, თხელი, უღონო ვარდისფერი ზოლი გამოჩნდა აღმოსავლეთის ნაპირზედაო: უფრო და უფრო ცხადდება, უფრო და უფრო ნათლდება; ვარსკულავები ქრებიან; ცთომილები გაქრენ კიდეცა; დამამუნჯებულის გაოცებით უსწორებს თავისს თვალს კაცი ამომავალს ამ ნათელსა, მანამდინ გამობრუნებული მზის პირველი სხივი არ გაანათებს მთელს ქუჱანასაცა და ქუჱანაზედ ამ მარტოდ მცხოვრებსაცა. ასე «იქმნა მწუხრი და იქმნა განთიად დღე ერთი იმ კაცისთვის.

რაც რომ ამ პირველმა დიდებულმა ღამემ გამოძიების სურვილი დაბადა; რაც რომ უფრო და უფრო აღმოჩნდა, თავისი დიდება ცაზედ აღუბეჯდია შემოქმედსაო; რაც რომ კაცის სურვილს მხურვალება უფრო და უფრო ემატებოდა, ეგების საიდუმლო გამოვიკულიო. როგორმე ამ ბრწყინვალე მნათობებისაო,—ეს ჩამომავლობას ყველა ანდერძათ გადმოეცემოდა ამ ექუსიათასს წელიწადში საშჳლითი-შჳლოდ იმ კაცისაგან, რომელიც გაკირვებით პირველი შეყურებდა და თვალს ადევნებდა ამ მნათობებსა; და კაცის ჭკუამ თუ საჴელოვანი ძლევა შეიმოსა სადმე, აქ შეიმოსა, ამ განუზომელს ექუსიათასი წლის კულევაში და ძიებაში. —მუხლი მუხლს მიყვებოდა, თაობა თაობას, საუკუნე საუკუნესა და ყველას კი შეჰქონდა თავისი ხარკი იმ დიდს მდინარეში, რომელსაც ახალ-ახალი მინაგნები ავსებს დ ადენს აქამდისინ და ამიერითგანაც უკუნისამდე. — ჭკუის ძალი ზღუდეს ზღუდეზედ არღუჱვდა, მნათობების საიდუმლო მოძრაობას იკულევდა, იმათს დიდს კანონებს ხსნიდა, მძიმე მნათობებსა სწონდა, იმათს ერთმანერთზედ მოქმედებასა და დამოკიდებულებას თულით ანგარიშობდა და მრავალ-გუარს იმათ გზებს იგნებდა იქამდინ, მანამდინ ეს თავისი ღონიერებით დიდებული ჭკუა სიწყნარით, აუჩქარებლად, ფეხის შედგმით არ შევიდოდა იმ მტკიცეს იმისივე აშენებულის ძეგლის თხემზედ, საიდამაც, მსოფლიოს დიდებას შეყურებს ვარსკულავებით გარემოცული და ღვთის წინასწარცნობით შემოსილი. იქიდამ უძლეველის ძლიერებით შეუბრუნდება ათასწლობითს დროს მდინარებასა, თან შეჰყვება და მაშინდელს მსოფლიოების ბრუნვასა ჰშინჯავს; —ან, ეს კიდევ უფრო საკჳრველი, — მომავალს რომ ფარდა აფარია, იმას შეარღუჱნს და ცხადათა ხედავს ახლავე იმ ზეციერს მნათობებსა, რომელსაც ჩუჱნ ვერა და ჩუჱნი ჩამომავლობა კი დაინახავს, როდესაც რამდენიმე ათასი წელიწადი კიდევ გაივლის, საუკუნოებაში მდუბარებით შემავალი.

საქმე ეს არის, რომ რასაც ამ გაძნელებულსა და გაჭირვებულს ბრძოლაში კაცის ჭკუა ძალას ხმარობდა, ის გამოვხატოთ; — რაც იმედი ეძლეოდა ან უიმედობაში შედიოდა, ის ავხსნათ; რასაც მრავალწლობით და დიდი მოთმინებითა შინჯავდა და გულს ადევნებდა, ხან რომ სასო წარეკუჱთებოდა და ხან რომ გამარჯვებას დღესასწაულობდა, ის თვალ-წინ წამოვიყენოთ; რასაც საშუალობასა ჰხმარობდა, რომლითაც შეურყეველი საძირკჳლი ღრმად დაუმკჳდრა მეცნიერების გოდოლსა, პირამიდასა, ის გამოვაჩინოთ დ როგორ შენდებოდა ეს გონიერებითი გოდოლი ასs-ას, ათას-ათას წლოვანებითა, როგორის შეწუობილობით იმართებოდა და ცამდინ როგორი შეჰქონდა თხემი; — ეს არის ახლა ჩუნჱში წინ-ჩამოსაგდები, — ჩუჱნი გამოსაცნობი; —ეს არის რაც მინდა აგიხსნათ და რაზედაც თქუჱნს განუდრეკელს გულის-ხმიერებას მოვითხოვ.

უზომოდ ძნელია ეს საქმე. აქ ჩუჱნს გონიერებას ვერა მოხიბლავს-რა: ვერ დაატკბობს-რა, ვერც სასიამოვნო ხმა საკრავებისა, გერც წყობილი საპოეზიო ლექსების მშეჱნიერება, ვერც მჭევრმეტყუელება წამტაცებელი და ვერცა საპლასტიკო¹ რამე ჴელოვნება თვალის გამაკჳრვებელი. — მართალია, მუზიკა არის, — მაგრამ სად ისმის? ღრმასა და დიდებულს სფერების, სიმრგულეების ჰარმონიაში, იმათს შეთანხმებაში. — პოეზიაც არის; მგრამ სად ამოიკითხება? იმ მნათობს ასოებში, რომელიც მაღლა ბნელს სამყვაროს ფურცელზედ არიან გამოხატულნი. — არის არხიტეკტურაცა, ან ჩუჱნებურათა ვჰსთქუათ, ხუროთმოძღურებაცა, მაგრამ სადა? უზომოს მზეებისა და მნათობების შენობაში, წყობილი-ვარსკულავებითა და მსოფლიოებით რომ არის ანაგები. — მჭევრ-მეტყულებაც არის, მაგრამ უსიტყუო, უენო, ხმა არ გვესმის იმისი და მიგვიზიდავს კი რაღაც რამ მოუცილებელი და მოუწყუჱტელი საუბარი ქუჱუნების ბრუნვისა.

რათ არ უნდა მიუგდოთ უური ამ მუზიკასა? მეტად სადიდებელი და დიდად სადღესასწაულო რომ არის, იმიტომ ხომ არა? ― რატომ არ უნდა ვიკითხავდეთ ამ ჩინებულს საპოეზიო თხზულებასა? ასოების მაგიერად ვარსკულავებით რომ არის ნაწერი, იმიტომ ხომ არა?— რატომ არ უნდა შინჯავდეთ ამ განმაცვიფრებელს შენობასა? ცადაქნილობა, კამარავბი და თაღები რომ უზომის სივრცის მიზეზით საოცნებლად მიგვაჩნია, იმიტომ ხომ არა? ― ამ მჭევრ-მეტყუჱლებას რაღათ უნდა მოვარიდოთ ჟური? მსოფლიოების ბრუნვა რომ მოსთქუამს, იმისთვისხომ არა? — არა ჭკუა ყოველთვის გამომეძიებელია, მზათ არის, რომ მაღლააიწიოს და რაც უნდა ღრე-კლდე დახუდებოდეს გასაჭირი, მაინც ქედზედ შესვლასა ცდილობს. — აბა, ისე წააქეზეთ ჭკუა, რომ საქმისათვის თავი შეადებინოთ; იმედის შუქი მიუნთეთ გზაზედა და ნახავთ, რაც უნდა ვიწრომ იეოს იმისი ბილიკი, რაც უნდა გადასავარდნი იყოს, რაც უნდა ქვიან-კლდიანი, ოღონდ კი გამამხნევებელი ხმა ესმოდეს — წანწადექ, წინწადექიო, და დაზარების მაგიერად უთუოთ მოიმატებს თავის ღონესაცა და მეცადინეობაც.

მე აქ მოსაწყინარს სწავლებაში თქუჱნი შეყვანა არ მინდა; არც ამას განვიზრახავ, რომ მარტო ის წარმოგიდგინოთ მშრალათა, რაც კაცის მეცადინეობით აქამდისინ არის მიგნებული. მაგრამ, ერთის მხრით რომ მორიდებას ვეცდები — ისეთი სამეცნიერო საბუთების შემოტანით თავი არ შეგაწყინოთ, რაც მარტო ასტრონომებისაგან არის გასაშინჯავი, — მეორეს მხრით გაბედვით ვეცდები, რა როგორ სწარმოებდა, რა და რანაირი ჰაზროვნება და მოფიქრება შეუდგებოდა ერთი ერთმანერთსა, ეს აგიხსნათ, რომ ყოველმა ნათელმა გონიერებამ დაინახოს, რომ ამ ჩემი საქმის შესრულება შეუძლებელი არ არის; მერე მარტივი ენით და ადვილი გასაგონი განმარტებით სინათლეს მივაყენებ ამ საკვირველს სანახავებსა და ბოლოს გზაზედ გაგიყვანთ,თუმც ბნელსა და გაუტკეცელს, გაუსწორებელზედ მაგრამ ისეთზედ, რომ, თუ იმას ვადექით, უსათუოდ მიგიყვანოს ამ ჩემი საქმის ახსნამდინ. ამისთვის, ვინც რომ ინებებს და ჩემთან შეუდგება საკჳირველს გამოკულევას, რასაც მე ახლა ვადგევარ — ამ საგანისა იციან რამე თუ არა, უსწავლიათ რამე თუ არა, მე არა ვის მოვვითხავ; — მარტო ამასა გთხოვთ, რომ ჩემი ლაპარაკი შეურყეველის ყურისგდებით მოისმინოთ. ფიქრით მომყვებოდეთ თანა, გუჱრდს ამოუდეგით ასტრონომს იმის ღამისტეხაში და როდესაც ის თავისი ჭკუის ღონით სხუა და სხუა საბრძოლველს დაბრკოლებას შეებმის, მაშინ იმისს გრძნობასა იმისს გაჭირვებას თქუჱნი გრძნობაც გაუზიარეთ, თქუჱნის იმედით იმისი იმედიც განამხნევეთ, თქუჱნი შიში იმისს იჭუნეულებას მიუმხრეთ და თქუჱნი სიხარულით იმისი გამარჯუჱბა ადღესასწაულეთ. — ამასა გთხოვთ, სხუას არა ფერსა თუ ამასა იქთ, ნახევარს ჩემს ჯაფას ახლავე შესრულებულად დავითვლი.

ჯერ, მანამდისინ ცის დაწუობილების ახსნას შევუდგებოდე, ეს განზრახვა მაქუს, რომ ამ პირველს წასაკითხში თვისება გაგიმარტოთ იმ წინჩამოგდებულის გამოსაცნობის საქმისა, რომლისაც ახსნას ასტრონომი ცდილობდა და გიჩუჱნოთ გონებითი და ნივთიერებითი იარაღები, რომელსაც ასახსნელათა ხმარობდა. თუ ამ საქმის სიძნელე თავისი უზომო სიმძიმით თქუჱნს გონებას სათრგუნავად აწვებოდეს და კაცისაგან შეუძლებლად გეჩუჱნებოდეთ, ― მარტო ეს გაიხსენეთ, რომ მარადის ჰსცოცხლებს ასტრონომი. ერთი მხმილავი მოსცილდება თუ არა საყარულო ჯიხურსა, იმის მsგიერად მეორე დგება მაშინვე და მღვიძარება არას დროს არა ჰსცხრება. არა: სწორეთ უკუდავია ასტრონომი. ედემის მთებზედ იწყებს თავისს კულევასა და წარღუნამდის რამდენსამე საუკუნეს ატარებს ვარსკულავების შინჯვაში. წარღუნა გადაჰრეცხს ქუჱყნის პირისაგან ხალხსა, ქალაქებსა, სახსენებელს ძეგლებსა; მაგრამ, რა რომ სხმა მოწყდა, რა რომ ცამ თავისივე მშუჱნიერებით მოიწმინდა, მაშინ ასტრონომი არარატის მთაზედ იწყებს იმავე თავისს დაუბოლოვებელს ღამის-თევასა. ბაბილონში ყარულებს აყენებს და ეგვიპტელს მოგუჱბს ცის სამღთო საიდუმლოების გამორკუჱვას მოაწეურებს შინნაროზის მინდვრები, ინდოეთის ტაძრები, ეგვიპტის პირამიდები, ყველა ჯიხურია ასტრონომისთვის. როდესაც აღმოსავლეთიდამ ხალხის განათლება საბერძნეთისაკენ მიაშურებდა, ასტრონომიაც ბერძენთ საფილოსოფიო სასწავლებლებში ბინადრდებოდა; როდესაც უმეცრების სიბნელე ქუჱანას გადაიფინა და მთელს ათასს წელიწადს აბნელებდა, — ასტრონომი თავისს დაუბოლოვებელს საქმეს არაბეთის მინდრებში საქმობდა, თუმცა იქ მზე თითქო ცეცხლად ეკიდება ქუჱანას; —და როდესაც მეცნიერების ცისკარმა ევროპაზედ ინათლა, ასტრონოშიც მაშინვე გაჩნდა აქა, კოპერნიკს ეხმარებოდა, ტიხოს შუჱლიდა, გალილეისთან მწუხარებდა და კეპლერთან დღესასწაულობდა. ექუსი ათასი წელიწადი გავიდა მას მერმეთ, რა რომ ეს კულევა იწვეს. ჩუჱნ ახლა ბოლოში უდგევართ ამ გრძელს ხნიერებასა და კეთილშობილურის თავმოწონებითა ვნიშნავთ, რაც ჩუჱნს თაობას დიდება შეუმოსია. გავლილსა და მომავალს შუა ნახევარგზიდამ უკან მივიქცევით და მოწმად ვადგევართ. პირველად რომ უმეცრებით ცდილობდნენ, ეგების ავხსნათ როგორმე, რაც სანახავები ზეცაზედ მოგვევლინება ხოლმეო. ამ გუარათვე შეგვიძლია, რომ მომავალს ათასს წელიწადს წინ მოვექცეთ და თუმცა ვერ ვიტუვით, როგორი რამ იქნება მაშინდელი მეცნიერება ასტრონომიული; მაგრამ ამაზედ კი შეგვიძლია დავრწმუნდეთ, რომ გავლილი, ახლანდელი და მომსვილი სულ განუწუუტელი გრეხილია ძიებისა, რომელიც ასტრონომისათვის ამ სამსავე დროს ერთად შეჰკვეცს და იმ მნიშვნელობას დაუთვისებს, რომელსაც ეთქმის ახლაობა.

რა რომ საქმეს ასე შევჰხედავთ, აღარ გაგვიჭირდება წარმოვიდგინოთ, რაც აქამდისინ არის ახსნილი ამ ძნელი გამოსაცნობის საქმისა, და ცოტად როგორმე დაახლოვებით იმასაც მივხუდეთ, რაც ასახსნელი რჩება კიდევ შემდგომითს. მომავალი საუკუნოებისათვის.

ამ განმარტებაში მე იმ აზრების ზონარს აღარ წარმოგიდგენთ, რომელითაც აქამდისინ მიგნებული მიგნებულა; ეს მერე უნდა გავშინჯოთ. ახლა მარტო ამის ნება მომეცით, რომ ის კითხუა წამოვსთქუა, რასაც თვალით სახილველი სამყარო წარმოგვიდგენს.

ცის კამარას რაც უნდა სხარტულად შემოვავლოთ თვალი, მაინც შევნიშნავთ, რომ ისეთი საგანი არა არის რა ცაზედ, რომ გაჩერებული იდგეს. მოძრაობა აქუთ მითჳსებული მზესაც, მთვარესაც, ცთომილებსაც და ვარსკულავებსაც. რაზედაც ჩუჱნა ვჰსცხოვრებთ, მარტო ეს მიწა რჩება უძრავათა; ჩუჱნის გრძნობით მაინც ასგვგონია.

რაც აქედამ კაცობრივს გონიერებას პირველი ძნელი გამოსაცნობი საქმე წარმოუგდება,— ეს ის საქმე არის რომ, ნამდჳილი მართალი მოძრაობა საფიქრებელისაგან გაირჩეს და სწორეთ რა იძრვის, რა არა, შევიტვოთ. ამის შესატეობად უსაცილოდ საჭიროა, რომ ცოტა რამე ცოდნა შევიძინოთ,როგორი მოუვანილობა აქუს ამ მიწასა. რომელზედაცა ვსცხოვრებთ. მოევანილობას გარდა მიწის მდგომარეობაც დაჭეშმარიტებით გამოვიძიოთ, უძრავად იმუოიგებს მართლა თუ მოძრაობს. თუ მსოფლიოს შუაგულში არის გაჩერებული, მაშ მზის ამოსვლა, მთვარის ჩასვლა, ცის კამარის ტრიალი სულ მართალი იქნება და ასეც უნდა ვჰგონებდეთ. და თუ შეუძლებელია, რომ მიწა უძრავად იდგეს, მაშინ შემდგომი ზედნაკეცი კითხვა გაგვიჩნდება: რამდენნაირი მოძრაობა აქუს მიწასა და როგორის სიჩქარით მოძრაობს? თუ ტრიალებს საგონებელი ღერძი ექნება და ეს ღერძი, როგორა მდებარებს, სამუდამოა, თუ იცულება ხოლმე? თუ ეს ვიფიქრეთ რომ ტრიალი არა და მსვლელობითი ან ცურვითი მოძრაობა ქონდეს სივრცეში, მაშ საითკენ მიემართება ეს ცურვა, ეს ფრენა, თუ ეს რბენა მიწისა; როგორი არის გზა, რომელსაც ადგია, რა სიჩქარით მივა და რა კანონის ძალას უქუმდებარება? ეს არის პირველი მიწის შესახები კითხუბი, სადაც ასტრონომი არის დაბინავებული და საიდამაცაშინჯავს ცა-დაქნილს ზენარს კამარასა.

ამის გარდა მიწის კიდეთ გარეშეთაც, შორს, მრავალი სხუა საქმე წამოდგება კიდევ გამოსაძიებელი, და ყველაზედ უწინ მზე მოითხოვს დაკვირვებით ძიებასა, ეს ჩუნი დიდი წყარო. სიცოცხლისა, სინათლისა და სიტფოებისა. მზესა და მიწას შუა, ან მიწასა და მზეს შუა, რომ რაღაც უცნაური კავშირი არსებობს, ეს ძულადგანვე ამითი მტკიცდებოდა, რომ მზე მოძრაობდა თუ გაჩერებული იყო, მაინც ერთის მეორისაგან სიშორე თუ სიახლოვე მაგდენად რათმე არასდროს არ შეცულილა; და თუ ცულილება მომბდარა რამე, მოკლეს დროშივე გასწორებულა, ისევ იმავე განზედ დამდგარან და ისევ იმავე რიგით უწეჳათ თავისი დამოკიდებულებაცა და ერთი ერთმანერთზედ დაშორება და დაახლოვებაც აქედამ წამოსდგებოდა შემდგომი ძნელად გასარჩევი საქმე უნდა გამოკულეულ-იყო და განსაზღურებულ იყო დამოკიდებულობა, რაც მზესა და მიწასა აქუთ ერთმანერთთან; მოძრაობა ამ ორთაგან ერთისა, რომელიც მართლა მოძრაობს და საზღუარი, ან წრე, რომელს შიგნითაც ეს ცულილება მოხდება ხოლმე, როგორც ხანში ისე დაშორებას და დაახლოვებაში.

და რა, რომ ერთხელ მზისა და მიწის კავშირი შეტყობილ იქმნა, მაშინ ამოჩნდა, რომ მიწას სხუა დამოკიდებულებაცა ჰქონია მეორე დიდს სინათლის წყაროსთან, მთვარესთან. მთვარე მატებაში იქნებოდა თუ ცხრომაში, განი რომ მაინც არც აკლდებოდა და არც ემატებოდა, აქედამ გამოჩნდა, რომ მიწა მოძრაობს თუ თავისთჳსა სდგას გაჩერებული, მთვარე მაინც არა ჰსცილდება და მაინც. ყოველს მთვარის მოძრაობაში, როდესაც უძრავ ვარსკულავებს შუა იმყოფება ხოლმე, ან როდესაც მზეს შორდება, ყოველს იმისს საკჳრველს ცულილებაში, როდესაც მატებასა და ცხრომაში, რაღაც უხილავი ჴელი სვენებდა ყოველთის ერთნაირს სიშორეზედ მიწისაგან. მაგრამ სად იყო ეს კელი, ეს ძალი? მიწაში, თუ მთვარეში, თუ ერთად ორივეში? რისგან მოხდება დასავლეთზედ მზის ჩასვლის შემდეგ, რომ გამოჩნდება მთვარე, მაშინ წმინდა ვეცხლის ნამგალს გავს ხოლმე, და მზის ჩასვლის შუმდეგ რომ აღმოსავლეთზედ ამოვა, მაშინვე სრულია, გაბადრული და მთელს ქუჱანას ნათელსა ჰფენს ხოლმე? რა საიდუმლო კავშირი, რა საიდუმლო მიზეზი უნდა იყოს მთვარის გაქრობაში და საშინელს მზის დაბნელებაში? — ყველა ეს კითხვა გამოსაძიებლად წინ ეფინა მრავალს საუკუნეში გულდასმითს მშინჯშუჱლობასა და დაუბოლოვებულს ჯაფასა.

მზესა და მთვარეს, რომ თვალი მოაცილეს და ვარსკვლავებს მიმართეს, უფრო ბრწინვალეებში ზოგი ისეთი გაარჩიეს, რომ ადგილს გადინაცუჱლებდნენ, გადაჰსცთებოდნენ დ რამდენიმე დიდი თუ პატარა ხანი, რომ გავიდოდა, ცას შემოივლიდნენ და ისევ იმავე პირველად შენიშნულს ადგილს მივიდოდნენ, რომ ჴელ-ახლა ეწვოთ იქიდამ თავისი სიარული.— ამნაირს მნათობს დაერქუა პლანეტა, ცთომილი ვარსკულავი, იმ აუარებელი მრავალს ვარსკულავებისაგან გასარჩევათა, უძრავად რომ რჩებოდნენ თავის ადგილზედ რამდენსამე საუკუნეში.

აქედამ შესდგა ახლა სხუა ახალი და მრავალნაირი ძიება: საით მიემართებოდნენ ეს ცთომილები ეს მოარული ვარსკულავები? მოძრაობა იმათი სწორეთ მართალი იყო, თუ ჩუჱნ გვეჩუჱნებოდნენ მოძრავათა? ერთი ერთმანერთზედ დაშორება იმათი ყოველთის ერთნაირი იყო, თუ ესეც შეიცულებოდა ხოლმე? კავშირი ან დამოკიდება ქონდათ რამეთუ არა მიწასთან, ან მზესთან, ან ერთად ორივესთანა? რა სიშორეზედაც მიწითგან იხილვებოდნენ, ეს სიშორე ყოველთჳის თანასწორი იყო, თუ შეიცულებოდა ხოლმე? იმათ მოძრაობას წესი და რიგი ეტეობოდა რამე თუ არა, რომ სათქმელი ყოფილიყო, კანონს ემორჩილებიან რასმეო? უძრავ-ვარსკულავებ შუა, როგორ მსვლელობდნენ: ხაზს მისდევდნენ რასმე გაბრუნდებულსა, თუ უგზო უკუალოდ მოარულობდნენ, უჴელმძღვანველოთა? და ბოლოს, რაც კი მოძრავი სხეული არის, — მზე, მთვარე და პლანეტები, — იმათში კავშირი არის რამე თუ არა ისეთი, რომ ასე ერთად, მოუცილებლად იმყოფებოდნენ და ერთს სისტემას, ერთს ერთობას შეადგენდნენ.

ამ ძნელად გამოსაცნობი კითხვების ასახსნელად აუცილებელი საჭირო იყო რომ დიდის სიბეჯითითა და დიდის გულდასმით ედევნებინათ თვალი ყოველი მოძრავი სხეულისათჳს, რაც კი სასინჯავათა ჰსჩანს ცაზედა. რადგან იმათი გზა ვარსკულავებს შუა იყო, ამ მიზეზით, პირველითგანვე მოკიდებული, ისე ყოველთის, ჰშინჯავდნენ, რომ უძრავი ვარსკულავების მდგომარეობით შეესწორებინათ ხოლმე და შეემოწმებინათ იმათი მდგომარეობაცა. რასაც წრეში პლანეტები მსვლელობენ, იმ წრეს გარეთ, რომ ფარდა ჩამოშვებიყო, როგორმე სამყაროსა და ვარსკულავებით მოჭედილი ცა დაფარულიო, კაცი იტუოდა, უფრო ადჳლი იქნება მოძრავი სხეულების გამოკულევა და ვარსკულავების აუარებელი სიმრავლე ვეღარ დაგვიშლის, რომ გავარჩიოთ როგორმე პლანეტების მოძრაობაო. მაგრამ ამის თქმით ნუ ავჩქარდებით. ვარსკულავებს რომ ვეღარა ვხედავდეთ და მზეს, მთვარეს და ცთომილებს გარდა ცაზედ სხუა, რომ აღარაჩნდეს რა, ყოვლად შეუძლებელი ღა იქნებოდა გამოგვეკულია როგორმე ან საიდუმლო მოძრაობა იმათი, ან იმათი ერთმანერთის კავშირი და საერთო კანონები.

ეს თავისთავად აიხსნება, რა კი ვიფიქრებთ, რომ ეს ცულილება რომ მომხდარიყო როგორმე და ვარსკულავები ვეღარ დაგვენახა, ცაზედ უძრავი წერტილი აღარა შეგვრჩებოდა რა, რომ იმისი ადგილით პლანეტებისაგან ადგილის გადანაცულება შეგვემოწმებინა. სხუა აღარ გაეწყობოდა რა მაშინ, თუ არა ერთი მოძრავი სხეულის ადგილითვე შემოწმება მეორე მოძრავი სხეულის ადგილსა და მაშინ ერთის მოძრაობა მეორეს მოძრნობის გზასა და კუალს ისე დაგვიბნევდა, რომ სრულებით ვეღარ მოხერხებულიყო. დაჭეშმარიტებით განსაზღურება და გამოკულევა იმათი მსვლელობისა. როგორც პირველს მენავეებს ოკეანეში გზის გამსწორებლად კუნძულები ქონიათ აქა-იქს დანიშნული, ისე ზეციერი ვარსკულავები მოუნიჭებია ასტრონომებისათჳს უზენაესსა და მანათობელ სუსტჱბად დაუწესებია, რომ იმათი ადგილებით შევასწორებდეთ ხოლმე მოარული პლანეტების ადგილებსაც, მსწრაფლად-მოტრიალე მთვარის მდგომარეობასაცა და იმათი გზების გამოკულევასაც წერტილითი წერტილამდინ.

როდესაც ცხადად დაინახეს, რომ პლანეტების მოძრაობის შინჯავა და დაუცხრომელი თვალის დევნება სწორეთ მიუცილებელად საჭირო იყო, მაშინ იმის მაშინ იმის ფიქრსაც შეუდგნენ, რითი და რა ნაირად უნდა მოხერხებულიუო ეს შინჯვა და ეს თვალის დევნება. ამ მიზეზით, ძალიან ძუჱლს დროშივე, ასტრონომს უძრავი ვარსკულავები კრებულ-კრებულად დაუყვია, მწყობრათ და მწყობრთა, ასე ნაწილ-ნაწილად გამოუხაზავს ცის კამარა და ამ ნაირი გამოხატულების მექონი ცალ-ცალკე შესდგომია თჳთო ნაწილის შინჯვასა და დაწურილებულს გამოძიებასა.

მაშინ არა თუ ყოველს მწუობრში აურიცხავთ ვარსკულავები დ რომელი როგორა ბრწვინავსო გაურჩევიათ, ერთი ერთმანერთზედ შემსგავსებული მდგომარეობაც ისეთის სიმართლით გამოურკუსვიათ, როგორც კი შესაძლებელი უოფილა უწინდელი უბრალო იარაღების მოხმარებითა ეოველს ამ კრებულთაგანს ცალ-ცალკე დარქმევია მაშინ საკელი, — მაგრამ რა დროს, სად და ვისგან, ეს ჩუნ აღარ ვიცით; ვეღარც ისტორია გვამხილებს ამასა და ვეღარც სიტუვიერად გადმონაცემი მოთხრობა. ქუთუნებისა, საკელმწიფოებისა და ხალხების რღუასა და შლას არა გადარჩენიარა, ამ მწუობრების გარდა, ისევ შეურეევლად, და უცვალებლად რომ არიან ცის კამარაზედ.

რა რომ ეს მოახერხეს, რომ უძრავი წერტილები მოძრავებისაგან ბეჯითად გაარჩიეს და დაახლოვებითად სწორე ზომა როგორ უნდა შეტეობილიყო იმათი ერთმანერთზედ დაშორებისა. ესეც რომ გაიგეს, მაშინ შესაძლებელი შეიქნა, რომ ყოველი პლანეტისათჳს თვალი მოუცილებლად ედევნებინათ და მსვლელობის გარემოება და სიჩქარე ერკათ. ასე მოხდა პირველი გამოცნობა. ახლა ცხადად დაინახეს, რომ პლანეტები უთანასწორო. სიჩქარით თურმე მოძრა ობენ. ხან მსწრაფლად მიდიან უძრავ-ვარსკულავებს შუა; ხან შეი გაანებენ, თითქო შედგებიან ხოლმე, დაიწევენ, კიდევ შედგებიან და ბოლოს ჯერ წენარად და მერე უფრო და უფრო მომატებული სიჩქარით ისევ გაუდგებიან თავისს წინ-მიმავალი მოძრაობის გზასა.

ამათი საკჳრველი სხუა და სხუა-ნაირი მსვლელობა მზისა და მთვარის მსვლელობას რომ არ მიემსგავსებოდა, ახლა აქედამ წარმოუდგა გონებას ახალი საქმე, კარგად გასაშინჯავი და ცხადათ სახსნელი. რაც ამას ძიება შეუდგა, ამ ძიებამ დიდად შესამეცნებელი ერთი ეს ამოაჩინა, რომ თუმცა პლანეტების ბრუნვას ყველას სხუა და სხუა დრო უნდებოდა, მაგრამ ცალ-ცალკე თითო პლანეტის ბრუნვას კი ყოველთს ერთნაირი დრო უნდებოდა, — ასე რომ რაც ხანი ერთხელ მოუნდა ერთი პლანეტის დაბრუნებას, მერმეთაც ეოველთჳს სწორეთ იმდენი უნდებოდა ხოლმე მეტ-ნაკლებოდ; ამას გარდა ძალიან ადჳლ-გასაგნებად ამოჩნდა ის უძრავ-ვარსკულავებ შუა დაქნილი ბრუნდე ხაზი, რომელიც გზასა ნიშნავს მზისა, მთვარისა და პლანეტებისას და ყველა ეს მოარული სხეულები ერთს ძალიან ვიწროს ზოლში თურმე მოთავსდებიან ცაზედ.

რამდენიმე საუკუნე გავიდა, — არათუ საუკუნე, — რა მდენიმე ათასი წელიწადი, რა რომ კაცის გონება ცის გამოძიებას შეუდგა; და, მართალია; ყოველს საუკუნემი ერთს რასმე მიგნებას მეორეც დაევებოდა ხოლმე და ამითი ბევრი რამ ძნელი გამოსაცნობი აღმოარჩინეს; მაგრამ ძიების უმთავრესი საგანი კი დიდ-ხანსა რჩებოდა აუხსნელი და კიდევაც გასაჭირი იყო ნამდyლი მოძრაობის გარჩევა საგონებელისაგან. ბოლოს ამასაც გაუთენდა ნათელი დღე, ერთი ერთმანერთის მიფოლებული მეცადინეობა არღუნვდა ცოტ-ცოტად ყოველ გასაჭირსა, რაც კი გონებას ძიებაში გზას უბრკოლებდა. გამონაცანი სექმეები მატულობდნენ და მრავლდებოდნენ. რაც კი საკრველი და მრავალნაირი სანახავი გამოკულეული ყოფილი როდისმე, ყოლველივე გამოიკითხეს და ერთი ერომანერთს შეუმოწმეს. მაშინ, ასტრონომს მიწა რომ მიაჩნდა ამ სანახავებისა და იმათი მოძრაობის შუა წერტილათა, და რომ შეატყო, ამ მოძრაობის ახსნა უფრო და უფრო გაძნელდაო, — გამოეთხოვა ფიქრით ამ მიწას და მზეს მიმართა. იქ თითქო შედგა. შეისუნა და ამ უძრავის წერტილიდამ გადახედა მბრუნავს მნათობებსა, რა დაინახა იქ დამ? დაინახა, რომ ამ მნათობების მოძრაობაში ძნელი ასახსნელი სულ თურმე არა ჟოფილარა: მიგნია, რომ მსოფლიოს შუაგული სწორეთ ის იყო, სადაც ფიქრით იდგა ახლა და საიდუმლოც გამოცსადდა: ჩუჱნი მძიმე მიწა თავისი საგონებელი უძრაობიდამ გამოვიდა და შესაბამი ადგილი დაიპურა პლანეტების რიგში; წევრი თურმე ვოფილა იმ დიდის ოჯახისა, რომელიც მუნიერებით და თანხმობით დასტრიალებს თავისს საერთო ოჯახის თავსა და ეს თავი ყოფილა მზე.

ამ გუარი დაბრკოლების მოსაცილებლად ორში ერთი უნდა ქმნილ-იყო: ან თჳთან მშინჯავი გადასულ იყო მიწიდგან განშორებულს პლანეტებზედ და რასაც აქედამ ვერას იარაღით იმისი თვალი ვერ მისწუდებოდა, იქ ახლოს უშინჯვა; ან არა და ის პლანეტები უკიდურის ზეცის სივრციდამ მიწასთან მოეახლოვებინა და აქედამ აღარ მოეცილებინა თვალი. ადილად წარმოვიდგენთ, რა უიმედო უნდა უოფილიყო. ერთიცა და მეორეც. მაგრამ — კაცის ნიჭიერებას ვინ გაუბედავს, რომ საზღუარი დაუწესოს. მჭვირვალე ბროლის ნივთიერებაში რაშიმე, რომ სინათლე გასჭრს, ერთხელ ამას შინჯავდნენ დაკჯრვებულის ძიებითა და იმათი კანონი მიაგნეს ერთი, რომელმაც დიდი იმედი მისცა უნუგეშო ასტრონომსა. რა ამ კანონს ჳელი მოკიდა, ღონივრად შეუდგა ახლა თავისი საძიებელის ძიებასა და ისეთის იარაღით შეიჭურვა, რომ უწინ ამ იარაღს საოცნებელათაც ვერა ვინ იფიქრებდა. ამ იარაღის ძლიერი შემწეო ბით ასტრონომი თითქო მოსცილდა მიწასაო, იმ სიშორეზედ შეიტანა თავისი მოუფიქრებელის ძლიერებით მოსილი თვალი უკიდურს მაღალს სივრცეში. განიხილა მთვარე და ნახა იქ ქუჱანა მაღალმთიანი და ვრცელ-მინდვრიანი. ვარსკულავის მსგავსი ცთომილები უეცრად გაიზარდნენ იმისს თვალში, გამსხლდნენ, მრგუალ-მრგუალ სხეულებად გადაიქცნენ, რომელთაგან ზოგიერთს თავ-თავისი მთვარეები დასტრიალებენ, — და აუარებელი უანგარიშო სიმრავლე ნახ ისეთი მშუჱნიერი და ბრწუინვალე უძრავი ვარსკულავებისა, რომელიც არასდროს არ ნახულიუო კაცისაგან და არც ინახებოდა, ამ საოცარის იარაღით რომ თვალი მომართული არა ჰქონიეო. ეს ეველა ერთმა თვალმა იხილა ისეთი ძლიერებით მოსილმა, რასაც ათასი თვალის ერთად შეკრებილი თვსება შეადგენს.

მაშინ ახალი ბრწყინვალე დილა გაუთენდა ქუჱყანას, გამოჩნდა ყოველივე უმცირესი და უიარაღო თვალისათვს უხილავი ურიგობა პლანეტების მოძრაობაში და მსწრაფლად ჰგროვდება ყოველი მასალა, რაც კი საჭირო არის უკანასკნელი დიდი გამოსაცნობის ასახსნელად. პლანეტების ბრუნდე გზები გაიგნეს; პლანეტების ბრუნვის კანონები ამოიკითხეს; საიდუმლო დამოკიდებულება და კავშირი, რაც რომ მზიდამ პლანეტების სიშორესა და იმათს შემობრუნების ხანს ერთმანერთში ჰქონიათ, ბეჯითად აღმოაჩინეს და ცხადად დაინახეს, რომ ეს პლანეტები ერთს დიდს საოჯახო ერთობას, საოჯახო კრებას თურმე შეადგენენ. ეჭვჳ აღარ არის, რომ მზესთან არიან შეთვსებულნი რაღაც მიუგნებელი კავშირითა და ახლა ეს ღა რჩება მისაგნები, რა ძალა აქუს ამ კავშირსა და პლანეტების დაახლო ებით თუ დაშორებით ამ კავშირს ემატება, ან აკლდება რამე თუ არა? ბოლოს ამისი ჭეშმარიტებაც აღმოჩნდა და ვსცნობთ ამ ჩუნი დიდი მსოფლიოს საკრველს დაწეობილებაში სრულს ყოვლად-სიბრძნეს შემოქმედისას.

ასე შესდგა კაცმა ფეხი მეორე ფეხის-დასადგმელს იმ მკდრს ა და შეურეველს პირამიდაზედ, რომლისაც თხემი ზეციერს კარსგულავებამდის არის ატანილი. ამ სიმაღლიდამ გონებით შესცქერის კაცი მბრუნავს პლანეტებსა. იმათ გარეშემო დამტრიალე თანარბედებსა და საიდუმლო კომეტებს (კუდიან ვარსკულავებს) და ამმდგომარეობაში მყოფი კითხულობს: ეს სხეულები რომ ასე არევდარევით და გზადაბნეულად მსვლელობენ, — ისეთის სიმჳდრით რიან თუ არა თავისს გზებზედ დაყენებულნი, რომ იმათი სწორზომიერება არას დროს არ შეიშლებოდეს და ერთობა არასდროს არ დაირღუჱოდეს.

ახლა ამის პასუხისათჳს გაჩნდა კიდევ სხუა მრავალგუარი იება: შეიტყეს თანარბედის წინა-პლანეტის წონასთან შესწორებული, და წონა პლანეტის მზის წონასთან შესწორებული და რაც კი სამზეო ერთობის თჳთო მონაწილეში ნივთიერება არის ყოველივ სრულის სიბეჯითით გამოიგნეს. აქედამ შეუდგნენ დიდად გაჭირვებულს კულევას: პლანეტებს რომ რაღაც შეშფოთება შეეტუობათ ხოლმე, რა მიზეზი არის? ტელესკოპმა² შორ-სახედმა ამოაჩინა, რომ მთვარის მოძრაობაში, პლანეტების წრეებში და იმ სხუა და სხვაგუარს მდგომარეობაში, რაშიაც ეს წრეები იმეოფებიან, რაღაც აუჩქარებელი და საიდუმლოებითი ცულილება მოხდება ხოლმე, მაგრამ ამ გუარი ცულილება ყოველთს ერთნაირად სწარმოებს თუ არა? და თუ ერთნაირად სწარმოებს ხოლმე, მაშ იქნება ამ რუევაში იყოს დასაბამი იმათის დარღუვისაცა, მიზეზი იმათის დაშლისა და დანგრევისა? შეიძლება თუ არა რომ, თუმცა გჳნ როდისმე, მაგრამ ისე სარწმუნოდ კი, როგორც თჳთან დროების დიდებული განმავალობა არის სარწმუნო, — მოაწიოს იმათმა აღსასრულმაცა და პლანეტები, იმათი თანარბედები და კომეტები, ერთი ერთმანერთის მიდევნებით მოსწვდნენ და რადგან მზეს ევლებიან, ზედ დააც ვდნენ? დიდად გაგრძელებული იყო და დიდად გასაჭირი ის ჯაფა, რომელსაც კაცის გონება ამ კითხვის პასუხის საგებლად შეუდგა. მრავალი დაწურილებითი ძიება უნდა შესრულებულ-იყო, მანამდინ ეს საქმე ყოვლითურთ აიხსნებოდა.

როდესაც ჩუნი სამზეო ერთობის მონაწილეებში იმათი ერთმანერთის კავშირი და დამოკიდებულობა აღმოაჩინეს, როდესაც შეიტეს, რომ პლანეტებს, იმათს თანარბედებს და კომეტებს რაღაც გავლენა თურმე ჰქონიათ ერთმანეთზედა; მაშინ სამარადისოდ მოგვეშალა ყოველივე, რაც კი იმათი მოძრაობისა ვიცოდით რამე; რაც ცაზედ იმათი სმვლელობის წრეები გვეგულებოდა ფიქრით შემოფარგლული, შეგვეშალა ახლა ეს წრეები და რას ადგილსაც იმათი მდგომარეობა გვეგულებოდა სულ აგვერია; იმათი მსვლელობის კულები და ხაზები რომ უსათუოდ მიგნებულად მიგვაჩნდა, ამ გზების გადაცილება იმათი შეუძლებელიაო, რომ ვიტუოდით და ცოდნით თავს ვაწონებდით, — ყველაში შემცდარი თურმე ვყოფილ-ვიყავით და ეს ჩუნი სამზეო სისტემა ისეთ გაუგნებელ საქმედ გადაგვექცა ახლა, რომ კაცის ნიჭი, რაც უნდა ძლიერი იყოს, აქ სულ ვეღარას გაარჩევსო, ასე ვფიქრობდით.

მბრუნავი ქუჱნების სისტემა ისე უნდა აშენებულიყო ახლა, რომ ერთმანერთში გავლენა და დამოკიდებულება ჰქონიყოთ; უნდა შეტყობილიუო სიდიდე იმათი; ნივთიერების რაოდენობა, რისგანაც შედგენილნი არიან; სიშორე ერთმანერთისა და მდგომარეობა, რაშიაც არიან და იქნებიან, ათასჯერაც რომ დაასრულონ თავისი გზების შეშოვლა! მაგრამ ვისა აქუს ისეთი გმირული ღონე და ნიჭი, რომ ამ საზარელ საქმეს შეებას და მოერიოს? — განუვალს ზღუდეებ-შუა სტრიალებდა გონება კაცისა, იბნუვოდა და გაურკუნველს სიბნელეში იკარგებოდა.

რა კი ერთხელ გონება ამისთანა გაჭირვებაში ჩავარდება, გამოსასვლელად თავისავე საკუთარს ძალას მოიხმარს. მაღალს მთაზედ შემავალი კაცი ჯაფასა ჰსწევს და თან და თან თან ზევით და ზევიდ შედის, კლდიდამ კლდეზედ გადადის, სურელსა და ფრიალო ადგილებს გაივლის; დიაღ მცირე ღონის მექონი ხან შისუ ნებს, ხან ისევ მომჯობინებს და თავისს გზას შეუდგება, ახლა კი. დევ, ახლა კიდევ და იმდენს ეცდება, რომ საწევს როდესაც იქნება იმ თხემამდინ, სადამდინაც შესვლა განუზრასავს; — გონებისათის კი რატომ ვეღარა უნდა მოძებნილიყო რა ისეთი საშუალობა რამე, რომ შრომაში ჳელი შესწყობიყო. საქმის გასათავებლათა, შესძლებიყო ხან დასუჱნება, ხან გამხნევება და ამასობაში არც ის დავიწიებიყო რასაც ამ მოქმედებაში შეიძენდა გამოსაყენებელსა.

ღეომეტრიამ ისე განიმტკიცა გონების ძალა, როგორც ვარჯიში (გიმნასტიკა) ძარღუჱბს უმაგრებს კაცსა და აღონიერებს, მაგრამ ნივთიერებითი ძალა კი ისეთი ვერა მიანიჭარა გონებას ღეომეტრიამ, რომ იმ გასაჭირს მოჰრევიყო, რაც იმისს ღონეს გადაჭარბებდა. — არხიმედმა სთქუა თურმე ფეხი მომაკიდებინეთ სადმე დ ამ ჩემი აზარმაცით ადგილიდამ დავსძრამ ქუჱენასო. — ამ ზარმაცისა არ იეოს, ასტრონომსაც ისეთი რამ მოხერხება ეჭირვებოდა, რომ გაუგნებელი მოძრაობა ეშინჯა ქუენებისა და გაეგო რამე; და ჭკუა ხომ, რასაც კი ერთხელ შეუდგება და იტყჳს უთუოთ მინდა გავიგოო, — აუცილებელია გაიგებს და აღარც დაუგჯანდება. გამოიგნეს ანალიზი³, დაწულილებითი რჩევა და რკუჱვა დაუსრულებელად შემცირებულის რაოდენობისა;⁴ დასაბამი ამისი აღმოაჩინეს და ამ სარკუჱვი ანგარიშის შეუმუსრავი ძლიერება კაცის ნებამ დაიმორჩილა თავისს გასაჭირს საქმეებში მოსახმარებელად. — მე აქ ანალიზის თვსების ახსნისათვს აღარ შევსდგები, რადგან ამას სწავლა უნდა ბევრი. ახლა ჩუჱნი ყურადღება მარტო იმისს ძალასა და სიათს უნდა მივაქციოთ. — რა რომ ერთხელვე პლანეტას მიადგება გამოსაძიებლათა, ანალიზი იმას თავს აღარასდროს არ დაანებებს; რაც უნდა არეულ-დარეული იყოს იმისი მოძრაობა, რამდენნაირიც უნდა იყოს დამოკიდებულება, რომელსაც ექუსმდებარება და რაც უნდა მრავლობითი იყოს ტრიალი და ბრუნვა იმისი; ყოვლად შეუძლებელია ანალიზს გამოეპაროსღა რამე. ეს ყოვლის გამხილველი ანალიზი თავისს საძიებელს საგანს მოუცილებლად გამოეკიდება, გზას კულევს იმისას და ყოველთის ერთნაირის სიადჯლით დაგვანახვებს, რა ადგილსაც უნდა იქნებოდეს ის საგანი თავში, ბოლოში თუ შუაგზაში, თუნდ ათასჯერ დაბრუნებაში და თუნდ ას-ასი წელიწადიც მოუნდებოდეს თთო დაბრუნებასა.

რა რომ ჭკუამ ეს თავისივე მოგონებული ანალიზი აირჩია იარაღად და ამ იარაღს რომ იმდენი ძალა მიანიჭა, რამდენიც უფრო ა უფრო დიდს გამჭრელობაში შემავალს თვალს უფრო დ უფრო დასჭირდება, — მაშინ ამ ანალიზით შეჭურვილმა ჭკუამ კელახლად შეიკრიბა ყოველი თავისი ღონე და უკანასკნელი დიდი საკითხავის ახსნას შეუდგა. აქამდისინ რომ განუვალი ზღუდეები აბრკოლებდნენ, ახლა ეს ზღუდეები თავისთავათ ინგრევიან; შეუპოვარი ძალა ანალიზისა მივა და მივა გამარჯვებიდამ კიდევ გასამარჯუს ბლათა, მანამდისინ საოცარს გამოკულევას არ მიადგება: ცხადათა ხე– დავს ახლა ასტრონომი, რომ სისტემა ჩუნი (სამზეო ერთობა) მკვიდრია, სწორ-ზომიერება იმისი ყოვლითურთ სრულია; წუნარი, აუჩქარებელი აქეთ-იქით რუევა იმისი, რომელსაც გონებისაგან განუზომელი დრო მოუნდება ხოლმე, არას დროს არ გადასცდება თაკისს დაწესებულს საზღურებსა.

რიგი იყო. რომ კაცობრივი თავის-მოვუარება აქ შემდგარ იყო. ასტრონომმა რა ამ სისტემის საიდუმლო. გაიგო, რომელთანაც თჳთანაც განუწყუჱსტელი კავშირი აქუს, უნდა ეს უკმარებინა, თავისი ბრძოლა გაეთავებინა და უძრავი ვარსკულავებისათვს მაინც აღარ მიეყო ჳელი, იმათს სამყოფელს მაინც აღარ მიჰხდომიეო. მაგრამ გამარჯუჱბამ ასე იცის: ერთი წარმატება სხუა წარმატებას მოანდომებინებს ერთი საწადელის ასრულება მეორეს ასურვებინებს და უფრო მძიმე საქმისათვის მოაკიდებინებს ხელსა. ასტრონომსაც ასე დაემართა: რა რომ სამზეო ერთობის დაწყობილება შეიტყო, ახლა უფრო გაბედჳთ და უფრო გულადათ ცის კამარას მიმართა თვალი და სთქუა: მინდა ეს აუარებელი და უთვალავი ვარსკულავების სიმრავლე დავსთვალოო, — იმათი იმათი უკიდური და უსაზღურო სამყოფი სივრცე გავსაზღუროო, — იმისი დაუთავებელი სიღრმე თუ სიმაღლე გამოვზომოო და შუაგული ადგილი მივაგნო, რომელსაც ეს აურაცხელი სიმრავლე ქუუნებისა გარს ევლება ყრუ და დიდებული გრიგალივითაო.

აქედამ იწყება ახალი ერა,ახალი ქორონიკონი ასტრონომებისათჳს. ამ უზარ-მაზარს საქმეში პირველი ნაბიჯი ეს უნდა ყოფილიყო, რომ ერთერთი რომელიმე უძრავი ვარსკულავისა ბეჯითად შეეტყოთ, სიდამ რამდენზედ არის დაშორებული. ახლა აქ შეება გონება ისეთს დამაბრკოლებელს მიზეზებსა, რომ იმათი მორევა ვერას ძალს დ ვერას მოხერხებას ვერ უნდა შესძლებიყო. მაგრამ დაუჯილდოებლად მეცადინეობა არც აქა რჩება; პირველში თუ თავისს უმთავრესს საწადელს ვერ ეწია, ამითი მაინც დაჯილდოვდა, რომ სხუა საკჳრველი მისაგნებთ მიაგნო. მიაგნო რომ რაც ძლიერი კანონი პლანეტების მსვლელობასა და მოძრობას განაგებს, — ვარსკულავების სამყოფელს უზომო წრეშიაც ისივე თურმე მოქმედებს; იქაც სწორეთ ისვთი წრეობითი ბრუნვა ყოფილა და ისეთივე ურთის მზის მეორეს გარეშე ტრიალი. გამოუთქმელის მეცადინეობით გაზომა გონებამ, სინათლე რა სივრცეს რამდენ-ხანს გაირბენს, და ეს ზომა ერთეულად აქცია, რომ ამითი გამოსათქმელად მოხერხებულიუო იმ საზარელი სივრცეების ზომა, რომელიც ჯერ კიდევაც ამოსაჩენად ეგულებოდა. შეწუხებული, მაგრამ მაინც გაუტეხელი, ბრძოლაზედ ბრძოლას უძლებს, ზღუდეზედ ზღუდეს არღუჱვს და აგერ გაიარა კიდეცა განუზომელი უფსკრული და რომელიც უფრო ახლოს არის ჩუინზედ უძრავი ვარსკულავი, იმისი ნამდჳლად შეიტეო, რამსიშორეთაც არის, – და მითი დაჯილდოვდა ორმოც და ათის წლის ჯაფა ასტრონომისა, ახლა წარმოვიდგინოთ, რა სიხარული შეუდგებოდა, როდესაც ამითი იმ მენაკს,⁵ იმ ზომას წაადგა, რა ზომითაც, ან რა მენაკითაც მთელი მსოფლიო არის აშენებული! —

ამ დიდად მძიმე საქმის კულევაში ერთი სხუა საკჳრველი საქმე ამოჩნდა კიდევ. — გულ-დასმითმა უძრავი ვარსკულავების შინჯვამ ჰაზრი შეაცვლევინა იმათს განსაკუთრებითს თვსებაზედ ასტრონომებსა. უწინ, რამდენისამე ათასის წლის განმავალობაში რომ ამბობდნენ, ეს ვარსკულაკები სრულებით უძრავი წერტილები არიანო; ახლა, ზემოთ რომ ვახსენეთ, იმ კულევაში დამტკიცდა, რომ აქამდისინ თვალი თურმე გვატყუებდა, რადგან მოხერხება არა გვქონდარა, რომ იმათთვს თითქმის უხილავი ცულილება შეგვემჩნია რამე. და ერთი ათასად გაძლიერებულმა თვალმა შეჰხედა, მაშინ კი აღმოჩნდა, რომ აურიცხულად ბრწყინვალე ვარსკულავები, რომლითაც ცა სულ მოჭედილი არის, ყოველნივე ნელ-ნელა იძვრიან, ნელ-ნელა თუ ამ ჩუჱნის სიშორიდამა ვჰშინჯავთ, და გასაცჳფრებელი სიჩქარით კი, დაახლოვებით რომ იშინჯებოდნენ. ახლა ახალი საქმე წარმოსდგა თავის თავად, საქმე საკჳრველი მნიშვნელობის მექონი. ნამდჳლია ეს მოძრაობა, თუ არა? იქნება ვარსგულავები მოძრავად იმიტომ გვეჩუჱნებოდნენ; რომ თჳთან ჩუჱნი დიდი სისტემის შუაგული იჳოს მოძრავი? შეუდგნენ ახლა ამის მოძიებას, იმგუარსვე გამოძიებასა, რაც ჩუჱნი პლანეტებისათჳს დასჭირდათ, რომ მართალი მოძრაობა საგონებელისაგან გაერჩიათ; — და ეს გამოძიება ისეთის გულს-მოდგინებით ჰსწარმოებს დღემდის და ისეთის გამოკიდებითა, რომ სამეცნიერო საქმეებში ჯერ ამგუარი მაგალითი არა ყოფილა რა გონება ჴელახლა ეშურება, რომ მშუჱნიერს მისაგნებელს შეჰხუდეს კიდევა და ასწლოვანი შრომით ამოწმებს, რომ თჳთან მზეც იძვრის. ამ სახით რაც აქამდინ გონებას ფეხის მოსაკიდებელ წერტილად მიაჩნდა, ახლა თითქო ქუჱშ გამოუსხლტაო და მთელი მსოფლიო დატრიალდაო.

დაუცხროშელის ზედადატანებით დაადგა ასტრონომი თავისს საკითხავებს: მზე საითღა მიდის და რანაირის სიჩქარით მიაშურებს თავისი ჩუნთ;ს უცნაური გზითო?—საოცარია, დაუჯერებელია ეს კითხვა. მაგრამ პასუხიც კი მიაგნეს და ამასთან ესეც შეიძლეს, რომ ვარსკულავების ნამდლი მოძრაობა საგონებელისაგან გაარკჯეს და იმათი სხუა და სხუა გუარის მოძრაობის შესამეცნებელი საშუალობაც მოიპოვეს, რომ ცოტ-ცოტად, სრულიად შეეტყოთ მოძრაობა დიდის ვარსკულავთ ერთობისაცა.

აქ შევსდგეთ. — მალე ჩამოვჰყევით ამ ასტრონომის აღმონაჩენების მდინარესა და სამსოფლიო ტაძრისას იმ ეგვტერს მივაწიეთ, სადაც შეგროვებული არის ყოველი მიგნებული და გამოცნობილი. ახლა რაც გამოსაძიებელი და გამოსაკულევი რჩება, იმისს ნაპირზედა ვდგევართ. ჩუჱნს უკან ყოველივე განათლებულია, ყოველივე ბრწყინვალე და სრული; — ჩუჱნს წინ კი—ეოველსავე ბურუსი ახუჱვია, ყოველივე ბნელია და ყოველივე საეჭუო. მაგრამ გამონაკულევის ნათელი ცოტათი გამოსაკულევსაც ანათებს და ნება გვქონდეს, რომ ამ ცოტას ნათელზედ ვჰსთქუათ რამე, ყველაზედ კი არა, რაც შესასრულებელია; —იმაზედ, რაც ყველაზედ უწინ არის შესასრულებელი. — მაშ შევიცადოთ რამდენიმე ამ ახლანდელის საასტრონომიო მეცნიერების საზღუარზედ და წარმოვსთქუათ რამდენიმე იმ კითხვათაგანი, რასაც ბუნება დიდიხანია თჳთანა გვკითხავს და რაზედაც აქამდისინ ჩუნს გონებას ჯერ ვერ გაუმარჯენია. — ჩუჱნი სამზეო ერთობიდამ ვიწყოთ. როგორ შედგენილა ეს სისტემა, რასაც მდგომარეობაში ახლა ნამდჳლად იმოფება? ყოველი შესაძლებელი ბუნების ანალოღია, ყოველი შესაძლებელი შემსგავსება ყოველის ქმნილებისა არღუჱვს ამ აზრსა, ვითამ ეს სისტემა ერთწამს ყოფილიყოს დაარსებული. მაგრამ თუ არ ასე, სხუჱბ როგორღა გაჩენილა? იქნება პირველი რომელიმე გადაცულა, გადაქცევა, გადასხუაფერება ნივთიერებისა ყოფილიყოს ამის მიზეზი, ისეთი კანონების მორჩილი, რომლისაც გამოცხადებასა და აღსრულებას აუარებელი საუკუნეთ მილლიონი უნდებოდეს? ვინ გაგვცემს ამის პასუხს?

მრთელი ჩუჱნი სისტემა, ჩუჱნი სამზეო ერთობა ასის მრავალს მილიონებში მხოლოდ ერთი ცალი, ერთი ერთეული. მაშ ის უთვალაკი ვარსკულავები რაღა არის? იმათი სხუა და სხუა გუარი მწყობრობა და შეჯგუფება რას წარმოადგენს? კანონები იმათი საკჳრველის მოძრაობისა და იმათი სამარადისო დაუჱრღუვლობისა როგორი კანონებია? ვინ განმარტებს იმ დროებითს ვარსკულავებსა, დაუდგრომელად რომ მთვარესავით ხან ცხრომაში არიან მატებაში? იმ მნათობების უფრო საკჳრველს საიდუმლოს ვინღა ახნის, ზეცაში რომ კაცს უეცრად თვალ-წინ გაუჩნდებიან და ისევე უეცრად სამარადისოდ დაიკარგებიან განუზომელს სივრცის უფსკრულში?

აჲ ის კითხვები, რომელიც მომავალმა საუკუნოებმა უნდა ახსნან და განმარტონ. ამ წინასწარ საფიქრებელს. მომავალ-გამარჯუჱსბას, რომელსაც ერთხელ როდისმე გონიერება ნივთიერებაზედ უსათუოთ შეიმოსავს, ჩუჱნ ვერ მოვესწრებით, მაგრამ ვიღას ექნება ეჭჳ! აბა უკან მიიხედეთ დ ქალდეველი მწყემსი წარმოიდგინეთ, შინნაროზის მინდორზედ მდგომარე განცჳვრებით რომ მთვარის ცულილებას შეჰყურებდა და გულში იტყოდა: ნეტა თუ შეიტყრბენ როდისმე, რისგან არის და როგორ არის, რომ ეს მნათობი ხან მატულობს და ხან ცხრომაში არისო? აბა შეათანასწორეთ ახლა იმისი ჭკუა და მეცნიერება ახლანდელი ასტრონომის მეცნიერებასთანა, ერთი თვალის გადავლებით რომ ჰხედავს, რაც ცულილება მომხდარა, ან ახლა სწარმოებს, ან მოხდება როდისმე არა მარტო მთვარეში, მთელს სისტემაში! რათ უნდა ვიფიქროთ, რომ რაც მეცნიერების სიმაღლეზედ ფეხის შედგმა კიდევ მოგვინდება, ეს აქამდინ ამოვლილზედ უფრო გასაჭირი იყოს!— როგორც ამ სამიათასს წელიწადს წინეთ ბაბილონში ნაძიებმა და ნაკულევმა ცნობამ ჩუჱნამდის მოაწია და დაუფასებელი შემწეობა მოგვცა არეული საქმეების გარჩევაში, რომელსაც გონება დაუცხრომელად ებრძოდა, ისე რაც ახლა ნაკულევი და ნაძიები იწერება რამე, — ჩუჱნს ჩამომავლობას დარჩება საქმეში გამოსაყენებლად და კიდევ რომ გავა სამიოდ ათასი წელიწადი, მაშინდელი კაცის ნიჭი მაშინდელს საქმეებში გასამარჯუჱბლად გამოიყენებს. ამასთან თუ ეჭჳ გაჩნდა სადმე, ვითამ ეს დიაღ ძნელი გამოსაცნობი წინჩამონაგდები საქმე წარმატებით ვერ აიხსნებოდეს, რადგან რაც რამ საძიებელი არის, მოუფიქრებელს სიშორეზედ არის ყოველივე, — მაშინ ამ ეჭჳის გასაბნევად ერთი ეს გახსენება იკმარებს, რომ ტელესკოპს, — ამ ჴელოვნებითს თვალსა კაცისას,ისეთი რამ გამჭრელი ძალა აქუს მითჳსებული, რომ რასაც კი ჰშინჯავს, რა სიშორეზედაც უნდა იყოს, ვეღარსად დაემალება. ერთი მაგალითი მოვიტანოთ: სირიუსი არის უკანასკნელი პლანეტა ჩუჱნი მზის გუნდისა, ჩუნი ერთობისა, მზისაგან ყოველს სხვა პლანეტაზედ უშორესი. ვჰსთქვათ, მოსწედა ეს სირიუსი თავისს ადგილსა და რადგან ძალიან დიდი სხეულია, ისეთის სიჩქარით გაფრინავს უფრო შორს, რომ ერთ-წამში თორმეტ მილლიონ მილს გაივლიდეს, ან ოთხმოცდაოთხ მილლიონ ვერსტსა და სულ ასეთი სიჩქარით იფრენდეს ათას წელიწადს; — ეს არა ფერი, — თუნდ ათი ათასი წელიწადიც იფრინოს, მაინც ვერსად დაემალება ტელესკოპით შეჭურვილს ასტრონომის თვალს, მაგრამ თუ ერთის მხრით დაშორება, როგორიც უნდა იყოს, ვერა ფერში დააბრკოლებს ასტრონომის თვალის დევნებასა, შინჯუასა და კულევასა; მეორეს მხრით ხომ მაინც უთუოთ იქნება რამე სხუა იმისთანა დამაბრკოლებელი მიზეზი, რომ იმისი გაუქმება არას კაცობრივს ნიჭიერებას არ შეეძლოს. — მრავალ გუარი მოძრაობა პლანეტებისა იმითი გამოირკუა, რომ ათას-გზის იშინჯებოდა კაცის თვალისაგან და ერთი ერთმანერთის შემსგავსებისაგან ჭეშმარიტება თავისთავად აღმოჩნდა, უძრავი ვარსკულავებისა კი ეს უნდა ვსთქუათ, რომ რამდენიმე ათასი წელიწადი უნდა გავიდეს, მანამდინ მსწრაფლესი ამ ვარსკულავთაგანი შესამჩნეველს რასმე ნაწილს გაივლიდეს თავისი უზომო წრისას. უნდა ვიფიქროთ, რომ სადაც მოძრაობა ამ გუარად არის თითქმის შეუმჩნეველი, იქ შინჯვა ყოვლად შეუძლებელი უნდა იყოს კაცისათს, რადგან კაცის სიცოცხლის საუკუნე ერთ წამს თუ უდრის, რაც იმათ მოძრაობას დრო უნდება, იმ დროთი ერთი შემოვლის ხანისას. — მაგრამ ნურც აქ ავჰჩქარდებით. ყოვლის გამჭურეტი თვალი, რომ ვარსკულავსა ჰსდევს განუზომელს სიმაღლეზედ მცურავსა, ეს თვალი ისეთი გმირული საჭურვლით არის ახლა შეჭურვილი,— რომ, ასე ვჰსთქუათ, ამ ვარსკულაკმა სხუა დიდს რასმე საშუაგულო სხეულს გარს ბრუნვა დაუწყო, მაგრამ ისეთის სიწყნარით, რომ თჳთო მობრუნებას ხუთხუთი მილლიონი წელიწადი მოუნდებოდეს; — მაშინაც ერთი წელიწადი ვერ გავა, რომ კაცი იმისს მოძრაობას შეიტყობს; ათ წელიწადში რა სიჩქარით მოძრაობს, ამას გაჰზომს და ერთი კაცის სიცოცხლე იკმარებს, რომ ბეჯითად გამოკულეულ-იქნეს, სწორეთ რამდენი ხანი მოუნდება ამ ვარსკულავსა, რომ თავისი წრე შემოიაროს.

თუ ვერც სიშორე დააბრკოლებს კაცის გონებასა და ვერც დრო, იქნება რიცხუმა მაინც დასძლიოს და აუარებელს მილლიონებში ერთ ერთიც არის ვარსკულავი დააკარგვინოს ისე, რომ კაცმა ვეღარა გაიგოს რა მისი? — საკითხავი ახლა აღარც ეს არის. მეცნიერების საყარაულო ჯიხურებით არის ახლა მთელი ქუჱეანა მოფენილი და მხმილავები ყოველგან მარადის ფხიზლობენ. იმათთჳს ვერც სად ვარსკულავიჩავა, ვერც სად კრებული და ვერც სად მწყობრი, რომ მშინჯავი თვალს მოსცილდნენ როდისმე. სადაც ერთი ასტრონომის თვალი ჩამოეცლება, იქვე იმავ წამს მეორე ასტრონომის თვალი დაჱხუდება მშინჯავი. აღმოსავლეთი და დასავლეთი, ჩრდილოეთი და სამხრეთი ერთ-ხმათ მიაძახებენ კაცის გონებასა მთელს ქუჱყანაზედ მოფენილი საყარაულო ჯიხურებიდამ, ამ საასტრონომიო ობსერვატორიებიდამ: წინა წადექ, წინ წადექო.

ამითი ვაბოლოვებთ. ძალიან სხარტულად შემოვავლეთ თვალი იმ დიდს საქმეს, რომელიც ახლა დაწულილებით უნდა განვიხილოთ. ამ საქმის გამორკუჱსვას აქამდინ ექუსი ათასი წელიწადი მოუნდა და კაცის გონიერებას შემთხუჱრვა მისცა, რომ თავისი ყოველს გამარჯუჱსბაზედ უნამეტნავესი გამარჯუჱბა იდღესასწაულოს. ყოველს საუკუნეში ეს საქმე იყო საზომათ, რომლითაც კაცობრივი გონიერების მეცადინეობა იზომებოდა და ბოლოს, უფრო და უფრო რომ გაიხსნა ეს საქმე, უფრო და უფრო რომ განათლდა, ცხადად გვაჩუჱნა სულიერი უკუდავება კაცისა და აგვიხსნა სიბრძნე და დიდება შემოქმედისა.

რაც ამ დიდ-საქმეში საკითხავები იყო, აქ ეს საკითხავები დაგისაკელეთ; ახლა განმარტებისა და ახსნის მოსასმენად მოგიწუჱსვთ. შეგვეწიოს-მცა ძლიერება ყოვლის შემძლებელი, დამაარსებელი ცისა და ქუანისა, რომ შევიძლოთ: მე — გარდმოცემა და თქუჱნ — შეთვსება რამდენისამე დიდის ჭეშმარიტებისა, რომელიც მრავალს თავობას გამოუკრებია ბუნებიდამ ექუსი ათასი წლის დაუცხრომელი მეცადინეობითა და ბრძოლითა.

(მეორე წასაკითხი მასუკან)

_______________

^{1. პლასტიკა—ქანდაკი, ჴელოვნება მოქანდაკეობისა, თლით გამოყვანა, ჩამოსხმა,შეკოწიწება და სხვა ამგუარი, გამოხატულება. მთარგმნელი. ↩}

^{2. ტელესკოპი არის ბერძნული სიტყვა: (ტელე) შორი და (სკოპჟო) ხეჯვა, ცქერა, ყურება. ↩}

^{3. დახსნით შინჯვა, დაშლით რჩევა. მრთელი რამე რომ ჯერ დაიშალოს და მერე ყოველივე ნაშალი ცალ-ცალკე გაიშინოს, გაირკუჱს, — ამგუარს გაშინჯვასა ჰქვა ანალიზი. ↩}

^{4. ასე ვჰსთარგმნე მათემატიკური გამოთქმა უზომოდ მცირე ნივთიერებისა რომლისაც უფრო და უფრო დამცირებას ბოლო არა აქუს. ამ თარგმნაში რუსულს გამოთქმას სხუა ენებისაც შვუსწორე: безконечныя, или безконечно малыя величины; — les quantités, infinies; infinite quantities; - die unendlichen grözzen. ↩}

^{5. ვჰგონებ მენაკი ერქუას ჩუნებურად მაშტაბსა, რომელსაც ზოგს სხუა ენაზედ კიბეს კძახიან. თუ შემცთარი ვარ გასწორებას ვითხოვ. ↩}