საპოლიტიკო მიმოხილვა

ხმები კიდევ შერიგების შესახებ. დღე და დღე შერიგებაზედ ლაპარაკი ხშირდება ევროპაში და ამ საგანზედ ხმები მატულობენ. საფრანგეთის გაზეთები „Journal des Debats“ მედგრად თხოულობს ინგლისისა და ავსტრიისაგან, რომ ამ საგანს მხურვალედ მოეკიდნონ ვიდრე დრო არის. თუ ავსტრია ისევ ისე გულ-გრილად იქნებაო ამ საგანზედ, ამბობს იგივე გაზეთი, ბოლოს ინანებს და მაშინ გვიანღა იქმნებაო. ის ხმაც დადის ვითომ ოსმალოს ინგლისისათვის შუამავლობა უთხოვნიაო და ინგლისსაც უკისრიაო, სტამბოლიდამ ინგლისის გაზეთს „Standard“-ს ჰსწერენ, რომ ოსმალოს ელჩს საფრანგეთის წინშე, — აარიფ-ფაშას მისმა მთავრობამ პირობები მიანდო, რომელზედაც ოსმალეთი თნახმ იქმნებაო. რუსეთს შეურიგდესო, თუ სხვა სახელმწიფონი შუამდგომლობას იკისრებენო. საფრანგეთის გაზეთი „Memorile Diplomatique“ ამბობს, რომ ინგლისის პირველი მინსტრი ლორდ ბიკონსფილდი და საგარეო საქმეთა მინისტრი ლორდ დერბი ერთმანეთში მორიგებულან კიდეც მასზედ, თუ რა და როგორი ზომიერება მიიღონ შერიგებისათვისო, ავსტრიაც მიემხრობა ინგლისის მეცადინეობას ომის შესაწყვეტლადო. ხოლო ბერლინის გაზეთები გვარწმუნებენ, რომ გერმანია ინგლისის შუამდგომლობაში არამც თუ არავითარს მონაწილეობას არ მიიღებსო, არამედ წინაც აღუდგება, რადგანაც ყოველი შუამდგომლობა რუსეთისათვის საწყენო იქმნებაო. ამ ბოლოს დროს კი გაზეთების სიტყვით, გერმანიასაც როგორღაც გუნება ეცვალა ამ საგანზედ და შერიგების ხმებს ისე სასტიკად აღარ ეპყრობა.

კორრესპონდენტი ინგლისის გაზეთის „Daily Nevs“ ბუხარესტიდამ 18 ოკტომბერს იწერება, რომ შერიგების ხმებს არც რუსის მხედრობის უმთავრეს სადგურში, არც ბუხრუსტის დიპლომატიის გამგებლობაში ყურსაც არ ათხოვებენო. აქ ინგლისის მინისტრების ლაპარაკი უბრალო ტიტინად მიაჩნიათო. რაც უნდა იძახონ ინგლისის მინისტრებმა, თუ ავსტრია ინგლისს არ მიემხრობაო. რუსეთის წინააღმდეგ, არაფერი არ გამოვაო, - თუ ავსტრია მიემხრობაო, მაშინ ხომ საერთო მთელის ევროპიის ომიც ასტყგებაო. უნდა ესეც ვსთქვაო, რომ ამ შემთხვევისა რუსეთს სრულიადაც არ ეშინიანო. ცხადია, რომ იგი დაიმედებულია თვის მომხრეებზედ და მათგან ზურგი მაგარი აქვსო. ინგლისს ვისზედ უნდა ჰქონდეს იმედიო. საფრანგეთი, რომელიც ამ გვარს საქმეში ბევრს რასმეს ნიშნავს, ეხლა ისე გართულია თავის შინაურს არეულობაში, რომ ანგარიშში მოსატანი არ არისო; ერთად ერთი მომხრე, რომელიც შეიძლება ინგლისმა კიდევ მოიპოვოს — ავსტრია არისო, მაგრამ ესეც შინ იმისთანავე განხეთქილებაშია, როგორც საფრანგეთიო. რუსეთის მომხრენი კი ცხადია ვინც იქნებიანო. თვითონ რუსეთშიც საზოგადო აზრი იმაზეა, რომ ომი ბოლომდე განიგრძოსო, იმ დრომდე ვიდრე წადილს არ აისრულებსო უნაკლოდ. რუსეთში ყველა დარწმუნებულია, რომ დღეს იქნება თუ ხვალე, ოსმალო დამარცხდებაო. თითქმის ამასვე იწერება პეტერბურგიდამ მეორე ინგლილისის გაზეთის „Times“–ის კორრესპონდენტი რუსეთის შესახებ.

ნემენცური „გაზეთი კელნისა“ მოგვითხრობს, რომ იტალიის პალატის პრეზიდენტს კრისპის, რომელსაც იტალიის საგარეო საქმეთა მინისტრობას უქადინ იტალიაში, ჰქონია ლაპარაკი პეშტში ვენგრიის პალატის დეპუტატებთან აღმოსავლეთის საქმის შესახებ მს უთქვამს: იტალიის მომეტებულის ნაწილის სურვილიაო, რომ ყველა სახელმწიფონი ერთმანეთს მიემხრონ და დაეთანხმნენო აღმოსავლეთის საქმის შესახებ, თუ რუსეთმა საბოლოოდ გაიმარჯვო. უკეთესი გადაწყვეტილება ის იქმნებაო, რომ სამხრეთ სლავიანთაგან „კონფედერაცია“ შესდგესო და საბერძნეთმა ბალკანამდე გაიწიოსო, ამისთანა გადაწყვეტილება სამუდამოდ მოსპობს ომის განახლების მიზეზსაო.

საფრანგეთი. საფრანგეთში განხეთქილება ჯერ არ მოსპობილა, აქოთილი მაკ-მაჰონისაგან საქმეები ჯერ არ დალაგებულა და დღესაც გაცხარებული ბრძოლაა კალმით თუ სიტყვითა რესპუბლიკელთა და მაკ-მაჰონის მომხრეთა შორის. არ ვინ იცის რით გათავდება წესის დამცველის მაკ-მაჰონისაგან ჩამოგდებული უწესოება გაზეთები გვარწმუნებენ, ვითომ მაკ-მაჰონს და მის სამინისტროს წარბიც არ შეუტოკნიათ არჩევანის შედეგის გამო, თუმცა ამორჩეულთა რესპუბლიკელთ საერთოდ 4,312,000 კენჭი მოუვიდათ და მათ მოპირდაპირეთ კი 3,636,000. 1876 წელს კი პირველთ მოუვიდათ 4,030,000 კენჭი, ხოლო მეორეებს 3,460,000.

გაზეთი „Republique Française პირდაპირ ითხოვს, რომ მარშალი მაკ-მაჰონი პრეზიდენტობიდამ გადადგეს, უკიდურესნი რესპუბლიკელნი ითხოვენ, რომ მთელი სამინისტრო სამართალში მიეცეს ბოროტ-მოქმედებისათვის სამსახურის აღსრულების დროს. „Journal des_Debats“ ურჩევს რომ მარშალი გადადგეს და ამას გაზეთი „France“ უმატებს, რომ მაკ-მაჰონს მაგის მეტი გზა არ დარჩომიაო. მაგრამ მაკ-მაჰონი და მისი სამინისტრო ყოველს მას ერთს ყურში შეუშვებს და მეორედამ გაუშვებს ხოლმე. ერთსაც და მეორეებსაც განუზრახავთ თვის ადგილებზედ დარჩომა და დეპარტამენტების არჩევანი მონაწილეობის მიღება იმ აზრით, რომ ის არჩევანი თავიანთ სურვილზედ გაატარონ. ამას წინადაც ვსთქვით და ეხლაც ვამბობთ, რომ ამ დეპარტამენტის არჩევანს, რომელიც 22-ს ოკტომბერს არის დანიშნული, დიდი მნიშვნელობა აქვს საკულაოდ და ამიტომაც ძალიან ცდილობს მაკ-მაჰონი და მისი სამინისტრო, თავის გუნების კაცნი ამორჩევინონ.

1879 წ. 30-ს იანვარს კანონის ძალით, უნდა 79 სენატორი გადადგეს და მათ მაგიერ, ანუ თვითვე იგინი, ხელახლად ამორჩეულ იქმნან. ვისაც 22-ს ოკტომბერს დეპარტამენტების არჩევანში ამოირჩევენ, ისინი იქმნებიან ზემოხსენებულის სენატორების ამომრჩეველად 30 იანვარს 1879 წელსა. სენატში ეხლა უმრავლესობა მაკ-მაჰონისაკენ არის. სენატს კიდევ სხვათა შორის ის უფლება აქვს, რომ დეპუტატთა პალატთან ერთად რესპუბლიკის პრეზიდენტი ამოირჩიოს ხოლმე. ამასთან ამასაც ნუ დავივიწყებთ, რომ 1880 წ. თვით მაკ-მაჰონს პრეზიდენტობის ყავლი უთავდება და რასაკვირველია ბევრად იქმნება დამოკიდებული სენატზედ ხელახლად ამოირჩევენ მასვე თუ სხვას დააყენებენ. აქ ცხადია, რომ როგორც მაკ მაონს და მის მომხრეებს, ისიც მის მოპირდაპირედ რესპუბლიკელთ დიდი სურვილი აქვთ, რომ თავისი კაცები გაიყვანონ დეპარტამენტის არჩევანში. ორივე მხარე ამისათვის ამ ჟამად დიდად იღვწის და არა ხარჯს არ ერიდება. დღეს თუ ხვალე იმის ამბავიც მოგვივა, აქაც გაჰპენტენ მაკ-მაჰონს და მის პოლიტიკას, თუ არა. იმ დრომდე კი მაკ-მაჰონი და მის სამინისტრო დიდს ცუღლუტობაშია და სურთ თავიანთ ადგილებზედ ფეხ-მაგრად იყვნენ.

რა მინისტრები სამსახურიდამ არ გადადგნენო. და მაკ-მაჰონსაც მათი გადაყენება არ უნდაო, — ეგ იმასა ნიშნავსო, ამბობენ გაზეთები, რომ საზოგადო აზრს და სურვილს ეურჩებიანო და არაფრად აგდებენო. ეგ ცხადი საბუთიაო, რომ უნდათ უფრო დიდი არეულობა მოახდინონო. მაგრამ გაზეთი „Temps“ ამბობს, რომ ყოველივე ეგ ტყუილი ამბავიაო, სამინისტროს სამსახურიდამ გადადგომა გათავებული საქმეაო და ეგ გამოცხადებაო 23-ს ოკტომბერს, ესე იგი, დეპარტამენტების არჩევანის მეორეს დღესვეო. სხვა გაზეთები კი, მათ გალითებრ, „Française“ ამბობს, რომ მინისტრებს ფიქრადაც არა აქვსთ გადადგომაო, პირიქით, მზად არიან წარსდგნენ პალატთა წინაშე თვისის პოლიტიკის დასაცველადაო და ყოველსფერში პასუხის-გებას თვით ჰკისრულებენო. თუ პალატნი რომელსამე გადაწყვეტილობაზედ დადგებიანო, ისინი წინააღმდეგობას არ გაუწევენო და გადადგომაზედაც მზად არიანო, თუ მაკ-მაჰონი ახალთ მრჩეველთ მოიწვევსო. „Assemblee National“-ი კი ამბობს, რომ მაკ-მაჰონმა თავის მინისტრებს უთხრაო, სრული თავისუფლება მომიცია როგორც გსურდეთ ისე მოიქეცითო, მე კი თავის დღეში თანახმა არ ვიქნებიო მარცხენა მხარესთან ერთად საქმე ვაწარმოვო. ორლეანელების გაზეთი „Soleil“ ურჩევს რესპუბლიკელთა — ბევრს ნუ გამოუდგებითო, თორემ სნატი ამ ახალს პალატასაც ხელახლად დაითსოვსო; რესპუბლიკელნი კიდევ თავისის მხრით ამბობენ, რომ არასფერს არ დავთმობთო და არის ერთი განხეთქილება და გაცხარებული ურთი-ერთის მკილავობა. ხოლო გაზეთი „Nord“ გვარწმუნებს რომ თუმცა ასეთი გაცხარებული კამათობსო რესპუბლიკელთ და მარშლის მომხრეთა შორის, მაგრამ მაინც იმედიაო, რომ პალატთა კრება ყველას დაამშვიდებს და მოარიგებსო.

კიდევ ვიტყვით, რომ საქმე გაძნელებულია და არვის იცის რა გამოვა რისაგან. ბევრი შიშობს, რომ საქმე ძალა-მომრეობაზედ არ მიდგეს. რასაკვირველია, ამ შიშის მოლოდინი რესპუბლიკელთაგან არა აქვთ. ნემენცური გაზეთი „Nordz deutche Zeitung“ სამართლიანად ამბობს, რომ სახელი და დიდება რესპუბლიკის იმაში მდგომარეობსო, რომ დღეს რესპუბლიკა და ამბოხი ერთ და იმავედ არავის მიაჩნიაო; რესპუბლიკა თავისით თავის დღეში საერთო მშვიდობიანობას არ დაარღვევსო. პირიქით, საქმეთა მომდინარეობა გვიმტკიცებსო, რომ ბერლური რენპუბლიკა საფრანგეთში უკეთესი იმედია მშვიდობიანობისაო, შესანიშვავია ამ მხრით საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის ჰერცოღ დეკაზის სიტყვა, ნიცცაში წარმოთქმული: მეო, უთქვამს. ამ მინისტრს, ეშვიდობის მყოფელს მინისტრს მეძახიან და ამით თავს ვიქადიო; მეო, თუ ჩემის ქვეყნის პატივსა და სახელს არავინ შეეხებაო, მშვიდობიანობის მხურვალე მსურველი და მომხრე ვიქნებიო. ამ სიტყვამ უნდა გაჰფანტოს ყოველივე იჭვნეულობა გერმნიისა. მაგრამ დიპლომატების სიტყვას ხომ ბაჟი არა აქვს!.. ეს გულთა მხილავმა ბისმარკმა ჩვენზედ უკეთ უნდა იცოდეს.

ინგლისი. მუხთარ-ფაშის დამარცხებამ ძალიან ხაუმრობა ატეხა ინგლისში და გაზეთებმაც, რუსის მომხრეთა თუ მოძულეთა, ერთი ბაასი ატეხეს მასზედ, თუ რა მნიშვნელობა აქვს და რა შედეგი მოყვება ამ დამარცხებას. ყველა დარწმუნებულია ამაზედ კი, რომ ამ დამარცხებას არ რაიმე გავლენა არ ექმნება დუნაიაზედ ომის მიმავლობაზედ, გარდა იმისა რომ ცოტად თუ ბევრად ფრთას მოჰკვეთს ოსმალთა თამამობასაო „საქმე იმაში კი არ არისო, ამბობს გაზეთი „Standard,“ ოსმალეთს ბევრი ხალხი გაუჟლიტეს თუ ცოტაო, საქმე იმაშაო. რომ მცირე აზიაში ოსმალთა საქმე ამ დამარცხების გამო საბოლოოდ წაგებულიაო. გაზეთი „Pall-Mall“ დაუძინებელი მტერია რუსეთისა და თუმცა ესეც დიდს მნიშვნელობას აძლევს რუსთა გამარჯვებას მუხთარ-ფაშზედ, მაგრამ მოჰყვა თავის ძველს ამბავს „დათვებას ხარბობაზედ.“ მეორე მტერი „Daily Telegraph“-ი უმატებს ამას რომ მიკვირსო ჩვენებს რა სიხარული შეუდგათ ამ მარჯვების გამოო. მცირე აზია რომ რუსებს დარჩეთო, მაშინ ჩვენს სამზღვრებს რაღა უნდა ეშველოსო? განა ვერა ხედავთ რუსის მახეების გაშლას ავგანისტანშიო! სხვა სახელმწიფოებს ევროპისას მარტო დუნიაზედ და ბოსფორზედ უჭირავთ თვალი, რადგანაც იმათ ინტერესები მარტო იქა აქვთო. მაგრამ ყარსთან, არზრუმიან, ბატუმთან არავის ხელი და საქმე არ აქვს, გარდა ინგლისსა და ოსმალოსაო“.

გაზეთი „Wold“ შემდეგის თვალით უყურებს ამ გამარჯვებას: „ვიდრე ომი დაიწყებოდა, ინგლისი სულ ხმალზე იყურებოდა და თითქმის ხმალზედაც ხელი ედო, რადგანაც ყველას ეშინოდა, რომ რუსეთი, რაკი ოსმალოს ევროპიდამ გაგვის, მაშინვე გამოგვის ინგლისელებსაც ინდოეთიდამო. როცა რუსთა ცოტაოდენი მარცხი მოუვიდათ, მაშინვე გაქრა ომის სურვილიც ბრიტანელთა შორის; რუსეთის აღარავის ეშინოდა; იქამდინ რუსეთის შიში აღარავისა ქონდა, რომ მცირე აზიაში ოსმალთა ჯარის ამოწყვეტამაც არ გამოაფხიზლა არავინ. ამაობაში რუსეთი შეიძლება გამარჯვებულიც დარჩეს და მერე? რუსეთმა ხომ სამაგიერო უნდა აიღოს თავისის აუარებელის ხარჯისა. ამ სამაგიეროს აღებას მოერიდება ევროპაში სიფრთხილისა გამო და ეცდება სამაგიერო. მიიღოს მცირე აზიაში, გაიწევს სპარსეთის ზღვის-უბემდე და ხმელეთის გზას გადუჭრის ინგლისსა ინდოეთისაკენ. ავსტრიას და გერმანიას მცირე აზიის დარდი არა აქვთ.

„ესენი არამც თუ დაუშლიან, ხელსაც შეუწყობენ რუსეთს იმ კეთილგონიერების ჯილდოდ, რომ ბოსფორი რუსეთის მეოხებით ყველასათვის ღია იქმნება; წააგებს მხოლოდ ოსმალო და დაკარგავს ინგლისი. პირველი დამარცხებული იქმნება, ხოლო მეორე საღად, ჯანმრთელად და მზად იქნება ბრძოლისათვის. ინგლისმა წინადვე ეს უნდა გამოიხატოს, რომ მარტო თავის-თავის იმედი უნდა ჰქონდეს, რადგანაც სსვაზედ ყოველივე იმედი ფუჭია.“

თქმა არ უნდა, რომ ინგლისი ხელახლად ძალზე დატრიალდება, რომ ვიდრე საქმე შორს არ წასულა ომს როგორმე ბოლო მოუღოს. დიდს მეცადინეობას შეუდგება, რომ ყოველ შემთხვევისათვის საფრანგეთი და ავსტრია მოიმხროს. ვენიდამ გაზეთს „Observer“-ს ჰსწერენ, აქ ხმა დადისო, რომ ორი ინგლისელი ჯონსტონი და ლორდი დარნლეილი თავისით სცდილობენო, საფრანგეთს, ავსტრიას და ინგლისს ზავი შეადგენინონო რუსეთის წინააღმდეგ. ლორდ დარნლილს ბევრი ნაცნობი და კეთილის-მყოფელი ჰყავს თურმე ვენაში დიდ-კაცებს შორის და მათის მეოხებით მოუხერხებია რომ ავსტრიის იმპერატორს იგი მიუღია. მოჰყოლია ეს ლორდი თავისის პოლიტიკის ამ ავსა რუსეთის წინააღმდეგ, დიდის მოთმინებით იმპერატორს ყური უგდია და როცა გაუთავებია იმპერატორს ღიმილით პასუხად ეს უთქვამსო: არა რაიმე მისგან, რაც თქვენ, ლორდო, მაუწყეთ, არ მიშლის დღეს სადილად მოგიწვიოთო.

ოსმალეთი. სტამბოლის კორრესპონდენტი„Times“-ისა იწერება, რომ მუხთარ-ფაშის დამარცხება ყველას საბოლოო დამარცხებად მიაჩნიათო, იმისთანა დამარცხებად, რომ ხელახლად საქმის გასწორება თითქმის შეუძლებელიაო. ოსმალეთის მთავრობა ძალიან შეფიქრებულია და თუმცა მისაშველებლად გაგზავნეს 30 ბატალიონი, მათ შორის ბათომიდამ 12 ბატალიონი, მაგრამ შიშობენ, ვერ მიუსწრობსო. შერიგების მომხრენი აღიარებენო, რომ ეს უეჭველი გამარჯვებაა რუსებისაო და თუ ერთი ამისთანა გამარჯვება ევროპაშიაც შეემთხვათო, მაშინ ევროპის სახელმწიფოებს საბუთი ექმნებათ შუამდგომელობა მიიღონ ომის მოსაკვეთადაო. ოსმალოს მთავრობასა გაზეთები იმედს იძლევიან, რომ გაფანტული ჯარი მუხთარ-ფაშისა ხელლად თავს მოიყრისო, მუხთარს შეუერთდებიანო და რუსებს სამაგიეროს გადუხდიანო, მით უფროო, რომ სტამბოლიდამ, ბათომიდამ და არზრუმი დამ დიდძალი ჯარი გაგზავნილი ისაშველებლადო.

სტამბოლიდამ გაზეთის „Temps“-ის კორრესპონდენტი იწერება 12-ს ოკტომბერს, რომ აქაო ამ უკანასკნელს დროს კიდევ მოჰყვნენ ლაპარაკსა შერიგებაზედ და ევროპიის შუამდგომლობაზედაო. ამ საგანზედ ორი აზრიო. ერთი უფრო კეთილგონიერნი — ამათ შორის სულთანი და გავლენიანნი მინისტრნი — ნდომულობენ შერიგებას, ხალხი კი, ესე იგი, აუარებელი უმრავლესობა შერიგებაზედ დიდს უარზედ დგასო.

რუმინია. გაზეთის „Politische Correspondenz“-ს ჰსწერენ ბუხარესტიდამ 19-ს ოკტომბერს, რომ გუშინ საღამოს დიდი ყრილობა იყო აქაურის ყველა ჯურის კონსერვატორებისაო. და ბაასი ჰქონდათ მასზედ, თუ რა და როგორ მოევლება იმ პოლიტიკას, რომელიც ასეთს შიშს მოასწავებს ჩვენის ქვეყნისათვისაო, ერთხმად გადუწყვეტიათ, რომ რუმინიის ჯარი ოსმალეთზედ დასა ცემად აღარ იყვეს გაგზავნილი, — რომ რუმინია არაფერში ხელშეკრული არ იქმნას სხვა სახელმწიფოსაგან და ეცადნონ, რუმინის განათავისუფლონ ოსმალეთისაგან და ევროპიის მფარველობის ქვეშ მიაღებინონ.

სპარსეთი. სპარსეთის შაჰი აპირებს თურმე ხელახლად მოგზაურობას ევროპაში. პარიჟის გამოფენაზედ დასწრებას ლამისო. თვისი შინა-კაცი და სარწმუნო მირზა-ალი გაუგზავნია კიდეც ევროპაში, რომ შაჰის მოგო ზაურობისათვის სამზადისს შეუდგეს.

ომის ამბები

I

— 25-ს ოკტომბერს მისის იმპერატორების უმაღლესობისაგან შემდეგი დეპეშა მოვიდა: ოც-და-სამს ოკტობერს ღენერალ გეიმნის და ტერ-ღუქასოვის შეერთებულმა ჯარმა ცხრა საათის ომის შემდეგ დაამარცხეს მუხთარ და იზმაილ-ფაშის ჯარები დევე-ბოინუს სიმაგრეებზედ. ოსმალოს ჯარი სრულიად აირივა და ასე არეული გაიქცა; ბანაკი, ზორბაზნები და სურსათი სულ აქ დაჰსტოვეს. დაწვრილებითი ამბავი და აგრეთვე ჩვენი. და მტრის ზარალი ჯერ არ ვიცით.

— ვიზინკუვიდამ 18-ს ოკტომბერს იწერებიან: „გუშინ ღენერალ გეიმანისაგან ამბავი მოვიდა, რომ 16 ოკტომბერს მისი და ღენერალ ტერ-ღუქასოვის ცხენოსანი ჯარი მდევრად მისდევს კეპრიკუისაკენ უკუქცეულს მუხთარ-ფაშის ჯარსა. ქვეითი ჯარი ტერ-ღუქასოვისა მიდის შესაერთებლად ღენერალ გეიმანის ჯართან.

— მთავრობისაგან გამოგზავნილი 21 ოკტომბერს ტელეგრამმა ვიზინგევიდამ გვაცნობებს: მას შემდეგ რა კი 16 ოკტომბერს საღამოს ღენერალ გეიმანის წინაჯარმა თითქმის უომრად დაიჭირა კეპრიკეა, საიდამაც უკანა-ჯარი უკანა ჯვარი მუხთარის და იზმაილ-ფაშისა საჩქაროდ უკუ-იქცა ჰასანყალისაკენ — ჩვენი ცხენოსანი ჯარი მაინც სდევნიდა ოსმალთა და შუაღამის ორს საათზედ წამოს წვდა და იერიშით დაეცა მტრის ბანაკსა. ყაზახების ორი სოტნა და ნიჟეგაროდის დრაგუნების ორი ესკადრონი მცირე სროლის შემდეგ პირველნი შეცვივდნენ შუა ბანაკში, დაჩეხეს ასზედ მეტი ოსმალი და დანარჩენნი კი გაიქციეს სრულიად. ექვსს ვერსტს კიდევ სდევდნენ და ბოლოს კაცისა და ცხენის დაქანცვისა გამო დევნა შეჰსწყვიტეს, 5-ს საათზედ დილით ჰასან-კალე ჩვენმა ქვევითა ჯარმა დაიჭირა კიდეც; იმავე დროს ჩვენი ცხენოსანი ჯარი ყრუჯუკამდე (18 ვერსტზედ არის არზრუმიდამ) მივიდა. ჩვენი ჯარი, რომელმაც ერთის წასვლით შეუსვენებლად 55 ვერსტი გაიარა, დადგა შესასვენებლად. ოსმალნი გამაგრდნენ დევე-ბოინოში, რომლის პირდაპირ გროვდება ამ ჟამად ღენერალ გეიმანის და ტერ-ლუქასოვის ჯარები. ასს ნუალის საქმე და ჩვენის ჯარის ხერხიანი სვლა არზრუმისკენ ყველა ქების გარდაემატება. ამასთან ჩვენი ზარალი სულ სათქმელიც არ არის.

— მთავრობისაგანვე გამოგზავნილი 23 ოკტომბერს დეპეშა გვაცნობებს ვიზინკევიდამ: „ჰასანყალასთან ომში ტევედ დაგვრჩნენ ერთი ფაშა და 120 ჯარის-კაცი. მეორეს დღეს ნაომარს ადგილზედ და გზა-და-გზა ხუთასი მკვდარი მტრისა დავმარხეთ; ბევრი თოფი და ტყვის წამალი დაგვრჩა. ყარსი ძლიერ მჭიდროდ გარე–შემორტყმულია; ციხის სამხრეთ-აღმოსავლეთის სიმაგრეების პირდა-პირ ზარბაზნებს ვმართავთ. დაღესტანში ანდისის ოლქაში აჯანყება მოსპობილია, ხოლო სამხრეთ-დასავლეთის მხარეში კი აჯანებულნი ჯერ მაგარზედ დგანან.

II

დუნაიდამ შემდეგი ცნობა მოვიდა:

— მთავრობის დეპეშა ბოგოტიდამ 19 ოკტომბერს გვაცნობებს გორნი დუბნიკთან და ტელიშასთან ომებში 12 და 16 ოკტომბერს ტყვედ დაგვრჩა 12 ტაბორი ქკივითა ჯარი, 5 ესკადრონი ცხენოსანი, 7 ზარბაზანი — სულ შვიდი ათას კაცამდე, მათ შორის ორი ფაშა, ორასამდე აიფიცერი, სამი ინგლისელი, ერთი ფრან ციული; ერთი ინგლისელთაგანი ოსმალოს სამსახურის პოლკოვნიკია და ორი კი მკურნალნი არიან და დრომდე ოსმალთა დაჭრილების მოსავლელად მიკუჩინეთ. ამ და მარცხების ზარმა რადომირცაშიაც თავი იჩინა. შევკეტ-ფაშა 12 ტაბორით იქიდამ გაიქცა, დაინახა თუ არა ჩვენი ცხენოსანი ჯარი. ჩვენი ცხენოსანი ჯარი უკან დაედევნა. რადომირცის ხიდი მთელია და ჩვენს ხელშია.

— გაზეთის «Кавказъ»-ის ტელეგრამმაში სწერია: ლონდონის გაზეთში „Standard დეპეშა მოსვლია, რომ რუსის ჯარი ციხის ასაღების გაწყობილობითა მეჯიდიდამ სილისტრიისაკენ წავიდაო. რაც შეტყობილი გვაქვს, იქიდამა ჰსჩანსო, რომ სტამბოლში ძალიან შიშობენო. თვით გაზეთი Neue freie Presse, რომელიც მეტის-მეტი ერთგულია ოსმალებისა, ისიც კი აღიარებსო, რომ სტამ ბოლში საშინლად ყურები ჩამოუარეს იმ ხმების გამო. ვითომც პლევნა აუღიათ და ღენერალი გურო ადრიანოპოლის გზაზედ არისო. ოსმალთა გაზეთები კი ცდილობენ დაარწმუნონ ყველანი, რომ ოსმანს-ფას ნახევარ ნოემბრამდე სურსათი არ შემოაკლდებაო.

— გაზეთს «Кавазъ»-ში დაბეჭდილია შემდეგი დეპეშები: 20-ს ოკდომბერს ლონდონიდამ გაზეთის „Times“-ის კორრესპონდენტი ბოგოტიდამა იწერება რომ 15 ოკტომბერიდამ რუსებმა თავისი სანგლები ბევრად წინ წასწიეს და ეხლა ისინი პლევნაზე ძალიან ახლო არიან, პლევნა თითქმის სრულიად გარშემორტყმულის, რუსის ჯარი ძალიან კარგს გუნებაზეა, სურსათი ბლომათა აქვთ.

— ბერლინიდამ ჰსწერენ გაზეთს „Times“-ში, რომ ცდილობენ მზად იყვნენ შერიგების ჩამოსაგდებად იმ შემთხვევაში, თუ რუსეთი დიდს ომს მოიგებს. ინგლისს თუმცა სურს შეიტყოს სხვა სახელმწიფოების აზრი მასზედ თუ რა პირობით უნდა მოხდეს შერიგება, მაგრამ არავის აქვს იმედი რომ სახელმწიფოებმა გამოთქვან რამე ამ საგანზედ, ვიდრე რუსეთი ან სრულიად არ გაიმარჯვებს, ანუ ვიდრე არ დამარცხდება.

— ბოგოტიდამ 21 ოკტომბერს მთავრობის დეპეშა გვაცნობებს: ღენერალმა კარცოვმა გვაუწყა, რომ ტეტებენი ომით დავიპყრიო. შვიდი დიდი სანგალი იყო და 30 პატარა ნაომარზედ ასს მკკდარზედ მეტი ოსმალოს მკვდარი დარჩა. მრავალი სურსათი, იარაღი, ტყვია, წამალი და პირუტყვი საქონელი დაგვრჩა. გუშინ მთავარ-სარდალმა დაიარა დოლნი დიუბნიაკის სიმაგრეები, რომლიდამაც წინა ღამეს ოსმალოს ჯარი გაიპარა პლევნისაკენ, რა რომ ჩვენი ჯარის მოდენა სცნო. ამ სახით ეს მეტად გამოსადეგი ადგილი ჩვენ უომრად დავიტოვეთ. ჩვენი ჯარი გუშინ ორს ვერსტზედ კიდევ წინ წადგა დოლნი დუბნიაკიდამ პლევნისაკენ და გამაგრება დაიწყო ახალს ადგილას. ორხანიესკენ ჩვენმა ქვეითმა ჯარმა ლუკოვიცა დაიჭირა და ცხენოსანი ჯარი კი წინ წააყენა. შევკეტ-ფაშამ უომრად ორხანისაკენ დაიწია.

ჩვენის ხალხის განათლება, ხელოსნობა და მეურნეობა

(შემდეგი)[1]

„ხალხს მხოლოდ განათლებით შეუძლიან გამდიდრდეს და გონიერად გამოიყენოს თავისი შრომის ნაყოფი.“

ლავლეი.

ცოდნა არის ძლიერები ანუ ძალა“

ბეკონი.

„იგი არს საძირკველი ხალხის კეთილდღეობისა.“

ვივერშამ

III

ჩვენ ეხლა თვალ წინა გვაქვს ხალხის ცხოვრების სურათები, რომლებზედაც ნათლად ეტყობა ხალხის საჭიროებანი: ამისათვის ადვილი მისახვედრია, თუ რა ხასიათისანი უნდა იყვნენ სასწავლებელნი, რომ რა არი მართლაც შეიძლონ ხალხის გამოხსნა საძაგელ-მდგომარეობიდამ სოფლის სასწავლებლების ხასითზე, მათ მიმართულებაზე ჩვენს საზოგადოებაში შხვდებით სხვა შეხედულობასაც გარდა იმ უხეირო და არაფერზე დაფუძნებული შეხედულობისა, რომელიც თხოულობს თავდა-პირველათვ რუსულის ენის შესწავლას. ამ შეხედულობის მომხრეები ფიქრობენ, რომ სასოფლო სასწავლებელმა უნდა გაავრცელოს ჩვენ ხალხში არა მხოლოდ წერა-კითხვა, არამედ ხელოსნობის და მეურნეობის ცოდნაც. მათის აზრით სასოფლო სასწავლებელს უნდა ჰქონდეს სავენახე ადგილი და სადურგლო იარაღი. მისი მასწავლებელი უნდა იყვეს კარგად დახელოვნებული მეურნეობაში, ხელოს ნობაში და, რასაკვირველია, სწავლის გადაცემაში, რო რა არი ასწავლოს მოწაფეებს როგორც წერა-კითსვა, ის ხელოსნობა და მეურნეობა.

ამ გვარ შეხედულობას სასწავლებელის საგანზედ ერთ დროს პირველი ადგილი ეჭირა როგორც მთელ რუსსეთში, ისე ჩვენ სამშობლოშიაც. მაშინ თითქმის აღარავინ ეჭვნეულობდა, რომ სასოფლო სასწავლებელი ერთსა და იმავე დროს უნდა შესდგომოდა წერა-კითხვის მეურნეობის და ხელოსნობის გავრცელებას ხალხში. ამ განზრახვით მაშინდელ საოსტატო სემინარიაში სხვათა შორის შეიტანეს დურგლობისა და ბოსტნეულობის სწავლაცა და ფიქრობდნენ, რომ მოხსენებულის სემინარიის მოწაფეები მოფინამდნენ მეურნეობას და ხელოსნობას საქართველოში.

თუ რად ეჭირა ამ გვარს შეხედულობის სასწავლებელის საგანზედ უპირატესი ადგილი და ყველა, როგორც პედაგოგები, ისე საზოგადოებაც ქადაგებდნენ მეურნეობის გავრცელებას სასწავლებელის შემწეობით, ეს ადგილი მისახვედრია იმისათვის, ვისაც თვალი უდევნებია რუსულის ლიტერატურისათვის. აბა მოიგონეთ აქ რა დრო იყო ამ რვა წლის წინეთ. მაშინ წერილი წერილზედ იბეჭდებოდა ჟურნალებში — უმეტესად ჟურნალ- ში «Русское слово» მასზედ, რომ ბუნების-მეტყველების შესწავლა ხალხის კეთილ-დღეობისათვის ფრიად საჭიროა, რომ რუს კაცს ნიჭიერება აქვს მის შესწავლისათვის, რასაც თავის ხუთი გრძნობით სცნობს და ბუნების მეტყველებაზედ კი არ აქცევენო. ყურადღებას; რომ რუსეთი უნდა შეუდგეს მეურნეობას და ხელოსნობას და ამისათვის ყოველს კუთხეში უნდა მოიმართოსო ხელოსნური, მეურნეული და სხვა ამ გვარი საქმით გამ წურთვნელი სასწავლებლებიო. (მოვიგონოთ აქ გარდაცვალებულის შჩაპოვის წერილები — უფრო «Народная Экономия»). მართალს ქადაგებდა რუსული ლიტერატურა თუ არა, ამის გასინჯვას ჩვენ აქ არ შევუდგებით და არც გვაქვს ეგ განზრახვად. ჩვენ მხოლოდ აქ ის უნდა შევნიშნოთ, რომ ამ გვარის აზრების გამოთქმას მწერლობის მხრით ჰქონდა განვლენა პედაგოგებზე და სსვა პირებზედაც. ამათ ასეთი დასკნა გამოიყვანეს: თუ ჩვენის ხალხისათვის მეურნეობაც და ხელოსნობაც საჭიროა, მაშ ეს საგნები უნდა შევიტანოთ სასოფლო სასწავლებელში, რომელმაც წერა-კითხვასთან მოხსენებული საგნებიც უნდა გაავრცელოს ხალსში. რასაც ფიქრობდნენ რუსეთში სასწავლებელის შესახებ, იმასვე ფიქრობდნენ ჩვენს სამშობლოშიაც და აი, როგორც ზემოდ მოვიხსენიეთ, საოსტატო სემინარიაში მოწაფეებს ასწავლიდნენ დურგლობას და ცოტაოდენა მეურნეობას, რომ რა არი ამათ ბოლოდროს ხალხისათვის გარდაეცათ თავიანთი ნასწავლი. მაგრამ საქმემ ნათლად გამოაჩინა, რომ მაგ სახით ხალხში მეურნეობის და ხელოსნობის გავრცელება შეუძლებელია. მთელ საქართველოში ერთი კაციც ვერ მოიძებნება, რომელსაც საოსტატო სემინარიის მოწაფისაგან ცოტათი მაინც შეესწავლა ხელოსნობა და მეურნეობა. ზოგიერთი ახირებული კაცები ამ გარემოებას სრულებით ყურს არ უგდებენ და კიდევ ლაპარაკობენ და სწერენ, რომ სასოფლო სასწავლებელში სხვათა შორის უნდა ასწავლიდნენ ხელოსნობას და მეურნეობას; რომ სასოფლო სასწავლებელს თავის საგნად უნდა ჰქონდეს როგორც წერა-კითხვის, ისე მეურნეობის და ხელოსნობის გავრცელება.

რასაკვირველია დიდად სასიამოვნო იქნებოდა ხალხის კეთილ-დღეობის ყოველს მსურველთათვის, რომ შესაძლებელი ყოფილიყო წერა-კითხვასთან მეურნეობის და ხელოსნობის გავრცელებაც ხალხში; რომ თერთმეტისა და თორმეტის წლის ბავშვებს შესძლებოდათ სასწავლებელში იმ გვარად შესწავლა მეურნეობისა და ხელოსნობისა, რომ ბოლოდროს მოეხდინათ განვლენა თავიანთ დედ-მამეებზე. მაგრამ უბედურება ის არის, რომ ეგ შეუძლებელი საქმეა. — და ვინც ფიქრობს მაგ გზით განავრცელოს ჩვენ ხალხში ხელოსნობა, თუ მეურნეობა, იმას უნდა გაუმჟღავნოთ, რომ ის შემცდარი ბრძანდება, ატყუებს თავისთავს. ეს კიდევ არაფერი — ის ატყუებს ხალხს და ხდება პასუხის მგებელად შთამამავლობის წინაშე მარ თლაც, ვის გაუგონია და სადა თქმულა, რომ თორმეტის წლის ბავშვს შეესწავლოს მეურნეობა და ხელოსნობა? განა ამის აგებულებას შეუძლიან აიტანოს ხელუჩოს და შალაშინის ხმარება? განა ამას ჭკუა-გონება ადვილად მიხვდება, თუ რა დროს რა თესლეულობა უნდა დაითესოს, თუ რანაირად უნდა მოჰყავდევთ ყურძენი, თუ როგორუნდა დასწურონ ყურძენი და დააყენონ მაჭარი, რომ რა არის ბოლოს კარგი ღვინო დაუდგეთ?

ვიმეორებ, განა ბავშვებს შეუძლიანთ ყველა ამას ჯეროვანი ყურადღება მიაპყრან? გარდა ამისა, განა შესაძლებელი საქმეა, რომ ბავშვებს ოთხის წლის განმავლობაში ლაზათიანი წერა-კითხვა, საგნების თავდაპირველი კურსიც ისწავლონ და ამავე დროს დახელოვნდნენ კიდეც მეურნეობაში და ხელოსნობაში? ვთქვათ, რომ მანქანების ძალით ბავშვებს შეუძლიანთ ყოველი ეს ადვილად შეისწავლონ, ყოველს ამას მიხვდნენ, ყოველივე ეს იმათ აგებულებამ აიტანოს... განა შესაძლებელი საქმეა, რომ ვიშოვნოთ ისეთი მასწავლებლები, რომლებიც დახელოვნებულნი იყვნენ როგორც ცოდნის გარდაცემაში, ისე მეურნეობაში და ხელოსნობაში? თუ თეხნოლოგიურ ინსტიტუტში და მიწათ-მუშაობის აკადემიაში (Земледбльческая Акаднмiя) კურს დასრულებულები ვერაფერს ხდებიან, საქმით უხეიროდ იქცევიან და მხოლოთ ტყეების მცველად დგებიან, ნუ თუ საოსტატო ინსტიტუტის ანუ სემინარიის მოწაფეებს შეუძლიანთ მეურნეობის საქმე ზედ-მიწევნით იცოდნენ!? მე მრწამს, რომ მწიგნობრებისგან — ინსტიტუტის მასწავლებლებისაგან გაგონილი ექნებათ მათ, თუ ეს და ეს ხე ასე იმყნობა; ამა და ამ მცენარეს ესა და ეს ნიადაგი უნდა ცერცვს და მუხუდოს ესა და ეს მიწა მოუხდება; კომბოსტოს ბევრი მორწყვა უნდა და სხვა მრავალი ამ გვარი ზეპირ-დარიგება. მაგრამ განა გაგონით და წიგნში ამოკითხვით შეუძლიან კაცს დახელოვნდეს მეურნეობაში? აგრეთვე განა ათასში ერთხელ შალაშნის გაკვრით შეუძლიან კაცს შეიქნეს მცოდნე დურგლობისა და ახლა როგორი მცოდნე? ისეთი მცოდნე, რომელსაც შეეძლოს თავის შეგირდები მოუმზადოს ჩვენ ხალხს ხელოსნებად. მე დარწმუნებული ვარ, რომ ვინც კი ამ თქმულს ჩააკვირდება, ყველა ნათლად დაინახავს იმ შეხედულობის უსაფუძლობას, რომელიც თხოულობს ერთსა და იმავე დროს წერა-კითხვის, მეურნეობის და ხელოსნობის სწავლებას სასოფლო სასწავლებელისაგან. მაგრამ ამ შეხედულობის უსაფუძლობა და მისი მომხრეების შორ-გაუმჭვრეტელობა და დაუდევრობა უფრო ცხადი იქნება ყველასათვის, თუ მივაქცევთ ყურადღებას დასავლეთ ევროპიის სახალხო სასწავლებელს და მოკლეთ ვაჩვენებთ, თუ რა გზით დასდგა იმ ნიადაგზე, რომელზედაც ეხლა დგას.

რადგანაც ამ წერილის სივრცე ნებას არ მაძლევს, დასავლეთ-ევროპიის ყველა სახელმწიფოების სახალხო სასწავლებლები განვიხილო ვრცლად და თვითვეულად ამისათვის მკითხველის ყურადღებას მივაქცევ მხოლოდ ორის წარჩინებულის სახელმწიფოების სახალხო სასწავლებელზედ — სახელდობრ–გერმანიის და ინგლისის სასწავლებელზედ.

როგორც გერმანიაში, ისე ინგლისში ერთი და იგივე მსვლელობა ჰქონდა სასწავლებელის საქმეს. ამ ორივე წარჩინებულ სახელმწიფოში სასოფლო სასწავლებელი დაფუძნდა მეთექვსმეტე საუკუნიდამ თავდა-პირველად იმ განზრახვით, რომ რა არი ხალხს შესძლებო და ახალის სწავლის შესათვისებლად საღმრთო წერილის კითხვა, ლოცვეების შესწავლა, ზიარების და ნათლიღების განმარტება. ერთის სიტყვით სასოფლო სასწავლებელი დაფუძნდა პირველად სასულიერო ნიადაგზე და სასულიერო მიმართულებით. ამის აღორძინებას, ამის კეთილდღეობას და ღრმად ფესვების გადგმას ცდილობდნენ ახლის სარწმუნოების მომხრეები. (მე აქ მხოლოდ ახალის სარწმუნოების მომხრეებზე და მათგან დაარსებულ სასწავლებლებზე ვლაპარაკობ და სახეში არა მაქვს იეზუიტების საწავლებლები.) ბოლოს ორივე სახელმწიფოში სასწავლებელმა მიიღო. სამოქალაქო თვისება და მას აარსებდნენ არა მხოლოდ იმისთვის, რომ რა არი ხალხს სასულიერო წიგნების კითხვა შესძლებოდა, არამედ იმი სათვისაც რომ ხალხი ჭკუა-გონებით, ზნეობით, სულით და ხორცით განვითარებულიყო და ამ გვარად ხალხის თვითვეული წევრი შექმნილიყო გონიურ-მოქალაქედ, ჭკუა-დამჯდარ წევრად სახელმწიფოისა, ცოცხალ და ყველაფრის მიმხვედრ-კაცად. აბა ყური დავუგდოთ, რას ამბობს ვილჰელმი III, შემდეგ ნაპოლეონის პირველის შესევისა გერმანიაში,(1806—1807წ.) სასწავლებელის მნიშვნელობაზე: „ჩვენ არ უნდა მივცეთ თავი სასოწარკვეთილებას უნდა შევიკრფნოთ ერთად, შევერთდეთ სულით, რათა დაუბრუნოთ ჩვენ სამშობლოს ბედნიერი დღეები. ამ შემთხვევაში სასოფლო სასწავლებელი უებარი წამალია. პირველ-დაწყობითმა სწავლმა უნდა შეაკავშიროს ერთი ერთმანეთთან ჩვენი ქვეშევრდომნი.“ ამ გვარი აზრების ძალ–დატანებით შეუდგნენ სასწავლებელის გადაკეთებს, მის თვისების გამოცვლას და რომ ბეჯითად ხალხს ეტარებინა თავისი შვილები სასწავლებელში, დააწესეს ვალდებულებითი სწავლა (обязательное обученiе) გერმანიაში. ეს სახსარი მაგდენად ვერაფრად გამოდგა და აი სასწავლებელში შეიტანეს ხელოსნობის და ზოგ ადგილებში კიდევ მეურნეობის სწავლა. ასე, ორივე ჩვენგან ამორჩეულ სახელმწიფოში სასოფლო სასწავლებელს დაურთეს ხელოსნობა და მეურნეობა. მაგრამ ხალხის ჭკუა-გონება, ხალხის დალოცვილი, საქმიანი აზროვნებ მალე მიხვდა, რომ ბაშვები აგრე მოწყობილ სასწავლებელში ვერც წერა-კითხვას, ვერც ხელოსნობას და ვერც მეურნეობას ვერ ისწავლიან და ის ინგლისში 1818 წ. რა შესანიშნავი ამბავი მოხდა: სოფლების და ქალაქების საზოგადოებამ თავიანთ წარმომადგენელებს მიანდეს პარლამენტში შეეტანათ აზრი ხელოსნობის გაუქმებაზე სასწავლებელში და აი ამათ რა წარმოსთქვეს პარლამენტის წევრთა წინაშე: „ათის-წლის გამოცდილებამ ცხადად დაგვიმტკიცა, რომ ხელოსნობის სწავლა სასოფლო სასწავლებლებში სრულებით ამაოა. ათის წლის განმავლობაში ჩვენი შვილები არამც თუ არა ხელოსნობას არ მიეჩვივნენ, არამედ უფრო. სუბუქად დაუწეს ცქერა ხელოსნობას, თუმცა მამავალში ამან უნდა მისცეს მათ ლუკმა-პური, — მიეჩვივნენ მასალის ხდენას, საქმის დაუდევრად კეთებას და ამასთანვე წერა-კითხვაც ვერ ისწავლეს.“ წარმომადგენელებმა ესეც ითხოვეს, რომ ხელოსნობა და აგრეთვე მეურნეობა მთის შვილებისათვის ესწავლებინათ სრულებით სხვა გზით. მალეც გამოიკვლიეს ეს სხვა გზა ყველა სოფლის საზოგადოება სასწავლებელში კურს შესრულესულებს აძლევდა შეგირდად გამოჩენილ ხელოსნებს რამდენიმე წლობით და სხვა და სხვა პირობებით. ხელოსნები სვინიდისიანად იქცევოდნენ და მთელი ინგლისი მალე მოიფინა ხელოსანის კაცებით. ამას ესეც დაუმატეს ბოლოს, რომ სხვა და სხვა ადგილებში მუშა ხალხს ასწავლიდნენ დაბიურ ენაზე საგნებს ხელოსნობის შესახებ, ასეთი წესი იყო ინგლისში 1867 წ. და იქნეაბა ეხლაც ამნაირი წესია. რაც შეეხება გერმანიას, აქაც სრულებით მოაშორეს სასოფლო სასწავლებელს ხელოსნობის და მეურნეობის შესწავლა. გერმანიაში აი რა წესია: ყმაწვილები ჯერედ სწავლობენ სასოფლო სასწავლებელში; სწავლის გათავების შემდეგ აქ, ისინი შედიან სხვა და სხვა სახელოსნო და სამეურნეო სასწავლებელში; მაგრამ ამავე დროს სწავლის შესასრულებლად კვირაში ანუ ორჯერ, ანუ სამჯერ ბეჯითად დაიარებიან სწავლის გასაგრძომს სასწავლებელში. ამ გვარის სასწავლებლებით მოფენილია ეხლა მთელი გერმანია.

ეს მოკლედ მოყვანილი მსვლელობაც სასოფლო სასწავლებელისა გერმანიაში და ინგლისში ნათლად ამტკიცებს იმ ჭეშმარიტებას, რომ წერა-კითხვისა, ხელოს-ნობის და მეურნეობის არევა ერთად დომხალივით შეუძლებელი საქმეა, რომ სასოფლო სასწავლებელს თავისი საკუთარი საგანი აქვს და მხოლოდ ამ საგანის განხორციელებას უნდა მიზდევდეს იგი. რაც შეესება კიდევ ხელოსნობის და მეურნეობის შესწავლას, ამის გზა სრულებით სხვა უნდა იყვეს.

ქვემო ქართლელი

(შემდეგი იქნება)

______________

1 „ივერია“ №№33, 34

ბრძოლა რომის დასაპყრობლად

კონსტანტინოპოლში.

(შემდეგი)[1]

შევიდა თავის ოთახში თუ არა იუსტინიანე არ მოერიდა ნარზეს და მის წინ გადაეხვია თეოდორას.

— რა რიგად ბედნიერი ვარ, რა რიგად ვიქადი თავს, რომ ამისთანა ცოლი მყევხარ, ჰსთქვა იუსტინიანემ: რა ლამაზი იყავ, თეოდორავ, დღეს იმ კეთილ-შობილურის მრისხანებით ანთებული! რით შემიძლიან გადაგიხადო, შენ თვითონ ჰსთქვი, ჩემო უკეთესო ვეზირო, ჩემო თანა-შემწევ!

— თუ მართლა მე სუსტს, დედა-კაცსა, განმიზიარებ შენ დაწყობილობას და განზრახვასა, მაშ მითხარ, რა გვარად გინდა წარმართო ომი? უპასუხა თეოდორამ.

— ყოველს შემთხვევაში მე იტალიაში გავგზავნი ორს სარდალს, ეს კი ვიცი ეხლა, რომ ერთი იმათგანი ბელიზარი იქმნება.

— მაშ მოწყალებასავით ვითხოვ მეორე მე დაგინიშნო. ნარზეს, გინდა მეორე სარდლად შენ იყო? ჰკითხა თეოდორამ, თუმცა ჯერ იუსტინიანეს პასუხი არ იცოდა.

თეოდორამ იცოდა რომ ნარზესი ამას არ ინდომებდა.

— მადლობელი ვარ, უპასუხა ნარზესმა მკვახედ: შენ თვითონ იცი მე უხედნი ცხენი ვარ, სხვასთან ერთად ვერ გავწევ. სარდლის ყავარჯენს და დედა-კაცს ან ერთი უნდა ჰფლობდეს, ან სულს არ უნდა ჰფლობდეს.

— მაშ შენ უკანასკნელს ჰრჩეობ? ჰკითხა გულ-სატკენად იუსტინიანემ: ეს იცოდე, ჩვენო magister militum. შენ ძალიან საჭიროც არა ბძანდები.

— როგორც ყოველი სხვა კაცი ამ ქვეყნიერობაზე, იუსტინიანევ! უპასუხა ნარზესმა: კიდევაც დიდი ბელიზარი გაჰგზავნე. დეე მესამედაც გამოჰსცადოს ბედი იმ ქვეყანაში,საცა ასე უხვად მოდის დაფნის ფოთოლი. ჩემი საათი ჯერ არ მოსულა ამ ჟამადკი მე ტყუილ-უბრალო მოწამე ვარ თქვეყნის ცოლ-ქრმობის ბედნიერებისა, მე მეტი ვარ აქ. ხოლო ერთს რჩევას კიდევ მოგცემ. ბოლოს და ბოლოს მაინც ის გამოვა, რომ შენ ნარზესი უნდა გაჰგზანო იტალიაში. ამას რამდენადაც ადრე იქმოდენად ნაკლებ შესვავ წყენისა და დამარცხების მწარე ფიალას და ხარჯიც ცოტა მოგივა. ვაი თუ ნეკრესის ქარებმა ნარზესი საიქიოს გაისტუმროს და გოთების მეფე ტოტილი კი დარჩეს მაშინ ვიღა დაამარცხებს ტოტილსა? იცი, იუსტინიანევ, შენგან დადგენილს კანონებში რომელი უფრო ყველაზედ გონიერია?

— რომელი?

— იგი, რომელიც სიკვდილით ჰსჯის მას ვინც დედოფალზედ შენ შეგასმენს რასმეს, — მარტო ეგ კანონია მისი მფარველი და მხსნელი.

ჰსთქვა ეს ნარზესმა და გამოვიდა ოთახიდამ.

— უსირცხვილოვ, მიაძახა თეოდორამა და მიაყოლა მრისხანე თვალი მიმავალს ნარზესს: მუქარასაც მიბედავს. მოიცა. ბელიზარის მოვრჩები თუ არა, ხელს მივჰყოფ ნარზესსაც.

— ჯერ კი ორივენი ჩვენთვის საჭირონი არიან, უპასუხა იუსტინიანეძ: მაშ შენ მაინც იმ კაცისვე სარდლობას მირჩევ იტალიისათვის?

— იმ კაცისვე.

— ეხლა მე უფრო ბევრი საბუთი მაქვს იმას არ მივენდო. იგი ხშირად ინახულებს ხოლმე შეთქმულთა და მათთან მისვლა-მოსვლა აქვს.

— ეგ მართალია, იუსტინიანევ, ხოლო მაგას იგი ჩემის ბძანებითა შვრება; იგი ხელში მოგვცემს ყველას და ამით დაღუპავს.

— შენც რომ გატყუებდეს?

— მაშინ ხომ დაგვიჯერებ და იტალიაშიაც გაჰგზავნი, თუ ხვალ იგი ხელ-შეკრულებს მოგგვრის შეთქმულთა და მათ'შორის იმასაც, ვინც შენ არ იცი და იმათი საიდუმლო წინამძღვანი კია.

— როგორ არ ვიცი: იმათი წინამღვანი ფოტიუსია, გააზატებული მონა ბელიზარისა.

— არა, იუსტინიანევ. იმათი წინამძღვანი თვით იგია, ვისაც შენ გაჰგზავნიდი სარდლად იტალიაში, რომ მე წინადვე შენთვის არ მეცნობებინა... იმათი წინამძღვანი თვითონ ბელიზარია!

იმპერატორი შეკრთა, გაფითრდა და თავის შესამაგრებლად ხელი წაავლო სელსა.

— რომ ხვალ სულ ესე მოხდეს რაც გითხარ, მაშინ ხომ მიენდობი რომაელის ერთგულებას და მას გაჰგზავნი იტალიაში ორგულისა და განდგომილის ბელიზარის მაგიერ?

– მივენდობი, მივენდობი, რასაკვირველია, ჰსთქვა იუსტინიანემ: მაგრამ ნუთუ მართლა ბელიზარი ჩემი ორგულია? თუ ეგრეა, უნდა ავაჩქარო საქმე და ვიმოქმედო.

— მე მიმიღია კიდეც ყოველივე ზომიერება, ჩემი მახე დაგებულია, ნება მომეც მახე მოვწიო და ყველანი გავაბა.

იუსტინიანემ თავი დაუქნივა ნების დართვის ნიშნად. თეოდორა კი წამოდგა და როცა ოთა ხიდამ გამოდიოდა უთხრა მსახურს:

– წადი და ამ წამსვე დამიძახე ცეტეგი,—რომის პრეფეკტი!

(შემდეგი იქნება)

_____________

1 ივერია №№12, 21, 22, 23, 24, 28 და 32

განცხადება

ტფილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა საადგილ-მამულო ბანკი.

გამგეობა ზემოხსენებულის ბანკისა უმაღლესად დამტკიცებულის ამა ბანკის წესდების (§16 ძალითა ამით აცხადებს, რომ 13-ს დეკემბერს 1877 წ. ბანკის სადგომში, ქალაქს ტფილისში, სოლოლაკის ქუჩაზედ, კორღანოვის სახლში ისყიდება საჯაროს ვაჭრობით უძრავი ქონება ქვემოხსენებულთა პირთა, რადგანაც მათ არ შემოუტანიათ ბანკიდამ აღებულის ვალის გადასახდელად ვადის ფული, დაწესებული წესდების §§29, 30, 34 და 36 მუხლითა.

ტერ-მკტჩიანც, ქრისტეფორე ნიკიტას ძე. სამ-სართულიანი ქვითკირის სახლი ყოველ-გვარის შენობითა და მიწითა ზომით 6341/2 ოთხ-კუთხე საჟენი, ქ. ტფილისში, 2 განყოფილების 12 ნაწილში, ჩუღურეთში, ნიკოლაკვის ქუჩაზედ. ვალას თავნია 78,734 მანეთი და 88 კ., შემოსატანია ბანკში 3,927 მ. და 40კაპ. — სულ 82,662მ. და 28კ.

ზემიანსკისა, ნატალია ივანეს ასული, ერთ-სართულიანი ქვითკირის სახლი და ყოველგვარის შენობითა და მიწით ზომით 818 ოთხ-კუთხე საჟენი, ქ. ტფილისში, 2 განყოფილების 10 ნაწილში, ნემენცების კოლონიაში ბაღის ქუჩაზედ. ვალის თავნია 5,230 მ. და 56 კ. შემოსატანია ბანკში 234 მ. და 61 კ. სულ 5, 465 მ. და 17კ.

სულხანოვისა, მარიამ ივანეს ასული. ა) ერთ-სართულიანი ქვითკირის დუქანი და ბ) ორი სამ-სართულიანი, ორი ორ-სართულიანი და თერთმეტი ერთ-სართულიანი ქვითკირის დუქნები. ქ ტფილისში, ა) 1 განოფილების 1 ნაწილში და ბ) 2 განყოფილების 14 ნაწილში. ვალის თავნია 17,435 მ. და 21 კ. შემოსატანია ბანკში 874 მ. და 60 გ. სულ 18,309 მ. და 81კ.

თეთრაძე, გლახა ზურაბის ძე. ა) სამ-სართულიანი ქვითკირის სახლი სამსართულიან შენობებითა და ბ) ორ-სართულიანი ქვითკირის სახლი ერთ-სართულიანის სამზარეულოთი და მიწით ზომით 125 ოთხ-კუთხე საჟი ქ. ტფილისში, 1 განყოფილების 1 ნაწილში, დავიდოვის ქუჩაზედ. ვალის თავნია 6,446 მ. და 99 კ. შემოსატანია ბანკში 389 მ. და 53 კ. – სულ 6,836მ. და 52 კ.

პავლიევი, იაკობ სვიმონის ძე ორ-სართულიანი ქვითკირის სახლი ყოველ გვარის შენობითა და მიწით ზომით 72 ოთხ-კუთხე საჟ. ქ. ტფილისში 1 განყოფილების 5 ნაწილში, ნემენცების ქუჩაზედ. ვალის თავნია 5,860 მ. 31 კ. შემოსატანია ბანკში 202 მ. და 20 კ. ― სულ 6169 მ. და 11კ.

ამილახვრები, კნ. ივანე და კნ. ელისაბედ თეიმურაზის ძენი. სახნავი და საძოვარი მიწები ზომით 151 დესეტინა 1,756 ოთხ-კუთხე საჟ , გორის მაზრის სოფ. ნაწრეთში. ვალის თავნია 3,481 მ. და 67 კ., შემოსატანია ბანკში 159 მ. და 79 კ. სულ 3,641 მ. და 46 კ.

აბხაზი, კნ. ირაკლი კოსტანტინეს ძე. სახნავი, სათიბი და საბაღო მიწები, ერთ-სართულიანი ქვითკირის სახლით, ეზოთი და ხე-ხილიანის ბაღით ზომით სულ 177 დესეტინა და 7 ოთხ-კუთხე საჟ. ტფილისის მაზრის სოფელ თხინვალში. ვალის თავნია 5,968 მ. და 62 კ. შემოსატანია ბანკში 205 მ. და 24 კ., სულ 6,233 მ. და 86 კ.

ერისთავი, კნ. გიორგი (კიაზო.) გიორგის ძე. სახნავი, სათიბი და საძოვარი მიწები და ტყე ზომით 800 დესეტინა. თიანეთის მაზრის სოფელ ბოჭორმას. ვალის თავნია 4775 მ. და 1 კ., შემოსატანია ბანკში 134 მ. და 31 გ.—სულ 4909 მ. 32 კ.

ბებუთოვი, დავით მელიქსდის ძე. საძოვარი მიწები ტყით და ხეხილიანის ვენახით ზომით 208 დესეტინა 378 ოთ-კუთხე სჟ. ტფილისის მაზრის სოფელ წენეთში. ვალის თავნია 4,476 მ. და 43 კ., შემოსატანია ბანკში 200 მ. 84 კ.—სულ 4,677 მ. 29კ. გაბაევი, ანდრია მიხაილის ძე. სახნავი და საძოვარი მიწები და ტყე ზომით 106 დესეტინა 320 ოთხი გუთხე საჟ. ტფილისის მაზრის სოფელ ერტისში. ვალის თავნია 4, 973 მ. და 85 კ. შემოსატანია ბანკში 57 მ. 21 კ.― სულ 5,031 მ. და და 6კ.

ზანდუკელი, ოტია გიორგის ძე. სახნავი მიწა ზომით 80 დესეტინა. თიანეთის მაზრის სოფ. ბაკნიანთკარს. კალის თავნია 797 მან. და 97 კ. შემოსატანია ბანკში 48 მან. და 86 კ.— სულ 846 მან. და 83კ.

თარხან-მოურავისა კნ. მარიამ ბიძინასძე. სახნავი და სათიბი მიწები და ტყე ზომით სულ 543 დესეტინა 1645 ოთხ-კუთხე საჟ. გორის მაზრის სოფ. ცსოვერში. ვალის თავნია 6682 მან. და 99 კ. შემოსატანია ბანკში 291 მან. და 23 კ. ― სულ 6974 მან. და 22 კ.

ადამაშვილი, გიორგი ადამის ძე. ერთ-სართულიანი ქკითკირის სახლი ერთ სართულიანის შენობითა და მიწით ზომით 90 ოთხ-კუთხე საჟ ქ. თბილისს, 1 განყოფილების 1 ნაწილში. ვალის თავნია 270 მან. შემოსატანია ბანკში 27 მან. და 46 კ. — სულ 297 მას. და 46კ.

საყვარელიძე, მინადორ ზურაბის ასული. სახნავი მიწა ზომით 25 დესეტინა 600 ოთხ-კუთხე საჟ. გორის მაზრის სოფ. ზენოტში, ცოცხნარში და ზინდისში, ვალის თავნია 500 მან. შემოსატანია ბანკში 37 მან. 20 გ. სულ 537 მ. და 20 კ.

ვართანოვი, მანას მანუკას ძე. ერთ სართულიანი ქვითკირის სახლი შენობითა და მიწით 57 ოთხკუთხ ისე საჟ. ქ. თბილისში 2 განყოფილების 13 ნაწილში, ავლაბარში. ვალის თავნია 600 მან. შამოსატანია ბანკში 41 მან. და 44 კ. — სულ 641 მან. და 44კ.

მეხტიევი, სადიხ-ოსპარ-ოღლი, ორ-სართულიანი ქვითკირის სახლი ერთ-სართულიანი შენობით და ბაღით ზომით სულ 547 ოთხ-ვუთხე საჟ. ქ. თბილისს 4 განყოფილების 9 ნაწილში, ბოტანიკურ ბაღის მახლობლად. ვალის თავნია 1200 მან. ბანკში შემოსატანია 66 მან. და 88 კ. — სულ 1266 მან. და 88კ.

მირიანოვისა, ნანა დავითის-ასული. ხე-ხილიანი ვენახი ზომით 1440 ოთხ-კუთხე საჟ. გორის მაზრის სოფ. ხიდის-თავს. ვალის თავნია 400 მან. ბანკში შემოსატანია 32 მან. და 96 კ — სულ 432 მან. და 96 კ.

ვაჩნაძისა, კნ. მართა მიხაილის ასული ვენახი ზომით 3 დესეტინა. სიღნაღის მაზრის სოფ. კარდანახში. ვალის თავნია 2000 მან. შემოსატანია ბანკში 36 მან. და 53 კ — სულ 2036 მ. და 53კ.

ვაჩნაძე, გნ. გიორგი ნიკოლოზის ძე. ვენახი ზომით 1 დესეტინა 1200 ოთხ-კუთხე საჟ. სიღნაღის მაზრის სოფ. ბაკურციხეს. ვალის თავნია 1000 მან. შემოსატანია ბანკში 37 მ. და 20 კ. — სულ 1037 მ. და 20 კ.

ვაჭრობა, თანხმად წესდების 19 მუხლისა, დაიწყოს იმ ფულის რაოდენობიდამ რაც ზემოდ მოხსენებულია ხოლო მასზედ დაერთვის კიდევ თუ რამ ვალია სახელმწიფო ან საერო გარდასასადისა. ვალის თავნი შეიძლება მოშორებულ იქმნას გირაობის ფურცლითაცა, რომელსაც ბანკი იმ ფასად იღებს რა ფასისაც არის, ესე იგი, მანეთს მანეთად. შეიძლება მსყიდველმა თავისზედ გადიტანოს ვალის თავნი ბანკის თანხმობითა, ხოლო ვადაზედ შემოსატანი ფული და სხვა ნაშთები უნდა უსათუოდ ნაღდად იყოს შემოტანილი.

თუ 13-ს დეკემბერს 1877 წ. რომელიმე მამული არ გაიყიდება, მაშინ წესდების 22 მუხლის ძალითა დაინიშნება გასასყიდად მეორე უკანასკნელი ვადა 28 დეკემბერს 1877 წ.