სიზმარი.

ვნახე სიზმარი, ჩემო ღმერთო, ტკბილი სიზმარი:
ვითომ ჩემს გულში იდგა ტურფა, წმიდა ტაძარი.
იყო ნაშენი, აღგებული უცხოს მასალით:
შენდამი ლტოლვით, პატივ-ცემით და სიყვარულით.
მუნ მაღალ, სპეტაკ ტრაპეზზედა სუფევდი შენა
და გარს გეხვია ელვარება ნათელი-ზენა.

ჩემი გონება, შემოსილი ქურუმთ საცმელით,
იდგა შენს წინა განკრძალული მხურვალეს ლოცვით.
მას ხელთ ეჭირა დამსხვრეული იჭვნეულება,
უარის-ყოფა სიძულვილი ამპარტავნება.
მოჰსთქვამდა იგი შენს წინაშე თვის შეცოდებას
და შემოგთხოვდა, გყვედრიდა მის პატივებას.
გონების უკან, ვით მხურვალე – მტკიცე მლოცავნი,
იდგნენ რიგზედა მუხლ-მოდრეკით ჩემი გრძნობანი.
შენსკენ მოქცეულ მათი თვალნი, მათი ხელები
ცხადად ამბობდნენ: რათ გვინდაო ჩვენ სხვა ღმერთები...
გიგალობებდნენ, შენ გაქებდნენ, ვით ღვთაებასა,
და იმრგვლივ ჰფენდნენ ყოველ საგანს ციურ შვებასა.

მე ვიევ, ვითომ, გარდაქცეულ სუბუქ ჰაერად,
წმიდა ტაძარში მოფენილი შენს სასუნთქებლად.
შენის სუნთქვითა, ჩემო ღმერთო, მე ვირხეოდი,
გარს გეხვეოდი, შემოგტრფოდი, თავს გევლებოდი...
მაგრამ ვფიქრობდი: ვაი თუ ეს არს მხოლოდ სიზმარი
და ამ უსამზღვრო ნეტარებას აქვს სამზღვარი!

ლევ. (ცაველი.)

1879 წ.

* * *

გასწით, გაფრინდით ჩემო ფიქრებო,
გადაიარეთ მთანი და ღრენი;
მიდით და ნახეთ ჩემი სამშობლო
და მას, ვით ღმერთსა, ეცით თაყვანი.
არ შეუშინდეთ არც გზას, არც დროსა:
ყველგან იფრინეთ, ყველა ნახევით.
შემდეგ დაბრუნდით კვალად ჩემთანა –
ტკბილი ამბები მომიტანევით.

ქალაქ-ალაგებს გზა აუქციეთ!
იქ თქვენი თვალნი ბევრ კარგს ვერ ნახვენ ...
მუნ შეგროვილნი სისაძაგლენი
უსიამოვნოდ აგაღელვებენ!
ზედ ნუ შეხედავ ვერცხლით მკულს გულებს,
თუნდაც ასჯერა წინ შეგეფეთნონ;
წარბს ნუ გაანძრევთ მდიდრების წინა:
ეს დრო მათია, და იქეიფონ!...

ყურს ნუ მიუგდებ იმ ბატონებსაც,
ვინც წაღმა ხნავენ, უკუღმა სთესვენ:
იგინი თავის სიტყვას და სწავლას
თვისის ცხოვრებით თვითვე აქცევენ.
თქვენ გაუდექით პირდაპირ სოფლებს;
გლეხ-კაცის ბედი მუნ გაიცანით;
მისი ცხოვრება, მისი ამბავი
ნამდვილად, კარგად დაიხსომევით.

ვინც აქ შრომობდეს, გლეხ-კაცს შველოდეს,
ის უსათუოდ თქვენ იპოვნევით...
მიდით, მიეცით მას ძმურად ხელი
და სიყვარულით გადაჰკოცნევით.
ვინც ჩვენში მხოლოდ ბრძნულად ბაასობს,
იგი ჯერ კიდევ არ არის კაცი;
რომელიც სიტყვას საქმეთ გარდაქცევს
აი ეს არის ჩვენი ვაჟ-კაცი.

ლევ. ცაველი.

1879 წ.

ფიქრი და შენიშვნა

კიდევ ჩვენის მწერლობის თაობაზედ. – უფ. თუმანიშვილი და მისი „ალმანახი“.

რომ ჩვენს მწერლობაში არსებობს უგზო-უკვლობა და უშველებელი არეულ-დარეულობა – ეს ცხადი და უეჭველი ჭეშმარიტებაა ყველასთვის, ვინც კი ცოტაოდენად დაფიქრებულა ქართულს ლიტერატურაზედ. რა მიუძღვის წინ ამა და ამ მოღვაწეს ჩვენის მწერლობისას? რისთვის გამოდის. იგი სალიტერატურო მოედანზედ? რა სხივი უნდა დასცეს მან თვალ-გაუწვდენელ სიბნელეს? ყველა ამისას ნურას უკაცრავად, ტყუილად ვიკითხავთ. ღმერთს ენა მიუნიჭებია ადამიანისათვის – ილაპარაკეო; ისიც მოჰყოლია და ლაპარაკობს, – მეტი რა უნდა? რას მიქვიან ჩვენში მწერლის მოვალეობა საზოგადოების წინაშე? დღეს ვაჟბატონს რაღამაც გაურბინა გუნებაში – აიღო და მიაწოდა მკითხველს; ხვალ კიდევ სხვა და სრულიად წინააღმდეგი რამ გადურბენს გულზე და კიდევ აიღო და მიაწოდა იმავე მკითხველს – ესეც შენთვის მომირთმევიაო. ამგვარად სალიტერატურო ასპარეზი შეიქნა თვითონ მოღვაწეთა გულის გასართობ-სალაყბოთ, და მკითხველისა კი ვის რა ენაღვლება? კაცი არ დაფიქრებულა თუ რა არის სალიტერატურო და რა არა; რას მოითხოვს და რას არა დროთა ვითარება და ადგილი. ჩვენს სალიტერატურო მოედანს მთლად მოჰფენია სიბნელე; თვითონ მომქმედიც ბნელია ვით ღამე. მეტყვით – ყველა ამას აქვსო მრავალი შესაწყნარებელი მიზეზიო: ჩვენი მწერლობა ჯერ ხანში არ არის შესულიო და ახლად ფეხ-ადგმულს ბევრი არა მოეთხოვება რაო; ვერ მოეთხოვებაო. აგრეთვე ვერც გარკვევილი გზა და კვალი... მართალი ბძანებაა, და კიდეც იმიტომ ვამბობ, რომ ყოველს მოღვაწეს ჩვენის მწერლობისას უნდა დიდი სიფთხილე და წინ დახედვა. რამდენად უფრო გზა-დაბნეულია მისი გარეშეულობა, იმდენად უფრო მომეტებული სიწმინდე და სიფაქიზე უნდა ყოველს მის ნაწარმოებს. თუ საზოგადოებას ეხლა-ხან გაჰღვიძებია კითხვის სურვილი; თუ თვითონ საზოგადოებაში ამის შესახებ არავითარი გარკვევილი მიმართულება და მტკიცე მსვლელობა არ არსებობს; თუ „რასაც დასთეს იმასვე მომკი“ – ამ შემთხვევაში თვითოეულს მთესველს უფრო მეტი უნდა მოვკითხოთ, უფრო სასტიკად უნდო. მოვეკიდოთ, ვიდრე სხვა დროს და სხვა ადგილას, აქ უნებურად მაგონდება აზრი, რომელიც არა ერთხელ მსმენია: ჩვენი მწერლობა იმდენად საცოდავი და ღარიბიაო, რომ ყოველი კაცი, რომელსაც ცოტად თუ ბევრად შემოუდგავსო ფეხი მწერლობაში და ავად თუ კარგად ემსახურებაო. მას, ყოვლად პატივ-საცემი და ყურადღების ღირსიაო; თუ კი სწერს და აბეჭვდინებსო „ბარაქალა“ ერგებაო; ერთის სიტყვით, ცუდად ჯდომას ცუდად შრომა სჯობიაო. რომელი ერთი სჯობია – ეს ამ აზრის მიმყოლთა გემოვნებაზედ მიმინდვია; მე რო მკითხოთ კი – ორივე მათთვის მიმირთმევია. ჩემის აზრით, ზემოხსენებულს მსჯელობას დაერთვის ცრუ-მორწმუნოება, რომელიც ვნებას თუ მოუტანს ჩვენს მწერლობას, თორემ ხეირს კი ვერ დააყრის ვერაგზით. მათდა სამწუხაროდ, ლიტერატურის სიმდიდრე თუ საღარიბე დამოკიდებულია არა დაბეჭდილ ფურცლების მეტ-ნაკლებობაზედ. ყანა ჩვენის ლიტერატურისა მთლად მოქსაქსული და შამბ-მორეულია მეთქი. ყველაზედ უწინარესი და უსაჭიროესი საქმე არის გამარგვლა, ამოგლეჯა ამ შამბისა, გამოგვა და გამოწმენდა რაც მოქსაქსულია. ეს საქმე უპირველეს ვალად უნდა ჰქონდეს სალიტრატურო კრიტიკას; მან უნდა დაანახოს მკითხველს თუ რა ეკუთვნის ლიტერატურას და რა არა; რას უნდა ეპყრას კანონიერი ადგილი მწერლობის ასპარეზზედ და, პირიქით, რას არა აქვს არავითარი კავშირი ლიტერატურასთან ერთის სიტყვით სალიტერატურო კრიტიკა მოვალეა თავი გაატანინოს მკითხველს ზემოხსენებულ უგზო-უკვლობაში და არეულ-დარეულობაში რამდენადაც გვექმნება ძალა და შეძლება, რამდენადაც ჭკუა გაგვიჭრის, ვეცდებით მცირე ღვაწლი მაინც დავდვათ ამ ფრიად მძიმე და საჭირო საქმეში. მაშ ნუ დაიზარებ, ჩემო მკითხველო, და გამომყევ ჩვენის ლიტრატურის წალკოტისაკენ.

საიდამ დავიწყოთ? სულ ერთი კია, სწორედ მოგახსენოთ. ნათქვამია – ყოველი გზა რომში მიგიყვანსო, ისე ჩვნც: რა გზასაც უნდა დავადგეთ მაინც ერთსა და იმავე ადგილს მივალთ, და სახელდობრ რა ადგილს – ამას შემდეგში ვნახავთ. დავიწყოთ უფ. თუმანიშვილის „ალმანახიდამ“. მიზეზიცა მაქვს ამ გვარ დაწყებისათვის, ეს სხვა და სხვა წერილთა გროვა, რომლისათვის უფ. თუმანიშვილს დაურქმევია „ალმანახი“, არის ახლად მოსული, თითქმის დღევანდელი ყვავილი ჩვენის ლიტერატურისა და დღევანდელს ხომ უფრო ეტანება კაცი, ვიდრე გუშინდელს. გარდა ამისა ამ ყვავილზედ მსმენია იმისთანა ქება-შესხმა, რომელიც ქვასაც კი გახეთქს, არამც თუ ადამიანის გულს. აი, მაგალითებრ რა სიტყვით მიეგება „ალმანახს“ „დროების“ კრიტიკოსი:

დიდის მოუთმენლობით მოველოდით თავ. გ. თუმანიშვილის „ალმანახს“ და უაღრესის სიამოვნებით წავიკითხე ეს პატარა წიგნი ჩვენს ჭკუით ღარიბს მწიგნობრობაში რიგიანის წიგნის გამოსვლა ისეთ იშვიათ შემთხვევათ შეიქმნა, რომ რეცენზენტს ამისთანა მოვლინება ერთ რამ დღესასწაულად მიაჩნია.... ამ პატარა წიგნს ეტყობა, რომ ჭკვიანი კაცის ნაწარმოებია, რომელიც არც ერთს პარტიას არ ეკუთვნის და პირუთვნელათ ეძიებს ჭეშმარიტებას და მაშასადამე პოეზიასაც.

აბა, ამის გამგონს გულმა როგორ უნდა მოუთმინოს და ხელი არ წაავლოს ყველაზედ უწინარეს „ჭკვიანი კაცის ნაწარმოებს“? „ალმანახზედ“ ლაპარაკი მით ურო მეხერხება ამ ჟამად. რომ მას იმ გვარი თვისება მიუძღვის და ბევრი იმისთანა რამ აქვს ჩართული, რომელიც პირდაპირ და მჭიდროდ მიუჯდება საგანს ჩვენის საუბარისას წარსულისას და აწინდელისასაც. ტყუილად კი არ არის ნათქვამი რუსულად – „ნადირი თვითონვე წინ ჩამოურბენს მონადირესაო.“ დავწერე თუ არა ჩემი „ფიქრი და შენიშვნა“ წარსულ ნომერში, უფ. თუმანიშვილმა თავისის „ალმანახით“ წინ ჩამომირბინა და მით შეამკო ცოცხალის სურათით ჩემი მშრალი საუბარი. ამ მხრით ღირს-შესანიშნავია ჩემთვის, ყველაზედ უწინარეს, უფ. თუმანიშვილის წერილი „ეხლანდელი ქართული ჟურნალ-გაზეთების მიმართულება[1] 1. იმ განზრახვისათვის, რომელიც მიუძღვის წინ ჩემს „ფიქრს და შენიშვნას“ საჭიროა გარჩეულ იქმნეს ზემოხსენებული წერილი იმ წერილთან ერთად, რომელიც შარშანდელ ალმანახში იყო დაბეჭდილი იმაკე საგანზედ: „შარშანდელ ქართულ და მწერლობის გადათვალიერება“. მე ვწერ არა კრიტიკას წლევანდელ „ალმანახზედ“; მე ვკრეფ მხოლოდ სხვა და სხვა მარგალიტებს ჩემ საუბარის საგნის შესამკობლად, და რამდენად მეტი მარგალიტი ჩამივარდება ხელში. იმდენად მეტად დაშვენდება ჩემი წერილიც. იმედი მაქვს არც თვითონ „ალმანახის“ შემდგენელი დამემდურება საქმის ამ გვარად დაჭერისათვის. მართალია, „ალმანახი“ არის სხვა-და-სხვა წერილთა გროვა, რომელთა შორის არავითარი მჭიდრო კავშირი და ურთი-ერთობა არ არსებობს. მართალია აგრეთვე, რომ არც ამ ორ წიგნთა შორის უნდა ვეძიოთ რაიმე მკვიდრი კავშირი და ურთიერთობა როგორიც მაგალითებრ, მოეთხოვება ჟურნალს. ეს მართალია მეთქი, მაგრამ მარტო ერთის მხრით. თუ რომელიმე კრებული გამოდის დრო-გამოშვებით, ვთქვათ, ყოველ წელიწადს; თუ ამ კრებულის გამომცემი არის ერთი და ივე კაცი. მაშინ სრული უფლება მაქვს მოვითხოვო ამ კრებულის სხვა და სხვა წიგნთა შორის ცოტაოდენი კავშირი მაინც; მაშინ სრული უფლება მაქვს მოვკითხო გამომცემელს მცირედი რამ პროგრამმა მაინც და ცოტაოდენი მტკიცე გზა და მსვლელობა: ვინა ხარ? რად გამოდიხარ? რას აწვდი შენს მკითხველებს? „ალმანახის“ გამომცემელი არ დამემდურება მეთქი. მით უფრო რომ თვითონვე იგულისხმებს ამ გვარ კავშირს: წლევანდელ „ალმანახში“ დაბეჭდილია შემდუგი იმ წერილისა („ეკონომიური სურათები“), რომელიც დაბეჭდილი იყო შარშანდელ წიგნში. მაშასადამე ამ წიგნის გამომცემს ჰყავს მხედველობაში ერთი და იგივე მკითხველი.

შარშან უფ. თუმანიშვილმა დაიწყო თვისი წერილი ქართულს მწერლობაზედ ამ გვარად:

ამ უკანასკნელ ორ წელს მოემატა სიცოცხლე საზოგადოდ კავკასიელ და მეტად ჩვენ მწერლობას. ორი რუსული გაზეთი, რომელნიც ჩვენში ამ ორი წლის წინად გამოდიოდნენ კვირაში სამჯერ, გარდიქცნენ ეხლა ყოველ-დღიურ გაზეთებათ. „დროებაც“ ამ გზას დაადგა. შარშან დაგვებადა კიდევ ახალი ქართული გაზეთი „ივერია,“ რომელიც გვეწვევა ხოლმე კვირაში ერთხელ დიდ თაბახობით და რომელიც ზოგჯერ ივიწყებს თავის გაზეთობას და ჩემულობს (?) ჟურნალობას. ამის გარდა ახალ წლიდამ გვემატება ახალი ყოველ-დღიური რუსული გაზეთი უფ. ნიკოლაძის „მიმოხილვა“ (Обзоръ). რომელიც გვპირდება კავკასიელ ტაიმსობას. მოიგონეთ ამ ორი წლის წინანდელი ჩვენი ლიტერატურული უარარაობა და ეს გაზეთების სიმრავლე. რა გვარნიც იყვნენ ისინი – სულ ერთია გვეჩვენება მწერლობის სიმდიდრეთ. რა არის მიზეზი ამ ლიტერატურულ გამდიდრებისა? ომი. მიპასუხებთ თქვენ მაშინვე... მაგრამ მარტო ომს არ შეეძლო ასე ემოქმედნა ჩვენ მწერლობის გამდიდრებაზე. როცა „თბილისის მოამბე“ გახდა ყოველ-დღიურ გაზეთათ, მაშინ არც კი ელოდნენ დიდ ომს... არა, მკითხველო, ჩვენ მწერლობის განცხოველებაში მარტო ომი არ არის დამნა შავე. აქ კიდევ ბევრი სხვა რამეც არის გარეული. მაგრამ ?) ათას სხვა და სხვა ფეროვან საქმეს და კაცს შეუძლიანთ ჰქონდეთ ერთი სახელი. ხშირად, როცა უნდათ ერთ რომელიმე პარტიაზე ლაპარაკი, ამ პარტიის მაგიერად ასახელებენ იმის უკეთეს კაცს. ხშირად ამბობენ, ყარსი აიღო ლორის-მელიქოვმაო იმის მაგიერ რომ თქვან: ყარსი აიღეს ამა ამ რუსის ჯარის ბატალიონებმა პოლკებმა. დივიზიებმა, ამა ამ ღენერლების და აფიცრების შემწეობით. თუ ამგვარი ლაპარაკი მოვინდომეთ და მრავალ-გვარ საგნების დასახელების მაგიერ ვისურვეთ დასახელება ერთი კაცის, ჩვენ უნდა ვთქვათ, რომ ჩვენ მწერლობის გაღვიძების მიზეზი იყო. ნ. ნიკოლაძე.“ ( ალმანახი 1878 წ.)

უკაცრავად კი ვარ მკითხველის წინაშე, რომ ამ სიგძე ნაწყვეტი გამოვაცალე უფ. თუმანიშვილის წერილს, მაგრამ, უნდა მოგახსენოთ, ეს მარგალიტი ფრიად ღირსშესანიშნავია და ძვირფასი; იგი პირდაპირ შეეხება ქვა-კუთხედს ჩვენის მწერლობის და ცხოვრების უგზო-უკვლობისას. კაცი მოჰყოლია ლაპარაკს ქართულს მწერლობაზედ, მის განცხოველებაზედ და გამდიდარებაზედ, და ართავს ყველა ამ წარმატებას რუსულ გაზეთების სიმრავლეს. „ტფილისის მოამბე“, „კავკაზი“, „ობზორი“ და სხვაც ათასი რუსული გაზეთი რომ გამოდიოდეს ყოველ დღე, ჩვენი მწერლობა აქ რა შუაში უნდა იყოს? გზა და კვალი იმდენად დაგვბნევია, რომ არცა რა სხვისა გავიგია და არცარა ჩვენი. ჩვენი, სხვისა, ქართული, რუსული, „ობზორი“, „დროება“, „ტფილისის მოამბე“, „კავკაზი“, „ივერია“ – სუყველა ერთად აურევია „ალმანახის შემდგენელს და ეს დომხალი მკითხველისათვის მიურთმევია – მოინელეო. რუსულ გაზეთების გამრავლება რა ნიშანია ქართულის მწერლობის წარმატებისა და განვითარებისა? უფ. თუმანიშვილის აზრით არამცთუ ნიშანია, არამედ მიზეზიც ყოფილა; „ჩვენი მწერლობის გაღვიძების მიზეზი იყო ნ. ნიკოლაძეო“. ახლა რა უნდა ვიფიქრო მე, ქართველმა მკითხველმა? უფ. თუმანიშვილი ლაპარაკობს იმ დროის განმავლობაზედ, როდესაც ნიკოლაძეს არავითარი მონაწილეობა არ მიუღია ქართულს მწერლობაში. თუ ამ ხნის განმავლობაში ჩვენმა, ესე იგი, ქართულმა მწერლობამ გაიღვიძა და გაცოცხლდა, და თუ მიზეზი ამა გაღვიძებისა არის ნიკოლაძე, მაშ ჩვენი მწერლობა სწორედ იმ დროს გაცოცხლებულა, როდესაც ნიკოლაძე მოსცილებია. ვერაფერი ქება-შესხმაა ნიკოლაძისათვის, სწორე მოგახსენოთ. ნუ თუ მართლა ეს უნდა ეთქვა უფ. თუმანიშვილს? რა პასუხია. იგი სიბნელეში დგას, ხელებს აფაცურებს და გულდამჯდარად მოუთხრობს ქართველ მკითხველს მის სამშობლო მწერლობის გამდიდრების ნიშანს და მიზეზს... სტუმრად წვეულმა მწერლობამ, გზა დაბნეულმა, უგზო უკვლომ ასე იცის.

უფ. თუმანიშვილი იქამდე აღტაცებულა რომ რაც კი რამ გაკეთთებულა ქართულს მწერლობაში ამ ბოლოს დროს სულ ნიკოლაძისათვის დაუბრალებია. აი რას ამბობს თუმანიშვილი:

... რაც უნდა იფიქროთ თქვენ მკითხველო, უფ. ნიკოლაძეზე ეს კი უეჭვო ჭეშმარიტება გახლავთ, რომ ჩვენ მწერლობას ამ უკანასკნელ დროს და მეტად შარშან უცემდა მაჯა ადრინდელზე მეტად. დავიწყოთ ხელოვნურ თხზულებაებიდამ.

ასე თუ ისე, ერთის სიტყვით, შარშანდელ „ალმანახის“ აზრით ქართული მწერლობა გაცოცხლდა და გამდიდრდა ამ ბოლო დროს. გარდა ამისა, ამ გამდიდრების მიზეზი იყო უფ. ნიკოლაძე. ეს დასწერა შარშან უფ. თუმანიშვილმა და გამოესალმა მკითხველს მთელის წლით. წრეულაც გამოსცა იმან „ალმანახი“ და კიდევ ჩაურთო წერილი იმავე საგანზედ. იმავე საგანზედ მეთქი, თუმცა სათაური წერილისა ცოტად გამოცვლილია. წლევანდელი წერილი მთლად შეეხება ჟურნალ-გაზეთებს, შარშანდელი კი თითქმის მთლად. რას გვაუწყებს ეს ახალი წერილი – ეხლავ, მოგახსენებთ, და კილო-კავად კი უნდა შევნიშნო, რომ უფ. ნიკოლაძის ხსენება ამ წერილში აღარ არის. როგორ? კაცი ლაპარაკობს ჩვენს მწერლობაზედ და დაავიწყდა თავი-და-თავი მიზეზი ამ მწერლობისა, მიზეზი, რომელიც თვითონვე გამოატყვრინა? ან იქნება იმიტომ დამალა უფ. ნიკოლაძე რომ თუმანიშვილი ჩვენს ჟურნალ-გაზეთებს წუნსა სდებს და რაკი თვითონ წარმატება არ არის, არც მიზეზია, და რაღა უნდა ელაპარაკნა ნიკოლაძეზედ. აბა, ახლა რაღა უნდა ვიფიქრო მე, ქართველმა მკითხველმა, რომლის თვალშიაც ისე უწყალოდ აამაღლა უფ. თუმანიშვილმა უფ. ნიკოლაძე?... არც ერთი სიტყვა არ არის მეთქი თქმული უფ. ნიკოლაძეზე. უკაცრავად: ერთი-ორი სიტყვა შაეპარა უფ. თუმანიშვილის წერილს ნიკოლაძეზე. სადღაც კუნჭულში მიმალულან შემდეგი სიტყვები: ეს მართალი სიტყვა წასცდა რუს. გაზ. „ობზორს“. (გვ. 38, სხოლიო) როგორ თუ წასცდა? ვისზედ ითქმის „მართალი სიტყვა წასცდაო“? ეს ითქმის ცრუ-პენტელაზედ, რომელსაც თავის სიცოცხლეში ტყუილის მეტი არა უთქვამს რა. მაშ რაღა იქნა ის ყოვლად შემძლებელი ნიკოლაძე, „ობზორის“ რედაქტორი, რომლის მადლით ისე გაცოცხლდა და გამდიდრდა ჩვენი საწყალი ლიტერატურა? ვინ მომცემს ამის პასუხს მე საწყალ ქართველ მკითხველს, რომელსაც ასე დაუნდობელად მიბრაგუნებს ზურგს გამვლელი და გამომვლელი?

ახლა ვნახოთ რას მოგვითხრობს წლევანდელი „ალმანახი“ ჩვენს მწერლობაზედ უფ. თუმანიშვილი ამბობს: „ვხედავ დიდ ცვლილებას ამ უკანასკნელ სამიოდ წლის ქართულ ჟურნალ-გაზეთობაში და მსურს ეს უჩვენო ცხადად მკითხველს“. ამ ცვლილებაზედ არავის არა უთქვამს რაო, რადგანაც ლიტერატურის მოღვაწენი ძველნი არიანო; მაგრამ რაც იმათ ეპატიებათო, ის ვერ მეპატიებაო მე, რომელსაც არ მიმიღია დიდი 2 მონაწილეობა იმათ შრომაში და დრო და ღონისძიება მქონია აუჩქარებლივ თვალ-ყური მედევნა იმათ მიმართულებისათვის“. ვნახოთ რა გამონახა.

„საქართველოს მოამბე“, პირველდრონდელი, დროება“ (1866-1874 წ.), „კრებული“ და უმეტესი ნაწილი „მნათობისა“ იყო ქადაგება და მხოლოდ ქადაგება. აიღებდით ლექს; ის თქვენ არ დაგატკბობდათ მუზიკალურ რიფმებით ან ბუნების აღწერით. არა, იმას სხვა მიზანი ჰქონდა. წავიდოდა, ივლიდა, ივლიდა და ბოლოს მაინც ან გლეხის თავისუფლებაზე დაგუგუნებდა ან ხალხის სიყვარულზე და განათლებაზე... იგივე ითქმის ყველა ადრინდელ ქართულ ჟურნალის ან გაზეთის ნაწილებზე. უკანასკნელი ფურცელი რა არის? მაგრამ იქაც კი საცინელ ანდაზების მაგიერ იპოვიდით დარიგებას: ესე და ესე უნდა მოიქცე, რომ არ გაცივდეო; ესა და ეს წიგნი უნდა წაიკითხო, რომ არ გაბრიყვდეო... და სხვ.

მაგრამ 1875 წ. სურათი გამოიცვალაო. ჟურნალებმა სული დალიესო, „დროებამ“ კი იწყო კვირაში სამჯერ გამოსვლაო; ამის გამო დაპატარავდაო და სტატიების ადგილი დაიჭირეს წვრილმან ამბებმაო. „დროება“ აღარ იყოო, ამ წლიდამ დაწყობილი. საზოგადოების წინამძღოლი და სხვ., ის შეურიგდაო საზოგადოებას და ჰკითხაო: რა გნებავს მოგართვაო? ჩქარა გაიგო „დროებამ“ რა იამებაო ჩვენ მკითხველებს და მას აქეთ ის ცდილობს ყოველ ღონის ძიებით დააკმაყოფილოს იმათი დღიური მოთხოვნილებაო.

ერთი სიტყვით ქართულ გაზეთმა გახადა თავის მიზნათ ყოველ-გვარ ახალ ამბების და გასართობ ანდაზების (?) გავრცელება საზოგადოებაში, გახადა თავის მიზნათ ის, რაც აქვს მიზნათ უმეტეს ნაწილს რუსულ და ევროპიულ ჟურნალ-გაზეთებისას.

ძალიანაც დაუშავებიაო. რამდენიმე სტრიქონის შემდეგ უფ. თუმანიშვილი ამტკიცებს, რომ ქართული გაზეთი არ მისდეკს ევროპის ჟურნალ-გაზეთების მიმართულებასაო და კარგადაცა შვრებაო. აი მაგალითი:

მალობა ღმერთს! ამ მგომარეობაში არ არის ქართული ჟურნალ-გაზეთობა. ის მართალია შეურიგდა ჩვენ ნახევრად განათლებულ საზოგადოებას, ცდილობს დროზე შეატყობინოს, რაც იმას იამება, ცდილობს გაართოს ის ლექსებით და მოთხრობაებით, რომელნიც არ შეაწუხებენ, არ გააღვიძებენ იმას ღრმა ძილისაგან[2]; მაგრამ ამასთანავე ქართული ჟურნალ-გაზეთობა თაყვანს არ სცემს იმდენათ ჩვენ ნახევრად განათლებულ სზოგადოებას რომ ევროპიულ გაზეთებსავით წაახალისოს ის მოდნურ უგვარობის ჩადენაში (?) და ცრუ-მორწმუნებაების გავრცელებაში.

ან კიდევ:

ამ გვარი ეჭვი ჩვენში, მადლობა ღმერთს, სანამ უადგილოა. ქართული ჟურნალ-გაზეთები კვერს არა უკრავენ ყოველ საზოგადოების შეცდომას.

ან კიდევ:

მართალია ქართული ჟურნალ-გაზეთობა აღარ კისრულობს თავის ძველ როლს სამშობლოს მასწავლებლისას და წინასწარმეტყველისას, (?) მაგრამ არც მთლად ურიგდება თავის ახალ მკითხველს...

ყველა ეს კი ვერაფრად შეშვენის „ჭკვიანი კაცის ნაწარმოებს“. გარდა ამისა უფ. თუმანიშვილი ამტკიცებს, რომ ქართულს გაზეთს ვერც შეუძლიანო. აჰყვეს ევროპიულს ან რუსულს გაზეთს და იმ გვარისავე გზას დაადგესო... არა, ისევ თვითონ ავტორი ვალაპარაკო, მით უფრო რომ ქვემო მოყვანლი ნაწყვეტიც ფრიად შესანიშვნავი და ძვირფასია ჩვენთვის:

...ამ ორ მწერლობის შუა (ე.ი. ჩვენ და ევროპისა) კარგა დიდი განსხვავებაც არის. ჯერ ერთი, რომ ჩვენ საზოგადოებაში ისე არ არის გავრცელებული ცნობის მოყვარეობა, რომ შეიძლებოდეს იმ გვარ დიდ გაზეთების გამოცემა, როგორებსაც ვხედავთ ევროპაში. ქართული პატარა გაზეთი კი, შეძლებას მოკლებული, ჩვენ ქვეყნის ამბებსაც კი ვერ ასწრობს შეგვატყობინოს დროზე. ვისაც ინჩი ესმის რუსულ ენაში, ეტანება რუსულ გაზეთებს რადგან ამათ მეტი ღონისძიება აქვთ უფრო ჩქარა და, დაწვრილებით მოგვიტანონ ახალი ამბები. ქართული გაზეთი ვერ აკმაყოფიღებს ვერც იმ ქართველს. რომელმაც იცის მხოლოდ თავისი ენა, რადგან ქართველ მწერლების და ხალხის შუა გავლილია ბედით ღრმა ხევი. უნივერსიტეტელმა განათლებულმა კაცმა არ იცის როგორ დაელაპარაკოს შინაურად ნასწავლს. იმათ ერთმანეთისა არ ესმით, თითქო სხვა და სხვა შორეულ ქვეყნებში იყვნენ დაბადებულები. ჩვენებურ ჟურნალისტს არა აქვს ისეთი მსუბუქი, ადვილი გასაგები ენა და ცოდნა (მსუბუქი ცოდნა!), რომ თავისკენ მიიზიდოს უმეცარ მკითხველის გული ცარიელი ტელეგრამმების ბეჭდვა იმათ მნიშვნელობის აუხსნელათ, სხვა და სხვა ევროპიულ სიტყვების უადგილოთ ხმარება, „ინტერესების“, „ტრაქტატების“ და სხვა ამ გვარების ყველგან ჩაჩხერა და სხვ., უეჭველია, ბევრად აფთხობს ქართველ მკითხველს, რომელსაც არაფერი არ გაეგება ეხლანდელ ევროპის პოლიტიკურ მდგომარეობისა, მაგრამ გაზეთს კი იღებს, („გაზეთს იღებს“ როგორ მოგწონთ სიტყვიერება ) რომ შეიტყოს ეს.

ამ გვარი ლაპარაკი ქართველი მწერლის პირში, ღვთის წინაშე, ღირს შესანიშნავია. მჯერა უფ. თუმანიშვილის კეთილ-მიდრეკილება, მაგრამ.... მაგრამ ესეც მიმტკიცებს ჩვენის სტუმრად წვეულ ლიტერატურის უგზო-უკვლობას. რასაკვირველია, გაუგებარ სიტყვების უველგან ჩაჩხერა და „ცარიელ ტელეგრამმების ბეჭდვა“ ცუდი რამ არის და ხეირიან გაზეთს არ შეჰფერის. სამწუხაროა, აგრეთვე რომ „განათლებულმა კაცმა არ იცის როგორ დაელაპარაკოს შინაურად ნასწავლს“, ესე იგი, სამწუხაროა, რომ განათლებულმა ქართველმა არ იცის ქართული ენა. რა გამოდის აქედგან? მარტო ის, რომ ცარიელ ტელეგრამმების ბეჭდვა საკმარისი არ არის; რომ გაუგებარ სიტევების მაგივრად ხმარებულ უნდა იქმნენ გასაგები სიტყვები, სხვა ხომ არაფერი? ან იქიდგან რა გამოდის, ვითომ „ვისაც ინჩი ესმის რუსულისა ეტანება რუსულ გაზეთებს“? არაფერი, გარდა იმისა კიდევ, რომ კარგი და ხეირიანი გაზეთი არ ყოფილა ქართულს ენაზედ. თუ ასეა, მაშ რაღად ამბობს უფ. თუმანიშვილი, რომ ჩვენ საზოგადოებაში ცნობის მოყვარეობა ისე არ არის გავრცელებულიო, რომ შეიძლებოდესო. იმ გვარისავე გაზეთის გამოცემა, როგორც სხვაგან, და სხვ.? რატომ არ შეიძლება? ან თუ ცნობის მოყვარეობა არ არის გავრცელებული, მაშ რაღად ამბობს, რომ „ქართველ მკითხველს არაფერი არ გაეგება პოლიტიკურ მდგომარეობისა, მაგრამ გაზეთს კი იღებს, რომ შეიტყოს ეს“? უცხო გაზეთი რაც უნდა მშვენიერი რამ იყოს, რა სამსახურს გაგვიწევს საკუთრივ ჩვენ, ქართველ საზოგადოებას და ხალხს? თუ ვისაც მარტო „ინჩი ესმის“ და მაინც „ეტანება“ – ეს იმისთანა გარემოებაა, რომელიც ღირსია უფრო მომეტებულის დაფიქრებისა, ვიდრე უფ. თუმანიშვილს უნებებია.

სხვა ადგილას ამბობს კიდევ უფ. თუმანიშვილი:

.... მაინც უნდა გამოვტყდეთ, რომ ჩვენ ჟურნალ-გაზეთებს არა აქვთ ზნეობითი გავლენა თავიანთ მკითხველზე, რადგანაც ბევრს არა სწამს იმათგან გამოცხადებულ ამბების სიმართლე. ჩვენი ჟურნალ-გაზეთები არ არიან ისე შეძლებულნი რომ იყოლიონ საკუთარი კორრესპონდენტები და რეპორტიორები და ვერც ერთი ჩვენი რედაქტორთაგანი ვერ იტყვის, მართალს ამბობს იმის „მოამბე“ თუ არა. ხშირად ჩვენ გაზეთებში გაიმართება ხოლმე ბაასი რამდენიმე კორრესპონდენტის შუა.... და სხვ.

ამ ნაწყვეტშიაც იქით-აქეთ გადაცემ-გადმოცემა რადაც უნდა ღირს. ჯერ ავტორი ამბობს, რომ ქართულ გაზეთებს შუძლება არა აქვთო საკუთარი კორრესპონდენტები იყოლიონო; მერე ამბობს – ქართულ გაზეთების კორრესპონდენტები ტყუილებს ლაპარაკობენო, და ერთი-ერთმანეთს ამტყუნებენო. მაშასადამე გაზეთებს ჰყოლიათ საკუთარი კორრესპონდენტები. მაგრამ, იქმნება უფ. თუმანიშვილს ჰგონია, რომ მართალის თქმა მარტო ნაქირავ კორრესპონდენტს შეუძლიან, და მუქთა მწერალს კი აბა რა მოეკითხებაო?

ყველა ზემოხსენებული კიდევ არაფერი. უფ. თუმანიშვილის წერილში გაფანტულია კიდევ მრავალი მარგალიტი, რომელიც, ჩემის აზრით, უფრო ღირსშესანიშნავია. მე ვამბობ მასზედ, რაც მის წერილში „ივერიაზედ“ არის ნათქვამი. ამას დიდის სიამოვნებით ვიხსენიებ არა იმიტომ, რომ პირ-და-პირ ჩვენკენ არის მოქცეული. არა. „ალმანახში“ ეპოვა თითქმის მთლად ის ლათაიობა ძველ და ახალ-ზედ, რომელზედაც მოგახსენებდათ წარსულ ნომერში. გარდა ამისა „ივერია“ და მისი რედაქტორი აძლევს შემთხვევას უფ. თუმანიშვილს გამოთქვას თვისი გადაწყვეტილი აზრი და უკანასკნელი დასკვნა ქართულ ჟურნალ-გაზეთობაზედ. ქვა-კუთხედი მისი წერილისაც იმაშია, რაც „ივერიის“ თაობაზედ არის გამოთქმული. ახალი, ძველი, დამჭკნარი, ყველა ეს ბლომად არის უფ. თუმანიშვილის წერილში, სადაც ნაჩვენებია თუ რა აზრი არის ძველი და რა ახალი. მაშასადამე, როგორ არ უნდა მიხაროდეს რაკი ამისთანა მრავალ-ფეროვანი მასალა პირდაპირ სულში მიცვივა, და როგორ არ ვუძღვნა მადლობა ნაჩვენბე მაგალითებისათვის?... „ივერია“ დაუმოყვრდაო უნიჭო მწერლებს, რომელნიც ღეჭვენო საანბანო ჭეშმარიტებაებს, (ამდენ ბაები-ს პასუხი „ალმანახს“ მოკითხეთ) მაგ. „თავის მოძმე გიყვარდესო“ ან „ჭკუასა შენსასა ნუ მისცემ დაძინებასაო“ და სხვ. უფ. თუმანიშვილი თავის აზრს ძველსა და ახალზედ გამოსთქვამს აგრეთვე „დიმიტრი თავდადებულის“ თაობაზედ: „აქ ძლიერი გმირობა არაფერია, მაგრამ რაც უნდა დიდი გმირობა იყოს, ის არაფერს ახალს არ გვეუბნება. ყოველ ანბანში სწერია: გიყვარდეს მოძმე შენიო. ვითა თავი შენიო; თავ განწირვით გიყვარდეს სამშობლო“ ან კიდევ აკ. წერეთლის შარშანდელ ლექსების თაობაზედ: „ყველამ კარგად იცოდა უფ. აკ. წერეთლის ლექსების გამოსვლამდისაც, რომ ძველი ქართველები განთქმულნი იყვნენ თავიანთ მამაცობით და მეტად მოსაწონი რამ არის თავისუფლების, ძმობის და სიყვარულის სურვილი ქვეყნისათვის, როგორადაც სწავლის და ხელოვნების, სიბრძნის და მეცნიერების ხმარება საზოგადო სიკეთისათვის“. კარგი და პატიოსანი, და ძალიანაც დაუშავებიათ, რომ ამისთანა დაობებულ ჭეშმარიტებაების ქადაგებას მოჰყოლიან, მაგრამ საკვირველი ის არის, რომ თვითონ უფ. თუმანიშვილსაც ესევე უნდა:

ძველებური განკიცხვა, ძველებური ქადაგობა ასე გგონია მოგონილნი არიან დღევანდელ დღისთვის, ასე გგონია წინ ფეხი არ გადაგვედგას. ამ უკანასკნელ თხუთმეტიოდ წელს და ვტრიალებდეთ ერთ ადგილას, ის ბატონები, რომელთ წინააღმდეგ ქადაგობდა ამდენი ხანი უკეთესი ქართული მწერლობა, დღეს გამოდიან ახალ სარჩულიან კაბებში და ამაყად დამღერიან: „არ ვსდევ ჟამთა ცვლას, მე იგივე ვარ მარად და მარად.“ ჩვენდა სამწუხაროთ, იგივეს ვერ დამღერის ქართული ჟურნალ-გაზეთობა.

გარდა „ივერიის“ საპოლიტიკო. წერილებისა, რომელნაც იმავეს დამღერიანო და კარგადაც შვრებიანო.

რას დამღეროდა უწინდელი ჟურნალ-გაზეთობა – უფ. თუმანიშვილმა გვითხრა კიდეც: გლეხების განთავისუფლებას, ხალხის სიყვარულს, მის განათლებას; ან კიდევ – ესე და ესე უნდა მოიქცე, რომ არ გაცივდეო. (ესე იგი, ხორცსა შენსასა ნუ მისცემ წახდენასო), ესა და ეს წიგნი უნდა წაიკითხო, რომ არ გაბრიყვდეო (ესე იგი, ჭკუასა შენსასა ნუ მისცემ დაძინებასაო)... უფ. თუმანიშვილი ემდურის ეხლანდელ ჟურნალ-გაზეთებს რატომ ამას არ დამღერითო!... მაგრამ იქნება ამ სიტყვებით „იგივეს ვერ დამღერის ქართული ჟურნალ-გაზეთობაო უფ. თუმანიშვილს ის უნდა ეთქვა ვითომ ჟურნალ-გაზეთობამ იგივე უნდა ამოიძახოსო, რასაც საზოგადოება ჩასძახისო? თუ ასეა, მაშ უფ. თუმანიშვილმა რაღად უსამდურავა ჩვენ ჟურნალ-გაზეთებს – საზოგადოების ამყოლნი რათა ხართო?...

უფ. თუმანიშკილის წერილში სხვა ფრივადაც არის ახსნილი ძველი და დამჭკნარი:

ამას იქით „ივერია“ გამოვა თვეში ერთხელ და თუ სულ მთლად არ შეიცვალა თავის ხასიათი, უფრო დავუარდება „დროებას“, რადგან თვეში ერთხელ გამომსვლელ ჟურნალს შეუძლიან უძღვნას თავის ფურცლები მხოლოდ ძველ დამჭკნარ ამბებს, მაგ. ისტორიულ, ეტნოგრაფიულ და საზოგადოთ სამეცნიერო სტატიებს.

ბარაქალა! ამ გვარ დარბაისლურ დარიგებისათვის სრულს მადლობას მოვახსენებთ. „ჭკვიანი კაცის ნაწარმოები“ ყოველთვის სარგებლობის მომტანია. ამას იქით ვეცდებით, რომ ისტორიისა, ეტნოგრაფიისა და საზოგადოდ მეცნიერებისა არა შეგვეპაროს რა; თუ აქამდისინ ამისთანა დაობებული რამ შევარვია ძალიან დაგვიშავებია და ვნანობთ კიდეც.

მაშ, აბა როგორ უნდა მოვიქცეთ, რომ „დროებას“ არ დაუვარდეთ, ესე იგი ახალი რაღა არის უფ. თუმანიშვილის აზრით? „დიმიტრი თავდადებულის“ თაობაზედ უფ. თუმანიშვილი ამბობს:

ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ ასჯერ და ათასჯერ მეტი ზედმოქმედება ექნებოდა ჩვენზე ილ. ჭავჭავაძის პოემას, თუ იმაში გამოყვანილი იქნებოდა ახალგაზდა, ცხოვრებისაგან ჯერ არ გაფუჭებულ კაცის ტანჯვა ერთ ლუკმა პურის შოვნაზე. აბა ერთი დეეხატა სწორედ ილ. ჭავჭავაძეს, რამდენჯერ ეცემა ხოლმე ტალახში ჩვენებური კაცი რამდენცერ ივიწყებს ის თავის წმინდა გრძნობას, რომ შიმშილით არ მოკვდეს, რამდენჯერ სილასა სჭამს, რომ უბრალოთ არ დაიღუპოს.... და სხვ. და სხვ.

ილია ჭავჭავაძე, იმედი მაქვს, მადლობას განუცხადებს უფ. თუმანიშვილს ამისთანა სასარგებლო რჩევისათვის. „ჭკვიანი კაცის ნაწარმოები“ რასაკვირველია პოეტსაც მოუტანს სარგებლობას... მე კი ვკითხულობ უფ. თუმანიშვილის ზემოხსენებულ სიტყვებს და, მისდა სასიამოვნოდ, დავმღერი ერთსა და იმავეს გზა და კვალი იმდენად დაგვბნევია, რომ არც არა სხვისა გაგვიგია, არც არა ჩვენი; სტუმრად წვეულმა, გარეშე გამოზდილმა მწერლობამ ასე იცის... რაღაც გაუგონია, სადღაც გაუგონია „ალმანახის“ შემდგენელს და ყველგან ატყვრენს, საცა რიგია და სცა არა, „ჩინოვნიკების“ თავკაცობის აღწერა დიახ კარგი რამ არის (თუმცა ახალი აქაც არა არის რა). მაგრამ ჩვენის, ქართულის ლიტერატურის წარმატება აქ რა შუაში უნდა იყოს? ყოველ დღე რომ ათასობით იბეჭდებოდეს წერილი „ჩინოვნიკების“ ავკაცობაზედ (როგორც მაგალითად „არტაანიდამ წერილი“) და ამის მეტი რომ არა იყოს რა, მაინც გაბედვით ვიტყვი: ჩვენ, ქართველ ხალხს, არა გვაქვს ლიტერატურა. ამ გვარი წერილები ფრიად, აუცილებლივ საჭირონი არიან ყოველ პატიოსან მწერლობაში, მაგრამ ვიმეორებ: ჩვენის, ქართულის ლიტერატურის სიმდიდრე და აღყვავება აქ რა შუაშია? ამაზედ დაფიქრება „ჭკვიანი კაცისათვისაც“ მარგებელია...

ბოლოს უფ. თუმანიშვილი ამბობს:

მაგრამ ამასაც ნუ დაივიწყებთ, რომ ვერც ერთ ისეთ ახალი ჭეშმარიტებას ვერ იტყვით თქვენ დღეში, რომელიც კი როდისმე არ თქმულიყო, და ყოველი ჭეშმარიტება ითვლება ახალ ჭეშმარიტებათ მხოლოდ მაშინ, როცა იმას ჯერ ვერ შერიგებია ხალხი.

ეს რაღა არის? მაშ რიღასთვის გასწია ამოდენა ჯაფა უფ. თუმანიშვილმა? მაშ რაღად ისარჯებოდა ახალის ძებნისათვის თუ კი ახალის თქმა შეუძლებელია?[3] მაგრამ იქნება უფ. თუმანიშვილი დაეძებს იმას, რასაც „ჯერ ვერ შერიგებია ხალხი“. თუ ასეა მაშ რატომ არ ამბობს სახელდობრ რას ვერ შერიგებია ხალხი? უკაცრავად; ამბობს. მისი წერილის შინაარსი გამოითქმის შემდეგ:

1) უწინ მწერლობა ქადაგობდა და დამღეროდა გლეხების განთავისუფლებას, მამულის და ხალხის მოყვარეობას, „ხორცსა შენსას, ნუ მისცემ წახდენას“, „ჭკუასა შენსასა ნუ მისცემ დაძინებასა“, ესე იგი ახალს ჭეშმარიტებას, რომელსაც ხალხი „ჯერ ვერ შერიგებიყო“.

2) „ჩვენდა სამწუხაროდ, იგივეს (თუ იმავეს?) ვერ დამღერის ქართული ჟურნალ–გაზეთობა“ და დამღერის ძველს ჭეშმარიტებას, რომელსაც ხალხი შერიგებია, ესე იგი მამულის მოგვარეობას, ხალხის მოყვარეობას, „ჭკუასა შენსასა ნუ მისცემ დაძინებასა“,

მაშასადამე

3) ჟურნალ-გაზეთობა უნდა დამღეროდეს იმას, რასაც ხალხი შერიგებია, ესე იგი ძველს.

ბოლოს ორიოდე სიტყვა კიდევ უნდა მოგახსენოთ წლევანდელ „ალმანახის“ თაობაზედ. თითქმის ნახევარი წიგნისა უჭირავს „მშვენიერ ელენეს“. ეს რიღას დამაშვენებელია? ვიღაცა ერისთავს რომ საქმე გამოლეოდეს და რაც მოხვდება თარგმნიდეს თვის გულის გასართობად, მზრუნველი ქართულის ლიტერატურისა აქ რა შუაში უნდა იყოს? ნუ თუ ჩვენი ლიტერატურა ისე გამდიდრებულა და აღუვავებულა, რომ ოფენბახი და დაჰკლებია? რა სალიტერატუროა ოფენბახის ოპერეტკები? რა კავშირია ლიტერატურისა და ოფენბახის შორის? მაგრამ იქნება სცენისათვის გადათარგმნეთ? თუ ასეა, მომილოცავს თეატრის საქმის ასე კარგად გაგება. ასპარეზი სცენის მოღვაწეობისა ჩვენში, მადლობა ღმერთს, სუფთაა ვით ხელის გული და ყოველის მხრიდამ ღიაა ავისათვისაც და კარგისათვისაც. მადლობა ღმერთს, მეთქი, რადგანაც კარგის გავლენას ავი არ ეწინააღმდეგება. ოფენბახის გადმოღებას კი რომ მიჰყოთ ხელი, – რაღა, აშენდა ქართული სცენა! გაიგონებდით: სიცოცხლე ბრძოლა არისო, ბრძოლისათვის საჭიროა მტერი; მაგრამ რა კი ამ საქმეში მტერი არ დაგინახავთ – გიფიქრიათ: თუ არ არის ჩვენვე უნდა გავაჩინოთო, იქმნება ამისათვის მიჰყოლიხართ ოფენბახს? კარგი დროს გასატარებელი თამაშობა კი მოგიგონიათ, ღვთის წინაშე!

ნ. დავითიშვილი.

_____________

1 ქართული მიმართულება ჟურნალ-გაზეთებისა თუ მიმართულება ქართულ ჟურნალ-გაზეთებისა – რა მოგახსენოთ.

2 ავტორს ალბათ დავიწყებია რაც თვითონვე დაწერა შარშანელ „ალმანახში“ გაზეთებში დაბეჭდილ მოთხრობებზე.

3 იმისას კი აღარას მოგახსენებთ, რომ უფ. თუმანიშვილს ამ შემთხვევაში სრულიად ტყუილი მოუგონია ასე რომ იყოს კაცობრიობის წარმატებაც შეუძლებელი იქმნებოდა. „ალმანახის“ შემდგენელს რაღაცა სმენია, მაგრამ ვერ მოუნელებია კი. გაუგონია რომ ყოველი ჭეშმარიტება რაც უნდა ახალი იყოს, არის არა უეცრად მოვლენილი რამ, არამედ მისი თესლი მოძებნილ უნდა იქმნეს ძველს და ადრევ გამოთქმულს ჭეშმარიტებაში. გაუგონია მეთქი ეს ამაყად აცხადებს: „ვერც ერთ ისეთ ახალ ჭეშმარიტებას ვერ იტყვით თქვენ დღეში, რომელიც კი როდისმე არ თქმულიყო“

შინაური მიმოხილვა.

აჭარა და ქობულეთი – კინტრიშის მაზრა გაჭირებულია– შველა ჩვენი ზნეობითი მოვალეობაა – აჭარელების გადასახლების ხმაურად და რისთვის? – როგორ უნდა მოევლოთ და როგორ მოუარეს – მთავრობას იცნობს ხალხი – ადმინისტრაცია – არსებითი ნაკლი ადმინისტრაციისა – უენობა და სიყრუე – არ იცნობს და არ იცნობენ – ცხოვრება, კანონი და შუა ცარიელია – კანონმდებლობა ოთხ-კედელ-შუა ვნება ამის გამო – კიდევ ქართული და აქაური ენები – ქართული სცენა – რა არის სცენა საზოგადოდ და რა უნდა იყოს ჩვენთვის საკუთრივ.

ყოველ მხრიდამ ისმის რომ ჩვენი მოძმენი – აჭარელები და ქობულეთლები ძალიან ცუდს მდგომარეობაში არიან და ნუგეშსაც ჯერ აქამომდე არსაიდამ მოელიან. წარსულმა ომებმა თუმცა ქველას მიაყენა აუცილებელი ზარალი, მაგრამ აჭარა და ქობულეთი ყველაზედ მომეტებულად დაისაჯა. ამას ეჭვი არ უნდა: აჭარა და ქობულეთი ომის მოედნად გახადა ბედმა. იქ იდგა ცალკე რუსის ჯარი და ცალკე ოსმალოსი. ჯარების დგომა, ნამეტნავად ერთი ერთმანეთზედ სამტროდ გალაშქრებულებისა, რასაკვირველია, კეთილს არ დანყრიდა ხალხს საზოგადოდ და უფრო იმ ხალხს საკუთრივ, რომლის მამულშიაც ჯარები იდგა და რომლის ბედი წინადვე არავინ იცოდა ვის ჩაუვარდებოდა ხელში ამიტომაც აშკარაა, არც რუსი გაუფრთხილდებოდა ხალხის სიკეთესა და არც ოსმალო; არც რუსი მოიქცევოდა გულ-მტკივნეულად და არც თათარი „დროების“ №32 კარგა ცხოვლად არის აწერილი გ. წერეთლისაგან ის საცოდავობა, რასაც წარმოადგენდა ქობულეთი ომის დროს და ომის მერმედაც ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ არამც თუ გადამატებულია, რასაც გ. წერეთელი გვაუწყებს, არამედ იმის ნატამალიც არ უნდა იყოს, რაც საცოდავობა აჭარას და ქობულეთს მიადგა ომის გამო. აოხრება ტყეებისა და მინდვრებისა, წვა და ბუგვა სოფლებისა, დაწიოკება ხალხისა, გარდახვეწა ზარ-დაცემულთა მცხოვრებთა, ამის გამო წარამარად დაღუპვა ხალხის ქონებისა, რომლის წაღებაც თან არ შეიძლებოდა, უხვნელ-უთესავად დარჩომა, ბოლოს სიკვდილი და სისხლის ღვრა – ესენი სულ იმისთანა თვისების უბედურობაა, რომელიც დიდხანს გასწევს და დიდხანს იქნება საგრძნობელი, თუ მთავრობა ეხლავე ხელს არ შეუწყობს ხალხსა, არ დააკვირდება მის აწინდელს მდგომარეობას, არ მიეშველება ფულით, თუ სხვა ღონისძიებითა და თუ დროებით მაინც არ ამოუშვა იმ მოვალეობისაგან, რომელიც ხაზინის ინტერესს შეადგენს. ეს უკანასკნელი მაინც აუცილებელი საჭიროებაა ქობულეთის და აჭარისათვის, თუ მთავრობას სურს დაანახვოს ხალხსა თვისი უკეთესი მხარე, რომლითაც იგი მართლა და სანატრელია ყოველის კაცისათვის, სახელდობრ, ის მხარე, რომლითაც სახელმწიფო. თავის უწმინდესს მოვალეობად უნდა აღიარებდეს ხალხის შველას, ყოველთვის და გაჭირვების დროს ხომ უფრო, მის კეთილ-დღეობისათვის წადილს, მზრუნველობას და მხურვალე გულდადებას, – და ამ შემთხვევაში ზოგვა და ძუნწობა საბოლოოდ საქმის წახდენაა და ღალატი სახელმწიფო საქმისა. ეგ შველა და ხელ უხვობა სახელმწიფოსი მით უფრო არის სასარგებლო, რომ თვითონ სახელმწიფო არასფერს დაკარგავს: ხალხი ფეხზედ წარმომდგარი უფრო უკეთესი ღონეა სახელმწიფოსათვის, ვიდრე დავრდომილი და სულით და ხორცით გათახსირებული; მარტო გულ-მოგებული და ფეხ-გამაგრებული ხალხია უშრეტი წყარო სახელმწიფოს სიმდიდრისა და ძალისა. აქ ყოვ ლივე შესაწირავი, ყოველივე სანთელ-საკმელი გზას იპოვის, გლეხისა არ იყოს, და სახელმწიფოს. გარდამეტებით დაუბრუნდება. ჩვენდა სამწუხაროდ, ისმის, რომ ეს სანატრელი მხარე მთავრობისა ფეხ-ადგმული არ არის ჯერ აჭარასა და ქობულეთში, თუმცა მოხელეთა შორის იმისთანა პატიოსანი და ხალხის გულშემატკივარი კაციც არის სხვათა შორის, როგორც თავ. გრიგოლ გურიელი. მაგრამ ხომ მოგეხსენებათ, ერთის მერცხლის ჭიკჭიკი გაზაფხულს არ მოიყვანს....

ნამეტნავად კინტრიშის მაზრაა თურმე საშინელს ყოფაში და გაჭირებაში. რომ მართლა იგი ყოფა და გაჭირება საშინელია მარტო ის ამტკიცებს, რომ თვითონ მთავრობას საჭიროდ დაუნახავს იმისი გამოცხადება საქვეყნოდ. ვინ არ იცის რომ ამისთანა ამბების გამოცხადება მთავრობას ყოველთვის ეძნელება და უმძიმება ხოლმე ჰსჩანს მართლა დიდი უბედურობა უნდა ტრიალებდეს კინტრიშის მაზრაში, რომ მთავრობა იძულებულ იქმნა ეგ უბედურება ყველასათვის ეუწყებინა. მთავრობა მიშველებია კიდეც გაჭირებულს ხალხს, მაგრამაო იგი შველა საკმარისი არ არისო. ჩვენ ეს არ გვესმის? რატომ იმდვენად არ მიშველებიან, რამოდენადაც საკმარისა? რაო, სახელმწიფოს იმოდენა ღონე აღარა აქვს, თუ სხვა რამ მიზეზია. განა ამისთანა შემთხვევაში, უღონობის გარდა, სხვა რამ მიზეზიც შეიძლება რომ იყოს! უღონობა კიდევ ჭკვაში მოსასვლელი არ არის: სახელმწიფოსათვის ერთის მაზრის შენახვა, თუნდ მთელს წელიწადს, წვეთია ზღვისათვის ვფიქრობთ და ვერ მოგვიფიქრნია რით ავსხნათ ეგ ნამცეცების მიწვდა, როცა ხალხი ერთის მთელის მაზრისა შიშველ-ტიტველი, მშიერ-მწყურვალი თვის გარეშემო. ჯოჯოხეთსა გრძნობს. ან სულ ჰო, ან სულ არა. აქ ორ წყალშუა დგომა უადგილოა და ამაზედ მეტიც – თუ სწორეს გვათქმევინებთ...

ჩვენ ამითი იმისი თქმა კი არ გვინდა, რომ რაკი მთავრობაა ამისთანაებში მოვალე და ყოვლად შემძლებელი ღონე, ჩვენ გულ-ხელი დავიკრიფოთ და გულგრილად ვუყუროთ ჩვენის ძმების უბედურებას; გულ-გრილად და თუნდა ცარიელის გულის ტკივილითაც შევეყროდეთ როგორ თრთის და იკრუნჩხება შიშველი ბავშვი სიცივისაგან, როგორ უკვდება იგი კალთაში შიმშილისაგან ძუძუ გამშრალს დედას; როგორ ტყის ნადირსავით დაძრწის ღონე მიხდილი დამშეული მამა, იმედ დანთქმული რომ რითიმე მიეშველოს შიმშილისაგან სულთ მობრძავს ოჯახს, გარბის ამ ოჯახიდამ შორს, რომ თავისის თვალით არ დაინახოს გულსაკლავი სურათი კარზედ მოდგომილის სულთა-მხუთავისა, არ დაინახოს თავისის ცოლის, თავისის შვილის, თავისის ძმის, დის, თვისისა და ტომის სასოწარკვეთილი ყოფა, არ გაიგონოს თავისის ყურით ამაო ძახილი ცოლისა: „კაცო, გვიშველე, ვიხოცებით“, საცოდავი კნავილი ბავშვისა: „მამავ პური, მამავ პური...“ გარბის თვითონაც დამწვარი და დადაგული შიმშილისაგან, გარბის შორს, შორს.... გარბის და გრძნობს, რომ სამუდამოდ ეცლება ხელიდამ ყოველივე ის, რასთვისაც სცხოვრებდა, რისთვისაც სულდგმულობდა, რისთვისაც იხრწოდა. ყოველივე ის, რაც მისთვის ყველაზედ უძვირიფასესია... ჰგრძნობს და გულს უბზარავს მწვავი ტკივილი, სასოწარკვეთილებისა, უიმედობისა და უღონობისა. ან არა და დგას ამ საშინულის სურათის წინ უღონო, უილაჯო, თვალებ ჩაცვივნული, ნაწლებ ამომწვარი შიმშილისაგან. დგას და უყურებს რომ თვალ წინ უკვდება ცოლი, უკვდება შვილი. უყურებს და იწვის. იდაგვის რომ არსაიდამ ხსნა არ არის, არსაიდამ შველა. და თუ რამ სუგეში აქვს, ეგ ის ნუგეშია რომ მეც შიმშილი დღესა თუ ხვალე ამომხდის დაუძლურებულს სულსო და ჩემს ცოლ-შვილს საიქიოს შევეყრებიო ...... იცით მერე ამისთანა ყოფა რა ტანჯვაა ნამეტნავად მაშინ, როცა ხედავ, რომ გარშმო მთელი მაზრა, ათას-ათასი ღვთის-კერძო ადამიანი წივის, კივის: „გვიშველეთ, შიშვლები, მშივრები ვიხოცებითო!“ ეგ მთელი ჯოჯოხეთია, მთელი!...

აბა ახლა წარმოიდგინეთ ეს ჯოჯოხეთი რამოდენად გაძლიერებული უნდა იყოს იმ კაცის გულში, რომელიც მაგ ყოფაშია ჩავარდნილი და გვერდით ხედავს თავის ძმას, რომელსაც შველა ცოტად თუ ბევრად შეუძლიან და არ შველის. ქართველობავ, ნუ იქ მაგ სამარცხვინო საქმეს.... ხელი გაუწოდე შენს ძმებსა და დებსა, რომელნიც დღემდინ შენთვინ დაკარგულნი იყვნენ და რომელნიც დღეს შენთანვე მოვიდნენ! შევეწივნეთ რითაც შეგვიძლიან, ფულით, საჭმლით, საცმლით, ხორაგით! ამას ითხოვს ყველასაგან საზოგადოდ კაცთ-მოყვარეობა და ჩვენთვის კი საკუთრად ზნეობითი მოვალეობაც ძმისა ძმის-წინაშე. შევეწიოთ და ვაჩვენოთ ქვეყანას რომ კათც-მოყვარეობა ჩვენი თვისებაც არის, ვაჩვენოთ, რომ ძმათა სიყვარული ჩვენშიაც ისე ყოვლად შემძლებელია, როგორც სხვაგან, ვაჩვენოთ რომ ჭირში ჩვენც ვიცით დახმარება, ვაჩვენოთ რომ ძმობა, ერთურთობა, ერთმანეთის შველა და გატანა – უქმი სიტყვა არ არის ქართველობისათვის!... აქ უკან დახევა სირცხვილია ყველასათვის და ჩვენთვის ხომ სირცხვილზედ მეტიც... ჩვენ გაჭირებულების ძმები ვართ, ძმები!... ეს არასდროს და არას შემთხვევაში არ უნდა დაივიწყოს ქართველობამ... ამ ძმობაში გამოიკვანძა ჩვენი ბედი, ამ ძმობამ ჩვენის ბედნიერების კვირტი უნდა გამოიტანოს. ქართველობავ, ჩვენი უწმინდაესი ვალია, უნდა მივეშველნეთ!... ღარიბნი ვართო ვიძახით, მაგრამ ქვეყანაზედ მარტო ღარიბმა იცის, რა არის შველა, რა არის ძმობა გაჭირებაში.

ამიტომაც უფრო იმედი გვაქკს, რომ ყოველს ფერში გულ-უხვი ქართველი, ქველის საქმეში უფრო გულ-უხვობას გასწევს და არ დაიზარებს გაჭირებულ ძმათათვის შესაწირავს. რედაქციები „ივერიისა“ და „დროების“ ყოველ დღე მზად არიან მაგ შესაწირავის მისაღებად. ჩვენ ვურჩევთ, რომ შემწირველთა უფრო დროების რედაქციას მიმართონ, რადგანაც დროება ყოველ დღე გამოდის და ამის გამო მას შეეძლება ყოველ დღე აუწყოს საზოგადოებას შეწირულის ფულის ანგარიში და ამასთანავე შემწირველთა სახელებიცა .

აბა, ქართველობავ, ეხლა შენ იცი როგორ დაანახვებ თავს შენს ახლად შემოერთებულს ძმებსა! ეხლა შენ იცი როგორ დაუმტკიცებ ქვეყანას მამა-პაპათ ანდერძს: ძმა ძმისთვისა და შავ დღისთვისაო! ეხლა გამოჩნდება, ეს ანდერძი შენთვის ცარიელი, სიტყვაა, თუ სავსე საქმეა... ეხლა გამოჩნდება, შენ მარტო დღევანდელს დღეზედ ხარ მიბმული. თუ ხვალისთვისაც ჰსწუხ და ჰფიქრობ!..

ყოველივე ეს უბედურობა, რომელიც თავს დაჰსცემია აჭარა... ქობულეთს და მისი უნუგეშოდ ყოფნა დიდს განსაცდელში ჰყრის ახლად შემოერთებულ ქვეყნის მცხოვრებელთა. რუსულ გაზეთში «Голосъ»-ში დაბეჭდილი იყო კორრესპონდენცია და მერე სხვა გაზეთებშიაც გადაბეჭდილი, რომ აჭარელები აყრას ჰფიქრობენ და ოსმალეთში გადასახლებასო. ამის მიზეზი იცის, როგორც ეტყობა კორრესპონდენტმა, მაგრამ გამჟღავნება მისი „შემთხვევისა გამო სხვისა და სხვისა“ ვერ მოუხერხებია. რუსული გაზეთები კი ამბობენ, რომ ხალხის აყრა და ჩვენიდამ გადასახლება ოსმალეთში ასეთი მძიმე და ღირს-შესანიშნავი ამბავია, რომ აქ დამალვა ნამდვილის მიზეზისა ცოდვა არისო და დიდი დანაშაულიო სახელმწიფოს წინაშეო. ჩვენც ამ აზრისა ვართ, მაგრამ რას იქ?.............................................

... თუ მართლა აჭარა აიყრება და გადასახლდება საკვირველი რამ იქნება თუ შენც იტყვი, მკითხველო! ხალხი რად უნდა მიიზიდებოდეს ოსმალეთში? ....................................... მერე როგორ? თავის მამა-პაპეულს ბინას, სახლს, კარს, მამულს-დედულს, მამათა-სალოცავს, მამათა-საფლავს – სულ ყველაფერზედ ხელს უნდა იღებდეს ხალხი და ოსმალეთში მიდიოდეს, გაგონილა!... საკვირველი ამბავია!... ნუ თუ რაც უნდა იყოს, რუსეთის ხელში ყოფნა არ უნდა ერჩივნოს, ვიდრე ოსმალეთის ხელში? ნუთუ ხალხი ჰსტოვებს ყველაფერს, რაც კი მისთვის ძვირ-ფასია, ჰსტოვებს – ვიმეორებთ – მამულს, დედულს, სახლ-კარს, ადგილს საცა დაიბადა, საცა გაიზარდა, საცა უმარხია დედა, მამა, ძმა – და მიდის სად? ოსმალეთში....? ......... რაო, რა ამბავია? მოჩვენებაა შეშინებულის გონებისა, თუ მართლა მართალი ამავია! .................................................................... ......................................................................... ............................................................................................ ............................................... რად მირბის ხალხი, მერე როგორ მირბის? ვიმეორებთ – სულ ყველაფერს ჰსტოვებს რისთვისაც კაცი თავს იკლავს ხოლმე მთელი თავის დღენი, რისთვისაც ზრუნავს დაბადების დღიდგანვე, რისთვისაც იღვწის და ამ წუთი-სოფლის ტანჯვას ითმენს, რაც უყვარს, რასაც შეჰსტრფის, რასაც შეჰხარის, რასაც დღესასწაულობს – დიაღ ჰსტოვებს და მიდის სად? ........... ოსმალეთში!...

ეს რა ამბავია, რა ამბავი!... ადამიანი კიდევ ადამიანია ქვეყანაზედ, თუ განადირდა, გამხეცდა, რომ გვერდთ ადამიანს ვეღარ იყენებს, ვეღარ იშვნევს, ვეღარ ითვისებს! ხალხი თავის ათას-წლობით დამკვიდრებულ ბინიდამ იშლება და მიდისო... ეს დაუჯერებელი, ტვინის შემარყევი ამბავი მხოლოდ მაშინ შეიძლება მოხდეს, როცა ხალხს ეტყვიან: ან აქ სიკვდილი, ან იქ სიცოცხლეო სხვა არა მიზეზს არ შეუძლიან ხალხს ასე თავი გამოამეტებინოს, ასე ხელი ააღებინოს თავის ბინაზედ, თავის მამულზედ, თავის დედულზედ და გარდახვეწოს ვინ იცის საით... რამ მიიყვანა საქმე აქამდის, ამ განწირულებამდე, ამ სასოწარკვეთილებამდე? რამ და იმანაო, ამბობენ ყველგან, რომ ამ ახლად შემოერთებულ ქვეყანას კალიასავით მიესია თურმე ყველა კალიაზედ უფრო მსუნაგი, უფრო ხარბი, უფრო გაუმაძღარი წვრილი ჩინოვნიკობა, რაოდენიმე კაცის გარდა, ასეთები არიან თურმე დანარჩენები, რომ როცა იმათს ამბავს ლაპარაკობენ, თმა ყალხზედ დგება. ამათ შორის საცა გამოგდებული სამსახურიდამ კაცი იყო თურმე, საცა გამოუსადეგი უხეირო, თავზედ-ხელაღებული იყო, იმ ახალ ქვეყნებში მოხელეობა მიიღო. აბა რა კეთილს დააყრიან ხალხს? აბა რა მხრით დაანახვებენ ისინი რუსის მთავრობასა, რუსის მმართველობასა? არავის ეჭვი არა აქვს, რომ თუ ეს სამარცხვინო საქმე მოხდა და აჭარა გადასახლდა, ბრალი იმათ უნდა დაედოთ, ვინც მოხელეთაგანი აქამდინ მიიყვანს საქმეს...

ღირსება და სიკეთე რომელიმე მთავრობისა, ხალხისაგან ცნ ბილი და აღიარებული, ჰსთესავს ხალხში იმ სიყვარულის თესლს, რომელიც მეტად სანატრელი უნდა იყოს ცნობიერად მომართულ და მიმართულ სახელმწიფოსათვის. და მარტო. ეს სიყვარულია სათავედ ყოველი იმისა, რაც კი შეადგენს სახელმწიფოს ძალასა და ღონეს, იმიტომ-რომ მარტო სიყვარულით აღფრთოვანებული ხალხია „საიმედო ყოველს განსაცდელში, რაც კი სახელმწიფოს ისტორიის გზაზედ შეემთხვევა ხოლმე. მარტო სიყვარულით გულ-გამთბარს ხალხს შეუძლიან სიცოცხლისა და ქონების გაწირვა სახელმწიფო კეთილ-დღეობისთვის, მარტო სიყვარულით გაძლიერებულის ხალხით შეიძლება იმისთანა სასწაულები მოახდინოს სახელმწიფომ, რომლის მაგალითები ბევრია ისტორიაში და რომელიც დღესაც გვიკვირს და გვაოცებს. საცა ეს სიყვარული არ არის, იქ სახელმწიფო ფუღუროა, ფუყეა, ერთი ლაზათიანის ქარის შემობერვა და იმისი გადამსხვრევა ერთია...

უმაღლესი სფერა მთავრობისა საზოგადოდ ......................................... მეტად მიუწდომელია ხალხის თვალისათვის, ისე შორსა სდგას იგი ხალხზედ, ისე იშვიათად დაენახვება ხოლმე ხალხის თვალს, რომ ძნელად თუ ხალხი მას პირისპირ გაიცნობს და თუნდ ძალიან კარგიც იყოს, მისი სიკარგე, მინამ ხალხამდე ჩავა, მრავალ ხელში გაივლის ხოლმე და ამის გამო ვინ იცის რა სახით ეჩვენება. თვითონ ხალხიც საზოგადოდ და დაბალი საკუთრივ ისე მომწყვდეულია თავის ვიწრო ავ-კარგიანობაში, მისი ყოველ დღიური საჭიროება ზედ-გამობმულია ისეთს წვრილმანს საგანზედ, რომ ძნელად თუ მიეცემა. მიზეზი პირის-პირ შეხვდეს მთავრობას და მით იხელთოს შემთხვევა მისი ავ-კარგიანობა აწყოს. ყველგან უმაღლეს მთავრობის და ხალხის შორის ჰსდგას ხოლმე მთელი რაზმი მოხელეებისა, რომელნიც მახლობელნი გამომთქმელნი არიან უმაღლესის მთავრობის წადილისა, მიმართულებისა და ავ-კარგიანობისა. ხალხი თუ იცნობს მთავრობას, ამ მოხელეებით იცნობს, რადგანაც იგინი არიან მისდა მახლობლად. მათ უდგათ მის ცხოერების დირეზედ ფეხი, იგინი განაგებენ ყოველ დღეს მის ავსა და კარგსა და ყოველ დღე თვალ წინ ტრიალებენ. უმაღლესი მთავრობა თუნდ კარგიც იყოს, შესაძლოა მოხელეების წყალობით ხალხმა აითვალწუნოს იგი უმაღლესი მთავრობა და იმთდენად. დაფთხეს რომ მამა-პაპეული ბინაც მოიშალოს და ცხრა მთას იქით გადავარდეს, ოღონდ თავი ცოცხალი დაახწიოს. ამიტომაც კეთილად, გონიერად და ცნობიერად აგება ხალხის მახლობელ მართველობისა, კაი კაცების შერჩევა – შეადგენს ერთს იმისთანა უპირველეს და აუცილებელს საჭიროებას, ურომლისოდაც მთავრობა მთავრობა კი არ არის, წეწვა-გლეჯაა, ზედ მისევაა, თავ-ზარია ხალხისათვის. ამის შემდეგ ნუღარ ჰკვირობთ, რომ დღეს, მეცხრამეტე საუკუნეში რამდენიმე მაგალითი ვნახეთ ხალხის მამა-პაპეულ ბინიდამ აყრისა და გარდახვეწისა... დეე ამაზედ ჩვენს შემდეგ ისტორიკოსი განცვიფრდეს, ჩვენ კი ეს გულის-ტკივილით შევნიშნოთ და შევიტანოთ ჩვენს მატიანეში...

ზევითა ვჰსთქვით, რომ ხალხის მახლობელნი მოხელენი პირველ-სახენი არიან უმაღლესის მთავრობისა, იგინი არიან მაგ მთავრობის წადილისა და მიმართულების გამომთქმელნი. აქედამ ცხადია, რამოდენად გულით და ჭკუით განვითარებულნი უნდა იყვნენ ის მოხელენი, რომ მათთაც, – როგორც ერთ-გვარ ძალთა სახელმწიფო წყობისათა, – გააგნებინონ ხალხს გზა საზოგადო ცხოვრებისა, თვალი აუხილონ იმ საგანზედ, რომელიც ყოველს წყობას ადამიანისას მისაღწევად დანიშნული უნდა ჰქონდეს საყოველთაო საკთილოდ; მათ უნდა ამცნონ ის საყოველთავო. საკეთილო. საგანი, რომლისაკენაც უნდა მიიზიდებოდეს ყოვლის ძალითა და ღონით ყოველივე სახელმწიფო, თუ მართლა სახელმწიფოა საქმით და არა მარტო სახელითა. ამ მხრით მოხელეობა მმართველობისა მარტო მშვიდობიანობის მცველი კი არ არის, მარტო დარაჯი კი არ არის, არამედ მწვრთელიც უნდა იყოს ხალხისა, მას თან ერთად ჩაბმული და ერთად მოღვაწე. უნდა იყოს მეთქი და არის თუ არა, – ეგ ღმერთმა იცის ........................................ ...................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ...................................................

ხალხის მახლობლად მყოფი მთავრობითი ორღანო ორ-გვარია; პოლიცია და სასამართლო. ამათ უჭირავთ უპირატესი ადგილი ჩვენს ცხოვრებაში და ამაზეა დამოკიდებული ჩვენში ხალხის გულის მოგებაც, ხალხის გულის-აყრაც და იმ დანიშნულების აღსრულებაც, რომელიც ზევით აღვნიშნეთ. ამიტომაც აშკარაა, რა არის საჭირო აქაურ მოხელეებისათვის გარდა საზოგადო თვისებისა, სახელდობრ, ჭკუისა და ზნეობის სიმაღლისა. საჭიროა მოხელემ კარგად იცოდეს აქაურის ხალხის ვითარeბა. ჩვეულება, ტკივილი და სიხარული და ღონე ჰქონდეს ხალხს უშუამავლოდ ელაპარაკოს. ჩვენდა სამწუხაროდ, ეს დავიწყებულია დღევანდლამდე ჩვენში და თითქმის უარ-ყოფილიც. ხალხის სამართლის გამძღოლს. ხალხის სიმართლის აღმადგენელს და დამდგენელს რომ კაცმა ენა მოსჭრას და ყური დაუხშოს, – რაღას უნდა გამოელოდდეთ მისგან კარგს და კეთილს, თუნდა სხვაში, ყოველიფერში ციდამ ჩამოსულიც იყოს. მოსამართლეს რომ თავის ყურით არ ესმოდეს მოჩივარის საჩივარი და გულის-ტკივილი, რა მოსამართლეა? მოსამართლემ რომ თავის ყურით არ მოისმინოს მოწამის ჩვენება, საცა ხშირად ერთი სიტყვა, ასე თუ ისე გამოთქმული, უფრო დიდის და ცხოველის ნათელით მოჰფენს ყოველს საქმის გარემოებას, ვიდრე მთელი ლაქლაქი უვიცისა და ბრიყვის მთარგმნელისა, – ის რა მოსამართლეა? მოხელე, რომელსაც მე ჩემსას ვერას გავაგებინებ და ის თავისას – ის რა ჩემი მომვლელია? აქ მარტო სახეა და არა სული და ხორცი. ამ უენობას დაუმატეთ ისიც, რომ ხშირად სრულიად უცხო კაცია მოსამართლეთ, თუ მოხელეთ, სრულიად უცნობი ჩვენის ჩვეულებისა ჩვენის მიდრეკილების, ზნეობისა, ჭირისა თუ ლხინისა და მაშინ ცხადი იქნება რად მიაჩნია ხალხს ჭირად, როცა საქმე ან სამოხელოდ ან სასამართლოდ გაუხდება ხოლმე. მაშინ ცხადი იქნება რად იმდურება ხალხი და რად არის კანონზედაც და მმართველობაზედაც გულ-დაწყვეტილი და გული აერიდი შორს რად მივალთ! აი ცხენების ჩუქება ავიღოთ თუნდა მაგალითად ჩუქება ხომ კეთილი საქმეა. მაგრამ აქაც კი ხალხი დაფთხა, ნამეტნავად, საცა მაზრის უფროსად უენო კაცი იჯდა, დათსა, არ მიეკარა ცხენებს, რადგანაც ეს მთავრობის წყალობა სულ სხვა ფრად დაანახვეს ხალხსა. კაცი არ იყო, კაცი, რომ სალხისათვის წყალობა წყალობად გამოესახა და პირ-და-პირ აეხსნა მთავრობის განზრახვა რამდენი ბოროტ-მოქმედება მოჰყვა ამ განზრახვით კეთილს საქმეს, მკითხველმა ზოგი იცის ჩვენებურ გაზეთკბიდამ და ზოგი კი დავიწყებას მიეცა როგორც სხვა რამ მრავალი.

როცა მოხელეები იმ ჯურიდამ ამორჩეულნი არიას, რომელიც სრულად უცნობია. სახისა, მისის ცხოვრებისა, სრულიად უცოდინარი ენისა – ამას აუცილებლად რომ მათ ხალხისა არა გაეგებათ რა და ხალხს კიდევ მათი. არიან ესე, ერთი აღმა მიდის და მეორე წაღმა, უყურბენ ერთმანეთს და ჰკვირობენ ან მე რად უნდივარ ამასაო, ან მე იგი რად მინდაო ის ჩემთვის მუნჯი და ყრუიაო, მე იმისათვისაო. და თუ მოხელე კაი კაცია მარტო იმას ფიქრობს, რომ არა ვავნო რამ ხალხსაო და ხალხი კიდევ იმოდენად არის ხოლმე მადლობელი მოხელისა რამოდენადაც იგი უფრო ნაკლებ მავნებელია. ამისთანა ყოფაში სხვა საწყაოთი მიდგომა შეუძლებელია: მმართველობას სიკეთის უპირატესი ღონე ჩამორთმეული აქვს, სახელდობრ, ენა და ყური. ანდრევსკის ქალის საქმემ აშკარად გამოჰფინა საქვეყნოდ ის სასაცილობა, რომელიც მოსდევს ხოლმე ენის არ ცოდნას.

ამას გარდა ამ ყრუ-მუნჯობას ერთი დიდი ვნებაც სხვა დაჰყვება ხოლმე: ხალხის ცხოვრებას არც პატივი აქვს და არც ზედ-მოქმედება არასფერზედ. მრავალ-სახისა და მრავალ-გვარი საჭიროება ხალხისა, რაც მის ყოველ-დღიურ ცხოვრების დენაში აღმოჩნდება ხოლმე, და აქედამ წარმომდგარი ვითარება, რომელიც ზოგჯერ კანონ მდებლობის ღვაწლსა თხოულობს და რომელიც ყოველთვის ჰსაჭიროებს ყურადღებით გასინჯვას და გულ-მტკივნეულს შეწყნარებას – რჩებიან არამც თუ უყურადღებოდ, არამედ იქავე სულსა ლევენ საცა იბადებიან, რადგანაც მთავრობის აგენტი ყრუა და მუნჯი უენობის გამო, სულს ლევენ მეთქი და ამით გულსა ჰწყვეტენ ხალხსაც, – და თვითონ მთავრობასაც ხელიდამ აცლიან იმ ძვირფასს ახალს, რომელზედაც დამყარებული უნდა იყოს ყოველივე მისი განკარგულება და კანონ-მდებლობა. ამიტომაც ჩვენში კანონი თუ იბადება ოთხ კედელ შუა იბადება და ზოგჯერ ისე მოუხდება ხოლმე ჩვენს ცხოვრებას, როგორც კაცს სხვის ტანზედ შეკერილი ტანისამოსი. ეს არის ჩვენის ფიქრით, იმ ყოფის მიზეზი, რომ ჩვენი ცხოვრება ძირს მიდის თავისთვის, ზემოდამ დაჰფარფარებს აჭრელებული ქაღალდი, საცა სუფევს კანონი და შუაში კი ცარიელია. ამ ცარიელში დახტიან, ცხოვრების ზემოდ და კანონ ქვეშ, ჩვენი მოხელეები ხალხი მათ ერიდება და ხალხს ისინი ერიდებიან.

ამისი წამალი თვითონ ტკივილიდამა ჰსჩანს. აშკარაა, რომ მოხელეთა ამორჩევაში განათლებისა და ზნეობით აღმატებულობის გარდა, ენის ცოდნას უპირველესი ადგილი უნდა ეჭიროს უამისოდ ამაოა მთავრობის ცდა ხალხის გულის მოსაგებად; ეს არის უპირველესი ღონე მოხელისა, რომ მართალი და ჭეშმარიტი სამსახური გაუწიოს სახელმწიფოსაც და საზოგადოებასაც. ეს კარგად იციან ევროპიელებმა, რომელთაც კანონად მიღებული აქვთ, რომ თუ ენა არ იცის, კაცს ფეხსაც არ შეადგმევინებენ იმ ხალხში, საცა მოხე ლეობას ნდომობს. ასე მოქმედობს მაგალითებრ, ინგლისი – შესახებ ინდოეთისა ჩვენში კი სულ სხვასა ვხედავთ. აქ არამც თუ მოხელისაგან თხოულობენ, რომ აქაური ენები იცოდნენ, არამედ თვითონ აქაურებისათვისაც კი ამოაკვეთინეს ფეხი აქაურს ენებს აქაურის სასწავლებლებიდამ. იქ, საცა ჩვენის ხალხის მწყემსნი იზრდებიან, ჩვენის ხალხის მასწავლებელნი, მაგალითებრ, სასულიერო და საოსტატო. სემინარიაში, იქიდამაც კი გამოდევნეს ჩვენი ენა. ქართველებსაც კი გზა არა გვაქვს ჩვენი ენა შევისწავლოთ, თორემ სხვას ვინა ჩივის. მთავრობა, რასაკვირველია, მიაქცევს ყურადღებას ამ დიდს ნაკლს და ეცდება იგი ნაკლი თავიდამ მოაშოროს აქაურს მმართველობას და ყოველს მოხელეს მოსთხოვოს იმ ხალხის ენის ცოდნას, რომელთ შორის სამსახურს ჰნდომობს, ამისათვის საჭიროა ხელ-ახლად შესაფერი ადგილი მიენიჭოს აქაურს სასწავლებლებში აქაურს ენებს. რასაკვირველია, ამ წამალს იმოდენა მნიშვნელობას არ ვაძლევთ, რომ ამითა ყველა ტკივილი მორჩეს; აქ ბევრი სხვა ტკვილიც არის, რომელიც სულ სხვა მიზეზით წარმოდგება და რომელსაც სხვა წამალი უნდა... ჩვენ ვამბობთ, რომ დღეს ეგეც დიდი ფეხის წინ წადგმა იქნება, თუ მთავრობას ჰსურს ხალხისა შეიტყოს რამე და ხალხს კიდევ თავისი აცოდინოს.

ჩვენს ენას ჩვენში მოედანი არა აქვს სავარჯიშოდ. ჩვენი, ეგრედ წოდებული, მაღალი საზოგადოება, ნამეტნავად ქალაქში, თავის სამარცხვინოდ თაკილობს თავის დედა-ენით ლაპარაკსა. ნათქვამია, თევზი თავიდამ აყროლდებაო. სწორედ ეგრე მოგვდის ჩვენც, ჩვენს ეგრედ წოდებულ მაღალ საზოგადოებას თუ დავაკვირდებით. ცოცხალი ლაპარაკი, ის დარბაისლური ქართული საუბარი, ის საამური ქართულის სიტყვის მიხვრა-მოხვრა, ის სიმდიდრე ქართულის სიტყვიერებისა აღარ ისმის, აღარ არის. გადაგვავიწყდა ყოველივე რაც ენის შვენებას შეადგენს რადგანაც ჩვენი აზრი ჩვენის ენით აღარ მოძრაობს, ჩვენი გული ჩვენის ენით აღარ თბება. ამისთანა სავალალო და სამარცხვინო მდგომარეობაში ქართული სამუდამო სცენა სწორედ ცის ნამია დამჭკნარის ყვავილისათვის. უფ. არწრუნმა ამ ბოლოს დროს თავის დიდს ქარვასლაში გამართა კერძო თეატრი. ამ შემთხვევამ ფრთა შეასხა იმ დიდის ხნის სურვილს, რომ სამუდამო სომხური და ქართული სცენა გაიმართოს. აქაური სომხები დიდის გულ-მოდგინებით მოეკიდნენ სომხურის სცენის საქმეს და ამბობენ პირველ გასაწყობად ათასი თუმანი ფული მოაგროვესო და კიდევაც აგროვებენო. არც ქართველობამ დაიკრიფა გულზედ ხელი. ქართველობის მოყვარენიც ამასავე ცდილობენ და არ ვიცით, რა მადლობა უნდა გადუხადოს ქართველობამ იმ კაცთ, რომელთა მეოხებითაც ამ ბოლოს დროს ჩვენში გაძლიერდა სამუდამო ქართულის სცენის დადგენის სურვილი და ფეხი აიდგა კიდეც, რომ სისრულეში მოვიდეს. ერთმა კიდევ ქართველმა იმოდენა გულის-სიკეთე და ჩვენი სიყვარული გამოიჩინა, რომ სამასი თუმანი შეჰსწირა მაგ საქმეს „დროების“ სიტყვით. იმედია, რომ ამაზედ არ გაჩერდება ქართული გულ-უხვობა და სხვაც ბევრი შეძლებისამებრ გამოიმეტებს შესაწირავსა ამ მეტად სანატრელ და საკეთილო საქმისათვის, დიდი რამ არის სცენა საზოგადოდ და ნამეტნავად ჩვენთვის, თუ იგი ეხლანდელ გულგარყვნილობის მოედნად არ გავხადეთ და რაღაც სალახანური მშვენიერი ელენები არ ვავარჯიშეთ. დიდი რამ არის მეთქი სცნა: ძლივს ერთი საჯარო ადგილი მაინც გვექნება, საცა ჩვენის ენით ვილხენთ, ჩვენის ენით ვინაღვლებთ, ჩვენის ენის მოწყალებით გავიტარებთ თვალ-წინ ჩვენს ცხოვრებასა მთელის მისის ჭკუისა და გულის მონაგარითა.

ამას გარდა სცენა იგივე შკოლაა, რომელიც ცხოველის სურათებით ელაპარაკება კაცის გულსა და ჭკუასა. იგი ამ თავის თვისებით კაცის გუნებაზედ უფრო მედგრად მოქმედობს, ვიდრე სხვა რამე. ამ მხრით არის იგი სანატრელი, ამ მხრით არის იგი კაცის გრძნობისა და ჭკუისა გამაფაქიზებელი, გამწმენდელი. სცენა ხალხის მწვრთნელი, ხალხის გამზრდელი უნდა იყოს და ამასთანაც იმისთანა შემაქცევარიც არის, რომ უკეთეს მხარეს ადამიანისას ფეხს ადგმევინებს, ფრთას აშლევინებს. უკეთესი შესაქცევარი, უკეთესი დროს გასართობი, სულისა და გულის ამამაღლებული, სხვა ისეთი არა ვიცით რა სცენის მეტი. თუ ეს ძვირფასი თვისება, როგორც ხალხის წრთვნა და ზრდაა, სცენას ჩამოაცალეთ, იგი მიკიტან-ხანად გადიქცევა და მაშინ ჰსჯობს წაწყმდეს, ვიდრე სუფევდეს. ეს არ უნდა დავივიწყოთ ჩვენ ქართველებმა, რა კი ის კეთილი აზრი მოგვსვლია, რომ ჩვენი საკუთარი სცენა ვიქონიოთ. ჩვენ ჩვენს სცენას ორ ღვაწლსა ვჰსთხოვთ: პირველი რომ მართლა განწმენდილი იყოს ჩვენის ცხოვრებისა, ჩვენის ჭკუისა და გულის განმანათლებელი და მწვრთნელი და მეორე რიგი უნდა იქმნას იმ ადგილად, სადაც ჩვენი ენა ფეხზედ უნდა წამოდგეს მთელის თავის შვენებითა და სიმდიდრითა. დღეს ჩვენს მდგომარეობაში სცენის მეტი სხვა ისეთი სახსარი არა აქვს რა ჩვენს ხალხს, რომ გონება, გული გაიხსნას და ენაც ავარჯიშოს საჯაროდ, საქვეყნოდ. ამტომაც საჭიროა ჩვენში სცენას იმისთანა გონება გახსნილი ზედამხედველობა ჰქონდეს ვისგანმე, რომ ამ ორს სანატრელს საქმეს სცენა არ გადუდგეს და არ გახდეს „მშვენიერის ელენების“ სამარცხვინო სასალახნო ასპარეზად. ამბობენ, ამ საქმეში მეთაურობას ჰკისრულობსო. ჩვენი – ყოველ კეთილ საქმეში დაუღალავი მოღვაწე – დ. ი. ყიფიანი. ჩვენის ფიქრით, უკეთესს კაცს ვერ ჩააბარებდნენ ამ დიდს და მძიმე საქმეს, როგორც ქართული სცენაა. მან ძალიან კარგად იცის რა ძვირფასი რამ არის ხალხისათვის სცენა, როცა იგი იმ ორს ზემო აღნიშნულს საგანს ემსახურება. თვითონ იმ თხზულებათა აღმორჩევა, რომელთაც დ. ი. ყიფიანი ჰსთარგმნის ხოლმე, ცხადად გვიმტკიცებს, რომ მას სცენა მიაჩნია იმ დიდ შკოლად, საცა ოსტატად მოწვეულნი უნდა იყვნენ იმისთანა სახელოვანნი კაცნი, როგორც შექსპირი და მოლიერი და სხვა მრავალნი მათ მომდევარი გამოჩენილი მწერალი. იმედია, რომ დ. ი. ყიფიანის ხელში სცენა თავის დღეში ისე არ დამდაბლდება, რომ იგი შეიქმნეს გულისა და ენის გამრყვნელად. ღმერთმა ჰქმნას, რომ რამოდენადაც დ. ი. ყიფიანი გულ-მოდგინედ და გულ-მხურვალედ მოეკიდება ამ საქმეს, იმოდენად ჩვენც შემწეობა და გულის-ტკივილი ამოვუჩინოთ და მათ შინ ჩვენის სცენის საქმე მკვიდრს საფუძველზედ იქმნება დამყარებული ჩვენდა სანუგეშოდ და სასიხარულოდ.

კორრესპონდენცია კახეთიდამ

გაღმა მხრის გზა-ტკეცილი. ბოგირები. ს. შილდიდგან ნეკრესში. სურათი ნეკრესიდგან ნეკრესის მონასტრის აღწერა. ღამის თევა ნეკრესში მლოცავთაგან და მათი დროს გატარება. ს. შილდა. ს, ყვარელი და „დრუჟინა“ (მილიცია). ს. ყვარლის შარა ს. ძველი-გავაზი. ჭირნახული გაღმა-მხარში, თაგვები ქიზიყში. ს. შაქრიანის ცხელი წყლები და ს. შაქრიანის მღვდლის მდგომარეობა. თელავის საზოგადოების ფიზიონომია. იმედი თ. ნ. ზ. ჩოლაყაშვილზედ, თოვლი და მისი შედეგი. ყოველისფრის ძვირობა თელავში. ჩვენი იმედი დეპოზე. 14 იანვარი და თ ნ. ჩ. მომჭირნეობა. ყასპების ახალის ტაქციის და პირობების უქმად ჩავლა – და ყასპების ოინები თელავში. აქციზის ჩინოვნიკი უფ. პასენკო, ბლაღოჩინების აღმორჩევა თელავის მაზრაში. თელაველი ტერტერების დავი-დარაბა ურთიერთ შორის. ერთი ფრიად სასიამოვნო და სასარგებლო განკარგულება თ. ნ. ზ. ჩ–შვილისაგან თელავის მაზრაში.

წარსულის წლის უკანასკნელს თვეში (ქრისტესშობას თვეში) მე გავემგზავრე თელავიდამ და გავუდეგ მშვენიერს გზა-ტკეცილს გაღმა-მხრისაკენ. არ შეიძლება კაცმა ნახოს ამაზედ უკეთესი სწორე-გაკეთებული გზა!... წარმოიდგინეთ: თუმცა ამ დროს (23 ქრისტ.) მთელს კახეთში თოვლი იყო, (წელს დიდი ერთბაში თოვლი მოვიდა გვალვის შემდეგ კახეთში), მაგრამ ხსენებული გზა ისეთი მშრალი იყო, რომ კაცს ეგონებოდა თავის-დღეში ამ გზაზე წვიმა-თოვლი არა ყოფილა. ეს გზა ხომ მშვენიერია, მაგრამ საუბედუროდ ზოგიერთი ბოგირები სრულებით გაფუჭებულია, – რის გამოც მათზედა გავლა საშიშია. შარშანაც იყო გაზეთს „ივერიაში“ ნათქვამი, რომ უმჯობესი იქმნებოდა ხის მაგივრად ქვით-კირის ბოგირები გაეკეთებინათ. იმედი უნდა გვქონდეს, რომ ჩვენი ახალი მაზრის უფროსი ამ გარემოებას ყურადღებას მიაქცევს და, როგორც ვიცით ამისა მომჭირნეობა საზოგადოებისადმი – მხნედ მოჰკიდებს ამ საქმეს ხელსა. ზოგიერთს ადგილას კიდევაც დაუწყვიათ ქვით-კირის ბოგირების შენობა ნაცვლად ხისა... მე პირ-და-პირ ს. ყვარელში მივდიოდი, მაგრამ (უნდა გამოვტყდე) რადგანაც პური მომშივდა – შილდაში შევბრუნდი ნათესავთან... სადილის შემდეგ რომ ვემზადებოდი წასასვლელად – ნათესავმა მითხრა, რომ ხვალ „ნეკრესობას“ მივდივარ და ბარემ დარჩიო. მე ძრიელ გამიხარდა ეს ამბავი, რადგანაც შემთხვევა მეძლევოდა მენახა ოდესღაც შესანიშნავი ნეკრესის მონასტერი. მეორეს დღეს წავედით. მივედით ნეკრესის ჭალაში, სადაც გავაკეთეთ ფანჩატურები და დავბინავდათ. წინადვე უნდა მოგახსენოთ, როთ ნეკრესის მონასტერი კავკასიის მთების ერთს გამოშვერილს კარგა მაღალს ქედზე მდებიარეობს; ასე მაღლა, რომ არამც თუ ურემს – ცხენსაც არ ძალ-უძს იქამდინ ასვლა, ამისთვის მლოცავების ურმები აქა-იქ ჭალაში დგებიან ხოლმე... რადგანაც ჩვენ ადრე მივედით, მე მაშინვე შევუდეგ ნეკრესის აღმართსა, რომელიც იქნება არა ნაკლებ ორის ვერსტისა, როგორც იყო ავაღწივე მონასტრის გალავნამდის, სადაც შევდექი ცოტას ხანს. ღმერთო ჩემო! ნეტა კიდევ იქმნება ისეთი ადგილი, საიდამაც ასეთი მშვენიერი სურათი წარმოუდგება მაყურებელს, როგორც მე ნეკრესიდამ?! არა მგონია! თითქმის მთელი თელავის მხარე წარმომიდგა თვალის წინ! ძირს დაცემული, ნახნავებით აჭრელებული მინდვრები, შემდეგ ჭალა, რომლის შუა მომდინარეობს შეუპოვარი ალაზანი!... ღმერთი პოეტური ნიჭი რომ მოეცა – ვრცელს ეპოპეას დავსწერდი ნახულს სურათზე, – იმდვენი ვიგრძენი!... გალავნის გარედ დავინახე რამდენიმე ხეხილი: ბროწეული, ლეღვი, ქლიავი, ვაზები და სხვა შევედი გალავანში და გავემართე პირ-და-პირ უმთავრესს ეკკლესიისაკენ. საითაც მიმდინარეობდა აუარებელი კაცი და ქალ-რძალი სხვა-და-სხვა კახეთის სოფლებისა, მომეტებულად ს. შილდისა. შევედი ეკკლესიაში დასავლეთის გარებით ჯერ წინ მოდგმულს სამხროში, შემდეგ თვით ეკკლესიაში. ეკკლესია მთლად მოხატულია ზეთით შეზავებულის მკვიდრის ფერებით (წამლით). მხატვრობა სრულებით ეტყობა, მხოლოდ დროთა ვითარებას გაუცვეთია ნაწერები ხატებზედ და თვით ხატების სახელებიც ძლივსღა სჩანან. ყველაზედ უკეთესად საკურთხეველში ეტყობა მღვთის-მშობლის ძითურთ სახე „საზაოთს“ ადგილას. მხატვრობა ფრიად მშვენიერია, მაგრამ მე გამაკვირვა იმ გარემოებამ, რომ ხსენებულ ხატზე რუსული (სლოვენური) ზედ-წარწერა არის, მ. ა-მა მითხრა, რომ თავის მყოფობის დროს საქართველოში, შესანიშნავი მხატვარა თ. გაგარინი იყო. უფ. პ. იოსელიანითურთ აქაო და, თუ იმან განაახლა ზედ-წარწერა რუსულად, არ ვიცი. შეიძლება ისიც ვიფიქროთ, რომ ეს ტაძარი, რუსების გადმოსვლის შემდეგ იყოს განახებული, როდესაც ნეკრესის უკანასკნელი ეპისკოპოსი ს. შილდაში გადავიდა ლეკების შიშის გამო... საკურთხეველი იყოფა ქვით-კირის კანკელით, რომელზედაც ეტყობა მხატვრობა, ამისათვის ვგონებ, რომ ეს კანკელი უწინდელი უნდა იყოს, რადგანაც ზოგს სხვა ძველს ეკკლესიებისაც ქვით-კირის კანკელი აქვს; მაგალითად: ს. ს ურბნისის ეკკლესიას, რუისისას ზემო-ნიქოზისას (ქართლში) და სხვებისას. საკურთხეველში მარჯვნივ (სამხრეთის) მხარეს აქვს ერთი პატარა სამხრო (სალარო თუ იყო), რომელშიაც ამ ჟამად დღეობაში შემოწირულს. ქათმებს და სხვა რამეებს ინახვენ (რასაკვირველია დროებით!), თვით ეკკლესია ცოტა სინათლიანია, რადგანაც პატარა და ცოტა ფანჯრები აქვს. არხიტექტურა ამ უკკლესიისა ფრიად ძველია ეს არის აშენებული ბერძნულის ბაზილიკის გეგმაზე (პლანზე) – ოთხკუთხიანი. მოგრძო და სიგრძეზე შეკრულის თაღით. რადგანაც სახურავი აღარა აქვს, შიგნიდგან ადგილ-ადგილ ბათქაში სცვივა და თუ არ დაიხურება წვეთიც დაიწყებს დენას და შემდეგ დაიქცევა კიდეც... ეს უკკლესია აშენებულია მღვთის მშობლის სახელზედ და დღესასწაულობენ შობის დღეს... ზემოთ მოვიხსენიე, რომ წინ (დასავლეთის მხარეს) სამხრო აქვს მიშენებული მეთქი. ეს სამხრო. გაგრძელდება სამხრეთისაკენ და სამხრეთ-აღმოსავლეთისავე კუნჭულში აქვს პატარა კარები, ამ კარით შველ მეორე სამხროში, რომელიც მიშენებულია სამხრეთის მხარეს მთელს ეკკლესიის სიგძეზე: ეს სამხროც ხსენებულის ეკკლესიის; მსგავსად არის აშენებული. აღმოსავლეთის კედელში ამ უკანასკნულს სამხროს აქვს ერთი ფრიად პატარა კარები. რადგანაც პაწაწინა ოთახი უფანჯრო იყო. უსინათლოდ, ფრიად ბნელოდა კარებშივე. ამისათვის მე, სანთლის უქონლობის გამო. სპიჭკას ვანთებდი და ისე ვათვალიერებდი ამ ერთ ჩორსო – საჟენიანს (არც იყო). ოთახს, მე შევნიშნე აქ მხოლოდ ორი საკლავი: ერთი მარჯვნივ. კედელთან, მეორეც მარცხნივ კედელთან. ეს საფლავები, ვგონებ, ძალიან ძველები უნდა იყვნენ, რადგანაც უწინდებურად არიან გაკეთებულნი: სინის კედლები, სინისავე საფარით, როგორც დოლოჭობში (სოფ. ყვარლის გვერდით, დურუჯის მარჯვენა ნაპირზე), წყაროს თავში (ს. ლალის-ყურში) ს. ვაჩნაძიანში, წმინდა მარინეს ეკკლესიასთან და სხვაგან... რადგასაც ეს საფლავება არიან, უნდა ვიფიქროთ, რომ განსვენებულნი უბრალონი არა ყოფილან... ეკკლესიის და აღწერილი სამხროს გვერდით, სამხრეთისავე მხარეს, არის ერთი დიდი ორ-სართულიანი შენობა ორ-პირად აშენებული. დაბლა, სამხრეთის პირში, ყოფილა მარანი, რადგანაც ამ ჟამადაც ქვევრებით (წყლით იყვნენ ავსებულნი) არის სავსე; ხოლო მეორე პირი სენაკები უნდა ყოფილიყო. თუ ტრაპეზი სწორედ არ ითქმის... ამ შენობის წინ, დასავლეთის მხარეს, აღმართულია მაღალი ოთხ-კუთხიანი კოშკი, მშვენივრად მთლად შენახული თითქმის გუშინ აუგიათო. ეს კოშკი, როგორც მითხრეს მოხუცებულებმა – უკანასკნელს დროს თურმე სამრეკლოობას ეწეოდა... ეკლესიისა და შენობის აღმოსავლეთის მხარეს არის ერთი ფრიად პატარა შენობა, რომელშიაც ტრაპეზი არის ახლაც აღმოსავლეთის კედელზე მიდგმული. ეს პატარა შენობა, ვგონებ, ნიში უნდა იყოს დიდის უკკლესიისა; ან არა-და სენაკი ერთის მლოცველის ბერისა დიდის ეკკლესიის ჩრდილოეთ მხარეს არის უშველებელი მარანი, რომლის მხოლოდ სამხრეთის კედელიღაა დარჩომილი. ამ მარნიდგან ჩრდილოეთ-დასავლეთის მხარეს არის ერთი ოთხ-კუთხიანი შენობა თაღებით როგორც ტფილისის აბანოებში. რა შეველი შიგ, აღმოსავლეთის მხარეს დავინახე ჩაქცეულსავით. მე ვიფიქრე, აქ უთუოდ აკლდამები უნდა იყოს მეთქი. ამ ფიქრში რომ ვიყავ, მოვიდა ერთი შილდელი მოხუცი-კაცი და მითხრა, რომ „ეს წყლის გზა ყოფილაო დაბლა ხევამდის“. ეს მოხუცის აზრიც ჭკვას ახლოა, რადგანაც მონასტრის ახლო-მახლო წყალი არ არის, გარდა ხევისა, რომელიც დაბლა ჭალაშია, სადაც ურმები დგებიანო... ეს აზრი ჭკვას ახლოა მეთქი, რადგანაც ძველად „გვირაბები“ გახშირებულნი ყოფილან, მაგ. თელავში არის, ს. ენისელში, ს. შილდაში და სხვ. ამ აღწერილის შენობების ჩრდილოეთ მხარეს არის კიდევ მარანი, რომლის მხოლოდ ოთხი პიტალო კედელიღა დარჩომილა. ამ მარნიდამ ჩრდილოეთ-დასავლეთის მხარეს არის მეორე ეკკლესია მთავარ-ანგულოზისა. ეს ეკკლესია არის ნაშენი ვიზანტიის არხიტექტურაზე განიერის გუმბათით, როგორც ჯაჭვის ეკკლესია მცხეთასთან, ს. ძველ-გავაზის მღვთის-მშობლის ეკკლესია და სხვები... შიგნით სვეტები არა აქვს, რადგანაც პატარაა. კანკელი ამასაც ქვით-კირისა აქვს, მხატვრობაც აქა-იქ ეტყობა. ეს ეკკლესია შედარებით ახალია უმთავრესს ეკკლესიაზე... ამ აღწერილის შენობაების გარდა ბევრი ნანგრევებია... თუმცა ბევრი ვეძებე ნაწერი რამ მეპოვნა ეკკლესიაზე, გარედ და შიგნით, მაგრამ ყოველი ჩემი მეცადინეობა ამაო იყო: არამც თუ ნაწერი, ნიშანიც ვერ ვნახე, რომ ამ მონასტრის კედელზე ოდესმე ზედ-წარწერა ყოფილიყოს... მონასტრიდამ მთელს ჩრდილოეთის მხარეს ფერდობს „ნაზვრევს“ უწოდებენ, რადგანაც ამ ფერდობზე ზვარი (ვაზის ვენახი) ყოფილა. ახლაც შეხვდებით აქა-იქ ხეებზე ასულს ვაზებს, რომლებიც, როგორც დამარწმუნეს, მშვენიერს ყურძენს ისხავენ. ერთის სიტყვით, ხეხილის სიმრავლე და ვაზებისა გვარწმუნებს, რომ მონასტრის არე-მარე ოდესმე მშვენიერს ბაღს წარმოადგენდა... ნეკრესის მონასტერში იყო საეპისკოპოსო კათედრა IV-VII საუკ. დაწყებული ვიდრე XVIII საუკ. ნახევრამდის[1], როდესაც კათედრა სრულიად გადმოტანილ იქმნა ს. შილდაში მღვთის-მშობლის ეკკლესიაში. -

დაარსება ნეკრესის მონასტრისა ეკუთვნის წმ. აბიბოს, ნეკრესის ეპისკოპოსს, რომელიც იყო ერთი ათ-ცამეტთაგანი, რომელნიც მოვიდნენ საქართველოში მე-V საუკ. სირიიდგან ქრისტიანობის დასამკვიდრებლად (წმ. ნინოს შემდეგ). რადგანაც არც ერთს ამ წმ. მამათაგანს არ აუშენებია თავის სამყოფს ადგილას გვარიანი უკკლესია, ამისათვის უნდა ვიფიქროთ, რომ ნეკრესის უმთავრესი ეკკლესია არ არის აშენებული წმ. აბიბოსისაგან (პირველისაგან[2]). როგორც სხვას, აბიბოსაც ექმნებოდა აქ მხოლოდ პატარა სენაკი სადგომად და სალოცველად, როგორც სოფ. მცხეთაში წმ. ნინოს, სადაც თვით მოციქულთა-სწორი ნინო მდგარა (ასე ამბობენ). მაგრამ რაც უნდა იყოს, ნეკრესის ეკკლესია უნდა იყოს აშენებული არა ადრე მე-VI საუკ. და არა გვიან მე-VII საუკ., რადგანაც მხოლოდ ამ საუკუნეებში მეფობდა „ბაზილიკის“ არხიტექტურა უკკლესიებისათვის და იყო ჯერ გავრცელებული ვიზანტიური არხიტექტურა, შემოღებული იმპერატორის იუსტინიანე დიდისაგან სოფიის ტაძრის აშენებით მე-VI საუკ. ნახევარში. ნეკრესის მონასტერს ჰყოლია თავისი ყმები, სოფ. ნეკრესში, რომელიც მდებიარებდა მონასტრის დაბლა, დაცემულს ადგილზედ და რომელიც კათედრის გაუქმებისათანავე მე-XVIII საუკ., სოფელიც სოფ. შილდაში გადასახლებულა. ამ ჟამად სოფ. ნეკრესი შეადგენს სოფ. შილდის ერთს უბანს, რომელიც იწოდება „ნეკრესის“ უბნად; ზოგი კი „მირიანაანთ“ უბანს უწოდებს, რადგანაც ხსენებულს უბანში მომეტებული მეკომურები გვარად „მირიანაშვილები“ არიან... დღეობაზე ხალხი ბლომად იყო, მაგრამ მეტად შორის შორს იდგნენ ერთმანეთზედ, რადგანაც დაბლა საშინელი ხშირი ჭალაა. საღამოთი, როგორც მოგეხსენებათ „ქართველების“ ამბავი, „შეაბეს“ ვახშამი, რომელსაც მოჰყვა ჩვეულებრივი სიმღერა და ღიღინი, გამამხიარულებელი სულისა და გულისა. რასაკვირკელია სიმღერას ნუნუას სმაც არა რჩებოდა და ხელი-ხელს გადაბმულნი, როგორც ორნი საყვარელნი, მიდიოდნენ ერთად სანამ ძილმა არ მოსპო „ქეიფი“...

დღეობიდამ მე მინდოდა სოფ. ყვარელში წასვლა, მაგრამ მეორეს დღეს (შობის დღეს) ნუნუამ და მეგობრების თხოვნამ ისევ შილდისაკენ გამიტაცეს... შილდაში, ბატონებო, ისევ ის უსუფთაობაა, ისევ ის ტალახია, როგორიც ამას წინად იყო. როგორც იყო დავეღწივე შილდას და წაველი სოფ. ყვარელში. მივედი „დრუჟინაში“ ნათესავ-ნაცნობებთან, მაგრამ რასაც მოველოდი ის ვეღარ ვნახე!

თუმცა ამ ახალს მილიციონერებზე უფრო ბევრი ჯვრები დავინახე ამ ხუთის წლის წინად ყოფილს მილიციონერებზე, მაგრამ „რაც ყოფილან, ის აღარ არიან“, ოციოდე ძველი მილიციონერი რომ არ ერიოს ამათში „ქართველებს“ ვეღარ იცნობდით. უწინდელი ლხინი, სიმღერა, თამაში, ჭიდაობაა აქ იშვიათი მოვლენა-ღაა... არც თვით სოფ. ყვარელი (წოდბული ჩვენის ჩინებულის პოეტისაგან „კახეთის თვალად“ თავის უკვდავ „სადღეგრძელოში“) წარმოადგენს სასიამოვნო სურათს: ტალახი, ეზოების უსუფთაობა, სიღარიბე – აი რას ნახავთ ახლანდელს ყვარელში. ერთი ხეირიანი შარა (გზა-ტკეცილი) იყო გაყვანილი შუა სოფელზე და ისიც უყურადღებობის გამო დახრამულია წყლისაგან ვისი ბრალია? თვით დამნაშავემ გაიგოსი სოფ. ყვარლიდამ გავემგზავრე სოფ. ძველ-გავაზისაკენ, სადაც მიმიყვანა მშვენიერმა გზატკეცილმა არ შეიძლება ძველი-გავაზისთანა სუფთა სოფელი (შედარებით.) მშვენიერი . სწორე ქუჩები, რომლებსაც სახლები აქვს არიგებ-ჩარიგებული, სუფთა გზები, მშვენიერი გზა-ტკეცილი შუა სოფელში. ეს გზა-ტკეცილი უფ. ალ. აბხაზის მეცადინეობით გაკეთებულა, ერთის სიტყვით, ძველ-გავაზის ქუჩები გაცილები სჯობია. თელავის ქუჩებსა!

რაღა ბევრი გავაგრძელო, ძელი-გავაზი წარმოუდგენს მნახველს ნემეცების, ახალშენს (კოლონიას) თვითონ ძველი გავაზიც ახალშენია, რადგანაც სულ 40 წელიწადი არ არის, რაც ლეკებისგან აოხრებულს ნასოლარზე დაიწყეს შენება სოფლის ძველ-გავაზისა ძველ-გავაზელებმა რომ დანარჩენს ქუჩებზედაც ქვიშა დააყარონ სამოთხედ გარდააქცევენ თვის სამშობლოს...

გაღმა-გამოღმა მხარეში ძლიერ ემადლირებიან. ჭირნახულს, თაგვებიც აღარ არიან. ქიზიყში კი ემდურიან თურმე თაგვბის გახშირებას სახლებში. კაცს რომ ეძინოს თურმე, სამი ოთხი თაგვი დაეცემა ცხვირ-პირზე (ნაამბობია იანვრის პირვლ რიცხვებში.). როდესაც დავბრუნდი თელავში წამოსასვლელად, სოფ. შაქრიანისაკენ შევუხვივე. გზაზედ ვნახე ძველი მეფეების ცხელის წყლის აბანოები, რომლების აუზებიც ამ ჟამად ტალახით არიან ამოვსებულნი; ასე რომ აუზები აღარც კი სჩანან. ზემოდგან ღიჭ-ბარდებია გადასული... მიკვირს რატომ ყურადღებას არ აქცევენ ამ მშვენივრს მკურნალს წყლებსა!.. მიველ სოფ. შაქრიანში, მღვდელთან, მაგრამ შენი მტერი იყოს, ჩემო მკითხველო, როგორს მდგომარეობაშიაც შაქრიანის. მღვდელი ი. ლაშხაუროვია! იალაღზე მეცხვარეს უმჯობესი სადგური ექმნება მ. ლაშხაუროვზე ორი პაწაწინა ოთახი, რომლებშიაც სამი-ოთხი კაცი ძლივს მობრუნდება; უფანჯრო, რისგამოც დღე, თუ სანთელი არ ანთია, ვერაფერს დაინახავს ადამიანი! მოდი შენა და მღვდელი გამტყუნე – რატომ არ უქადაგებს ხალხსაო! ბატონო, დაწერვა რომ უნდოდეს, სტოლის დასადგმელი ადგილი არა აქვს სახლში; დაწერვა რომ უნდოდეს დღე სანთელი უნდა აანთოს!.. მ. ლაშხაუროვს, როგორც თვითონ მიამბო, რამდენჯერმე მიუმართავს როგორც სასულიროს, აგრეთვე სამოქალაქო მთავრობასთან – ადმინისტრაციასთან, რომ როგორმე შეუვსონ მცირედ მაინც ყოფა-ცხოვრება; მაგრამ არავის ყურადღება არ მიუქცევია! ნუ თუ ადგილობრივი მთავრობა მოკლე არ არის რაიმე ღონისძიება იხმაროს მღვდლის ცხოვრების განკარგებისათვის? სასულიერო. მთავრობისაგან მიკვირს რად გზავნიან ცალკე მღვდელს იმ სამრევლოში, რომელსაც არ ძალუძს მოძღვრის შენახვა? ნუ თუ არ შეიძლება სოფლების თანასწორ სამრევლოებად დაყოფა? მგონი რომ ამ საქმის მოხერხება არ უნდა იყოს ძნელი... წარმოიდგინეთ ზოგს მღვდელს 300 კომლზე მეტი სამრევლო ჰყავს; ზოგს კი 50-60!! დროა ამ გვარს უსწორ-მასწორობას ყურადღება მიექციოს; დროა ამ გვარს უსამართლობას ბოლო მოეღოს; დროა, ვისიც ჯერ არს, ხალხის გაჭირებულის წინამძღვრების ყოფა-ცხოვრება გააუკეთესონ... მოვედი თელავში მე მეგონა ამ ორს კვირაში (ორი კვირა დავრჩი სოფლებში) თელავის საზოგადოება ცოტათი მაინც გამოიცვლება, უკეთესი შეიქმნება მეთქი, მაგრამ ჩემი „მეგონა“ გაცრუვდა! ისევ ის ქაღალდის თამაში გათენებამდის, ისევ ის მხოლოდ ღვინის სმაში დროს გატარება; ისევ ის ყოველისფრის სიძვირე თელავში; ისევ ის უსუფთაობა დამხვდა! თავის დღეში ამ გვარს სიძვირეს არ შევსწრებივართ! იმედი და დიდი იმედი გვაქვს ამ სიძვირეს ჩვენი მაზრის უფროსი ყურადღებას მიაქცევს; იმედი გვაქვს, როგორც თიანეთში მომჭირნეობდა თ. ნ. ჩ-ლი, თელავშიაც მხნედ დაიცავს „ხალხის“ და საზოგადოების ინტერესებს; იმედი გვაქვს აგრეთვე, რომ თვისის მკვირცხლის მოქმედობით და მომჭირნეობით იგი გამოაღვიძებს თელავის ყოველის მხრით ჩამორჩომილს, დავარდნილს და ძილს მიცემულს საზოგადოებას და წარმართავს მას კეთილს გზაზედ! აქამდისინაც ეყო თელავს ძილი და მრუდე გზაზე სიარული... დიდის სურვილით მოველოდით ახალს მაზრის უფროსს და დიდის სურვილით და „იმედებით“ მივიღეთ იგი და გაამართლებს თუ არა ჩვენს იმედებს – ეს იმის კაცობაზედ არის დამოკიდებული... ბევრი ლაპარაკი საჭირო არ არის იმაზედ, თუ რა აქვს გასაკეთებელი, რა უნდა მოსპოს; რა უნდა გააკეთოს და რა საშუალებითა. გამოცდილებას, ჩვენის ხალხის გაცნობას, მისის საჭიროების შეტყობას აღარ მოანდომებს ჩ-შვილი დროს, რადგანაც, დარწმუნებული ვართ ჩვენ, მან ყველა ესენი იცის. მაშ იგი ახლა უნდა შეუდგეს თვით „საქმესა“! იმედი გვაქვს, რომ თ. ნ. ჩ-შვილი თელავის პოლიციას და სამაზრო სამმართველოსაც იცნობს...

კახეთში ორჯელ იყო დიდი ერთბაში თოვლი. მეორეთ ერთ არშინამდის იყოს მთაში ხომ საშინელს თოვლს ამბობენ; ასე რომ გაზაფხულზე წყალდიდობას მოელიან. თოვლმა ალაზნის ველზე მდგარი ცხვარი დააზარალა და შირაქშიაც რაღაც ჭირი გაჩენილა, რომელიც ბევრს ცხვარს თურმე ხოცავს. დიდმა თოვლმა ისეთი საშინელი შეშის სიძვირე ჩამოაგდო თელავში, როგორსაც ჯერ არავინ მოსწრებია: ურემი რვა მანეთამდის ადიოდა! გუდურა, რომელიც შესდგება 6-7 ჭიგოსაგან შეგიძლიან იყიდოთ არა ნაკლებ 38-30 კაპეიკისა! ხორაგეულობაზე ხომ აღარ ითქმის, რა: თევზი, უხეირო – 40 კაპ. გირვანქა! იქნება „დეპომ“ მაინც გვიშველოს რამე. საკვირველია: ხუთი-ექვსი თვეა მას აქედ, რაც „დამზოგველის საზოგადოების“ წესდება გამოიგზავნა დასამტკიცებლად და ჯერ პასუხი არ მოგვსვლია! ნეტავი დააჩქარონ დამტკიცება და რომ დაუჩქარებდეს ვისზედაც დამოკიდებულია წესდების დამტკიცება რა ვიცი, მგონია, ცხონდება უეჭველად... ჩვენი მაზრის უფროსიც დიდს იმედს გვაძლევს შემწეობისას ამ კეთილს საქმეში. ახლავე დაეტყო თელავს, რომ აქ ერთი ფრიად სასარგებლო საზოგადოებისათვის კაცი მოემატა: 14-ს იანვარს თელავის წმ, ნინოს ქალების სასწავლებლის დღესასწაული იყო. წირვაზე და პარაკლისზე (უკანასკნელი ერთს ზავედენიის ზალაში გადიხადეს) მშვენივრად იგალობეს სასულიერო სასწავლებლის მგალობლებმა, რომლებიც თან-და-თან უფრო იმართებიან როგორც რუსულს აგრეთვე ქართულს გალობაში. საღამოზე „ვეჩერი“ გახლდათ თავის განუშორებელის „ტანცი-მანცებით“ („ლეკურს“ აღარ კადრულობენ: განათლება შემოვიდაო! ვინ არა ტანციობს აქ! – თფილისში ხომ თულუხჩებიც კი ტანციობენ!...), რომელზედაც ჩვეულებრივად ფულებს კრებდნენ. ფულების შეწირვაში თვით მაზრის უფროსმა დაუმტკიცა საქმით საზოგადოებას, რომ საზოგადო საქმისათვის ფულისა თუ სხვა გვარის შემწეობის დაშურება შეუძლებელია და კაცის დამამცირებელი (რასაკვირველია შეძლებულისათვის)... შარშან, მგონი, 120 მანეთი შეაგროვეს, ახლა კი, როგორც ამბობენ, 350 მანეთი. თუ სხვა კეთილ საქმეშიაც ასე გამოიჩინა თავი თ. ნ. ზ. ჩოლოყაშვილმა – რაღა თქმა უნდა რომ დიდს სარგებლობას მოუტანს თელავის მაზრას. უნდა ისიცა ვსთქვათ, რომ თ. ჩ-ლმა უნდა ააყვავოს თელავის მაზრა არა იმისთვის მხოლოდ, რომ აქონ იგი; არამედ იმისთვის, რომ იგი მოვალეა. მოვალეა მეთქი, რადგან მან იკისრა მთელის მაზრის წინამძღომლობა. ნუ ეწყინება თ. ნ. ზ. ჩოლაყაშვილს, თუ ორიოდე შენიშვნას მივსცემთ შესახებ მის განკარგულების მიცემისა და მის აღსრულებისა. საკვირველია, რომ თვითონ აძლევს თელავის ყასპებს ტაქციას, პირობას ართმევს, რომ ყოველთვის კარგი და გამოულეველი ხორცი ჰქონდესთ მაგრამ იმ პირობის აღსრულებას კი სრულიად არავითარს ყურადღებას არ აქცევს! იქნება ყურადღება ჰქონდეს, მაგრამ საქმით კი არაფერი სჩანს და!... უნდა განუცხადოთ უფ. მაზრის უფროსს, რომ თელავის ყასპები ისეთი გათამამებულნი არიან, რომ თუ მაგარი „მუხრუჭი“ არ მოუჭირეთ – ვერაფერს გააგონებთ. მოეპყარით მათ ისრე, როგორც ეპყრობოდა განსვენებული დუმბროვსკი და მაშინ დაინახავთ როგორს საკლავს დაუწყებენ ხოცვასა. ეხლა როგორც უნდათ იმ ფასად ჰყიდიან ხორცსა; როდესაც თავიანთი ნებაა მაშინ ხოცვენ საკლავსა. წარმოიდგინეთ: როდესაც სომხების მარხვაა – ყასპები სომხები გახლავან – ქართველებიც უნებურად მარხულობენ, რადგანაც საკლავს სრულებით აღარ ხოცვენ... სომხების სუფსარქისის მარხვაში ქართველებიც მარხულობდნენ, რადგანაც ხორცს ვერა შოულობდნენ... ერთის სიტყვით თელავის ყასპებს სასტიკი ყურადღება უნდა მიექცეს. საკვირველია, რომ პოლიცია ერთხელ არ ჩაივლის ბაზარში, რომ დაათვალიეროს, რას და როგორს ხორაგეულობას ჰყიდიან, თუმცა იგი მოვალეა. მით უმეტეს უნდა იაროს პოლიციამ ბაზარში, რომ მომეტებული ნაწილად ისეთს ხორაგეულობას ჰყიდიან ხოლმე რომ კაცი იმის შეჭმის უმალ ავად ხდება. შემოდგომაზედ და პირველს ზამთარში დამპალი ელაქნური საღდებოდა – პოლიციამ ყური არ გაიბერტყა; ორაგულიგ მოვიდა ეხლა დამპალი, გამწვანებული – პოლიცია ყურადღებას არ აქცევს; საკლავს ცხვარს. თხას ჰბერავენ და ისე ატყავებენ – პოლიცია ხმასაც არ იღებს. თუმც გაბერვა საკლავისა სასტიკად აღკრძალულია კანონებით...

არ ვიცი რა უბედურებაა ჩვენს თავსა! ესენი ყველა ჩვენმა მაზრის უფროსმა უნდა ყურადღებაში მიიღოს, და, თუ ცოტათი მაინც სიკეთე სურს მაზრისათვის, ამოკვეთოს ასეთი ბოროტ-მოქმედება...

აქ არ დავივიწყებთ ჩვენ აგრეთვე თელავის მაზრის აქციზის ჩინოვნიკს უფ. პისანკოს, რომელიც ასე უწყალოდ სტანჯავს ხალხს. და ამ უკანასკნელს დროს მუშტის კრივიც გამოიჩინა... წარმოიდგინეთ; დილით საღამომდინ და საღამოდამ დილამდის ბილიარდზე ატარებდა დროს 20-ს იანვრამდის და თუ რომელიმე ვაჭარი მიუტანდა „ბლანკს“ ხელის მოსაწერად უფ. პისანკო ყველას ერთსა და იმავე პასუხს აძლევდა: «Здѣсь биллiфрдная, а не контора» (აქ ბილიარდის ოთახია და არა კანტორა) უცდიდნენ (ახლაც) საწყლები (ზოგი შორს სოფლებიდგან მოსულნი) დილით საღამომდინ და როდის-როდის ეღირსებოდნენ ხელის მოწერას. 20-ს იანვარს უფ. პისანკოს ბახუსისათვის ემსახურნა, შესულიყო სასტუმროს „ბუფეტში“ (დახლში) და ისე ნაირად ეცემა დახლიდრისთვის, რომ უკანასკნელი ავად გახდა, დახლიდარმა საჩივარი შეიტანა მომრიგელს სასამართლოში და არ ვიცი,– ჩვენმა მოსამართლემ იქნება სამართლიანად გადასჭრას სამართალი...

ბლაღოჩინების ამორჩევაც უწინდებურად მოხდა; მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ ახლა ახალის ექსარხოსის განკარგულებით საბლაღოჩინოში ერთის მაგივრად სამი პირი უნდა აღმოირჩიონ: ბლაღოჩინი, მისი თანაშეშწე და ამ უკანასკნელის კანდიდატი. უნდა მოგახსენოთ, რომ ისევ „ძველებმა“ გაიმარჯვეს – ძველი ბლაღოჩინები იქმნენ აღმორჩეულნი მომეტებული ნაწილი.... თელავის სომხის ტერტერებშიაც ერთი დავი-დარაბა ასტყდა ამას წინად: სომხის ტფილისის არხიეპისკოპოზის აივაზოვსკის მოსვლის დროს ერთი ბეზღობა შეიქმნა ტერტერებისაგან ერთმანეთზე. მაშინ „ძველმა“ პარტიამ გაიმარჯვა; ასე რომ ზოგი „ახალის“ პარტიის ტერტერა აივაზოვსკის განკარგულებით უადგილოდ დარჩა. არამც თუ მხოლოდ ნაკურთხნი, ახლადაც აკურთხა არხიეპისკოპოზმა რამდვენიმე ტერტერა უადგილოდ, რადგანაც – როგორც ამბობენ „ბოროტი“ ენები. – ამ უკანასკნელთ „პატივი“ სცეს არხიეპისკოპოზსაო.... ამ მოქმედებამ მომაგონა მე რუსეთის უადგილო სამღვდელოება (დიდის პეტრეს წინად), ესრეთ წოდუბული «крестовые попы» და გ... მაგრამ დარჩეს... ჰო, ზოგი ახალი პარტიის ტერტერა უადგილოდ გამოიყვანა აივაზოვსკიმა მეთქი. ერთმა ტერტერამ გაბედა, წავიდა ეჩმიაწინში და იჩივლა ქათალიკოზთან. ქათალიკოზმა იმას ადგილი დაუბრუნა და თელაური ბლაღოჩინი ტერ-გ-ქა დააყენა და გამომძიებელი გამოგზავნა თელავში, რომელიც მოვიდა აქ გამოიძია და წავიდა კიდეც ეჩმიაწინში. არავინ იცის როგორ გათავდება ეს შესანიშნავი თელავის ტერტერების ბრძოლა...

ერთი ფრიად სასარგებლო განკარგულებაც მოახდინა იანვრის უკანასკნელს რიცხვებში ნ. ჩოლაყაშვილმა. მე ვამბობ გზების გაკეთებას ყოველს კახეთის სოფელში. განკარგულების ძალით ყოველმა თელავის მაზრის სოფლის ხალხმა თავის სოფლის ყოველი ორღობე უნდა გააგანიეროს, არხები გაუჭრას ნაპირებზე და ქვიშა დააყაროს. მე თვითონ ვნახე როგორ ერთგულად მუშაობდნენ გლეხები გზებზე. ზემო მხარში: ზოგი არხსა ჰსჭრიდა, ზოგი მიწას აყრიდა, ზოგი სიგანეს ზომავდა და სხვა... იმედია, ამის შემდეგ მაინც შემცირდება აუარებელი ტალახი ჩვენს სოფლებში და დაშრება თვალ-გაუწვდენელი და უძირო ტბები!...

თელავის ბაღში („ბულვარზე“) როტონდოს აპირებენ და აგრეთვე „დუხავოი“ მუზიკის მოწვევასაც. ღმერთმა ინებოს!... მაგრამ... მაგრამ.

_____________

1 დრო-გამოშვებით გაუქმებული იყო ხოლმე ხსენებული მონასტერი; როდესაც საქართველო გარე მოცული და აოხრებული შეიქმნებოდა მტერთაგან.

2 სხვა აბიბოც იყო ნეკრესში ეპისკოპოზად, გარდა პირველისა. (ავტ.)

პოლიტიკა.

ახალი ხანა საფრანგეთის ისტორიისა. განახლებული სენატი. მინისტრების ახალი პროგრამმა. მაკ-მაგონის გადადგომა სამსახურიდამ. ჟულ-გრევის ამორჩევა რესპუბლიკის პრეზიდენტად. გამბეტტა – დეპუტატთა პალატის თავ-მჯდომარე. დიუფორი გამოდის სამსახურიდამ და იშლება მინისტრობა, ვადინგტონის მინისტრობა. რა მოჰყვა ყველა ამ ცვლილებას. სრული ნდობა პალატისა მთავრობისადმი და მთავრობის გაუბედაობა. კომმუნალების საქმე პალატის წინაშე. სიტყვა ლუი-ბლანისა – ბოლგარიის წარჩინებულთა კრება კონსტიტუციის აგებისათვის და გაზეთი „République Française ამის თაობაზედ.

საფრანგეთის საპოლიტიკო ისტორიას დაუდგა წრეულ ახალი ხანა: რესპუბლიკას ძირი გაუმაგრდა და რესპუბლიკის მმართველობა დამყარდა სამუდამოდ. მართალია, რესპუბლიკა ახალი ამბავი არ არის საფრანგეთში; მართალია, აგრეთვე, რომ ეს მესამე რესპუბლიკა არსებობს არა ერთი წელიწადი და ორი, არამედ რვა წელიწადია მას აქეთ, რაც საფრანგეთზედ გადაშლილა რესპუბლიკის დროშა, მაგრამ მაინც მოგახსენებთ – საფრანგეთის საპოლიტიკო ისტორიას ახალი ხანა დაუდგა მეთქი, და აი რად. უწინ რესპუბლიკა, ნაშობი რევოლიუციისა, იფეთქდა ხოლმე ნაპერწკალსავით ერთ წუთს, შემდეგ გაქრებოდა და თან წაიღება ერთის მხრით იმ ხალხის სინანულს, რომელიც სიცოცხლესაც კი არ ზოგავდა რესპუბლიკის დამყარებისათვის, და მეორეს მხრით – იმ ვაჟბატონთა სიხარულს, რომელნიც თვისდა სასარგებლოდ მკიდნენ რაც თვითონ არ დაეთესნათ. ყველანი უყურებდნენ რესპუბლიკას, როგორც დროებით შვებას და ღონისძიებას იმ ვაი-ვაგლახიდამ გამოსასვლელად, რომელსაც მოჰგვრიდა ხოლმე ქვეყანას უწინდელის წყობის უმსგავსობა. ყველანი, მეთქი, გარდა, რასაკვირველია იმათ, რომელნიც ჭირში პირველნი არიან და ლხინში უკანასკნელნი და რომელთა ბედის-წერა არის ტანჯვა და სისხლის ღვრა. ხალხი, მოთმინებიდამ გამოსული, ასტეხდა ხოლმე რევოლიუციას; უწინდელი წყობა ირღვევოდა, იფეთქდა სანუგეშო ნაპერწკალი რესპუბლიკის; შემდეგ, გამოდიოდნენ მოედანზედ ახალი ვაჟბატონები და გაიძახოდნენ: „რიგი! წესიერება! თავისუფლება!“ დაღალულ-დაქანცულს, ილაჯ-გაწუვეტილ მებრძოლეს ვეღარ შეეძლო ამ სიტყვების რიგიანად აწონვა და დაფასება და წრფელის გულით მიეცემოდა ამ ქადაგობას. გადიოდა ხანი. ღონე-მიხდილი, მილეული მებრძოლე თვალს ახელდა, მიიხედ-მოიხედავდა და ნათლად ჰხედავდა თუ რა გვარად უმტყუნა ბედმა: ახლად დამდგარი წყობა და ახლად მომართული საქმეთა განწყობილობა ბევრად არ დაშორებია ძველს, რომლის მოსასპობლად ამდენი ჯაფა გაუწევია და ამდენი ტანჯვა აუტანია. ამ გვარად, ძველი თაობა მიდიოდა საიქიოს და უანდერძებდა ახალს თაობას იმ გვარსავე ძულვას და რისხვას საქმეთა მიმდინარეობისა მიმართ, რომელიც ერთ დროს თვითონ მას უღვივოდა გულში. ახალი თაობა, თავისის მხრით, შეიქმნებოდა მოწმათ ისტორიის ძველისავე სურათისა: ნამდვილი თავისუფლება, ნეტარი შვება, ნამდვილი რესპუბლიკული წყობა – ყველა ეს ნაპერწკალსავით იფეთქდა და ისევ მიქრებოდა მტერთა მეოხების ძალით. სურათი იგივე იყო მეთქი, მაგრამ თქვენ უნდა დაუმატოთ, რომ ამასობაში იწვრთნებოდა ხალხის ხასიათი, მატულობდა მისი საპოლიტიკო გამოცდილება, და მით უახლოვდებოდა ის ნეტარი დრო, როდესაც მის წვითა და დაგვით მოპოებულს ნაყოფს აღარ უნდა ჰქონოდა უწინდელი წუთიერება და პირიქით უნდა მისცემოდა მკვიდრი ძალა და სიმტკიცე. საყოველთავო ბედნიერებისათვის. ნუ თუ ეხლა დაუდგა კიდეც საფრანგეთს ეს ნეტარი დრო? რა მოგახსენოთ. ის კი უეჭველია, რომ აწინდელმა, მესამე რესპუბლიკამ დიდი ნაბიჯი გადადგა და დიდი ღვაწლი დასდვა ამ ნეტარის დროის მოახლოვებისათვის აწინდელი რესპუბლიკა დაარსდა, როგორც მოგეხსენებათ, საფრანგეთ პრუსიის ომიანობის დროს, ოთხ სეკტემბერს 1870 წ ნაპოლეონმა მესამემ იმ იმედით ასტეხა ომი, რომ აგები როგორმე ჩემს უფლებას ძირი გაუმაგროვო; ის კი არა თუ ტყვეთ ჩაუვარდა მტერს და ტახტიც დაკარგა თვის ქვეყანაში. ამისთანა განსაკუთრებულ გარემოებაში აღმოცენილს რესპუბლიკას შეხედეს კეთილის თვალით: ჯერ კი ასე იყოსო და მერე ვნახოთ რაც იქმნებაო. ამ თვალით შეხედა რესპუბლიკას შინაურმა, მრავალ-ფეროვანმა მტერმაც და გარეულმაც. შინაური თუ გარეული ფიქრობდა: რესპუბლიკა არა ერთხელ გვინახავს საფრანგეთშიო, მაგრამ მალე გამქრალა ვით შარშანდელი თოვლიო; მაინც მეტი კი არ იქმნებაო, რომ წინადვე სიცოცხლის სახსარი გამოვაცალოთო და ეს მოუსვენარი ხალხი ცოტაც არის დავამშვიდოთო. ამას ფიქრობდნენ მეტადრე გარეშე მტერნი, რომელთაც, კარგად მოგეხსენებათ, ვერაფრად ეჭაშნიკებოდათ და ვერც ეხლა ეჭაშნიკებათ რესპუბლიკის დამკვიდრება საფრანგეთში. მათი გულის-წადილი გაიძღოლა წინ პრუსსიამ და იმპერიის გაუქმების შემდეგ უფრო დაუშინა საფრანგეთს, თუმცა წინედ კი გამოაცხადა მე მხოლოდ ნაპოლეონის ჯავრი მჭირსო და მარტო იმას ვეომებიო. იმდენი ზარალი მოუტანა პრუსსიამ საფრანგეთს. ისეთი ვაი-ვაგლახი დააყარა, რომ დარწმუნებული იყო – რამდენიმე – ათი წელიწადი გაივლისო, მანამ საფრანგეთი ფეხს აიდგამსო და ცოტად მოკეთდებაო. რაც შეეხება შინაურ მტერს, იმანაც, როგორც ზემოდ ვთქვით. თითქმის იმავე თვალით შეხედა რესპუბლიკას: ეხლა კი გული გაირთოსო და მე ვიცი როგორ ხელს მოვუმართავო, მაგრამ განვლო რვა წელიწადმა და სანატრელი ერთსაც მოუცდა და მეორესაც. საფრანგეთს სიცოცხლის სახსარი არამც თუ არ მოაკლდა, არამედ ერთი ორად მოემატა და ქვეყნის გასაოცრად, სწრაფად მოშენდა და თვით გამარჯვებული გერმანიაც დასჩაგრა შინაურ მტრებმა. იმდენი მეცადინეობა გამოიჩინეს რესპუბლიკის მტრობაში, ისე ბეჯითად დაასხდნენ რესპუბლიკას, რომ ერთი-ერთმანეთი დაჭამეს და თვით რესპუბლიკას კი ვერა დააკლეს რა. უკანასკნელი მუქარაც, მარშალი მაკ-მაგონი, ჩამოეცალა და ამ გვარად რესპუბლიკა დგას თავისუფლად მტერ-მოცილებული თვის ქვეყნის სანუგეშოდ. საფრანგეთის საპოლიტიკო ისტორიის ახალი ხანაც ამაშია. საპოლიტიკოსი მეთქი, რადგანაც სხვა-ფრივ მრავალი რამ აკლია საფრანგეთის ხალხის ბედნიერებას და მისი ავ-კარგიანობა დამოკიდებულია რესპუბლიკის მომავალ მოღვაწეობაზედ და წარმოებაზედ. ჯერ-ჯერობით რესპუბლიკის მოღვაწეთა უმთავრესი ყურადღება და მეცადინეობა მიქცეულია საქმის იმ გვარად მომართვაზედ, რომ რესპუბლიკის ფართო მსვლელობას არავითარი დაბრკოლება და წინააღმდეგობა არ მიეცეს, რომ საფრანგეთს მიენიჭოს ნამდვილი თვით-მმართველობა და არა მხოლოდ სიტყვით, როგორც აქამდისინ იყო, რომ მთავრობას მართლა ის მტკიცედ განსაზღრული და მოხაზული ადგილი ეჭიროს სახელმწიფოში, როგორიც შეეფერება მთავრობის არსებითს თვისებას, ე.ი. მთავრობა უნდა იყოს მხოლოდ აღმასრულებელი ხალხის სურვილისა, რომელიც გამოითქმის ხალხის წარმომადგენელთა პირით. ეს არის უპირველესი ბიჯი ქვეყნის საპოლიტიკო. განვითარებისათვის, იმ განვითარებისათვის რომელიც შეადგენს ნიადაგს სხვა ყოველ-გვარის წარმატებისას. ამით, რასაკვირველია, იმას კი არ მოგახსენებთ, რომ რა კი საფრანგეთში რესპუბლიკას საპოლიტიკო სიფართოე დაუმკვიდრდება, ეს-ეს არის ხალხის კეთილ-დღეობაც დაგვირგვინდება მეთქი და ერთის ქარის მობერვით აღარც მშიერ-მწყურვალი იქმნება და აღარცა რა მეტ-ნაკლებობა შეძლებისა. არა. კარგად ვიცი, რომ საპოლიტიკო სიფართოეს არ მოსდევს უსათუოდ და აუცილებლივ ქვეყნისა და ხალხის კეთილ-დღეობა ყოვლის-მხრივ. მე მხოლოდ იმას ვამბობ, რომ სიფართოე საპოლიტიკო მოღვაწეობისა და ნამდვილი გულ-წრფელად დადგენილი წარმომადგენლობა ხალხისა, მისი მონაწილეობა კანონ-მდებლობაში არის აუცილებლივ საჭირო პირობა (სხვა ამგვარადვე საჭირო პირობათა შორის) ყოველ-გვარის წარმატებისათვის, არის საჭირო იარაღი ქვეყნის ყოველ-გვარის განვითარებისათვის. რამდენად უფრო სრულად არსებობს ეს პირობა, რამდენად უფრო მტკიცედ წაუვლია ხელი ქვეყანას ამ იარაღისათვის, იმდენად იგი ქვეყანა უფრო წინ წამდგარია საყოველთაო კეთილ-დღეობისადმი. როგორ გამოიყენებენ საფრანგეთის რესპუბლიკელნი ამ იარაღს, რა გვარ თესლს დასთესენ საპოლიტიკო თვით-მოღვაწეობის ნიადაგზედ – ამას ცოტად თუ ბევრად ეხლაცა ვხედავთ და მომავალი ხომ უფრო მეტს გვიჩვენებს. ჯერ-ჯერობით კი, როგორც ზემოდ მოგახსენეთ, საფრანგეთში წამომდგარია საქმე რესპუბლიკის დამკვიდრებისა; წამოყენებულია შინაგან საპოლიტიკო საქმეთა იმ გვარად მომართვა, რომ საფრანგეთმა შეიძლოს გულ-დამჯდარად და უშიშრად მიეცეს საკუთარის ბედის გაკარგებას. თუ მართლა საფრანგეთის რესპუბლიკას მტკიცე ნაბიჯი გადაუდგავს თვის დამკვიდრებისათვის, თუ ერთი ხელი მაინც მოუკიდნია ზემოხსენებული იარაღისათვის, – ყველა ეს, რასაკვირველია. ახალ ხანად უნდა ჩაითვალოს საფრანგეთის საპოლიტიკო ისტორიისა და და ღირსიც არის დაკვირვებისა.

უკანასკნელი ზღუდე, სადაც მიკარებულნი იყვნენ რესპუბლიკის მტერნი და აბრკოლებდნენ დპუტატთა პალატის ყოველს კეთილ-დაწყებას, იყო, როგორც მოგეხსენებათ, სენატი. მაგრამ 5-ს იანვარს, როდესაც მესამედი ნაწილი სენატისა (ე.ი. იმ სენატორთა რიცხვისა, რომელნიც სამუდამოდ არ არიან ამორჩეულნი), კანონის ძალით, უნდა გამოსულიყო და მის მაგივრად ახალი სენატორკბი უნდა ყოფილივნენ ამორჩეულნი, – 5-ს იანვარს მეთქი ეს უკანასკნელი ზღუდეც ჩამოეცალა რესპუბლიკას განახლებულ სენატისათვის საფრანგეთმა მონარხიელების მაგივრად რესპუბლიკელნი ამოირჩია და მით ორივე ხელით დალოცა რესპუბლიკა – ღმერთმა ხელი მოგიმართოსო ჩემდა სასიკეთოდაო. ეს ამბავი მონარხიის მიმდევართა მრავალ-ფეროვან დასს, რასაკვირველია, ისარივით ეცა გულში. იფიქრეს: აბა ახლა რიღას იმედი უნდა გვქონდესო და რაზედ უნდა დავამყაროთო ჩვენი გულის-წადილიო? მართლა-და სასენატო არჩევანის შემდეგ გაუქმებულ იქმნა ყოველი მათი იმედი: დღეის იქით სენატი და დეპუტატთა პალატი, ერთსა და იმავე დროშის ქვეშ მიფარებულნიო, ხელი-ხელს გაუყრიანო ერთი-ერთმანეთს და წაიყვანენო. საფრანგეთის საქმეს, რასაკვირველია, არა მონარხიის აღდგენისათვისაო. რაღა უნდა შერჩენოდა მონარხიელებს? მათდა სამწუხაროდ ის დროც წავიდა, როდესაც ნაპოლეონისებური თავ-ხედობა შესაძლებელი იყო. დროც გამოიცვალა და ხალხიც. ან ვის გამოიყვანდნენ ამ გვარ ავ-კაცობისათვის? თითოულის მონარხიის დროშას დიდი ხანია სახელი გატეხილი აქვს საფრანგეთში. ნუ თუ მაკ-მაგონს წამოაყენებდნენ? მათდა საუბედუროდ ამასაც ვერაფერი სახელი აქვს გათქმული. მართალია ჯარისკაცია და წარბსაც არ შეიკრავს ზარბაზნების გრიალში, მაგრამ... აქ მაგონდება ერთი ამბავი: მამა და შვილი კითხულობენ რაღაცა განცხადებას. რომელსაც ქვემოდამ უწერია – „მაკ-მაგონი, ჰერცოგი მაჯენტის შვილი კითხავს მამას: ეს ის მაკ-მაგონია, რომელმაც მაჯენტს გაიმარჯვა? მამამ უპასუხა: „არა, შვილო; ეს ის არის, რომელიც სედანს დაამარცხეს“...

კანონის ძალით სენატი და დეპუტატთა პალატი უნდა შეყრილიყვნენ იანვრის მეორე სამშაბათს, ესე იგი, 14 იანვარს (ჩვენებურად 2-ს). დიდის მოუთმენლობით მოელოდნენ ამ დღეს პარლამენტი და მთელი საზოგადოება ბევრი რამეც იყო მოსალოდნელი. ყველა ეშურებოდა გაეგო თუ როგორ დაიჭერს თავს მთავრობა იმ ცვლილების წინაშე, რომელიც მოხდა სენატში და მით მთელის პარლამენტის მდგომარეობაშიაც. მთავრობა, როგორც ზემოდ მოგახსენეთ, არის (ან უნდა იყოს) მხოლოდ ერთგული მსახური პარლამენტის, ესე იგი, ქვეყნისა; იგი მოქმედობს მხოლოდ პარლამენტის მინდობილობით, და თუ დიდის ხნით სურს დაიმკვიდროს თვისი თანამდებობა უნდა მთლად აჰყვეს პარლამენტის სურვილს და მიდრეკილებას. რა სურდა. ქვეყანას და მასთან პარლანმენტს – ეს უწინაც კარგად იცოდა მთავრობამ. მაგრამ, მეორის მხრით, თუ უწინ მთავრობა მტკიცედ არ მისდევდა პალატის მიდრეკილებას – ამისათვის თავის გასამართლებლი მიზეზიცა ქონდა. ეს მიზეზი იყო მონარხიელი სენატი. მთავრობა თითქო ეუბნებოდა პალატს: ხომ ჰხედავ ორ-წყალ-შუა ვდგევარო, ამიტომ მეც მეტსაც ნუ მომკითხავო. დეპუტატთა პალატიც კარგად გრძნობდა ამ გვარ მდგომარეობას და არცა სთხოვდა მეტი-მეტს. თუ მთავრობას არ აჩნდა არავითარი ღალატი რესპუბლიკისა, თუ მისი მიდრეკილება იჭვნეულობას არ აუშლიდა პალატს – ჯერ-ჯერობით ესეც საკმარისი იყო პალატისათვის. იგი აცხადებდა სრულს ნდობას მინისტრობისადმი, თუმცა არა იმ აზრით ვითომ თქვენგან აღარა გვინდა რაო. პალატი მხოლოდ ითმენდა და იცდიდა ვიდრე განახლდებოდა სენატი და მით ჩამოვარდებოდა სანატრელი ერთობა ორთავე პალატთა შორის, მთავრობაც იდგა თავის ადგილას არა იმის გამო ვითომ ჩემგან მეტი აღარა უნდათ რაო, იგი დიდ გაჭირებას მოელოდა სასენატო არჩევანის შემდეგ. გაჭირებას მეთქი, რადგანაც ერთის მხრით კარგად იცოდა თუ რა გვარი ცვლილება უნდა მომხდარიყო სენატში და მეორის მხრით იმედი არა ჰქონდა თავის-თავის იმოდენა სიმტკიცისა, რომ მთლად აჰყოლოდა დროთა მოთხოვნილებას და ხალხის მტკიცედ აღიარებულს სურვილს. ასე მოხდა კიდეც და გაჭირებული მდგომარეობაც დაადგა მთავრობას სენატის განახლების შემდეგ.

საირანგეთის საპოლიტიკო საქმეთა ნათლად გაგებისათვის, იმ საქმეთა, რომელნიც მოჰყვნენ სასენატო უკანასკნელ არჩევანს, – საჭიროა აქვე მოვიხსენიოთ თუ რაში მდგომარეობდა ის უპირველესი გულის წადილი და მოთხოვნილება პალატისა, რომლის არსებობას კარგად გრძნობდა მთავრობა. საფრანგეთის რესპუბლიკას უკანასკნელ დრომდე დავარდნილი ჰქონდა სახელი: „რესპუბლიკა ურესპუბლიკოდ“ ამ გვარი სახელი ნამდვილადაც შეეფერებოდა საქმეთა წარმოებას. მართალია საფრანგეთის მმართველობის ფორმა იყო რესპუბლიკა, მაგრამ მთელს სახელმწიფოს, თითქმის თავიდამ ბოლომდე დახვევოდნენ მოხელენი, რომელთაც არავითარი კავშირი არ ჰქონდათ რესპუბლიკასთან, – მოხელენი, რომელნიც ძველმა მონარხიელთა დრომ უანდერძა აწმყოს, რესპუბლიკას. ამას მოსდევდა მრავალი არა-სანუგეშო შედეგი რესპუბლიკისთვის. ჯერ ერთი ისა, რომ ამ გვარ გარემოებაში ჩავარდნილი რესპუბლიკა იყო ფრთა მოკვეთილი. ხელ-ფეხ შეკრული, რაღაცა ძირ-მოვარდნილი. ყოველი მეცადინეობა პალატისა უქმი უნდა ყოფილიყო თუ კი მოხელენი პალატის განაჩენის გამტანნი ცხოვრებაში და მისის ნება-ყოფლობის აღმასრულებელნი რესპუბლიკის მოღალატენი იქმნებოდნენ. ხალხს პირის-პირ უდგა არა პარლამენტი, არა უმაღლესი მთავრობა, არამედ მოხელენი, რომელთა მოღვაწეობა და მოქმედება არის ხალხისათვის საწყაო აწმყოის ავკარგიანობისა საფრაგეთს შერჩენია წარსულიდამ მრავალი კანონი, სხვა და სხვა დროს დადგენილი, სხვა და სხვა მთავრობის მიერ ნაწარმოებელი და ერთი ერთმანეთის წინააღმდეგი. ამიტომ ყოველს მოხელეს ფართო გზა აქვს გადაშლილი ბოროტ-მოქმედობისათვის და რესპუბლიკის ღალატობისათვის, მეტადრე თუ სახლმწიფოის უმაღლესი მსახურნიც ცალის თვალით უყურებენ და ხელს უმართვენ ამ გვარ მოქმედებას. ყველა ეს მოასწავებს განსაცდელს თვით რესპუბლიკისათვის არა მარტო იმით, რომ სახელს უტეხს და აუქმებს ყოველს მის მეცადინეობას და კეთილ-დაწყებას, არამედ პირ-და-პირაც, ჯარის მხრით. უმეტესი ნაწილი მთავარსარდალთა და ჯარის უმაღლეს კაცთა. შორის საფრანგეთში ეკუთვნის მონარხიულთა და სხვ. ამის გამო, რასაკვირველია, ვერაფერი ერთგული სამსახური მოეკითხებათ მათ რესპუბლიკისათვის. მართალია, ჯარი ხალხის ნაშობია; მისი გულის წადილი და ხალხისა ერთი და იგივე უნდა იყოს და ღალატს ხალხის მიერ დადგენილ მმართველობისა და წყობისათვის ადგილი არ უნდა ჰქონდეს. ასე უნდა იყოს, მაგრამ საუბედუროდ ასე არ არის. საქმე რომ ამ გვარად მიმდინარეობდეს ქვეყნიერობაზედ, მრავალი უბედურება და ვაი-ვაგლახი ასცილდებოდა კაცობრიობას. ჯარი ხალხის ნაშობია, მაგრამ ამასთანავე იმდენად დაშორებულია, იმისთანა განსაკუთრებულ გარემოებაშია გამოზდილი და გამოწრთვნილი, რომ სრულიად დაჰკარგვია კვალი ხალხთან კავშირისა და ურთიერთობისა. ჯარში და მის გარეშეულობაში ტრიალებს ერთგვარი და სრულიად განსაკუთრებული სული, რომელიც ცოტად თუ ბევრად (უფრო ბევრად) განზედ უდგას ხალხის მომდინარ ცხოვრების დუღილს. ამ გვარად, ჯარში, ზოგან ცოტად ზოგან ბევრად, ფართო ადგილი უპყრია უბრალო ბძანებას. ამიტომაც, თუ საფრანგეთში ჯარი რესპუბლიკის მოწინააღმდეგეთა ხელშია ჩავარდნილი, დიდი განსაცდელი უნდა მოელოდეს თვით რესპუბლიკასაც, მით უფრო რომ საფრანგეთი არა ერთხელ ყოფილა მნახველი ამ გარემოებისაგან წარმომდგარის უბედურებისა. მაშასადამე, რესპუბლიკის მოღვაწეთა უწინარესთაგანი ზრუნვა და საქმე უნდა ყოფილიყო გამოცვლა ყველა საეჭვო მოხელეებისა და მეტადრე მთავარსარდალთა და ჯარის უმაღლეს კაცთა. ეს ვითარერება და წადილი გაიძღოლს წინ რესპუბლიკელებმა და ყური აცქვიტეს მთავრობისაკენ, რომელიც უნდა წარმომდგარიყო პარლამენტის წინაშე რაკი პალატნი შეიკრიბებოდნენ

თუმცა სენატი და დეპუტატთა პალატი შიყარნენ, როგორც ზემოდა ვთქვით, ოფიციალურად 14 იანვარს, მაგრამ ნამდვილი მოქმედობა იწყო პარლამენტმა 16-ს იანვარს (ჩვენებურად 4-ს). სენატის ახლად ამორჩეულმა თავ-მჯდომარემ, რესპუბლიკელმა მარტელმა (ოდიფრე-პაკის მაგივრად) შემდეგი სიტყვები მიმართა სენატორებს: რესპუბლიკამ გაიმარჯვა... იგი დამყარებულია ძალითა სიმტკიცისა, რომელიც შეიძინეს ჩვენთა დაწესებულებათა, ძალითა თანხმობისა, რომელიც დაარსდა კანონ-მდებლობითის სხვა და სხვა ნაწილთა შორის, საფრანგეთს უპყრია წესიერება და თავისუფლება“. იმავე დროს დეპუტატთა პალატის თავ-მჯდომარე, ჟიულ-გრევი ეუბნებოდა დეპუტატებს: პალატი ხედავს ნაყოფს თავის გონიერებისას: „მრავალი მძიმე განსაცდელი მარჯვედ აცილებულია, თანხმობა ორთავე პალატთა შორის ჩამოვარდნილია, ერი დღე-და-დღე უფრო-და-უფრო ეკავშირება რესპუბლიკას... თუ პალატი არ გადუხვევს იმ გზას, რომელსაც დასდგომია და თუ შემდეგშიაც სიფთხილით იმოქმედებს, აწინდელი სესსია ცხადად დაგვანახებს თუ რა შეუძლიან გულ-წრფელად მომართულს რესპუბლიკას ხალხის კეთილ-დღეობისათვის.“ რამდენად აღტაცებით მიეგება პალატი ამ სიტყვებს, იმდენად ცივად და გულ-გრილად დაუხვდა მთავრობის ეპისტოლეს, რომლითაც მთავრობა უცხადებდა პროგრამმას თვის მომავლის მოღვაწეობისას. საკვირველიც არ არის. ზემოდ მოგახსენეთ თუ რა მოუთმენლად მოელოდნენ რესპუბლიკელნი ამ პროგრამას, მინისტრების ახალს. აღსარებას ახალ საპოლიტიკო გარემოების დაგვარად. მოელოდნენ და რა დახვდათ? მთავრობა, მართალია, მრავალ კეთილ-საქმეს უქადიდა საფრანგეთს, მრავალს რასმეს ჰპირდებოდა; მისი პროგრამმა აჭრელებული იყო მრავალ-ფეროვანის განზრახვით; მაგრამ არავითარი მტკიცე თამასუქი ამ განზრახვის აღსრულებისათვის არ მოიპოებოდა ეპისტოლეში. მშიშარი კილო, ორ-ფერობა, იქით-აქეთ გადაცემ-გადმოცემა – ეს იყო უმთავრესი თვისება მინისტრების პროგრამმისა, რომელშიაც ბლომად იყვნენ ჩართულნი ამ გვარი სიტყვები: „მართალია... მაგრამ“, „რასაკვირველია... ხოლო“ და სხვ. იმ საგნის თაობაზედ, რომლისთვისაც უირო მომეტებულად უცემდათ გული რესპუბლიკელთ და რომელიც ზემოდ მოვიხსენიეთ, პროგრამმა ამბობდა შემდეგს: „ჩვენ არ დავაყნებთ თანამდებობაზედ იმისთანა მოხელეებს, რომელნიც აშკარა მტერნი არიან რესპუბლიკისა. მაგრამ სამართალიც უნდა ვიცოდეთ და ამიტომ ვიდრე დაგსაჯათ უნდა დავრწმუნდეთ თვითონ დანაშაულში“. კიდევ სხვა ადგილას არის მოხსენებული, რომ „მათი (ე.ი. მოხელეებისა) წარსული ღვაწლიც უნდა ვიქონიოთ მხედველობაშიო“. პროგრამმის ბოლოს მთავრობა აღიარებდა იმედს დეპუტატთა წინაშე – თქვენს ნდობას არ მოგვაკლებთო, ე.ი. პირ-და-პირ თხოულობდა ამა ნდობას, მინისტრების პროგრამმამ, როგორც მოგახსენეთ, ცივად გაიარა პალადაში, თუმცა ორიოდ-სამიოდ დეპუტატმა წარმოსთქვეს სიტყვა მის თაობაზედ და მოითხოვეს, რომ წამოყენებული პროგრამმა უკუგდებულ იქმნესო და სამდურავიც გამოუცხადონ მთავრობას პალატამაო. რომ პალატას არ მოეწონა პროგრამმა – ეს უეჭველია, თუმცა ბოლოს-და-ბოლოს მაინც ნდობა აღიარა მთავრობისადმი. პროგრამმაში ახალი არა იყო რა პალატისათვის. მთავრობა ტრიალებდა ერთსა და იმავე ადგილას; მის პირიდამ ისმოდა იგივე დაპირება, რომელიც აღიარა მან სამის წლის წინედ. გარდა ამისა პროგრამმაში ბევრი იმისთანა რამ იქო ჩართული. (ამტკიცებდა ან მთავრობის სისუსტეს, ან მის გაუგებრობას რესპუბლიკის აშკარა მტრებს გადავაყენებთ სამსახურიდამაო, ამას რაღა დაპირება უნდოდა? საქმე ის იყო, რომ გადაყენებული ყოფილიყვნენ ქვეშ-ქვეშა მტერნი რესპუბლიკისა. ამისას კი ვერაფერს თამასუქს წარმოადგენდა მთავრობის პროგრამმა. ყველა ამისა პალატი, რასაკვირველია, კმაყოფილი ვერ იქმნებოდა, მაგრამ მან, აღვსილმა თვის ყოვლად-შემძლებლობის გრძნობითა. მაინც განუცხადა მთავრობას თვისი ნდობა პროგრამმისადმი. ე.ი. აღიარა იმედი, რომ მთავრობა მართლა აღასრულებსო არის მოლოდინიც არის ქვეყანაო, და ამით ცხადად აგრძნობინა მთავრობას – ფთხილათ იყავიო.

მალე დამტკიცდა ძალა პალატისა, – ძალა რომელმაც ერთი ორათ იმატა სასენატო არჩევანის შემდეგ. დიუი ორი, სამინისტროის მოთავე, შეუდგა თავის პროგრამმის აღსრულების და პალატის მინდობილობის გამართლებას და წააწყდა დაბრკოლებას, რომელსაც მოჰყვა ფრიად შესანიშნავი ცვლილება რესპუბლიკის დამტკიცებისათვის და საფრანგეთის კეთილ-დღეობისათვის. დიუფორმა წარუდგინა მაკმაგონს ხელის მოსაწერად იმ მთავარ სარდალთა და ჯარის უმაღლეს კაცთა სია, რომელნიც გადაყენებულ უნდა ყოფილიყვნენ სამსახურიდამ. ეს კი ვეღარ აიტანა მაკ-მაგონმა და შემდეგი წიგნი მისწერა სენატისა და დეპუტატთა პალატის თავმჯდომარეთა:

„ბატონო თავმჯდომარე,

„ამ სესსიის დასაწყისში სამინისტრომ წარმოგვიდგინათ იმ კანონთა პროგრამმა, რომელნიც მის აზრით შეიძლებოდა მიღებულ ყოფილიყვნენ პარლამენტის მიერ. უშიშრად ქვეყნის მშვიდობიანობისა და კეთილ მმართველობის. მეც თანახმა ვიყავ, რადგანაც ამით არც ერთს ჩემ არსებითს რწმენას და დედა-აზრს მსხვერპლად არ ვდებდი – დედა აზრს, რომლისათვის ერთგულობას ვალად მდებს ჩემი სვინიდისი ეხლა სამინისტრომ, თანახმად პარლამენტის აზრისა, წარმომიდგინა იმ გვარი ზომიერებანი შესახებ მთავარ-სარდალთა, რომელნიც ჩემის აზრით ვნებას უქადიან მხედრობას და მით ქვეყანასაც. ხელის მოწერა ამაზედ არ შემიძლიან; ამის გამო სამინისტრო სტოვებს თანამდებობას. სხვა ყოველი სამინისტრო პარლამენტის მიერ აღმორჩეული დამიდგენს ამავე პირობას. ამიტომ ვალად ვრაცხ ჩემს თავს შევიმოკლო ვადა თანამდებობისა, რომელიც მომანდვა მე ნაციონალურმა კრებამ: მე ვტოვებ ადგილს რესპუბლიკის პრეზიდენტობისას.

„ვანუგეშებ ჩემს თავს და მგონია, რომ ორმოც-და-ცამეტის წლის განმავლობაში, რომელიც შემიწირავს ჩემის ქვეყნის სამსახურისათვის, როგორც ჯარის კაცი თუ როგორც უბრალო მამულის შვილი, წინ მიმიძღოდა მხოლოდ ერთი გრძნობა, გრძნობა პატიოსნებისა, მოვალეობისა და ერთგულობისა მამულისადმი.

გთხოვთ, ბატონო. თავ-მჯდომარევ, შეატყობინოთ პალატს ჩემი გარდაწევედილება.

„მიიღეთ თქვენდამი უაღრესი პატივის-ცემა ჩემი.

„მარშალი მაკ-მაგონი, ჰერცოღი მაჯენტისა,

„ვერსალი, 30 იანვარს 1 87 9 წ.“

უკეთესი საბუთი პარლამენტის ძალისა და რესპუბლიკის სიმკვიდრის დასამტკიცებლად საჭირო აღარ იყო, მთავრობამ წარუდგინა პარლამენტს რაღაცა სუსტი პროგრამმა თვის მოღვაწეობისა და მოსთხოვა პალატს ნდობა თვის მდგომარეობის გასამაგრებლად. პალატმა მოისმინა მშვიდობიანად პროგრამმა, ნდობაც მიანიჭა მთავრობას, მაგრამ, – დახე დროთა ბრუნვის ძალას, – თითქმის მეორე დღესვე აღარც სამინისტრო იყო და აღარც პრეზიდენტი მაკ-მაგონი თავის ადგილას. კარგად ვიციო, ამობს მაკმაგონი, რომ სხვა ყოველივე სამინისტრო, პარლამენტის უმრავლესობის მიმყოლი, ამავე პირობას, ჩემთვის შეუძლებელს, დამიდგენსო და ამიტომ მიჯობს სამსახურიდამ გამოვიდეო მართლა და წავიდა ის დრო, როდესაც შესაძლებელი იყო, დროებით მაინც, დაყენება იმისთანა მთავრობისა, რომელიც იქმნებოდა მიმყოლი მხოლოდ პარლამენტის უმცირესობისა. იმ გვარი თავხედობა, როგორიც მოახდინა მაკ-მაგონმა 16 მაისს 1877 წ. შეუძლებელიღა იყო.

პარლამენტმა მოისმინა გულ-დამჯდარად მაკ-მაგონის მიწერილობა და წარბიც არ შეინძრია. არავითარი გაოცება, არავითარი ნაღველი არ გამოიჩინეს დეპუტატებმა თითქო ფიქრობდნენ: „ძლივს! დიდი ხანია მოველოდით და გვეღირსა კიდეცაო“. წარბიც არ შეინძრიეს მეთქი, მაგრამ – რაღა თქმა უნდა – გული კი უთრთოდათ სიხარულისაგან. მარტელს და ჟიულ-გრევის ხელებიც უკანკალებდათ, როცა მაკ-მაგონის წიგნს კითხულობდნენ ერთი – სენატში მეორე – პარლატში. როგორ არ უნდა გახარებოდათ და როგორ არ უნდა აკანკალებულიყვნენ? ეს ერთი მუწუკიც მოვიშორეთო, ფიქრობდნენ რესპუბლიკელნი; ეხლა თვითონ სარანგეთი მოუვლის თავის-თავსაო, როგორც უჯობსო; ისიც გვეყო რაც ავიტანეთო და მოვითმინეთო ამოდენა ხანი...

რა მოისმინეს მაკ-მაგონის მიწერილობა, სენატი და დეპუტატთა პალატი შეიყარნენ ერთად, გამართეს, თანხმად კანონისა, ნაციონალური კრება და შეუდგნენ რესპუბლიკის მასალის პრეზიდენტის ამორჩევას მაკ-მაგონის მოადგილედ, დიდი შრომა და თავის ხეთქა არ დასჭირებიათ ამისათვის; კანდიდატი დიდი ხანია დამზადბული ჰყვანდათ უყარეს კენჭი ჟიულ-გრევის და რამდენიმე წუთის შემდეგ ამოარჩიეს კიდეც საფრანგეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტად. ამას მოჰყვა ერთი ღირს-შესანიშნავი ცვლილებაც: დეპუტატთა პალატმა ჟიულ-გრევის მოადგილედ ამოირჩია თავ-მჯდომარე გამბეტტა. ამ გვარად ორი გულ-წრფელი რესპუბლიკელი გაუძღვა წინ – ერთი საფრანგეთს, მეორე მის დეპუტატთა პალატს. მაკ-მაგონის გადადგომა სამსახურიდამ, მოჰყევა აუცილებელ შდეგად სასენატო არჩევანს 5 იანვარს. უკანასკნელ ზღუდე მოეცალა, უკანასკნელი იმედი გაუწყდა მაკ-მაგონს და რაღასთვის უნდა დარჩენილიყო სამსახურში? კარგად იცოდა რომ, სამსახურის ვადა რო გაუთავდებოდა ვეღარ ეღირსებოდა ხელ-მეორედ ამორჩევას პრეზიდენტად და, იმჯობინა ეხლავე დაენებებინა თავი სამსახურისათვის და მით თვისი კერძო პატიოსნება მაინც დაეცვა. ყველა ეს უსათუო შედეგი იყო მეთქი ხუთის იანვრისა და ამიტომაც მოგახსენეთ ზემოდ რომ სასენატო. არჩევანით – ახალი ხანა დაუდგა მეთქი საფრანგეთის საპოლიტიკო ისტორიას, ამ ახალ ხანას დასაწისშივე დაერთვა ფრიად შესნიშნავი და თვალსაჩინო საქმე – ჟიულ-გრევის ამორჩევა რესპუბლიკის პრზიდენტად. ჟიულ-გრევი არის არა ჯარის კაცი, ჩინებით და ზიზილ-პიპილებით დაჯილდოვებული. იგი არის უბრალო მამულის შვილი, ერთგული მსახური თვისის ქვეყნისა, გულწრფელი მოყვარე თვის სამშობლოისა, მეტი არაივერი. მეტიც რა უნდა რესუბლიკას? მის დროშაზედ წარწერილია მამულის-შვილობა, ქვეყნის წარმატება, განვითარება, თავდადებული შრომა სამშობლოისათვის, და ამ ზედ-წარწერალობას უნდა ემორჩილებოდეს ყველაფერი საზოგადოდ და ფარ-ხმალიც სახელდობრ რესპუბლიკის მოთავეს მკვიდრად უნდა ეჭიროს იგი დროშა და არა თოფ-იარაღი; მის გულზედ უნდა ბრჭყვინავდეს იგი წარწერა და არა სხვა რამ ზიზილ-პიპილა. ქვეყნის აუარებელი ძალაც ამაშია. თუ საჭიროება მოითხოვს დიდებული ქვეყანა ფარ-ხმალსაც მისცემს თვის მოთავეს. ზარბაზნების ჭექა-გრგვინვაც ამ შემთხვევაში უფრო მძლავრია და უფრო გამტანი.

ახალმა რესპუბლიკის პრეზიდენტმა შემდეგი ეპისტოლე მიუგზავნა სენატს და დეპუტატთა პალატს:

„უფალნო სენატორებო,

„უფალნო დეპუტატნო,

„ნაციონალურმა კრებამ ამომირჩია რესპუბლიკის პრეზიდენტათ და მით დამტვირვთა უდიდეს მოვალეობით. მე დაუყოვნებლივ ავასრულებ ამა მოვალეობას და ბედნიერი ვიქმნები თუ შევიძლებ არ დავუკარდე საფრანგეთის მოლოდინს, ჩემდამი მომართულს. გულ-წრფელი მორჩილი საპარლამენტო მმართველობისა მე არასოდეს არ აუტეხ ბრძოლას ერის ნება-ყოფლობას. მთავრობა მტიცედ ჩაუნერგავს გულში ჩვენის ქვეენის არსებითს საჭიროებას და მოთხოვნილებას, გრძნობას წარმატებისას და მშვიდობიანობისას; იგი იქმნება მიმყოლი თავისუფლებისა, სამართლიანი ყველასთვის, მფარველი ყველა კანონიერ ინტერესებისა, მტკიცე მოსარჩლე სახელმწიფოის სარგებლობისა. თვის მეცადინეობაში მთავრობა დიდს ყურადღებას მიაქცევს აგრეთვე მხედრობასაც, რომლის სახელი და სარგებლობა იქნება საგნად მთავრობის მარადის მზრუნველობისა. იგი თვალს დაიჭერს, რომ რესპუბლიკას ჰყვანდეს მსახურად არა იმისთანა მოხელენი, რომელნიც ემტერებიან მას და ცილს სწამებენ. იგი ეცდება განაგრძოს და მტკიცედ დაამყაროს მეგობრული ურთიერთობა და მისვლა-მოსვლა საფრანგეთისა და უცხო სახელმწიფოთა შორის და მით ხელი მოუმართოს საყოველთაო მშვიდობიანობის დამყარებას“. ბოლოს ჟიულ-გრევი ამბობს, რომ ამ გვარი პოლიტიკა მოუტანსო ჯეროვანს ნაყოფს მმართველობას, რომელიც საფრანგეთმა აირჩიაო. როგორც მომტანი მისის წარმატებისა ძალისა და დიდებისაო დიდის სიამოვნებით მოისმინა პარლამენტმა ჟიულ-გრევის სიტყვები, რომელნი, მართალია, ახალს არას წარმოადგენდნენ, მაგრამ რომელთა სიმტკიცე და გულ-წრფელობა უეჭველნი იყვნენ უმაღლესი მოხელე საფრანგეთისა ეუბნებოდა ქვეყანას – ალალად გემსახურებიო, შენის ნება-ყოფლობის გულ-წრფელი აღმსრულებელი ვიქმნებიო, და მეტი რაღა უნდოდათ? რესპუბლიკელთა ტკივილიც ის იყო, რომ მათ ნება-ყოფლობას ფართო მსვლელობა არ ჰქონდა.

აქ მოვიყვანთ კიდევ იმ მოკლე სიტყვას, რომელიც წარმოსთქვა დეპუტატთა პალატში პალატის ახალმა თავმჯდომარემ, გამბეტამ ეს სიტყვა ღირს-შესანიშნავია რადგანაც მათ უმთავრესი მოღვაწე რესპუბლიკისა უხატავს საფრანგეთს არსებითსა თვისებას იმ ცვლილებისას, რომელიც დაუდგა მის საპოლიტიკო ისტორიას, და ცოტად თუ ბევრად უჩვენებს გზას ნაყოფიერ მსვლელობისათვის. ყველაზედ უწინარეს გამბეტამ ქება-შესხმით აღიარა ჟიულ-გრევის მოღვაწეობა პალატში მოღვაწეობა, რომელიც შეიქმნებაო. ჩემის მოქმედობის მაგალითათაო. შემდეგ გამ-ბეტტამ სთქვა: „ამ ჟამად ჩვენ ყველანი უნდა ვგრძნობდეთ, რომ დრო. „მებრძოლე მთავრობის“ წავიდა. გამარჯვებული რესპუბლიკა უნდა დაადგეს წარმოებას და აღშენებას გიწვევთ, უფალნო დეპუტატნო, ნამეტნავად მიმართოთ თქვენი მხურვალი გულ-მოდგინება, განათლება და ნიჭი იმ უმაღლესს საქმეთა – შკოლისას, „მხედრობისას ხაზინისას, აღებ-მიცემობისას, ეკონომიურს – საქმეთა, რომელნიც თქვენდა საყურადღებოდ არიან მოქცეულნი და რომელთა გარდაწყვეტას მოელიან ახალი შთამომავლობანი, მშრომელნი, მწარმოებელნი, მხედრობა, ერთის სიტყვით ერი მთლად დიდიდამ პატარამდე“.

დიუფორის სამინისტროც დაიშალა. 4 თებერვალს (23 იანვარს) შესდგა ახალი სამინისტრო, რომლის მოთავეთ გახდა ვადდინგტონი, გარეშე საქმეთა მინისტრი. ამ გვარად, მხარი-მხარს დაუდგნენ ერთი-ერთმანეთს პალატი, სენატი, სამინისტრო, რესპუბლიკის პრეზიდენტი, აღსავსენი ნდობით ერთი-ერთმანეთისა მიმართ, მიმყოლნი ერთისა და იმავე აზრისა, ერთისა და იმავე საქმისა. სურათი ამ გვარის ერთობისა იშვიათია საპარლამენტო ისტორიაში საზოგადოდ. ამ ჟამად ყოველიფერი ისეა მომართული, რომ არავითარი შეფერხება არ მიეცეს წარმოებითს და აღმაშენებელ დროს, რომელიც ეხლა, გამბეტტას სიტუყვით, დასდგომია რესპუბლიკას. ამის გამო შინაგანი მოღვაწეობა საფრანგეთისა ნამეტნავად უნდა იყოს ღირს-საცნობი და ვეცდებით კიდეც, რომ არ მოვაკლოთ მკითხველს ცნობა ამ მოღვაწეობისა ყოველის მხრით: ვაუწყებთ მკითხველს თუ რა გაარიგეს და რას გაარიგებენ პალატნი და მთავრობა ხალხის განათლებისათვის, მის ეკონომიურ მდგომარეობისათვის და სხვ. ეხლა კი მოკლეთ მოვიხსენიებთ თუ რა შედეგი მოუვა პირ-და-პირ იმ ცვლილებას, რომელიც ზემოდ იყო ნაჩვენი. რაც შეეხება მთავრობას, იგი, რასაკვირველია, ყველაზედ უწინარეს დაადგა იმ საქმეს, რომელიც ყველაზედ მომეტებულად აწუხებდა პარლამენტს და შეადგენდა რესპუბლიკელთ უპირველესს გულის-წადილს. გამოცემულ იქმნა მრავალი ბძანება და განკარგულება, რომელთა ძალით გარდაყენებულ უნდა ყოფილიყვნენ რამდენიმე მთავარ-სარდალი. მაღალის თანამდებობის კაცები, პრეფექტები, პროკურორები და სხვ. ამ საქმეს ჯერ ბევრი აკლია დაბოლოებამდე; მაგრამ მთავრობას ისე მტკიცედ მიუყვია მისთვის ხელი, რომ არავითარი ეჭვი არ არის საყოველთაო საკეთილოდ დასრულებისა. ისიც უნდა აღვიაროთ, რომ ბევრმა მაღალის თანამდებობის მქონემ, რა შეიტყეს მაკ-მაგონის სამსახურიდამ გადადგომა, თითონვე მიჰბაძეს მას და გამოეთხოვეს სამსახურს. ამით, ერთის მხრით, თვითონვე დაანახვეს თვისი გულითადი მიდრეკილება და, მეორეს მხრით, სამარცხვინოდ არ გაიხადეს თავი, ე.ი. იქამდე არ მიიყვანეს საქმე, რომ ძალა-უნებურად ყოფილიყვნენ დათხოვნილნი სამსახურიდამ. ამ პირთა შორის ღირს მოვიხსენოთ ღენერალი ლეფლო, საფრანგეთის ელჩი რუსეთის წინაშე. გაიგო თუ არა მაკ-მაგონის გადადგომა ლეფლომ მისწერა ვადინგტონს წიგნი, რომელშიაც, სხვათა შორის, ამბობს შემდეგს: „მეც, როგორადაც მაკ-მაგონი, დარწმუნებული ვარ, რომ თუ მხედრობა და აგრეთვე დიპლომატიაც აუვა საზოგადოების აზრთა სვლას, რომელიც (სვლა) დღეს ერთია, ხვალ სხვა, შიშს უნდა მოელოდეს როგორც მთავრობა ასე თვით ქვეყანაც. ერთის სიტყვით რესპუბლიკა ღირსი არ არისო, რომ ჩემისთანა კაცი ემსახუროსო. ერთი ირანციული გაზეთი ამბობს ამის თაობაზე; ამისთანა ზედ მოქმედება რომ ჰქონიყო საზოგადოების აზრთა დენას დიპლომატიაზედ, ლეფლო დიდი ხანია გადაყენებულ იქმნებოდაო და თავისუფალი დრო ექმნებოდაო ზდილობის სწავლისათვისაო; მაგრამ ჩვენდა სამწუხარო და ამ გვარი ზედ-მოქმედობა და გავლენა არ არსებობდაო და ამიტომ ლეფლოც იჯდაო. თავის ადგილას საფრანგეთის სამარცხვინოთაო. ახლა წარმოიდგინეთ ლეფლოსთანა (და იქმნება უკეთესიც) მრავალი სხვა მოხელე და იფიქრეთ – რა ხეირი დაეყრებოდა რესპუბლიკას უწინდელი მდგომარეობა რომ დიდ ხანს არ შეცვლილიყო. რას ნიშნავს საზოგადოების აზრთა დენის ზედმოქმედება დიპლომატიაზედ თუ მხედრობაზედ? ეს იმას ნიშნავს, რომ ყოველი ელჩი, წარმომადგენელი მთავრობისა, უნდა იყოს იმავე დროს წარმომადგენელი იმ აზრისა და მიდრეკილებისა, რომელიც მიუძღვის წინ თვით მთავრობას; თუ მთავრობა მტკიცედ ადგა რესპუბლიკელ რწმენას და მიდრეკილებას, ელჩიც უნდა იყოს რესპუბლიკელი და ნამდვილი გამომხატველი თვისის ქვეყნის ნება-ყოფლობისა. იყოს კაცი მონარხიელი და იმავე დროს რესპუბლიკის წარმომადგენელი – შეუძლებელია. ამ შეუძლებლობას ნანობენ ლეფლო და ლეფლოსთანა მსახურნი სამშობლოისა.

მთავრობა და პალატნი მტკიცედ დასდგომიან მეთქი თავის შინაგან წარმატებას. მრავალი საქმეც დაუმკვიდრა წარსულმა დრომ აწინდელს; მრავალი სიბილწები მრავალი უმსგავსობა ცხოვრების თითქმის ყოველ კუთხეში, ყოველის მარტო ნაპოლეონ მესამეს იმპერიამ იმოდენა მემკვიდრეობა დაუდო რესპუბლიკას, რომ მის ძირიანად აღმოიფხვრას მოუნდება არა ერთი და ორი შთამომავლობა. როგორც ზემოდ მოგახსენეთ, ჩვენი უმთავრესი ყურადღება მიქცეული იქმნება მეთქი იმ შინაგან ცვლილებაზედ, რომლისათვის მოუკიდნია ხელი ამ ჟამად რესპუბლიკას. ამ მხრით უპირველესთაგანი ღვაწლი, რომელსაც მოელის საფრანგეთი რესპუბლიკისაგან, შეხება ხალხის განათლებას და სწავლას. საფრანგეთი ამაში, როგორც მოგეხსენებათ, ბევრად დაუვარდება ზოგს ევროპიელ სახელმწიფოს, სწავლა-განათლება ისე არ არის გავრცელებული და ისე არ არის მომართული როგორც შეეფერება დიდებულს ხალხს, – ხალხს, რომელსაც არა ერთი ღვაწლი დაუდვია კაცობრიობის ისტორიაში. საფრანგეთის გლეხობას აქვს დავარდნილი ხმა უმეცრობისა; უმეცრობისა გამო მრავალი უბედურებაც გადახდომია თავს საფრანგეთს. გარდა ამისა საშუალო. სწავლაც არ არის მომართული ხეირიანად, და რაც არის ისიც მომეტებულად კლერიკალების ხელშია ჩავარდნილი, რომელნიც, რასაკვირველია, თავის საკუთარს სულსა და გრძნობას უნერგვენ მოზარდ ყმაწვილებს. ამ ჟამად რესპუბლიკა ცდილობს ამოგლიჯოს ხალხის სწავლა-განათლების საქმე კლერიკალებს და დაადგინოს. ვალდებული და მუქთი სწავლა სოფლის ხალხისათვის. ამაზედაც დაწვრილებით შემდეგში მოგახსენებთ. აქ კი, რა კი მოვკარით თვალი განათლების საქმეს, ერთი გარემოება უნდა მოვიხსენიოთ, რომელიც ცხადად გვიჩვენებს თუ რა შორსა სწვდება რესპუბლიკა თვის შინაგან საქმეთა განახლებაში და წინ წაყენებაში; გვიჩვენებს აგრეთვე თუ რომელი – ერთი კუთხე არ არის წამხდარი წარსულის დროით და რომელი – ერთი არ მოითხოვს გამოწმენდას და განახლებას: სახალხო განათლების სამინისტროში არის ვრცელი განყოფილება (თითქმის ცალკე სამინისტრო), რომელიც განაგებს საქმეს შესახებ სხვა-და-სხვა ხელოვნებისა და სხვათა შორის, თეატრისასაც. ამ განყოფილების გამგემ, მინისტრის თანაშემწემ, ეხლა-ხან მიჰმართა თეატრების ინსპეკტორებს შემდეგი წერილი:

„ბატონებო,

„რესპუბლიკას ბევრი რამ აქვს გასაკეთებელი თეატრისათვის, და რა მომანდევით ინსპეკტორობის თანამდებობა ვალად ვრაცხ ჩემს თავს შეგატყობინოთ თუ რა გვარ დახმარებას ვითხოვ თქვენგან იმ განახლებისა და აღმაშნებლობის საქმეში, რომელსაც ჩვენ დავდგომივართ. თუ დრამატიული ხელოვნება დაცემულია და დავარდნილი ეს იმისაგან მოხდა რომ საფრანგეთი დიდი ხანია მოკლებული იყო ყოველ-გვარ საპოლიტიკო თავისუფლებას პატიოსანს თხზულებას ადგილი არ ჰქონდა თეატრში, საიდამაც განდევნილ იყო ყველაფერი რაც კი რამ აგონებდა კაცს მის ღირსებას, მის თავისუფ- „ლებას, მის უმაღლესს მოვალეობას, სცენა დაიპყრა გამრყვნელმა ხელოვნებამ, რომელმაც თითქო მარტო ერთი მიზანი დაიდგა წინ. გართობა, და გასართობად იგი წასწვდა უწმაწურობას, თვით გარყვნილობასაც. ჩვენ გვინდა, რომ დრამატულმა ხელოვნებამ დაიპყრას ადგილი უფრო მაღალი, უფრო თავმოსაწონი; ჩვენ გვინდა, რომ თეატრი იყოს შკოლათ. ჩვენ გვინდა ხელოვნება, რომელიც ამაღლებს ადამიანის სულს და არა ამდაბლებს; ჩვენ მოგვწონს თხზულება, რომელიც სულს ძალას აძლევს და არა რყვნის; საჭიროა რომ ძლიერი გავლენა თეატრისა დაგვეხმაროს ჩვენს საერთო საქმეში, რომელიც მიმართულია ხალხის განათლებისადმი და რომელსაც აქვს – აზრათ გახადოს ხალხი ღირსი იმ უფლებისა, რომელიც აძლევს მას რესპუბლიკა, და მიანიჭოს საფრანგეთს ზნეობითი დიდება დემოკრატიის ღირსი. ამიტომ შესახებ პოლიტიკისა აღვიაროთ სრული თავისუფლება თანახმად საზოგადობრივის მშვიდობიანობისა და სასტიკად მოვეკიდოთ უწმაწურ შაირებს და ზნეობის დამხშობ თხზულებას, და ნუ დავივიწყებთ, რომ ორი დუდა-ბოძი რესპუბლიკისა არის ღირსება და თავისუფლება“.[1]

იმ საგანთა შორის, რომელნიც წამოყენებულნი იყვნენ პარლამენტის წინაშე მას აქეთ რაც ჟიულ-გრევი იქმნა ამორჩეულ რუსპუბლიკის პრეზიდენტათ და პალატს მიეცა სასურველი სამინისტრო, ამ საგანთა შორის, მეთქი, ფრიად ღირს-საცნობია კომმუნელების საქმე. გეხსომებათ თუ რა სასტიკად და თითქმის უდიერად მოეკიდა საფრანგეთის მთავრობა 1871 წ. აჯანყების მოღვაწეთ (კომმუნალისტებს); მრავალი დახვრიტეს, მრავალი გაგზავნეს კატორღაში, მრავალი განდევნეს სამშობლოიდამ. რამდენიმე წელიწადი საფრანგეთის სასამართლოებს არ მოჰკლებიათ კომმუნელების საქმენი. დასჯილ იქმნენ ისინიც, ვინც ხელში ჩაუვარდნენ სასამართლოს და ისინიც, ვინც თვალითაც არ უნახავთ მსაჯულებს და რომელთა სახელები ჩარიცხულნი იყვნენ აჯანებულთა სიაში. უკეთესნი მოღვაწენი რესპუბლიკისა კარგა ხანია ქადაგობენ, რომ კომმუნალისტებს მათი დანაშაულობა არამც თუ უნდა ეპატიოთო, არამედ სრულიად დავიწყებას უნდა მიეცესო . ვინც სასჯელს არიან მიცემულნიო და განდევნილნიო დაბრუნებულ უნდა იქმნენო სამშობლოში; რესპუბლიკა მოვალეაო დაუბრუნოსო. სარანგეთს მისი ამდენს ხანს მოშორებული მამულის შვილებიო. რესპუბლიკა უნდა ეცადოსო, რომ აღარაფერმა არ მოაგონოსო საფრანგეთს მისი უბედური დღენიო; ყოველ გვარი მიზეზი უკმაყოფილებისა გაქარწყლებულ უნდა იქმნესო, ამას მოითხოვსო. სამართალი, კაცთ-მოყვარეობა, რესპუბლიკის დიდება და ძალა. ამ გვარი ქადაგობა და მოთხოვნილება იმდენად გავრცელდა, რომ მთავრობა იძულებულ შეიქმნა ყური ეთხოვებია და რაიმე განკარგულება მოეხდინა. მოახდინა კიდეც და შესაფერი წინადადებაც შეიტანა პარლამენტში კანონად მისაღებად; მაგრამ ეს წინადადება მხოლოდ ნახევრად აკმაყოფილებს რესპუბლიკის ზემოხსენებულ უკეთესთა მოღვაწეთა სურვილს. რაში არსებობს ეს წინადადება – ეხლავე მოგახსენებთ. ჯერ კი ორიოდე სიტყვით უნდა აღვიაროთ წარმოყენებულის საგნის არსებითი ვითარება. დანაშაულობის მიტევება ორგვარია პატიობა და ამნისტია (მიცემა დავიწყებასა). პატიებულს აქვს აყრილი მხოლოდ სასჯელი და არა თვით დანაშაულიც; ის დამნაშავე კი, რომელსაც ამნისტია აქვს მინიჭებული, ისე იგულისხმება ვითომ და არავითარი დანაშაულობა არც მოუხდენია (დანაშაულობის აყრაც ამას ნიშნავს). ამის გამო თვით დამნაშავისათვის ორგვარი შედეგი მოსდევს ცალკე პატიობას და ცალკე ამნისტიას: პირველ შემთხვევაში დამნაშავეს არ უბრუნდება ყველა საპოლიტიკო უფლებანი, მეორეში კი – ხელახლად ეძლევა ყველა ის უფლებანი, რაც უწინა ჰქონდა. სარანგეთში პატიობის უფლება აქვს მინიჭებული რესპუბლიკის პრეზიდენტს, ამნისტია კი დადგენილ უნდა იქმნეს კანონით, ესე იგი, თვით პარლამენტის მიერ კომმუნალების შესახებ მთავრობამ შეიტანა პარლამენტში კანონად მისაღები წინადადება, რომლის ძალით ამნისტია უნდა მიეცეთ მხოლოდ მათ, ვინც ყოფილან და იქმნებიან პატიებულნი რესპუბლიკის პრეზიდენტის მიერ. რესპუბლიკის უკეთესნი მოღვაწენი კი თხოულობენ პირ-დაპირ ამნისტიას ყველა კომმუნელთათვის წარმოსთქვეს დეპუტატთა პალატში ცხარი და მშვენიერი სიტყვა (მეტადრე ლუი-ბლანმა), მაგრამ ვერ გაიყვანეს თვისი სურვილი: პალატი მიუდგა მთავრობის წინადადებას. როგორაო? იფიქრებს მკითხველი. სურვილი ამნისტიისა რესპუბლიკელთ მიერ უეჭველია; აგრეთვე უეჭველია სურვილი მთავრობისა დააკმაყოფილოს რესპუბლიკელთა მოთხოვნილება. მაშ როგორ მოხდა რომ ერთის მხრით მთავრობა მთლად არ აჰყვა ამ მოთხოვნილებას და, მეორი მხრით, პალატი მთლად მიუდგა მთავრობას? ამის გაგებისათვის ორი გარემოება უნდა ვიქონიოთ მხედველობაში: ერთი შიში ვაი თუ – დაბრუნებულმა კომმუნალებმა ასტეხონ რამეო; მეორე სრულიადი ნდობა პალატისა მთავრობისადმი. პალატი თითქოს ეუბნებოდა მთავრობას – აჰა, შენი ვარ, საცა გინდა წამიყვანეო. მთავრობას იმოდენა გამბედაობა არა ჰქონდა, რომ თამამად დიდ მანძილზედ გადაედგა წინ ფეხი და თან პალატიც აეყოლია, და შეკრთა სრულის ამნისტიის წინაშე პალატამაც იფიქრა – თუ მთავრობა კრთება, ჰგავს თავდებად ვერ დადგებაო, რომ სრული ამნისტია არავითარ შიშს არ მოასწავებს საფრანგეთისათვისაო, – იფიქრა და მიუდგა მთავრობის წინადადებას ცხადია, რომ რესპუბლიკას უჭირს უფრო გამბედავი და უფრო მტკიცე მთავრობის კაცნი. თუ რაიმე სენი ჩაჰყვება რესპუბლიკის საქმეს – ჩაჰყვება ამ მხრით.

მოგვყავს ამნისტიის თაობაზედ, რამდენიმე ნაწყვეტი ლუი-ბლანის სიტყვისა, რომლის მთლად გადმოღება, ადგილის უქონლობის გამო, ჩვენდა სამწუხაროდ, ვერ შევიძელით.

„პატიობის უფლებაო, ამობს ლუი-ბლანი, გამოცდილი აქვს ერს ხელიდგან. ამის შესახებ ხალხის უფლების მაგივრად დგას უპირატესობა ერთის კაცისა იქ, საცა არის მეფე პატიობის უფლება კუთვნილებაა გვირგვინოსანისა რისთვის? მისთვის რომ მეტი ძალა მიეცეს მეფეს პატიობა არის მოწყალება მეფეთა. მოწყალება რესპუბლიკისა არის ამნისტია (ტაშის კვრა) ამნისტია თუ იყოს – უნდა იყოს სრული. რისთვის? მშვიდობიანობა ერთმანეთ შორის მოითხოვს, რომ რაც ეძლევა ერთს, მიეცეს მეორესაც თუ არ გვინდა სამარადისოდ ჩამოვაგდოთ მტრობა და ლალვა...... კარგად ვიცი, რომ ბევრს ეშინიან ზოგიერთა კომმუნელების დაბრუნებისა... რისა ეშინიანთ? ნუ თუ მონარხია ისე ყელში მოგვდგომია, რომ მის შიშის გამო დაბრუნებულან კომმუნალები აფრთებათ გადაიქცევიან? დაბრუნებულთ დაუხვდებათ სამშობლოში მკვიდრად მდგარი რესპუბლიკა, ერი მტკიცედ შემძლები თვის სურვილისა აღსრულებისა. (ტაშის კვრა) მშვიდობიანობის თავდებადაც ეს გვიდგა, წერა რომ დაიწყონ? მერე? დიახ, ისინი იქმონენ იმავეს, რასაც შვრებიან ეხლაც ინგლისში, გერმანიაში, შვეიცარიაში. ნუ თუ მათთა აზრსაც ისე განდევნით, როგორც თვითონ მათ? ამაო ცდა იქმნება. ვიშრომოთ ხალხის ბედნიერებისათვის, და ხალხს მივეყრდნეთ და ვეღარა გვავნებს რა. საბრალო უნდა იყოს რესპუბლიკა, რომელიც იტყოდეს: თავისუფლებისა მეშინიანო! (ტაშის კვრა)...

_______________

ადგილის უქონლობისგამო ვერა ვთქვით რა ბოლგარიაზედ, რომელიც ამ წერილის სათაურშია მოხსენებული. ამ დანაკლისს შემდეგ ნომერში შევასრულებთ.

რედაქციისაგან.

_______________

1 ჩვენს განმანათლებელთ კიდეც იმიტომ მიუყვიათ ხელი ოფენბახებისათვის, რომ რესპუბლიკა გამოგდებას უპირობს ოფენბახებსა და მშვენიერ ელენებსა. სიბრალული ყოვლად საქები გრძნობაა

რედაქციისგან

„ივერიის“ რედაქციაში შემოიტანეს 103 მან. ფული დამშეულ ქობულეთელთათვის.

თ. ილია ჭავჭავაძისაგან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 20 მან.

ლუარსაბ მაღალოვისაგან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 20 –

თ. დავით ავალოვისაგან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –10 –

თ. დავით სუმბათოვისაგან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 25 –

№-გან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –– – – – – – – – – – – – 10 –

შიო შიუკოვისაგან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –– – – – –5 –

ნ. ცხვედაძისაგან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –– – – – – –3 –

ი. გოგებაშვილისაგან – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –– – –5 –

ნ. ქანანოვისაგან –– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –– – – – – 5 –

სხარტულა

(„ივერიის“ რედაქციას.)

ბატონებო! როცა ამ ნომერში დაბეჭდილს წერილს „ფიქრი და შენიშვნა“ სინჯავდით მთელის რედაქციის კრებით დავბეჭდოთ თუ არაო, მეც ვიყავ მსინჯველთა შორის, როგორც ერთი მუდამი თანამშრომელი „ივერიისა“. დიდი ბაასი ატყდა ჩვენს შორის მაგ წერილის თაობაზედ. ზოგი ამბობდა, რომ გ. თუმანიშვილი არა ღირს იმათო, რომ მასზედ წერილი დაიბეჭდოსო და მერე ისეთის პატივისცემით დაწერილიო. როგორც დამწერს დაუწერიაო; გ. თუმანიშვილი ბავშვსა ჰგავს, რომელსაც ენა ეხლა ამოუდგამსო და რაც ენაზედ მოსდგომია, არახუნებსო. ამიტომაც მასზედ დარბაისლურად ლაპარაკი არა პატივ-საცემს კაცს არ შეშვენისო. მე ძალიან გამაფიცხა ამისთანა საუბარმა. მეც თვითონ, როგორც მოგეხსენებათ, წინააღმდეგი ვიყავ მაგ „ფიქრის და შენიშვნის“ დაბეჭვდისა, მაგრამ იმ მიზეზით კი არა, რა მიზეზითაც ზემოხსენებულნი „ზოგნი“ იყვნენ. როგორ ღირსი არ იყო – დახედეთ იმ „ზოგთა“ სიბრიყვეს – როგორ ღირსი არ იყო გ. თუმანიშვილი, რომ იმისთანა სახელოვანმა მწერალმა, როგორც ბატონი ნიკოლაძეა, რომელიც დაბადების დღიდგანვე ქვეყანას გაჰკივის „მე დიდი ხანია საქვეყნო სახელი მწერლობისა ვიშოვეო“, ამისთანა სახელოვანმა მწერალმა მეთქი თავისი ძირფასი ყურადღება მიაქცია გ. თუმანიშვილის „ალმანახსა“. ეგ კიდევ არაფერი: „დროების“ კრიტიკოსმა სამი წერილი უძღვნა ამავე „ალმანახს“. არც ეგ არის არაფერი: გაზეთმა «Кавказъ»-მა ქებით შეამკო იგივე „ალმანახი“. ბრმანი იყავით, თუ რა ეშმაკია, რომ ამის შემდეგ მაინც ლაპარაკობდით ღირსია, თუ არაო.

მე ვამტკიცებდი გაცხარებით ღირსია მეთქი, მაგრამ მაგ გვარი წერილი იმისთანა ღირსეულ კაცზედ არ უნდა დაიბეჭდოს მეთქი. თქვენ კი გადასწყვიტეთ, ღირსი არ არისო, მაგრამ თუ დაიბეჭდება, სწორედ ამისთანა წერილი უნდა დაიბეჭდოსო, და დაბეჭდეთ კიდეც ჩემდა სამწუხაროდ და „ივერიის“ სახელის გასატეხად. მე მაშინვე გთხოვეთ, ნება მომეცით მეთქი თქვენს გადაწყვეტილობაზედ ჩვენს საზოგადოებას შევჩივლო და ჩუმი საბუთები წარვუდგინო მეთქი. თქვენ ნება დამრთევით და აი მოგახსენებთ კიდეც ჩემს საჩივარს.

გ. თუმანიშვილი!... იცით, გესმით რა დიდი ღვთის წყალობა მოგვევლინა, რომ თქვნგან დაწუნებულმა გ. თუმანიშვილმა ჩვენი ღარიბი ლიტერატურა იკადრა და მის მოღვაწეთ გამოვიდა!.. მაგისთანა მწერალი ჯერ არ უნახავს ქართველობას, ქართველობას მეთქი?!. ქართველობას კი არა მთელს ევროპას. აბა, რა მხრით გინდათ გასინჯეთ: აბა ქართული ენა გაუსინჯეთ, აი წერა, ნამდვილი ქართული თუ გინდათ ეგ არის აი! აბა აზრები და მსჯელობა გაუსინჯეთ, აბა „ახალი“ დაუმჭკნარი აზრები იმის აზრებია აი! განა „დროების კრიტიკოსმა მიდგომით და ფარისევლობით ჰსთქა, რომ გ. თუმანიშვილი „ჭკვანი კაციაო?“ განა რუსულმა გაზეთმა „კავკაზმა“, ტყუილად შეუთვალა გ. თუმანიშვილს მთელის ქართველობის მხრით მადლობა რომ ამისთანა ჭკვიანურ წიგნებს სწერო ქართველებისათვის? განა იმისთანა პირუთვნელი მიუდგომელი, სახელი – განთქმული წერალი ბატონი ნიკოლაძე თავის ძვირფასს კალამს ხელში აიღებდა, რომ გ. თუმანიშვილი ცოტათი მაინც არა ჰგვანებოდა ბატონს ნიკოლაძეს ჭკვითა და სიღრმითა? თქვენ ნუ გგონიათ, მე ცარიელის სიტყვების ძალით გამოვიდე „ივერიის“ რედაქციასთან საბრძოლველად. სხვა ქვეყანაში რომ ვიყოთ, ეს სამ-გზით ქებაც გ. თუმანიშვილისა სამყოფი იქმნეოდა, რომ მე ჩემი თავი გამემართლებინა და გ. თუმანიშვილი დამეყენებინა თქვენს თვალში იმ სიმაღლეზედ, რომელიც სიმართლით ეკუთვნის. მაგრამ თქვენთან კაცი რას გააწყობს? „დროების“ კრიტიკოსის სიტყვას არ იწყნარებთ, „კავკაზს“ ყურს არ ათხოვებთ და თქვენი გამბედაობა იქამდის მიდის, რომ ჩვენს ბატონს ნიკოლაძესაც კი არ უჯერებთ ფიცს, რომ დიდი მწერალი ვარო. არა, მე სხვა საბუთებსაც წამოგიყენებთ, რომ თავი მოგაქექინოთ და სთქვათ: ეს რა ღმერთი გაგვიწყრა, გ. თუმანიშვილი რატომ ვერ ვიცანითო“.

ჯერ დავიწუოთ რამოდენად გაამშვენიერა გ. თუმანიშვილმა ჩვენი ქართული სიტყვიერება, რომ ეს მისი ღვაწლი უფრო ნათლად დაინახოთ – მის ახალს ქართულს დაგანახვებთ. აი ნიმუშები გ. თუმანიშვილის ნათარგმნიდამ „ჟორჟდანდენი“ – რომ ჰქვიან.

ერთი მომქმედი პირი ამბობს, იმან ფული მაჩუქაო:

„რომ მეთქვა იმის სიყვარულზედ აქაურ ქალ-ბატონისთვისო“. (გვერდი 13).

ახლა თქვენ ახირდებით და იტყვით: ეს გ. თუმანიშვილის ნათქვამი ქართული არ არისო. ვაი უმეცრებავ! ქართულია, მაგრამ „ახალი“ ქართულია, ბატონებო, ახალი. აბა რუსულად გადათარგმნეთ თუ სიტყვა-სიტყვით არ გადითარგმნოს.

გ. თუმანიშვილი 15 გვერდზედ ალაპარაკებს ჟორჟდანდენს თავის-თავზედ და სურს ათქმევინოს, შენ აზნაურობამ ხელ-ფეხი შეგიკრაო და ამის მაგიერ აი რა ლამაზად ლაპარაკობს:

„აზნაურობა შენ გინახავს ხელ-ფეხ-შეკრული!“

ახლა კიდევ ახირდესით და იტყვით, გ. თუმანიშვილს ერთის თქმა უნდოდაო და სულ სხვას ამბობსო. ჰსტყუით! თქვენ რომ „ახალია“ არ გესმოდეთ, გ. თუმანიშვილისა რა ბრალია. აბა რუსულად სთარგმნეთ, თუ ცუდად არის ნათქვამი. ახლა კიდევ ამას იტყვით, რომ თუ გინახავს იმის მნიშვნელობისას, როგორც ვინახავ, ინახავს და სხვა ამ გვარი, მაშინ უნდა ითქვას „გინახავს“ ხელ-ფეხ-შეკრული კი არა, ხელ-ფეხ-შეკრულს მართალია ამ აზრის ზმნა ამ კანკლელობაში მიცემითსა ბრუნვას თხოულობს, მაგრამ ეგ ხომ ისევ ის ძველებური ქართული, იქმნება! გაიგეთ, რომ გ. თუმანიშვილი ახლისათვის არის თავ-დადებული, ახლისათვის.

იგივე გ. თუმანიშვილი ამბობს ამ რიგად ჟორდანდენის პირით: (15 გვერდი). •

„მზათა ვარ შემოვარტყა სილები ჩემს თავსაო“.

უჰ, აი სიტყვის მშვენიერება! ახალო რა კარგი რამ ხარ. თქვენ კი ამის მაგიერ მძიმედ იტყოდით; მზათა ვარ ერთი ლაზათიანად შემოვსილაქო ჩემი თავიო. იტყოდით მაგრამ რა? ეგ ძველი ქართული იქნებოდა და არა „ახალი“.

ამ ერთგან კიდევ ცოლი ჰღალატობს ქმარს და საყვარელს ეუბნება:

„ჩუმ-ჩუმად უნდა წავიყვანოთ საქმეო“.

ახლა იტყკით ჩუმ-ჩუმად საქმის წაყვანა რა არისო? ღმერთმა ნუ იცის თქვენი თავი! ახალი ქართულია და ის არის.

ჟორჟდანდენი 19 გვერდზედ ამბობს:

„მე თქვენ გეუბნებით, რომ კმაყოფილი არა ვარ ჩემი (ს) ცოლის შერთვითა“.

ახლა არც ეგ მოგეწონებათ, თქვენი ამბავი რომ ვიცი მშვენიერი ქართული კია: კმაყოფილი არ ვარ ჩემი ცოლის შერთვითა. ახლა დაიჟინებთ, თუ ეგ მშვენიერია, მაშ ესეც მშვენიერი იქნებაო: კმაყოფილი არა ვარ ჩემი თავითა. ეგ ახალი ქართულია, ბატონებო, თორემ მეც ვიცი ძველებური ქართული ასე უნდოდა: კმაყოფილი არა ვარ ჩემის თავისა, ჩემის ცოლის შერთვისა. აბა ახლა რუსულად სთარგმნეთ, რა კარგად გამოვა სიტყვა-სიტყვით...

18 გვერდზედ აზნაურს სიმამრს ჰსურს გლეხს სიძეს უკიჟინოს და უთხრას, რომ თუმცა ჩემი ქალი შენი ცოლიაო, მაგრამ ცოლობით არ უნდა ახსენოო, როცა ჩემს ქალზედ ლაპარაკობო და ამის მაგიერ გ. თუმანიშვილი აი რა ლამაზს ქართულს ალაპარაკებს:

„მართალია, ჩემო სიძევ, თქვენი ცოლია (ჩემი ქალიო),

მაგრამ ნება არა გაქვთ იმას ეს (რა?) დაუძახოთ.

არც ეს ახალი ქართული მოგწონთ? ფუ! თქვენს სიბრმავეს! დანდენი 20 გვერდზედ ამბობს:

ჩემი შვილები აზნაურბი იქმნებიან და მე კი მოტყუებული ქმარი.

ახლა ახლა იტყვით, რომ ასე გამოდისო: ჩემი შვილები აზნაურები იქმნებიანო და მე კი მოტყუებული ქმარი იქმნებიანო, რადგანაც მეორე ნახევარს ფრაზისას თავისი საკუთარი ზმნა უნდოდა და არა აქვს. მართალია ძველი ქართული ასე იტყოდა ჩემი შვილები აზნაურები იქმნებიანო და მე კი მოტყუებული ქმარი ვიქნებიო და მარტო პირველის ზმნის ანაბარად არ დააგდებდა ამ ფრაზას, მაგრამ ეგ ძველი იქმნებოდა და არა საყვარელ „ახალი“.

22 გვერდზედ გ. თუმანიშვილი ასე ალაპარაკებს დანდენის სიმამრს:

„მერე დარწმუნებული კი ბძანდებით თქვენ ნაამბობის სინამდვილეში?“

ნუთუ არც ეს მშვენიერება მოგწონთ! არ მოგეწონებათ, ვიცი თქვენი ხასიათი. თქვენებურად ასე იტყოდით „მერე დარწმუნებული ბძანდებით, რომ რასაც ამბობთ, მართალია?“ მაგრამ ეგ კიდევ ძველი ქართული იქნებოდა და არა „ახალი“. ყურებიდამ ბამბა გამოიღეთ.

ერთს ადგილას (29 გვერდი) ესეთს მუქარას ათქმევინებს გ. თუმანიშვილი ერთს მომქმედს პირს:

„ღირსია რომ ამას მართალ-მართალი უთხრან“.

ახლა იტყვით, რომ ამას მუქარად ვერავინ ვერ მიიღებსო, ვერც გაიგებენო რა არის მართალ-მართალიო, თუნდა რუსულად ჰსთარგმნონო. უმეცრებას ბევრი რამ შეჰსძლებია!

ერთს ადგილს კიდევ ჩვენი მშვენივრად მეტეყველი გ. თუმანიშვილი აი რა მშვენივრად ათამაშებინებს სიტუვას ჟორჟდანდენს:

„მე! მე უნდა მოსთხოვო ბოდიში იმის უკან... (ამ სიტყვაზედ ათავებს თავის გაოცებას დანდენი)

ძველი ქართული ასე გამოჰსთქვამდა: მე! მე უნდა მოვჰსთხოვო ბოდიში იმის შემდეგ... და იმის „უკან“ კი ბოდიშის მოთხოვნა მართლა გასაოცარია მაგრამ თქვენ რა იცით „ახალის“ ყადრი. მაშინ არის უფრო კარგი როცა გასაოცარია.

რაც უნდა თქვან, ფრანტები დასდევენ იმას, ვისაც ეს მოსწონს.

ახლა იკითხავთ რა „ესო“? თქვენ თქვენებურად ასე იტყოდით: რაც უნდა თქვან, ფრანტები დასდევენ იმას, ვისაც ეს დევნა მოსწონსო. დასდევენ იმას ვისაც ეს მოსწონს, რიღათია ვითომ ცუდი? სიტყვა „ეს“ ან „დასდევენს“ მიერთმევა ან „იმას“. ძველებურ ქართულს სასაცილოდ არ ეყოფოდა „ეს დასდევენის“ მოწონება, ანუ „იმასი“, მაგრამ ახალ ქართულს კი ძალიან უხდება. აბა თუნდა გ. თუმანიშვილსა ჰკითხეთ.

ესეც სამყოფი საბუთი კია, რომ დაგიმტკიცოთ რა კაცი გამოგვიჩნდა გ. თუმანიშვილი ჩვენის სიტყვიერების აღსაყვავებლად, მაგრამ დამიჭერია ვერ თავი, მოხიბლული, მოჯადოებული ვარ იმ ახალის სიტყვიერებით, რომლითაც გ. თუმანიშვილმა გაამდიდრა ჩვენი ღარიბი ენა და მის მიმოხვრა. მაგალითებრ:

„მინდა ცოტად მაინც ვინანო (ვერც ძველ ქართულად ეს გვითარგმნია და ვერც რუსულად) დიდ-კაცობა და ვასიამოვნო თავი ჩემ ტკბილ ქების გაგებით“ ანუ: „დარწმუნდნენ ისინი თავიანთ ქალის უნამუსობა(ზედ)ში“; ანუ; „ვგრძნობ ჩემს სისხლს შენს საქციულში,“ ანუ: „სწორედ მართებს მაგას ბრაზობა“. ანუ: „ეს ისეთვე მაცინებს, როგორც ამას წინანდელი იმის მიტყეპვა ჯოხითა“; ანუ: „უნდა გავგზავნო ჩემ სიმამრის და სიდედრის დასაძახებლად და ეს (რა ეს?) გავხადო („ეს გავგზავნო.“ გავხადო) ჩემ ცოლთან გაყრის მიზეზად“; „ანუ: გამოაშქარდება (ძველებურად გამოაშკარავდება) საქმე“; ანუ: მიზეზი ამ ღამურ (?) მოგზაურობისა (რუსულად: (ночнаго путешествiя); ანუ „მე თქვენ გეხვეწებით ნუ გამცემთ ჩემ ჭირვეულ დედ-მამას; (ეს კი ძველ ქართულად ვერ ითარგმნება, რუსულად. კი კარგად გამოდის: (невыдавайте меня моимъ упрямымъ родителямъ.) ახლა იტყვით, რომ გ, თუმანიშვილს რუსულიდამ არამც თუ სიტყვა სიტყვით უთარგმნია, ბრუნვაც კი გადმოუღიაო, ბრუნვაც! აბა რუსული «Каказъ»-ი ქებას როგორ არ შეასხავდაო ამისთანა „ახალის“ ქართულის მთესველსა. ამის მნახველი «Обзоръ»-იც აღტაცებაში როგორ არ მოვიდოდაო!... ანუ: „დაუსჯელად დააგდონ ჩემი მომკლავი“ (ძველებურად მკვლელი.) ანუ: „თქვენ დაგსაჯავენ“ (ძველებურად: თქვენ დაგსჯიან, ანუ: „ოღონდ კი დაღუპოს ამით ის, ვინც თავის ავკაცობით მიიყვანა ის ამ გაჭირებამდი. (ვიშ ამ ნაცვალი სახელების სიმრავლეს! რა რიგად უხდება. „იმით, ის, ვინც, თავის, ის, ამ“! მართლა რომ ახალია. რა გესმით თქვენ?).

არ გეყოთ ამდენი მაგალითები. ათასი მაგისთანა სხვა მაგალითებია გ. თუმანიშვილის ნაწერში, სულ ანდაზად გადავა ხალხში, თორემ ნახავთ. მე კი მაგას ვერ მოვესწრობი, დღე ნაკლები ვარ არც ეხლა დაიჯერებთ, რომ გ. თუმანიშვილს, აგრე მდიდარს ქართულის ცოდნით, აგრედ ლაზათიანად მოუბარს, აგრე „სუბუქს“, აგრე „მჭევრ-მეტყველობის შუშხუნით“ (გ. თუმანიშვილის სიტყვაა ესეც და ამიტომაც ასე მშვენიერია) აღჭურვილს დიდი საბუთი მიუძღვის, რომ „ივერიას“ ქართულს უწუნებს. ამას გარდა ხედავთ თუ არა, რა ღვაწლსა სდებს ქართულს ენას, რომ მაგისთანა ყოვლის ფრით შემკული ენა შემოაქვს ჩვენში „ახალის“ სახელითა. სიმდიდრე ენისა მწერლობაში მაგას ჰქვიან, თორემ მოჰყოლიხართ თქვენ და იძახით – ეგ. ქართული არ არისო. ტყუილათ კი არ გიკიჟინებთ გ. თუმანაშვილი, რომ. თქვენ „ღეჭავთო“, თურმე ნუ იტყვით ღეჭვა კი არ ჰდომებია ქართველს, ყლაპვა სდომებია ისე როგორც გ. თუმანიშვილი დაუღეჭავად ჰყლაპამს. აბა ბატონი ნიკოლაძე რატომ არ მოუწონებდა იმანაც კი ისურვა გადეყლაპა ქართული, მაგრამ „დროებამ“ ასეთი ძვალი გაუჩხირა ხახაში, რომ ვეღარ იკადრა.

ეს ხომ დაგიმტკიცეთ, რომ გ. თუმანიშვილი ენის შესახებ პირველი მოენეა ჩვენში და „ახალის“ ქართულის დამადგენელი. ახლა მისის სიბრძნისა, ცოდნისა, აზრების და ზნეობის სიახლეს და წარჩინუბულებას დაგიმტკიცებთ.

დავიწყოთ ჯერ იქიდამ რას უძახის გ. თუმანიშვილი „ახალს ჭეშმარიტებას“ იმიტომ-რომ ეს არის იმისი დედა-აზრი, საიდამაც, როგორც აბრეშუმის ჭიას, გ. თუმანიშვილს თავისი ქსელი გამოაქვს. გ. თუმანიშვილი ბძანებს:

„ნუ დაივიწყებთ, რომ ვერც ერთ ისეთ ახალ ჭეშმარიტებას ვერ იტყვით თქვენ დღეში (მე დღეში, თუ ჩემს დღეში), რომელიც კი როდისმე არ თქმულიყო“ (57 გვ.)

გესმით, ბატონებო, ეს ჭეშმარიტება სრულიად, მთლად „ახალია“. ჯერ ეს არავის უთქვამს ქვეუანაზედ, გ. თუმანიშვილის მეტს. მაშასადამე ეს ჭეშმარიტება ახალზედ უფრო ახალია და ამის შემდეგ კიდევ იტყვით, რომ გ. თუმანიშვილი ღირსი არ არის ქვეყანაზედ იხსენიებოდეს? ახლა თქვენ იტყვით, რა ვუყოთ რომ ახალი რამ ჰსთქვაო? ეგ ახალი ჯერ ყველაზედ უწინარეს ჭეშმარიტება უნდა იყოსო. ეგ კი ტყუილიაო. თუ ტყუილი არ არის, მაშ ნიუტონმა ისეთი ჭეშმარიტება არა სთქვა რა, რომელიც სხვას არ ეთქვასო, მეტყვით თქვენ? კაცობრიობის მეცნიერება თითქმის ყოველ დღე დღესასწაულობს ჭეშმარიტების შეძენას და მაშ მეცნიერნი ტყუილად ფართი-ფურთობენო და წინად თქმულს ჭეშმარიტებას ახლად გვეუნებიანო? მაშ კაცობრიობის ტვინი წაჯექ-უკუჯექობას თამაშობსო და სხვას არასფერსო. მაშ მართლა ქვეყანაზედ ისეთი ჭეშმარიტება არავის უთქვამსო, რომ სხვას არ ეთქვასო. ათას ამისთანაებსა მკითხავთ, მაგრამ ვაი რომ გ. თუმანიშვილის სიბრძნე არა მაქვს, თორემ მე ვიცოდი რა პასუხს მოგცემდით. ერთის სიტყვით, თქვენ სტყუით და გ. თუმანიშვილი მართალია. თუ მართალი არ იყოს, „დროების“ კრიტიკოსი რად იხსენებდა გ. თუმანიშვილს „ჭკვიან კაცად“? რუსული «Каиказъ»-ი რად გადუხდიდა ქართველობის მაგიერ მადლობას? ბატონი ნიკოლაძე რად იკადრებდა გ. თუმანიშვილის ნაწერის განხილვასა, ბატონი ნიკოლაძე!.. თქვენ ეს უკანასკნელი საბუთი ცოტა გგონიათ. ერთს დროს ლუიბლანს დარიგებას აძლევდა როგორ უნდა მოევლოს საფრანგეთსა. ხუმრობაა!...

რა იქნება ეს არ დაიჯეროთ, თკითონ ნიკოლაძემ გვაუწყა „კრებულიში“ ეს ამბავი. იტრაბახაო, იტყვით, ნიკოლაძემ და იტრაბახა!... ვის გაუგონია იმისაგან ამისთანები. იქნება ესეც ტრაბახობა გგონიათ, რომ ამ იანვრის, «Обзоръ»-ის რომელღაც ნომერში, ნიკოლაძემ აუწყა ქვეყანას, რომ მინდოდეს სენატორის ჯამაგირს დღევე მამცემენო. თქვე უმეცარნო! საფრანგეთში იანვარში ახალი სენატორების ამორჩევა იყო და რა საკვირველი იქნებოდა რომ ნიკოლაძე იქ მიეწვიათ და სენატორის ჯამაგირი მიეცათ. აქ შეუძლებელი რა არის, თქვე საწყლებო? საკვირველია, ღმერთმან იცის კაცი! რომ ჰსთქვა შენის პირით კაცი მოვკალიო, მაშინვე დაგიჯერებენ და ციმბირში გიკრამენ თავს და შენს თავზედ რომ სთქვა თუ მინდა დღესვე სენატორობას მამცემენო, არ დაუჯერებენ, ტრაბახობსო, იტყვიან. უგემური რამა ხარ, ადამიანო!

ამას თავი დავანებოთ, გ. თუმანიშვილი მაგარზედ დგას და ამბობს, ახალი ჭეშმარიტება ის კი არ არისო, რომელიც ჯერ სხვას არ ეთქვა! ო, არამედ „ყოველი ჭეშმარიტება (თუნდა ძველიც?) ითვლება ახალ ჭეშმარიტებათ მხოლოდ მაშინ როცა ხალხი იმას ჯერ ვერ შერიგებიაო“.. (57 გვ.)

ახლა ამასაც იტყვით სიბრძნე არ არისო. ახლა კიდევ ამისთანა მაგალითს მეტყვით: მზე დგა და დედა-მიწა ტრიალებს. ეს ჭეშმარიტებაა, მეცნიერებით დამტკიცებული. ხალხს იგი არ სჯერა, არ „შერიგებია ამ ჭეშმარიტებას, მაშასადამე ქვეყნისათვის მიწის ტრიალი ახალი ჭეშმარიტება იქნებაო. მაშასადამე დღეს გაზეთი „დროება“ და „ივერია“ ამ ჭეშმარიტების გავრცელებას რომ შეუდგნენ, გ. თუმანიშვილი ტაშს დაუკრავს და აღტაცებით დაიძახებსო; „აი ახალ ჭეშმარიტებას ქადაგობენო ჩვენი ჟურნალ-გაზეთებიო. ამისთანა ტაშის მკვრელს ხომ გიჟს დაუძახებენო. თქვენისთანები დიაღაც დაუძახებენ თორემ, სხვანი კი იტყვიან, რა კაცია ეს ვიღაცა არისო.

ერთის სიტყვით, მე არ ვიცი. ეს კი ვიცი, რომ აქ გ. თუმანიშვილმა ისა ჰსთქვა, რაც სხვას არამც თუ უთქვამს, ფიქრადაც არ მოსვლია, იმიტომ რომ მეტად „ჭკვიანი კაცი“ ყოფილა. „ახალი“, რომლისათვის აგრე გულ-მოდგინეთ და სამართლიანად წუწუნებს გ. თუმანიშვილი, აი ამას ჰქვიან, აი, თქვენ კი მოყოლიხართ და იქაუ ხით: „ჭკუასა შენსასა ნუ მიჰსცემ დაძინებასაო“.[1] ჭკუა რომ არ დააძინოთ და მართლა თქვენი რჩევა ასრულდეს, გ. თუმანიშვილს რაღა გასავალი ექნება. ბატონებო, ის კაცი, რომელიც გამოსულა და თამამად იძახის: „ჟურნალს შეუძლიან უძღვნას თავისი ფურცლები მხოლოდ ძველს, დამჭკნარს ამაებს, მაგალითებრ ისტორიულ, ეტნოგრაფიულ და საზოგადოდ (???) მეცნიერების (????) სტატიებს“ – თქვენ ის კაცი ხუმრობა კაცი გგონიათ. კაცს, რაც საზოგადოდ ქვეყნის მეცნიერებაა, მჩვრად და მჭკნარ რაღათაც გახდომია და თქვენ აქ მოჰყოლიხართ და ამისთანა საზოგადო მეცნიერების უარ-მყოფელს, რასაკვირველია, გიჟს დაუძახებთ. ბარაქალა თქვენს კადნიერებას, ბარაქალა!... აბა თუ კაცები ხართ და ამისთანა ახალს ჭეშმარიტებას იტყვით სადმე რომ ისტორია, ეტნოგრაფია და საზოგადოდ მეცნიერება – ერთი რაღაც ძველი, დამჭკნარი ამბებიაო. ღმერთი, რჯული ვერ გავბედავთ. მაშ ნურც ამ თავზედ ხელაღებულს გმირობას მოუწონებთ. აი გმირობა, რომელიც არც ერთს ანბანში არა სწერია. მართალს ამბობს გ. თუმანიშვილი: „მარტო გენიოსს შეუძლიან გამოსძებნოს უეჭვო ჭეშმარიტებაში (ამ ხანად გმირობაში)ახალი, ჯერ არ ნახული სხვებისაგან კუთხეები“. გ. თუმანიშვილი გენიოსია და ამიტომაც „გამონახა ახალი ჯერ არ ნახული მხარე გმირობისა“. თქვენ რას მიჰსწვდემით ამას, ყოვლად ბრმანო!

ახლა ჩვენმა გ. თუმანიშვილმა, როგორც ყოველის ფერში ახალის ჭეშმარიტების მქადაგებელმა, ესე იგი იმასთანების, რომელთაც ხალხი ვერ შერიგებია, ბძანა: „გმირობა, გიყვარდეს მოძმე შენიო ვითა თავი შენიო, თავ-გაწირვით გიყვარდეს სამშობლოო, ქართველების ვაჟკაცობაო, თავისუფლების, ძმობის და სიყვარულის სურვილი ქვეყნისათვის, – ყოველს ანბანში ჰსწერიაო და ამაებზედ სიმღერა ვერაფრად მეჭაშნიკებაო.

ახლა თქვენ იტევით, მთელი კაცობრიობის ლიტერატურა კი არა მარტოო, არამედ, მთელი მოძრაობა სულ ამ საგნებს დასტრიალებსო, ყოველი იმაზეა მიმართული ათადამ ბაბადამ დღემდე რომ ამ საგნებს ფართო გზა გაუკაფონ ადამიანის ცხოვრებაში; ყოველისფერი მეცნიერება, ხელოვნება, სულ იმაზედ აღამებს დღეს, რომ თავისუფლება, თანასწორობა და სიყვარული მოძმისა ჩამოაგდოს კაცთა ურთიერთობაში, ყოველი საქმე რაც უნდა აიღოთ ამ ქვეყნიერობაზედ ამ საგნებიდამ არის წარმომდგარი და მასვე მიერთმევაო; და მინამ ადამიანი ადამიანად იქნებაო ეგ ჭეშმარიტებანი ყოველთვის ახალი იქნებიანო და ყოველ დღე საჭირონი, თუნდა ათას ანბანში ეწეროსო და გ. თუმანიშვილს კი არ მოსწონსო, და გ. თუმანიშვილს კი არ ეჭაშნიკებაო ამ საგანზედ მღერაო, მეტყვით თქვენ აბა რა ჭკუის პატრონიაო? დიაღ, დიდის ჭკუისა, თუნდა „დროების“ კრიტიკოსსა ეკითხეთ, ბატონო, ახალი აზრები თუ გინდათ ეგ არის. რით ვერ შეიტყეთ რომ გ. თუმანიშვილი აგებული კი არ არის ახალის აზრებით, გადაგებულია. მაშ ახალი აზრი არ არის, რომ აქაო და არტაანში ჩინოვნიკები ცუღლუტობენო და აქ „ალმანახში“ ჩვენი გ. თუმანიშვილი ხტის სიხარულით და სიძველით დაწუნებულს ჩვენს ჟურნალ-გაზეთობაზედ იძახის: „ერთი ალილო ღვდელსაც წასცდებაო“..

ვაი ჭკუის სითხეს გ. თუმანიშვილისას კი არა, თქვენსას, რომ წერილის საგნად გმირობა, მამულისათვის თავის გაწირვა, ძმობა, თავისუფლება, თანასწორობა, სიყვარული ქვეყნისა მოგწონთ და არა ჩინოვნიკების ცუღლუტობა, როგორც გ. თუმანიშვილს.

არა თქვენ გ. თუმანიშვილს ვერ იცნობთ, ვერა. აბა ეხლა უყურეთ რა რიგად ახალ-ახალ ჭეშძარიტებას ჰქადაგობს. ერთს გვერდზედ რომ ერთს იტყვის მეორეზედ იმავე საგანზედ სულ სხვას ამბობს და ამით თვითონ გვაჩვენებს, რომ ახალი ჭეშმარიტება ცალკე კაცისათვისაც ისა ყოფილა რაც მთელის ხალხისათვის, ესე იგი, იმისთანა ჭეშმარიტება რომელსაც ვერ შერიგებია კაცი.

გ. თუმანიშვილი ამბოს, რომ ჩვენი ჟურნალ-გაზეთობა ამ ბოლოს დროს ძალიან გამოიცვალაო და ასე განაგრძობს:

„საკვირველი არ არის, რომ ამ ცვლილებაზე და არავინ ხმას არ იღებსო, იმიტომ რომ ყოველ ახალ საქმეს, ცვლილებას თან მოჰყავს ახალი კაცები“ (33.).

იქავე იგივე გ. თუმანიშვილი ამას ამბობს „ქართულ მწერლობაში კი ისე წავიდა საქმე, რომ მისი მდგომარეობა თუმცა ძლიერ გამოიცვალა, მაგრამ იმისი მედრო შენი კი ისევ ისინი დარჩნენ, რომელნიც იყვნენ ადრე (33).

ახლა ამას იტყვით რომ აქ ლოღიკა არ არისო; ჯერ ამბობსო ახალ საქმეს, ცვლილებას თან მოჰყავს ახალი კაცებიო და მერე კი თვითონვე მოჰყავს მაგალითიო რომ ვსტყუიო, აიო. ქართული მწერლობა თუმცა ძლიერ გამოიცვალაო, მაგრამ ახალი კაცები არ მოჰყვნენო, ისევ ძველები დარჩნენო. ლოღიკა რომ არა ჰქონდეს ჭკვიან კაცად რად აღიარებდა „დროების“ კრიტიკოსი. თქვენ ჰსტყუით. ეგ იმასა ნიშნავს, რომ გ. თუმანიშვილი ახალ ჭეშმარიტებას ჰქადაგობს, ესე იგი, იმისთანა ჭეშმარიტებას, რომელსაც თვითონაც ვერ „შერიგებია“ და სხვისა კი დავი არა აქვს. თქვენ მე ვიცი არც ეს ლოღიკა მოგეწონებათ;

„ჩვენს საზოგადოებაში, ამბობს გ. თუმანიშვილი, ისე არ არის გავრცელებული ცნობის-მოყვარეობა რომ შეიძლებოდეს იმ გვარ დიდ გაზეთების გამოცემა როგორებსაც ვხედავთ ევროპაშიო“.

იგივე ამბობს შემდეგ: „ქართული პატარა გაზეთი კი შეძლებას მოკლებული, ჩვენ ქვეყნის ამბებსაც კი ვერ ასწრობს შეგვატყობინოს დროზე.

ახლა აქ მეტყვით კიდევ ერთი შეგვატყობინეთ რა უნდა გ. თუმანიშვილს: დიდი გაზეთიო. თუ პატარაო. ვაი თქვე საწყლებო! მებრალებით! აი ის უნდა რომ „დიდს ქვაბში არ ეტეოდეს, პატარაში ლაღე იყოს“, როგორც ერთი ქართული ზღაპარი ამბობს. ახლა აქაც დაუწუნებთ ლოღიკას. მე ვიცი:

„ჩქარა გაიგო, დროებამ“ ამბობს გ. თუმანიშვილი, რა იამება მკითხველებს და მას აქედ ის ცდილობს ყოველ ღონისძიებით დააკმაყოფილოს იმათი დღიური(?) მოთხოვნილება“. (37).

იგივე ამბობს იმავ წერილში: „ქართულ ჟურნალ გაზეთები (მაშასადამე „დროებაც“) არ აჰყვა საზოგადოებას, არ დაუკრა იმას ტაში და არც უკიჟინაო“.

ახლა ამას იტყვით რომ ორში ერთი ტყუილი უნდა იყოსო. ან აჰყვა, ან არ აჰყვაო, და ჰოც და არაც ერთსა და იმავე საგანზე რა სათქმელიაო, არა, ბატონო, ახალი ჭეშმარიტებაა, ესე იგი, იმისთანა ჭეშმარიტებაა, რომელსაც ერთგან ურიგდება თითქო გ. თუმანიშვილი და მეორეზედ „ვერ ურიგდება“. ახალი ჭეშმარიტებაა მეთქი, რომელსაც მდაბიურად „წაჯექ-უკუჯეგის“ ცეცხლს ეძახიან. არც აქ არის რაღა თქვენის აზრით ლოღიკა:

ეხლანდელს მწერლობას ასე ჰსწუნობს გ. თუმანიშვილი: „გიყვარდეს მოძმე შენიო, თავგაწირვით გიყვარდეს სამშობლოო, ამ გვარ უეჭვო ჭეშმარიტებაზედ (საეჭვო ჭეშმარიტება რასაკირველია უმჯობესი იქმნებოდა) სიმღერა ეხლა, როდესაც თავში გვერევა (მწერლობისა რა ბრალია რომ გერევათ) ათასი ძნელი გადასაწყვეტი საგანი; სწორედ მოგახსენოთ ვერაფრად მეჭაშნიკება.

წინანდელს ჩვენ მწერლობას კი ამით იწონებს იგივე თუმანიშვილი:

არა, იმას (წინანდელს მწერლობას) სხვა მიზანი ჰქონდა, წავიდოდა ივლიდა, ივლიდა და ბოლოს მაინც მან გლეხის თავისუფლებაზედ დაჰგუგუნებდა, ან ხალხის სიყვარულზედ და განათლებაზედ“.

რაო? რას გიხარიანთ? ახლა ამას დაინიჟებთ, რომ გ. თუმანიშვილისაგან დაწუნებული, „გიყვარდეს მოძმე შენიო“ უფრო ვრცელი მოძღვრებააო. საყოველთავო სიყვარულისა, თავისუფლებისა და განათლებისა, ვიდრე მარტო გლეხის თავისუფლება, მარტო გლეხის სიყვარული და განათლებაო. ახლა იმას უკიჟინებთ და იტყვით, თუ უწინ ჩვენი მწერლობა გ. თუმანიშვილის აზრით, მოსაწონი იყო, როცა ისე ფართოდ არ აშლევინებდა ფრთას საყოველთაო სიყვარულსაო, ეხლა უფრო არ უნდა მოსწონდესო, როცა მისისავე სიტყვით, საყოველთავო სიყვარულს ჰქადაგობსო და არა მარტო გლეხობისასაო. თქვენ ეგრე გგონიათ. ის კი არ იცით, რომ ზოგიერთი აბები თუ ცოტას ჰყლაპამთ წამალია, თუ ბევრს – საწამლავია. გ. თუმანიშვილმა ეგ კარგად იცის, როგორც ეტეობა.

რაო? განა ულოღიკობა იქნება კაცმა სთქვას: ეს კაცი გუშინ მომწონდა იმიტომ რომ ჭკვიანი იყო და დღეს კი არ მომწონს, იმიტომ რომ დღეს უფრო ჭკვიანიაო.

ეგ ეგრე უნდა იყოს ჩვეულებრივ კაცისათვის, და არა გენიოსისათვის, რომელმაც „ახალი მხარე გამოუნახა ლოღიკასა. თქვენ რა გესმით! კარგი მეჭურჭლე ის არის, ვინც ყურს იქით გამოაბამს საითაც ჰსურს. ესეც არა გცოდნიათ, თქვე საწყლებო.

„შექსპირმა ჩაჰმატა ჩაუმატა რომ იყოს ძველი ქართული იქნება) ორი-სამი ანგელოზი სული მაგალითებ ლირის უმცროსი ქალი, კორდელია და კენტი, რომელნიც თავიანთ კეთილ-შობილურ მოქმედებაებით (ახლა არც ამ „ბაებს“ მოიწონებთ) თითქმის გვანუგეშებენ: ნუ დავარდებით, გამხნევდით, ცარიელ ღონეს და შეძლებას არ დარჩენიაო ბურთი და მოედანი. ქვეყანა მარტო ავაზაკებით არ არის სავსეო, ვეცადოთ და ამ ჩვენ ცოდვილ მიწაზე აჰყვავდება ძმობა, თავისუფლება და თანასწორობა.

1879 წ. იგივე გენიოსი გ. თუმანიშვილი ბძანებს (51 გვ) „ყველამ კარგად იცოდა აკ. წერეთლის ლექსების გამოსვლამდინაც, რომ ძველი ქართველები განთქმულნი იყვნენ თავიანთ მამაცობით და მეტად მოსაწონი რამ არის თავისუფლება, ძმობის და სიყვარულის სურვილი“. მერე უმატებს: ამ გვარ ადამის ჟმის ძველ ჭეშმარიტებაების (ვაჲ ყურებო, კიდევ ბაები!) დამტკიცება ვერ დააყრიდა ხეირს ვერც პოეტს აკ. წერეთელზე უფრო ნიჭიანს.

არა, თქვენმა მზემ, არც აქ არის განა ახალი მხარე ლოღიკისა, „გამონახული“ გენიოსის გ. თუმანიშვილისაგან. მე თქვენი ხასიათი რომ ვიცი, შურით არც აქ აღიარებთ და დაცინვით იტყვით: შარშან თვითონ თუმანიშვილი გვამხნევებდა და გვიქადაგებდაო, „ნუ დავარდებითო, ვეცადოთ და ამ ჩვენ ცოდვილ მიწაზე აჰყვავდება (მაშ შარშან ჯერ არ ყოფილა აჰყვავებული) ძმობა, თავისუფლება და თანასწორობა; წელს კი ის ჯერ არ აუვავებული ძმობა, თავისუფლება, თანასწორობა „ადამის ჟმის“ ჭეშმარიტებანი არიანო. იმავე თუმანიშვილის სიტყვითაო. არა, ბატონებო შარშანაც ეგ ჭეშმარიტებანი „ადამის ჟმისანი“ იყვნენ, მაგრამ გიორგი თუმანიშვილმა აქ ერთი ხერხი იხერხა. წაიტყუა აკ. წერეთელი, აბა ერთი მაგაებზედ დაწერე რამეო და მერე მე ვიციო. დააწერინა და მერე უკიჟინა; „იი ეგ ხომ ადამის ჟმის ჭეშმარიტებას ჰქადაგობო, მოგატყუე, თუ არაო! დიაღ, ბატონებო, აკ. წერეთელი გამოიტყუა და მერე უკიჟინა, თორემ თუ ეს ჭეშმარიტება წელს „ადამის ჟმისანი“ არიან, შარშანაც ხომ ისე იქნებოდნენ, ეს, ბატონებო, „ვოენნაია სტროსტ“ გახლავთ, ის „ვოენნაია ხიტროსტ“, რომელიც ეგრე სასახელოდ ბატონმა ნიკოლაძემ ფერ-უცვლელად შარშან მოიგონა თქვენ რა გესმით! სადა ხართ? ამ ქვეყანაში სცხოვრობთ, თუ რა ჯანაბაში ხართ! ქვეყანა იცვლება, ახალ-ახალი აზრები შემოდის, ბავშმაც კი ისწავლა „ვოენნაია ხიტროსტ“, ნიკოლაძის მეოხებით და თქვენ კი რაღაც ძველ ლოღიკას ღეჭავთ. ამის გარდა, გ. თუმანიშვილმა მართალი ბძანა, რომ ამ გვარ „ადამის ჟმის ჭეშმარიტებაების“ დამტკიცება ვერ დააყრიდა ხეირს ვერც პოეტს აკ. წერეთელზე უფრო ნიჭიანს“. ხოლო თუმანიშვილს კი კეთილი დააყარა შარშანაც და წელსაც: ბატონმა ნიკოლაძემ აქო, „დროების“ კრიტიკოსმა აქო, «Кавказъ»-მა აქო. მეტი კეთილის დაყრა გინდათ? აკ. წერეთელს რად წაუხდა ეგრე საქმე და გ. თუმანიშვილს რად გაუკეთდაო, იკითხამთ? იმიტომ რომ აკ. წერეთელი ნიჭიანი პოეტია და გ. თუმანიშვილი კი გენიოსი. რაც თუმანიშვილს მოუხდება, ის აწყენს აკ. წერეთელსა, ძალიანაც აწყენს, თუ აკ. წერეთელიც დამეთანხმება.

„გიყვარდეს მოძმე შენიო ვითა თავი შენიო, თავგაწირვით გიყვარდეს სამშობლოო. ამ გვარ უეჭვო ჭეშმარიტებაზე სიმღერა, – ამბობს გ. თუმანიშვილი, – ეხლა, როდესაც თავში გვერევა ათასი ძნელი გადასაწყვეტი საგანი, სწორედ მოგახსენოთ, ვერაფრად გვეჭაშნიკება“.

ამ მაშ რა ეჭაშნიკება გ. თუმანიშვილსაო, ბძანებთ თქვენ. აი რას ბძანებს ამაზედ გენიოსი გ. თუმაშვილი: „აბა ერთი დაეხატა სწორედ ილ. ჭავჭავაძეს რამდენჯერ (ახლა ამას იტყვით: რამდენჯერს თვლა უნდა და არა ხატვაო!...) ეცემა ხოლმე ტალახში ჩვენებური კაცი; რამდენჯერ (რატომ არა ჰსთვლი ილ. ჭავჭავაძევ) ივიწყებს ის თავის წმინდა გრძნობას, რომ შიმშილით არ მოკვდეს, რამდენ (დათვალე ილ. ჭავჭავაძევ!) სილას სჭამს, რომ უბრალოდ არ დაიღუპოს, რა გარემოება (აქ კი ჰხატე ილ. ჭავჭავაძე) აკვლევინებს თავს საპყრობილეში ახალგაზდას (?) შეძლებულ, განათლებულ კაცს, რა ადვილია ჩვენებური გლეხის დაქცევა და დანელება და დარწმუნებული იყავით“ და სხვანი.

ახლა არ შეგრცხვებათ და იტყვით, რომ ახალგაზდა განათლებული კაცი თავს იკლავს საპრყობილეში სწორედ „იმ ადამის ჟმის ჭეშმარიტებაებისათვის“, რომელთაც ასე იწუნებს სიძველით ჩვენი გ. თუმანიშვილი. ახლა იმას იტყვით, რომ „რა ადვილია ჩვენებური გლეხის დაქცევა და დანელება“ ახალი ჭეშმარიტება არ არისო? ძმობა, თანასწორობა და თავისუფლება ზღვაო და ეს გლეხისათვის გულის ტკივილი კი პატარა წყაროაო, რომელიც იმ ზღვას ერთვისო და გ. თუმანიშვილი კიო ზღვას ვერა ხედავსო და მარტო წყაროში გვირჩევს ჭყუპალაობასაო ბევრს რასმე იტყვით, ენას ძვალი არ აქვს.

გ. თუმანიშვილი სხვა კაცია, არა ჩვეულებრივი, თქვენ რა გესმით! აი თუნდა ერთი კიდევ მაგალითი: „თითქმის მთელი ქართული პოეზიაო, ამბობს იგი ჩაყლაპული იყო ვარდ-ბულბულის, წალკოტის და იადონის, აშიყთ ჭიკჭიკის სიმღერებითაო“. ტყუილია თუ? ეგ მართალიაო, მეტყვით, მაგრამ თუ ეგ პოეზიის წუნია, მაშ რაღად დაბეჭდა თავის სამაგალითო ალმანახშიი (1879 წ.) სამი ლექსი თ. მ. თუმანიშვილისაო; მაგ ლექსებში მაგ „ვარდ-ბულბულის და აშიყთ ჭიკჭიკის“ მეტი სხვა რა არისო? არაფერია, მაგრამ რაც გენიოსი იქმს, ის სხვამ არ უნდა ქმნას; აი ამ მაგალითით გასწავლით თქვენ გენიოსი გ. თუმანიშვილი, რომ შეიძლება კაცი სიტყვით ერთი იყოს და საქმით სხვა.

ბოლოს გ. თუმანიშვილმა უფრო ცხოვლად დაგვანახვა რა არის პოეზია და რა გვარი თხზულებანი უნდა ითარგმნოს ქართულად. „მშვენიერი ელენა“ 1879 წ. ალმანახი ამის ნიმუშად დაბეჭდა ჩვენმა „ჭკვიანმა კაცმა“ და ეს ამბავი ისე მოეწონა „დროების კრიტიკოსს“, რომ თუმცა პირ-და-პირ ქება არ შეასხა, მაგრამ ეს კი აუწყა მთელს ქართველობას, რომ მთელმა ევროპამ გათარგმნაო. ეს „მშვენიერი ელენა“. მერე რა ნიჭიანი მთარგმნელიც შეხვედრია! 106 გვერდზედ უკანასკნელი სტრიქონები უკეთესი ალმასია იმ გვირგვინისა, რომელიც ძლიერმა ხელმა გ. თუმანიშვილისამ დაადგა თავზედ თ. დ. ერისთავსა, ნეტავი იმას! აკ. წერეთელო, შე დალოცვილო, მოჰყოლიხარ და იძახის: ძმობა, თავისუფლება, თანასწორობაო. ერთი დაავლე ხელი ამისთანა საგანს როგორც „მშვენიერი ელენაა“ და! მაშ გ. თუმანიშვილის ქება შენთვინ მეტია? გულს არ გიფხანს შურით იმისთანა სახელი როგორც დაინარჩუნა თ. დ. ერისთავმა ამ „მშვენიერის ელენის“ თარგმნითა.

მოდი და „კავკაზი“ მადლობას ნუ განუცხადებდა გ. თუმანიშვილს ქართველების მაგიერ ამ პოეტურ, ამ პატიოსნურ, ამ ზნეობის ამამაღლებელ თხზულებისათვის... აი გენიოსებმა რა იციან! ერთის უბრალო რამით უკვდაებას მოიპოვებენ ხოლმე. დ. ერისთავი დიდი ხანია განზედ გაუჯდა ქართულს ლიტერატურას, ოთხი-ხუთი წელიწადი არა უწერია რა[2] მაგრამ ამ ხანგრძლივმა დრომ უსარგებლოდ არ ჩაუარა ქართველობას. თურმე ნუ იტყვით, „მშვენიერი ელენა“ უთარგმნია. გიხაროდეს, ქართველობავ! თქვენდა სასიხარულოდ უნდა მოგახსენოთ რომ ეგ „მშვენიერი ელენა“ არც ერთს პატიოსნურს ჟურნალში, თუ „ალმანახში“, თუ წიგნში არსად ჩართული არ ყოფილა. მაგრამ? აქ გ. თუმანიშვილი ახალის სიტყვით გამოვიდა მოედანზედ და სხვაგან კი ყოველგან სულ „დამჭკნარს და დაობებულს ჭეშმარიტებას ღეჭვენ“. ახალი გინდოდათ და ახალიც ქართველებისათვის „მშვენიერი ელენაა“.

და ამით ვათავებთ გ. თუმანიშვილზედ ბაასს, ახლა სხვა მხრივ, მოგივლით, ბატონო „ივერიის“ რედაქციავ.

როგორ გაბედეთ და ისე წარამარად ახსენეთ იმისთანა გამოჩენილი კაცები როგორც დ. ერისთავია და ბატონი ნიკოლაძე? ჰა, როგორ გაბედეთ? „ვიღაც ერისთავიო“ რა პასუხია! როგორ თუ „ვიღაც“! კაცმა ორი ფელტონი დაწერა «Тифлитскій Вѣстникъ»-ში და მაინც ამბობთ, ვიღაცაო! კაცს ორი თუ სამი წელიწადი ადმინიტრატორობა ჰქონდა «Тифлитскій Вѣстникъ»-ისა და მაინც ამბობთ, ვიღაცაო! კაცმა ისე მშვენივრად უადმინისტრატორა, რომ კინაღამ ბოლო არ მოუღო «Тифлитскій Вѣстникъ»-სა მაინც ამბობთ, ვიღაცაო! კაცი ერთბაშად მაგ დაბალ თანამდებობიდამ ასკუპდა მაღალ რედაქტორობამდე და მაინც ამბობთ, ვიღაცაო! თუმცა მერე თვითონვე. გაუკვირდა ეს ამბავი და დაიძახა «Обзоръ»-ის მეოხებით; ვა! მე ვინ და რედაქტორობა ვინაო და მაინც ვამბობთ, ვიღაცაო! კაცმა „მშვენიერი ელენა“ სთარგმნა ზნეობის აღსამაღლებლად და თქვენ მაინც ამბობთ, ვიღაცაო. კაცი ბოლოს «Голосъ»-ის აგენტად გახდა და მაინც ამბობთ, ვიღაცაო! ვიღაცაო!... ფუ, თქვენს სიბრმავეს, რომ რაკი გაჯიუტდებით ხოლმე, არა სამსახურის დანახვა არ იცით ეგრე წარამარად როგორ იხსენიებთ დ. ერისთავსა. შეგშინებოდათ, რომ ჯავრის ამოსაყრელად, მაშინვე «Голосъ»-ში დააძგერებს წერილს და თქვენს რედაქტორს კი არა, იმის ბანკსაც დააბიზღებს საზოგადოების წინაშე. აი ვნახოთ, თუ არა.

ეგ დ. ერისთავის ვიღაცაობა კიდევ არაფერი. ბატონი ნიკოლაძე ცრუპენტელად გამოგყავთ. ვჰსთქვათ, ეგ ბაშვმა გ. თუმანიშვილმა წამოიყრანტალაო, ამბობთ თქვენ. მაგით თავს ვერ იმართლებთ. პირველი რომ გ. თუმანიშვილი ბავშვი არ არის – ეს ერთი, მეორე რომ ბატონი ნიკოლაძე...

„იყო ქართლ–კახეთს, იმერეთს ნიკოლაძე. სვიანი,

ერთი ცუღლუტი, მანქანა, გულ-მშრალი, ენა-წყლიანი

«Обзоръ»-ისა რედაქტორი, ტყიბულით ნახშირიანი

და თვით ტრაბახა, უებრო, რაღაც ჩხავანა ხმიანი.

ერთხელ ბძანა: „გეტყვით საქმეს ერთგან სასაუბაროსა,

ჩემი სახელი ამ ქვეუნად რამ უნდა დაამჭკნაროსა?

მე ვარ, რაცა ვარ მწერალი მწერალთა საბაღნაროსა,

მინდოდეს ხვალვე დავჯდები სენატის მაღლა თაროსა.

„ცოტა რამ ნაკლი სისუსტე მჭირს, ჭირთა უფრო ძნელია,

ტრაბახი ვიცი ხანდისხან, რა ვქნა სოფელი ჭრელია,

სხვა რომ არ მაქებს, თვით ვკეხავ, მითამ რა საწუნელია,

იქ ყველა გამოგვადგება, საცა რომ ხალხი ბნელია.

„დროებამ“ ჰკადრა: „ბატონო, რად ბძანეთ თქვენი მკვეხრობა,

როცა მწერალი ტრაბახობს უმეცართ მართებსთ ჯერობა,“...

თქვენივე მეტობს ყოველსა სული და ტურფა ფერობა, –

რა ამას გვარწმუნებს თვითონვე თუმანიშვილის მჭევრობა.

მაგას ნუ ბძანებთ, ბატონო, ჯერ ვარდი არ დაგჭკნობია,

აქ თქვენი თათბირი ავიცა, სხვისა კარგისა მჯობია,

იკვეხე მინამა ხალხი თქვენი არ არის მცნობია,

როცა გიცნობენ, მაშინ კი прощай, გამარჯობია!...

თქვენი თანამშრომელი.

______________

1 ეს სიტყვები მოჰყავს გ. თუმანიშვილს. „ივერიიდამ“ და აზრს იწუნებს, საანბანოაო. საანბანოა მართალია, მაგრამ ეგ ანბანი რომ კარგად შეესწავლა გ. თუმანიშვილს მეტი არ იქნებოდა, თუ შენც იტყვი მკითხველო. (რედაქცია.)

2 როგორ არ უწერია: ორი ფელტონი დასწერა (რედ.)