პეტერგოფის აღწერა:[1]

ამბავი პეტერგოფისა, სრა სახლთა და ბაღჩა ბაღთანი, რომელი ვიხილე ის აღვსწერე, და რომელი არა დაუტევე: მე ვახტანგ ორბელიანი, წელსა. 1738, დღესა აგვისტოს: 15

მეფეთა მეფობასა დიდისა რუსეთისა მპყრობელისა იმპერატორიცა ანნა იოანნეს ასულისასა უმეცრობათა ჩემთაგან მრავალ განსაცდელ შემთხვეული ვიმყოფებოდი სამეუფოსა ქალაქსა პეტრებუხსა. რომელსა ჟამსა წარვიდა თჳთ დიდი იგი ხელმწიფე ადგილსა საზაფხულოსა, სადა აღეგო დიდსა პეტრე მეფეთ მეფესა, და მუნ წარვიდოდიან ქართველთა მეფის ძენი, და მათნი თავადნი, და რა მუნით მოვიდიან მიამბობდიან უცხოებასა მის ადგილისასა, და მეც ავბამდი ამხანაგთა ჩემთა და მოვინებე წარსვლად. ჩავჯედ ნავად და შევედ მდინარედ ნევად სახელ-დებულსა, და წარვემართე სადა იყო სახლი იგი, და მის ნევა მდინარით შევედ კიდესა ზღვისა უკიანისასა და მივმართეთ დასავლით კერძო, დავლეთ დარ საამო ჰაერ კეთილად ქარ ნელიად უღელვეობითა. და რა ვიხილეთ ვერსი რაოდენიმე გვითხრეს მენავეთა აჰა შენობანი, რომლისა გნებავთ ხილვანიო, და ვიხილეთ შორით მოჩანდა რამე თეთრად შენებულობანი და მათვე გვითხრეს მას ტევრსა რომელსა შინა მოჩანან და რაც ცეცხლათ კომლისაო იგინი წყალნი არიან ზე აღმოდმინარენიო. კიდეცა მსროდა მეფეთ შვილებთაგან მეცნიერთა კაცთაგან თორე არ დავიჯერებდი, ეგრე ზე აღმავლობასა წყალთასა. და რა მივახლოვდით ხმელსა და ნაპირსა მის ზღვისასა, მოსცემდა ჭალაკნი ტყევნართაგან დანაშვენები, და რა ვნახე ზღვის კიდე და ჭალაკნი იგი განმეკვირნეს, მომაგონდა ხილვა იგი იოანესი. და ჭალაკი პატმოსი, დანახვანი საკვირველებისა მისისანი. და ვითხოვე შეწევნა ენათა მეტყველებისა ჩემისა, და ვევედრე მეცა მათქმიე რაც ვიხილო აქა საკვირველებანი და უცხონი მე ვსთქვი და რა დავხედე ჭალაკსა მას სივრცე იქმნებოდა ვიდრე ვერსის მესამედი და მომაღლედ მოსცემდა მოგრძე ქედობი, რომელსა ზედა იყო ადგილ ადგილშენობათა ხელოვნებანი, რომლისა არა რა უწყოდი რაცა მიხილამს, და რა მცირედ წარვლეთ მივიწიენით პირის პირ სრასა სამეუფოსასა, რომლისად აღეგოთ ნავთ საყუდელად ღელვა გვემულთათჳს და მუნ მდგომიერობდნენ უთვალავნი ნავნი და საომარნი კატარღანი დიდნი და წვლილნი სხვა და სხვა სასეირნო ნავნი, რომელ ანბათა მათთა სიმრავლენი დიდნი ტევრნი გეგონებოდეს და მათ ზედ ნაკიდთა ალამთა მრავალ ფერობისა ყვავილობიანს ბორცვსა დაამსგავსებდი, და იდგნენ ამიერ ზღუდენი ქვა თლილნი და კედელნი სიმაგრენითა. და მუნ ზედა მდგომარეობდენ სპანი არა მცირენი. და გამოგკვითხვიდენ მგზავრთა ვიანობა, ანუ სად მიმავალობასა, და ჩვენ აღვედით ზღუდესა ზედა და ეგრეთვე შესდევდა წყალნი დამყუდრებულნი და რა ავლნეთ დიდი ადგილი, იყო წყალნი მოზღუდვილნი და ფიცართაგან დანახშვანი ერთი ერთისა უმაღლესად, ახარისახულნი და მითხრეს მისი ხომალდსა ამა წყლისა კიბეთა ზედა აღიყვანენო. ესე თუ არ მნახავთა და მეცნიერთაგან არა დაიჯერება და მუნ იდგა ტალავარი უცხო თლითა ფიცართანი და მას სვეტი ედგნენ დია მრავალნი და რა ისიც შევლენ და ზე გავსჭვრიტე ვიხილე და არა უწყი რა ვიხილე, პავლეს თქმული იგი მომესმინა: აჰა რომელი თვალსა კაცისასა არა უხილამს და გულსა არა მოუხდების, და აღვირიე ცნობათაგან და შევცდი ჭკვა გონებათაგან, და ესე ვეღარ შევიგენ. რომელ ესე კერძო ჩრდილოეთისა, და არა აღმოსავლეთისაო, დავაჭეშმარიტე ედემი ესე არს, და აქა ვიხილამ ენუქსა და ელიასა, და სად მდგომარეობს ხე იგი ცხოვრებისა, ანუ სადა იმყოფებოდა პირველი იგი კაცი, და უწყე გინება მამასა ადამს: რათ გამოვარდი ესეთისა საშვებელით, და დაჰკარგე საამონი ცხოვრებანი გამოუთქმელნი, და ვიყავ ჟამი რაოდენიმე ესრეთ ცნობა მიხდილობა და მცირედრე მორევჯობდი და მოვეგე გონებასა და ვარქვი თავსა: რას შვები უბადოო, თაო ჩემო, აქა სადა არს ედემი, ანუ სადა იმყოფება ენუქდა ელია; მუნ მასმია მდინარენი ოღხობით სახელდებულნი, და აქა ვხედავ, რომელ უთვალავად აღმოსჩქერონ წყარო წყალთა სიმრავლენი, მუნ სახლი არა მასმია, და აქა ვხედავ უცხოთა შენებულობათა, ვარქვი თავსა იგულისხმე რა არს ესე, მიმოვჯე ადგილსა შვენიერსა ალვისაგან დანაჩრდილავსა და ვთქვი: ესე პეტრე მეფეთ მეფისა საზაფხულოდ სახლი არს, რომლისა სახილავად წამოველ პეტერბუხიდამ, მე ვთქვი მოდა მომეცი ცნობანი და დავიწყე მიმოვლანი და სინჯვანი მათ ადგილთა და მიდამოიანი. რომელი მოვლე ფერხითა და ვიხილე თვალითა ჩემითა და ანუ რასაც მივხდი იგი აღვსწერე და რასაცა არა მივხვდი დაუტევე, მაგრამ ნაათალიცა ვერა შევიგენ, და რა წარვედ წინარე იყო დიდნი ადგილნი სიფრთხილით სწორად დავაკებულნი და საშუალ ტბანი შეყინებულნი. და იქით და აქეთ თანის თანად აღმოდინ რობდენ ფავრთაგანი წყალნი, სიწმინდით მოკამკამენი რომლისა რიცხვი და სახელი არ ვიცი, თუცა რაოდენთა და რისა მსგავსთა აღმოდიოდათ თითოსა უცხოსა ხელოვნებით განათალსა სიხესა, და სხვისა სახეთა ფერთა თითონნი საამოვნონი სენი უცხო რტო კოწოლუსულიანი, ჩინ მაჩინელთა შინა მდგარნი. მათ ფავრთა შინა საშვალ ტოლებოდენ, და რა წინარე წარვდეგ საშვალ ერთსა ადგილს დიდისა ხელთ უფლობისა ქვათაგან განათალი სამფსონ გამოეყვანათ და მას ლომი შეეპყრა და ზედ შეჯდომოდა და ორნივე უბანი შეეტყცნეს ორითავე ხელითა ლომისათჳს პირი და შემკობინა. და მას ლომთა პირთაგან ესეთი წყალი აღმოსდიოდა, რომელ, მხესა თქვენსა ვფიცამ, არა მინახამს ეგრე ზე აღმავალობანი წყალთანი. უთუოდ თუმცა წყალსა მეტყველობა ჰქონდა ეთერისა ანბავსა გვიანბობდა სხვანი მრავალნი რომლისა მოთვლა არა ეგების რომელნი უცხოთა თლილთა ქვათაგან მარმარილოთაგანი კაცნი მხეცნი თუ ქვე წარმავალნი შვიდ წილ გამოქანდაკებულთა არაბულთა, ოქროთაგან მოვარულ მოხატულები, წყვილ წყვილად ორ ორად მეპირისპირედ მდგომობდენ და ერთი ერთისა თოფით, თუ დამბაჩით პირით თუ ყურით და ყოველითურთ ასოთ. დანაწევარითურთ ბოღანი და მყარნი ვეშაპნი ნიანგნი. ლომნი თუ ვეფხვნი უხვად წყალსა შორ თუ ახლო ერთმანეთსა და მოადინებდენ და მათ წყლისა კამარებას ქვეშე მარმარილოთა ქვაფენილსა ზედა გავიარეთ. ყოველთა ქვათა, და ქვათა შუა სწორედ რაზმ დაწყობით წყვილთა ფავართაგან წყალნი აღმოსჩქერდენ და თუმცა აღმოუშვიან გამლელსა არა საამოვნოდ, დანამევდით და მუნით შევედით სამთა კამარათა შეკრულთა სახლთა შინა. მრავალნი უცხოთა ფერთა ფერადთა ქვათაგან, სხვა და სხვად სახედ, ავზნი მაღლა თუ დაბლა მის სახლისა კედელთა დატანებულნი საკვირველად გადმოსჩქერდენ და მათ კამაროვანთა სახლთა იქით და აქეთ ხარისხად და ხარისხად ამაღლებოდის და მაზედ ურიცხვნი ქუზანი, ლიტარნი თუ წუმწუმანი და დანახატნი სხვა და სხვა საზედ გამოჭრილთა და მრავალ ფერობათაგან ოქროს ვარაყთა და იყო იგი ლიტრა და ქუზანი თავსავემსგავსად მოკამკამესა წყალსა გამოსჩქერდიან და მას გამოჭრილსა დანატიფად დანახატსა ზედა დადინებდიან და იგი კეკლუცად გამოყვანილნი სახენი მას წმინდასა წყალსა ქვეშე საკვირველად ირისესავით მრავალ ფერად ინახოდიან. ამა გასაკვირვსა ხარისხმა იქით და აქათ სწორად და სწორად ზურმუხტისა ფერათ მოცვარულთა მწვანეთაგან ზე ქყვეობით ბაქან ბაქანად ამაღლდებოდის, და მას მშვენიერსა მოლსა ზედა სარონაგენი უთვალავნი ერთმანეთისა თანა სწორებით კორდსა ზედა ზარიფად რასმე მდგომობდიან. რა მას აღვლიდი და ვაკდისა და ხელმწიფისა სრა სახლ პალატთა დაემართის და მას ხარისხსა რომელი მოგახსენე, და მას ზედა აღმომდინარეთა შადრევანებით წყარო წყალთა მჩქერვალობასა და სჭვრეტდის. ჭალაკთა და ტივრელთა მდელოთა მინდამოთა მზერდა ზღვისა ღადოთა ნავთა საყუდელთა ნავთა გემთა და ხომალდთა მდგომარობასა ამათსა წასვლა მოსვლასა ზრვასა წყრომასა და ნელიადობასა ყოველსავე სახლი იგი სინჯვიდეს და მას სახლისა შენეულობათა ნუღარ მათქმევ თუ გონება გაქვს. ეს უნდა იცოდე კარგი და უცხო რომ იქმნებისო. და თუ სხვას მნახავთა შეხვდე სხვა მოგახსენოს და მე მისვე ბაღის საკვირველებას, რომელი სახლისა ზემორე და წინამდებარეთა და და ქვემორე ვიხილე მას მოგახსენებ. რა მიმოვლე ბაღი იგი, მის ბაღისა ერთსა კიდესა სახლნი იდგნენ შვენიერნი და ერთი საგანსასვენო საწოლი ხელმწიფისაგან, უცხოსა ინდისყალამქართაგან კეკლუცად კედელ ყურენი მოფარდაგულნი ჰქონდნენ, და მას შინა იდგა სკამ ლოგინი მისივე ყალამქრისა, სასთუმალ საბან ლეიბითა დაგებულ მოფარღული, რომელ გენახნეს არ ავად მოგეწონებოდა. და მის სახლისა ერთსა მხარესა მურდახილ მურდახილად გაყოფილნი აუზნი იყო, და მას აუზსა შინა თევზნი ისხდნენ სხვა და სხვანი უცხოდ, უცხონი მოვიდის კაცნი და უკრნის ზარნი და მის ზარისა დაკვრასა ზედან გამოხსდიან თევზნი ყოველნი და რა წარვიდის კაცი იგი იგინიცა წარვიდიან. ამა სახლსა ევლნეს საკვირველად გამოჭრილნი ხარისა და ფანჯარანი უცხო დიდი; დიდთა წყალთა აღმომდენი შადრევანნი; და საამოვნო საცრდილონი თაღარნი და ფანჩატურნი, და გარემო მოებაზრათ ყვავილებთა მრავალ ფერად სურნელებათა. სხვასა ადგილსა სახლი იყო რომელსა შინა შევედით, სკამი იდგა. რომე სამი კაცი მოიჯდომებოდა და რა მას ზედა დავსხედით ანაზდად აღგიტაცა მან სკამმან და მიგვცვალა ზემორე სახლსა ტურფად ნატიფად ანაშენარსა და არცა კაცი დაგვხვდა და არცა სულიერი, საშუალ მას სახლსა იდგა სტოლი, და მას სტოლსა შიგან ნალბაქნი იყვნეს გაწყობილნი. რა საჭმელსა მოვიამებდით წარვიდენ ნალბაქნი იგი და მას მსწრაფლად მოგვართვეს სანოვაგენი ამონი და რა წარსვლა მოვინდომეთ დავსხედით მასვე სკამსა ზედან, რომელმან აღმოგვიყვანა მუნვე ჩამოგვიყვანა სითაც ამოვედით მას სახლსა გარემო წყალნი ევლნო რომელ, სარკესავით სიწმინდითა პირის სახეს გიჩვენების და ყოველგნით ბაღნი და ხენი მწვანის ატლასისა ქირა ქარმოსხმული მოსცევდიან. დია გულისა საამოსა ადგილსა აღეშენათ და მას სცვიდიან კაცნი ჟამ ჟამად გამოსაცვლელნი და რა იგიცა მოვიარეთ წარვდეგით, ბაღისა სიგრძისა საშუალობასა იყო ორნი დიდნი ავზნი და მომაღლოს ტახტსა ზედა მარმარილოს ერთზედ ადამი იდგა და ერთზედ ევა, და ქვემოდამ, შესჩქერდა ათექვსმეტ ათექვსმეტნი შადრევანნი და მათ თავზედ გარდმოადენდნენ, და მე ასე გავსინჯე, რომელ თქვენისა ცთომითა შემწიკვლებულნი ქრისტეს მიერითა წყალითა განვიბანენით და სხვა არა რაი უწყით ესეც ლაყაფი მგონიეს. სხვასა ალაგსა აუზი იყო და შიგან ოთხნი იხვნი და ერთი გომიშა ცურვიდენე. გომიშა ჰყეფდა და იხვნი ყიყინებდნენ, და ყველას პირსა წყალნი აღმოსჩქერდნენ, მწვე გამიკვირდა ცურვა, ყიყინი ყეფა და წყლისა აღმოდენა; ამას არა ბრძანებდით, რომე სწორედ იხვნი არა ყიყინებენ, და გომიშა არა ჰყეფსო, და თუ რისგან იყო არა უწყი კვალად ერთსა კეკლუცად აღშენებულსა სახლსა რასმე შევხვდიით და მას სახლსა შინა ერთსა კერძოსა ფანჯარასა შინა ეკიდნენ ზარნი ჭიქისა დია წმინდისანი წვრილნი და დიდნი და ბალმაღლობით რაოდენიმე და მას ზარებთა პირთა ზედან ეკიდნეს კვერნი მართულითა ეგოდენიმე წვრილ დიდობით როგორც ზარნი იგი, და იგი კვერნი მოეხატათ ხალასისა ოქროსა ვარაყითა, და მას ქვემორე ჩალხი ჰქონდა წყალისა მიერ დასაბრუნი, და რა მოსციან წყალნი დაბრუნდიან ჩალხნი, და ჩალხთა მიერ დაიძროდიან კვერნი იგი და დაუწყიან ცემა ჭიქისა ზართა, და იგი ჭიქანი, გამოსცემდიან ხმათა ორღანითა და წინწილთასა და დია აამებდიან სასმენელთა გამგონისათა, და მათ მრავალთა გასაკვირავთაგანი, ესეცა დია გამიკვირდა ჩალთა ეგე მორთულობა და წელისა ზომიერებითა მათ კვერთა, წმინდათა თხელთა ჭიქათა ცემა და არა დამტვრევა და ეგრე საამოთა ხმათა შეწყობილებანი. და მუნითაც წარველ და მიველ სადა იდგენე ხალხნი ზამთარ ყვავილთა ამყვაებელნი და მრავალთა უცხო ხეხილთა განორცებულნი, და გამაკვირვა ყვავილთა სხვა სხვაობამა, და მრავალ ფერობით საამომან სურნელებამან, იგი დია ძნელისა სიცივისა ადგილი იყო. მაგრამ ინდოურთა ხეხილთა და ყვავილებთაგან იგი არე მოცული იყო ვითარ გაზაფხულ ეგრე ზამთარცა, არა დაიკლიან არცა ხილნი, და არცა ყვავილნი, ესე გრძლად მოსახსენი დიახ მოკლედ მოგახსენეთ, ამად რომელ ვერა შევიგენ თუ რა ხილნი და რა ყვავილნი ყვაოდიან, დამწიფებოდიან, ესეც მოგახსენო ქუჱყნისა აზიისა მხარეს კაცი ვიყავ და საქართველოსა მინა აღზრდილი და მუნ უცხო მდგართა ვაშლთა გამეკვირვნეს, ესრეთ გაეკრათ ხარისხსა ზედა, რომელ თხელსა წმინდასა ფარდანოსსა ვერა ხელოსანი ოსტატი სახლსა შინა ეგრე ვერა გააკრამს და დაიჯერეთ თქვენმა ერთისა ფოთლისა ტოლმეტობასა ვერა ნახავდი და მრავალნი მეწამულნი ვაშლნი მწვანეფარდასა შინა გაიერთიან, რომელ თუ გყვანდის საყვარელისა ღაწვსა ფერთა და ძუძუთა პაწაწობით მკრთოლობასა მოგაგონებდნენ, მუნითაც წარვლე და შევხვდი თანის თანად სარაჯებსა ჩრდილებსა და ხენკარებსა უცხო უცხოსა რომელსამე ბროლისა ფანჯარებითა მოელვარესა თალარებსა. და სხვა სხვა ხისა ფოთლითა მოცულსა ტალავარებასა. სირად და სირად მონამულსა კორდ მწვანესა და მას ზედა მოეცინარედ ანაყვავსა ყვავილებსა. აქა უნდა ზარასასა დამადუმებელი ანგელოსი მოვიგონო და პირ უმეცრობითა აღვირითა არვიჭიმო თვარა თუცა დავითის ქნარი მომცეს და სოლომონისა სიბრძნე მოვიპოო ქება ქებათა მას ქნართა ზედა დავემღერო. მაშინაც ნათალსა ვერა ვიტყვი, რომლისა ახლა მნებავს წარმოთხრობანი. ერთ კერძო ზღვისა ნაპირსა უცხო ხელოვნებით ნახენოვლარი სახლნი იდგნენ ნატიფარად ანაგებარნი რომელსა ფრანციცულსა ენითა მონპლეზირ უწოდდენ, რომელი გამოითარგმნების საშვებელი ჩემიო, ჭეშმარიტან საშვებელი სამხიარულისა მომცემელი და განმცდელთა მნიშატებელი შეჭირვებისა დამკარგველი და სიხარულისა ნაყოფისა დამნერგველი ვინ იქმნებოდის ესრეთ სევდისაგან შეპყრობილი და მწუხარებისა ქლამინ მოსხმული, რომელ მისგან კეკლუცად შენობამა ყოველივე სევდა ჭირი არ დაუკარგის, კენაღარ ამის მწერალსაც გულში სიამოვნე შეუვიდა. პირველად შეხვიდოდი სახლსა დიდსა და ნათელსა,კედელ ლამფათა საკვირველად ცხოველისა მსგავსად დანახატავსა. და ერთი კერძონი მის სახლისანი ზღვასა დასჭვრეტდის. მის სახლისა ქანდა ქვაფენილთა წყობილობამან გულისა მიდამონი, საშვებელისა ზღვათაგან მოიცვა; მის გარემო განმსვენებელნი საამოვნონი საწოლნი . მაქებელისა ენისა დამადუმებელი; მის დიდსა სახლსა გარემო ეხვივნეს წვრილნი სახლნი, რომელნიმე უცხოდ ნახატნი, სხვა და სხვა იგავთა და სხვათა მაჩვენებელნი. რა ელვარე ნათელი, რა მოკამკამე, რომელ მნახავსა ცნობას წართმიდის. ერთისა კატაიელთაგანი. ცნობა წარმთმელად დანახატასსა; რა ჩინურისა ქუნთრუშასა გამოეყარა. და მას სახლისა ფაქიზა უსულიანი ტანი ძირით თავამდინ წმინდასა წვლილსა, მრავალ ფერ უცხოდ ნაქნარსა, ჩინურსა მოეცვა, რომელ ვარსკვლავთაგან მოკამკამესა სამყაროსა ამსგავსებდი. მისნი სანამაძენი იატაკნი თეთრ წითელთა სანდალთაგან ყვავილოვნად წმინდათ წყობით სანდომათ გაელამაზათ, რომელ მისნი სუნნელებანი სათავეთისა მუშკსა ჩაგრევდის. სხვა სახლნი იქით და აქეთ დიდნი დაწერილნი უცხოდ ნაგებნი; მას სახლებსა ცალ კერძოდ ბარნი მოსცემდის ედემისა მისამსგავსოსთა სურნელსა, და მის ცნობისა წარმართმეველსა ნარინჯთაგან სულთა ბროლიოსა ქნორითა აყნოსებდენ, და სალხინებელად გასახედავსა მწვანოვანსა ენვარსა ნახევარნი მის სახლისა მხარენი მშვენიერად მოებაზრნა. მისნი ხეხილნი პირთა დამატკბობილნი და მანანისა მამწარებელნი ყვავილნი საყნოსელთასაამებელნი და სიცოცხლისა მომატებელნი. მისნი საშვებელნი შინათ გარენი უცხონი გარემოონი და მხარენი მისნი დილისა მზეტაგან ზღვანი საკვირველად ფარშამანგისა ბოლო მხართაგანცა უტრფესად სახილავნი. მისნი კორდ მწვანოვან ველობ ტერნარობანი, ჭკვათა ესრეთ მოსტაცემად ვითა შავარდენი კამკამსა; რომელნიმე ხენი ზურმუხტისა გვირგვინითა მორთულნი; და რომელნიმე მწვანისა ატლასისა ტყავ წამოსხმულნი ესე ხენი ნელიადის ზღვისა ქართაგან საამოვნოდ სხევითა მშრიელებელნი. მათნი ჩრდილნი და განსასვენონი, და მათნი კორდნი და მწვანენი მნახველის ულუმილესად კაცთა მაამებელნი; მისნი ამონ მიდამონი კაცთა სულისა შემარჩენელნი; მისნი სარო სახლისანი ადგილნი გულისა გამაცხრობელნი. მათ შინა მდგარნი მალევარენი ყვავილნი საყნოსელთა საშვებელნი, ცისა ცვართა ღაჟღაჟობითა ნაზ ზარფად ფაქიზობითა მუსკამბრისა სურნელობისა მბერავნი, რა უცხო უცხო საჩრდილებელნი და გულისა სათქმელი. მისაჯდომ მისაწოლელნი, მუნ წოლა და განსვენებანი ნუშრევან მეფისაგან: მეფისაგანაც მოსანდომებელნი და მუნ რონინი და სეირობანი სამხრეთისა დედოფლისაგანაც მოსაწადენი. ცალ კერძო ზღვანი საამოვნოდ მჩქერალონი და მშვენიერთა ღელვა ღადოთაგან მისთა მაყურებელთა გამაკვირვებელი. რა ერთისა ქებასა ვერ მიხედეს ხამს დაუდუმდეს და აწ მას დავიდუმებ და ზემორე სრათა საწინაოსა ბაღსა ამბავს მოგახსენებ:

- რა ქვემონი წალკოტთა და ბაღჩა ბაღთა ედემურობამოვირე, მუნით მოველ ზემორესა წალკოტსა, რომელი იყო ხელმწიფისა სახლთა წინარე. რა შეველ კართა და გავხედე ხევნარობასა, და ვნახე შადრევანი დიახ მრავალი წყლის ჩქერანი კეთილ საამონი და მათ აუზთა და წყლისა სარეჯებსა მივმართე. ერთსა დიდსა აუზსა საშვალ იდგა ხე დიდი, მწვანეთა რტო ფოთოლთა და ღეროთაგან წყალნი მაღლობით გარდმოსდიოდენ, და მას არ დაიჯერებდი, რომელ სწორედ ხე არ არისო. და მას ხისა გარემო მასვე ავაზათა შინა კაცნი ესახნენ მოუქრულნი, და ამ კაცთა სახლენი სახენი შეეპყრათ ზოგთა ლომი, ზოგთა ვეშაპი, ზოგთა ძაღლი და სხვა მხეცთა სახენი შეეპყრათ, და მათ მხეცთა და ნადირთა ყოველთავე პირთ ზე წყალი აღმოსდიოდენ. სხვასა მხარესა იყო დიდი ავაზნი მეწამულისა ზღვისა იგავად მოეყავანად, რომელსა მოსე განვიდა, და მას შემოჰყოლოდა ეტლთა მჯდომელი ფარაოზ მეფე გვირვინოსანი, და მისსა ეტლსა ებნენ ოთხნი ტაიჭნი, უცხოდ ნაქმნარნი და მრავალნი თავადნი და მხედარნი ტაიჭოსან სამხედროსანი, მენაფრენი და ყეროსტვირთა მაძახებელნი. მათ ყოველთავე ცხენებთა თვალთა, პირთა, ყურთა და საყნოსელთა, ჩლოქთა და ნაპირთა ყეროსტვირთა საკვირველად ზე მაღლობით წყალნი აღმოსჩქერდნენ, და იგი კაცნი და ცხენნი რომელნიმე ნახევრამდისინ დაღუპული იყვნენ, და რომელნიმე თავამდის დაფარული იყვნეს და ეს მეფე და ცხენი კაცნი ხელთ უფლობითა, ცოცხალთა მსგავსად გათალნი, მძიმედ ოქროსა ვარაყითა შემკულნი იყვნენ.სხვა მრავალნი უცხონი და საკვირველნი აუზნი და შადრევანნი გამოდიოდენ, და სხვაგან ხშირ ხშირად გამოყვანილნი კაცნი, ცოცხალ ცოცხლათ მიმზგავსებულნი, აქა და იქი იდგნენ და მათ აუზებთა გარემო ყვავილოვნებასა, და ან ხენვართა შვენება მდგომარობასა გაჰკვირდებოდი სხვათა ყოველთა ხეთა და ფერად ფერადთა ყვავილთა, რაც საწუთოზე გველნი მიჯნურნი და შვენებისა უფალნი კაცნი თუ ქალნი გეგონენს. მათ თჳს სიტურფე ვისთჳს სწადებოდა მოეპარათ ესრეთ, რომელ ხევნარობისა ქორჩისა სიმშვენიერე იოსებისა მოეპარა და ნაფუჩნარსა ნარდიონსა ზილიხანისა კავმაწაკნი მოეტაცა, შვენიერ დანაზებულსა ნაძოწვებსა სიწლო სიმჭლენი მაჭნუნისა ესესხებინა ფერმიხდილსა ხელოვნებასა; ტარიელის ხელობისა ფეროვნება და ესწავლა; ვარდებთა მოელვარობასა, ნესტან დარეჯანის ღაწვისა შაგირდობა მიეთვალა; არრავანსა სისხლთა მღვრელობა ხოსროვისა მიეტაცა; და კუკურსა ზამბაზსა შირინისა ცხვრითა სოთობა მოეშვა, ალვასა უსულობა ავთანდილისა მიეყიდნა, და ყაყაჩოსა ბძოწეულისა არაბელისა თინათინისა მოევაჭრა. ხაშხაში დარეჯანის ძისა ლახტსა დარობდა; სუმბული ხორაშნისა კინამოსა ემყვისებოდა. სოსანი ომანის ტანსა ეჯუფთებოდა, და მიხაკი გულანდამისა ტუჩსა გვარობთა. სხვა მრავალთა ხეხილთა და ყვავილობათაგან კაცთა ცნობანი მიეღებოდენ. ლომნი სიმგრგვნითა და სუნითა კეკლუცათა ქალთა ძუძუსა ჰსდარობდენ. იასამანთა მაყურებელნი და ფუნჩვნილთა ზილფთა ქვეშე საყვარლისა სახესა წინ დაიდებოდენ. და მზის უჭრიტენი თამამად სარკესა მოგართმიდნენ. თუცა ქალი იყავ წვლილთა მდელოთა სისწორით შარედ შარეობა თვალთა ოლვასა გასწავლიდნენ და თუ კაცი იყავ საყვარლისა თვალთა ოლვასა (გასწავლიდენ) ანუ გაცნობებდენ. სხვა სხვა უცხო გვართა წალკოტთა, ხელოვნებასა გაგაკვირვებდენ. თუცა ენა შოთამისა მომცეს მაშინცა ნაათალსა ვერა ვიტყვი. რაოდენნი ხევნარი გასაოცრად შენაკვეცარნი. რა უცხო უცონი რომელნივე ფრინველთა სადარნი, და რომელნიმე ხევნარი გასაოცად შენაკვეცარნი. რა უცხო უცონი რომელნიმე მფრინველთა სადარნი, და რომელნიმე მხეცთა საგვარონი, რომელი თავმან თქვენმან არა იტყოდი, რომელ ანუ ფრინველნი და ან მხეცნი არ არიანო. სხვანი ზე ანაყრდენი ხენი, რტოწყობით კოწოლ სწორობით, ერთი ერთისა თანა მდგომობით, თვალ უწდომთა ადგილთა საამოვნოდ დამაჩრდილებელნი საკვირველად, და თლილთა ხეთა სხვა და სხვა ფერადობით, ფანჯრებისა აქათ და იქით თალარები სიხშირესა, მუნ სტოლთა სკამსა სხდომთა განათალობასა, კაცისა ენა ვერ იტყვის. ამათნი გულისა გამხელებულნი ადგილნი და მიდამონი, ორისავე სოფლისა ტრფიალებისა სასწავლებელნი; ვინცა ედემისა ტრფიალი მას მისთჳს ტრფიალებას მოაწადებს, და ვინც სოფლისა მოყვარე საყვარელთანა სვლა ალერსსა მოანდომებს, ამა გულისა გასაწყოთა კაცთა გამხელებელსა, ბაღჩა ბაღთა წალკოტობასა, რაოდენ წყარო წყალნი ტბა აუზნი, ფარავანი წყლისა კამკამებისაგან ციმციმით მოცინარენი, ვინა გამოთქვას, და ანუ სრულიად მის ბაღისა სამოთხურნი საშვებელნი და მუნ შიგან მყოფთა და მავალთა განცხრომა და ამოვნობანი, ვინ და რომელმან რიტორმან ირიტოროს, რომელ რა უთვალავნი და მრავალნი წარჩინებულნი თავადნი მხცოვანნი და მხცოვანნი ჭაბუკნი და ჭაბუკნი შვენიერნი ქალ ყმანი, დედა წულითურთ მათით ოქრო ქსოვილით და ძვირ ფასითა სამკაულითა შემკულნი, საყვარლისა საყვარელსა ხელმქნილნი ხელმქნელსა თანა, ზურმუხტისა შესადაროსა მოლსა ზედა, საწუთოსა ზურმუხტისა შესადაროსა მოლსა ზედა საწუთოსა და ნაზობდიან, და რომელსა რომელსა თანა უნდოდიან, უსულიანისა ალვისა თანითა მათთანა მოხდომით და ერხეოდეიან; რომელნიმე ვარდისა შესაგვანისა გუჩებითა, გულისა მონაც ემთაებრ ალერსობდიან; ზოგნი ლალისა მსგავსისა ბაგე პირითა მშვენიერად სიცილითა მღიმარობდიან. სხვანი ლხინობდიან და ნადიმოდიან (დანიშატობდიან და შეექცეოდიან). სხვა და სხვა სასმელებსა მრავალ გვარისა ჭიქა ფარჩებითა სმიდიან და ნაშატობდიან, ფრინველთა სვრიდიან, და სირთა კვლიდიან; და ზოგნი ტრფიალობდიან, და ვარდისა საყვარლისა მიჯნურ ბულბულსა საყვარლისა სიყვარულსა ასწავლიდიან; ზოგნი მფრინველთა ხმა ტკბილობას ჰყვებოდიან და მათებრივ საყვარლისა გვერდით გალობდიან და ღიღინებდიან; ზოგნი მეუღლისა სიყვარულსა გურიტსა ასწავლიდიან, და სხვანი უსურვაზსა განმრავლებული და საწუთოსა სიმწარე მოუგონარნი სოფელსა, მართებულადყელსა ჰყრიდიან, და გულისაგან შეჭირვებასა ჰკარგავმდიან, სხვა მათნი განცხრომანი და შვებანი და სინაზით ჰაეროვნებასა და ფაქიზობით ზარიფობანი თამაშობით ამაყად იქით და აქათ მიმოვლით, რონინებანი მათნი ქცევა მკობილებით ადგილ ადგილ, რომელსა სადა სწადდის ჩრდილსა, თუ კამარებას, ან თალართ ტალავრებთა, ყვავილთა და ვარდის ბუდქთა ქვეშე უცხო ზრო ტანადობითა მდგომარობდიან და მჯომობდიან; ნებიერად მიწოლით განისვენებდიან; ყმაწვილურად ცელქობით ლაღობდიან. ვინ მოთვალოს, რომელთამე ახალთა ქალთა, ვარდი თუ ყარამფილი და სურნელებით ფეროვანნი ყვავილნი, ლალისა ფერითა, ბაგითა ეჭირიან და ჯიღად თავსა დაირჭვიან. ეგრეთისა მორთვა უსულობითა და ტრფიალობით საყვარლობდიან, და მათსა ეგრე ყოფა ქცევასა მე, თანა მჭუნვარე, გაკვირვებით ვსინჯევდი. და ესე ვითარისა შვებისა, მიმყოლნი, არათუ მუდამ ესე გვარად იქეოდიან, რომელ წინარე მოგახსენე. რა საღმრთოსა! ღვაწლისა და ხელმწიფის სამსახურსა და ქუჱყნის მოვლისაგან მოიცლიდიან, ამა ლხინსა და განცხრომაცა ღვთის სამადლობელად სახარულევანსა დღესა იქმოდიან, და ეგრეთ სამღთო საერო ვაჭრობით ზენა სუფევასა, და ქვენა შვებასა იყიდდიან და გაჰყიდდიან, და ყოველივე კეთილი ყოფა ქცევა ესე გვარითა ხალისითა აღასრულიან.

მე ამის დაწერა არა მწადდა ამად, რომე თვალნი გულისანი და საცნობელნი გონებისანი შეჭირვებისაგან მიმეღებოდეს, და ანუ რას შევიგონებდი და ანუ რასა დავჰსწერდი, რომელ არა უწყოდი; რავნახე რა მეთქი. მაგრამ ელენე ჩემმა დამა სურვილით დამიჟინა დაუმცროსსა, უფროსისა ურჩები არა მართებს, და დავმორჩილდი.

_______________

1თავადსა ივანე ბარათოვსა ჰქონდა ამის ნამდვილი და ის ნამდვილი ივანეს მამას ზაალს საიდგანღაც გადაეწერა და მე იმ ზაალის გადაწერილიდგან ეს გადმოაღებინე. წელსა 1841-სა.