ერთი უბედურთაგანი

(შემდეგი)

მეორეს დღეს დაჭერის შემდეგ გამოიღვიძა ნოელ რამბერმა და ელდაცემულმა ჰკითხა თავის თავს, ამ ბნელს ჯურღმულში რამ ჩამაგდოო. მალე ვერ მოიკრიფა აქოთებული აზრები. გუშინდელი უბედური დღე რაღაც უცნაურ სიზმრად მოეჩვენა. ბოლოს როგორც იყო ყოველივე ამბავი, ცალკე და ბუნდად დახსომილი, ერთად წარმოუდგა თვალწინ; გონებაში აღიდგინა თითო საათობით მწუხარების დღე ახალის წლისა და შეშინდა ყოფილისაგან: „ვაიმე, ღმერთო!“ იფიქრა გულში; „ნუთუ ეს სულთამხუთავი დღესაც არ მომეცლებაო“.

უნებლიედ ფეხზედ წამოდგა და დაიხედა თავის თავზედ; მისი ღარიბი ტანისამოსი სულ ამოწუწული იყო ლაფში, თითქო წუმპეში ჰსძინებიაო.

– კარგ რასმეს კი ვგევარ! – ჰსთქვა თავისთავად – ეს კიდევ არაფერი, ოღონდ მალე მკითხონ და დამითხოვონ, რომ ჩემს ჟაკს მივხედო.

თითქო ვიღაცამ ყური მოჰკრა ამის სურვილსაო, იმავ წამს კარი გაეღო და ხელახლად წაიყვანეს პოლიციის კამმისართან, რომელიც ისეთის თვალით დახვდა, თითქო ამის დანახვა ეზიზღაო. ნოელ რამბერს, ფერწასულს, დაქანცულს, გატანჯულს ტუჩები გალურჯებოდა, დაუვარცხნელი თმა აბურძგნული ჰქონდა და მოუპარსავი პირი კიდევ ისეთს ჭუჭყიანს ფერსა ჰსდებდა მის გაჭნაკებულს სახესა, რომ თვალად ძალიან ცუდი სანახავი იყო. ამისთანა კაცს, რომლის სახეზედაც ძლიერი და ხშირად მიმზიდველი ბეჭედი მწუხარებისა წაშლილ იყო რაღაც მხეცურის უგრძნობლობითა, ყოველი ნაფიცი მსაჯული ავაზაკად მიიღებდა. ამრიგადვე თვითონ პოლიციის კამმისარიც დარწმუნებული იყო, რომ კაცი – მის წინაშე მდგომარე, კაცის მკვლელი ავაზაკია, გვემული სულისა და ხორცის ქენჯნისაგან. კამმისარმა თითქმის დაცინებით ჰკითხა: „უწინდელებრ კიდევ არა ტყდებიო?“ ნოელმა კითხვითვე გაჰსცა პასუხი, ახლა როდემდი უნდა ტყუილუბრალოდ კაცისმკვლელობა მაბრალოთ, და მოუყვა ხელახლად მბობას ყოველ იმისას, რაც გუშინ მოხდა. ცდილობდა, ყოველივე მოეგონა და არაფერი არ გამოჰპარვოდა. პოლიციის კამმისარი ყურს უგდებდა, მაგრამ ცხადი იყო, რომ არაფერს უჯერებდა და დრო-გამოშვებით დაცინებით ეტყოდა ხოლმე:

– დიაღ, დიაღ,… ეგრეა... მერე!

როცა ნოელმა გაათავა, კამმისარმა მძიმედ ამოიოხრა, თითქო ამის თქმა უნდაო: „ღმერთო! რამდენი ფლიდი კაცია ქვეყანაზედ!“ და უბძანა, ისევ ციხეში წაეყვანათ.

– მაინც მიჭერთ? – ჰკითხა რამბერმა.

– დიაღ, გიჭერთ, რომ კაი-კაცობისათვის ჯილდო მოგცეთ, – უთხრა გულზედ მოსულმა კამმისარმა.

რამბერი ისევ საპყრობილეში წაიყვანეს. ბოლოს, რამდენსამე ხანს შემდეგ, სხვა ტუსაღებთან ერთად ჩასვეს დახურულხ ეტლში და გაიყვანეს კონსერჟიერის ციხეში. თუმცა ეტლამდი ათის ფეხის გადადგმა იყო, მაგრამ ეგ დიდ მანძილად ეჩვენა რამბერს. ხალხი ბლომად იდგა გარშემო და იმ უბედურ ტუსაღებზედ ზოგი იცინოდა ბრიყულად, როგორც მოგეხსენებათ მოცლილ ხალხის ამბავი, და ზოგი ავის სიტყვითაც იხსენებდა. ნოელი ჰგრძნობდა, რომ სახე უწითლდება სირცხვილით და ისე ეგონა, რომ მის სახელს ხალხი ლანძღვითა და ქოქით ახსენებდა. მაგრამ ეგ მარტო გონებაარეულს ტუსაღსა ელანდებოდა.

გზადაგზა უბედური რამბერი თავის საწყალს ჟაკზედ ჰფიქრობდა. ჰფიქრობდა, ვის ჩავაბაროო, მინამ ჩემის სიმართლის საბუთებს შევაგროვებ და წარვუდგენო. დედას მივაბაროო? მაგას თავის დღეში არ ვიქო. მას შემდეგ, რაკი მართა მრუშობის გზაზედ დადგა, ჟაკსაო დედა აღარა ჰყავსო. ამხანაგები მყვანან, იმათ ჩავაბარებდიო, მაგრამ ღარიბები არიანო და ჩემი ჟაკი მათთვის მძიმე ტვირთი იქნებაო. მაშ, რა მეშველებაო? – იძახდა გულში საწყალი.

ეგ ნაღველი პატარა ბალღზედ პირველს სიტყვებზედვე შეეტყო, როცა კონსერჟიერს მიიყვანეს.

– მე დავამტკიცებ, რომ ის კაცი არ მომიკლავს, – უთხრა მან მოხელეს, რომელმაც ჩაწერა დავთარში მისი სახელი სხვათა ტუსაღთა შორის. – ხოლო ჩემის ბალღის ნაღველი მაქვს; მეშინიან, შიმშილით არ მომიკვდეს.

– როგორ თუ ბალღისა?

– იმას ხომ დანაშაული არაფერში აქვს, ვჰსთქვათ მართლა და კაცის-მკვლელი მე ვიყო. ტყუილია თუ? ნეტა არ შეიძლება ერთი ადგილი რამ აუჩინოთ საწყალს ბალღს, რომ შიმშილით მაინც არ მომიკვდეს.

– დიდია? – არა, სულ პატარაა. იმისი გამოკვება ძნელი არ არის, თუ კაცს სამუშავო ექნება. – დედა ჰყავს? რამბერი ჩაფიქრდა და მერე მოჭრითა ჰსთქვა:

– არა.

– მაშ, შეიძლება მცირე წლოვანთა საპყრობილეში ბინა ავუჩინოთ.

– ჩემი ჟაკი! – დაიძახა რამბერმა. – არასოდეს!… ეგ ფიქრად როგორ მოგივიდათ? ის უნდა საპყრობილეში იყოს მაშინ, როდესაც იმას წმინდა ჰაერი უნდა. უნდა სირბილი, ხტომა, ცელქობა. არა, მე მაგის ნებას არ მოგცემთ.

– ნება გვიბოძეთ გირჩიოთ, – უპასუხა მოხელემ. – მაგ კილოზედ ლაპარაკს თავი დაანებოთ; ნეტა ვის ატყუებთ? მითამ და უმანკო ბატკანი ხართ.

ყველაზე ძლიერ ისა სწყლავდა და სტანჯავდა რამბერს, რომ მართებულს პასუხს ვერ ეუბნებოდა მათ, ვინც ეგრე ბიაბრუთა ხდიდა ხოლმე და ცილსა ჰსწამებდა კაცის მკვლელობისას. ყველანი ჰსთვლიდნენ ერთ არამზადა კაცად, ქუჩის ავაზაკად და რამბერს კი სახსარი არა ჰქონდა თავისი სიმართლე დაემტკიცებინა და პირში ჩაეფურთხა იმათთვის, ვინც უბედავდა და ეუბნებოდა, აბა, როგორ მოჰკალი კაცი, გვიამბეო. რამბერი ჰგრძნობდა, რომ სულის ღონე, მხნეობა დაეკარგა, რომ ღონე მიეხადა, დაუძლურდა; რომ ძალ[1]ღონე მოუკვდა იმ მძიმე ბრალის ტვირთქვეშა, რომლის ძალითაც მას უნდა წაერთოს ყოველივე ღირსება არამც თუ თავისუფალის მოქალაქისა, არამედ საზოგადოდ კაცურის კაცობისაც და უნდა გახდეს იმ უმწეო სულიერად, რომელსაც ბრალდებულს ეძახიან. გამოძიება, განსამართლება და თავის მოკვეთა – აი, სამი კარი, რომლებშიაც სწრაფად გაატარებენ ხოლმე სამარცხვინო კაცის მკვლელობაში ბრალეულს. მთელი გვამი ნოელისა ხმამაღლა ღაღადებდა მის უმანკოებას, უბრალობას, მაგრამ რა ექმნა? საქმე ისე მოუხდა, რომ უნდა ხმა გაეკმინდა, პასუხი არ გაეცა და მსჯელობაში არ შესულიყო. პოლიციელები, საპყრობილის მოხელენი, რასაკვირველია, ამის ტანჯვას და წვა-დაგვას ვერ მიხვდებოდნენ. იგი მოუთმენლად ელოდდა გამომძიებელს და დარწმუნებული იყო, რომ მის წინაშე უსათუოდ თავს გაიმართლებდა. ეხლა კი ის ფიქრი ჰკლავდა, რომ ვაი, თუ კაცობრივმა მართლმსაჯულებამ ჩემი საწყალი პატარა ჟაკი საპყრობილეში დამიმწყვდიოსო, ვითომ და გამოსაკვებლადაო.

იმავ დღეს რამბერი წაიყვანეს გამომძიებელთან, რომელსაც დიუბუა-დე-ზობრეს ეძახდნენ. კეთილის გულის კაცი იყო ეგ გამომძიებელი. ღიმილი ტუჩიდამ თავის დღეში არ შორდებოდა, კაი ჭამა-სმა უყვარდა, თავისუფალ დროა ლექსებსაც ჰსწერდა და ამასთან ერთი ჯიუტობა ჰსჭირდა: ყოველს ბრალშეწამებულს კაცს ავაზაკად ჰსახავდა. ეხლაც ისე მოუვიდა. რამბერზედ თავისი აზრი წინადვე შეედგინა და, როცა თვალით ნახა ქანცგაწყვეტილი, ჭუჭყიანი, საზიზღარი სახე უბედურის რამბერისა, მაშინ უფრო დააჯერა გული, რომ ნოელ რამბერი ავაზაკია.

ნოელს დაუწყო ჩვეულებრივად გამოკითხვა, მის პასუხს უფრო მოკაზმულის და არჩეულის სიტყვით ჩააწერინებდა ხოლმე სეკრეტარს. ნოელი ლაპარაკობდა მარტივად, დარწმუნებით და როცა ჰკითხეს: „სამართლის ქვეშ ყოფილხარ თუ არაო“, უპასუხა: „– გხლებივართ, 15 მაისს და 2-ს დეკემბერს“.

დიუბუა-დე-ზობრე ყურს უგდებდა, თან იღიმებოდა და ხელებს იფშვნეტდა.

– გუშინ თქვენ მოგასწრეს იქ, საცა კაცის-კვლა მოხდა, სწორედ იმ დროს, როცა კაცი მოეკლათ. მკვდარი პოლ ლავერდაკი ყოფილა. ლავერდაკისათვის გულში დაუციათ სატევარი. აშკარაა, ეგ თვითონ სატევარი ისპანიური დანაა. აი, ხელში მიჭირავს ამჟამად. გეცნობათ ეს სატევარი თუ არა?

– მე ეგა ვნახე სტოლზედ ფანჯრიდამ, რომელთანაც მე მივირბინე, როცა ყვირილი მომესმა. მაგ სატევარით იყო მოკლული ის საწყალი კაცი.

– ლავერდაკობით ახსენეთ ხოლმე.

– მე წინად თავის დღეში არც კი გამეგონა ეგ სახელი.

– მაშ, ჯავრის ამოსაყრელად არ შეიპარეთ იმ სახლში?

– რაო, ჯავრისაო? რა ჯავრი მეჭირებოდა კაცისა, რომლის სახელიც არც კი ვიცოდი. თუნდ ეგ არ იყოს, ჩვენ საწყლები...

– მაშ, მარტო საქურდლად შეხვედით იმ სახლში? – ჰკითხა გამომძიებელმა ისე ტკბილად, თითქო ამბობსო: „სიგარას ხომ არ ინებებთო“.

– ყველა ეგენი კამმისარს ავუხსენი...

– ვიცი. თქვენ კარგა ფული გიპოვეს, სულ ოქროები. მაგოდენა ფულს მუშაობით ვერ იშოვნიდით. საიდამა ჩაიგდეთ ხელში მაგოდენა ფული? მაგ ფულის შოვნაში რომ ის ვიღაცა ქალი არ გაურიოთ, კამმისარისთვის რომ გითქვამთ, სხვაფრივ ვერ ამიხსნით მაგ ფულის შოვნის საქმეს?

– მე მარტო მართლის თქმა შემიძლიან, – უპასუხა რამბერმა. – ჩემი რა ბრალია, რომ ეგ მართალი ძნელი დასაჯერია, მაგრამ მაინც მართალი კია. იმ უცნობმა ქალმა მითხრა: „იქ წადით, კაცი სიკვდილისაგან უნდა დაიხსნათ და აი, თქვენი გასამსჯელოო“. გესმით, მე ფულს არ გამოვართმევდი სხვა დროს. მე მთხოვარა არა ვარ, მე ჩემი ხელობა მქონდა, მე მუშაობა მიყვარს, ხოლო მაშინ შიმშილითა ვკვდებოდი და მინდოდა, მეორეს დღეს ჩემის ბალღისათვის ერთი თეფში წვენი და ერთი ლუკმა პური მეშოვნა.

– შეგიძლიანთ იცნოთ ის ქალი, ანუ უკეთ ვსთქვათ, ის მოჩვენება?

– არა მგონია, ბნელოდა, კარგად ვერ გავარჩივე სახე.

– სხვა ნიშანი ხომ არა გაქვთ რა?

– მაქვს. სახელად კლარა ჰქვიან.

– გვარად?

– მარტო კლარაა, გვარი არ ვიცი. ქალმა მითხრა: „იქ კაცსა ნახავთ, უთხარით კლარას სახელით, რომ მოშორდეს იმ სახლს“. მე რომ მცოდნოდა წინადვე, ეს ამბავი მოხდებოდა, რა თქმა უნდა, გვარსაც გამოვკითხავდი. მაგრამ ერთი მითხარით, ფიქრად როგორ მომივიდოდა, რომ კაცს დაიჭერდნენ იმიტომ, რომ მისაშველებლად წავიდა. იცით, რას გეტყვით? ყოველივე ეს ტყუილია, სიზმარია, მე დამნაშავე არაფერში ვარ და თქვენიც იმედი მაქვს, შინ დამითხოვთ.

გამომძიებელი თავს იქნევდა, არხეინად ხმადაბლა უშტვენდა და ისე უგდებდა ყურს უბედურსა, სრულებით დარწმუნებული, რომ მის წინაშე მძიმე დამნაშავე დგას. მისი კეთილი სახე აშკარად ამბობდა: „იტყუე, გაძვერ-გამოძვერ, ჩემო კარგო, რამდენიც გინდა, მაგრამ მე ვერ მომატყუებ!“

როცა გაათავა გამოკითხვა, გამომძიებელმა უბძანა ოქმი ხმამაღლა წაიკითხოს და წაკითხვის შემდეგ ჰკითხა რამბერს:

– თქვენი ნათქვამი სწორედ არის ჩაწერილი?

– სწორედ გახლავსთ...

– წერა იცით?

ნოელმა მხრები აიჭიმა და ამ მართლმსაჯულების წარმომადგენელს დაცინებით გაუღიმა და ისეთის თვალით შეხედა, თითქო ამბობსო: „ვაი, შენ, ჩემო თავო! თქვენ მართლა პირუტყვი გგონივართ, მარტო დასაკლავად გამოსადეგი!“ მერე აიღო კალამი და მოაწერა ოქმს ხელი.

ციხეში რომ დააბრუნეს, რამბერს ციებამ ძაგძაგი დააწყებინა. იმოდენა სულისა და ხორცის ტანჯვა, რაც ამ ორ დღეში გამოიარა, სსვა რა ხეირს დააყრიდა. ცალკე საერთკაცო სენაკს, რომელშიაც დაამწყვდიეს რამბერი, ჰქონდა სამი ლაჯი სიგძე და ლაჯ-ნახევარი სიგანე. ჰაერი დახშული იყო და ნათელი ძლივს შემოდიოდა პატარა ფანჯრიდამ, რომელიც ეზოს გადაჰყურებდა. გარედამ შემოდიოდა ხმაურობა და უწმაწური ოხუჯობა ეზოში სასეიროდ გამოშვებულთა ტუსაღთა. თვითონ რამბერსაც ჰსწყუროდა წმინდა ჰაერი ჩაეყლაპა და გულში გაურბინა ფიქრმა, რომ ასწვდეს ფანჯარას და გამოამტვრიოს მინა, მაგრამ ვერ მოახერხა, რადგანაც სკამი, რომელიც უნდა მიედგა ფანჯარასთან ასასვლელად, იატაკზედ იყო ბულღებით დამაგრებული. თუმცა მას აქეთ, რაც რამბერი დაამწყვდიეს, დიდი ხანი არ იყო გავლილი, მაგრამ ტუსაღად ყოფნამ და საპყრობილის მყაყე ჰაერმა მალე გამოიჩინეს ამ უბედურზედ თავისი ზედ-მოქმედება: თავბრუსხმა მოსდიოდა, საფეთქლებმა ტეხა დაუწყო, თითქო ჭახრაკი მოუჭირესო, სისხლი ტვინში აუვარდა და ერთობ მოიშალა სულითა და ხორცითა.

განა საღამოზედ ისევ მიეცა შემთხვევა წმინდა ჰაერზედ ყოფნისას: იგი წაიყვანეს, რომ პირისპირ დაუყენონ პოლ ლავერდაკის უსულო გვამსა და მის თანა დასწრებითა თვითონ რამბერის სახლიც მოჰსჩხრიკონ.

იმ ფიქრმა, რომ პირისპირ ნახავს მკვდარს კაცსა, რომელიც სიკვდილს ვერ გადაარჩინა, რაღაც უნებური შიში მოჰგვარა და ამიტომაც მეტად აუღელდა გული, როცა შეიყვანეს ოთახში, საცა ტახტზედ იდო გვამი საწყალის ყმაწვილ კაცისა. მკვდრის სახეს რაღაც მშვიდობიანი, უწყინარი სანახაობა ჰქონდა, ხოლო უსიცოცხლო, ფერმკრთალი ტუჩები კი საზარონი იყვნენ. შუბლზედ თმა ისე მიჰკროდა, თითქო სიკვდილის ცივს ოფლს ზედ მიუწებებიაო. ზედ წაფარებული ზეწარი ოდნად გადეხადათ და გამოეჩინათ პირდაღებული ჭრილობა შიგ გულში ჩაცემულის ხანჯლისა. რამბერი გაჩერდა მკვდრის წინა, თავი ჩაღუნა და იმ მწუხარე დუმილით იდგა, რომელიც კაცს მოუვა ხოლმე, როცა თვალწინ მკვდარსა ჰხედავს.

– ხომ გეცნობათ ეს მკვდარი?

– ჰკითხა გამომძიებელმა:

– დიაღ. – უპასუხა რამბერმა.

– ეს ის კაცია, რომელიც, თქვენის სიტყვით, თქვენ თვალწინ მოჰკლეს?

– დიაღ, ის არის.

რამბერი ხედავდა, რომ ყველანი იქ დამსწრენი პირში შემოჰსცქერიან. ჰსცხვენოდა, ჯავრი მოჰსდიოდა, უნდოდა როგორმე მალე გამოსულიყო ამ უნუგეშო ოთახიდამ; გული ჰსტკიოდა, რომ ამ მკვდარს თვალით ჰხედავდა.

– ცხადია, რომ სინიდისი ამხელს, – უთხრა ერთმა პოლიციელმა მეორეს და გამომძიებელმაც ამის ნიშნად თვალი უყო კამმისარსა.

იმ დროს, როცა რამბერი გამოჰყვანდათ ოთახიდამ, კარებზედ მოდგა ერთი ხნიერი დედაკაცი, დააცქერდა ნოელსა და წარმოჰსთქვა გამწარებითა:

– მაშ, ეს არის?

ეს სიტყვები რომ გაიგონა, ნოელმა თავი მაღლა აიღო და მაშინვე მიხვდა, რომ ეს დედაკაცი დედაა მკვდარის ყმაწვილიკაცისა. შეხედა დედაკაცს რაღაც მწვავის სიბრალულითა და ამ მწუხარებით მოკლულ დედის წინაშე აენთო გულში ის მხურვალე, ნაზი სიყვარული, რომელიც თვითონ ჰქონდა თავის პატარა ჟაკის მიმართ. მამამ თანაუგრძნო დედასა. აქამომდე რამბერი რაღაც უღონოდ და უგრძნოდ იყო. ეხლა კი თითქო გამოფხიზლდაო, თვალებში ცეცხლი გამოუბრწყინდა, ერთი ფეხი წინ წადგა ლავერდაკის დედისაკენ და უნებლიედ გატაცებულმა თავის წმინდა სინიდისითა, რომელიც ამ დედაკაცის და დედის წინაშე ამაყად წინა აღუდგა საძაგელს ცილისწამებასა, თამამად ხმამაღლა წარმოჰსთქვა:

– ქალბატონო! ვფიცავ, მე არ მომიკლავს! მე არა ვარ, სხვა არის მკვლელი! მე იმათგანი არა ვარ, რომელნიც კაცებს ხოცვენ.

ეს სიტყვები, პატიოსანის გულის სიღრმიდამ ამოძახილნი, ისეთის სიწრფოებით იყო თქმული, ისეთის გულით საცნობელ სიმართლითა, რომ ლავერდაკის დედა შეკრთა. ის-ის იყო პირზე მოჰსდგომოდა წყევლა და ქოქვა, მაგრამ რაკი რამბერის თქმული მოისმინა, შედგა, ხმა აღარ ამოიღო, თითქო გაქვავდაო და თვალები, რომელშიაც ცრემლი აღარა ჰსჩანდა, მიაბჯინა რამბერს. რამბერის თვალს რაღაც მადნეტიური ძალა მიეცა. ასე რომ უბედურმა დედამ თვალი ვერ გაუსწორა, თავი ჩაღუნა, მკლავები დაეშო, თითქო მოჰსწყდაო და თავისი რისხვა და წყევლა თან გაატანა მხურვალე ცრემლს, რომელიც თვალთაგან წასქდა.

როცა რამბერი სატუსაღო ეტლში ჩასაჯდომად წაიყვანეს, თან აედევნა სახლთან მოგროვილი ხალხი, მძულვარის თვალით და წყევლით მისდევდა ხალხი და ზოგნი იძახოდნენ კიდეც: „დასახჩობია, დასახჩობია, დასახჩობიო!“ საწყალი რამბერი ხან ყვითლდებოდა,ხან წითლდებოდა. განსაკუთრებით მაშინ უფრო დაუწყო გულმა ტეხა, როცა ვიღაც ბალღმა, დაინახა თუ არა, შიშით დაიკივლა და რაც ძალი და ღონე ჰქონდა, გაიქცა, რომ ამ ავაზაკს მოშორებიყო.

როცა ეტლში ჩასვეს და ორი პოლიციელი აქეთ-იქით ამოუჯდა, რამბერმა უნებურად წამოიძახა:

– ჰსჩანს, ძალიან ჰყვარებიათ!

– ვინა? – ჰკითხეს პოლიციელებმა.

– ის საწყალი ყმაწვილი კაცი.

– ეგრე გგონიათ?

– რად უნდა იყვნენ კაცნი, რომელიც სხვებსა ხოცვენ! – ჰსთქვა რამბერმა და ღრმად ამოიოხრა.

პოლიციელებმა ერთმანეთს ღიმილით შეხედეს და ერთმა მათგანმა თავისთავად წაიდუდუნა:

– თავს ისულელებ, ჩემო კარგო, მაგრამ მაინც ვერ მოგვატყუებ.

რამბერი აქედამ თავის უსიხარულო სადგომში წაიყვანეს, როცა მივიდა თავის ბნელს და ტალახიან კიბესთან, რამბერმა სწრაფად აირბინა კიბე, უკან აედევნენ პოლიციელნიცა. გიჟსავით შევარდა თავის ოთახში და ყვიროდა: „ჟაკ! ჟაკ!“

– მამა! მამაა, მამა! – იძახოდა პატარა ჟაკი და გაფითრებული, გულამომჯდარი კანკალით და თრთოლით მივარდა მამას და ჩამოეკიდა ყელზედ. მამამ ხმაამოუღებლივ მიიკრა შვილი გულზედ; ჰკოცნიდა, სიხარულით ხან იქით მიატრიალებდა, ხან აქეთ, ათამაშებდა ხელში ბურთსავით, ულოლოებდა, ეალერსებოდა, თავზედ ხელს უსვამდა და გიჟსავით შეჰხაროდა მისთვის დაუფასებელის ბალღის პაწაწუნა სახესა.

– რა რიგად მიხარიან, – განაგრძო ბალღმა სიცილითა და თავის პაწაწუნა თათებითა უწეწდა თავის უბედურს მამასა გამტვერიანებულს თმასა. – ხომ აღარსად წახვალ, მამი? ხომ თავს აღარ დამანებებ?

ამაობაში პოლიციელებმა მოჩხრიკეს იქაურობა, ცარიელი ყუთი ახადეს, დაგლეჯილი ლეიბი გადმოაბრუნეს, გადმოაქოთეს რაც კი რამ ძონძები იყო, სამუშაო იარაღი გაუსინჯეს, სისხლი ხომ არას დაჰსჩნევიაო. იმათ ეგონათ, რომ ამ მგელ-კაცის ბუნაგში უწინდელის ავკაცობის გეშს რასმეს ვიპოვითო. ნოელმა ყურიც არ ათხოვა ამ პოლიციელების ფაცა-ფუცსა. მთელი მისი ყურადღება შეჩერებული იყო პაწაწინა ბალღზედ.

– აბა, ერთი შემომხედე, – ეუბნებოდა ბალღს. – რათა ხარ გაყვითლებული? ხომ კარგადა ხარ? მაკოცე, ჩემო კარგო! მომეხვიე, ჩემო საყვარელო ბალღო! მე არ მიშვებდნენ შენს სანახავად; გესმის? შენთან არ მიშვებდნენ, შენთან, ჩემს გვრიტთან და ანგელოზთან. ხომ კარგად გაჭმევენ? ვინ გივლის? მითხარი, ჟაკ, ჩემო კარგო, ჟაკ, ძალიან ჰსწუხდი უჩემოდ?

– არა, – უპასუხა ჟაკმა ღიმილით. – ის მივლიდა.

– ვინ ის?

ბალღმა მოიხედა უკან და დაანახვა ტანად მაღალი კაცი, რომელიც გულხელდაკრეფილი იდგა ფანჯარასთან და ელაპარაკებოდა გამომძიებელს. ნოელმა მიიხედა, მაგრამ ბნელაში მარტო მაღალი ტანის კაცი დაინახა და მისი მომსხო პირის სახე დაწვრილებით კი კარგად ვერ გაარჩია.

– რა ჰქვიან? – ჰკითხა რამბერმა შვილს.

– პასკალ არტესი. – უპასუხა ბალღმა.

ნოელი, დაჩოქილი თავის შვილის წინ, სწრაფად წამოვარდა ფეხზედ, მივიდა არტესთან და თავმოწონებით უთხრა:

– თქვენ აქა ბძანდებით, არტეს? ერთი უთხარით ამათ, რომ მე კაცის მკვლელი არა ვარ.

– კაცის მკვლელიო! – განიმეორა ბალღმა და თვალები დააჭყიტა.

პასკალ არტესმა ფეხი წინ წამოდგა და რამბერს დააკვირვა თვალი, სავსე მწუხარებითა და გაოცებულის სიბრალულითა. ამ თვალში გამონათოდა სამწუხარო ეჭვიცა, გულმტკივნეული თანაგრძნობაცა და უსიტყვო სამდურავიცა. ამ თვალმა, რომლის აზრიც ცხადი იყო, უფრო თავზარი დაჰსცა საწყალს ნოელსა, ვიდრე მთელმა იმ ბრალეულობამ, რომელიც აგრე მოულოდნელად თავს მოახვიეს უბედურს.

რამბერს უყვარდა არტესი და პატივსა ჰსცემდა მხურვალებით, აღტაცებით, როგორც შვილი მამასა. მის მომხიბლავ ძალით და სიკეთით მიზიდული რამბერი თან ჰსდევდა ყველგან არტესსა თებერვლის და მაისის არეულობის დროს. არტესი მისთვის ყველაფერი იყო: ხელთმძღვანელიცა, ჭკუაც, სინიდისიცა. ბრძოლის ვაი-ვაგლახი ერთად გამოიარეს, ერთად გამოიარეს ციხეში ჯდომაცა. ბელილის ციხეში რამბერს არტესთან ერთად ერთს სენაკში დამწყვდეულს, რამდენჯერ გაუგონია არტესის დიდებული, მხურვალე ნუგეშინის სიტყვა. რამდენჯერ ხმა გაკმენდით ყური უგდია, როცა არტესი უქადაგებდა, რომ უმაღლესი სიხარული ის არის, რომელსაც კაცი ჰგრძნობს თავის კაცურის მოვალეობის პატიოსნად აღსრულების შემდეგ და როცა წინასწარმეტყველსავით გულმხურვალედ ღაღადებდა, რომ დროებით დათრგუნვილი კანონი და სიმართლე, როცა იქნება, ფეხზედ წამოდგება და ძლევით შეიმოსება. რამბერი გულში ინახავდა ამ სამწუხარო, მაგრამ სანუგეშო ამბავს წარსულისას. მხოლოდ მართას სიყვარულმა, მისმა მუხთლობამ და სხვადასხვა უბედურებამ გადააყენეს რამბერი იმ სწორე და პატიოსან გზიდამ, რომელიც ერთ დროს უჩვენა მას არტესმა. თუმცა ბევრი ჭირი და ვაი-ვაგლახი ნახა თავის სიცოცხლეში, თუმცა ბევრი იმედი გაუმტყუნდა და გული თითქმის ყველაფერზედ აუცრუვდა უბედურობის გამო, მაგრამ მაინც კი გულის სიღრმეში ინახავდა ბრმად თაყვანისცემას ასტესისას, რომელიც შეურყეველი წარმომადგენელი იყო სიმართლისა და ვალდებულობის იდეიებისა. ამიტომაც ეხლა, როცა მის ოთახში კაცთა მართლმსაჯულობის წარმომადგენელნი იყვნენ და ეძებდნენ ავკაცობის გეშსა, რამბერი მარტო ერთს გამკითხავსა და მსაჯულსა ხედავდა. ეგ გამკითხველი და მსაჯული არტესი იყო. მარტო ერთის განაჩენისა ეშინოდა, არტესმა არ შემიძულოსო.

– თქვენ გიპატრონებიათ ჩემის ბალღისათვის, – უთხრა არტესს რამბერმა. ერთი ეს მიბძანეთ, ამდენი ხანია, რაც თვალიდამ მიმეფარეთ და დღეს აქ რა გზით მობძანებულხართ, ბატონო არტეს?

– მე გაზეთებიდამ შევიტყე თქვენი დაჭერის ამბავი და მოვედი აქ. – უპასუხა არტესმა; მერე გაუშტერა თავისი პატიოსანი და გამჭვრეტავი თვალი და ჰკითხა: – აბა, რამბერო, არის თუ არა ერთი ბეწვი სიმართლე მაინც მასში, რასაც გწამებენ?

– სრულებით არაფერი, – უპასუხა რამბერმა მოჭრით. – მარტო ეს არის მართალი, რომ მე ღატაკი ვარ; რომ მე შემთხვევამ მიმიყვანა იქ, საცა კაცი მოჰკლეს; რომ მე უსამართლოდ ბრალსა მდებენ.

– ვინა გდებს ბრალსა? – დაიძახა პატარა ჟაკმა და აბრიალებულის თვალით გადახედა იქა მდგომთ მოხელეთა.

– მაშ, უბრალო ხართ? – ჰკითხა არტსემა.

– პატიოსნებას ვფიცავ, – უპასუხა რამბერმა.

ამ დროს მოუახლოვდა რამბერს გამომძიებელი და უთხრა სიბრალულით.

– ვერაფერი სადგური გქონიათ. – რა ვქნათ? რაცა გვაქვს, ის უნდა ვიმყოფინოთ, ფული ეგრე ადვილად არ ეძლევა ხელში მუშა კაცსა.

– ამიტომაც ისე ოსტატურად აგვიხსენით, იმოდენა ფული რა გზით ჩაგივარდა ხელში.

– რა ფული? – იკითხა არტსემა. რამბერმა უამბო, რა ფულზეა ლაპარაკი და მერე დაუმატა: – იქნება თქვენც არ დამიჯეროთ, მაგრამ მოიცადეთ. დეე, საქმემ იწარმოვოს და ყველაფერი გამოცხადდება. ესე ხომ არ იქნება, რომ პატიოსანი კაცი ამისთანა საძაგელს ავკაცობაში გახვიონ. მე დავამტკიცებ ჩემს სიმართლეს და ჯერ ხანად ნუღარას მკითხავთ. ბატონო არტეს, ნება მომეცით, ხმაამოუღებლივ ვკოცნო ჩემი ჟაკი.

– მამი, ამათ შენი წყენა უნდათ, – ტიტინებდა პატარა ჟაკი და ეკვროდა გულზედ მამას, თითქო თავის პატარა თათებით ცდილობსო, მამა არავის დაანებოს.

– ნუ, ნუ გეშინიან. – უპასუხა რამბერმა. – მე ესენი ცუდს არას მიზმენ.

ამაობაში სახლის მოჩხრეკა გაათავეს და, რასაკვირველია, ვერა იპოვეს რა. გამომძიებელი წავიდა და ერთმა პოლიციელმა უკადრისად უთხრა რამბერს:

– აბა, გასწი!

წასვლა ამჟამად ნიშნავდა ჟაკთან გამოსალმებას დიდის ხნობით და იქნება სამუდამოდაც. ამ ფიქრმა საწყალი რამბერი, წუთის წინად ღონე მიხდილი, ფეხზედ ძლივს მდგომი, უეცრად გაამხნევა და უწინდებული ღონე დაუბრუნა. იფიქრა, მოდი ერთი ხელდახელ ვეცემიო პოლიციელებს, გამოუსხლტები როგორმე ხელიდამო, მოვიტაცებ შვილსაო და გავიქცევიო. მაგრამ ამ ფიქრმა მალე გადუარა და ხმადაბლა ჰსთქვა: „ნეტა რისთვის?“ მერე მიუბრუნდა არტესს და, ანიშნა რა ჟაკი, უთხრა:

– თქვენ გაბარებთ ამასა.

– მე არ დავრჩები, შენთან წამოვალ. – უთხრა ბალღმა.

– თქვენ გაბარებთ ამ ბაშვს, მინამ მე გამანთავისუფლებენ, – განიმეორა რამბერმა და ცრემლი მოერია თვალებში.

– ნახვამდე, – უპასუხა არტესმა და გაუწოდა თავისი დიდი და პატიოსანი ხელი.

– მადლობელი ვარ, – ჰსთქვა რამბერმა. თვალები სიხარულით და თავმოწონებით გადაავლო იქა მდგომთა, თითქო ამ პატიოსანის კაცის ხელის ჩამორთმევამ არამც თუ გაამართლაო, არამედ გააპატიოსნა კიდეცაო. მერე სწრაფად ჩაიკრა გულში თავისი შვილი, გამოესალმა და გიჟსავით გამოვარდა კიბეზედ, საცა ხალხს თავი მოეყარა კიდეც.

ნოელ რამბერი ხელახლად კონსერჟიერს წაიყვანეს. ისევ ისე უსიხარულოდ, უნუგეშოდ დაიწყეს დენა მის ტყვეობის დღეებმა. ამ ტყვეობამ, ამ ქვეყნისაგან მოშორებამ, ამ ადამიანურის ცხოვრების მოკვეთამ, რომელსაც მარტოდ დამწყვდევას ეძახიან, თანდათან გამოაჩინა თავის ზედმოქმედება უბედურს ტყვეზედ; ღრმად დაუსერა გული, დაჰსწვა, დაჰსდაგა, თითქო ცეცხლში იწვისო. ჰგრძნობდა, რომ ყოველივე ღონე მიხდოდა, უპატრონოა, უნუგეშოა. თავი ეწოდა მწვავის ტკივილითა, თითქო ტყვია ჩაუსხამთო; ქალა ჰსტეხდა, თითქო ეხდებაო; სრულებით მოიშალა სულით და ხორცით; მას ჰქენჯნიდა და ჰგვემდა ორნაირი სენი. მართლადაც, ერთის მხრით – ჰსტანჯავდა ის ბრალი, რომელსაცა ჰსწამებდნენ და მეორეს მხრით – სიჭლექე, რომელიც სწრაფად გაუძლიერდა და ჰსწოვდა უკანასკნელს ღონესა. უდრტვინველად დაემორჩილა თავის მწარე ბედსა და მიეცა იმ ნაღველს და განწირულებას, როდესაც კაცი ჰგრძნობს რა, რომ ბედს ვერსად ვერ წაუვა, აღარ ურჩობს, აღარ იბრძვის და ხმაამოუღებლივ თავს იხრის და ეძლევა თავის ბედისწერას, საცა გინდა, იქ წამიღეო. სულ ერთიაო! ამბობს მაშინ იმედგადაწყვეტილი ადამიანი და მზად არის ისე დაჰსთმოს სიცოცხლე, რომ ხელიც არ გამოიღოს, ხელიც არ შეუბრუნოს გაბოროტებულს ბედსა. „დეე, დამდონ საძაგელი ბრალი, ამბობდა გულში რამბერი: დეე, რაც უნდათ, ისა ჰსთქვან… მე პატიოსანი კაცი ვარ, საქმე ამაშია... ეს არის, რაც არის... მე რომ პატარა ჟაკი არა მყვანდეს, წარბსაც არ შევიხრიდი; დეე, რაც უნდათ, ის ექნათ“.

რაღაც ელდით და შიშით დაუწყო ყურება თავის საშინელს ყოფასა. რამბერის მართალმა სიტყვამ იმის შესახებ, რაც შეემთხვა პირველ იანვრის ღამეს, ვერ გაჰსჭრა და გამომძიებელი ისევ იმ აზრზედ მტკიცედ დარჩა, რომ დამნაშავე სწორედ რამბერია. მართლადაც, რამბერისაგან თქმული ამბავი ასეთი დაუჯერებელი რამ იყო, რომ თვითონ რამბერიც ზოგჯერ ჰკითხადა ხოლმე თავის თავს: „ცხადად თუ სიზმრად მომეჩვენა ის საიდუმლო ქალიო?“ ამ უნუგეშო ყოფამ ისე გაუწყვიტა რამბერს ქანცი, ისე მიხადა ღონე, რომ სრულებით მოუკლა გული, რომელიც განწირულების წამს აღმოაძახებინებს ხოლმე ადამიანს სარწმუნო სიტყვას სიმართლისას, კვნესას დაჩაგრულის უმანკოებისას. ჯერ პირველად ბრალდებას სულელობად ჰსთვლიდა, ეხლა კი, თითქო მის წინ თავი მოიდრიკაო, ამბობდა: „მე აღარა მეთქმის რა“.

ამბობენ, მართალმა კაცმა, განსაკითხველად წამომდგარმა სამჯავროს წინაშე, უნდა ერთის ზეგარდმო შთაგონებულ სიტყვით დაარწმუნოს ყველა თავის სიმართლეზედ, მაგრამ, საუბედუროდ, საპყრობილე, განმარტოებითო ტყვეობა, სირცხვილი შეწამებულის უმანკოებისა – ყოველივე ესე ათახსირებს კაცს, რომელსაც გამოუვლია სამკეცი ტანჯვა ციხეში ჯდომისა, გამოძიებისა და ბრალდებისა.

ნოელ რამბერი სწორედ ამ მდგმოიარობაში იყო. ამასობაში გამოძიება შესრულდა და საქმე სამჯავროში წარადგინეს. ნოელმა მოსარჩლეც არ ამოირჩია და თვითონ სამჯავრომ დაუნიშნა. მისი ვექილიც ისე დარწმუნებული იყო, რომ დამნაშავე რამბერია, როგორც გამომძიებელი. მაგრამ არც კი ძალიან იცხელებდა თავს მასზედ, დამნაშავეა თუ არა, იგი მარტო იმასა ცდილობდა, რომ თავი გამოეჩინა ლაპარაკითა და წინადვე იზეპირებდა პტყელ-პტყელ ფრაზებსა. ამიტომაც საკვირველი არ არის, რომ რამბერს კოხტა ყმაწვილკაცთან ლაპარაკი დროს დაკარგვად მიაჩნდა და უგულოდ ჰო და არათით უთავებდა სიტყვა-პასუხს. თუნდ ეგ არ იყოს, გამოსარჩლებას რა მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა მის თვალში. იგი უკეთეს მოსარჩლედ ჰსთვლიდა თავის პატიოსანს, შრომისმოყვარეს ნამყო ცხოვრებასა. რამბერმა ითხოვა, რომ ჩემი ამბავი ჰკითხეთ ჩემს ნაცნობებსა და ამხანაგებსაო. იმედი ჰქონდა, რომ კეთილის მეტს სხვას არას იტყვიან. მაგრამ ბევრმა, რაკი შეიტყეს, კაცის კვლას ჰსწამებენო, ვერ გაბედეს პირდაპირ თქმა მისი, რასაც რამბერზედ ჰფიქრობდნენ და იცოდნენ, და ზოგმა კიდევ ჰსთქვა, რომ ჩვენ მაგას ძალიან ცოტად ვიცნობდითო. იმ სახლის მეკარემ კი, საცა რამბერი იდგა, აჩვენა, რომ პირველს იანვარს რამბერი ასეთის გააფთრებულის სახით გამოვიდა შინიდამაო, თითქო რაღაც საზარელის საქმის მოხდენას აპირებსო. თვითონ საზოგადოებასაც ჰსჯეროდა, რომ რამბერია დამნაშავე, ჯერ იმიტომ, რომ გაზეთებმა გააზვიადეს ეს ამბავი და ხმა დაუყარეს და მერე იმიტომ, რომ ლავერდაკი ცოტად თუ ბევრად ცნობილი იყო საზოგადოებისაგან, და გარდა ამისა, ყველას ეცოდებოდა მწუხარე და უნუგეშო დედა. ამ სახით უჩინარი, მაგრამ პატიოსანი სახელი ნოელ რამბერისა, ამ კეთილ სინიდისიანის მუშა კაცისა, რომელიც ასე ვაჟკაცურად ებრძოდა სიღარიბეს და გაჭირებას, შეიქმნა კაცის-მკვლელის სახელად. ასე რომ თვითონ რამბერის ამხანაგებიც, მასთან ერთად ღატაკობი უღლის მწეველნი, თავის ქნევით იხსენიებდნენ ხოლმე იმის სახელს.

ერთი კაციღა იყო, რომელსაც ჯერ კიდევ ჰსწამდა რამბერის უბრალოება. ეგ კაცი იყო პასკალ არტესი. იგი ძალიან პატივსა ჰსცემდა რამბერს და მის აღტაცებულ თაყვანისცემას თვისდამი იმით ცდილობდა, რომ განუზომელად ენდობოდა ყოველსფერში. შეუძლებლად მიაჩნდა, რომ ნოელს კაცის სისხლში გაესვარა ხელი.

პასკალ არტესს არა ჰსწამდა, რომ ქვეყანაზედ ბოროტი უფრო მძლავრობს, ვიდრე კეთილი. გულში ჰქონდა ღრმა, განუსაზღვრელი, ბაშვური რწმენა ადამიანის სიკეთისა. თავის თავის საზომითა ჰზომავდა კაცობრიობასაც. მისს ვაჟკაცურს გულს არ უნდოდა ფიქრად აეღო, რომ ადამიანის გვამში დაფარულია თესლი ბოროტებისა. ბევრი დევნულება გამოიარა, ბევრი ტანჯვა კაცთაგან, მაგრამ ერთი ბეწვი მტრობაც არ გაუტარებია გულში თავის მტერთადმი. მისის აზრით, ამ წუთის სოფლის ცხოვრება ხელდახელ ომია, საცა სიბრმავე და უვიცობა უფრო ბევრს ავსა შვრება, ვიდრე ბოროტება. ამის შემდეგ სხვა რა უნდა ეფიქრა რამბერზედ, რომლის პატიოსანს ხელსა ასე ხშირად ჰსჭერია მისი ხელი?

– თუნდ მთელმა ქვეყანამ ერთხმად აღიაროს იგი დამნაშავედ, მე მარტო ერთი ვიღაღადებ ხმამაღლა მის სიმართლესა! – ამბობდა გულში არტესი.

ძალიან უხაროდა, რომ მამას ცოტათი მაინც შეეწია, რადგანაც შვილი მისი ჩაიბარა. ამასთანაც, თვითონ არტესი მწყურვალი იყო, რომ ვისმეზედ მიემართა თავისი მამა-შვილური სიყვარული, რომლითაც სავსე იყო მისი გული და გვამი. აქამომდე მაგ სათუთს გრძნობას სიყვარულისას, მის ბუნებასთან შეთვისებულს, სავალი არა ჰქონდა. არა ჰყვანდა ცოლ-შვილი, ამხანაგები სულ ერთი-ერთმანეთზედ დაეხოცნენ ზოგი ომში, ზოგი საპყრობილეში, ყოველ წლივ აკლდებოდა ვინმე და თანდათან მარტო რჩებოდა. მართალია, ჰქონდა კიდევ ერთი სხვა უფრო ვრცელი, უფრო დიდი ოჯახი უფრო დიდთა სიხარულთა მომნიჭებელი, მაგრამ იმისთანა კი, რომელიც არ არის ისე ნუგეშმცემელი, ისე მხურვალედ გულშემატკივარი, როგორც საკუთარი ოჯახი და ის ვრცელი ოჯახი მისი სამშობლო, მისი ქვეყანა იყო.

პასკალ არტესს უხაროდა თავმოწონებით, რომ თავის ქვეყანას მტლად დაუდო ყოველისფერი; უხაროდა, რომ მას შეჰსწირა თავის ყმაწვილკაცობის ბედნიერებაც და მოწიფულის ხნიერობისა შემსჭვალულებანიც. როცა თვალს გადაავლებდა ხოლმე თავის ნამყოს ცხოვრებასა, თვალწინ წარმოუდგებოდა მრავალი მწუხარება, მრავალი ტანჯვა, მრავალი გაჭირვებული დღე, მრავალი იმედთა გამტყუნება, მრავალი ღალატი, მრავალა მარცხი; ხოლო ერთი იმისთანა მოქმედება, თუ აზრი ვერ წარმოუდგებოდა, რომ სანანურად გახდომიყო, როგორც ერთი უკადრისი რამ. იგი ყოველთვის პატიოსნურად, თავდაბლობით, მარტივად ასრულებდა მას, რაც სიტყვით ასე ადვილად მიგვაჩნია და საქმით კი ასე ძნელია და მძიმე, თავის მოვალეობასა.

რამდენი ბედნიერება, რამდენი გულის წადილი, რამდენი ნატვრა მსხვერპლად ეძლევა ხოლმე შეურყეველს იდეალს მოვალეობისას. რამდენჯერ მხურვალე ტრფიალებით ატაცებულს კაცს ჰსწყურის ხოლმე ერთს წუთს შედგეს სიყვარულის მომხიბლავს მდელოზედა, მაგრამ შეურყეველი, უძლეველი მოვალეობა მუქარით ეუბნება: „წინ წადი, ნუ დაჰსდგებიო!“ იწყევლება, რომ უნდა წავიდეს, მაგრამ მაინც მიდის. და როცა ცხოვრების დღეთა დაბინდების დროს კაცი იგონებს ხოლმე ყოველ მას, რაც ყოფილა, ყოველს, რაც წარსული, და კითხულობს თავის ცხოვრების მატიანის ყოველს ფურცელზედ სიტყვას: „მოვალეობას“, ჩაწერილს მტკიცე ხელითა, ამოუფხეკლივ, უჩირქოდ, მაშინ იგრძნობს ხოლმე თავ-მოწონებულს კმაყოფილებას პატიოსანის მუშაკისას, რომელსაც თავისი წილად ხდომილი დღიური სამუშაო სინიდისიანად შეუსრულებია. ტვირთი იყო მძიმე, მაგრამ ბოლომდი კი ჰზიდა. მხრები დაეღალნენ, მაგრამ გული კი ნეტარებით უცემს თავმომწონე მკერდში. მუშაკმა შეასრულა თავისი საქმე. ეხლა თუნდა მოკვდეს, ფიქრი არ აქვს. იგი კმაყოფილია თავის თავისა და საფლავშიაც ჩაიტანს ტკბილს ნუგეშს აღსრულებულის მოვალეობისას; ნუგეშს, რომ კაცური კაცობა გაჰსწია, რომ საბუთი აქვს თავის თავის პატივისცემა იქონიოს.

იმისთანა დროს, როცა ძლიერის და მტკიცე ხასიათის ხალხნი იქსაქსებიან, როცა ყოველისფერი ნამცეცდება და საზოგადო სინიდისი ჰქრება, მაგალითი ამისთანა სამამულისშვილო გულგმირობისა მეტად სანუგეშებელი და წამაქეზებელია.

გარნა არტესი, თუმცა მტკიცე ხასიათის კაცი იყო, მაგრამ ამასთანავე მეტად გულკეთილი იყო; სათუთი, თითქმის დედობრივი გული ჰქონდა. სიყვარული ნეტარებად, სულის საზრდოდ მიაჩნდა. იგი იყო ერთი იმათგანი, რომელთაც ასულდგმარებს ალერსი და სხვისათვის თავის გაწირვა.

თვითონ რისხვაც კი ამისთანა კაცებისა სიყვარულიდამ წარმოჰსდგება ხოლმე. ამისთანა კაცებზედ ის ითქმის, რაც ბორნოვმა ჰსთქვა ფრანციელებზედ: „ამათ უფრო სიყვარული იციან, ვიდრე მძულვარებაო“.

ამიტომაც არტესმა გულწრფელის სიხარულით მიიბარა უპატრონოდ დაგდებული ჟაკი. სრულად მიეცა ამ ბალღს და ცდილობდა, თავიდამ მოაშოროს შავი ფიქრები უბედურის მამის თაობაზედ. მაგრამ ამაოდ ჩაუარა ცდამა. ჟაკს მეტად უყვარდა მამა, მუდამ ოხრავდა და ცრემლმორეული რაღაც სიმწარით იძახოდა ხოლმე: „მამა!“ ბალღი ფერმიხდილი, დაღონებული ხშირად ჩაფიქრდებოდა და მის პაწაწა სახეზედ ამოიბეჭდებოდა ხოლმე მწუხარება და შიში.

– რაზედ ჰფიქრობ? – ჰკითხავდა ხოლმე არტესი.

– მამაზედ.

– ნუ ჰნაღვლობ, სხვაგან არის წასული და მალე მოვა.

– არა, წასული კი არ არის, ციხეში ჰზის და აწვალებენ.

– ვინ გითხრა?

– მე თვითონ ვიცი.

ბალღი ისევ ჩაჩუმდებოდა ხოლმე და მიეცემოდა თავის მწვავს ფიქრებსა. ხმაგაკმენდილი უძრავი იჯდა და გაიყურებოდა საცოდავად, თითქო შტერი ჰსცემიაო. ესეთი ყოფა სნეულებად დაჰსჩემდა საცოდავს ბალღსა. არტესი შიშობდა კიდეც ბალღის ამ ყოფის გამო და ამასთანავე იკვლევდა იმ უცნაურს სნეულებას, როგორც ექიმი.

არტესი დარწმუნებული იყო, რომ საცოდავს რამბერს სწყურის შეიტყოს შვილის ამბავი, ამიტომაც ნება ჰსთხოვა ტუსაღის ნახვისა. როგორც იყო, ნება მიჰსცეს და წავიდა რამბერის სანახავად. მივიდა და ნახა ჩაყვითლებული, დაუძლურებული რამბერი და ამასთანაც, რასაკვირველია, მოაგონდა ბევრი წელიწადი, რომელნიც თვითონაც გაეტარებინა ამრიგად, როცა დაჭერილი იყო.

– აბა, – უთხრა არტესმა: – ჭირში გატეხა არ უნდა. უნდა იცოდეთ, რომ ქვეყანაზე საპყრობილე იმისთანა არ არის, საიდამაც გამოსვლა არ შეიძლებოდეს. თქვენ, მგონია, ავადა ხართ, რამბერ?

– იქნება, სწორედ მოგახსენოთ, მეც არ მესმის ჩემის თავის ამბავი, – უპასუხა საცოდავმა. – თუნდ ეგეც არ იყოს, ჩემთვის სულ ერთია, ავადა ვარ, თუ კარგად... თქვეს თვითონ იცით, რომ მე მარტო ერთი ნაღველი მაწუხებს: ჩემი ბალღი როგორ არის?

არტესმა უპასუხა, რომ ჟაკი კარგად არის, თუმცა კი ნაღვლიანობს და ხშირად იგონებს მამასაო.

– საწყალი ბალღი! როდის მეღირსება იმასთან სეირნობა კვირა საღამოობით? რა სიხარულით დარბოდა ხოლმე ამწვანებულ მინდორზედ და რა სიხარულით ვუყურებდი ხოლმე მე მის ცელქობას!

– მოითმინეთ ზაფხულამდე და ნატვრაც აგისრულდებათ.

– ზაფხულამდე! თქვენ არ იცით, რა რიგად ვახველებ! მე მგონია, რომ ფილტვების მაგიერად რაღაც ცარიელი თოფრაღა მაქვს გულში. მე წასული ვარ, ბევრი აღარა დამრჩენია რა.

– ეგ რაღა ფიქრად მოსასვლელია!

– მე არ ვდრტვინავ, მაგრამ სიცოცხლის უღლის წევნა ადვილი არ არის, როცა იქნება, დაიღლები. მე მთელი ჩემი სიცოცხლე ჯაფა მიწევნია, როგორც ტყვეს და მოვკვდები, როგორც ძაღლი. აი რა მომელის მე, თუნდა აქედამ თავიც დავახწიო; თუ ვერ დავახწიე, ჩემი მხვედრი ან კაიენაა ან გილიოტინა.

– ხომ არ გაგიჟდით? რას ამბობთ?

– სასაცილო კი იქნება, რომ სიცოცხლე გილიოტინის ქვეშ დავლიო, – ჰსთქვა რამბერმა და ისეთი მშრალი სიცილი მოუვიდა, რომ სიცილი საზარელ ხველად გაექცა.

პასკალ არტესი შეკრთა ამ საზარო სიტყვებზედა და წამოვიდა საპყრობილიდამ რამბერის სიცოცხლეზედ იმედგადაწყვეტილი, თუმცა კი გული დაარწმუნა, რომ რამბერი დამნაშავე არაფერშია. ნოელი კი მცირე სიამოვნების შემდეგ, რომ არტესი ნახა, ისევ იმ განწირულების მწუხარებაში ჩავარდა, რომელიც სიჭლექეს მოსდევს ხოლმე.

– არა, არა, – ჰფიქრობდა იგი გულმწარედ, – ყველა გათავდა, ჩემი აღსასრული მოდის! ვაი, თუ მოვკვდე, მინამ, გამასამართლებდნენ! ვაი თუ სამართლამდე ბედმა აღარ დამაცალოს! ხომ ყველანი დამნაშავედ მიცნობენ მაშინ! კარგს სახელს არ დავუგდებ ჩემს ჟაკს! საწყალი ბალღი! მე კი მინდოდა, რომ იმისათვის სიმდიდრე შემეძინა და დამეგდო! რაებს არა ვნატრობდი იმისთვის! რა არ მინდოდა მექნა! ყოველივე ეს გაქრა, დაინთქა! მე გროშს ვეღარ დავუგდებ, გროშს! რაღაში ვარგივარ ეხლა მე? იმის ნებაც არა მაქვს, რომ ჩემი ტანი სიკვდილს შემდეგ კლინიკას მივყიდო გასაჭრელად! ჩემი ტანიც მე აღარ მეკუთვნის ეხლა? არ მეკუთვნის, არა! ჩემი ტანი ჩემი აღარ არის, იმათია!

ეგ ფიქრი სიკვდილისა და სიღარიბისა თავიდამ აღარ შორდებოდა რამბერს. იყო დრო, როცა რამბერს ეგონა, ჩემს საქმეებს ისე მოვიყვანო, რომ ჩემს შვილს ჰქონდეს ის, რაც ჩემს დღეში მე არა მქონიაო, ესე იგი მოსვენებული ცხოვრებაო, უკლებლობა და ბედნიერებაო. ეხლა კი იძულებულ იყო ყოველსფერზედ იმედი გადეწყვიტა. მის შვილსაც იგივე ბნელი, უწყალო და აუცილებელი ბედი მოელოდდა; იგივე გაჭირვებული ცხოვრება, იგივე ტანჯვა და იგივე სიკვდილი.

და ამის წარმოდგენაზედ ამ საცოდავს მსხვერპლს კაცთ მართლმსაჯულებისას აღმოუხდა გულიდამ ერთი საზარელი, მწვავი, მხეცური და გიჟური ხათხათი და გაისმა ყრუდ საპყრობილის ნესტიან და მწყვდიად თაღებ ქვეშ.

IV

დანიელ მორტალს კი ერთხელ კიდევ ბედმა ხელი მოუმართა. ლავერდაკს შეხვდა და ამ შეხვედრიდან კვლავ გამარჯვებული გამოვიდა. პოლ ლავერდაკი რომ მოკლა, მოვიდა შინ, ჩაიკეტა კარი თავის კაბინეტში, რამდენჯერმე გაიკითხა ზიზღით და კადნიერის თავმოწონებით ავბედიანი ბარათი, რომელსაც ორის კაცის სიცოცხლე მტლად დაუდო. „სულელი არ ვიყავ“! – იფიქრა მორტალმა და სირცხვილი მოსდიოდა ბარათის ზოგიერთს სიტყვებზედ: – „განა ამისთანაების მიწერა შეიძლება“?...

ამისთანაებსა ჰსწერენ მხოლოდ მაშინ, როცა ყოველისფერი ხელიდამ წაგსვლია, როცა თავი ძლივსღა გიტოკს კისერზედ. მერე კი ისე მოვა ხოლმე, რომ კაცმა ყოველივე წვეთი მელანისა უნდა გამოისხნას თითო ჩაფ სისხლითა. დიაღ, ზოგჯერ ძალიან ძვირად ჯდება ხოლმე ერთი კალმის მოსმა.

აიღო და ანთებულ ბუხარში ჩააგდო ბარათი. ერთს წუთს შემდეგ ერთს ბეწვა ფერფლად იქცა იგი და ამ ერთ ბეწვა ფერფლის გამო მან კაცი მოკლა. შეუძლებელია, ამ ფიქრს არ გაევლო მორტალის გულში, მაგრამ იგი არ ნანობდა მას, რაცა ჰქმნა, სინიდისი არ ამხილებდა, არ ნაღვლობდა. მას აწუხებდა ფიქრი იმ უცნობ კაცზედ, რომელიც ისე მოულოდნელად შეემთხვა კაცის კვლის დროს. მაგრამ რა? ბედმა ბოლომდე მოუმართა ხელი. მეორეს დღეს გულში დაცინებით წაიკითხა გაზეთებში ამბავი ლავერდაკის მოკვლისა და მისის მკვლელის ნოელ რამბერისა.

ამასობაში კლარა მორტალი სრულიად გულდამშვიდებული იყო, რადგანაც დარწმუნებული იყო, რომ ყმაწვილ კაცს არა აუტყდებოდა რა და მთელი ღამე ძალიან კარგად ეძინა და მეორე დღეს მოუთმენელად ელოდდა თავის ქმრის ნახვას, რომ ნიშნის მოგებით უთხრას: ... „რაო, გამოგაცალეთ ხელიდამ თუ არა საცოდავი მსხვერპლი!“ მართლადაც, რა წამსაც ქმარი მის ოთახის კარებში მოდგა, კლარა მიეგება და ცივად და დაცინვით ჰკითხა:

– ლავერდაკი მოვიდა განა თქვენს სანახავად?

– ლავერდაკი. – ჰსთქვა მორტალმა მძიმედ და წყნარად, ასე რომ თვითვეული სიტყვა, როგორც ხანჯალი, ისე ხვდებოდა გულს საცოდავის ქალისას. ლავერდაკი ეხლა მკვდარია. კლარას პირველ ხანში გონება მიეხადა გაოცებისაგან და შემდეგ კი, როცა კარგად მოისაზრა თვითოეული სიტყვა ქმრისა, ელდაცემული უკუ იქცა ქმრისაგან.

– თქვენ მოგიკლავთ! თქვენ! – შეჰსძახა კლარამ.

– მე? – უპასუხა მან და მიაწოდა გაზეთი.

– ლავერდაკი მოუკლავს ჩვეულს ავაზაკსა, რომელიც საქურდლად შეჰპარვია.

– მოუკლავთო!

– დიაღ, აი წაიკითხეთ, ჩემო კარგო კლარავ. მთელი პარიჟი დღეს მარტო ამაზედ ლაპარაკობს.

საცოდავი ქალი კანკალმა აიტანა და გაფითრდა; თვალი გადაავლო გაზეთს, სტრიქონები თვალში აერივნენ, მარტო ერთს სახელს ლავერდაკისასღა ხედავდა სტრიქონებ შორის და სხვას არაფერს. ეხლა მარტო ის მოუვიდა ფიქრად, რომ მისმა ცდამ ვერ დაიხსნა საწყალი სიკვდილისაგან, რომ ლავერდაკი ეხლა მკვდარია და ამ საშინელ საქმეში დამნაშავეა ის უცნობი ავაზაკი კი არა, არამედ მისი ქმარი დანიელ მორტალი.

ჯერ ყველაზედ უწინარეს ის განიზრახა, მოდი, წავალ ლავერდაკის სახლშიო და ჩემის თვალით დავრწმუნდებიო, მაგრამ მორტალმა არ გაუშვა და მთელი დღე და ღამე საცოდავმა ქალმა გულის ქენჯნით და წვალებით გაატარა. პირველ ხანშივე მიხვდა, რომ ლავერდაკის მკვლელი დანიელ მორტალია, რადგანაც მარტო ამისათვის იყო საჭირო ლავერდაკის სიკვდილი. საცოდავი მუშა კაცი, რომელსაც ამ სიკვდილს აბრალებდნენ, უსათუოდ ის კაცი იქნებოდაო, რომელიც მე გავგზავნეო, ფიქრობდა კლარა; უსათუოდ ვეღარ მიუსწვრიაო, მისულა მაშინაო, როცა ლავერდაკი მოკლული იყო კიდეცაო და იგი დაუჭერიათო მაშინ, როდესაც მართალი მკვლელი კი გაქცეული ყოფილაო. ყოველივე ეს ცხადად და ნათლად წარმოდგენილი ჰქონდა, მაგრამ რა საშინელებაა, გული დააჯეროს ქალმა, რომ იმ კაცს, რომლის სახელსაც იგი ატარებს, სისხლით ხელი მოუსვრია! ამ ფიქრმა ისე დაჰსწვა გული, ისე აამღვრია მისი პატიოსანი ბუნება, რომ ეჭვი შეუვიდა, განა მორტალი იქამდე დადაბლდებოდაო, რომ მაგისთანა საზარელი ავკაცობა ეკადრაო. მაშინ წარმოუდგა თვალწინ საცოდავი, შიმშილით დალეული სახე ღატაკისა, რომელიც ლავერდაკის გასაფრთხილებლად გაჰგზავნა და ახალმა, არა ნაკლებ მწვავმა ფიქრმა გაურბინა გულში. ვინ იცის, ჰფიქრობდა კლარა, იქნება ის მთხოვარა ღატაკი შეაცდინა ადვილმა საშოვარმა და მართლა იმან მოჰკლა ყმაწვილი კაცი, მაშინ ხომ მე, მე, კლარა ვარ დამნაშავე; მაშინ ხომ ჩემგან არის იგი მკვდარი, რადგანაც მკვლელს ხელი მე მოვუმართეო! და საცოდავი ქალი იტანჯებოდა ამ გამოურკვეველ ეჭვითა და ფიქრებითა. არ უნდოდა არც ერთი დაეჯერა, არც მეორე;უფრო რჩეობდა, თვითონ დასდებოდა უნებლიეთი ბრალი ამ საშინელის უბედურებისა, ვიდრე ეღიარებინა თავისი ქმარი ავაზაკებრ კაცის მკვლელად. ხოლო უცნაური იდუმალი ხმა გულისა ეუბნებოდა გაუწყვეტლად, რომ ლავერდაკის მკვლელი – დანიელ მორტალია.

კლარას, უღონოდ ქმნილს, ზარდაცემულს, ჯერ ეშინოდა თვალი გაესწორებინა ქმრისათვის, მაგრამ რამდენადაც უფრო ჩაფიქრდა, რამდენადაც უფრო იტანჯებოდა მძიმე ეჭვთაგან და საზარო ფიქრთაგან, რომელნიც არ უნდოდა დაეჯერნა და უნებლიედ სჯეროდა კი, იმოდენად უფრო თანდათან ღონეზე მოდიოდა. ბოლოს, როგორც ყოველმა გულფიცხმა ადამიანმა, მოთმინებიდამ გამოსულმა, დააპირა პირდაპირ იერიშს მივიტან ჩემს ქმარზედაო და რაც მომივა, მომივიდესო. მეორე დილას რიხიანად, მკვახედ და მოკლედ უთხრა გაოცებულს ქმარსა:

– დაჭერილმა ღატაკმა კი არა, პოლ ლავერდაკი თქვენ მოჰკალით, თქვენ!

მორტალი მხდალი კაცი არ იყო, მაგრამ ამჟამად კი ჟრჟოლამ გაურბინა ტანში; ცხადად ჰგრძნობდა, რომ ამ ქალის ხელშია ეხლა ბედი მთელის ამის სიცოცხლისა. ხოლო თავის თავზედ მოიმედე არ შეუკრთა და თავის ჩვეულებრივის დაცინვითა უპასუხა:

– მადლობელი ვარ, ჩემო კლარავ, რომ ეგრე ადვილად გახადეთ კაცის მკვლელად ის კაცი, რომლის სახელსაც თქვენ ატარებთ!

– ჩემთვის ორივ ერთია, ლავერდაკი დუელში მოგიკლავთ თუ ავაზაკურად, – უპასუხა კლარამ და მორტალის თვალს თამამად გაუსწორა თვალი. – ფიცს დავდებ, რომ თქვენის ხელით არის მკვდარი.

– ჩემდა საბედნიეროდ, – ჰსთქვა მორტალმა იმავ დაცინვითა. – მკვლელი მართლმსაჯულების ხელშია.

– განა ვინ იცის, რომ მკვლელი ის არის?

– ეგ კი მეტისმეტია! – დაიყვირა მორტალმა. – მე გთხოვთ, მაგ ლაპარაკს თავი დაანებოთ, ეგ თქვენი უგუნური და ჩემი სამარცხვინო ეჭვი შეაყენოთ იმ დრომდე, ვიდრე სამართალი მართალს აღმოაჩენდეს.

– მართალსაო? – ჰსთქვა ცივად კლარამ. – მეც მართალს ვეძებ. იქნება გგონიათ, რომ გულის ხმა სამოსამართლო საქმეში არაფერს ნიშნავს? კიდევ გეტყვით, მე მტკიცედ და შეურყევლად დარწმუნებული ვარ, რომ დაჭერილი ღატაკი ამ საქმეში უბრალოა. იცით კი, რა მიზეზით შევიდა ის კაცი იმ სახლში, საცა დაიჭირეს? – იმ მიზეზით, რომ მოპარვა უნდოდა რისამე.

– სტყუით, მე გამოვგზავნე.

– თქვენ?

– დიაღ, მე ელისეის მინდვრებზედ შემხვდა (ეჭვი არ უნდა, ის არის უსათუოდ), მე შევეხვეწე იქ მოსულიყო და ლავერდაკი გაეფრთხილებინა, რომ იმ სახლში არ შესულიყო.

ამ სიტყვებზედ მორტალის სახე მოიღრუბლა; თავი ჩაჰკიდა, როგორც კაცმა, რომელსაც მოულოდნელად წინ დაბრკოლება დახვდა, მაგრამ მცირეს ხანს შემდეგ ამაყად აიღო თავი მაღლა და იმავ გულგრილობის დაცინვითა ჰსთქვა:

– თუ ეგ მართალია, ჩემო ქალბატონო, თქვენც მონაწილე ყოფილხართ ლავერდაკის სიკვდილშია; თქვენ მიგიგზავნიათ მკვლელი. ხოლო ნება მომეცით, ორიოდე სიტყვა გითხრათ თქვენის უგუნურის და გიჟურის ეჭვის თაობაზედ. თქვენ მე გძულვართ, ძალიან კარგი; თუმცა ეგ ჩემთვის დიდად შესაწუხარია, მაგრამ იმოდენადა ვარ ჭირში გამოყენებული, რომ მაგ თქვენს მძულვარებასაც გავუძლებ. ხოლო მაგ ბრალს, რასაცა მდებთ, მაგ ცილისწამებას, რომელსაც შეუძლიან პატიოსანი კაცი ბრალეულთა სკამზედ დასვას, – ვერც ავიტან და ვერც შევიწყნარებ. მე იმედი მაქვს, რომ თქვენ თავის დროზედ ეგ სანანურად გაგიხდებათ და ბოდიშს მოიხდით ჩემ წინ, მაგრამ ერთი ეს მინდა შევიტყო, რას იქმოდით თქვენ, რომ არამც თუ მარტო გულის ხმა გაჯერებდეთ, არამედ საბუთიც გეჭიროთ ხელში, რომ მე ვარ იმისი მკვლელი?

– რას ვიქმოდი? – უპასუხა კლარამ მტკიცედ. – მაშინვე მართლმსაჯულების ხელში მიგცემდით.

– აი და ბარაქალა! კარგი, გვეყოფა ეგ ზღაპრები, ჰსჯობია, საქმეს დავუბრუნდეთ. თქვენ გსურთ საბუთი იქონიოთ, რომ მკვლელი სწორედ ის დაჭერილი კაცია; თქვენთვის საბუთია საჭირო, რომ თქვენს ქმარს ეჭვი აჰხადოთ. ბატონი ბძანდებით, ეგ საბუთიც მოგერთმევათ.

– ვინ მომცემს მაგ საბუთს?

– თვითონ ის. რას იტყვით, რომ თვითონვე ჰსთქვას, მე მოვკალ ლავერდაკიო და არა სხვამაო?

– თუ თვითონ იტყვის?

– დიაღ თვითონ.

კლარამ ხმა აღარ ამოიღო; გონება მიუწდომელმა გულდინჯობამ და გაბედვით ლაპარაკმა მორტალისამ გააოცა კლარა და გზა და კვალ აურივა. პატიოსანი ქალი უნებლიედ დაემორჩილა კადნიერს და ლაღს სიცრუესა, რომელიც ყველაზედ უფრო მოქმედობს ხოლმე წმინდა, გულუბრყვილო ადამიანზედ, რადგანაც თვითონ ამგვარს ადამიანს არ ძალუძს ტყუილის თქმა. მორტალის გამბედაობამ სრულად შეუშალა კლარას აზრები და მის გულში ხელახლად გაიღვიძა ეჭვმა; ხელახლად მოჰყვა თავის თავის დარწმუნებას, რომ მორტალი ამ საქმეში უბრალოა და დამნაშავე რამბერია, რომელსაც თვითონ, თუმცა არ იცნობდა, მაგრამ გაზეთები კი გაჰკიოდნენ, რომ თოკიდამ გამოშვებული ავაზაკიაო.

– ჰსჯობს, – ჰსთქვა კლარამ ბოლოს – მოვიცადო, მინამ ის თვითონ გამოტყდებაო.

ამით დაიმშვიდა გული, მოშორდა თავის ქმარს და წავიდა თავის ოთახში. ქმარი დარჩა მარტოდ; ჰგრძნობდა, რომ კისრად იღო მძიმე საქმე, რომელზედაც დამოკიდებული იყო მთელი მისი სიცოცხლე. უნდა მოეხერხებინა, რომ ნოელ რამბერს თვითონ ეკისრნა ლავერდაკის მოკვლა და ჯალათის ხელში ჩაეგდო თავისი თავი.

მორტალი ძალიან შეწუხებული და არეული იყო. მას ახალი ფათერაკი კი არ აშინებდა, მას გულს უწყლავდა ის ფიქრი, რომ შეიძინა მტერი, ვინ იცის იქნება ყველაზედ უფრო საშიშარი, ყველაზედ უფრო დაუძინებელი და იგი მტერი ის ქალია, რომელიც მას უყვარს. მართალია, მხურვალე ტრფიალება დროთა განმავლობაში ცოტად გაუნელდა მორტალს და ნაწყენმა ამპარტავნებამ ასწავლა ისე მოიქცეს, რომ ვითომც აინუნშიაც არ მოსდის კლარას გულციობა, მაგრამ გულის სიღრმეში კი კიდევ ჰქონდა იმოდენა სიყვარული, იმოდენა გაუმაძღარი წადილი და თავმოწონება, რომ არ უნდოდა, კლარას ჰქონოდა ამაზედ ასეთი სამარცხვინო აზრი. ამ სახით, ხედავდა, რომ მისი საკუთარი ბედნიერება, ცოლ-ქმრობის მშვიდობიანობა და იქნება თვითონ მისი სიცოცხლეც საფათერაკოდ ხდება. ძალა რამ მოეხმარა, ვერ ბედავდა, ეშინოდა, რომ განწირულებამდე მიღწეული კლარა მარტო ერთს სიტყვას იტყვის და სრულებით დამღუპავსო. მხოლოდ ერთი ღონეღა იყო, თავი გადერჩინა; ეგ ღონე მოტყუება იყო. ხედავდა, რომ ეხლა კლარა ყოველფერზედ მზა არის, არაფერზედ არ დაიზოგავს თავს და უნდოდა როგორმე მოებირნა. ამისათვის საჭირო იყო, რომ კლარას ეჭვი როგორმე გაუქარწყლოს და რაკი ეჭვი აღარ ექნებოდა, მაშინ რიღასი ეშინებოდა. მორტალმა, როგორც გამბედავმა და საქმიანმა კაცმა მაშინვე მოისაზრა, რომ როცა რამბერს საქვეყნოდ ვათქმევინებ, ლავერდაკი მე მოეკალიო, კლარა მარტო მაშინ აიყრის ჩემზედ ეჭვსაო, მაგრამ როგორ უნდა ეთქმევინებინა და რა გზით? დიდხანს იფიქრა მორტალმა და ბოლოს გადაჰსწყვიტა, რომ ეგ უნდა როგორმე ათქმევინოს თვითონ რამბერს და ამით ბოლო მოუღოს ამ საქმეს, რომელზედაც დამოკიდებული იყო მთელი მისი ბედი და სიცოცხლე.

ყველაზედ უწინარეს წვერი და ულვაში მოიპარსა. ამის გამო სრულად გამოეცვალა სახე. ასე რომ ქუჩაში მისი მახლობელნიც კი ვეღარა ჰსცნობდნენ; რაკი ესე ნახა თავის თავი და დარწმუნდა, რომ ვერა მცნობენო, წავიდა გამომძიებელთან, რომელსაც ძალიან კარგად იცნობდა და ჰსთხოვა, ნება მომეციო, მეც დავესწრაო, როცა რამბერის კითხვა იქნებაო; დაარწმუნა, რომ საშინლად მომინდა იმ უბედურის ნახვაო. გამომძიებელმა, რაღა თქმა უნდა, მაშინვე აუსრულა უცნაური წადილი ამ გავლენიანს კაცს. ამ სახით მორტალი შეხვდა რამბერსა და არამც თუ არხეინად ისმენდა საწყალის ჩვენებასა, არამედ გამომძიებელის ნებართვით, თვითონაც ორიოდჯერ ჰკითხა ამბავი იმ უცნობის კაცისა, რომელსაც, ნოელის სიტყვით, მოეკლა ლავერდაკი. აბა საბრალო რამბერი რას მოიფიქრებდა, რომ ეს კოხტა, გამოპრანჭული კაცი ლავერდაკის მკვლელია და გულწრფელად მოჰყვა და უამბო ყველაფერი. ბოლოს დაუმატა, რომ თუმცა მკვლელის სახელი არ ვიციო, მაგრამ რომ ვნახო, კი ვიცნობო.

– რით იცნობთ? – ჰკითხა გამომძიებელმა. იმითი ხომ არა, რომ ამბობთ, შავი ხშირი წვერი ჰქონდაო და უწყალო და მხეცური სახის მეტყველებაო?

– არა, – უპასუხა ნოელმა. – ხმაზედ ვიცნობ.

– როგორ თუ ხმაზედ?

– სწორედ. აი, ეხლაც ასე მგონია, ყურში მიდგას-მეთქი იმისი რიხიანი, მრისხანე და ღვარძლიანი ხმა.

– მოწყალეო ხელმწიფევ, – უთხრა მორტალმა რამბერს. – მე გამომძიებელი არა ვარ, ისე გარეშე კაცი ვარ, მაგრამ მაინც კი სასურველია ჩემთვის, რომ უსაბუთოდ კაცი არ დაისაჯოს. მაგრამ, აბა, როგორ გინდათ, თქვენ დაგიხსნან მაგ სუსტის საბუთის ძალით, აქაოდა ყურში ჩამრჩენიაო ხმა კაცისა, რომელიც რომ გაჩვენონ კიდეც, იქნება ვერც კი იცნოთ...

რამბერი გაოცებული ყურს უგდებდა ამ სიტყვებს, რომელიც წარმოთქმულ იყვნენ არხეინად, თავმოწონებით და ცოტა დაცინვითაც. ყურს უგდებდა და ჰკითხავდა თავის თავს: „რა ვქნა, ეს ხმა რად მეცნობაო, თითქო ოდესღაც გამიგონიაო“.

– მართალი ბძანებაა, – უპასუხა რამბერმა უიმედობის მოწიწებითა. – მაგ საბუთით თავის დასხნა შეუძლებელია. მაგრამ რა ვქნა? ბრალსა მდებენ და უბრალო კი ვარ.

ესა ჰსთქვა თუ არა, ხველა აუვარდა და წითელი ლაქები გამოუჩნდნენ ლოყებზედა.

– აი, ყველაზედ უფრო მტკიცე განაჩენს სიკვდილისას ეს დამიწერს, – დაუმატა რამბერმა, გაიქნია თავი და უღონოდ ჩამოჰყარა ძირს მკლავები.

შინ რომ მოდიოდა მორტალი მხიარულად იყო და ჰფიქრობდა:

– პირველი ბიჯი გადადგმულია. მე ახლა უშიშრად შემიძლიან იმასთან ლაპარაკი, არა მგონია, მიცნას. საწყალი! აბა რამდენი კაცი უნდა დაღუპოს ხოლმე კაცმა, რომ ამ ქვეყანაში გზა გაიკაფოს! მაგრამ რა? ერთით მეტი იქნება, თუ ერთით ნაკლებo სულ ერთია! თუნდ ეგ არ იყოს, აბა რა ეშველებოდა ჭკვიანსა და ძლიერს კაცს, თუ უღონო სულელებსაც კაცმა ყური უნდა ათხოვოს?

იმავ საღამოს მორტალმა გამარჯვებულის სახით უამბო კლარას, რომ რამბერი ვნახევო. ერთი უბრალო რაღაც ქურდბაცაცა კაცი ყოფილაო, იქნება ბუნებით არც ცუდი კაცი ყოფილიყო, მაგრამ გარემოებას ავ-კაცად გაუხდიაო. კლარამ ცივად და შეწუხებულის სახით მოუსმინა და ნაღვლიანად უთხრა:

– მე გთხოვთ, ნუღარას მეტყვით იმ კაცზედ, ნამეტნავად თუ მართლა დამნაშავეც არის. მე მეშინიან, როცა კაცის კვლაზედ მელაპარაკებიან და მე ძალიან მადლობელი ვიქნები, თუ მაგგვარს რასმეს აღარ მომაგონებთ.

– თქვენი სურვილი ჩემთვის ბძანებაა, – უპასუპა მორტალმა, გამოიცვალა რა უეცრად კილო. – რატომ არას მეუბნებით, რომ წვერ-ულვაში მოვიპარსე. მე მომაგონდა, რომ თქვენ გეჯავრებოდათ ჩემი გრძელი წვერი, ამიტომ მოვიპარსე და იმედი მაქვს, ეს ამბავი თქვენი სასიამოვნო იქნება და ამასთანავე ჩვენი შემრიგებელიცა.

ხელი მოჰკიდა კლარას ხელს, მაგრამ კლარამ სწრაფლვე გამოაცალა შიშითა და ზიზღითა.

– ბრძანდებოდეთ, რამდენიც გნებავდეთ, ეგრე მიუკარებელ მზეთუნახავი ქალად, – უთხრა მორტალმა ისევ უწინდებულად და ცივად და დაცინვითა. – მე მოგიტანეთ ახალი ამბები იმ კაცის მკვლელზედ იმიტომ, რომ მინდოდა დამემტკიცებინა თქვენთვის, რამოდენად უსამართლოა და საწყენი თქვენი ჩემზედ ეჭვები. ეხლა კი, რაც გნებავდეთ, ის იფიქრეთ. მშვიდობით.

დაცინებით თავი დაუკრა და მაშინვე გავიდა ოთახიდამ.

საწყალმა კლარამ არ იცოდა, რა ექმნა. პირვანდელი ეჭვი მორტალის დამნაშაობაზედ თანდათან უქრებოდა.ეხლა სამყოფი საბუთი აღარა ჰქონდა, რომ ამ საგანზედ მტკიცედ ან ჰო ეთქვა, ან არა. მისი ჩჩვილი, სათუთი ბუნება ერთს იფეთქებდა ხოლმე, როცა ბოროტს ხედავდა და ხანგრძლივად კი ბრძოლას ვერ იტანდა. კლარა ეხლა ჰგრძნობდა, რომ ღონე მიეხადა, დაიღალა და მორტალი ისევ მის ბძანებელად შეიქმნა. კლარას მაინც კიდევ ჰსძულდა თავისი ქმარი, მაინც კიდევ ჰსწამებდა ბრალს და ეზიზღებოდა, მაგრამ იმოდენა მხნეობა აღარა ჰქონდა, რომ ის ზიზღი, მძულვარება და ბრალი პირდაპირ წაეყენებინა ქმრისათვის პირში. ამასთანაც ცოტაოდნად ეჭვიც შეეპარა გულში, იქნება ჩემმა ქმარმა მართალი ჰსთქვა და რამბერი იყოს ლავერდაკის მკვლელიო. საწყალმა ქალმა თავი მოიხარა და მოწიწებით დაემორჩილა ბედს.

მორტალიცა ხედავდა, რომ კლარა აქამდინაც მტრულის თვალით იყურებოდა, მაგრამ ეგ მტრობა ეხლა დამორჩილებულ იყო და არაფერს საშიშარს არ მოასწავებდა. რაკი კლარას ფიქრი აღარა ჰქონდა, იგი თავისუფლად შეუდგა საქმეს და თავის დასასხნელად ამზადებდა საბუთებს. მართალია, შესაძლო იყო კლარას ხელახლად მოჰბრუნებოდა მხნეობა, გამოსულიყო და საქვეყნოდ ბრალი დაედო მორტალისათვის, მაგრამ მორტალს იმედი ჰქონდა, თუ ოდესმე კლარა ამას გაბედავსო, გვიანღა იქმნებაო.

რამდენსამე დღეს შემდეგ დილით ნოელ რამბერმა, თავის ტახტზედ წამოწოლილმა, გაიგონა კარების ჭრიალი. წამოიხედა და ნახა, რომ მასთან შემოვიდა ვიღაცა მაღალის ტანის კაცი, კოხტად ჩაცმული, როგორც ეტყობოდა, დიდი კაცი იყო, იმიტომ რომ ყარაული ქუდმოხდილი მოჰყვა და მაშინვე უკანვე გაბრუნდა, როცა უბძანა:

– თქვენ წადით. მე ნება მაქვს, ამ პყრობილს ველაპარაკო. ყარაულის წასვლის შემდეგ უცნობი სტუმარი რამდენსამე ხანს ხმაამოუღებლივ იდგა და დაკვირვებით სინჯავდა საწყალს რამბერს, რომლის გამჭლევებულს და დამჭკნარს სახეს კიდევ ეტყობოდა ნაღვლით მოცული ამაყი სილამაზე.

– ვერა მცნობთ? – ჰკითხა მან ბოლოს წყნარად და რიხიანადა.

– ვერა, – უპასუხა გულგრილად რამბერმა, თითქო ამის თქმა უნდაო. – ავადა ვარ, თავი დამანებეთო.

– შევხვედრილვართ კი ერთმანეთს, – უთხრა უცნობმა, რომელიც დანიელ მორტალი იყო.

– არ მახსოვს, – უპასუხა ნოელმა.

– მე ერთხელ დავესწარი, როცა თქვენ გკითხავდათ გამომძიებელი, – უთხრა მორტალმა და თვალს არ აშორებდა რამბერის სახეს.

– ჰო, ჰო!... – წარმოსთქვა ნოელმა, ანიშნა მორტალს სკამი და თვითონ კი მიეყრდო კედელს ხველება ატეხილი.

მორტალი ცოტას ხანს ჩაჩუმდა. საშინლად იყო გაფითრებული, მის სახეს ეტყობოდა, რომ რაღაც რამ აწევს გულზედ ლოდსავით, სტანჯავს და უნდა ამ ტანჯვას როგორმე მალე ბოლო მოუღოს.

– რამბერ, – უთხრა მან ბოლოს. – იცით თუ არა, რომ რაც უნდა კარგი ადვოკატი იშოვოთ, თქვენი საქმე წასულია, ყოველიფერი თქვენ გამტყუნებთ და წინადვე მიჩნეული ხართ დამნაშავედ?

– ვიცი, – უპასუხა რამბერმა უიმედობის გულდინჯობითა.

– დამნაშავე კი არა ხართ?

– არა ვარ, – უპასუხა საწყალმა და არც კი გაინძრა.

– იცით კი, ვინ მოკლა ლავერდაკი?

– რომ ვიცოდე, ვიტყოდი.

– მაშ, დაღუპულხართ.

– სრულებით.

– მაშ ეგრე უდრტვინველად ემორჩილებით ბედს, ეგრე ხმაამოუღებლად კისერს უწვდით ჯალათის ნაჯახსა? – მე!... მე ჩემი თავი მივანდე ადამიანთა, დეე, რაც უნდათ ისა ჰქმნან. მე ერთი იმათგანი ვარ, რომელთაც ბედი ჰსჩაგრავს. ქვეყანაზედ არიან უბედურები, ღატაკნი, დევნილნი. მე ერთი იმათგანი ვარ. დეე, დამსაჯონ სიკვდილითა. ვის მოჰსცხობს ჩირქს უსამართლო განაჩენი. კაცთა მართლმსაჯულებას და სხვას არავის. რაც იქნება, იყოს.

– როგორ, არცა ნანობთ, არც იმდურებით?

– რაო, მითამ ვიტირო? ჩემი ცრემლი მარტო სამასხაროდ გამხდის მე.

– შვილები არა გყავთ?

– ერთი შვილი მყავს, უპასუხა რამბერმა და, რა მოაგონდა თავისი ჟაკი, ხელახლად მოეცა წინანდებური მხნეობა. პატარა ბალღი მყავს, ლამაზი, როგორც ანგელოზი; ამ წუთის სოფელს რომ ვშორდები, მარტო ის ჩემი ბალღი მენანება და კიდევ ერთი სხვა ადამიანი.

– თქვენს შვილს რა ეშველება?

– აი, ეგა მკლავს კიდეც, – უპასუხა რამბერმა და მწუხარედ გაიქნივა თავი. – ჩემს ბალღს არტესი ჰყავს, მაგრამ შესაძლოა არტესიც მოკვდეს და მაშინ სულ მარტოდმარტო დარჩება, ეჰ, მაგაზედ რად მელაპარაკებით, წყლული ხელმეორედ რად ამატკივეთ? ნუთუ გგონიათ, ჩემთვის ძნელი იქმნებოდა კისერი გამეწვდია თავის მოსაჭრელად ჯალათისათვის, რომ არა მრჩებოდეს პატარა ბალღი, რომელსაც დღეს დაუმწარებს სიცივე, შიმშილი, წყურვილი და მარტოობა. სიკვდილი კი არ მაშინებს, მე მაშინებს სიღარიბე, ის საშინელი სიღატაკე, რომელსაც მე ვუგდებ სამკვიდროდ ჩემს საწყალს ბალღსა?

– გინდათ კი, რომ თქვენმა ბალღმა არა ნახოს არც შიმშილი, არც გაჭირება? – ცივად წარმოჰსთქვა მორტალმა, მიხვდა რა მაშინვე რამბერის გულისტკივილსა.

– მინდაო! – დაიძახა რამბერმა და სიხარულით სავსე თვალით დააცქერდა მორტალსა. – განა შესაძლოა? რად მეუბნებით მაგასა? ხომ თქვენც იცით, რომ ეგ ფიქრადაც მოსასვლელი არ არის.

– რატომ? ძალიან შესაძლოა.

– კარგით ერთი, სირცხვილია ჩემისთანა უბედურის ეგრე მასხარად აგდება.

– მე თქვენ გეუბნებით, რომ თქვენი შვილი მდიდარი იქნება, თუ თქვენ მოინდომებთ.

– ჩემი ჟაკი მდიდარი იქნება, თუ მე მოვინდომებ? აბა, მითხარით, რა არის მაგისთვის საჭირო? – დაიძახა რამბერმა, შეეპარა რა გულში დაუჯერებელის დაჯერება. რა უნდა შევწირო? ხელი, ფეხი, თავი თუ რა? ოღონდ მითხარი, რა უნდა ვქმნა, და გეფიცებით ყოველსფერს, რაც კი მწამს, გეფიცებით ჩემს ბალღს, რომ არასფერს დავზოგავ და ყოვლისფრისათვას მზათა ვარ!

– უნდა დაიბრალოთ, რომ თქვენ მოჰკალით პოლ ლავერდაკი, – წარმოჰსთქვა მორტალმა კადნიერად და მოჭრით.

– მე! – დაიძახა რამბერმა და გაშტერდა, თითქო ზარი დაეცაო.

რამდენსამე ხანს გიჟსავით დააცქერდა ფერმკრთალს და უგრძნობელს სახეს მორტალისას; თავის თავსა ჰკითხავდა მართლა მითხრა, თუ მე მომესმაო ის ბედკრული სიტყვებიო. მისმა სნეულებისაგან დასუსტებულმა თავმა ვერ დაიტია ისეთი ყოვლად შემმუსვრელი აზრი; გონება დაებნია, საჭირო იყო დრო, რომ ისევ გონება მოეკრიფა, მოეფიქრა, მოეაზრა.

– ეგ შეუძლებელია, უგუნურებაა! – ჰსთქვა რამბერმა ბოლოს ხმადაბლა, იქნევდა რა თავს, როგორც ბაშვი, უნუგეშოდ. – როგორა ვჰსთქვა, რომ კაცი მოვკალ მეთქი? განა მე მოვკალი? ან რად ვიტყვი მაგას? რაო ჩემო... რის გულისთვის, რას გამოვრჩები. ან თქვენთვის რა საჭიროა, რომ მაგისთანა პირობას მიდებთ?

– კაცი, რომელმაც პოლ ლავერდაკი მოჰკლა, ჩემი მეგობარია, – უპასუხა მორტალმა გულგრილად და არ მოაშორა კი თვალი ნოელსა. – და მე მინდა, ის დავიხსნა. მე მინდა, სხვამ დაიბრალოს და ჩემი მეგობარი განათავისუფლოს ყოველის ეჭვისაგან.

– განა მე ვიღა დამარწმუნებს, რომ ლავერდაკის მკვლელი თვითონ თქვენ არა ხართ?

– აი, დამაცქერდით, თუ მე ვარ. ჰსთქვა თუ არა ეს მორტალმა, მივიდა რამბერთან ახლო, გულხელი დაიკრიფა და დადგა უძრავად, არხეინად, ერთი ძარღვიც არ აუტოკდა. იდგა ისე და ელოდა ბედისწერის განაჩენსა.

ეს კაცი, ქვისაგან თუ ყინულისაგან გამოჭრილი, აოცებდა რამბერს, რომელიც ამაოდ ცდილობდა ეპოვა ამ უძრავ, უგრძნობელ, მოპარსულ სახეზედ ნიშანი იმ შავ-წვერა კაცისა, რომელმაც ლავერდაკი მოჰკლა. ან როგორ უნდა დახსომებიყო ნიშნები კაცისა, რომელიც ერთ წუთს ელვასავით თვალწინ გამოუკრთა და გაუქრა; მერე იმისთანა საშინელ ამბავშია? მარტო ერთი რამ ჩარჩა სახსოვარში მკვიდრად; ეგ ერთი რამ, – ხმა იყო ხაზიანი, ზარიანი და მრისხანე. ეგ ხმა ეხლა როგორღაც ეცნობოდა: „მაგრამაო, ფიქრობდა რამბერი, თუ მართლა ეს ის კაციაო, შიშით აქ, ჩემთან როგორ მოვიდოდაო, ხომ ვიცნობდი და გავცემდიო. უსათუოდ ვჰსტყუვდებიო, ეს ლავერდაკის მკვლელი არ უნდა იყოსო“.

– აბა – უთხრა მორტალმა თავის დამცინებელის და ხაზიანის ხმით. – გეცნობით თუ არა? ამ ხანად კი ხმაშიაც და სახის მოძრაობაშიაც რაღაც ენიშნა რამბერს, ასე რომ გაოცებით უკან დაიწია. ისეთნაირად მიაბჯინა თვალები მორტალს, რომ მორტალი ცოტა არ იყო შეძრწუნდა და აირია. თუმცა წუთის შემდეგ მორტალმა ხელახლად მოიბრუნა წინანდებური სითამამე და გამბედაობა, მაგრამ გვიანღა იყო. რამბერმა მის თვალში ამოიკითხა ყოველისფერი და იცნო პოლ ლავერდაკის მკვლელი.

– ვიპოვე მკვლელი, ვიპოვე! – დაიძახა რამბერმა რაღაც უცნაურის და გიჟურის სიხარულითა. – შენა ხარ მკვლელი, შენ!

– მართლა? – უთხრა მორტალმა აუმღვრეველის გულდინჯობითა.

– ჰაი, ჰაი! – განაგრძო რამბერმა. – მე ვიცოდი, რომ ეს უწყალო სიზმარი წავა, ეს მძიმე ლოდი, როცა იქნება, ამეხდება! მე მაბრალებდნენ, მე მარცხვენდნენ, მე მეუბნებოდნენ კაცის მკვლელი ხარო, ავაზაკი ხარო! აი, ვინ არის ავაზაკი, ვინ არის კაცის მკვლელი! მე ვიპოვე, მე! აქ არის, აქა დგას ჩემ წინ. ეხლა მე რა მიჭირს, რა! მოვრჩი ამ ვაებას!

გიჟსავით ატაცებული სიხარულით ეცა კარებს, რომ ყარაულს დაუძახოს, მაგრამ მორტალმა, ფერმიხდილმა და გამბედავმა, ხელი წაავლო და ხმადაბლა უთხრა: – ნუ ეძახით ნურავის, თქვენი ყვირილი უქმია. მე თქვენთან მოლაპარაკება მინდა, მარტო თქვენთან, გესმით თუ არა?

– აი დალახვროს ეშმაკმა! ერთი ვინმე ხომ მაინც გამიგონებს! – დაიძახა რამბერმა და ცდილობდა ხელიდამ როგორმე გამოუსხლტეს მორტალსა, მაგრამ ამ დროს აუვარდა ხველა, ტუჩებზედ მოადგა გასისხლიანებული დუჟი და საცოდავი ღონემილეული დაეშვა თავის ხმელს საწოლზედა.

– ყური მომიგდეთ, – უთხრა მორტალმა გარკვევით და ბძანებლობის ხმით. – აქ ეხლა ორი კაცია: ერთი სასიკვდილოდ გადუდვია უკურნებელის სენის განაჩენსა, მეორეს კი ჯანიცა აქვს და წყურვილიც სიცოცხლისა. თქვენი მსაჯული – შეუბრალებელი და შეუწყნარებელი სიჭლექეა. თქვენს ხველას სისხლი ამოსდევს და დღენი დათვლილი გაქვთ. მე კი ჯანმრთელი ვარ და მსურს ყოველივე ამოვნება სიცოცხლისა ვიგემო. თქვენ მეუბნებით, რომ მიცანით, ვითომ ლავერდაკის მკვლელი ვარ. მართალია, გესმით თუ არა, მე მოვკალი ლავერდაკი. თქვენს წინაშე ვაღიარებ ამასა. მე მეჯავრებოდა ის კაცი და მოვკალი კიდეც. ეს ყველა კარგი. ხოლო მოწმები ამისი არიან სადმე? მარტო ერთადერთი მოწამეა და ეგ მოწამე თქვენა ხართ, მაგრამ თქვენ თვითონ გაბრალებენ მაგ დანაშაულობას. თქვენ ბრალდებული ხართ და ბრალდებულადაც დარჩებით. თქვენ ამბობთ, რომ მიცანით, ძალიან კარგი. აბა ერთი გაბედეთ და ჰსთქვით, რომ პოლ ლავერდაკის მკვლელი ის კაცია, რომელსაც თვითონ გამომძიებელი ნებას აძლევს ტუსაღებთან მისვლა-მოსვლისას. მე თქვენის მსაჯულების მეგობარი ვარ და, აბა რა თქმა უნდა, ჩემგან კაცის მკვლელობა ფიქრადაც არ მოუვათ. თქვენი შეწამება მე არას დამაკლებს და თქვენვე დაგიმძიმებთ სასჯელსა. ხომ გესმით, რომ არავინ არ დაგიჯერებთ, არავინ ყურსაც არ გათხოვებთ... თქვენი დანაშაულობა დამტკიცებულია და ამაოღა იქნება თავი გამოიდოთ. აბა, ჯიბეში ფული გიპოვეს და თითქმის სატევარით ხელში ზედ მკვდარზედ მოგასწრეს. თუ ჩემს თავს სამართალში მიაყვანინებთ, მე თქვენზედ ვიტყვი, რომ ამან მოკლა-მეთქი და მე ყველანი დამიჯერებენ. გეუბნებით-მეთქი, რომ თქვენი დახსნა შეუძლებელია. აბა, გაისინჯეთ თავი. თქვენ ასეთი სნეულება გჭირთ, რომ ვერც მაგას გადურჩებით. პირდაპირი თქმა ჰსჯობია: თქვენ ორი ასეთი ულმობელი ჯალათი გადგათ თავზედ, რომ თავის დღეში არ შეინდობენ ხოლმე კაცს: ერთი გილიოტინაა და მეორე სიჭლექე. თქვენი სასიკვდილოდ მილეული აგებულება ამ ორთ ეკუთვნის მთლად; ხომ გესმით, რასაც გეუბნებით? მე ვხედავ, რომ თქვენ მხდალი კაცი არა ხართ.

– თქვენ თვითონვე მიცანით ეგრე? მომილოცავს, მერე? – უთხრა რამბერმა და უკვირდა ამისთანა გონებამიუწვდომელი კადნიერება და უსირცხვილო ლაღობა.

– თქვენ ეს იყო, – განაგრძო მორტალმა. – წარმოჰსთქვით საიდუმლო თქვენის ცხოვრებისა, თქვენი გულისტკივილი და წყლული. თქვენი ტკივილი თქვენი შვილია. თუნდა გამართლებული გამოხვიდეთ კიდეც სასამართლოდამ, ზედ კარებზედ დაგხვდებათ სიღარიბე – ყველაზედ უარესი და საშინელი სულთამხუთავი. მე ვიცი, რომ თქვენი მწუხარება თქვენის შვილის ბედია, როცა თქვენ აღარ ეყოლებით. რა თქმა უნდა, რომ მას მოელის უწყალო სიღატაკე, წვალება და ტანჯვა ლუკმა-პურისათვის. მეც თვითონ გამომივლია მრავალი ჭირი, მაგრამ მარტო ერთი მათგანი მაძრწოლებდა. ეგ სიღატაკე იყო. რომ იგი ამეცდინა, მე არა დავზოგე რა და არასფერს შევუშინდი, არას მოვერიდე და ყოველივე ვიკადრე. აი, დაილახვროს! მე მესმის, რა გაშინებთ თქვენ, რა სწვავს და ჰსწყლავს თქვენს გულსა. სიკვდილი არაფერია, მაგრამ ღატაკად ცხოვრება კი, მკლავის ძარღვების ჭიმვა, ქედის დრეკა, გონების ჩახჩობა უმადურის და მწირის ჯაფის უღლის ქვეშ – მეტად ძნელი რამ არის. მაგ სატანჯველს, მაგ ჯოჯოხეთს მიჰყავს ხოლმე მოუსვენარი კაცი ჭკუის შეშლამდე, სახჩობელამდე.

– მე არ ვიყავ მოუსვენარი კაცი, – სთქვა რამბერმა ნაღვლით სავსეს ხმით. – მე მინდოდა მშვიდობიანად, მოსვენებით მეცხოვრა და აი, ბედმა სახრჩობელას წინ დამაყენა. მე უბრალო და მართალი.

– აბა, ვის ძალუძს გულდაჯერებით გითხრათ, რომ თქვენი შვილიც მაგ დღეში არა ჩავარდება?

– ჩემი ჟაკი? – დაიძახა ელდაცემულმა რამბერმა.

– ღატაკად დაბადებული ღატაკადვე მოკვდება.

– იმუშავებს, დრო გამოიცვლება, – უპასუხა რამბერმა, ცდილობდა რა როგორმე დაარღვიოს სატანებრივი ლოღიკა მორტალისა.

– ეჰ, რამდენი საუკუნეა, რაც მაგ იმედზე არიან.

– არა და ჩემი ჟაკი მოკვდება პატიოსან მუშა კაცად, როგორც მე.

– დიახ, მოკვდება და, ვინ იცის, იქნება მოკვდეს ისე, როგორც თქვენა კვდებით – ავაზაკის სახელითა.

– ერთი მითხარით, ვინა ხართ თქვენ?! – დაუკივლა რამბერმა. – იქ კაცისმკვლელი იყავით და აქ ჩემ შესაცდენად მოსულხართ! თავი დამანებეთ. მე გავამხელთ, ვინცა ხართ. მე დამიჯერებენ, მომცემენ სამართალსა.

– აბა, სცადეთ და ნახავთ.

– გგონია, არა იქ თუ? თქვენა გგონიათ, რომ ცხვარსავით დავეხჩობინები თუ? გიჟი ყოფილხართ.

– არა, მე სრულ ჭკუაზედა ვარ.

– მა რა გინდათ ჩემგან? – ჰკითხა ქანცგაწყვეტილმა რამბერმა.

– მე მინდა თქვენი შვილის ბედნიერება. მე მინდა, ეგ ბალღი, რომელსაც ბედი უქადის მარტო ტანჯვას და მწუხარებას, მდიდარი და ბედნიერი კაცი გავხადო. გესმით? თქვენის შვილის ბედი ჩემს ხელშია. საქმე იმაშია, რომ მე მოვალ კაცი და ქვეყანას კიდევ დამნაშავის დასჯა უნდა. ჰსთქვით მარტო, რომ მკვლელი თქვენა ხართ და თქვენი შვილი მდიდარი იქნება, ნება ექმნება უყვარდეს, აზროვნობდეს, მოქმედობდეს, სულდგმულობდეს, ერთის სიტყვით, იმისთანა ყოფა ჰქონდეს, რომელიც თქვენ არ შეგეძლოთ გქონოდათ და ისა ჰქმნას, რაც თქვენ არ შეგეძლოთ გექმნათ. მგონია, გულგაშლით გელაპარაკებოდეთ. თანახმა ხართ ჩემს პირობაზედ? გინდათ თუ არა?

– რა?

– სიმდიდრე.

– თუ სირცხვილი! თქვენ გინდათ, რომ სთქვა, კაცის მკვლელი ვარ-მეთქი!

– თქვენ კი ის გინდათ, რომ ბრალმდებელმა დაამტკიცოს თქვენი დანაშაულობა, თავი მოგკვეთონ ისე, რომ თქვენ შვილს მაინც სიკეთე არ მოუტანოთ?

– თქვენ პირობად მიდებთ სამარცხვინო საქმეს.

– აქ ვაჭრობაა. მე ვყიდულობ თქვენგან ჩემს ბედს. მე გეუბნებით, თქვენ დაიბრალეთ-მეთქი და ამაში ნაღდს ფულს გაძლევთ.

– იცით რა? – უთხრა გულმოსაკლავის ხმით საწყალმა და პატიოსანმა წამებულმა. – თქვენ საშინელი რამა ხართ!

– ნუთუ თქვენს სიცოცხლეში მარტო ბატკნები შეგხვედრიათ, რომ მგლის დანახვაზედ ეგრე შიშობთ? – სთქვა დაცინებით პორტალმა. მორტალი ცოტა ხანს ჩაჩუმდა და მერე ისევ განაგრძო:

– კიდევ გიმეორებთ, მე კარგს და გამოსადეგს პირობას გიდებთ. მე თქვენ სულს ხომ არა ვყიდულობ, მე ბევრს გაძლევთ, ძალიან ბევრს თქვენს ხორცში, რომელიც თქვენ აღარ გეკუთვნით. სულ ამაოდ გამოიდებთ თავს. თქვენ ადამიანი აღარა ხართ, თქვენ ბრალდებული ხართ, რომლის გამართლებაც შეუძლებელია. თქვენ ეხლა უსულო საგანი ხართ კანონის ხელში, რომელიც თავის ბრჭყალებიდამ აღარ გამოგიშვებთ. ყოველისფერი თქვენ გამტყუნებთ: თქვენი სიღარიბე, თქვენი სიღატაკე, თქვენი კავშირი დედაკაცთან, რომლისაგანაც შვილი გყავთ, თქვენი დაუჯერებელი ჩვენება და არავინ მიგიხვდებათ, რომ მაგ დათენთილ და გათელილ სახის ქვეშ პატიოსანი გულია დაფარული. მაშ თქვენის ნებითვე გარდაეცით კანონს თქვენი სიცოცხლე, რომელსაც უიმისოდაც წაიღებენ და რომელიც დღე-და-დღე დნება უკურნებელი სენისაგან. ვქვენ დაიბრალეთ ლავერდაკის სიკვდილი და თქვენი შვილი, ოცის წლისა რომ გახდება, მიიღებს ნოტარიუს ნობლესაგან ორასი ათას ფრანკსა და, თუ გნებავთ, დღესვე მაგ ფულის პატრონად გავხდი.

– ორასი ათასი ფრანკი, – განიმეორა უაზროდ რამბერმა.

– დიახ, ათი ათასი ფრანკი სარგებელი ექმნება, – უპასუხა მორტალმა. – და მინამ თქვენი შვილი გაიზრდება, თავნი და სარგებელი დიდს ფულს შეადგენს.

ამ სიტყვებზედ ამოიღო ჯიბიდამ ნოტარიუს ნობლეს მოწმობა, რომ ორასი ათასი ფრანკი აბარია, რომელიც რამდენსამე წელიწადს შემდეგ უნდა გადაჰსცეს მას, ვისაც მორტალი ეხლა დაუნიშნავს.

– ეგ რა არის? – იკითხა რამბერმა გაოციბით.

– ქაღალდია, – უპასუხა მორტალმა. – ეხლა ამისი ფასი ორასი ათასი ფრანკია და რამდენსამე წელიწადს შემდეგ თითქმის ერთი-ორად ეღირება. დაღვრილის სისხლის სამაგიერო სასჯელი თქვენ იკისრეთ და ეხლავ ჩავწერ ამ ქაღალდში თქვენის შვილის სახელს. რამდენის წლისაა?

– ხუთისა და მეექვსეში ჩადგა. ჩემი საცოდავი ჟაკი! – წარმოჰსთქვა რამბერმა, თითქო თვალწინ წარმოუდგაო გაცრეცილი, გამხდარი სახე ბავშვისა.

– ჰა, რას იტყვით? – ჰკითხა მორტალმა.

– არა ვიქ, არა! – უპასუხა ნოელმა, რომლის მთელი ბუნება წინა აღუდგა საშინელს მაცდურებას, მაგ მხოლოობითს მაცდურებას, რომელსაც თითქმის ძლივს უძლებდა მისი მშვიდობიანი, პატიოსანი და ჯაფისმოყვარე გული.

– მაშ არ გინდათ?

– ეგ ქაღალდი რომ ტყუილი იყოს, თავდები ვინ არის?

– ნოტარიუსი ნობლე, რომელსაც ხელი უწერია. ჩემს ხელს აღარ ვამბობ.

– მოწყალეო ხელმწიფევ, – უთხრა რამბერმა კანკალით (ცივმა ოფლმა დაასხა და წვეთ.წვეთად დაუწყო დენა ლოყებზედ). – პაემანი მომეცით, რომ მოვიფიქრო.

– ორი დღე მომიცია.

– მე რომ კაცი გამოგიგზავნოთ მაგ ქაღალდს გამომიგზავნით?

– ვის გამოგზავნით?

– ერთს პატიოსანს კაცს, რომელიც ეხლა კაი კაცად მიცნობს და იქნება ამ ცოტას ხანში ისე შემიზიზღოს, როგორც სხვებმა, – პასკალ არტესსა.

– მე იმას ვიცნობ, – ჰსთქვა ღიმილით მორტალმა.

– მაშ კარგი, – ჰსთქვა რამბერმა ყრუდ, მაგრამ კი საზარო ხმითა. – ეხლა წადით და დამანებეთ თავი.

– ნახვამდის, – ჰსთქვა მორტალმა და რომ გამოდიოდა საპყრობილედამ, გაიფიქრა ღიმილით. – აბა, თუ გნებავს, ეხლა გამამხილე, აი!

მოულოდნელმა, დაუჯერებელმა, დამთხვეულმა პირობამ მორტალისამ საშინლად შეაწუხა საცოდავი ნოელი. მისმა ამოდენა სულისა და ხორცის ტანჯვისაგან დაუძლურებულმა გონებამ ვერ მოითავსა ნამდვილი აზრი ამ საშინელის პირობისა. ერთის მხრით, კაცის მკვლელობის დაბრალება სამარცხვინოდ გახდიდა მის სახელს საუკუნოდ, თუმცა კი უამისოდაც კაცის მკვლელად მიაჩნდათ ყველას და საზოგადოება დარწმუნებული იყო ამის დანაშაულობაზედ; მეორეს მხრით – მტლად დადება თავის თავისა, ეგ დიდი თავგანწირვა, რომელსაც ურჩევდნენ, საუკუნოდ უბედნიერებდა შვილსა. თუნდაც გაემართლებინათ კიდეც, სადღა იშოვიდა სამუშაოს? ვიღა მიიკარებდა? არცერთი ქარხანა არ მიიღებდა ერთხელ კაცის მკვლელობაში შეწამებულს ვაცსა, რომელმაც თავი გადირჩინაო, იტყოდნენ, ეშმაკობით და მოტყუებითაო. მართალია, არტესის შემწეობით, კიდევ იქნება როგორმე მოეხერხებინა და ეშოვნა სამუშაო და ისე ერჩინა ვაი-ნაჩრობით თავის თავი და შვილი, მაგრამ მუშაობას ჯანი უხდა და ღონე. მორტალმა მართალი უთხრა, სიჭლექე შეუწყალებელი მტერია, სიჭლექე ხომ არ დაზოგავდა, მაინც ბოლოს მოუღებდა და ჟაკი დაჰრჩებოდა უმწეოდ, უნუგეშოდ და ულუკმაპუროდ. ამ სახით, გამართლდებოდა თუ გამტყუნდყბოდა სამართალში, ერთი ბოლო იყო – სიკვდილი, – და რაკი სიკვდილი აუცილებელია, ფიქრობდა საცოდავი კაცი, განა სულ ერთი არ არის, რითაც უნდა მოკვდეს კაცი, გილიოტინითა თუ სიჭლექითა! გილიოტინით სიკვდილი იმით მაინც არის კარგიო, რომ ჩემს ჟაკს სარგებლობას მოუტანს. ნუთუ ჟაკი იმოდენად არა ღირს, რომ მის გულისათვის ორი სიტყვა ვსთქვაო: „მე მოვკალიო!“

– ყველა ყველა და განა მართლა ისე ავადა ვარ, რომ იმედი აღარ უნდა მქონდეს! – დაიძახა რამბერმა ხმამაღლა, იმ საშინელი ფიქრებით გარე მოცულმა.

მოითხოვა საპყრბილის ექიმი და ჰკითხა, ჭლექი ვარო თუ არა? ექიმი კეთილის გულის კაცი იყო და თავის დღეში არ იმეტებდა კაცს, რომ ამისთანა შემთხვევაში მართალი ეთქია, ამიტომაც პირზედ ღიმილით უთხრა საცოდავს, რომ ჯერ სად არისო, თუნდ ასს წელიწადს კიდივ იცოცხლებთო, თუ ნამეტნავად კარგს ჰავაში იცხოვრებთო და კაი სასმელ-საჭმელი გექნებათო, ოთახიდან კი რომ გავიდა, ტუსაღების ზედამხედველს უთოხრა, მალე გაასამართლეთო, თორემ ეგ წინადვე თავისის სენით მოკვდებაო.

– მაგ სულელს არ გაეგება რა, – იფიქრა რამბერმა. – მერე ითხოვა, რომ ნება მიჰსცენ, პასკალ არტესი ინახულოს. პასკალ არტესი მოუყვანეს და რომ ნახა, უთხრა ნაღვლიანად.

– არტეს, ერთი მძიმე საკითხავი მაქვს თქვენთან; ნუ დამიმალავთ, როგორც ყოველთვის მართალის მთქმელი იყავით, ეხლაც მარტო მართალი მითხარით: თუ თავი არ მომჭრეს კიდევ რამდენს ვიცოცხლებ?

– რამდენსაო?

– დიაღ. მე ვგრძნობ, რომ ჩემი აღსასრული ახლოა. განა მართალი არ არის, რასაც ვამბობ?

– თქვენ ძალიანა ხართ ავად. – რომ მოვრჩე, ფულია განა საჭირო და გაუჭირებელი ყოფა-ცხოვრიბა?

– რა თქმა უნდა, რომ არც ერთს და არც მეორეს მე ვერ ვეღირსები, ტყუილია თუ? – მართალია.

– ერთი კიდევ. მაგაებით კი უსათუოდ მოვრჩები?

– ნეტა მაგაებს რათა მკითხავთ?

– ეგ მე ვიცი, რათაც. ჩემთვის საჭიროა, მართალი შევიტყო, რაც ენდა მწარე იყოს.

– რამბერ, – უთხრა არტესმა. – თქიენი ჟაკი ჩემთან არის. გული დაიმშვიდეთ და თავს ნუ იწუხებთ.

– ეგ იმას ნიშნავს, რომ ჩემი იმედი აღარ არის.

არტესმა ხმაამოუღებლივ შეხედა რამბერს.

– მე ჭლექი მჭირს თუ არა?

არტესმა კიდევ მაინც ხმა არ გაჰსცა.

– მე ეგ ვიცოდი თვითონაც, – უთხრა რამბერმა: – რამოდენა ხანი კიდევ გავსძლებ? დიდი მწუხარება და სიბრალული გამოჰსთქვა არტესის სახემ მაინც ხმა არ გაჰსცა.

– ერთი წელიწადი?

არტესმა მაინც კიდევ ხმა არ ამოიღო და საშინელი, გულმოსაკდომი პასუხი ენაზედ შეაკვდა.

– ნაკლებ? – იკითხა ხელახლად ნოელმა და გიჟსავით გაიცინა, თითქო იწვევსო, თქვი რაღაო: იქნება რამდენიმე თვეღა დამრჩომია, იქნება თვეც აღარ არის, რამდენიმე დღისაღა სიაოცხლე მაქვს? ნუთუ ეგღა დამრჩომია? ეგ არის რაღა მთელი ჩემი ავლა-დიდება? დიდი თანხაა, სწორედ მოგახსენოთ! ჰოდი და ნუ გაიცინებ ამისთანა ბედზე!

მერე საცოდავს რამბერს წარბი შეეჭმუხვნა, სახეზედ გამოეხატა სიამაყე და გამბედაობა და ჰსთქვა ალერსიანად და სევდიანად:

– გმადლობთ, ბატონო არტეს!

დიდხანს ჩაჰრჩა ყურში არტესს ის მწუხარის ხმით ნათქვამი მადლობა საცოდავისა. დიდხანს ცდილობდა გამოეცნო, რისთვის მკითხავდა თავის სენის ამბავსა ეგრე დაჟინებითაო, და რას ნიშნავდა ის გულსაკვდავი ხუმარსიტყვაობაო, ის უეცარი რიხი და გამბედაობა ნოელ რამბერისაო.

(შემდეგი იქნება)