უფალო რედაკტორო[1]

მე როგორც მოგეხსენებათ, არა მაქვს ბედნიერება, ვიწოდებოდე თქვენის ჟურნალის თანამშრომელად მაშასადამე, რაც მოვალეობა უნდა მაწვევდეს, გაცნობოთ კორესპოდენტობის წესით საზოგადო ანუ კერძობითი კახეთის კეთილშობილთ ხმა, ან ჟურნალის კარგს ანუ ცუდს მდგომარეობაზედ, მაგრამ, რადგან მეც, როგორათაც ერთი ივერიელთაგანი, ვგრძნობ ბუნებითის ხმით მოვალეობას, ვიღვაწო დღე ყოველ ძალისა და შეძლებისამებრ ქართულის ლიტერატურის აღყვაებისა და კეთილ დღეობისათვის, ამიტომ საჭიროდ ვხედავ, მოვახწევინო კეთილდროებითვე თქვენთან იმათს აზრს, შესახებ თქვენის ჟურნალისა.

თუ რაში მდგომარეობს იმათი აზრი, მოგახსენებთ ბოლოს, მხოლოდ მანამდე, უმორჩილესად ჰგთხოვთ, მიიღოთ შრომა და სუსტსა, მიკიბულ მოკიბულს ქვემორე აღწერილს განხილვას, რომელიც ჩემისა ფიქრით ძალიან არ უნდა აღმოჩნდეს საწინააღმდეგოდ რომელთამე მემამულე განათლებულთ პირთათვის, მისჰცეთ მცირედი ადგილი თქვენსა ჟურნალში მომავალის თვისათვის. ესეცკი უნდა გითხრათ, რო ამითი უთუოთ დაავალებთ იმ პირთ, რომელთ მონდობილებით და თხოვნითაც, მე ეხლა იმათ პატივსაცემლად, გამოვჰყავ თავი ლიტერატურის ასპარეზზედ, თუმცაკი კარგათ ვიცი, რო ასპარეზზედ მარტორქის გამოხტუნება და შუბის ტრიალი, სრულებით ჩემი საქმე არ არი, რადგანაც მარტივი ლექსიცკი „ასპარეზი“, როცაკი ჩემს სამწუხაროდ ვიტყვი ხოლმე, შიშით სულ სისხლის ოფლს მასხამს. რასაკვირველია უფრო იმისთვის, რო, ვაი თუ მოპირდაპირის ლახტს, ფარმა ვერ უდგნოს, მარტორქას წელი მომიწყდეს და მეც, თქვენი ბანდაყული ერთის დაკვრით გადმოვარდე შებნედილი ძირს და აიარებმა მომიტაცონ; მაგრამ ქართული ანდაზაა: „ნუ შეხვალ, ნუ ებანები, ნუ გამოხვალ, სთრთიო“. როცა იქნებოდა, ხო მაინც ეს დღე უნდა დადგომოდა.

მაშ ვიწყოთ: მგონია უფალო რეღაკტორო საკმაო იყოს საბუთად თუ რომ ვიტყვით, რო თითონ თქვენი განათლებული გული უდგას მთელს კახეთის კეთილშობილთ თავდებათ, თუ როგორი შემწეობა და მონაწილეობა მიიღეს იმათ ამა 1861 წლისათვის, განვრცელებაზედ ჯერეთ ისევ უსუსურის ქართულის ჟურნალისა, და მისგამო რასაკვირველია რო, ქართულის ლიტერატურისაც. მაშასადამე, არ უნდა ითხოვდეს კეთილგონიერება? რომ, როგორათაც ამ გვარ გულწრფელობით მოღვაწე სამშობლო ენის აღდგინებისათვის კეთილშობილთ საზოგადოება, ეგრეთვე წარჩინებულნი პატიოსანის ქცევით და სამსახურით წინაპარნი მათნი, იყვნენ დაცულ უშესაბამოს და მათდა არა კუთვნილ გიებისა და მორყვნისაგან, ნამეტნავად მაშინ, როდესაც წარმოვიდგენთ, თუ როგორის სიყვარულით და სასოებით უცქერდნენ უკანასკნელნი საქართველოს მეფენი კახეთის კეთილშობილთ და სრულიად კახეთის ხალხთ, რადგანაც შეიძლება ვჰსთქვათ გაბედვით, რო სასოება მათი, ძალიან მტციდე იყო დამყარებული მათზედ, სამეფოს კეთილდღეობისათვის.

ვინ არ იცის, რო მიზეზად ამ გვარის ყურადღებისა, იყო კახელების ლომბერი მტერთან ბრძოლა, რომელნიც, გარდა საზოგადო მტრისა, იდგნენ მყარე კლდესავით პირისპირ კავკასიის სხვა და სხვა ხალხთანაც. ცხადია, რო უფრო ამისგან მოხდებოდა ის, რო, თურმე რომელნიმე ევროპიის პირნი, კახეთს, ოდესმე იხსენიებდენ საქართველოს სამეფოს ზღუდეთ, და მართლადაც, ვის შეუძლიან უარ ჰყოს, რო სხვაზე უფრო მომატებით, კახელები არ იყვნენ წარსულს დროებში დღე და ღამ მოპირდაპირე კავკასიის მხრივ მტერთა, თუმცაკი სრულებით ვერ ვიტყვით, და დიდი გმობაც იქნება ჩემის მხრით, რო დროებითად იმ სხვათაც არ მიეღოთ მონაწილეობა ერთათ მათთან ომში.

არ ვიცი, მიხვდით უ. რედაკტორო, თუ არა, რო მე ვლაპარაკობ თქვენ მიერ დაბეჭდილს წარსულს წელს მეთერთმეტე ნომერში უ. რჩეულოვის შრომაზედ, რომელზედაც კიდეც მიუგო ძალიან ღირსეული პასუხი ამა წლის იანვრის ნომერში კნეინა ნინაერისთავისამ.

რასაკვირველია რო, შემდეგ კნეინა ნინოერისთავის პასუხისა, ჩემი თავის გამოდება ერთსა და იმავე საგანზედ, სრულებით მეტია, მაგრამ მოვითხოვ პატივცემულთ მკითხველთაგან ბოდიშს ამით, რო ამ შემთხვევაში, როგორც ზევითაც მოგახსენეთ იმათი აზრი ნამდვილ დიპლომატიურის წესდებით უმეტნაკლულოდ.

აი, რას მოგახსენებენ: „ყოველს საქართველოს შვილს აწვევს მოვალეობა მოიხსენოს წინაპარნი თვისნი ისე, როგორც ყოფილან, და არა უშვერის ლექსით სიცრუისა გამო, ესეც კიდევ მაშინ, როდესაც მათი საფლავიდამ შეძვრა, ითხოვდეს თვით აუცილებლივ დარღვევას ისტორიის, ანუ ისტორიულის სიცრუით მოთხრობისას, და რადგან უ. რედაკტორმა არ მიხედა ამას და ჩვენის მეფის და ბატონიშვილის სიცრუით პატიოსნების გინებაზედ შეიწყნარა უ. რჩეულოვის ჰსტატია, „ანუკა ბატონიშვილი“ და გამოჰსცა უსხოლიოთ (თავის მხრით) ქვეყნად ჩვენის თვისა მოსაჭრელად, ამისათვის უმჯობესად ვჰრაცხთ, უკუვსდგეთ ცისკარზედ ხელის მომწერისაგან, უკეთუ საკულაოთაც გამოიცემა ამავე წესით, რომ შემდგომისათვისაც არი არ ვნახოთ მაში ჩვენთა მეფეთ, ბატონიშვილთ და საზოგადოდ წინაპართ სიცრუით შეურაცხება[2]

აღვასრულე რა მონდობილება კახეთის კეთილშობილთ აზრის გამოცხადებით (უკაცრავათ, რო ცოტა წიწაკა მორეულია), მოვითხოვ პატივცემულთ მკითხველთაგან ნება რთვას, დავსძინო ჩემი საკუთარი აზრიც, შესახებ უ. რჩეულოვის შრომისა.

უნდა ვსთქვათ სვინდისის ქვეშ, რო შრომა უ. რჩეულოვისა „ანუკა ბატონიშვილი“ არ იქნებოდა სრულად უსარგებლო ქართველთათვის, მხოლოდ მაშინ, უკეთუ უ. რჩეულოვიმიიღებს ცოტა ოდენ, ანუ იგეთსავე, როგორიც მიუღია შრომას და მოქმედებას გადიტანს გრემის ნაქალაქევიდამ, თავისსავე ადგილს იტალიაში, აგრეთვე, თუ მოქმედ პირთაც: მეფეს ალექსანდრესდა დასა მისსა ანუკას, უწყალობებს თვისსავე ბუნებითს სახელწოდებას. მაშინ, ვიტყვი განმეორებით, უსარგებლო არ იქნებოდა ჩვენთვის და კიდეც გვმართებდა მადლობის გადახდა გაცნობისათვის იტალიის შესანიშვნელთ პირთ და ზნეობათა მათთ, მაგრამ ახლაკი, მე და ზოგი ერთი პატივცემული მკითხველიც, ძალიან შორს ვიდგეთ მადლობის მოხსენებაზედ, ამიტომ რომ, პატივცემულმა ავტორმა იკადნიერა და სხვის მუნი გადმოიღო საქართველოს შვილებზედ.

ამართლებენ ზოგიერთნი უ. რჩეულოვსიმით, რომ ვითომც იტალიის მცხოვრებს ორსინის, ოდესმე ემოგზაურნოს კახეთში და დაბრუნებისა შემდეგ დაეწეროს იტალიის ენაზედ ანუკაბატონიშვილის მოთხრობა, რომელიც ენახოს რა უ. რჩეულოვს რუსულს ჟურნალში, მაშინვე სიტყვითი სიტყვად გადმოეღოს სამშობლო ენაზედ ჩვენს სასარგებლოდ. მიბძანეთ ახლა პატივცემულნო მკითხველნო, შეიძლება ვერწმუნეთ ამას და მოვიღოთ საბუთად? არა! აი, რატომ? პირველად იმ მიზეზით, რო ანუკაბატონისშვილის რუსულიდამ ჩვენს ენაზედ გადმოღებას, თვითონა უ. რჩეულოვიარა კისრულობს, რომელიც გადმოგვცემს იმას თავის საკუთარ პოეზიად და შრომად (ორიგინალად) სახელწოდებით: „ბატონიშვილი ანუკა. ისტორიული მოთხრობა გ. რჩეულოვისა.“ უფრო ცუდი იმისთვის, თუ მართლა თარგმანია, რო დიდების მოყვარებით, სხვის შრომას და ღვაწლს, თავის შრომად უწოდებს, არც უნდა, რო პასუხის საგებლად მაინც, გაგვაცნოს ნამდვილი ავტორი და, მეორე, რო ის უფალი იტალიის პროზაიკი ორსინიც, როგორათაც განათლებული ევროპიელი, იქამდინ არა დროს არ შესცდებოდა, რო ქართველ პირთათვის მიეცა თავის ქვეყნის ზნეობა, ისიც იმ დროში, როდესაც ქართლსა და კახეთში, სპარსთ და ოსმალთ დევნულებისაგან ძალიან მტკიცედ სუფევდა ქრისტიანობის სარწმუნოება.

მაშ რად უნდა ვიფიქროთ უ. რჩეულოვის ღირს შესანიშვნელ შრომაზედ? მკითხვენ მრავალნი. ისევ ის, მოწყალენო ხელმწიფენო, რაც მოგახსენეთ, ესე იგი: რო უ. რჩეულოვმაშეუბრალებლივ და ცემა ტყეპით გადმორეკა საწყალი ფლორენციის მცხოვრებნი გრემის ქალაქში. აქ რასაკვირველია, ხალხს რო აებუებინათ, მაშინათვე დაჰრთო ქართულის ტანისამოსით, დახურა ბუხრის ქუდები, შამაკრა გორდა ხმლები; მერე დიდის მეცადინეობით უშოვა ქალების ლეჩაქი და და როცა სრულებით მორჩა, წინათ ვერ დამნახაობით, შეგზავნა ისეთს გარყვნილების მორევში, (საწყლები, კინაღამ არ დაირჩვნენ,) რომელიც პირველ წაკითხვაშივე, ზიზღით და ელეკტიურის ძალით, ფიცხლავ ხელ ჰკრავს თავისგან ყოველს საქართველოს შვილს.

აბა მოდი და ნუ შაიბრალებთ საწყალ იტალიანელებს, მერე რა, ასე საჩქაროდ და მოულოდნელად უ. რჩეულოვს ელოვნებისაგან სხვა სახედ შეცვლილებას. ვინ იცის, იქნება რო ოყალი ჯადოს მეთილისმობა კიდევ იყოს სადმე დარჩენილი და იმის შემწეობით მოქმედებდეს უ. რჩეულოვი?... და ჩვენკი ასე ყურზედ გვეძინოს?... მაშ თუ არა და რას უნდა მივაწეროთ ესეთი მოულოდნელობა. მართალია ძველადკი იყო ამ გვარი მწერალი, მგონი ოვიდი, თუ ვიღაცა სხვა. ელლინი, (მომიტევეთ რა სოფლიურმა ზრუნვამ ისე მომაძლურა, რო მეხსიერებაც დავჰკარგე და ძალ მოკლებული ძლივღა დავფანფალებ ყავარჯნით). მაგრამ აკი ანბობენ რო, როგორც იმისი ქმნილება, აგრეთვე ბევრი სხვა გამოჩენილი მწერლებისაც დაიკარგაო, რო ზოგი ერთს ამათგანს ევროპამდინაც აღარ მოუსწევიაო. მაშ ეს რა ანბავია ჩვენს თავს?... აა! ახლაკი მივხვდი. უთუოთ უ. რჩეულოვს ყარამანიანისკითხვით იმტენი ძალა დაუტანებია თავის ჭკუისათვის, რომ ბოლოს ოყალი ჯადოს საიდუმლოებისათვის მიუგვნია, და აი უბედურება. ჩვენკი, ვყრივართ ისე ოხრად, რო არც ჰსწავლას ვადგებით და არც ჩვენს თავს. რაკი ასე მოხდა, მეტი ღონე არ არის, ისევ უ. რჩეულოვს, როგორც ამისთანაებში დაწინაურებულს კაცს, ერთხმობით უნდა აღუმართოთ ძეგლი ზედ წარწერით: „საქართველოს მგრძნობელთ შვილთაგან, დიდს მემამულე მწერალს და მეთილისმეს!“

მინდოდა გამეთავებინა, მაგრამ სამწუხაროდ უ. რჩეულოვისა, ეს დაწყევლილი შინაგანი ძმა აღარ მისვენებს. მეტი ჩარა არ არი, ისევ უნდა დავემორჩილო და ვიყბედო.

აი, რა შაუძლიან სოფელს, საწყალ დანთეს ასე ეგონა, რო მარტო ჩემზედ მოვიდა ღვთის რისხვაო, და მემამულეთ ფლორენციდამ გამდევნესო. ისკი არ იცოდა საცოდავმა, რო იმის მემამულეთ უფრო უარესი დღე მოელოდათ. იმან კიდევ იმითი მაინც ამოიყარა თავის მესისხლების ჯავრი რო ყველას შეუბრალებლივ ჩაუძახა თავს საღმთო კომედიაში, მაგრამ აბა ერთი მიბძანეთ, რაღა უნდა ჰქნან იმის მემამულეთ, რომლებიც, ასე საცოდავათ შეემწყვდნენ გრემის ნაქალაქევში, რომელთაც, თუმცა ძარღვებში ისევ ბუნებითი სისხლი უდგათ, მაგრამ უბედურება ეს არის, რო იმ საწყლებს ვეღარ უცვნიათ თავისი თავი, და პირ დაღებული, ხან ცას შესცქერიან და ხან დედამიწას. ღმერთი იწამეთ უ. ავტორო, და ეს საბრალონი ისე თავის სახედ აქციეთ, ხედამთ, თუ როგორ გაშტერებულნი და თვალ ცრემლიანნი დგანან!... მართალია, თუ არ თქვენის სისხლის მოცხებით, ისინი თავით სახეზედ ვეღარ იქცევიან, მაგრამ როგორც იყოს ღვთის გულისათვის, ძალა დაატანეთ თქვენს გონიერებას და უშველეთ რამე, შელოცვით მაინც!...

მგონია უნდა იცნობდეთ ინდოეთის ძვალ ყლაპია ფრინველს, რომელსაც ინდოელები გურჯილას უძახიან და ანგლიჩანებიკი, სეკრეტარ-ადიუტანტს, ქევქევა სიარულისათვის. ამ ფრინველისას მოგახსენებენ, რო ძვალს ჰყლაპავსო, მაგრამ ისეთსკი არა, რო ყელში გეეჩაროს. დალოცვილო, იმათგან აიღეთ მაგალითი და საქმის დაწყობის დროს აქეთიქით მიიხედეთ ხოლმე. სუ გასწორ, გასწორ როგორ იქნება, გესმისთკი რო რეკენ, და ისკი არ იცის, თუ რომელ ეკკლესიის ზარს. აქა და ბაქარ ქართლელი და უ. არდაზიანიავითარებენო მემაულეთ თავისის უკვდავის თარგმანებით, განა იმ წესით და კანონებით იქცევიან, როგორც თქვენ. იმისი არ იყოს, რო ამას წინათაც ტფილისის თეატრიდამ გრიგალივით გააქანეთ პირდაპირ კუკიის სახლებში ვიღაცა, ხელოვნებითვე შეცვლილი ქართველად, პირნი, სადაც, ვითომც ლუნატიკობით, ქმარს ცოლი მოაწამლინეთ, და მერე თითონ ქმარსაც, მეორე ცოლის სიგრილით, მისსავე კაბინეთში დამბაჩა დეეცით. დალოცვილო, თუ თქვენი თავი და ხელები არ გებრალებათ, ჩვენი ყურები მაინც შეიბრალეთ. ისინი რა დამნაშავენი არიან, რო თქვენ მწერლების გვირგვინი გინდოდესთ.

ერთი მიბძანეთ ჩვენი ახალო სარგითმოგველო, რას იფიქრებთ მაშინ, როდესაც ბაქარქართლელს და უ. არდაზიანს, რომეოს, ჯულის, ჰამლეტის და ოფელიასთვის დეერქმევინათ თქვენსავით ქართული სახელები და მაგალითებრ: მიხაკადა ტასიკო, იულონ ბატონიშვილი და სოფიო, და მერე რა, სუ კისერში მუჯლუგუნის ცემით და ჩქმეტით მოერთოთ თქვენის ხელოვნებითვე ქართულის ტანისამოსით; მასუკან წამოეყვანათ და ემოქმედათ: ვერონას მაგიერ, გორში, და დანიის მაგიერ, ტფილისის ქალაქში. ერთი მიბძანეთ კარგი იქნებოდა?... ვიცი გული გეუბნებათ, რო არაო, მაგრამ მაინც კიდევ აბრუს არ იტეხთ.

რასაკვირველია თქვენ შეგიძლიანთ მიპასუხოთ, რო ზოგს ფლავი უყვარს და ზოგს კორკოტიო, და მეც გეთანხმებით, მაგრამ, ესკი არ უნდა გავიწყდებოდესთ, რო კაცი არის მწევრი საზოგადოებისა, მაშასადამე, ყოველი მისი გრძნობა და მოქმედება უნდა იყოს საზოგადო, და არა კერძოებითი.

ვჰსთქვათ რო ყველა შეიძლება მოიგონოს კაცმა, მაგრამ ეს მაინც როგორ ვერ მოიგონეთ უ. ანუკა ბატონისშვილის ავტორო, (აქ საჭიროდ აღარ ვრაცხ, ვჰსთქვა რამე საწყალს უ. რჩეულოვისაგან დაჩაგრულს ანუკა ბატონიშვილზედ, რადგან ყოველივე ამტკიცებს მის უბრალოებას). რო, არამც თუ ძველს დროში, არამედ თვითქმის ახლაც, როდესაც ცოტად, თუ ბევრად კიდევ შემოვიდა ევროპიის განათლება, არა დროს არ მომხდარა და არც ჯერ ხანობით შეიძლება მოჰხდეს, იქამდინ იკადნიეროს საქართველოს შვილმა, რო თავის მანქანებისათვის გამოიტყუოს სახლიდამ სასულიერო პირი, ისიც ვინ? მოძღვარი!! ვითომც წმინდის საიდუმლოს აღსასრულებლად, ძალათ თვალები ახვეული შეიყვანოს ერთს სადმე ცარიელს გომში, მერე იქ დაამწყვდიოს, იმისი ანაფორით შემოსოს გულდამწვარი ქმარი და შეიყვანოს წმინდას ეკკლესიაში. ეს კიდევ არაფერი, - საკურთხეველში წმიდას ტრაპეზთან!!! (ჭეშმარიტად დიდი გამბედაობა საქართველოს შვილისგან.) ვითომც გასანდობლად მოძღვრობის წესით თავის მოღალატის ცოლისა. ახ! უ. რჩეულოვი, იცით თუ როგორ გმობას და ცილის წამებას ჰსდებთ მთლად საქართველოს შვილებს, რატო არ უნდა იცოდეთ, რო ჩვენი ნეტარ ხსენებულნი გვირგვინოსანნი მეფენიცკი დიდათ ერიდებოდნენ საკურთხეველში შესვლას, თუმცაკი, როგორათაც სცხებულთ, იმათ არა ჰქონდათ დაშლა იქ შესვლისა. სხვა არა იყოსრა იმას მაინც მოიგონებდით, რო საქართველოს შვილნი, ისეთის საღმრთოს სასოებით უცქეროდნენ საღმრთო მოქმედებას და თვით საღმრთო პირთ, რო თუმცა დანაშაულით რამ ეპოვნათ ამ უკანასკნელში, მაინც არას გზით არ იკადრებდენ, გეებედნათ უკრებულოთ თვით ნებობითი მათზედ ხელდასხმა.

მიკვირს მეფე ვახტანგ გორგასლანის ისტორიამაინც რათ დაგვიწყებიათ. არ იცით რო, როდესაც ვახტანგ გორგასლანი მოვიდა გამარჯვებული სპარსეთიდამ ქალაქსა მცხეთას, და ნახა სხვათა ხალხის რიცხვში მუნებული მღვდელთმთავარიც, მაშინვე გადმოხდა ცხენიდამ და სიმშვიდით წინაშე მისს ფერხთან დეემხო და უანბორებდა, მაგრამ აღძრულმა ვნებეებით მღვდელთმთავარმა, ჰკრა კბილებში ფეხი და რამდენიმე კბილი ჩააგდებინა. მიბძანეთ ერთი, შეეძლო თუ არა მეფეს, რომ არმ გვარის უწესობისათვის იქვე ჩამოეხრჩობინებინა? მაგრამ არა! რადგან მეფე ხედავდა მღვდელმთავრის სახეში თვით იესო ქრისტეს სახეს, ამისთვის ვეღარ გაბედა, რომ ანკი უშვერი რამ ლექსი ეკადრებინა, გარდა მხოლოდ მისა რო წესიერის ღირსებით გაისტუმრა კონსტანტინეპოლის პატრიარქთან, სადაც პატრიარქთა კრებამ ერთხმობით ექსორია უყვეს. მაგრამ რა საჭიროა პატივცემულნო მკითხველნო ამდენი მხილება უ. რჩეულოვისათვის, როდესაც წმინდა სახარების სიტყვა წინ გვიძევს: „სიტყვამან შენმან გამოგაჩინოს შენ“ ის არა ჰსჯობია, რო, უ. რჩეულოვი გამტყუნდეს თავისსავე სიტყვით. აი, რას ანბობს. Стр. დეკანოზს (ესე იგი მოძღვარს ზაქარიას.) აუკრეს თვალები, და პატახანს აქეთ იქით ატარეს, შეიყვანეს ერთს ცარიელ გომში, იქ გახადეს მას ანაფორა და მოხსნეს ოლარი, შემდეგ ესენი მარტირუზამ გამოიტანა და გამოვიდა და დანაშთენი დეკანოზის ყარაულად დაშთნენ იქა.“ ერთი რატო არ უბძანეთ პატივცემულნო მკითხველნო უ. რჩეულოვს, საიდამ დააწესა ეს ახალი თვისება საქართველოს სამღვდელოებში, (მერე ისიც 1574 წელში, როგორც თითონაც მოწმობს.) რო მოძღვარმან თვის სახლშივე გადიგდოს კისერზედ ოლარი და ისე წავიდეს ორს ან სამს ვერსზედ წმინდის საიდუმლოს აღსასრულებლად. არა ჰსჩანს ცხადად, რო ეს წესდება არის კათოლიკების სამღვდელოებისა, რომელიც კიდევ ისე იქცევიან, როგორც უ. რჩეულოვიმოგვითხრობს. აი, კიდევ იმავე გვერდზედ მისი სიტყვა: „ქალი (ესე იგი ანუკა ბატონიშვილი) შევიდა საკურთხეველში და მუხლი მოიდრიკა წინაშე მოძღვრისა, (მისის ქმრის თავადის ჩოლოყაშვილისა, რომელსაც ეცო ზაქარია დეკანოზის მოძღვრის ანაფორა და ეგდო კისერზედ ოლარი.) რომელმანც ბუტბუტით გადააფარა მას თავზედ ოლარი.„ ნურც ახლა დაიჯერებთ. აკი მოგახსენებთ, რო უ. რჩეულოვი, სწორედ რომის პაპა და ან კონსტანტინეპოლის პატრიარქი გამხდარა, რო საწყალი ქართველებისათვის სუ ახალი საეკკლესიო კანონები დაუწყვია. თუ ღმერთი გწამსთ, ერთი კითხეთ მაგ უ. რჩეულოვს, განდობილა სადმე თავის სიცოცხლეში ღვდლისაგან საკურთხეველში? აბა მოდი და მეთილისმობას ნუ დაუმტკიცებ იმას საუკუნოდ. სად მომხდარა, ერთი მიბძანეთ ხალხნო და ჯამაათნო, რო საქართველოში მოძღვარს გაენდოს ქალი საკურთხეველში.

ეჰ! რაღა მეთქმის შემდეგ ამისა.

ერთის ლექსით უნდა დავაბოლაო, რო ბევრს უშესაბამოებასა ვჰხედავ უ. რჩეულოვის შრომაში, მაგრამ, რადგან თვით უ. რჩეულოვი არ არი ამაში დამნაშავეთ, არამედ ერთი მხოლოდ მისი მოუწყვეტელი სურვილი, რომელიც არც დღე და არც ღამე არ აძლევს იმას მოსვენებას, იმ მიზეზით, რომ ნახოს თავის უფალი მწერლობის ტახტზედ იტალიის პოეტის ტასოსებ დაფნის შტოთაგან შეთხზულის გვირგვინით, ამისათვის ნუღარც ჩვენ გამოვეკიდებით; მხოლოდ ესკი სამწუხაროდ მაქვს, რომ, რომის პაპა, რომელსაც დაწყევლილმა გარიბალდიმ ძალიან გაუჭირა საქმე, მგონია რო ჯერ ხანობით ვერ მოიცლის უ. რჩეულოვის დასაგვირგვინებელად... - ა... ა... ა... უ!... სუ! ამთქნარებს??... აბა ერთი საათი გავშინჯო, ბაა!! შუაღამე!!! ხედავ რამოტება ღამეს გაურბენია ამ უსარგებლო ყბედობაში. მაშ მშვიდობით, ღმე მშვიდობისა ჩვენი გამოჩენილო მწერალო. ოხ! რა მეძინება ხხხ!!!

კახეთის მებუკე.
16 თებერვალს.
1861 წელსა.
გრემის ნაქალაქევი.

__________________

1საზოგადოთ კახეთის კეთილშობილთ სრული იმედი აქვსთ, რო ამ საზოგადო ამათს სურვილს, დიდის პირადის თქვენის მეცადინეობით, დაბეჭდავთ უმეტნაკლულოდ. ვინ იცის დროება რას მოიტანს; იქნება რო, ისინიც გამოგადგნენ რაშიმე.- ავტორი. ამ სხოლიოთგან როგორცა ჰსჩანს, ავტორი ეჭვში ყოფილა, ვითომც არ დაგვებეჭდა ეს სტატია.- რამდენჯერმე გაგვიმეორებია და კიდევ ვიმეორებთ რომ თუნდა მე თვითან შემეხებოდეს და რა სახითაც მოხსენებული უნდა ვიყვეთ დიდის სიხარულით დავბეჭდავთ, ოღონდაცკი ჩვენის ლიტერატურის სასარგებლო და გასამართავი იყვეს. რედ.

2 ამაზედ რედაქცია მოახსენებს პასუხად როგორც ამ სტატიის ავტორს, ისე პატივცემულთ კახელებს, რომ ზოგჯერ რედაქციაში იმ გვარი თხზულება მიიღება ხოლმე, რომელიცა დაგვაფიქრებს, ასე, რომ თუ დავბეჭდევით ზოგი ერთი მკითხველი დაგვემდურება და თუ არა, მთხზველის მცნობნი და ამხანაგნი, და ეს ორნი მოპარტაენიც, ერთის და მეორეც გვემდურებიან ცისკარზედ ხელის მოწერის აღებაზედ, თვითქოს ეს ჟურნალი გამოდიოდეს მხოლოდ ჩემთვის და ჩემის სარგებლობისათვის. ახლა ვთხოვ, იმ უფალს ავტორს, ერთი იმ გვარი რჩევა მოსცეს რედაქციას, რომლის საშუალობით არცა ერთის მხრის დამდურება მოხდეს. რედ.

უფალო რედაკტორო!

არა ერთხელ მომსვლია სურვილი ჩაწერა ჩემის სახელის თქვენის გამოცემულს ჟურნალ „ცისკარში“ მაგრამ როდესაც დავაპირებდი ამ ჩმის სურვილის აღსრულებასა ყოველთვის თითო მიზეზი დაბრკოლებისა წინააღმიდგებოდა და ვიყავი აქამომდე ამისთანა ტანჯვაში. ახლა ჩავიგდე დრო, მინდა თუ თქვენს ჟურნალში ადგილს მამცემთ მოგახსენო რაოდენიმე აზრი ანუ შეხედულობა თქვენის ჟურნალის მდგომარეობაზედ.

ეს მეხუთე წელიწადი მოდის რაც რომ სუფევს თქვენი ძვირფასი ჟურნალი; სუფევს და ხარობს თავის წარმატებით. ოღონდაც წარმატებით! ვინც რა უნდა ბძანოს, მე ამას მოგახსენებ, რომ ამ წლისთანა გამშვენიერებული, არასოდეს არ ყოფილა თქვენი „ცისკარი“ მაშასადამე მე მაქვს ნება პირდაპირ მოგახსენოთ ყოველი სიკეთე თქვენის ჟურნალისა. წარსულის თვის ნუმერში პირველად ყურადღბას მიიპყრობს შესხმა დაწერილი ქუთაისის ეპიზკოპოზისადმი, შემდეგ ღირს სახსოვრად რომანი უ. არდაზიანისადიდის შრომით დაწერილი და შედგენილი. ამასთანავე სტატია მოლაყბისა სრულიად ამოწმებს ჩემს ზემო გამოთქმულ ქებას თქვენის ჟურნალისას. მით უმეტეს რომ ძალიან მჭრელად სწერს და ღირსად ყურადღებისა. ჩვენი თანა მედროენი ვალდებულ არიან დიდი მადლობა შესწირონ მოლაყბეს და არ ემდურებოდნენ ზოგნი, როგორც ყური მოვკარ ზოგ ერთს ალაგს. ნეტავი მე ვიყო მოლაყბე განა არ მინდოდა ერთი უჩინ-მაჩინის ქუდიც მე დამეხურა, და შემოვრეულვიყავ თქვენს ჟურნალში მაგრამ ვინ დამალულა რომ მე არ გამოვჩნდე. ერთის სიტყვით თუ განაგრძელებს თავის ფურცლებს მოლაყბე ძალიან მადლობელი ვიქნებით. ბევრს მართალს გვეუბნება და სადა სიმართლეს მგონია ყოველმა სვინიდისიანმა კაცმა მიიღოს პატივსაცემლათ, ამისაგამო გავბედე გაცნობო თქვენ, უფალო რედაკტორო ჩემი აზრი რომ ამ წლის ცისკარი სრულიად შემკობილია ყოვლის ახალის აზრითა. და სადამტკიცებლად მისა რომ მოლაყბე ჭეშმარიტსა სწერს კმარა სტატია ფებერვლის ცისკრისა „რამდენიმე აზრი შესახებ კენჭისა. - ახლა მოგახსენებ თქვენ მოწყალეო ხელმწიფევ ერთ ორ სიტყვას შესახებელად თქვენის საუცხოვო სტატიისა, თუმცა შევიტყე გემდურიან, მაგრამ სამდურავი შეიძლება მოხდეს რაც უნდა მართალი იყო მტრობითაც ანუ სიშურით. აი პირველი თქვენი შენიშნულობა რომ უწინდელ დროში განათლება მდგომარეობდა სარწმუნოებაში და სარწმუნოებაშივე განვითარება, ეს იმისთანა ჭეშმარიტია, რომელსაც ვერ ვინ ჩვენგანი წინააღუდგება და მოყვანილნი თქვენგან მაგალითნი: დავით აღმაშენებელი, მიტროპოლიტი იოანე და სხ. დიახ ამტკიცებენ სრულიად თქვენს შენიშნულობასა.-

ასე უფალო რედაკტორო. რაღა ბევრი შეგაწუხო, თქვენმა კეკლუცმა ჟურნალმა მიიპყრო დიდი ყურადღება ქართველთაგან, რომელნიც არ დაიშურვენ სამამულო საქმისათვის კეთილშრომას და განუგრძობენ თავიანთ ერთგულობას თქვენს ყოვლად შემკულს და განვითრებულს ჟურნალსა, მეკი გთხოვთ მაპატიოთ ამოდენი განსჯა და გეგულებოდე ყოველთვის მაშვრალათ ცისკრისა ქართული სალიტერატურო ჟურნალისა.[1]

პეტრე ბაქრაძე

24 ფებერვალს. ჩყჱა წელსა.

__________________

1.მოვკარ ყური ორს სამს ალაგს, ვითომც გვიპირებენ კრიტიკის დაწერას, ჩვენს ზოგი ერთს აზრზედ, რომელიც დაბეჭდილი იყო ფებერვლის ნომერში, და თან ამ დაპირებას ზედ დაჰმატებენ, ვითომც არ დაუბეჭდავდეთ, რადგანც ჟურნალი გამოდის ჩვენს მხედველობასა ქვეშე. - უმორჩილესად გთხოვთ იმ უფალთ, უკეთუ მართლად ეს განზრახვა აქვსთ, აღასრულობ თავიანთი განზრახვა, - ჩვენზედ დაწერილს კრიტიკას დიდის სიხარულით მივიღებთ და დავბეჭდავთ, - რასაკვირველია არც უპასუხოთ დავაგდებთ. რედ. კერ.-

უ. რედაკტორო!

ყოველნი კეთილნი დაწყობანი, რომელთაც ყოველნი კეთილნი დაწყობანი, რომელთაც საგნად აქვთ საზოგადო სარგებლობა, ლატარიები, ხელის მოწერანი და თეატრების გამართვანი, ჩვენს დროში აღმოჩნდნენ საჭიროდ საზოგადოებისათვის. ვინცკი ევროპიისა და რუსეთის ჟურნალებსა კითხულობს, ის დიაღ დამემოწმება ამ სიტყვებზედა. დრომ განვლო, როდესაც სახალხო საჭიროების აღსრულებაში მოყვანისათვის, საზოგადოება მიჰმართავდა მთავრობასა და მას მოსთხოვდა შემწეობასა. ასეც უნდა იყოს. მხოლოდ საზოგადოების თვით მზრუნველობა და იმის მხრითვე დაწყება თვისს შესახებთა საქმეთა მისცემს ხალხს მოძრაობასა, დააყენებს განათლების გზაზედა. ჭეშმარიტი განათლება ისე სწავლათ საგნების მითვისებაში არა მდგომარეობს, როგორათაც მიხდომილებაში საზოგადო საჭიროებათა და მათ აღსრულებაში საზოგადოებისაგანვე. ასე ესმით ესა ყოველს განათლებულ ქვეყნებში. თვით ამერ-იმერეთშიც ასე იყო ძველს დროებში. უმეტესი ნაწილი მშვენიერთა ტაძართა და მონასტერთა, აგრეთვე თარგმნილებანი საეკკლესიო და საერო წერილთა ქართულს ენაზედ, შეუსრულებია ხალხსა თავისს-თავად, ხელთ-მძღვანელობათა ქვეშე ნიჭიერთა და გამოჩენილთა პირთა. ამ წესსზედ უნდა დავემყარნეთ აწცა. და ეს არც არის ჩვენთვის ძნელი. ამერ-იმერნი თვით ბუნებით არიან მდიდრად მინიჭებულნი და სავსენი მიდრეკილობითა ყოვლისა კეთილისადმი. საჭიროა მხოლოდ, იმათ ჰყვანდეთ რამდენნიმე კარგათ მომზადებულნი და მზრუნველნი წინამძღომნი. თუ ამ გვარნი პირნი ეყოლებიან ჩვენს საზოგადოებასა, ის ადვილად მიხვდება მათს აზრსა და მიიღებს მათს შთაგონებასა.

დასამტკიცებლად აი ერთი შემთხვევა ქუთაისში. აქ რამდენთამე პირთა განიზრახეს საერო-სასარგებლოდ წარმოდგენა ქართულს ენაზედ თეატრისა. ამ-გვარი წარმოდგინებაები იწყო პირველად თ. გ. დავითის-ძემ ერისთავმა ათის წლის წინათ, ტფილისში. მაგრამ ის საგანი, რომელიც აწ აქვთ, იმას არა ჰქონია მხედველობაში. უნდათ წარმოდგინებაებით შეადგინონ იმდენი ფული, რომ დააბეჭდინონ ერთი უცხო წიგნი, რომელიც დიაღ ცოტათ წაუკითხავთ და რომლისაც გამოცემა დიაღ საჭიროა. ჩვენ ვანბობთ „კალმაზობაზედ“.ეს წიგნი შეუთხზავს უკანასკნელის საქართველოს მეფის გიორგისძეს იოანეს, და შეიცავს მთელის მეთვრამეტე საუკუნოს ამერ-იმერთა ზნეობათა და გვართა, და შესანიშნავთა ისტორიულ-პირთა მოქმედებაების გამოხატულებასა, აგრეთვე საქართველო, მსოფლიო ისტორიათა და მეცნიერებათა. ეს თხზულება მთელი ენციკლოპედიაა და არის დაწერილი მშვენიერის ენითა. ამ თხზულებაზედ არ ვავრცელებ სიტყვას, უ. რედაკტორო, ამისთვის რომ აპრილის „ცისკრისათვის“ თქვენ მიიღებთ ჩემგან იმაზედ ვრცელს სტატიასა. მხოლოდ გეტყვით, „კალმასობა“ ასეთი რამ არის, რომ თვითოეულს ქართველს ხელში უნდა ჰქონდეს და სკოლებშიაც უნდა იყოს ხელმძვანლად ჩვენის ენის სწავლისათვის.

ქართულის თეატრის დადგენა სასარგებლოდ „კალმასობის“ დაბეჭდისა დიდის სიხარულით მიღებულ იქმნა ჩვენის ქუთაისის საზოგადოებისაგან. თვით გენერალ-გუბერნატორის თ. გრ. ერისთავისა და გუბერნატორის სახლობათა მიიღეს, როგორათაც საზოგადოების მწევრთა, გულითადი მონაწილეობა უპირველესნი საქმის დამწყობნი და აღმასრულებელნი პირნი იყვნენ გიორგი ბესარიონის ძე ღოღობერიძე, მოსკოვის უნივერსიტეტის მოსწავლე და კაპიტანი კოვაკოუ. ღოღობერიძე სავსე გულს-მოდგინებითა ყოვლისა კეთილისათვის, ამხნევებდა მოთამაშეთა, შეკრებდა მათ თავისს სახლში და კისრულობდა ხარჯსა საქმის წარმატებად. კარგმა სცენურის ხელოვნების მცოდნემ უ. კოვაკომ, დეკორაციის დადგმის გარდა მიიღო თავის-თავზედ რეჟისსორის თანამდებობა და აკტერნი-აკტრისები დააყენა თვითოეული თავისს წესზედა. წარმოდგენა იყო კლუბში 3-ს ამ მარტს, სადილის შემდეგ 8 საათით. ქუთაისის კეთილშობილთ საზოგადოების პირნი და მოქალაქენი თვითქმის არავინ დაკლებიან, ახლო-მახლო სოფლებიდამაც შეიყარნენ თავად-აზნაურნი. ხალხი შემოკრბა მრავალი. არათუ ზალა იყო გაჭედილი, ერდოცკი გაივსო. წარმოსადგენლად აღირჩიეს „გაყრა“ თავადის გიორგი დავითისძის ერისთავისა, და მოთამაშენი იყვნენ შემდეგნი:

ანდუყაფარ, ქვრივი... ს. აბულაძე.
ძმანი მისნი: თავადნი დიდებულიძენი.
ივანე გაზდილი რუსეთში და
ახლად მოსული ვარშავიდამ. ა. მეიფარიანი.
პავლე... კ. დ. წულუკიძე.
მაკრინე მისი ცოლი.... ნ. მაისუროვისა
ნინო პავლეს ქალი... კნიაჟნა ელ. წერეთლისა.
ყარდაშვერდი, მაკრინეს გოგო. კნიაჟ. ეკ. აგიევისა
მიკირტუმ გასპარიჩი ტრდატოვი,
ვაჭარი ანდუყაფარის მეგობარი. გრ. მიზანდაროვი.
თათელა მისი ცოლი... ნ. მაისუროვისა.
შუშანა მიკირტუმას ქალი... ლ. ფომინა.
რამაზ სუდის სეკრეტარი.დ. ბაქრაძე.
ბარძიმ, დიდებულიძეების ნათესავი. კნ. აბ. მაჩაბელი.
ბარამ, ანდუყაფარის მოურავი. კნ. მ. ლორთქიფანიძე.
კომისიონერი, თათელას ძმა. გ. კლდიაშვილი.
გაბრიელ, ივანესმსახური... კნ. ო. დადიანი.
ბაზიერი, იმერელი... კნ. ნ. ერისთავი.

ესენი ყველანი იმერეთის შვილნი იყვნენ, გარდა სამთა პირთა. იმათ შორის, არათუ არც ერთმა არ იცის სცენური ხელოვნება, გარდა მეიფარიანისა, რომელიც თვითანვე არის ავტორი პიესისა: „ქმრები გავაბით მახეში“, უმეტესს ნაწილს სცენაცკი არ უნახავს. ამის გარდა, გვიან შეუდგნენ საქმესა და რეპეტიციებისთვის საკმაო დრო არა ჰქონიათ. საზოგადოება ეჭვნეულებდა წარმატებაზედ. მაგრამ ამ მოთამაშეთ მოულოდნელად აღმოარჩინეს ნიჭები, რომელთაგანაც დიაღ დიაღ შემკულ არიან იმერეთის შვილნი. არც ერთი მათგანი არ შეკრთა; არც ერთი დაიბნა. თვითოეული გამოდიოდა გაბედვით სცენაზედ, ვითამც რომ დიდის-ხნის შეჩვეულნი იყვნენ. თვითოეულმა შეითვისა თავისი როლი, როგორათაც კაცმა, აგრეთვე ქალმა. უმჯობესად ითამაშეს მიკირტუმამ, ანდუყაფარმა, თათელამ, პავლემდა მოურავმა, რომელთაც როლები უძნელესი იყო. უმეტესი ნაწილი ლექსები წარმოსთქვეს სიმღერით. ორკესტრი იყო გიმნაზიის მოსწავლეთა და მოსწავლეთაგან შემდგარი, - ფორტეპიანო, ფლეიტა და სკრიპკები. როგორათაც სიმღერა მოთამაშეთაგან, აგრეთვე ორკესტრი იყო დიაღ სასიამოვნო და მშვენიერი. სრულებით არავინ არ მოელოდა ამ გვარ წარმატებასა. აღტაცება და აპლოდისმენი იყო ხშირი და საზოგადო. ორის საათის განმავლობაში მთელი კლუბის სახლი ზანზარებდა და ირხეოდა. რასაკვირველია ეფფეკტს ძალი მისცა თვით „გაყრამა“. „გაყრა“ არის უმჯობესი კომედია, რაცკი ჩვენს ენაზედ აქამომდე ამ გვარი რამ დაწერილა, - უმჯობესი, როგორათაც ხელოვნებითის ქართულის ხასიეთებისა და ზნეობათა გამოხარულობითა, აგრეთვე ნამდვილს ჩვენის კომიკურთ მხარეთ ჩვენებითა.

დაბოლოება წარმოდგენისა იყო მოსაწონი. ქორწილი, მაყრული სიმღერა, პატარძლის შემოყვანა, უცხოდ რომ იყო თეთრად ჩაცმული და შემკული დავარაყებულის იალქნითა, ლეკური შემდეგ მილოცვისა და დასასრულ ქალთა და კაცთაგან სიმღერითვე წარმოთქმა შეცვლილისა ლექსისა, რომელშიაც ავტორის მაგიერ ისინი უჩვენებენ „გაყრის“ საგანსა და ითხოვენ შენდობასა ნაკლულევანებათათვის. ამ შემთხვევამ დიდი ეფფეკტი მისცა წარმოდგენასა. მთელი პუბლიკა დიაღ კმაყოფილი დარჩა ქართველნი, ვინცი ტფილისის ქართულს წარმოდგინაებში დასწრობიან, განათლებულნი რუსნი, რომელთაც სხვა და სხვა თეატრები უნახავთ, ანბობენ, ასეთი საზოგადო მხიარულება არ გვახსოვსო. მრავალი ქება შეასხეს ტრუპპასა. ეს იყო მიზეზი, რომ თვით მოთამაშენი ვახშამზედ კლუბშივე სრულს აღტავებას მიეცნენ. შესანიშნავი ეს არის, რომ გ. ღოღობერიძემ წარმოსთქვა ტოსტი „გაყრისა“ ავტორისათვის და ყოველთა იქ მყოფთა პირთა ერთის ხმით ისურვეს მისი დღეგრძელობა. ეს შემთხვევა არა თუ სასიამოვნო იქნება ჩვენმიერ დიაღ პატივცემულის გ. დ. ერისთავისათვის, ჩვენის აზრით კიდეც აგრძნობინებს, რომ ბოდიში არ მოეთხოვება საზოგადოების წინაშე ამ ავტორსა, რომელიც ბუნებას შეუმკვია მაღალის ნიჭითა და ისკი როგორათაც „გაყრისა“ ავტორი, მარხავს მიწაში თავისს ტალანტსა... ქუთაისში სიამოვნება იყო ისეთი, რომ ეს სამი დღეს, ყოველს სახლში და ბაზრებში მხოლოდ ამ წარმოდგენაზედ არის საუბარი რასაკვირველია, ბევრთ არა ჰქონდათ ბედნიერება ნახვისა. ეს პირნი დიდად სწუხდნენ და კვირისთვის ითხოვეს მათ განმეორება. მაგრამ აღარ მოხდა. აქ ჰსურთ, რომ ქუთაისში აშენდეს რუსულის და ქართულის სცენებისათვის შესაფერი ბალაგანი, ამ პირობითა, რომ მეხუთე ნაწილი შემოსავალის ქუთაისის წმინდა ნინოსსასწავლებლის სასარგებლოდ დაეწესოს. დიაღ სასიხარულო იქნება ამ სურვილის აღსრულებაში მოყვანა. „გაყრის“ წარმოდგენით, ხარჯთ გარდა, ოც თუმნამდე ფული შასდგა. ნააღდგომევსაც იქნება რამდენიმე წარმოდგენა შესამსებლად იმ ფულისა, რომ, როგორათაც ზემოთ ვსთქვით. „კალმასობა“ დაიბეჭდოს. იმის დაბეჭდის გარდა, ჩვენი აზრი ეს არის რომ ფონდი დაეფუძნოს სხვა და სხვა ქართულთ წიგნებთ გამოცემისათვის. „კალასობის“ პირველის ნაწილის გასყიდვითა უხდა გამოიცეს მეორე მისი ნაწილი, რომელიც შეიცავს იმერეთის აღწერასა, და შემდეგ საბა ორბელიანის ლექსიკონი. ერთის სიტყვით, ერთის წიგნის გასყიდვით მეორე რამ წიგნი უნდა დაიბეჭდოს; აგრეთვე მესამე, მეოთხე და სხვანი. ფასი უნდა იყოს, რაცკი შეიძლება იაფი. „კალმასობა“ ორ მანათზედ მეტი არ უნდა ღირდეს. სიაფე იმიტომ არის საჭირო, რომ უფრო განვრცელდება წიგნი ხალხში და ადვილათაც გაისყიდება. თვითოეული მიხვდება სარგებლობასა, რომელიც ამ აზრის აღსრულებას შეუდგება: აღმოსჩნდებიან დრამატულნი მწერალნი; საზოგადოებას მიცემა მოძრაობა, განათლებისა. გარდა ამისა, ნუ დავივიწყებთ, რომ ყველანი დარწმუნებულნი ვართ, ჩვენის საკუთარის ენის მისუსტებაზედ. ეს დიაღ ჭეშმარიტია - და უმხოლოოდესი ღონისძიება ენის აღდგინებისა არის ძველის წიგნების გამოცემა და იაფის ფასით გასყიდვა. კალმასობის“ ხელნაწერი მხოლოდ საქართველოში მოგზაურობისა, ესე იგი პირველი წიგნი, შეიცავს რვაასამდე გვერდსა, უნდა გაიყოს ჩვენის ფიქრით, სამ ნაწილად და დაიბეჭდოს გარკვეულის სტანბითა, კარგს ქაღალზედა და არა დიდის ფორმატითა.

ვიმედოულობთ, ამ საქმის დაწყობასა არათუ ტფილისში და მთელს საქართველოში, შესაფერის მონაწილეობით მიიღებენ, არამედ იქაც ამ მაგალითს შეუდგებიან და ამერ-იმერნი საზოგადო საჭიროების შესახებთა საქმეთა შაასრულებენ, ძმობრივის თანხმობითა და ურთი-ერთის შემწეობითა.

გულითადი მსურველი თქვენის კეთილ-დღეობისა და თქვენის ჟურნალის წარმატებისა

დიმ. ბაქრაძე.
6 მარტი, 1861.
ქ. ქუთაისი.

ჩვენის, მშობლიურის ენის ერთგულო თანამშრომელო, საყვარელო დიმიტრი!

ჩვენ ვერა ვპოვებთ სიტყვებს, რომლის საშუალობითაც შეგვეძლოს მადლობის გადახდა, ამგვარ კეთილშობილურ და ღირს სახსოვარ აზრის გამოხატვისათვის. პატივი და დიდება იმერეთის საზოგადოებას, რომ ასე დაუცხრომელად ზრუნავს ჩვენთვის, ჩვენის სიტყვიერებისათვის და ჩვენის ხალხის საჭიროების აღსრულებაში მოყვანისათვის. - კვალად პატივი იმ პირთა, რომელთაცა მიუღიათ მონაწილეობა ამ საზოგადოდ კეთილს საქმეში. - ახლა ვიმედოვნებთ, რომ დიდის ხნით მილულებული ჩვენი სიტყვიერება გამოიფხიზლებს თავისს ერთგულთ შვილთ შემწეობით. - ჩვენც ჩვენის მხრივ ვეცდებით ყოვლის ღონისძიებით, მაგ თქვენს კეთილშობილურს განზრახვას, მოვეხმარნეთ იმედითა მით, რომ საზოგადო ამერ-იმერთ მეცადინეობით სახლახო საჭიროება ჩვენი განვრცელდება და მით აღსრულდება დიდის ხნის გულმხურვალე სურვილი ჩვენი, რომელნიცა დავშთებით მადლობელნი თქვენგან, რადგანც თქვენის საზოგადოებაა მიზეზი, ამ სახალხო კეთილის საქმის დაწყებისა.

თქვენის, კეთილ განზრახვის, აღსრულების, გულმხურვალედ მსურველი რედ.

კერესელიძე.

ლოტოთი ლოთობა ქუთაისში.

წარსულს წლის, სეკდემბრის ცისკარში თუმცა წავიკითხე ლოტოზე ცოტა რამ მოთხრობა, მაგრამ ძალიან გაურკვეველად და სუსტად დაწერილი იყო.- ეხლა მეცა მსურს ცოტა რამ შენიშვნა ჩემის მხრით დავამატო, ამ ახალ წლისათვის ჩვენ ქალებს უბედნიერო და უთავაზო წასაკითხავათ, რომელზედაც არ არის ეჭვი შემდგომ მადლობას იტყვიან: „ისე კაი მოუვა ამის დამწერს, კაი ახალწლის მოსალოცავი ჩვენთვის შეუმზადნია, ვიღაც პლუტი ყოფილაო“. წინეთ ამისა, ლოტოს ანბის აღწერა დააბრალეს ბ. რაოდენთამე ქალებთაგანმა, ხოლო რაოდენობა მათგანი ანბობდენ: „უი! ჩვენი ბ. როგორ დასწერდა“. მეორე მხარე იძახდა აგრე კი არა და, ვინც იმის დამწერია, ჩავიგდოთ ხელში, იმოდენი ვსცემოთ, იმდენი, რომ...“ რა რომ ეს ანბავი გაიგო ბ. ფიცი და შეჩვენება დაიწყო: არ ვიცი ვინ დაწერაო და შიშისაგამო კარგ მთვარიან ღამეში მარტოთ სიარულს ბულვარზედ ვეღარა ბედავდა: - მე ამას ვერ ვიტყვი რომ ბ. ნაწერი იყოს, მაგრამ ძალიან ფრთხალი კაცის ნაწერი უნდა იყოს. მითი, რომ ნაცვლად ძალის გამოჩნისა წერაში ანბობს: „თუ ქალები ლოტოს თამაშობას მოშლიან, მე ხის სიმსხო სანთელს ღმერთს შევსწირავდიო“. მე გირჩევ უფალო ავტორო! სულისათვინ შესწირე რაიმე ღმერთს და ქალების ხაბარდისა და ლოტოსათვინ თავს ნუ შეიწუხებ. აი! მე გამოვსულვარ ასპარეზედ, მობძანდენ ქალბატონები (ძველებურად მითქვამს) ჩემს საცემად, რომ სიმართლით აღუწერ მათ თვითოეულ მოქმედებას ლოტოს თამაშობაზედ. ლოტო არც არის ჩვენი ბუნებითი თამაში და არც მისთანა სათამაშო, რომ ჭკუა ეკკლესიაზე მიმოსვლას ამცირებს, მოსახლობის ზრუნვას ატევებინებს და საამო შეკრებას ქალთა არღვევს. ლოტოს თამაში იმერეთში გახშირდა ჩყნგ-ს წლიდგან, ესე იგი წარსულის ოსმალოს ომის დაწყებითგან, თითქო ქალები ლოტოთი იყვნენ აღჭურვილნი მამულისათვის. - პირველად თვითეული ოჯახობა მოიპატიჟებდა ქალებს და შექცეოდნენ ლოტოს თამაშობას ათ საათამდე და ბევრი იყო თერთმეტ საათამდი ღამისა; შემდეგ რაოდენსამე დროს განვლისა, ლოტოს თამაში გახშირდა ასე, რომ ღამეს არ გაუშვებენ ცუდათ ჩვენი ქალბატონები რომლისამე ოჯახში არ იყვნენ შეკრებულნი ლოტოს სათამაშოთ; ასე გაერთვენ ამ წყეულ თამაშობაში ქალები, რომ მიუპატიჟებლად შეკრბებიან ერთი მეორესას და ისეთი ძალაც მიიღო ლოტომ, რომ ყოველ წირვის გამოსვლისაზე ეკკლესიის ბჭის წინეთ არის მათში დიდი მოლაპარაკება.

„ქალო, ამაღამ ვისას ვიქნეთ შეკრებულნი? ამაღამ ვისას?... მაშინ მისცემენ ერთიერთმანერთს პირობას: ქა! მივიდეთო ამა და ამისასაო. - მივლენ დიდის სიცილით და გამოუთქმელის მხიარულებით მისვლისათანავე, ლაქიები სამოვრის მაგიერად, ეცემიან სტოლებს, გამართვენ და დაწყობენ მაზედ ფიალებით სიმინდის მარცვალს და ლოტტოს: იმავე მინუტამდი ქალები შამოუსხდებიან სტოლებს და დაიწყებენ ძახილს; 30, 25, 60. მოხდება, რომ სამჯელ ერთი და იგივე პირი ბუტბუტი: „ქა! რა ღმერთი გაუწყრა, რომ იგებს სულ და ჩვენ არაო! არა, სტყუი შენ! მომგები ფიცს დაიწყებს: - არა ვსტყუი.“ ქაღალდი გამოვცვალოთ, ეს რა ბაიყუში ყოფილა! (ერთმა ხშირათ იცის ქაღალდის გამოცვლა) გამოსცვლის და მოიგებს სხვა რომელიმე; იტყვიან მაშინ, „აი როგორ მოგვიხდა ქაღალდის გამოცვლა!“ წინეთ მომგები იწყევლება ჩუმათ და ასეთი თვალებით იყურება, რომ ბევრს რასმეს გამოიხატამს ჰაზრში, მაგრამ ერთ ცხვარს ბევრს მგელშიდ რა გაუვა! - გაზაფხული როდესაც მოაწევს ხოლმე, მაშინ იტყვიან. „ეს რა უბედურება მოგვივიდა, ღამე გაგვშორდა და დღე შემოგვეახლა (ესე იგი ღამე დაგვიპატარავდა) ამ დროში გასწევს ლოტოს თამაშობა რვა საათითგან შუადღისა, სამ საათამდე ღამისა, ხანდისხან კიდევაც შემოათენდებათ თამაშობაში, იმავ დროს იტყვის ერთი მათგანი: „აღარ ავდგეთ? მეორე ამოიოხრებს და იტყვის: - რაღა დროს ადგომა არის, ცისკარზე წავიდეთ და დეკანოზ გიორგაძეს ლოცვის გულს მოდგინება ვაჩვენოთ“; მართლა და რო წავიდნენ ორი მათგანი, შევიდნენ ეკკლესიაში თუ არა, შეესმათ მოჩქარებული ხმა კირილეისონ... მათ ეგონათ, თუ ლოტოს ციფირებს ანბობდნენ, ესიამოვნათ და შეელაპარაკნენ ერთი მეორეს: „ქა! ბევრი წავაგე! ბევრი წავაგე?“ „ღმერთო! შენზედ არის ჩვენი იმედი. - მახსოვს წარსულ ომიანობის დროს, როდესაც შამოვიდა ხმა, რომ სევასტოპოლი რუსსებმა დასტოესო, ეს დრო იყო ღამის ათი საათი, როდესაც ქალები ლოტოს თამაშობდენ, ამ დროს შამოვიდა ერთი პატივცემული მოხუცი, თავზე ხელი შამოიდო და უთხრა ქალებს: „ფუ! ფუ!... ეს რა ანბავია?! სევასტოპოლი აუღიათ და თქვენს ლოტოს თამაშობთო?“ ქალებმა გაიღიმეს და ლოტოს თამაშობა მხურვალედ განაგრძვეს. ამისთანა შემთხვევამ რომ ვერ მოაშლევინა ჩვენ ქალებს ლოტოს თამაშობა ცოტა რამ მიზეზი როგორ მოაშლევინებს?

მახსოვს ერთს წვიმიანს და ქარიანს ღამეს ქალები შეიკრიბენ რიონის პირათ ერთ ვისმესას, ამ დროს მხოლოდ მე მარტოკა მათშიდ ვიყავ ჩემდა საუბედუროდ. როდესაც დაიწყეს ლოტოს თამაში, ოთხმა მათგანმა ერთ ნუმერზე მოიგეს, ამაზედ შეიქმნა ცილობა და ჩხუბი: „არა, შენ არ მოგიგია! არა, შენ!... აბა შევასწოროთ, ამ შესწორების მაგიერათ ერთმა მათგანმა სთქვა: პურკა უყოთ: - მეორემ სთქვა, პოვრკა რა არისო?... ეხლა ამაზე წალაპარაკდენ, ასე, რომა ზომას გარეშე გავიდნენ, შევშინდი და წამოველ ბინაზე. მოწმათ არ დამისწრონ ამ ანბავზედა მეთქი; და ამის შიშით ერთი სამ მანეთიანიც დავკარგე, ერთი ამ ჩვენის ქუთაისის ქალებთაგანი ისე გავარჯიშებული არის ლოტოს თამაშობაშიდ, რომ თავის ნომრებსაც ადევნებს თვალებს და სხვისასაც, ამ დროსავე ყვირის: „მანდა გყავს! 35, 15... თვალი დაგიდგა რო ვერას ხედავ“ მადლობის მაგიერად უპასუხებენ ხოლმე, - თვალიც დაგიდგა და ყურიცაო“

ორი ქალი მათში ხაზინდრად არის აღრჩეული, რომელთათვის უნდა ვსთქვა, რომ დიდი საჭირო არის წისიერებისათვის და ფულის ანგარიშისათვის. რადგან თეთრი ფული არ იშოვება და ასიგნაციებზე ლობიოს მარცვალს აწყობენ ხაზინდრები და ანგარიშობენ: „ეს ამან წააგო! ეს მან!... ეტყვიან წამგებნი: - სტყუითო, უფალნო ხაზინდარნო! მე არ წამიგია ამოდენა“ ამ დაობის დროს ჩხუბი შამოუვათ, თავიანთ ფულებს დაიბრუნებენ და დაიძახებენ: „ჩვენზე იყოს, ჩვენზე. - ვინც მონაგებია მათში, ასეთს დრტვინვით და აღშფოთებულის სულით წამოვა სახლშიდა, რომ ამას იტყვის კაცი: „უსათუოთ ამ ქალს შვილი უნდა მოკდომოდესო.“

ზემოთა ვთქვით, რომ ლოტოს თამაშობა იყო ათ და თერთმეტ საათამდე ღამისა, ეხლა ამა დროს ვარენიები შემოაქვთ და ისე მოჩქარებით სჭამენ ქალები, უთუოთ იფიქრებს მყურებელი: „ამათ ან მტერი მისდევს, ან გაპარული არიან დამნაშაობისათვინაო“ და ეს სულ ის მიზეზია, რომ ჩქარა ჩაუსხდნენ ლოტოს თამაშობას.-

ნეტავ მეღირსებოდეს ისეთი ბედნიერება, რომ ქალებთა შორის მეღირსებოდეს ლოტოზე დროს გატარება. ბევრი რამ კიდევ სხვა, მაგრამ მათი თვალების შეხედვაც ძნელია, ისეთი მრისხანე შეიქნებიან, რომ ბევრათ ჰსჯობს ივლისში მაღლა მზის ცქერა! - რაკი ქალები შეკრბებიან ლოტოს თამაშობაზე ხმას ვერვინ ამოიღებს, და არის კაცთაგან ჩუმი ლაპარაკი და დუმილი: „ღმერთო ეს რა უბედურება შამოვიდა,“ მეორე იტყვის: „ეს სულ ს. ბრალია, სულ ეს არის ლოტოს უსტაბაში;“ ამ დროს ერთმა მათგანმა მეორეს ჩაუჩურჩულა: „აქეთ მოიწი, ქა! გიანბო ის ყმაწვილი, რო ტყვილა არის, ვათამაშოთ“ - კარგი იქნება! დასმენ იმ ყმაწვილს და ათამაშებენ, ამ დროს იტყვით ერთი: „ვა! რა ხელები ქონია ამას, ამის ხელების ყურებს სჯობია მაგის თამაშობას, ასე შეაფერებინებს ყმაწვილ კაცს, რომ ხელს თავზე შამოიდგამს, ნომრებს არ უცქერს და ღამეში ამითი ექვსი მანათი არ ყოფნის წასაგებათ, ქალები ანბობენ: „ეს ჩვენი პურია! ეს ჩვენი... მეორე ეტყვის, ცოდვა არის“ მესამე იტყვის: - მე უფრო ცოდვა არა ვარ, შვილები გამიშვია და მე აქ მთელ ღამეს ვათენებებ ლოტოზე.

არიან მათში ერთი ანუ ორი ქალი, რომელნიც იშვიათათ თამაშობენ ლოტოს, მიზეზი ეს არის, რომ ერთი მათგანი არის დიდი სტუმრის მოყვარე, რომელიც ეს დიდი ნიჭია და ცდილობს რუსულის კიგნის კითხვას და ლაპარაკს, იმ ქალმა წინეთ ორის წლისა, მახსოვს არ იცოდა წყლის სახელი რუსულათ, ეხლა ლერმონტოვისთხზულებისაგან რუსულათ გიანბობს რაცა გნებავთ და კითხულობდა ილიუსტრაციას, პროფერანსზე და იარალაშზე დროს გაგატარებინებთ; აი გულს მოდგინება ეს არის! ქალებს ერთი ბაიათი შამოუღიათ მაგრამ სადილთ უკან ანბობენ ხოლმე შემდეგს: ოჰ! ჩვენი ლოტო! შენ ჩვენო ლოთო! შენ გეთყვანოს იარლაში, შენ ჩვენო ლოტო, ეხლა თუნდ პროფერანსიც, შენ... ციფრებზე ხომ, 90 როგორც ამოვა, თუ ამ ქალებთა შორის გაჩნდება კისკისი და ლაპარაკი, ეს ამ მიზეზით რო რადგან ლოტოსში 90 უკანასკნელი ციფრია, სათვალავითაც უმეტესი და ჩვენ ქუთაისში ყველა კეთილშობილზე სტეფანექორქაშვილი არის ხნიერი, ამისათვის მას უწოდეს ეს სახელი, რომლისა ყმაწვილი მეუღლე ამ თამაშობაშიდ ეს წრება და მის გასაჯავრებლად მოიგონეს; რაებს არ მოიფიქრებენ ჩვენი ქალები, ვინ აღწერს მას, დროც ბევრი უნდა და ქაღალდიც. - ნეტა კარგი რამ მაინც მოიგონონ და იფიქრონ ასე გულს მოდგინებით!

ერთი შავ თვალიანი ქალი მათში, რომელსაც უწოდებენ ორ სახელს: ნათლიაობისას ვ. ხოლო მეორეს, ლოტოს წინამძღომელს; ბევრს არ შამომაგინებ ქალო! როდესაც წაიკითხავ, მაგრამ რა გვიშავს მე და ბ. თუ სხვა ვერავინ ვიშოვნეთ ჩვენდა დასაცველად, ნიჩაბს მაინც დავიჭერთ ხელში. ნუ გეშინია ბ. აქ არა ვარ! შენმა მზემ ასი ქალიც ვერ მოგვერიოს, ერთს ასეთს დავსძახებ რომ სულ ყორნებსავით დაიფანტნენ. მოაწია ზამთარმა, და ფარნებია რომ კეთდება! ერთს მეფარნეს ვკითხე წარსულ კვირაში: სხვა დროს რომ ამოდენი ფარნები არ გაგიკეთებია ეხლა რა მიზეზია მეთქი? მიპასუხა: ქალებს დასჭირდებათ ლოტოს თამაშობის დროს, თითქო ქალს ოთხი ანუ ხუთი ფარანი მოუნდება. ღმერთმა უშველოს რო ისე ხშირად ამტვრევენ და მისაღებენ ჩემ ფარნებს. - როდესაც ქალები ფარნებით ლოტოს თამაშობითგან დაბრუნდებიან, მაშინ წარმოვიდგენთ იმ პროცეს, რომელსაც აღვასრულებთ ჩვენ ერნი ქრისტიანენი აღდგომის ცისკარზე! მაგრამ ვინც იცის მელოტოეთ პარტის ანბავი, იმავ წამს იფიქრებს ეს უნდა იყოს ლოტოს ხუნდი. ამავ დროს ქუთაისში არის ფარნების ისეთი სინათლე, რომ ემგზავსება გაზოვიასვეშჩენიეს. - ხედავთ როგორ იკრიბება ლოტოს პარტია? არის დიდი სიხარული მელოტოეთა შორის შეკრებისათვის; ვაჭართაც კარგი დრო მოუვიდათ: პირველი, იარმუკა და მეორე ეს ლოტო. ოთხ ოთხი პოლსაპოშკი თითო ქალს არ ყოფნისთ თვეში გასაცვეთათ, დიდის მიმოსვლით ლოტოს მიზეზით. ღმერთმან აცოცხლოს ჩვენი გუბერნატორი ივანოვი! ასეთ ნაირათ დააგებინა ქვები, რომ პოლსაპოშკზე კალოშები თვითქმის აღარ არის საჭირო. წარსულ წელიწადებში ისეთი ქუჩები იყო, ბევრჯელ პოლსაპოშკები ლაფში რჩებოდათ.

არიან რომელნიმე გაუთხოვარნი ქალნი, რომელნიც თამაშობენ ლოტოს, მოიგებენ რაოდენსამე აბაზს და დაბრუნებულნი ბინაზე მოლაპარაკობენ სიამით გზაზე! „ამით ფერჩატკები ვიყიდოთ, ჩულქები და სხვა რამე, მონაგებისა ფულით სყიდვა კარგია,“ არა, მეორე ეტყვის: - ხვალ კიდევ წავიდეთ ლოტოზე და განავმრავლოთ და მერმე პოლსაპოშკებიც ვიყიდოთო“ ამ დროს იმასაც წააგებენ და დაშთებიან ცარიელნი. იმას ხომ აღარ ფიქრობენ და არ ახსოვთ, რომ მეტის მომდომნი დაჰკარგვენ მცირესაცა.-

პირველ კვირიაკეს დიდი მარხვისა, ქალებისა თვინ არის დიდი სამწუხარო ლოტოს თამაშობას მოუთმენელობით და ანბობენ: „როგორ უნდა მივაწიოთ თეოდორობის შაფათამდე! ეს დუმილი მათში არის ლოცვის დროს ეკკლესიაში... აქ დეკანოზი ეუბნება: „თავში გამოილიეთ ლოტოს ფიქრი, მარხვა სინანულით გაატარეთ და ღმერთი მოიახლოვეთ!“ ჩუმათ ჩაიბუტბუტებენ ქალები: „თავიც გაგიხმა და ყურიც დაგიდგა“ შრომის და მეტანიის მაგიერად ერთი მეორეს შესჩივის: 35 ანუ 25 რო მომსვლოდა მოვიგებდი ლოტოს. „მეორე ეუბნება, მოითმინე შაფათამდი და საღამომდი დავსხდეთ, ცისკრამდი სულ ვითამაშოთ. მართლა რომ იმ დღიდგან უკანასკნელ კვირამდი არის მათში ისეთი თამაში, როგორათაც სხნილის დღეებში და ესე ატარებენ დიდი მარხვის დღეებსა. - ქალბატონებო! ნება მიბოძეთ ქალბატონებო, გკითხოთ, რაც ზემოთ დამიწერია გენიშნებათ თუ არა? რა, თუნდ გენიშნებოდეთ, მაინც არ გატყდებით. - მე და ჩემთა თანამოძმეთაკი ცხადათ ვიცი“, რომ მართალია, რასაც მოგახსენებთ.

შემდეგ ამისთანა სიმართლით გარემოების აღწერისა, მე არ შემიძლიან დაფარვა, ჩვენი ქალების ნიჭიერებისა, რომელიც იპოება მათში გასაშტერებელი. ხშირათ არიან ჩვენ ქალებში მისთანა ნიჭიერნი, რომელთაც კარგი თხზულების დაწერა გარკვევით და საამოდ მკითხველთათვის შეუძლიანთ. განა ქალებსკი არა მართებთ ჩვენის ლიტერატურისათვის ზრუნვა - მრთელს საქართველოში ერთი მხოლოდ კნ. ბარბარე ჯორჯაძისა გვყავს სამაგალითოდ და ერთია მხოლოდ ქალებთაგან ამ პირველს საგანზედ.

ქუთაისის ქალების მშვენიერებაზე ხომ ვეღარას ვიტყვი, რადგან მათში ბევრნი ისეთნი მშენიერნი არიან, რომ იტყვის კაცი: „განგებას მგონია ამათზე მშვენიერი არა შეუქნიარაო“. ყოველი მათი მოქმედება მოსაწონია უმეტესი ნაწილი, მხოლოდ ეს თამაში არის ეშმაკის მანქანებით დაბუდებული მათში, რომლისა მიზეზით აკლდებიან იგინი წირვას და ლოცვას, სახლის მოვლას, შვილების გაზდას, ძველი და ახალ ისტორიულის ანბების წაკითხვას, ასე რომ თამარ მეფის პორტრეთი ყველასა აქვს თავიანთ სახლში, მაგრამ მისი ისტორია ვინ და რა იყო ძვირათ იციან. ქართულ წიგნებს არა კითხულობენ და ეს არ შეესაბამება საწყალ ჩვენ ღარიბ ენას, მაშინ როდესაც ქალებმა ვეფხვის ტყაოსანი უმეტესი ნაწილი ზეპირათ იციან; არიან თვითქმის ქალნიც რაოდენიმე რომ ვეფხვის ტყაოსანი არცკი იციან რა არი, თუმცა ამ თხზულებას უწოდებენ სახალხო სიმღერას, ეხლანდელს „ცისკარს“ რომელიც უფრო ადვილი წასაკითხია და გასაგონი რომ ბევრნი ყურს არ ათხოებენ. ორი ფურცლის წაკითხვამდისინ ბეზრდებიან და ხევენ, ისე მიეჩქარებათ ლოტოზედ. აბა თქვენი ჭირიმე, ლოტოთი ლოთი ქალი, ბევრს დაგიდევს ცისკარს.“ აი უფალო რედაკტორო! ასე იცოდეთ რომ ლოტო არის მიზეზი ქალებისაგან ცისკრის გამოუწერლობისა. იმედი მაქვს ქალებისაგან, წაკითხვისათანავე ამ წერილისა თვითეული მათგანი მოიქცევა და მიიღებს გულსმოდგინებას ამ საგნებზე, რომელნიც ზემო აღმიწერია და განსაკუთრებით მიაქცევენ ყურადღებას ქართულ წიგნებზე, ძველს და ახალს თხზულებაებზე, რომლითაც სცნობენ მეფეთა ჩვენთა და ჩვენთაცა მომდინარეობას და იქნება მათში სჯა განსხვავებული საგნებზე და მით დავიწყებთ ჩვენ ამაყობას და ენას სიმდიდრეს მიანიჭებენ, რომლის ნაცვლად დავსწერ შემდეგ სტატიას და რომელშიაც ავაყვავებ მათ.

საყვარელნო ჩემნო თანამემამულენო! ეს ქალების ზრახვა არა კმარა? დარწმუნდით რომ, ისინი გაგვისწრებენ წინ, თუ რომ ამ თხზულებას თქვენც ყური არ მიუპყარით და ჩვენც პრაფერანსის თამაშობა არ შევამცირეთ, თორემ აი ვნახოთ!-

თვ. იმერელი.
2 ნოემბერს 1860 წ. ქ. ქუთაისით.

რედაქციისაგან.

„ცისკრის“ რედაქციამ დაკარგა თავის სამწუხაროდ ერთი თანამშრომელთაგანი. - წარსულის თვის, ესე იგი მარტის 27, გარდაიცვალა სასტიკის სნეულებით, თავადი გრიგოლმუხრანსკი, რომელიცა იყო დიდად დახელოვნებული ქართულს ენაზედ. - წარსულის წლის ცისკრებში, ხშირად ჰპოვებდა მკითხველი, განსვენებულისგნით ნათარგმნს ბერანჟეს ლექსებს. ამასთანავე უნდა მოვიხსენიოთ, რომ ღირსია შენიშვნისა იმის ძვრფასი შრომა, „ისტორიული დამტკიცება ნამდვილ ყოფობისათვის ქრისტესი ქვეყანასაზედა“ - ეს წიგნი დაბეჭდილია პეტერბურღში და შეიცავს ორასამდე ფურცელს. - დიდად დაავალებდენ რედაქციას, განსვენებულის ახლო მეგობარნი, რომელთაც აძევთ ეს მოვალეობა, გამოეგზავნათ განსვენებულის ცხოვრების აღწერა, - დასაბეჭდავათ.-

სია, 1861 წლის „ცისკარზედ“ ხლის-მომწერთა: (განგრძელება)

ქ. ტფილისში

108, თ, გრიგოლ ორბელიანი.
თ. კონსტანტინე ფალავანდოვი.
თ. სვიმონ ფალავანდოვი
მიხეილ ყაზბეგი.
თომა გრიგორიევი.
თ. ნიკოლაოზ ჭავჭავაძე
ბარბარე ტერგუგაზოვისა.
ვახტანგ თულაევი.
მიხეილ ყიფიანი.
ანტონ მამულოვი.
კნ. სალომე ანდრონიკოვისა.
კნ, ქეთევან გურგენიძისა.
თ. ალექსანდე ორბელიანი.
დავით ავალოვი.
ქაიხოსრო ბორძელოვი.
გიორგი გასპაროვი.
იოსებ მამაცაშვილი.
გაბრიელ წინამძღვაროვი.
ისაკ ივანგულოვი.
თ. ზაალ ბარათოვი.
სოლომან ყორღანოვი.
ივანე ევლახოვი.
დავით ცისკაროვი.
პეტრე ბაქრაძე
თ. რამაზ ანდრონიკოვი.
დიმიტრი მგალობელოვი.

ქუთაისში.

თ. სოლომან წერეთელი.
თ. ლევან გურიელი.
კესარია იურკევიჩი.
კონსტანტინე ნიჟარაძე,
ივანე ბაინდუროვი.
კნ. ბაგრატიონ დესპინნა გურიელისა.
გიორგი ღოღობერიძე.
ლუკა ისარლოვი.
სტეფანე აკოფოვი.
მღვდელი სვიმონ მიქიევი.

გორში.

ივანე სულხანოვი.
თ. ალექსანდრე ერისთავი.
თ. ნ. ვაზიროვი.

დარბანდში.

220, დავით ჩაჩიკოვი.

პეტერბურღში.

დავით ბაქრაძე.
დიმიტრი მაჭავარიანი.

უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკა.

სოფიო ჟერებცოვისა.

თელავში.

თ. იოსებ ჯორჯაძე
თ. გიორგი ჯორჯაძე.
მიხეილ ჯორჯაძე
თ. ტატო მაყაევი.
კნ. ლიზა ჩოლოყაევისა.
კნ. სალომე ავალოვისა.
თ. ზურაბ რატიევი
მიხეილ ყარალაშვილი

თემი რ. ხანშურაში.

თ. ლევან მელიქოვი.
თ. დიმიტრი ჯორჯაძე.
თ. ნიკოლაოზ ჭავჭავაძე
პოდპოლკოვნიკი თ. ჭავჭავაძე.