ბელინსკის აზრი შვილების აღზდაზედ

აი რას ამბობს ბელინსკი შვილების აღრდზაზე:

ზოგიერთი, თვალად მცირე საგანი, ხშირად შეიქმნება ხოლმე, თავისის ჰაზრით, თვით უაღრესად და უპირველესად. ყველანი ლაპარაკობენ, რომა იმ ჟამადაც როდესაც იმყოფება წევრად, აღზრდას დიდი ზედ მოქმედება აქვსო. კაცის სიცოცხლეზედ, ყოფა- ქცევაზედ სადაც უნდა იყოს, ყველგან. მაგრამ ბევრს კი ესმის ისა, რასაც თვითონვე ლაპარაკობს? სიტყვა ჯერ არ არის საქმე; ყოველი ჭეშმარიტება, რაც უნდა უეჭველი იყოს, თუ არ გამართლდა მათის მოქმედებით და ყოფაქცევით, ვინც იმ ჭეშმარიტებაზე ლაპარაკობს — არის მხოლოდ სიტყვა, ცარიელი სმა, — ისრევ ის ტყუილი. გაშინჯეთ კარგად მშობლებისა და შვილების ერთმა ნერთში მიქცევ-მოქცევა; ერთის სიტყვით გაშინჯეთ კარგად აღზრდა შვილების — და გული შეგიღონდებათ. ბავშვი სჭამს რაც შეხვდება და რამდენიც უნდა; რა უჭირს! ამბობენ ნაზი მშობლები ბავშვია ჯერა! ბავშვი აწვალებს ძაღლსა, ანა სცემს სახლში მოსამსახურე პატარა ბიჭსა; რა უჭირს! იძახის მზრუნველი დედ-მამა: ბავშვია ჯერა! ბავშვები ჩხუბობენ, ჟღივილ-კივილი აქვსთ ერთმანეთში, და მათი ყვირილი, ჩხუბი და ტირილი თუ არ უშლის სტუმრებთან ლაპარაკსა ან დედილოსს და მამილოს დაძინებასა სადილთუკან, — რა უჭირთ— ჯერ ბავშვები არიან, დეეხსენ თავისთვის იჩხუბონ და იღრიალონ: დიდები დაიზრდებიან, აღარ იჩხუბებენ და აღარც იღრიალებენ! ბავშვები დალანძღვენ, და ზოგჯერ დალახვენ ერთმანეთსა და მივლენ დედასთან ან მამასთან ერთმანეთზედ საჩივლელათა — ეჰ, რა საჭიროა ბავშვების საჩივარის განრჩევა! თუ თქვენ სასტიკათ ექცევით შვილებსა, ჰკარით თვითო წკიპართი ყველას სათითაოთა, ან გაროზგეთ ყველანი ერთათა, რომ არავის გულს არ დააკლდეს; თუ კეთილად ექცევით ბავშვებსა, ანუ ზრდით კეთილ შობილურად, — მიეცით იმათ სათამაშოები ანუ ტკბილი საჭმელები და დაეკოცნეთ ყველანი და მოიშორეთ თავიდგანა, რომ ისინი წავიდნენ კიდევ საჩხუბრად და ერთმანეთის სალანძღავათა. ბავშვს არ სურს სწავლა, სრულიად არ უგდებს ყურსა, რომ წიგნი ხელში აიღოს: რა უჭირს, ჯერ ყმარწვილია — გაიზრდება, დაჭკვიანდება და სწავლასაც დაიწყებს! ბავშვი ხელს სტაცებს, რომელი წიგნიც მოხვდება, თუ გინდ ანატომთა იყვეს სურათებიანი, — რა უჭირს, ჯერ ყმაწვილია! კარგია რომა წიგნის ხალისი აქვს,— დაეხსენით დაეჩვიოს კითხვასა, ცელქობას ეგ ურჩევნიაო! ოსტატი ეუბნება მამასა, რომ გრამმატიკა, რომელიც შვილისათვის უყიდნია არ ვარგაო ან ძრიელ დაძველებულია, ან სულელურათ არის დაწერილი, უაზროთაო, და თვითონ იმ გრამმატიკის დამწერმაც არ იცის ენის კანონები და ხასიათიო: ეს რაღა ახალი ამბავია! შეჰკივლებს კეთილ გონიერი და გამოცდილი მამა: ეგ ხომ ჯერ ყმარწვილია, — მაგისთვის ყოველი წიგნი კარგია, მაგაში მე ფული მივეცი, მაშასადამე კარგი უნდა იყვეს! . . მაგრამ, აბა ახლა ჰკითხეთ რამე საყვარელ დედ-მამასა შვილებზე და მათს აღზრდაზე, და ნახეთ: რამდენს სხვა და სხვა ნაირს საჩივარს გეტყვიან, რამდენს სხვისაგანაც გაგონილ ფაკტებს წარმოგიდგენენ, რამდენს იწუწუნებენ, „ოჰ! შვილები! დიახ! რა ძნელია შვილის ყოლა! რამდენი ზრუნვა უნდა! უნდა გავზარდოთ და ვასწავლოთ კიდეცა! ჩვენ არაფერი გვშურს შვილების აღზრდისათვისა! უკანასკნელ ღონისძიებას არ დავიშურებთ ხოლმე! მე მივეცი ჩემი შვილები სასწავლებელში, ვყიდულობ იმისათვის წიგნებსა, რამდენი ხარჯი მამდის! და ჩვენ ძლივს ვინიშნეთ მადამა, რომ ჩვენმა შვილებმა ფრანციზული და ფორტო-პიანოს დაკვრა ისწავლონ!“ ღმერთმა მშვიდობა მოგცესთ სასურველო მშობლებო!..

მაგრამ ეს მხოლოდ ერთი მხარე არის შვილების აღზრდისა, ანუ იმისი რასაც ისრე ტყუილათ ეძახიან აღზრდასა, ეს ის აღზრდა არის, რომელსაც თითქმის ყოველთვის ეძახიან ღვთის ანაბარად, და მართლა კი შემთხვევის ანაბარად იზრდებიან, — ეს აღზრდა არის ბუნებითი ე.ი. გამოკვება არის არა აღზრდა. ეგ აღზრდა დაბალი ხალხის მზგავსია. არის კიდევ აღზრდა პატიოსნური, თავაზიანი, ნარნარა, სასტიკი, კეთილშობილური. აქ ყოველის - ფერზე ყური აქვს მიგდებული, არც ერთი მხარე არ არის დატოვებული. ამ ნაირს შვილების აღზრდაში ბავშვი სჭამს თავის დროზე და ზომიერადაც; სადილს წინად დაყავს სასეირნოთა ან გუვერნიორსა (მამა-მძუძეს) ან გუვერნანტასა დედა-მძუძეს). ცოტას ცელქობს, ვარჯიშობს გემნასტიკის ლამაზ თოკებზე, ბოძებზე და გასაყრებზე, სასწავლებლად აქვს დანიშნული საათი, დაწესებულ დროს დაწვება დასაძინებლად და ადგება. ერთს დროს ეძლევა სიმრთელეც. სიმაგრეცა, გონებაც ეხსნება და სწავლობს კიდეცა და ფორმა — ოჰ, ეს თვით უმშვენიერესია! სისუფთავე, სიმარტივე, გამოუსაჯვრებლობა, ამასთანავე კეთილ შობილება, ღირსებით ქცევა, კარგი გემო და კარგი კილო (тонъ). ესენი ეტყობათ ყოველისფერში: საცმელშიაცა და ყოფაქცევაშიაცა.მხოლოდ ერთი ის როგორა ღირს, რომა ბავშვმა იცის თავისი გრძნობის დამალვა, არ წაეტანება სიხარბით იმასა, რაც ძრიელ უნდა, არ გამოიჩენს გაკვირვებასა და სიხარულსა იმ საგანში, რომელიცა აღძრავს ბავშვის გუნებაში გაკვირვებასა და სიხარულსა; ერთის სიტყვით შესაბამობისა და მაღალ კილოზე ქცევას უმსხვერპლის ყოველს თავის გრძნობასა, ასრე გაშინჯე, თვით უწმინდაესსა და ადამიანურს გრძნობასაცა!... მოკლედ მოგახსენებთ: ასრე გაშინჯეთ ჩინეთის მანდარინები, ეს უმაღლესი მაგალითები დამახინჯებული და მკვდარი ბუნებიანი, თვით ჩინეთის მანდარინები ვერ შეედრებიან ამ ყმაწვილ ხალხსა, ამ კეთილ აღზრდილ ყმაწვილებსა თუ ადამიანის სიცოცხლე არის თეატრის სცენა ანუ სალონი (სასტუმრო ოთახი) და თუ მხოლოდ „ჩვენება“ არის საგანი ადამიანის სიცოცხლისა, მაშინ ამ გვარი შვილების აღზრდა იქმნება სამაგალითო მართლაც, რა იქმნება უკეთესი და სასურველი, მაგალითებრ, გაზრდილ გასათხოვარ ქალზე? ის უფრო ჩქარა ათასი ჯერ თავს გასწირავს სასიკვდილოდ, ვიდრე თანახმა შეიქმნებოდეს, რომა თავის სიცოცხლეში ერთხელ საქვეყნოთ სასაცილოდ გამოჩნდეს, ე.ი. ატაცებით გაეხარდეს ხელოვნებითი ქმნილების ნახვა, ანუ ბუნებისაგან რისამე გამოჩინებისაგან, ან უმაღლეს გამარჯვებაზე ლაპარაკის სმენისაგან, რისაგანაც ისრე სტირიან ანუ მხიარულებენ ცუდის კილოს (тона) ხალხი. ის გასათხოვარი ქალი ისრე თამამი და თავისუფლად მქცევია, როგორათაც კეკელა-ქალი; იმას არც არაფერი გაუკვირდება, არც არა-ფრისა შეეშინდება და არც შეკრთება ის არის ყოველთვის მშვიდი, ერთს კილოზე მყოფი, ყოველისფერში ზომიერად და შესაფერად მქცეველი. . . და რამდენი ნიჭის მქონებელია ისა, რომელსაც არ იჩენს საზოგადოდ, ისრე როგორათაც ქალაქის გარეშე მცხოვრებელი (провинцiалки). . . . . . და ამ ყოველისფერთან რა ნაირი უმანკო სული აქვს, წრიული გული! ის გასათხოვარი ქალია; მაგრამ ჯერ არაფერი არა წაუკითხავს რა ბულიისა და ბერკენის მეტი . . . . და როდესაც დაუწყებთ თქვენა შექსპირზე ლაპარაკსა ის ისრეთის ჩინებული გულ გართობით ჩამოაგდებს ლაპარაკსა დარზე ანუ დასასრულ ბალზე. ვიკტორ ჰიუგოსა და პოლ-დე-კოკს ის წაიკითხამს გათხოვების შემდგომ და მინამდინ ბულიისა და ბურკენის თხზულება ეყოფა. არა კარგიც არის: შილლერი, გიოტე, ბაირონი, გოფმანი, ვალტერ სკოტტი, პუშკინი — საშიშარნი არიან ყმარწვილი ქალის გულისათვის: ვინ იცის იქმნება გული აუღელვოს რაღაც გასაოცარი სურვილით, გამოურკვეველი ოცნებით, მისცენ შიგნეული პოეტიური სიცოცხლე, — და ეს ხუმრობა კი არ არის! — გასათხოვარი ქალი შეხვდება ვისმე თავის გულის სათვისტომო სულსა, — რომელსაც გროში არ უგდია ჯიბეში, —

И жизнь могучая даетъ
И пышный цвћтъ и сладкiй плодъ

(სიცოცხლე ძლიერი გამოიტანს
უხვს ყვავილსაცა, ტკბილს ნაყოფსაცა,)

როგორცა სთქვა პუშკინმა . . . . რომ შევიდეს ოცნებაში, — მიეცეს კაცობრივს გულის-ვნებასა, მაშინ რას იტყვის ქვეყანა? არა, სრულიად ამისთანა არ არის კეთილად აღზრდილი ქალი მაღალის კილოსი (высшаго тону): იმას შეუძლიან ხალხში გამოიჩინოს სილამაზე, თუ ღმერთს მიუცია იმისათვის, ჩაცმა-დახურვა, თუ იმისი მამა მდიდარია სხვებზე, მაგრამ ის როგორ გამოიჩენს სულსა, გულსა, და სხვა და სხვა მდაბალი ხალხის გასასტერებელს ქცევას. ის გათხოვდება; — ასრე გაშინჯეთ, თუ გინდ სხვებმაც არ იზრუნონ იმას გათხოვებისათვის, თვითონ მოახერხებს ყოველის. ფერსა; მაგრამ ეს გათხოვება იქმნება დიდად ჩინებული, შესაშურველი, და არა ხალხის სალაპარაკო, აი, რას შვრება ჭეშმარიტი აღზრდა გასათხოვარი ქალისა? და ყმაწილი ხალხნი? — ოჰ, იმათზე კიდეც მეშინიან ვილაპარაკო: ისინი ჭკუიანებიც არიან და სულულებიცა, მსწავლულებიცა და უზრდელნიცა — ისინი ყველანი ისრეთის ფილოსოფიური გულ-გრილობით უყურებენ ამ ქვეყნის ცხოვრებასა, რომელშიც იმათთვის არცარა საიდუმლოა, არც საკვირველი, არც მიუწდომელი; ისინი ისრე გაბედვით და ურცხვად შამოგხედვენ თავისი ლარნეტითა . . . ჩინებული ყმარწვილი ხალხნი არიან! და რა ნაირ თავისუფლად, რა ნაირ დაუდევნელათ ლაპარაკობენ ფრანციზულსა — თითქო თავის ღვიძლი ენა არისო, ღვიძლს ენაზედ კი ორი ფრაზის, მიკერება ვერ მოუხერხებიათ ან ორის სტრიქონისა დაწერა შეუცთომელად — პედანტიზმურს ვერასფერს იპოვნით მათში წამლად ! . . . [1]

ჩვენ წარმოვადგინეთ თავი და ბოლო (უმაღლესი და უმდაბლესი მხარე), არის კიდევ მათს საშუალოდ მყოფი, რომელიცა, როგორათაც თითქმის ყოველი საშუალი, ხშირად არის ხოლმე პირველზედაც და უკანასკნელზედაც ცუდი. ჩვენ ვამბობთ იმ საზოგადოების ხარისხის აღზრდაზედ, რომელიცა მდაბიურს უყურებს კეთილშობილურის შეურაცხებით და თავისი თავის ღირსების გრძნობითა, — და უმაღლეს საზოგადოებას — მოწიწებით და პატივის ცემით. ეს საშუალოთ მყოფი საზოგადოება ყოველის ძალითა და ღონით სცდილობს, რომ მიემზგავსოს უმაღლეს ხარისხისასა და იყოს იმის ნამდვილი პირი (კოპიო); მაგრამ თავისდა საუბედუროთი რჩება რაღაც საშუალ წევრთა შორის მყოფი, რომელიცა აღარც თავის თავსს ემზგავსება და აღარც სხვასა, არის უხასიათო, არ მიემზგავსება ნამდვილსა — აი მაგასა ჰქვიან გლეხობა აზნაურობაში. უნდა რო თავისუფლად და სასიამოვნო ურცხობით და კარგ კილოზე მოიქცეს, მაგრამ გამოდის პრანჭვა, გრეხა და მაიმუნობა. სასაცილო და შესაწუხებელი სანახავია

Какъ негодяй оффицiантъ
Ламаетъ барила въ передней!

მაგრამ ეს იქით იყვეს: საქმე ის არის, რომ ამ საშუალო საზოგადოებაში შვილის აღზრდად ის მიაჩნიათ, რომა მოუკლან ბავშვსა ყოველი სიცოცხლე და სიცქვიტე, რომ შეჰქმნან ისინი თუთი-ყუში და სასიამოვნო თოჯა, რომლებზედაც ყველამა ჰსთქვან: ოჰ, რა კარგათა ზრდიანო!

შვილების აღზრდა ყველგან არის საითაც მიიხედამთ, და არსად არ არის საითაც უნდა მიიხედოთ. რასაკვირველია, შეგიძლიანთ ნახოთ შვილების აღზრდა ყოველ ხარისხის საზოგადოებაში, უმაღლესიდგან უმდაბლესამდისინ, მაგრამ როგორათაც იშვიათი რამე, როგორათაც სხოლიო საზოგადო კანონიდგან, როგორც ათასში ერთი, რათ არის ეს ასრე? ამისათვის რომა ქვეყანაზე მრავლისგან უმრავლესნი არიან მშობლები, მრავალნი არიან მამილოები და დედილოები, მაგრამ ცოტანი არიან მამანი და დედანი. „ეს ჩინებულია!“ — იტყვით თქვენ: „რა განსხვაება არისო მშობელთა, მამათ და დედთ შორის? — როგორ თუ რა განრჩევა არის? შეხედეთ ზაფხულში ბუზებსა: რამდენი მრავლისაგან უმრავლესი მშობლები არიან მათში, მაგრამ სად არიან დედ-მამანი? გრიბაედოვმა დიდი ხანია სთქვა —

Чтобъ имћтћ дћтей,
Кому, ума не доставало?

(შვილის ყოლას ბევრი ჭკვა არ უნდაო.)

დაბადების განწესება აძლევს მშობლებს ნაკურთხს უფლებას, რომ ეწოდებოდეთ იმათ კურთხეული სახელი მამა და დედა, — ამის წინააღმდეგი არავინ არ არის; მაგრამ საქმე ამითი არ თავდება ჯერ შვილის ყოლა ადამიანს არა ხდის ჯერ კიდევ ცხოველზე უმაღლესად; უმაღლესი უფლება — მშობლური სიყვარული არის, მაგრამ — მეტყვით თქვენ — რომელ მამასა და რომელ დედას არ უყვარს თავისი შვილები? აგრე გახლავსთ, მაგრამ გვიბოძეთ ნება გკითხოთ, რას ეძახით სიყვარულსა? როგორ გესმით სიყვარული? — ხომ ცხვარსაც უყვარს თავისი ბატკანი: ის აწოვებს თავისს რძესა და ლოკამს ენითა, მაგრამა როცა ბატკანი რძესა მინდვრის ბალახზედ შეიცვლის — მათი დედაშვილობა გათავდება. უ. პრასტაკოვის ცოლსაც უყვარდა თავისი მიტროფანუშკა: ის შეუბრალებლად შემოუწკეპამდა ხოლმე ლოყებსა თავის მოხუცებულ გამდელ ერემეევნასა იმისთვისაცა, თუ მიტრაფანუშკას ცოტას აჭმევდა და იმისთვისაც, რომა — ბევრს აჭმევდა. იმას ისრე უყვარდა თავისი შვილი, რომა, რომ დაეწყო დედისათვის თავ-პირში ცემა. დედა მწარედ მოყვებოდა ტირილსა, რომ მისი კარგი და მშვენიერი მიტრაფანუშკა ხელებს იტკენს დედის ცხვირ პირზე. განა ცხვრის გრძნობა, რომელიცა თავის ბატკანს აწოვებს ძუძუსა, და გრძნობა უ. პრასტაკოვის ცოლისა, რომელიცა იყო ცხვარიც და ძროხაცა და გამზადებულიც იყო, რომ ცხენათაც გადაქცეულიო და ეტარებინა თავისი ოცი წლის მიტრაფანუშკა კალიასკითა, - განა ეს ყოველივე სიყვარული არ არის? — დიახ, სიყვარულია, მაგრამ როგორი? ეს არის გრძნობის სიყვარული, პირუტყული, რომელიცა ცხვარს, როგორათაც პირუტყვსა, შეშვენის და რომელსაც ცხვარში თავისი ჭეშმარიტი, გონივრული, ჩინებული და სასიხარულო მხარე აქვს; მაგრამ უ. პრასტაკოვის, ცოლისათვის იგივე სიყვარული, უაზროა, მახინჯი და საძაგელია, რადგანაც ეს ადამიანია და არა ცხვარი. შემდგომ: პაველ აფანასიევიჩს ფამუსოვსაც უყვარდა თავისი ქალი, სოფია პაკლოვნა: უყურეთ, ის როგორა სცდილობს, რომ რაც შეიძლება მოგებით მოიშოროს თავიდგანა, ძვირად გაჰყიდოს . . . . . გაჰყიდოს? — რა საშინელი იტყვაა! . . . . . . . მამა ჰყიდის თავის ქალსა, ვაჭრობს, რასაკვირველია საწვრიმალო სავით კი არა, მაგრამ ერთხელ და სამარადისოდ, ერთის კაცის გულლისათვის, რომელიც იქმნება იმისი ქმარი! . . . მაგრამ ამას ხომ თავის თავისთვის არ სჩადის, თავისი ქალისათვის უნდა ხომა, — იტყვიან ბევრნი. დიახ ჩინებულია! მაშ ამის შემდგომ ავაზაკიცა, რომელიც ქალის მზითვისათვის ქორწილს წინათ დახოცამს რამდენსამე კაცსა, არ იქნება გასამტყუნარი, ამისათვის რომ მას მოიქმედებს თავისი ქალის სიყვარულით? ამის შემდგომ, ზოგიერთი დედაც, რომელსაც არ უნდა, რომ თავის სატრფიალო ქალი ჰყავდეს სიღარიბეში, ძალას დაატანს თავის ქალსა, რომ მშვენიერება გამოსარჩენად მოიხმაროს, — აგრეთვე არ იქნება გასანტყუნარი, ამისათვის რომა ამასა თავის ქალის სიყვარულით შვრება? განა ეს არ მოხდება ხოლმე მართლაცა? განა რომელიმე დაბერებული მოსამსახურე კაცსა, დაჩვეულს მოქრთამეს და ხაზინის მპარავს, არ უსსწავლებია თავისი საზიზღი ხელობა თავის ნაზად საყვარელი შვილისათვისა? — ჩვენ კიდევ თანახმა ვიქმნებით, რომა იმისი მიზეზი სიყვარულია, მაგრამ რა ნაირი სიყვარულია, ეს არის საქმე! საიდგან გამომდინარეობს ეს სიყვარული, საით იძვრის, ვის მიუბრუნდება? ნადირნი რისთვის ჰგლეჯენ და ღუპვენ ერთმანეთსა, და შიმშილში შეშჭამენ თავის საკუთარ შვილებსაცა? — ამისათვის, რომა მათ უყვართ თავისი თავი; თავისი თავის სიყვარული კიდევ თვისებაა ყოველის სულიერისა რომელზედაც დამოკიდებულია ყოველი სულიერის ყოფნა, საფუძველი და კანონი სიცოცხლისა. ძაღლები რისთვის ღრინავენ, როცა ძვალ გადუგდებთ? ისევ იმისათვისა, რომა უყვართ თავისი თავი და ჩვენ არ გვეწყინება ხოლმე ესა, როდესაც მაგ ყოფაში ვხედავთ პირუტყვთა; ჩვენ მაინც და მაინც არ ვამტყუნებთ ამისთანა ქცევაში და არცა ვრაცხთ ბოროტებად და ავაზაკობად, ამისათვის რომა ისინი სცხოვრებენ და მოქმედებენ პირუტყვთ მიდრეკილების ზედ-მოქმედებითა, რადგანაც ისინი იმ მიდრეკილების მონები არიან და თავის თავის—დაცვისა და გაძღომის მეტი არაფერი მოვალეობა არა აქვსთ რა. ადამიანიც, ცხოველის მზგავსად, მიუხვედრელად მისდევს ბუნებისაგან მიცემულ თავის-დაცვის (сам сохраненiе) მიდრეკილებასა და თავის მდგმოიარებისა საუკეთესოდ მოყვანასა; მაგრამ დავიჯერო, რო ადამიანში ყოველისფერი ამითი უნდა გათავდეს? — არა, განსხვაება ადამიანსა და ცხოველთა შორის სწორეთ ის არის, რომ ადამიანობა დაიწყობა მაშინ, როდესაც ცხოველობა გათავდება. თავის თავის მოვალეობას გარდა, ადამიანს აქვს კიდეც მოვალეობა მოყვასისა; ცხოველის მიდრეკილებას გარდა, ადამიანს აქვს, კიდევ გრძნობა, ჭკუა და განსჯა, რომელიცა არა აქვს ცხოველსა. ადამიანი არის არსება, სხეულის აგებულების გარდა, ის არის სული — ნაპერწკალი და სახე ღვთისა. მაშასადამე, იმისი სიყვარული უნდა იყვეს უმაღლესი იმ სიყვარულზე რომელსაცა ვხედამთ გარეშე ბუნებაში. ადამიანი დაიბადება ქვეყანაზე ცხოველად, რომელიც ყვირის, სძინავს, სჭამს და მიდრეკილებით ხელს ატანს ძუძუსა, მიდრეკილებისავე გამო ჯავრობს, როდესაც იმას ძუძუს გამოართმევენ. მაგრამ იმ წამს შემდგომ, როდესაც მისი ენა, განურჩეველი შორის დებულიდგან (междомерiе) დაიწყობს ნელ-ნელა გარდასვლას წევრთ განამყოფელ ხმებთანა (членораздћльнымъ звукамъ) და დაიწყობს პირველი სიტყვების ტიტინსა, — მაშინ იმაში გათავდება ცხოველური სიცოცხლე და დაიწყობა ადამიანური მთელი სიცოცხლე რომელისაცა სრულ ადამიანობამდისინ, არის გაუწევეტელი შეწყობა (формированiе), ქმნა, შედგენა სრულ ადამიანად, სრულის სიამოვნებისათვის და თავის სულის ძალის დასამორჩილებლად, რომელიცა შეარდგენს ღონის-ძიებას მისი გონივრული ბედნიერებისასა. ჯერ ბავშვია, მაგრამ მივარდება სიყვარულის წყაროსა — დედის ძუძუსა, და დააცქერდება ნათელ გონებითა, თუმცა ჯერეთ შეუგნებელითა, და არა პატარა ცხოველის უგუნური ყურებითა; ის უცინის თავის დედასა, — და მის ღიმილში გამოკაშკაშებს სინათლე ღვთიურის ჰაზრისა. ყოველს მისს სიყვარულის გამოცხადებაში ნათლად სჩანს თუმცა მცირედი, მით დრეკილებითი, მაგრამ აზრიანი და გონივრული გრძნობა: ჯერ იმისი ფეხები უღონოა, იმას არ შეუძლიან გადადგას ნაბიჯი, რომ შევიდეს ცხოვრებაში, მაგრამ მაშინაც მისი სიყვარული უმაღლესია ცხოველის სიყვარულზე. მაშ დავიჯერო, რომა ამის შემდგომ, სიყვარული დედ მამისა — სრული ადამიანებისა უნდა დარჩეს პირველსავე და ცხოველურს მდგმოიარებაში? არა ყოველი ადამიანური სიყვარული უნდა იყვეს გრძნობა, განათლებული გონივრულის აზრით, გრძნობა განსულიერებული, მაშ რა არის სიყვარული? ის არის სიცოცხლე, ის არის სული, შუქის სინათლეა; უიმისოთ, სუ ყოველისფერი არის სიკვდილი, თვით მაშინაც, როცა სიცოცხლეა, სუყოველისფერი არის ნივთიერება, თვით მაშინაც, როცა ღორძინებაში არის, ყოველისფერი ბნელია, მაშინაც, როცა თვალი ახილებული გაქვს. სიყვარული არის უმაღლესი და მხოლოობითი ჭეშმარიტება, რომელის გარეშე ყოველისფერი არის მოჩვენება, თვალის მამატყუებელი უსაგნო ყალიბი, სიცარიელე, თუნდაც რომ ყველაფერი რათმეც ჩანდეს. როგორათაც ცეცხლი არის ერთს და იგივე დროს სინათლეცა და სითბოცა,— ესრედ სიყვარულიც არის გაარსებული ნათელი, ჩინებული გონება; გაარსებული, ნათელი ჭეშმარიტება მაზედ არის დამყარებული, და თვით ქვეყანაც იმისი გამოცხადება არის. ბუნებაში ის არის განვრცელებული ელეკტროსაებრ: სულში აღმოჩნდება გონივრულის ჰაზრით, რომელსაც თავისშივე აქვს ძალი კეთილის საქმით თვისის გამოცხადებისა, და ამისათვის კაცი სავსეა სიყვარულითა, და ამით უძლიერესია სამსონზე. . . . სიყვარული იქამდისინ ძლიერია, რომა იქმს მიუწთომელს, დასძლევს მარადის გამოუკვლელ სივრცესა და დროების პირობასა, ბაშვს აძლევს ლომის ძალასა. თვით ღმერთი არის სიყვარული, და წყარო სიყვარულისა, რომელიდგანაც ყოველისფერი მოგვერთმევა და რომელსაც სუყოველისფერი უკანვე მიერთმევა ხოლმე. „საყვარელნო! გვიყვარდესთ ერთმანერთი; რამეთუ სიყვარული არის ღვთისაგან, და ყველა, ვისაც უყვარს, შობილია ღვთისაგან და იცნობს ღმერთსა. ვისაც არ უყვარს, მას არ უცვნია ღმერთი; ამისათვის, რომა ღმერთი არს სიყვარული — ღმერთი არს სიყვარული, და მყოფი სიყვარულში ღმერთთან არის და ღმერთი მასშია“, ამბობს წმინდა მოციქული იოანნე და მისთვის, ყოველი უფლება და ყოველი ძალა არის მხოლოდ სიყვარულში. ამისათვისაც სიტყვა სიყვარულის ძალით შემოსილი, ანთია დაუმარცხებელი დარწმუნების ცეცხლით და დაათბობს ლმობიერების სითბოთი გამგონის გულსა, და მისცემს იმას მშვიდობას და ბედნიერებას; მაგრამ სიტყვა სიყვარულის არა მქონებელი, წმინდა ჭეშმარიტებასაც შეიქმს ცივად და მკვდარ ზნეობით — სწავლად, და ამისათვის უღონოდ მოქმედებს ჭკუაზე და გულზე.

ჭეშმარიტება უმაღლესია ადამიანზე, როგორათაც მხოლოობით პირზედ: მისთვის, რომ შეიქმნეს ღირსი კაცის სახელის წოდებისა, კაცი უნდა გახდეს ჭურჭელი ჭუშმარიტებისა, მაგრამ ჭეშმარიტებას ადამიანი ვერ მიითვისებს მსწრაფლად, როგორათაც თავის კანონიერ საკუთრებას: უნდა მისწვდეს იმას ჯაფით, ბრძოლით, სხვერპლით და ტანჯვით, — მრთელი მისი სიცოცხლე უნდა იყვეს ჭეშმარიტების დევნა. ადამიანი თვითონ არის კერძოობითი და შეიწროებული. მხოლოდ ჭეშმარიტება შეიქმს იმას საზოგადო ჰაზრის მქონებელად და დაუსრულებელად ამისათვის, პირველი პირობა და საფუძველი ჭეშმარიტების მისაწთომელად-არის თავის თვისის უარყოფა ჭეშმარიტებისათვის. აქედგან დაიბადებიან თავის ნებითი მოკლება, ბრძოლა სურვილისა და გულის ვნებისა, შეუბრალებლად სასტიკად მოქცევა თავის თავის იყვარულთან; მზათ ყოფა განტყუნება ჭეშმარიტების წინაშე, თავის თავის გამტყუნებისათვის, თავის თვისის უარყოფა და განწირვა: ვისაც არა სცოდნია და არ გამოუცდია თავის სიცოცხლეში ესენი, — მას არ უცხოვრნა ჭეშმარიტებითა, არ უცხოვრნია სიყვარულითა.

ახლა გავშინჯოთ. ამის და კვალად მშობლების სიყვარული.

დედასა და მამას უყვართ თავისი შვილი, ამისთვის რომ ის არის მათი ნაშობი. სისხლის ნათესაობა არის პირველი, და იმავე დროს, ნაკურთხი საფუძველი სიყვარულისა, ეს არის მისი მწერტილი საიდგანაც იწყობა და რომელზედაც არის დამოკიდებული მოძრაობა მისის განვრცელებისა. ამის წინააღმდეგი იქმნებიან მხოლოდ ანუ განყენებული ჭკუის პატრონნი, უგუნურად მსჯელი ხალხი, რომელთაც არა აქვსთ ნიჭი, რომ განსჭვრიტონ. ცოცხალი, გამოცხადებული ჭეშმარიტება ანუ ცივი, ხმელი, მკვდარი გულის მქონებელნი, თუ არა ცოდვილნი და გარყვნილნი. მაგრამ, განვიმეორებთ რომა სიყვარული, მხოლოდ ერთს სისხლის ნათესაობაზე დამოკიდებული, სრულიად ვერ შეარდგენს იმას, რაც უნდა იყვეს ადამიანის სიყვარული. სისხლისა და ხორცის ნათესაობიდაგან უნდა გავრცელდეს სულიერი სიყვარული, მხოლოდ ეს არის მკვიდრი, მაგარი, მხოლოდ ეს არის ჭეშმარიტი და ნამდვილი, მხოლოდ ეს არის უმაღლესი და კეთილშობილი ადამიანის ბუნებისა ღირსი. ნახეთ: რამდენნი არიან ქვეანაზე ცუდი შვილები, რომელთაც დაკარგული აქვსთ დედ მამის სიყვარული, მაგრამ აღსრულებენ მხოლოდ გარეგანს კანონიერს პატივის ცემასა. რამდენი მამხდარა ქვეყანაზე საშინელი უბედურების მაგალითი შვილებისაგან, რომ მშობლებს არც გარეგანად სცემენ პატივსა, რომელსაც მოითხოვს საზოგადოების რიგი, — და რამდენნი არიან ისრეთი შვილებიცა, რომელნიც აწყევინებენ ხოლმე თავის თავსა დედ-მამას, თუ მათ არ მიმართეს სამოქლაქო კანონსა . . . . . საშინელი, გულის აღმაშფოთებული სანახავია! საწყალი მშობელნი, უბედური შვილები! დიახ, უბედურნი, — და თქვენ დედ-მამის შემბრალებელნო, ნუ დასწყევლით შვილებსა. მარტო ეს გამოიკვლიეთ, რომა ბუნება დაჰბადებს ხოლმე ქვეყანაზე საძაგელი ხალხსა, თუ აღზრდა და ცხოვრება შეჰქმნის ხოლმე იმათ ისრე? ჩვენ არა ვართ ამის წანააღმდეგი, რომა ბუნება არ დაბადებდეს ხოლმე ადამიანს ბოროტის მიდრეკილებით, მაგრამ, ამასთანავე, ჩვენ კარგად დარწმუნებულნი ვართ, რომ ამისთანა ამბავი შეიძლება იშვიათად მოხდეს (როგორათაც სხოლიო საზოგადო კანონიდგან) და არც არის, ისრეთი ცუდი ადამიანი, რომელსაცა კარგმა აღზრდამ არ მოუტეხინოს ცუდი თვისება. ვაი ცუდს შვილებს! რის მიზეზითაც უნდა შექმნილიყვნენ ესრეთნი — გინდ ცუდის აღზრდისაგან, დედ მამის დანაშაულით, თუ გინდ სხვა შემთხვევის გარემოებით,— მაგრამ უბედურნი არიან ისინი, ამისათვის რომა არ იციან შვილურის სიყვარულის ბედნიერება და არც ექმნებათ იმედი მშობლურის სიყვარულის გემო გაიღონ, მაგრამ მაინც უნდა გავშინჯოთ მიზეზი მათი ზნის გაფუჭებისა, თუ მათ გასამართლებლად არა, ჭეშმარიტების გასამართლებლად მაინცა, რომელიცა უმაღლესია ყველაზე, ასრე გაშინჯე მშობლებზედაცა და სასწავლებელი მაგალითიც, არის ამისთანა გულის აღმაშფოთებელი სანახავის აღმოსაფხვრელათა. ჩვენა ვსთქვით, რომა მამას უყვარს შვილი ამისთვის რომა ის არის მისი ნაშობი; მაგრამ ამას გარდა იმას უნდა უყვარდეს თავისი შვილი კიდევ ისრე როგორათაც მომავალი კაცი, რომელიც ღმერთს მიაჩნია თავის შვილად, და რომელის დასახსნელადაც ჯვარს ეცვა. შვილი მამამ უნდა აღზარდოს სულით და ჭეშმარიტებით, — და ეს აღზრდა არ უნდა იყვეს ცოცხალს სინამდვილეზედ მოშორებული, არა, მრთელი იმისი სიცოცხლე და ყოველი მოქედება მისი უნდა იყვეს გამოხატვა ცოცხალი და მხურვალე სიყვარული ჭეშმარიტებისა, რომელშიაც აღმოჩენილია ღმერთი. მხოლოთ ამისთანა სიყვარული შვილებისა არის ჭეშმარიტი და ღირსი სიყვარულის წოდებისა; ყოველი სიყვარული ამას გარდა არის ეგოიზმი, ცივი თავის მოყვარება. მთელი ცხოვრება დედ-მამისა, ყოველი მათი ყოფა-ქცევა უნდა იყვეს მაგალითი შვილებისათვის,და საიფუძველი ერთი ერთმანეთის მიქცევ-მოქცევისა, შვილისა და მშობლებს შორის უნდა იყვეს სიყვარული ჭეშმარიტებისა, და არა თავის თავისა. არიან ისრეთი მამები, რომელთაც უყვართ შვილი თავისათვის, — და ამ სიყვარულში არის თავისი ჭეშმარიტი და გონივრული მხარე; არიან ისრეთი მამები, რომელთაც შვილები უყვართ, შვილებისათვისვე, — და ეს სიყვარული არის უმაღლესი, უფრო ჭეშმარიტი, უფრო გონივრული; მაგრამ ამ ორ გვარ სიყვარულთანავე არის კიდევ უმაღლესი, უჭეშმარიტესი და უუგონიერესი სიყვარული შვილებისა — სიყვარული ჭეშმარიტებისათვის, ღვთისათვის. განა იმ მამას უყვარს თავისი შვილი, რომელიცა აყურებინებს პატივის-ცემით თავისს ცუდსა და გარყვნილ ყოფაქცევასა ისე, როგორათაც ერთ რამეს კეთილ შობილურსა და გონივრულსა? განა სულ ერთი არ არის, რომა ბავშვს მოსთხოვო, რომ თავის მხედველობის წინააღმდეგად შავს დაუძახოს თეთრი და თეთრს შავი? აქ არ არის სიყვარული, აქ არის მხოლოდ თავის-მოყვარება, სადაც თავის თავი ჭეშმარიტებაზედ უმაღლესად მიაჩნია. ბავშვს ყოველთვის ექმნება იმდენი გონება რომ, როცა ნახავს იმის დედა სცემს თავ-პირში მოახლეებსა, ან იმისი მამა დათვრება და დაუწყებს დედას ჩხუბსა, გაარჩივოს, რომ ეს ცუდია. რასაკვირველია, თუ დაეჩვია ამისთანა სცენების ყურებასა პატარაობიდგანვე და თუ უქეს ეს კარგიაო; შეიძლება სრულიად დაარწმუნო ბავშვი, რომ აი სწორეთ ეს არის ჭეშმარიტი სიცოცხლე; და ეს იქმნება გარყვნა, დაღუპვა იმისი: სად არის აქ სიყვარული? აქ არის მხოლოდ თავის თავისმოყვარება, რომელსაც უნდა, რომ თავისშვილებში დაინახოს თავისი მახინჯი სურათი, რომ ისინი არ შეიქმნენ მისი სასტიკი, თუმცა ხმის ამოუღებელნი, მსაჯულები. ბუნებისა და სულის კანონის წინააღმდეგად, ადამიანის გონების გახსნის წინააღმდეგად, მამას უნდა რომა მისმა შვილებმა უყურონ ქვეყანას მამის თვალებითა[2]: მისდევს და უქრობს ყოველს ჭკუის დაუმოკიდებლობასა, ყოველს ნების დაუმოკიდებლობასა, როგორათაც შვილურის პატივის-ცემის დარღვევასა და როგორათაც მამის უფლების წინააღმდეგობასა, — საწყალ შვილებს არ შეუძლიანთ იმასთან ხმა ამოიღონ, იმათში მოკლულია ენერგია, ნება, ხასიათი. სიცოცხლე, ისინი შეიქმნებიან მართებული ხისაგან გამოჩორკნილი კაცები, მიითვისებენ მონის ბოროტებასა — მცბიერობას, მზაკვრებას, გულ- დახურულობას, ტყუილის თქმასა, მოტყუებასა, თავის დაძვრენასა... ჩინეთის ხალხს პატარა ფეხები ქალისა სიმშვენიერეთ მიაჩნიათ, ამისათვის შეუხვევენ პატარა ქალს ფეხებსა ხარის ტყავში და მოხსნიან მაშინ, როდესაც შეიქმნებიან გასათხოვრად; და მართლაც ერთი ბეწვა ფეხები აქვსთ, მხოლოდ ბრუნდეები, დამახინჯებული ასე, რო ქალს შეუძლიან სიარული მხოლოდ ოთახში, ისიც კედელ-კედელ თუ გაჰყვება ან მებელს მოჰკიდებს ხელსა. ამისთანა არის დაბოლოვება, როცა დააყენებთ ბუნების თავისუფალ ზრდასა! სწორედ ეგრეა მაშინაც, როცა ბუნებითს სულის ზრდას დააყენებენ ხოლმე. აბა რა ვსთქვა იმ მშობლებზე, რომელთაც აქვსთ უბედური რწშუნება, რომა თავის შვილების სასარგებლოთ და ბედნიერებისათვის ისინი ვალდებულნი არიან უფლებდნენ მათს მიდრეკილებაზე, მერე იმისთანაზედ, რომელზედაც დამოკიდებულია დამიანის მთელი სიცოცხლის ბედნიერება და უბედურება? ხშირად მოხდება ხოლმე, რომ მშვენიერი ყმაწვილი ქალი, ღრმა სულისა, მოყვარული გულის მქონებელი, და რომელისამე შემთხვევით კარგად აღზრდილი, თავის და საუბედუროდ, რომელსაც შეუძლიან გაამშვენიეროს, ძვირფასად მორთას, გააბედნიეროს სიცოცხლე თავისის ამორჩეულისა, რომელმაც შეიძლო ცნობა,— მიათხოვებენ ხოლმე ვისმე ადამიანის სახის მქონებელსა მოუხეშავს ცხოველსა დედ-მამის უფლების ძალით, და ესრედ იღუპება საწყალი ხმის ამოუღებელად. ვერვისგან მიუხვედრელისა და გულში ჩამარხულის ტანჯვითა . . . . . . საწყალს არც კი შეუძლიან იჩივლოს ვისზედმე ის დაღუპეს მისისავე სიყვარულისა გამო, მისთვისვე ბედნიერებისა და სიკეთის სურვილის გამო. . . . . ვაი იმ ადამიანის ბრალი, რომლის ბედიც ბოროტი კაცის ხელთ არის, ვაი იმისივე ბრალი თუ მისი ბედი, კეთილი, მაგრამ უგუნურისა და უზრდელის კაცის ხელთ არის! საწყალი ქალები, ყველაზე მომატებულად გამოსცდიან ხოლმე ამ უეჭველი მწარე ჭეშმარიტებასა. . . . . . ყმარწვილი კაცი, რომელსაც სხვის ძალდატანებით იმისთანა ცხოვრების გზას აირჩევს, რომელიც არა ყოფილა მისთვის დანიშნული, ადრე თუ გვიან, თუნდა სულის ძალა გამკლებული ჰქონდეს, თუმცა შეკვეცილი ფრთებითაც იყოს, მაგრამ მაინც კიდევ გამოვა თვისს მოწადინებულს თავის უფალ გზაზე, და ქალები კი!... აბა, რა ვსთქვათ იმ მშობლებზე, რომელნიცა თავისი შვილების ხედათა ვაჭრობენ, ვაჭრობენ სიმდიდრისათვის, დიდ-კაცობისათვის, და ამასთანავე ამას მოქმედებენ მათთვის ვითამ სვინიდისიანად და თვისის წმინდა მშობლიურის ვალდებულებითა?.. არა, დავსტოვოთ ეს საშინელი საგანი, რომლისაგანაც აღშფოთდება და თრთის ადამიანის ბუნება, თითქო გველაშაპი ანუ გესლიანი გველი დაინახაო.

გონივრული სიყვარული უნდა იყვეს საფუძველი მშობელთა და შვილებთა შორის. სიყვარულისაგან გამოდის ერთი ერთმანეთის ნდობა, — და მამა უნდა იყვეს რამდენადაც მშობლად, იმდენადაც თავისი შვილის ამხანაგად. პირველი იმისი ზრუნვა უნდა იყვეს ის, რომა შვილმა იმას არ დაუმალოს არც იოტის ოდენი თავისი სულის მოძრაობა, პირველათ ამასთან უნდა მივიდეს თავისი მხიარულებისა და მწუხარების ამბის სათქმელათა, პირველად იმას უნდა შეატყობინოს თავისი დანაშაული, ცუდი აზრი, ცუდი სურვილი; და სთხოვოს იმას, რჩევა, მონაწილეობის მიღება, თანაგრძნობა, და ნუგეშის-ცემა. საშინელი შეცდომაში არიან ბევრნი, ასრე გაშინჯე ზოგიერთი ჩინებულ მამებთაგანიცა, რომელნიცა რაცხვენ მიუცილებელ საჭიროებად შვილების მოქცევას სასტიკად, პირქუშად და მიუკარებელი ამაყობით და ქცევითა. იმათა ჰგონიათ, რომ ამითი შვილები მომატებულად პატივის მცემელნი იქნებიან; მართალია, შვილი პატივსა სცემს,მაგრამა ის პატივის-ცემა ცივია, მოკრძალულია, საშიში და მთრთოლვარეა; ამით აძულებენ თავსა და უნებულად შეაჩვევენ ხოლმე შვილებს მალვასა და ცრუობასა. მშობელნი პატივ-ცემულნი უნდა იყვნენ შვილებისაგანა, მაგრამ ეს პატივის-ცემა უნდა გამომდინარეობდეს სიყვარულისაგანა, მასზედ უნდა იყოს დამოკიდებული, როგორათაც თავისუფალი ხარჯი, უთხოვნელად მისაღებია. არაფერი ისრე საშინლად არა მოქმედებს რა ყმარწვილ გულზე, როგორც გულგრილობა და ამაყობა, რომელითაც მიიღება ხოლმე მისი მხურვალე გრძნობის გამოცხადება; არაფერი არა დაასხამს რა იმისთანა მომაკვდინებელ სიცივეს, როგორათაც კეთილ გონივრული დარიგება და რჩევა იქა, სადაც ის მოელის თანა გრძნობასა. ერთხელ და ორ ჯელ ამ გვარად მოტყუებულს ყმაწვილს გული დაეხურება, მიხვდება თავის მარტოკაობას, თავის ცალკე ყოფნასა დ განსხვაებულებას ყოველისფრისაგან,რომელიც იმ ცოტას ხნის განმავალობაში ისეთის სიყვარულით და სიხარულით ეხვივნენ გარეშემო, და გაუჩნდება სულში თავის თავის მოყვარება (эгоизмъ), ის შეეჩვევა ფიქრსა, რომ სიცოცხლე არის ბრძოლა თავის-თვისის მოგვარეთა შორის, შმაგი თამაშობა, რომელშიაც ყოველთვის გამარჯვებულია მცბიერი და შეუბრალებელი და დაღუპვილია მოუხერხებელი და მორცხვი. ღია გული ბავშვისა ანუ ჭაბუკისა არის წმინდა წყარო, რომელშიაც სჩანს მოწმენდილი, და მოკაშკაშებული ცა; გულ დახურვილი კი არის ბნელი უფსკრული, სადაც დაბუდებული არიან ღამურაები და ღომფაშოები.... თუ ეს არა, შეიძლება მოხდეს მეორე: ადამიანს, თავისი ბუნებისა გამო, არ უყვარს მარტოკაობა და განშორება, სურს ყოველთვის თანა-მგრძნობელობა და მინდობა თავისი მზგავსისა (ადამიანისა), — ამისგამო ბავშვები მეგობრდებიან ერთმანეთში, შეარგდენენ საზოგადოებას, რომელსაც აქვს თავისი საიდუმლოები, რომელსაც საზოგადო და შეერთებული ღონით მალვენ, რომელიცა არას დროს არ არის საკეთილო ეს უფრო საშიშია, მაშინ როდესაც გაუამხანაგდებიან უცხოებსა, მით უმეტესად, თუ ამორჩეული ამხანაგი არის უფროსი ამამორჩეველზე: ის აჯობებს უმცროსსა, მიიღებს ავტორიტეტობასა მასზედ, და ჩააგონებს ყოველს თავისს მიდრეკილებასა და ჩეეულებასა, — რა იქმნება მაშინ, თუ მისი მიდრეკილება და ჩვეულება არის ცუდი და ბოროტი? არა! პირველი საქმე მშობელის სიყვარულისა ის არის, რომ შვილი სრულად ენდობოდეს მშობელსა, და ბედნიერნი არიან ის შვილები როდესაც მათთვის განმაზდებულია მშობლის მკერდი და ხვევნა,როდესაც იციან რომ მშობლის კალთა განმზადებულია მართლისაცა დ მტყუანისა მისაღებათა, როდესაც იციან, რომ შეუძლიანთ უშიშრად და უეჭვოდ გული დაიმშვიდონ მშობლის გულზედა. ყმარწვილი სული, რომელსაც ჯერ არ გამოუცდია განდევნა და ეჭვი, სულ ღია არის, არის გარეთა; იმან არ იცის სიყვარული ზომიერი, ის მიეცემა თავის საყვარელ საგანსა (უაღთქმოდ), უანგაროთ და უზომოდ, ხედამს მასში სულ მას, რაც კი შეუძლიან გონებამ წარმოუდგინოს, სწამს ისა ყოველის ფანატიკური სიმხურვალითა. და ახლა იფიქრეთ რა უნდა იყოს ეს სიყვარული მშობლებისაკენ მიმართულთული, ამისთანა შვილებისათვის უმაღლესი ბედნიერება ის არის, რომ რაც შეიძლება ხშირათ იყვნენ დედ-მამასთანა, დასტკბენ მათის ლაპარაკითა, წაჰყვენ სასეირნოთ, ჰყვანდნენ ისინი თავისი თამაშობისა და ცელქობის მოწმებად. ჰკითხონ იმათ თუ რამე საეჭვო ექმნებათ, გამოირჩიონ მსაჯულად თავის ბაშვურს ჩხუბში და უსიამოვნობაში! საჭიროა ღა დავამტკიცოთ, რომა ამისთანა აღზრდაში, მშობლებს მხოლოდ ერთის ალერსით შეუძლიანთ თავის შვილებს სულ, რაც კი სურთ ის აქმნევინონ; მათთვის სულ ადვილია თავისი შვილები ერთნაირსა და რიგიანსა ჯაფასა შეაჩვივონ (ეს არის უპირველესი მხარე აღზრდისა: ურომლისოთაც ბევრი რამ იღუპება ადამიანში)? საჭიროა ვილაპარაკოთ მაზედ, რომა ამისთანა მშობლებთათვის ძრიელ შესაძლებელია ჯაფა თავის შვილებსა, ჩვეულებად გაუხადონ და დანარჩენი თავისუფალი დროება, ჯაფის შემდგომ, — უმაღლეს ბედნიერებად და ნეტარებად? ამაზედ ნაკლები დამტკიცება ღა უნდა იმას, რომა ამისთანა აღზრდაში სრულიად უსარგებლო არის ყოველ გვარი დასჯა, რომელიც ადამიანების ღირსებას ამცირებს, ბავშვის კეთილშობილურის სულის თავისუფლებასა ვიწროებს სასტიკი შეხედულობა, ცივი ზრდილად მოქცევა, კილოკავად საყვედურის გაგონება, თავაზიანი შენიშვნა და თუ ესეც არა, ბევრი-ბევრი, სასეირნოთ არ წაიყვანო თანა, ან უარი უყო და არ მაგდებინო ყური, როცა მოთხრობასა და ზღაპარს ამბობს თუ კითხულობს დედა ან მამა, ანუ ოთახში დატუსაღება, — აი სასჯელი, რომელიცა, თუ იხმარება ზომიერად დანაშაულის მიხედვით, საკმაოა შემაგნებელად რომ ბაშვმა შეიგნოს, მოინანიოს, მოიქცეს და ატირდეს კიდეცა. ნაზს სულს ყოველისფერი აღებეჭდება, რაც უნდა იყოს: იმას აქვს მახვილი მიდრეკილება, რომლითაც თვითონვე მიხვდება თავის ცუდს მდგომარეობაში უოფნასა, თუ მოახდინა რამ ცუდი; მოუხეშავი სული კი დაჩვეული სასტიკ დასჯასა, გამაგრდება, გახმება, დაიბეგვება, შეიქმნება უსირცხვილო — უნამუსო, — და იგი სრულიად აღარაფრად შეიმჩნევს არც ერთს ასჯელსა. საჭიროაღა ვილაპარაკოთ მასზედა, რომ ამისთანა აღზრდა ადვილიც არის და შესაძლებელიცა, მაგრამ მოითხოვს სრულ ადამიანსა, მთელს მის ყურის-გდებასა, და მთელს მისს სიყვარულსა. მშობლები, რომელთაც შვილებისათვის უმსხვერპლიათ, მთელი თავისი სიცოცხლე განუწილადებიათ, იშვიათნი არიან: მაგრამა კიდეც ამათთვის ვამბობთ ჩვენა, და ჩვენს სიტყვას იმათ ვუგზავნით. ღმერთმა ჰქმნას, რომა იმათ მიიღონ ჩვენი სიტყვა ისრეთის სიყვრულითა და გულ-მხურვალებითა, როგორათაც ჩვენ იმათ უგზავნით! იმათ კი, ვინც ესრეთნი არ არიან, შეუძლიანთ ჩვენ არ დაგვიჯერონ და დაგვცინონ კიდეცა თუ ნებავსთ. ღმერთმა მშვიდობა მისცეთ!. . . .

დიდი საქმეა აღზრდა: აქამდინ იმაზედ არის დამოკიდებული ადამიანის ბედი. ყმაწვილი ხალხი არის სტუმარი აწმყო დროებისა, და პატრონი მომავალისა, რომელიც არის მათი აწმყო, რომელსაც მიიღებენ ხოლმე ისინი, როგორათაც მემკვიდრეობასა თავის ძველებთაგან. როგორათაც ჩასახული მომავალი დროებისათვის რომელიც უნდა შეიქმნეს აწმყოდ, თვითო მათგანი არის ახალი აზრი. გამზადებული ძველი ჰაზრის შესაცვლელად. კიდეც ეს არის პირობა წინ წადგომისა და უკეთესობაში მისვლისა ადამიანთა შთამამავლობისა. „არ ჩაასხმენ ახალ ღვინოს ძველ ტიკში“, ბძანა იესო ქრისტემ, და მანვე სთქვა მასთან საკურთხებლად მოყვანილ ბავშვებზე: „მათთვის არს სასუფეველი ღვთისა“ მაგრამ ახალი, განანამდვილებლად, უნდა ისტორიულად განვრცელდეს ძველიდგან, – და ამ კანონში არის უაღრესობა აღზრდისა, და მითივე მტკიცდება უაღრესობა იმ ხალხისა, რომელნიც კისრულობენ ბავშვების აღზრდის წმინდა მოვალეობასა.

მთავრობა, დაუდუმებლად მოწადინე ჩვენის სიკეთისათვის, არასფერს არა ზოგავს საზოგადო განათლების დასაწესებლად მკვიდრ საფუცველზე. თუმცა ამ ჟამად არიან მრავალი სასწავლებლები, მაინც კიდევ აწესებს ახალს და ახალს საუკეთესო საფუძვლით, ძველებსა სცვლის და აუკეთესებს ისრე, როგორც ითხოვს დროება; ხარჯამს მისთვის მრავალი ფულსა, ვაკანციის გახსნის დროს ამწესებს ყმარწვილ ხალხსა, ძველებზე უმეტესად ნიჭის მქონებლებსა, რომელთაც შეეძლოსთ ახლანდელი დროების საჭიროების აღსრულება, — და ვისაც მიუგდია ყური ამ მმართებლობის ნაწილისათვის, მას არ შეეძლო გაკვირვებულიყო. მასში საუკეთესოდ შეცვლილებისაგან, ჩინებული დაბოლოვებისაგან. მაგრამ საზოგადო განათლება, რომელსაც უპირველეს მნიშვნელობად აქვს გონების ნიჭის გახსნა და გამდიდრება მისი სწავლით, სრულიად არ არის ისა, რაც შინაური აღზდა: ერთიც და მეორეც მიუცილებლად საჭირონი არიან; და ერთი მეორეთი არ შეიცვლება.

ისრეა! მშობლები, მხოლოდ მშობლები არიან მოვალენი, რომ აღზარდონ თავისი შვილები ადამიანად; მოვალეობა შკოლებისა არის, რომ გამოიყვანონ ისინი მსწავლულებად და ხელმწიფის მოსამსახურედ ყოველს მისს ხარისხზედ; მაგრამ ვინც ყველაზე უწინ არ შექმნილა ადამიანად, ის ვერაფერი მოყვასი იქმნება სხვისათვის და მოსამსახურე ხელმწიფისა. აქედგანა სჩანს რა უწარჩინებულესია, დიდი და კურთხეული ღირსება აღმზრდელისა: იმის ხელშია ადამიანის სვე მთელ სიცოცხლეში. პირველი აღბეჭდილება შემძლებელად მოქმედებენ ყმარწვილ სულზე: მთელი დანარჩენი განვრცელება იმისი დამოკიდებულია მის ზედ-მოქმედებაზე. ყოველ კაცს, რომელიც ჯერ არ დაბადებულა ქვეყანაზე. თავის თვისში აქვს შემძლებელობა (возможноть) იმ ფორმისა, როგორიც მისთვის საჭიროა. ეს შემძლებელობა არის იმის აგებულებაში, რომელზედაც არის დამოკიდებული მისი ხასიათიცა, მისი გონების ღონეცა, მისი მიდრეკილებაცა და ერთისა თუ მეორე მოქმედებისა, ერთია თუ მეორე როლის ნიჭი საზოგადო დრამაში, — ერთის სიტყვით, მთელი მისი ადამიანობა. თავისის ბუნებით, არავინ არ არის უმაღლესი და უმდაბლესი თავის თავზე: ნაპალიონად და შექსპირად უნდა დაიბადოს ადამიანი, მაგრამ არ შეიძლება გახდეს; კარგი აფიცერი ხშირად შეიქმნება ხოლმე ცუდ გენერალად, და კარგი ვადევილისტი ცუდ ტრაგიკად. ეს არის ბედის-წერა, რომელთანაც უღონოა ადამიანის ნებაცა და თვით უბედნიერესი გარემოებაცა. მნიშვნელობა ადამიანისა არის განვრცელება მისს ბუნებაში იმ მარცვლისა, რომელიცა სძევს სულის ღონისძიებად, შეიქმნეს თავის თვისის თანასწორი; მაგრამ იმის ნება არ არის, და ძალა არა აქვს, რომ შეიძინოს ჯაფითა და ძალდატანებით მომატებული იმაზე, რაც მისთვის ბუნებას მიუნიჭებია, და შეიქმნას თავის თავზე უმაღლესი, და აგრეთვე არ შეუძლია არ იყოს იმათ, რაც წინათვე დანიშნული აქვს, მაგალითებრ, თუ დაბადებულია ხელოვანად (художникомъ) არ შეუძლიან შეიქმნას მსჯელად (мыслителемъ) და სხვანი. და აი აქ აღზრდას აქვს თავისი ჭეშმარიტი და უმაღლესი მნიშვნელობა. ცხოველი დაბადებული ლომისაგან, შეიქმნება ლომი, იმისათვის საჭირო არ არის ცდა და ძალ-დატანება თავის მხრით, არც ბედნიერი გარემოება; მაგრამ ადამიანი, დაბადებული არამც — თუ ლომად და ფოცხვერად, თუ არის დაბადებული კაცად მთელის მამა სიტყვის ჰაზრით, შეიქმნება გახდეს მგელიცა და დათვიცა, ერთის სიტყვით რაც გინდათ. ხშირად ადამიანი, დიდი ღონის-ძიების მქონებელი დიდის საქმისათვის, გამოიჩენს მხეცურ ღონეს, რომელსაც ხმარობს ყოველი მის გარეშე მყოფის დასაღუპავად დ ასრე გაშინჯე თავის თავის დასაღუპავადაც, და სხვა არაფრისათვის, და თუ არიან ხოლმე ისრეთი მდიდარი და ძალოვანი ბუნების მქონებელნი, რომელნიცა თავისი სიღრმით და ძალით დაიხსნიან ხოლმე თავის თავს დაღუპვისაგან და დამახინჯებისაგან ცრუ გონების გახსნისა და ცუდი აღზრდის გამო, — იმითი არ შეიძლება საეჭვო იყვეს მაინცა ისა, რომა ისრევ იმ ბუნების მქონებელნი, მაგრამ კანონიერად გონება გახსნილნი და გონივრულად აღზრდილნი პირდაპირ მივიდოდნენ თავის საგანთან, მოუღალავის და მოუკლებელის ძალის მქონებელნი, მძიმე და უნამოყოფო ბრძოლაში შემთხვეულ წინააღმდეგობისაგან. გონივრული აღზრდა ბუნებით ბოროტად დაბადებულსაც ან მოაკლებს ბოროტებასა და ზოგჯერ შეიქმს კეთილად, ახსნის რომელსამე ხარისხამდის თვით უნიჭო გონებასა და შეძლების და გვარად გაადამიანებს თვით შემოკლებულსა და მქრალ ბუნებასა: ასრეთვე ტყის მცენარეს, როცა გადარგვენ ბაღში, მოუვლის მებაღე, შეიქმნება ფერითაც მდიდარი და ნამყოფითაც გემრიელი. ყველანი არ დაიბადებიან ვაჟკაცად, ხელოვანად (художниками), მეცნიერად; გენიოსი არის საუკუნოების მოვლინება, იშვიათი ძლიერი ნიჭის მქონებელნიც შეარდგენენ სხოლიოს საზოგადო კანონიდგან, — და ამ შემთხვევაში კაცობრიობა (человечество) არის ჯარი, რომელშიაც შეიძლება თითქმის მილიონი სალდათი, მაგრამ მხოლოდ ერთი ფელდმარშალი, და თვითო პოლკში მხოლოდ თითო. პოლკოვნივი, და ას სალდათზე თვითო აფიცერი. ამ გვარივე პრაპორცია არის უმრავლეს ხალხთა და იმ ადამიანთა შორის, რომელნიც არიან ღრმა და დაუსრულებელი ბუნების მქონებელნი, რომელთა მნიშვნელობაც არის ყოველისფერის გაგება, ყოველის ფრის თანა-გრძნობა და ყოველის ივრის გაკეთილშობილება და გაბედნიერება თავის ზედ-მოქმედებით და არ გამოჩინება რომელსამე ერთ მხრის მოქმედებით, რომელიც შეარდგენს გენიის მოწოდებასა და ნიჭსა. ბუნება არის მზოგველი და არა ძუნწი თავის საჩუქრით, — და როგორათაც გამოჩინება სამარადისო მეცნიერებისა, ის სასტიკად იცავს თავისს იერარხიულ წესსა, (табель о рангахъ). მაგრამ ბუნებაში ყოველის ფერს აქვს თავისი შესაფერი მნიშვნელობა, კაცობრიობაში და სამოქალაქო საზოგადოებაში, — რომელის მიზეზითაც ყოველი კაცი, რა ნაირი ნიჭიც უნდა ჰქონდეს, პოულობს თავის ადგილსა ან ერთში ან მეორეში. ადგილი კი არ ამცირებს კაცსა, — ადამიანები ადგილს ამცირებენ. თვით უპირველესი შესაფერი ადგილი კაცისათვის არის ისა, რომელისთვისაც მოწოდებულია, და მოწმობს მოწოდებისს არის მისი ნიჭი, ნიჭის - ხარისხი, მიდრეკილება (наклонность) და მიდევნა (стремленiе). ვინც მოწოდებულია დიდის საქმისათვის კაცობრიობაში, აღასრულოს ისა: მას ეკუთვნის პატივი და დიდება, გენიის ჯიღა, ვისთვისაც დანიშნული წყნარი და არ გამოუჩენელი ბედი — შეიძლოს იმაში ბედნიერების პოვნა, შეიძელ სარგოიანად მოქმედება მცირეს ასპარეზზედაცა, შეიძელ იყო ღირსი, პატიოსანი მცირე საქმეშიაცა. ყოველი სურვილი ვერ შესძლებელის — არის ტყუილი სურვილი; ყოველი წადილი თავის თავზე უმაღლესად და თავის ღონის-ძიების უმაღლესად ყოფნისა, არ არის კეთილშობილური გრძნობა. საგანი ჩვენის წადილსა არის დაკმაყოფილება, და ყოველი ადამიანი დაკმაყოფილდება არც მეტით და არც ნაკლებით მხოლოდ იმითი, რაც იმისთვის საჭიროა; და ვინც იშოვნა თავის კმაყოფილება მცირე ასპარეზზედ ის ბედნიერია მაზე, რომელსაც აქვს სულისა მრავალი ღონის-ძიება, და ვერა პოულობს თავის კმაყოფილებასა. პატიოსანი, და თავის კვალად ჭკუიანი ხარაზი, რომელმაც სრულიად კარგად იცის თავისი ხელობა და იღებს იქიდგან ყოველისფერს, რაც იმას უნდა საცხოვრებელად, უმაღლესია ცუდ გენერალზე, თუ გინდ ის გენერალი იყვეს თვითონ მელასი, უმაღლესია მეცნიერ-პედანტზე, უმაღლესია ცუდ ლექსთ მთხზველზე.უპირველესი საგანი კაცისა ის არის რომ ყოველს მოქმედებაში, ყოველ საზოგადო იერარხიის კიბის საფეხურზე იყვეს — ადამიანი. თუმცა ბუნება მოგვივლინებს ზომიერად დიდი გენიის მქონებელსა ამ სულიერთ ქვეენაში, მაგრამ უხვად დაუსრულებლად დაბადებს ხოლმე სულისა, ნიჭის და გულის-ყურის მქონებელ ხალხსა, ერთის სიტვით ყოველის ფრით სავსეს რაც კი საჭიროა კაცისათვის, რომ მიიღოს უმაღლესი ღირსება ადამიანობის სახელ წოდებისა. ხალხი უგულის-ყურო, უნიჭო გონება დაბნელებული ისრეთი იშვიათია, როგორათაც მახინჯები სხეულითა, და ისრე ცოტანი არიან, როგორც მახინჯები. ისინი მრავლდებიან ორის მიზეზისაგან, რომელშიაც ბუნებას სრულიად არა აქვს დანაშაული: ცუდის აღზრდისაგანა და საზოგადოდ ცრუდ გონების გახსნისაგანა. და კიდევ იმისაგანა, რომა იშვიათად ნახამთ კაცსა თავის გზაზე და თავის ადგილას, რისთვის არის კაცი მოწოდებული, ან რა მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს კაცსა ამ ქვეყანაში, ეს ძნელი მისახვედრი საქმეა, და ხშირად თუ არ მიაგდე სხვა ცხოვრების გზაზე, ის თვითონ დაკარგამს გზასა შეუგნებელობის და პრეტენზიის ხელთ-მძღვანებითა. მაგრამ, რომ შესაძლებელი იყოს ყველასათვის ერთ ნაირი კანონიერი აღზრდა, მაშინ ბუნებისაგან დაჩაგრულების რიცხვი დაცოტავდებოდა იქამდისინ, რომა მართლა ბუნებისაგან დაჩაგრულებს პირდაპირ მიიღებოდნენ კუნსთკამერში სპირთ ასხმულებმინებში. და ამისათვის, აღზრდა, ხალხის სიმრავლის შეფარდებით, შეიძინებს კიდევ მომატებულ უაღრესობას: ის არის სუყოველისფერი —სიცოცხლეცა, სიკვდილიც, დახსნაცა და დაღუპვაცა. მაგრამ მისთვის, რომა აღზრდა შეიქმნეს სიცოცხლედ და არა სიკვდილად, დახსნად და არა დაღუპვად, უნდა ხელი აიღოს თავის ნებითი და მოგონილი (искуственной) თვის მოქმედების პრეტენზიისაგან. აღზრდა უნდა იყვეს თანა შემწე ბუნებისა — მეტი არაფერი. თითქმის ყოველთვის გონიათ, რომა ბავშვის სული არის თეთრი ფიცარი, რომელზედაც შეიძლება დასწერო რაც გინდა, და ისკი აღარ ახსომსთ, რომა ყოველი კაცი არის სრულიად განსხვაებული, რომელიც შეიძლება კიდეც გაფუჭდეს და კიდეც გაკეთდეს — მხოლოდ თავის და გვარად. აღზრდას შეუძლიან მხოლოდ ადამიანის გაიფუჭება, დამახინჯება იმის ბუნებისა; უკეთესად ის ვერ შექმნის, და მხოლოდ შველის ქმნასა, თუ კი მართლა ბავშვის სული არის თეთრი ფიცარი, მაშასადამე თვისება და აზრი იმ ასოებისა, რომელსაც იმაზედა სწერს ცხოვრება, არის დამოკიდებული არამც თუ დამწერზე და საწერ იარაღზე, თვითონ იმ ფიცრის თვისებაზედაცა, რომელზედაც სწერს. ადამიანს არ შეუძლიან არაფერი შეიტყოს, რაც უნდა იყვეს კაცში, ამისათვის როყოველი ჭეშმარიტება მისაწთომელი მისი გონებისათვის არის გაარსებული კანონი მისივე საკუთარი მეხსიერებისა, და სხვა არა ფერი. და კიდეც ამისათვის არის თან დაყოლილი აზრები (идеи) რომელნიც არიან განუშორებელი შთაჭვრეტა (созерцанiе) ჭეშმარიტებისა, ადამიანის აგებულების საიდუმლოში ჩაყოლილი. ბავშვს ვერ დააჯერებ, რომ ორჯელ ორი არის ხუთი, და არა ოთხი. მაგრამა არიან ამაზედ უმაღლესი ჭეშმარიტებანი, რომლებისა თესლი არის კაცის სულში, რომელსაც სულ არ უფიქრნია მათზე!

არა, ბავშვის სული ხის თესლია, რომლისაგანაც შეიძლება შეიქმნას ადამიანი და არა თეთრი ფიცარი! თუმცა ძრიელ დაძველებული ჰაზრია აღმზრდელისა და მებაღის დადარება, მაგრამ ძალიან — მართალია, და ჩვენ არ გვეძნელება მოვიხმაროთ ესა. დიახ, უსოვარი — ბავშვი არის ნორჩი, მომწვანო კლერტო, ახლად გამოსული, თავის მარცვლისაგან, და აღმზრდელი არის მებაღე, რომელიც უვლის იმ ნაზ ამოსულ მცენარეს. დამყნით ტყის ვაშლსაც, შეიძლება მოასხმევინო. წვრილი მაცვე ვაშლის მაგიერად, ბაღის ვაშლი, გემრიელი და სხვილი; მაგრამ ამაო იქმნებოდა ყოველი შრომა ხელობისა ცდილიყო, რომ მუხისათვის მოესხმევინებია ვაშლი და ვაშლისათვის — რკო. და სწორედ ამაში არის ხოლმე, შეცდომა აღზრდისა: დაივიწყებენ ხოლმე ბუნებასა, რომელიც აძლევს ბავშვსა მიდრეკილებასა და ნიჭსა, და რომელიც წინათვე დაუნიშნამს ადამიანს ცხოვრებასა, და გონიათ რომა ოღონდ ხე კი იყოსო, თორემა შეიძლება მოასხმევინონ რაც უნდათ, თუ გინდ კაკლის მაგიერად საზამთრო.

მებაღისათვის არის კანონი დადებული, რომელსაცა მიუცილებლად ხმარობს ხეების მოვლაში. ის იქცევა თანახმად არამც თუ თვითო მცენარის ბუნებისა შესაფერად ცალ-ცალკე, ის საზრავს წლის დროებასაცა, დარსაცა და მიწის თვისებასაცა ყოველ მცენარეს აქვს მებაღისათვის თავისი დროება აღზრდისა, რომლის და კვალადაც დააწყოს თავის მოქმედებასა: ის არ დამყნის ჯერ კარგად გაუმაგრებულ ხის შტოზე, არც ბებერ ხეზე, რომელიც გახმობაზეა მიმდგარი. ადამიანს აქვს თავისი ზრდის დროება, რომელსაც თუ არ განსაზრავ შეიძლება, რომ გაუქრო. ყოველი გულის-ყურის გახსნა.

აღზრდის იარაღი და საშუალი უნდა იყვეს სიყვარული, და საგანი — ადამიანობა (человечность). ჩვენ ამ ჰაზრით, ვამბობთ პირველ აღზრდაზე, რომელიცა უაღრესია ყველაზე. ყოველ კერძოობითს ანუ განსაკუთრებითს მიმარჯვებას, რომელსაც აქვს წინათ განზრახული საგანი რომელისამე საზოგადოების მხარესადმი, აქვს ადგილი მხოლოდ შემდგომს, დასასრულს სწავლაში ბავშვის პირველ აღზდაზე უნდა ჰქონდეთ მხედველობაში, რომ იმას ამზადებთ არა ჩინოვნიკად, არა პოეტად, არა ხელოსნად, არა, ის უნდა მზადდებოდეს მისთვის, რომ შეიქმნას ადამიანი, რომელსაც ბოლოს დროს შეეძლოს ჩინოვნიკადაც ყოფნა, პოეტადაც და სხვათა, და იმავე დროს ისრევ ადამიანი იყვეს. კაცობრიობას (человечность) ვეძახით ჩვენა აქა ერთს ადამიანში ცოცხლად შეერთებულს იმ სულის საზოგადო ელემენტია რომელიც ერთ ნაირად მიუცილებლად საჭიროა ყოველი ადამიანისათვის, რომელ მილეთსაც (нацiи) უნდა ეკუთვნოდეს, რომელი წოდებისაც უნდა იყვეს, რომელს სიცოცხლის ხანში და რა გარემოებაშიაც უნდა იყვეს, — იმ საზოგადო ელემენტისასა, რომელიცა უნდა შეარდგენდეს მისს შიგნით სიცოცხლესა, მისს უძვირფასეს საუნჯესა, და რომლის უქონლობითაც ის არ არის ადამიანი. ამ სულის საზოგადო ელემენტებს, უწოდებთ ჩვენა — მიწთომას ყოველ კაცობრივის გრძნობისასა, ყოვლის კაცობრივის ჰაზრისასა, ბუნების ძალისა დ განათლების ხარისხის და გვარად ყოველი ადამიანისა. ადამიანი არის გონივრულ-შემგნებელი არსებs (сущность) და ორგანი ყოველი დაარსებულისა. — და აქედგან მიიღებს თავის ღრმა და უმაღლესს მნიშვნელობას თქმული „Я человекъ — и ничего человеческого не считаю чуждымъ мне“, ე. ი. „მე ვარ ადამიანი — და არაფერი ადამიანური არ მეუცხოება“. რამდენათაც უმეტესად ღრმაა და მახვილი ბუნება ადამიანისა, მით მომატებულად არის ისა ადამიანი და მით მომატებულად ადვილი მისახვედრელია მისთვის ადამიანური. ის მიხვდება ბავშვის სიხარულით ჭყოპინსა ფრინვლის გაფრენის დანახვაზე, ჭაბუკის ცეცხლებრ აღგზნებულ გულის სასტიკ აღელვებულს გულის-ვნებასაცა, ვაჟკაცის მშვიდობიანს თავის შეოკებასაცა, მოხუცებულის გარინდებულ შთაჭვრეტასაცა, დამდაგველსთვის განწირულებასაცა, ველურს მხიარულებასაცა, გამოუთქმელ ტანჯვაცა, მდუმარე მწუხარებასაცა, ბედნიერი სიყვარულის სიხარულით აღტაცებასაცა, განშორების მწუხარებასაცა, აღმოფხვრილი გრძნობის ცრემლსაცა, თვალის გამოუთქმელ ვედრებასაცა, თვის უარ-ყოფის უაღრესობასაცა, ლოცვის სიტკბოსაცა, და ყოველის ფერს, რაც არის სიცოცხლეში და რაშიაც არის სიცოცხლე. გამოცდა და გამოცდილება არ არის მიუცილებელი საჭიროება ამისთანა ყოველისფრის მიმხვედრისათვის: ბავშვისა, ჭაბუკისა, ვაჟ-კაცისა, მოხუცებულისა და ქალის საცინობლად მისთვის საჭირო არ არის რომ იყვეს ერთი ან მეორე! ან მესამე; იმისთვის არც ის არის საჭირო, რომ იყვეს იმ მდგმოიარეობაში, რომელშიაც ისინი არიან: ოღონც კი წარმოუდგეს გამოჩინება (явленiе), მაშინ იმისი გრძნობა მიუხვედრელადაც გამოეხმაურება და მიხვდება იმასა. ყოველისფერისათვის ექმნება იმასა ალერსიცა, პასუხიცა,მონაწილეობის მიღებაცა, ნუგეშის ცემაცა, წმინდა მხიარულება მოყვარის ბედნიერებაზე გულის შეტკივნება მის მწუხარებაში,ღიმილიცა მის სრული ნეტარების შეხედულობაზე,ცრემლიც მისს მწარე ცრემლზე! იმან იცის, ხომ არამც თუ შესაძლებელია სისუსტე და შეცთომა ადამიანისა, იმან იცის თვით შეცოდებაცა და დანაშაულიცა: მას ეჯავრება შეცოდებაცა და დანაშაულიცა, მაგრამ გული შესტკივა შემცოდველისათვისაც და დანაშაულის მომქმედისთვისაცა. მისი გული თანასწორად მიიღებს მეგობრის გულითად საიდუმლოსაცა, ყმარწვილი, ტანჯული სულის აღსარების თქმასაცა, ნეტარებით მოქანცულ სულის თქმასაცა, ტანჯვით დამზრალ გულსაცა, გოდებით შემნანიებელსაცა და თვით უსაშინელეს გულის ვნებისა და შეცოდების მოთხრობასაცა. ის პატივის-ცემით მიიღებს მეგობრის გრძნობასაცა და მტრისასაც; იმისთვის; წმინდა არის მწუხარება და მხიარულება ნაცნობისა და უცნობისა, იმასთან ისე თბილა და შვება მიეცემა თავისას და სხვისასაცა; ის ყველას აგრძნობინებს მინდობისა და გულის სურვილის განხილებასა. იმის სულში იმდენია სითბო და სიწრფოება მისს ლაპარაკში ისრეთი თავ დაბლობსა და დაფიქრება, მისს მიხრა-მოხრაში იმდენი სირბილე და თავაზიანობაა. რა შვება მიეცემა ადამიასა, როცა ნახამს მოხუცებულსა, რომელსაც არ მიუღია განათლება და არა ყოფილა აღზრდილი, რომელსაც გაუტარებია თავისი მთელი სიცოცხლე საქმის კეთებაში, არ იცის არაფერი გონების მოსასაზრავი, ოცნებითი და პოეტიკური, — რა სასიამოვნოა შეხვედრა თბილი გრძნობისა, რომელიც არ არის შევიწროებული წლოვანობის ტვირთით და ცხოვრების მძიმე ზრუნველობით, სიყვარულისა და დათმობისა ყმაწვილი ხალხის ქარიანობით შექცევისა, მისს ამბოხიერ მხიარულებისა, მისს ოცნებასა სამწუხაროსაც, ნათელსაც. გულითადსაც და ამპარტავნულსაცა! რა სასიამოვნოა, როცა ნახამ მის სახეზე მშკიდობიან ღიმილსა სიმღერისა, ლექსებისა და მოთხრობის გაგონების სია. მოვნებით მოყვანილსა, ან წმინდა ცრემლს ლმობიერებისასა!.. ო, დაიჩოქეთ ამისთანა მოხუცებულის წინ, ბედნიერებად და პატივის ცემათ შერაცხეთ მისი ალერსით მოკითხვა, მის მეგობრული ხელის ჩამორთმევა იმას აქვს ადამიანობა (человечность)! ის მილიონ ჯერ უკეთესია იმ ეჭვიან და გულასუყებულ ყმაწვილ კაცებზე, რომელნიც დამჭკნარები არიან უდროვოთ, — იმ პატიოსან მელოტებზე და ჭაღარიანებზე, რომელთაც სიძველით უნდათ შესცვალოს ჭკუა და ნიჭი, ცივი უბინაო ლაპარაკით თბილი გრძნობა, გარეგანის და ნათხოვარი ჩინებულების, ბრწყინვალებით თავიანთი შიგნითი ფუღობა და შეურაცხება (სიკნინე), და დიდებული და სასტიკი განმსჯელობით ზნეობაზე — თავიანთი ხის გულებიმ სიხმელეთ და მოკვდინებით.

მაქსიმ ღოღანიძე.

_________________

1 ემ, ჩვენდა სამწუხროდ, ბევრს ქართველებსაც შეეხებათ. მთარგმ

2 ე.ი. მამამ თეთრი რომ აჩვენოს და უთხრას ეს შავიაო; იმათაც უნდა დაიჯერონ, რომა ის შავია და არა თეთრი; თორემ ეს იქმნება მამის ნების წინააღმდეგი.