მცარცველობის ფსიხოლოგია.[1]

რისთვის მივყავ ხელი ამ მშრალს მეცნიერებას. საპოლიტიკო ეკონომიას?

რისთვის? ეს კითხვა ძნელია. ყველა შრომა — თავის ბუნებით — ისე უსიამოვნოა, რომ შეიძლება ნება ჰქონდეს კაცს იკითხოს, რას მოასწავებს იგი?

ვნახოთ, მოვძებნოთ.

მე არ მინდა სიტყვა იმ ფილოსოფოსებსაკენ მივაქციო, რომელნიც თუ არ თავის სახელით, კაცობრიობის სახელით მაინცა გვასწავლიან, რომ სიღარიბეს თაყვანი ვცეთ.

მე ველაპარაკები მარტო იმათ, ვინც „სიმდიდრეს“ რომელსამე მნიშვნელობას აძლევს. სიმდიდრე — ჩემის ფიქრით — ორიოდე პირის შეძლება კი არ არის, არამედ კმაყოფილება, კეთილ მდგომარეობა, უშიშარობა, დაუმოკიდებულობა, განათლება ყველასი, მარტო ორი ღონის ძიება არის, რომ კაცმა იმისთანა საქონელი იშოვოს, რომელიც საჭირო არის ცხოვრების დაცვისთვის, შემკობისათვის და სისრულეში მოყვანისათვის: ერთი „ნამუშავრობა“, მეორე „მცარცველობა“ (Ia production et la spoliation).

ზოგიერთი ამბობს, რომ „მცარცველობა“ შემთხვევა არისო, არისო ბოროტმოქმედობა ალაგობრივი და დროებითი, რომელიც ზნეობის მცნებით იძრახება, კანონით ისჯება, და რომელიც საპოლიტიკო ეკონომიის საკადრისი არ არისო.

მაგრამ რაც უნდა თვალის მოტყუება ძლიერი იყოს, საჭიროა ვაღვიაროთ, რომ „მცარცველობა“ ამ ქვეყანაში მეტად გაძლიერებულია; რომ იგი მეტის მეტად და ყველგან კაცის ყოველ უდიდეს საქმეებშიც ურევია ხოლმე, ასე, რომ არც ერთი საყოველთავო მეცნიერება — მაშასადამე საპოლიტიკო ეკონომიაცა — ვერ შეიძლებს, რომ მაგას ყურადღება არ მიაქციოს.

წინ წავდგები. საზოგადოობის წესის სისრულეს სახელობრ ის უშლის, რომ საზოგადოობის მწევრნი სულ იმასა ცდილობენ, რომ იცხოვრონ და განვითარდნენ სხვის ხარჯზედ.

ამ სახით „მცარცველობა“ რომ არ იყოს, საზოგადოება სრული იქნებოდა და საყოველთავო მეცნიერებაებსაც (общестеинныя науки) საგანი აღარ ექნებოდათ.

ერთ ფეხს კიდევ წინ წავდგამ. რაკი რომ „მცარცველობა“ მრავალ კაცის ცხოვრების ღონისძიებათა ხდება, მრავალ კაცისა, რომელნიც საზოგადოების კავშირით შეერთებულნი არიან — იგინი მაშინვე შექმნიან თავისათვის კანონსა და ზნეობითს მცნებასა, რომლებისაგანაც მკვიდრდება და იქება „მცარცველობა“.

სამყოფია, დავასახელოთ „მცარცველობის“ ზოგიერთი უფრო. საჩინო გვარი, რომ ვაჩვენოთ რა ალაგი უჭირავს „მცარცველობას“ კაცთა მოქმედებაში.

პირველი — „ომიანობა“. ველურს ხალხში გამარჯვებული დამარცხებულს ჰკლავს, რომ მიიღოს უფლება თუ არ დაურღვეველი, შეუცილებელი მაინცა.

მერმე მოდის — „მონაობა“. როცა კაცი მიხვდება, რომ შეიძლება მიწა შრომით გაანაყოფიეროს, მაშინ თავის მოძმესთან ამისთანა ძმობის პირობას სდებს ხოლმე: „შენ შრომა — მე ნაშრომი“.

ბოლოს მოდის — „მონოპოლია“. ამისი განსაკუთრებითი თვისება იმაშია, რომ არ აუქმებს კი ამ დიდს საზოგადო კანონს: „ღვაწლი ღვაწლში“ (услуга за услугу) არამედ ძალას შამოურევს ხოლმე და უშლის რომ „ღვაწლის“ აღებმიცემაში სისწორე იყოს.

„მცარცველობას“ ყოველთვის თავის გვამშივე აქვს მამაკვდინებელი სენი, რომელიც ბოლოსაც მოუღებს ხოლმე. ძნელად იქნება, რომ ბევრმა ცოტანი ჰსცარცვოს; აგრე რომ იყოს, ცოტანი მალე მიაღწევდნენ იქამდინ, რომ ბევრის მსუნაგობას ვეღარ გააძღობდნენ, თუნდ რომ სდომოდათ კიდეც, და მაშინ „მცარცველობაც“ თავისთავად მოისპობოდა, რაკი საზდო გაუწყდებოდა.

თითქმის ყოველთვის ცოტანი ბევრსა ჰჩაგვრენ; მაგრამ ამით უფრო „მცარცველობა“ თავის ბედის წერას ვერ წაუვა ხოლმე, მიტომ რომ თუ იგი ღონითა და ძალითა ჰსწარმოებს — როგორც „ომიანობაში და მონობაში“ – აშკარაა, რომ ღონე და ძალა როცა იქნება ბევრის მხარეზედ გადავა; ან თუ ცბიერობით ჰსწარმოებს — როგორც მონოპოლიაში — აშკარაა, რომ ის ბევრი ოდესშე განათლდება, ურომლისოდა გონება გონებად არ იქნებოდა.

„მცარცველობას“ სხვა მამაკკდინებელი წყლული კიდევ აქვს დაფარული აუცილებელი კანონის ძალითა, სიხელდობრ: „მცარცველობას“ არამც თუ სიმდიდრე ერთი ჯიბიდამ მარტო მეორეში გადააქვს, არამედ ამ გადატანაში იმ სიმდიდრეს ყოველთვის ერთს ნაწილს აკლებს.

ომიანობა მოსპობს ხოლმე მრავალს სარჩოსა.

მონობა მრავალ ნიჭს აუქმებს.

მონოპოლიას სიმდიდრე ერთიდამ მეორესთან გადააქვს, მაგრამ ამ გადასვლაში ბევრსა ჰკარგავს.

ეს კანონი საოცარია. უამისოდ — თანასწორობაც რომ იყოს დაჩაგრულთა და დამჩაგვრელთა ღონეთა შორის — უამისოდ „მცარცველობას“ სამზღვარი არ ექნებოდა. ამ კანონის მეოხებით სასასწორი ყოველთვის ან ერთს მხარეზედ გადმოიწევს ხოლმე, ან მეორეზედ, იმისთვის თუ რომ მცარცველებს შერცხვებათ ხოლმე, რომ იმდენი სიმდიდრე იღუპება, თუ იმისათვის რომ ბოროტება და გაუწყვეტლად უფრო და უფრო ხდება და რაც ხდება უფრო და უფრო, იმას ბოლოც უნდა მოეღოს ხოლმე.

მართალიც არის, მოვა ხოლმე დრო, როცა სიმდიდრის დაა კარგვა იქამდინ მიაღწევს ხოლმე, რომ თვითონ მცარცველი ჰგრძნობს, რომ პატიოსნად მოქცეულიყო უფრო ცოტა დაეკარგებოდნ.

ესე დაემართება ხოლმე იმ ხალხსა, რომელსაც ომი უფრო მეტად ყმისა, ვიდრე ნაშოვარი; ესე დაემართება იმ მებატონეს, რომელსაც მონის, თუ მონის შრომა უფრო ძვირად უჯდება, ვიდრე თავისუფალი შრომა; ესე მოუვა ხოლმე მონოპოლიას, რომელიც მით უფრო დიდს ყბას აღებს, რამოდენათაც ჩასყლაპავი ცოტავდება, სწორედ ისე, როგორც მწველელი მით უფრო დიდის ძალით ჰსწველს, რამოდენათაც ძუძუ შრება.

მონოპოლია აშკარაა „მცარცველობის“ ერთი გვარია, იმას მრავალი სხვა და სხვა ნაირი სახე (ფორმა) აქვს, სხვათა შორის: გამოსაჩენი — შემოსავლიანი ადგილები, პრივილეგიები, შევიწროებანი.

მის სახეთა შორის მეტად მარტივნი და ბაშვურნიცა არიან ამასთანანი იყვნენ ფეოდალური უფლებანი. ამისთანა წეს-დებულების დროს ხალხსა ჰყვლეფენ ისე, რომ ეგ თითონ ხალხმაც იცის. ეს წესი ძალას ბოროტად ხმარობს და, ძალა დაეცემა თუ არა, წესსაც ბოლო მოეღება ხოლმე.

სხვანი კი მეტად დახლართულნი არიან. აქ ხშირად ხალხსა ჰყვლეფენ ასე, რომ არ იცის, რომ ყვლევენ. შეიძლება ისეც მოხდეს რომ ხალხი ყველაფრისათვის „მცარცველობის“ მადლობელიც იყოს: იმისათვისაც, რასაც მას შეარჩენენ ხოლმე, ამისათვისაც, რასაც წაართმევენ და ამისათვისაც რაც იკარგება ამ ოპერაციაშია. ეს კიდევ ცოტაა: მე ვამტკიცებ, რომ დღესა თუ ხვალე ჩვეულებისაგამო ყველანი მცარცველებად ხდებიან ასე, რომ ეგ ამბავი არც თითონ იციან და არც გულში ჰქონიათ. ეს სხვა და სხვა ნაირი მონოპოლიები ცბიერომის შვილები არიან და ხალხის გონების სიბნელით იზდებიან. იგინი განჰქრებიან ხოლმე მარტო სინათლისაგან.

სამყოფად ვილაპარაკე მე ამათზედ, რომ ვაჩვენო, რო საპოლიტიკო ეკონომიას დიდი პრაკტიკული სარგებლობა მოაქვს. ეგ ლამპარია, რომელიც, რა კი რომ ცბიერობას გამოაშკარავებს და სიბნელესა და შეცდომებსა გაფანტავს, სრულიად დაარღვევს ხოლმე იმ საზოგადოობის ურიგობას, რომელსაც „მცარცველობას“ ვეძახი. ვიღაცამ — მგონია ქალმა — საპოლიტიკო ეკონომია ჭეშმარიტად აღსნა ამ ნაირად: იგი ციხეაო, საცა ხალხის ქონებას არ ფრის შიში არა აქვსო.

თარგმანი ანუ ახსნა.

ამ წიგნს რომ დანიშნული ქონდეს სამი ანუ ოთხი ათას წელიწადს გაძლება; ამ დროების განმავალობაში რომ იკითხებოდეს, გადიკითხიბოდეს, ისინჯებოდეს, ისწავლებოდეს სიტყვა სიტყვაზედ, ასო ასოზედ თავობიდამ თავობამდე, როგორც ახალი ყორანი; ამ წიგნმა რომ მთელი ქვეყნის ბიბლიოთეკებში მრავალი სხოლიოები, აღსნანი, თარგმანი მოიზიდოს — მაშინ შემეძლო ზემოხსენებული აზრები თავინთ ბედზედ მიმეგდო, თუმცა ცოტად სიბნელე ატყვიათ და მოკლედ გამოთქმულნიც არიან. მაგრამ რადგანაც საჭიროა მათი ახსნა, მე მგონია — ჭკუა იქნება მე თითონვე ავხსნა.

ჭეშმარიტი და სამართლიანი კანონი კაცობრიობისა შემდეგი არის: „თავისუფალი გაცვლა ღვაწლისა ღვაწლზედ“ (услуга за услугу). „მცარცველობა“ აბა იმაში მდგომარეობს, რომ ძალით, ან ცბიორებით შეცილების (debat, cocrisanie) თავისუფლება განაგდოს, დაშალოს ისე, რომ ღვაწლის მიმღებმა ღვაწლის მომტანს სანაცვლოდ არა მისცეს რა.

„მცაცრველობა“ ძალით ესე იქნება ხოლმე: ელიან, მინამ კაცი რომელიმე ნივთს გააკეთებს, მერე ხანჯლით ხელში მივარდებიან და წაართმევენ.

ეს ხომ ცხადად აკრძალულია ათის მცნებითა: „არა იქურდო.“

როცა ამისთანა „მცარცველობა“ მოხდება ხოლმე თვითვეულ კერძო პირთა შორის, მაშინ იმას „ქურდობას“ ეძახიან და იმოსება ბორკილით; როცა ხალხთა შორის მოხდება, იგი მიიღებს ხოლმე „დაპყრობის“ სახელს და იმოსება დიდებით.

რისთვის არის ამისთანა განსხვავება? ცუდი არ იქნება მიზეზი მოვძებნოთ. ეს განსხვავება თითით გვაჩვენებს მიზეზად იმ უძლეველს ძალას — საზოგადო ხმას — რომელიც ჩვენ გარს გვახვევია, როგორც ჰაერი ისე უანგარიშოდ, რომ არც კი ვგრძნობთ. რუსომ ფრიად სრული ჭეშმარიტება ჰსთქვა: დიდი ფილოსოფია უნდაო, რომ განვიხილოთ ის ფაქტიო, რომელიც ჩვენზედ ძალიან ახლო არისო.

ქურდს აღუდგება ხოლმე საზოგადო ხმა, იმიტომ-რომ იგი მარტო და ცალკე მოქმედობს. ის არ ასვენებს ყველას, ვინც გარს ახვევიან. მაგრამ თუ რამდენიმე ამხანაგი ეყოლება — ის ამაყობს კიდეც თავისი ჩადენილი საქმეებითა. აი აქ საზოგადო ხმის ძალა დაიწყობს კიდეც ხოლმე თავის ძლიერ მოქმედებას, იმიტომ რომ საკმაოა ქურდისათვის მარტო ამხანაგებმა აქონ, რომ იმას დაეკარგოს თავის საძაგელი ხელობის ცნობა და თავიც იქოს სამარცხვინო საქმითა.

მეომარი სხვა წრეში სცხოვრებს. საზოგადო ხმა, რომელიც შავს დაღს ასვავს იმას, იმის ქვეყნის გარედ არის — დამარცხებულს ხალხშია; იგი არა ჰგრძნობს იმ ხმის შავის დაღის სირცხვილსა. გარეხვეული ხმა კი აქებს, აქეზებს მას. მისი ამხანაგები და თითონაც იმათთან ცხადათა გრძნობენ, რომ ერთი ერთმანეთის თავდებობით შეკრულნი არიან. მამული, რომელსაც მტერი აუჩენია, რასაკვირველია უნდა ცდილობდეს თავის შვილებში ვაჟკაცობა წაახალისოს. მათ შორის ვინც უფრო თავს გამოიდებს, ვინც თავის ქვეყნის სამზღვარს გააგანიერებს და უფრო ბევრს ნადავლს და ნაშოვარს შემოიტანს, მამულის სახელს, პატივს, დიდებას აძლევს. პოეტები გალობით ამკობენ, ქალები გვირგვინს უწვნენ. ძალა საზოგადო ხმისა აქ ისეთი დიდი და ძლიერია, რომ მცარცველობისაგან უსამართლოების იდეას აშორებს და თვით მცარცველსა ისე აბრმავებს, რომ თავის დანაშაულის გაგებაც აღარა აქვს.

საზოგადო ხმა, რომელიც წინა აღუდგება ხოლმე სამხედრო. მცარცველობას, თუ გაცარცული ხალხის ხმაა და არა მცარცველისა, ძალიან ცოტას შველის. მაგრამ არც ის ხმა რჩება უსაქმოდ და მით უფრო ძლიერი საქმობს, რამოდენათაც ორი მტერი ხალხი ერთმანეთს უახლოვდება და რამოდენათაც უფრო მეტათ ესმით ერთმანეთის ენა. ჰსჩანს, რომ ამ შემთხვევაში ენის ცოდნა და ხალხთა შორისი თავისუფალი მიქცევ-მოქცევა იმას ელტვიან, რომ სასწორი იმ ხმას დააძლევინოს, რომელიც ამ გვარს მცარცველობას აღუდგება ხოლმე.

საუბედუროდ, ხშირად ასე მოხდება ხოლმე, რომ ხალხი დაჩაგრული, რომელიც დამჩაგვრელს ხალხს გარს არტყია, თითონ ის ხალხიც მცარცველობას არ მოერიდება ხოლმე, როცა შეძლება მიეცემა, — და იმავე შეცდომებით სავსეა.

ამ მდგომარეობაში ერთი ღონისძიება ღა რჩება — დრო. დრო უნდა რომ მძიმე გამოცდილებით ხალხებმა ერთმანეთის გაცარცვის საშინელი ზარალი იცნონ.

იქნება მეორე ღონისძიებაც დამისახელონ — ზნეობის მცნება (la moralisation), მაგრამ ზნეობის მცნების საქმე ის არის, რომ რიცხვი კეთილის მოქმედებისა გაამრავლოს. რა რიგად უნდა მოსპოს იმან „მცარცველობის“ მოქმედება, როცა მაგ მოქმედებას საზოგადო. ხმა უმაღლეს სათნოებასთან ერთად აყენებს. ხალხის ზნეობის განწმენდისათვის განა არის რამე ღონისძიება უფრო შემძლებელი სარწმუნოებაზედ? ყოფილა როდესმე სარწმუნოება ისეთი მშვიდობის მოყვარული, როგორიც ქრისტიანობა არის? მაგრამ კი გასინჯეთ, რას ნახავთ ამ თვრამეტს საუკუნეში? ნახავთ რომ კაცნი იბრძვიან, ერთი ერთმანეთს ჟლეტენ არამც თუ იმიტომ რომ სარწმუნოებას არ ეპოვებიან, არამედ თვით სარწმუნოების სახელითაცა.

ხალხი დამპერობელი ყოველთვის ხომ თითონ არ დაეცემა. ამასაც დაადგება ხოლმე უბედური დღე, მაშინ მისი სალდათები იმაგრებენ სახლკარსა, ქონებასა, ცოლშვილსა, დაუმოკიდებლობას, თავისუფლებასა. ომი მაშინ რაღაც სიწმინდის და დიდების ნიშნით იმოსება. ბაირაღი, ნაკურთხი მშვიდობის მოყვარე ღვთის მსახურთაგან, მაშინ წარმოადგენს ყველაფერს, რაც კი რამ არის უწმინდაეს ქვეყანაზედ. იმ ბაირაღს ყველა გარს ერტყმის, როგორც მამულის და პატიოსნების ცოცხალს ხატსა და მეომარის ქველობა ყველა სათნოებაზედ მეტად იდიდება. მაგრამ რაკი განსაცდელი გაივლის, ხმას მაინც ისევ ის ძალა რჩება, რასაკვირველია შურის-გებაც გაიღვიძებს პატრიოტობასთან ერთად არეული, — და საყვარელი ბაირაღი ხან ერთს, ხან მეორეს ქალაქში მიდის და ფრიალებს. მგონია, რომ ამ სახით ბუნებამ დამცემელს ხალხს სასჯელი მოუმზადა.

ამ სასჯელის შიში და არა ფილოსოფიის წარმატება არსენალიდამ იარაღს გარედ არ უშვებს, იმიტომ -რომ ომიანობას უფრო განათლებული ხალხი მიზდევს და ის ხალხი სამართლიანობას არ დასდევს, თუ მაგიერის გადახდისა შიში არა ქონდეს. ამის დასამტკიცებელი, გიმალაი, ატლასი და სხვ. არიან.

თუ სარწმუნოება ომის მოსასპობლად უღონო არის, ფილოსოფიაც აგრეთვე - მაშ რით უნდა მოისპოს ომიანობა?

საპოლიტიკო ეკონომია ამტკიცებს, რომ თუნდა მარტო გამარჯვებული ხალხი სახეში ვიქონიოთო, მაშინაც ომიანობაში მთელი ხალხის ხარჯით სუყოველთვის მცირე რიცხვი ხეირობს. მაშასადამე საკმაოა, რომ მთელმა ხალხმა თავის ზარალი გაიგოს, ცხადად დაინახოს ეს ჭეშმარიტება, მაშინ სასწორი საზოგადო ხმისა, რომელიც ჯერ ომიანობის მხარეზედ არის, მშვიდობიანობის მხრეზედ გადიწევს.

„მცარცველობა“, რომელიც ძალზედ არის დამოკიდებული მის გარდა, სხვაც არის რომ კაცს წაართონ რომელიმე ნივთი არ ელიან კი, მინამ გააკეთებს, თითონ კაცს შეიპყრობენ ხოლმე, პიროვნებას წაართმევენ; შრომას ძალად აკისრებინებენ; იმას როდი ეუბნებიან: „თუ შენ ჩემთვის ამ შრომას გასწევ, მეც შენთვის ამ შრომას გავსწევ“, იმას პირდაპირ ეუბნებიან: „შენ შრომა — მე შექცევა“. ეს მონობა არის; იგი ყოველთვის ძალის ბოროტად ხმარებასთან არის შეერთებული.

მეტად დიდი საქმეა პასუხი გავცეთ ამ კითხვას: განუსაზღვრელი უფლების ძალაში არის თუ არა გაუწვეტლად ბოროტ-მოქმედების თვისება? მე — ჩემის მხრით — მაგ ძალას არ ვენდობი და იმოდენად მოველი, რომ ძალამ თავის თავს საზღვარი დაუდვას, რამოდენათაც მოველი, რომ მაღლიდამ წამოსული ქვა თავის თავს შეაყენებს.

აბა ერთი მაჩვენონ ერთი რომელიმე ქვეყანა, ან დრო, რომელშიაც მებატონის ნებაყოფლობით, თავის უფალის და გულშემატკივარის სურვილით მონობა მოსპობილიყოს.

მონაობა წარმოადგენს მეორეს და ცხადს მაგალითს, რომ საცა გამორჩომის და სარგებლობის გრძნობაა, იქ სარწმუნოების და კაცმოევარეობის გრძნობა ბრძოლისათვის უღონოა. ეს სამწუხარო იქნება ზოგიერთ ფილოსოფოსებისათვის, რომელნიც ასწავლიან კაცს: „შენი თავი დაივიწყეო“ და რომელნიც ამ თავის დავიწყებითა საზოგადოობის გადაკეთებასა ფიქრობენ. ისა სჯობია თვით კაცის ბუნების გადაკეთებიდან დაიწყონ.

ანტილიის კუნძულებზედ მონების პატრონები მამა-პაპითვე, იმ დროიდანვე, როცა მონობა იქ დაარსდა, აღიარებენ ქრისტეს რჯულსა, დღეში მრავალ ჯერ ისინი ამ სიტყვებს იმეორებენ: „ყველა კაცნი — ძმები არიან; შეიყვარე მოყვასი შენი და მთელი რჯულის მცნება აღსრულებული გექმნება.“ მაგრამ მაინც და მაინც მონები კი ჰყავთ. ამისთანა ჩვეულებრივი და კანონიერი იმათთვის არა საქმე არ არის. ეხლანდელ მეცნიერთა განა იმედი აქვსთ, რომ იმათი სწავლა შეიქმნას ისე ყველასაგან მიღებული, ისე ხალხში გავარდნილი, იმისთანა სახელი ქონდეს და ეგრე ხშირად იმეორებოდეს, როგორც იმეორებს სახარება? თუ კი სახარებამ ვერ გაარღვივა სარგებლობის კედელი და ენიდამ გულში არ გადიტანა ქრისტეს სამღთო და კაც-მოყვარე მცნება, მაშ მეცნიერთა როგორღა აქვსთ იმედი, რომ იმათი სწავლა მაგ სასწაულს მოახდენს?..

მაგრამ რა? ნუ თუ მონაობა დაუმარცხებელია და დაუკოდავი? არა; იგი მოისპობა იმითივე, რითაც დაარსდა — სარგებლობით, ოღონდ კი კერძო სარგებლობის შემწეობისათვის, რომელმაც ეგ მუწუკი გააჩინა, არ უნდა დაირღვას საზოგადო სარგებლობა, რომელმაც იგი უნდა მოარჩინოს.

საპოლიტიკო ეკონომიამ ისიც დაამტკიცა, რომ ნებაყოფლობითი (вольный) შრომა თავის ბუნებით პროგრესსიული, წარმატებითი არის; ხოლო შრომა მონისა ბუნებით უძრავია. ამისაგამო ნებაყოფლობითის შრომის გამარჯვება მონის შრომაზედ აუცილებელია, რა მოუვიდა მაგ. ლილის შემუშავებას ნეგრებითა?

თავის უფალი, ანუ ნება ყოფლობითი შრომა უფრო ნაკლებ უჯდება მებატონეს, რომ ყველაფერი გაიანგარიშოს. რაკი მუშაობა ცოტა უჯდება, მაშ თითონ ნამუშავარიც ფასს დაიკლებს. რაც უფრო ბევრს დაიკლებს, იმოდენად მონა შეიქმნება უფრო დ უფრო ნაკლებ გამოსადები მებატონისათვის[2], მონაობა ამერიკაში დიდი ხანია მოისპობოდა თუ რომ ევროპიის კანონებს შაქრის ფასი ძალად არ აეწივათ. ამისათვისაც ჩვენა ვხედავთ, რომ მებატონენი, მათი მოვალეები და დეპუტატები გულმოდგინებით ცდილობენ ის კანონები შეიმაგრონ, რომელნიც ეხლა მთელს შენობას ბოძებად უდგანან.

საუბედუროდ ის კანონები აქამდინაც მოსწონს იმ ხალხსაცა, რომელთაც თვის შორის მონობა დიდი ხანია მოუსპიათ. აქედანა სჩანს, რომ ამათშიაც მაინც კიდევ საზოგადო ხმა ჰსძლევს სასწორსა.

თუ საზოგადო ხმა ძალის ხმარებაში ბატონობს, მაშ უფრო ბევრი მიზეზია, რომ იქაც იბატონოს, სადაც ცბიერობა და ხერხია. მართლა რომ ვსთქვათ, იმისი ასლი ასპარეზი სწორედ ეგ არის. ცბიერობა არის გონების ბოროტად მოხმარება; წარმატება (პროგრესსი) ხმისა არის წარმატება ჭკვისა. ამათ ორივეს ერთი და იგივე ბუნება მაინცა აქვთ.

მცარცველს იმოდენად მალე გაუვა ხერხი და ცბიერობა, იმოდენად კარგად მოატყუებს, და გააბრიყვებს, რამოდენათაც გასაცარცველი ხალხი მალე დამჯერი და გასაბრიყვებელი იქნება. რომ მალე არ იჯერებდნენ და მალე არ ბრიყვდებოდნენ, — ამის წამალი ცოდნაა, ჭეშმარიტებაა. აქედამ ის გამოდის, რომ ცოდნა უნდა გავრცელდეს, გონება უნდა განათლდეს და ამით წაერთოს საზდო ამ გვარის მცარცველობაა.

ისე მოკლედ გადავათვალიერებ ზოგიერთს გვარს მცარცველობისას, რომელიც ცბიერობით, მოხერხებით და მოტყუებით მოხდება ხოლმე.

პირველი ამ გვარი მცარცველობა ის მცარცველობაა, რომელიც სამღვდელო უფლების ცბიერობით მოხდება ხოლმე.

როგორ და რაშია აქ მცარცველობა? იმაშია, რომ შენ სხვას მართალი ღვაწლი და სამსახური გააწევინო საჭმლით, საცმლით, პატივისცემით, უფლებით, გავლენით და მის მაგიერ ტყუილი ღვაწლი და სამსახური გაუწივო.

მე რომ რომელსამე კაცს უთხრა: „მე შენ ნამდვილს ღვაწლს და სამსახურს გაგიწევ“ — ეს რომ უთხრა, უნდა ავასრულო კიდეც. რომ არ ავასრულო, ის კაცი მაშინვე მიმიხვდება რომ ვატყუებ დ ჩემი ცბიერობა გამოაშკარავდებოდა.

მაგრამ მე რომ უთხრა: შენ მე მემსახურე და შენის სამსახურის სამაგიეროს მე დიდს სამსახურს გაგიწევ — სააქაოს კი არა, საიქიოს; ამ სოფლის ცხოვრების შემდეგ შეიძლება შენ ან ბედნიერი, ან უბედური იყო საუკუნოდ, ეგ ჩემზედ არის დამოკიდებული; მე შუამავალი ვარ ღვთისა და მის დანაბადთა შორის და შეძლება მაქვს იმისთანა, რომ მინდა სამოთხის კარს გაგიღებ, მინდა ჯოჯოხეთისასა“ რაკი ამას კაცი დამიჯერებდა, ის ჩემ ხელ ქვევითი გახდებოდა, ჩემის უფლების ქვეშ ჩავარდებოდა.[3]

ეს გვარი მცარცველობისა მეტად ხშირი იყო და ვრცლად მოქმედებდა თვით ქვეყნის დაარსების დღიდგანვე; ვინ არ იცის რა ყოვლად შემძლებელ ხარისხამდის ეგვიპტის მოგვებმა (Маги) ანუ ქურუმებმა მიახწივეს.

ადვილი გამოსაცნობია რა ხერხსაც ხმარობენ მოცბიერენი და მატყუარნი. ამის გამოსაცნობად. იმის მეტი კი არა უნდა რა, რომ კაცმა თავის თავსა ჰკითხოს: რას ვიქმოდი მე იმათს ალაგს?

მე რომ მაგისთანა განძრახვით ჩავარდნილვიყავ გაუნათლებელ ხალხში და რომელიმე თვალთ მაქციობის მოქმედობით, რომელიც რასაკვირველია, სასწაული ეგონებოდათ, ხმა გამვარდნოდა, რომ მე რაღაც ბუნების გარეთი არსება ვარ, მაშინ, რასაკვირველია, ღვთის მოციქულობასაც დავიჩემებდი, ვიტყოდი, რომ მე განუსაზღვრელი უფლება მაქვს კაცთა საიქიო და მომავალს ბედზედა.

ამის შემდეგ აუკრძალავდი, რომ ჩემი უფლება არ გაესინჯათ, ამაზედ მეტსაც ვიქმოდი: რადგანაც ჩემთვის ყველაზედ საშიშარი მტერი მაშინ გონება იქნებოდა, მე აუკრძალავდი, რომ თვით გონებაც არ ეხმარათ, თუ ყველაფერში არა, იმ საშინელს უფლების გარჩევაში მაინცა. მე ამ უფლებას და ყველაფერს; რაც კი რამ მას შეეხებოდა დიდ საშიშარ საგნად გავხდიდი ასე, რომ უსიკვდილოდ არავინ მიჰკარებოდა. იმის ახსნა, გარჩევა და თვით იმაზედ ფიქრიც შეიქმნებოდა შეუნდობელ დანაშაულობად.

რასაკვირველია, მეტის მეტი მოხერხება იქნებოდა, რომ ყველგან, საიდამაც კი გონება თავს ამოჰყოფდა, რომ ჩემი ცბიერობა და სიცრუე გამოაშკარავოს, ყველგან მძიმე ხაფანგი დამეხურა. ჩემის სიცრუის დღეგრძელობისთვის უკეთესი არ იქნებოდა რა, რომ თვით ეჭვიც და გამჯელობა ღვთის გმობად გამეხადნა.

მაგრამ ამ მაგარს საძირკველს, კიდევ სიფთხილისათვის სხვასაც ბევრს დასამატებელს რასმეს ჩავურთავდი: მაგალითებრ, იმისათვის, რომ განათლება არ შეპარებოდა ხალხსა, მე და ჩემი თანამოზიარენი დავიჩემებდით ყოველის მეცნიერების მონოპოლიას, ვიტყოდით, რომ ჩვენს მეტმა არავინ არ უნდა იცოდეს რა. ამისთვის მე ცოდნას მკვდარის ენისა და გიეროგლიფის ნაწერის სახურავს დავხურავდი, რომ ვერავის ჩვენს მეტს ვერ შეჰსძლებოდა ცოდნა შეეძინა და რომ რომელიმე განსაცდელი უეცრად არ მომსწრობოდა, მე მოვიგონებდი იმისთანა წესდებულებას, რომლის გამო იმისათვის ყოველ დღე ყოველი კაცის სვინიდისი ძირამდინ მისაწდომი ყოფილიყო.

ცუდი არ იქნებოდა, რომ ხანდისხან ხალხისათვის გულიც მომეგო, ზოგიერთი არსებითი საჭიროებს ხალხისა ხანდისხან დამეკმაყოფილებინა, ნამეტნავად თუ ამით მე უფლება და დიდება უფრო მომემატებოდა. მაგ. კაცთათვის ყოველთვის განათლება და ზნეობა დიდად საჭიროა: განათლებასაც და ზნეობასაც მე თითონ დავურიგებდი. ამის მეოხებით მე შემეძლებოდა, რომ ხალხის ჭკვისათვის და გულისათვის საიდაც მინდა, თავი იქით მექნა. მე ჩემს უფლებას და ზნეობას ერთ გაუწყვეტარ ჯაჭვით ერთმანეთზედ გადავაბამდი. მე იმათ ისე წარმოვადგენდი, რომ ერთს მითამ უმეოროდ ყოფნა არ შეუძლიან. ამ სახით ხალხს იქამდი თვალს აუხვევდი რომ არამც თუ ჩემი უფლების დარღვევა გაებედნა, არამედ ვისმე იმათში უფრო თამამს და თავგამოდებულს რომ მარტო ხმა ამოღო, ხალხს ჰგონებოდა, რომ მისთა ფეხთა ქვეშ დედა მიწა ირყევა, და იმ ხალხისათვის თავგამოდებულს თვითვე ხალხი გაცოფებით მივარდნოდა, რომ ნაჭერ ნაჭერ ექცივა.

ამისთანა საქმის მოწყობილობაში ცხადია, რომ ხალხი უფრო მეტად ჩემი კუთვნილება იქნებოდა, ვიდრე მაშინ, რომ ჩემი ნამდვილი ყოფილიყო. მონა სწყევლის თავის ბორკილსა და ჩემი ხალხი კი თავისას დალოცავდა, და ამ სახით ჩემი მონების დაღს შუბლზედ კი არ დავასვავდი, არამედ ყოველ კაცის სვინიდისის სიღრმეში.

მარტო საზოგადო ხმას შეუძლიან პირქვე დასცეს ამისთანა უსამართლოების შენობა; ხოლო საიდამ უნდა დაიწყოს დარღვევა, როცა ყოველი ქვა მისაკარებლად აკრძალულია? ეგ დროების და წიგნთა საბეჭდელის საქმე არის.

ღმერთმა დამიფაროს, რომ ამით მოვინდომო შევარყიო ის ნუგეშ-მცემელი ქრისტეს სარწმუნოება, რომელიც სააქო განსაცდელიანს ცხოვრებას საიქიო ნეტარების ცხოვრებასთან აერთებს მაგრამ, მე ამას ვამბობ, რომ არავინ, თვით ქრისტიანობის უპირატესი პატივმცემელიც არ იტყვის, რომ ის გაუწყვეტელი სურვილი,რომელიც სარწმუნოებას ელტვის — ბოროტად არ იხმარებოდეს. მე მგონია, ნიშანი არის, რომლითაც შეიძლება შეტყობა: ხალხი სულელია, თუ არა. გაშინჯეთ მარტო ხალხის სარწმუნოება და სარწმუნოების მსახური; გასინჯეთ, მსახური ემსახურება სარწმუნოებას, თუ სარწმუნოება თავის მსახურსა?

თუ სარწმუნოებას მსახური ემსახურება, მაშინ იგი მარტო იმას, ცდილობს, რომ ქვეყანაზედ ვრცლად მოჰფინოს სარწმუნოების მცნება და მისი სათნოება. მაშინ მსახური მშვიდია, მიმტევებელია, თავდაბალია, გულშემატკივარია, გულმოდგინეა, მოწყალეა; მისი ცხოვრება გადმომცემელია ღვთაების ცხოვრების შუქისა; იგი ქადაგობს თანა სწორობას, თავის უფლებას თვითვეულ კაცთა შორის, მშვიდობიანობას და ძმობას ხალხთა შორის; იგი უარ ჰყოფს სააქაო უფლების მაცდურებასა, იგი შორდება მას და არ ნდომობს თანა მოზიარე იყოს მისი, იმიტომ,რომ ყველაზედ მეტი გაკიცხვა ამ ქვყანაში უფრო მაგ უფლებას უნდა; იგი ხალხის კაცია, იგი სათნოებიანის რჩევისა და მშვიდის ნუგეშის კაცია: იგი საზოგადო ხმის კაცია, კაცია წმინდა სახარებისა.

და თუ სარწმუნეობა ემსახურება თავის მსახურსა, მაშინ მსახურით ისე ექცევა სარწმუნოებას, როგორც უნდა; ხან ესე ხმარობს, ხან ისე, საითაც და როგორც უნდა ისე ატრიალებს, რომ მისგან რაც შეიძლება დიდი გამორჩომა ნახოს. იგი გაამრავლებს ასაკრძალავს საგნებსა; დროების, კაცის და გარემოების მიხედვით იგი სცვლის სარწმუნოების მცნების აზრს; იგი მოძრაობთ, ან გაზეპირებული ხერხით ცდილობს, რომ ხალხის პატივი მოიპოვოს იგი დღეში ასჯერ ჩამოსთვლის ბუტბუტით სიტყვებს, რომლის აზრიც განქარვებულია და რომელნიც მარტო ამაო წესად ხდებიან. იგი რაც უნდა წმინდა და სამღთო საგანი იყოს, იმის ვაჭრობასაც დაიწყობს იმოდენად, რამოდენათაც შესაძლოა, რომ მისდამი სარწმუნოება არ დაირღვას და ეცდება, რომ ეგ ვაჭრობა იმოდენად უფრო საიდუმლოდ მოხდეს ხოლმე, რამოდენად ხალხი უფრო ადვილად მიმხვედრია და აზრის ამღებია; იგი გაერევა ხოლმე სააქაო საქმეებში; იგი ყოველთვის მის მხარეს დაიჭერს, ვინც უფრო ძლიერია, იმ პირობით კი, რომ ძლიერსაც ამის მხარე ეჭიროს. ერთის სიტყვით — ყველაფერში, რაც კი ხელიდამ გამოუვა, ეტყობა, რომ ამას სამღვდელოს შემწეობით სარწმუნოების წარმატება კი არ უნდა, არამედ სარწმუნოების შემწეობითა თვით სამღვდელოს წარმატება უნდა. რადგანაც ამისთანანი ესრეთის გულმოდგინებით იღვწიან, შეუძლებელია, რომ თვალ წინ საგანი არა ჰქონდეთ რა, — და რადგანაც საგანი იგი — როგორც ჩვენა ვფიქრობთ — არ შეიძლება სხვა რამ იყოს თუ არა სიმდიდრე სიძლიერე — მაშასადამე ხალხის სულელობის პირდაპირი ნიშანი სამღვდელოს სიმდიდრე და სიძლიერე უნდა იყოს.

როგორც ცრუ-სარწმუნოება, ისე ჭეშმარიტიც შეიძლება ბოროტად იხმარებოდეს. თითქმის რაც სარწმუნოება უფრო თაყვანის ღირსია, მით უფრო მომატებულად საფიქრებელია, რომ იგი ცუდად ბოროტად არ მოიხმარონ, იმიტომ რომ ჭეშმარიტისა და ცრუ — სარწმუნოების ბოროტად ხმარებას სხვა და სხვა ბოლო აქვს. ბოროტ მოქმედება, ბოროტად ხმარება ყოველთვის აიმტერებს ხოლმე ხალხის გონიერს, განათდებულს და დაუმოკიდებელს ნაწილს. არ შეიძლება რომ ამისაგან არ შეირყას სარწმუნოება და ვნება ჭეშმარიტის სარწმუნოების შერყევისაგან უფრო დიდია, ვიდრე ცრუ-სარწმუნოებისა.

ეს გვარი მცარცველობისა იმოდენად ვრცელია და ხშირი, რამოდენად ხალხი უფრო მიუხვედრელია, იმიტომ რომ ბოროტ მოქმედების თვისება ის არის, რომ იმ დრომდინ მოქმედობს, მინამ გასავალი აქვს ხალხში. ტყუილი იქნება ვჰსთქვათ, რომ გაუნათლებელს ხალხშიაც არ იყოს სამღვდელო წმინდა და სათნოებიანი; მაგრამ რით დაუშლი, რომ პლუტმა ანაფორა არ ჩაიცოს და პატივ მოყვარემ მიტრა არ დაიხუროს? მცარცველნი მალტუსის კანონს მისდევენ: რამოდენათაც ცხოვრებისათვის ღონისძიება ბევრია, იმოდენად მცარცველნიც ბევრდებიან; პლუტების ცხოვრების ღონისძიების შოვნა კიდევ იმაზედ ჰკიდია, რამოდენადაც ადვილნი მოსატყუარნი არიან ისინი, ვისაც ისინი იტყუებენ. ამის წამალი კიდევ ცოდნა და სწავლაა. საიდაც უნდა წახვიდე, ყოველთვის იმას ნახამ, რომ საზოგადო ხმისა და აზრის განათლება აუცილებელია. სხვა გზა არ არის, რომ ხალხი მცარცველობისაგან დაიხსნას.

ბ.ვ.

______________

1 არის ერთი პატარა წიგნი დაწერილი გამოჩენილი ფრანციის ეკონომისა ბასტიასაგან დაწერილი: ეკონომიური სოფიზმები. თუმცა მთელი წიგნი ფრიად საგანგებო რამ არის და სასარგებლოცა როგორც ყველასათვის, ისე ჩვენთვისაც, მაგრამ მე იქიდამ ამოვიღე მარტო ერთი ნაწილი „მცარცველობის ფიზიოლოგია“, რომელიც უფრო მეტად მოედგმის ჩვენს ცხოვრებას და რომელმაც იქნება გვიშველოს ზოგიერთი რამე გავიგოთ დ ამით ჩვენთვის უნაყოფო არ იქმნეს.

2 მაგ. რაკი ამერიკაში შაქარი ქირის მუშით აკეთეს, შაქარმა თან და თან ფასი დაიკლო, იმიტომ რომ ქირით მუშაობა უფრო ცოტა უჯდებოდათ. მთარგ.

3 ავტორი კათოლიკის სარწმნოებისაა

სფირიდონის და თადეოსის ბაასი.

(შემდეგი.)

„პოეზია არის გამოხატვა სიცოცხლისა, ანუ, უკეთ ვსთქვათ პოეზია არის თვითონ სიცოცხლე. ეს ცოტაა: პოეზიაში სიცოცხლე უფრო უკეთეს სიცოცხლეთ აღმობრწყინდება, ვიდრე თვით სინამდვილეშია. აქედგან გამოდის ახალი კითსვა, რომელის ახსნაცა იქმნება პოეზიის ახსნა, — კითხვა: თუ თვითონ სიცოცხლე შეიცავს ამდენ პოეზიასა ასრე, რომ თვისის მნიშვნელობით სიცოცხლე და პოეზია ერთი და იგივე არის, — მაშ რაღა საჭიროა კიდევ სხვა პოეზია, და თვით ხელოვნებას ან რაღა მიუცილებელი საჭიროება ექმნება, და ან რაღა თავისუფალი მნიშვნელობა?

„მრავალი მშვენიერებაა ცოცხალ სინამდვილეში (дћйствительность), ანუ უკეთ ვსთქვათ, ყოველი მშვენეიერება არის მხოლოდ მასში, რაც არის და რაცა ჰსცხოვრობს; მაგრამ მისთვის, რომ ვისიამოვნოთ, დავსტკბეთ ამ სინამდვილით, ჩვენ პირველად უნდა დავიმორჩილოთ ის სინამდვილე ჩვენის მეხსიერებით, და ეს შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როდესაც გვექმნება შემდგომი ორი თვისება: ჩვენ უნდა ზედ მიწევნით შევიგნოთ ისა სულ მრთლად, ერთიანად, და მასთანავე ნაწილ-ნაწილ (ანუ თითო თითო საგანათ). ისრე რომა ჩვენმა საკუთარმა თავმა, ჩვენმა მოფარდულობამვე არ დაგვიშალოს იმისი დანახვა. ჩვენ ვსარგებლობთ ხოლმე იმითი, მაგრამ მხოლოდ იშვიათად, მხოლოდ სიხარულით აღტაცების წამსა, რაღაც ჩვენი მსწრაფლ გულის გამოჩინების მოულოდნელს დროსა; მომატებულად ჩვენ გავერთვით ხოლმე მრავალ რიცხვ საგანებში, და იმ საგნების იქით ვეღარა ვხედამთ მრთელს საგანსა, და მათი აღარა გვესმის რა. ასრე გაშინჯე ჩვენი საკუთარი გრძნობანი მხოლოდ მაშინ არიან ხოლმე ჩვენი სასიამოვნონი პირველი, როდესაც განვმთავისუფლდებით მათის მომღალავი ტვირთისაგან, ანუ მათის ძრწოლის ღელვისაგან, რომელსაც გაჰყვება ხოლმე სუნთქმა, რომლისაგან ქრება შეგნება, და მეორე მაშინ როდესაც მოვიგონებთ წარსულს. აწმყო (насттоящее) არასდროს არ არის ჩვენი ამისათვის, რომ ჩვენ წარგვიტაცებს ხოლმე თავისთანა; და თვით აწმყო სიხარულიც სამძიმოა ჩვენთვის ისრე, როგორათაც მწუხარება ამისათვის, რომა გვიმონებს, გვჯაბნის, გვიპყრობს ისი ჩვენ და არა ჩვენ იმასა. თუ გინდა, რომ დასტკბე იმ სიხარულით, ისიამოვნო, უნდა განშორდე იმასა რამდენსამე მანძილზე, ისრე როგორათაც უნდა განშორდე სურათს, სინათლის გულისათვის და შორიდამ უნდა უყუროთ, — განშორებული, განთავისუფლებული თქვენ ისე უნდა უყურებდეთ, როგორათაც ჩვენს გარეშე მყოფს საგანსა. აი რის მიზეზით მოგვეცემა ხოლმე ჩვენს შვება და განვთავისუფლდებით მწუხარების სიმძიმისაგან, როდესაც ვუამბობთ ვისმე, ანუ დავსწერთ ქაღალდზე: ჩვენ ვხედამთ იმასა ჩვენგან განშორებულს, ჩვენზედ მოშორვებით მყოფს, ჩვენი თავი აღარ გვიფარებს, აღარ გვიშლის მისს გაშინჯვასა, — და მაშინ ჩვენთვის საყვარელია ჩვენი მწუხარება, ჩვენ გვიამება, როდესაც მოვიგონებთ ხოლმე, გვესიამოვნება როდესაც ვლაპარაკობთ იმაზე, როგორათაც ჯარისკაცს უყვარს თავისი ომში ყოფნის ამბის თქმა და ყოველისფრის განსაცდელისა რაც მას იქ გადახედია. ყოველიფერი წარსული გვეჩვენება ჩვენ სხვა ნაირად, თითქო ფერ გამოცვლილად; ბედნიერებას ვხედამთ საუკეთესოდ იმაზე, როგორც იყო მაშინ როდესაც იმითი ვსტკბებოდით; თვით უბედურებაშიც ვხედამთ ერთს პოეტიურ მხარესა. ამის მიზეზი ის არის, რომ სიშორე უმალამს ჩვენს თვალსა ყოველს უთანასწორობასა, შემთხვეულებასა, უწმინდურ ლაქებსა, რომელნიც ახლოს ყოფნის დროს პირველად მოხვდება ხოლმე თვალსა. სინამდვილეში ყოველისფერი დამონებულია სივრცისა და დროების კანონისაგან: გმირები სჭამენ, სმენ, გრძნობენ შიმშილსაცა დ სიცივესაცა, როგორათაც სხვა ყოველი კაცი. თქვენ ხედამთ ქვეყანაზედ მშვენიერს დახატულობას რომელისამე ადგილისასა (ლანდშაფტსა), მაგრამ როგორ? — უთუოდ შორიდგან და ამასთანავე ერთის ადგილიდგან, ერთის გასაშინჯავი მწერტილიდგან: სიშორე აძლევს ლანდშაფტს მხატვრობის სამშვენიერეს, გასაშინჯავი მწერტილი, რომელიდგანაც უყურებთ ის აძლევს იმის ერთობას, სიმთელეს. გადადგით ერთი ნაბიჯი, გამოიცვალეთ საუურებელი მწერტილი, — ლანდშაფტიც განქრება დარჩება თქვენს თვალ წინ რაღაც შეუთანხმებელი, განბნეული უთავბოლოდ, აღარ ექმნება ერთობა, სახე. მიდით იმ ლანდშაფტთან ახლოს, რომელის მშვენიერებითაც იყავით განკვირვებული, — და თქვენ დაგხვდებათ რომელიმე გამოუდეგარი ქოხი, საძაგელი წისქვილი, უბრალო ღელე, სხვაზედ არაფრით განსხვაებული ჭალა, სადაც ყოველ ნაბიჯზე ფეხი გიბორძიკდებათ ოკრობოკროებში, ანუ ჩაეფლობით სადმე წუმპეში. შორიდგან კი სუყოველისფერი იყო ისრე სუფთა, ფაქიზი, მშვენიერი, მრთელი, ჩარჩოში ჩასმული, — ნამდვილი სურათი და მხატრობა! ამითია სურათი უკეთესი ნამდვილზე? დიახ, ლანდშაფტი, დახატული ტილოზე ნიჭიანი მხატვრისაგან, უკეთესია ქვეყანაში ყოველ ჩინებულ სანახავ ადგილზე. რათა? ამისთვის რომა იმაში არ არის რა შემთხვევითი და მეტი, ყოველი მისი ნაწილები არის შეერთებული, ყველა არის მიხრილი ერთის საგანისაკენ, ყველანი ერთად შეკრულნი შეარდგენენ ერთს მშვენიერს, მრთელს და განუყოფელს აზრსა. სინამდვილე მშვენიერია თავის თავად, მაგრამ მშვენიერია ის თვისის საგანით, თვისის ნაწილებით, თვისის აზრით და არა ნაკვთით (ფორმით). ამ შემთხვევაში, სინამდვილე არის წმინდა ოქრო. მაგრამ გამოურჩეველი, ერთად არეული ლითონი და მიწა; სწავლა და ხელოვნება განსწმენდენ ოქროს სინამდვილისასა, გადაადნობენ და ჩაასხმენ მშვენიერს ყალიბებში. მაშასადამე სწავლა და ხელოვნება თავისაგან არ მოიგონებენ ახალსა და არ მოიგონებენ დაუარსებელს სინამდვილეს, მაგრამ იმას რომელიც ყოფილა, არის და იქნება კიდევაცა, გამოართმევენ მზა მასალასა, მზა კავშირთა, ერთის სიტყვით — ეს საგანია; მისცემენ მას შესაფერ ნაკვთსა, ყალიბსა, ზომიერის ნაწილებით ისრე, რომ ჩვენ შეგვეძლოს ერთბაშად თვალის გადავლება ყოველ მხრივ. პეტრე პირველმა რომ რუსეთში გააჩინა ფლოტი და ჯარი, ეს არის ფაქტი ისტორიულის სინამდვილისა; მაგრამ ისტორია როდესაც გვიამბობს ამ საქმესა, ის არ მოგვიყვება ყოველს ამბავს დაწვრილებით, გამოჰკრებს მხოლოდ იქიდგან უპირველეს იმ დროების ჩვეულების ნიშნებს: რა იმისი საქმეა იმის აღწერა, როგორ აგროვებდნენ სალდათებსა, მოგემეებსა, როგორ ასწავლიდნენ მათ სათითაოთ და სხვანი. შექსპირს შემოკლებულ დრამაში გამოუყვანია მთელი ცხოვრება ისტორიულის კაცისა, რომელსამე რიჩარდ მეორით, ანუ უწარჩინებულესი ამბავი გმირის ცხოვრებიდგან, რომელიც ნამდვილად შეიძლებოდა მამხდარიყო მხოლოდ რამდენსამე წელიწადში. იმას გამოუყვანია თავის დრამაში მხოლოდ ის ნიშნები იმისი გმირის სიცოცხლიდგან, მხოლოდ ის (ფაკტი) მამხდარი ამბავი, გამორჩეული დრამატიული სურათისათვის, რომელნიც შესახები ყოფილან პირდაპირ მისი თხზულების ჰაზრისა, და დანარჩენნი, თუმცა საცნობლად საიმოვნონი არიან თავის თავად, მაგრამ არ შეეხებოდნენ მის საგანსა, — გამოურიცხამს, რადგანაც არ არიან საჭირონი. თუმცა რომანის ჩარჩო, მიუდარებლად ვრცელია შევიწროებულ დრამის ჩარჩოზე, და თუმცა რომანის მწერალს უფრო ვრცელი თავისუფლება აქვს დრამის მთხზველზე, მაგრამ რომელიც გინდათ აიღეთ რომანი ვალტერ სკოტტისა ანუ კუპერისა, არ მოუნდებით ერთი დღის მეტი, რომ იკითხოთ გაუწყვეტლად, მაშინ როდესაც დაწვრილებით აღწერა მემუარებივით, ერთის წლის ცხოვრებაც ერთის კაცისა გაავსებდა ათ ჯერ მომატებულ ტომსა, ვიდრე გმირისა. მთელი სიცოცხლის აღწერა პოეტი არ არის ვალდებული აღგიწეროთ, რომ იმისი გმირი როგორა სჭამდა სადილსა ყოველთვის. მაგრამ პოეტს შეუძლიან დაგიხატოთ ერთი მისი სადილთაგანი, თუ რომ ამ სადილზე იყო როგორმე დამოკიდებული მისი სიცოცხლე, ანუ თუ სადილით შეიძლება რომელსამე ხალხის, რომელსამე დროში ჩვეულების ნიშნების წარმოდგენა; თუ რომ რამანის გმირი არის რაინდი (рыцарь), გამოჩენილი მხედარი, მაშასადამე პოეტისათვის რა საჭიროა, რომ აღწეროს ყველა იმისი ბრძოლა, ომი, რომელიც რაინდებს ისრე ხშირად შეემთხვეოდათ ხოლმე, როგორათაც რუსის ვაჭარს ჩაის დალევა. მაგრამ პოეტს შეუძლიან აღწეროს ერთი შემთხვევა ან გმირის ხმალში გასვლისა, ან ომისა და სხვა ამ გვარი აღწერა ვეღარას მოუმატებს, იმიტომ რომ გმირის ხასიათი ერთის შემთხვევითაც გამოიხატება ისრე სრულად, ცხადად, რომ ჩვენ იმისი ერთი ხმალში გასვლით გვეცოდინება კიდეცა როგორ გავიდოდა ხმალში ათას სხვა შემთხვევაში…

ამისათვის ყოველი პირი გამოყვანილი ხველოვნებითს ქმნილებაში, ანუ თხზულებაში არის წარმომადგენელი მრავლისაგან უმრავლესის ერთ ნაირის, ერთ გვარის პირისა, და ამისათვისაც ჩვენ ვამბობთ ხოლმე: ეს კაცი ნამდკილი ოტელლო არის, ეს (გასათხოვარი) ქალი სწორეთ ოფელიაა. ესრეთი სახელები, როგორათაც ანეგინი, ლენსკი, ტატიანა, ოლგა, ზარეცკი, ფამუსოვი, სკალაზუბი, მოლჩალინი, რეპეტილოვი, ხლესტოვისა, სკვოზნიკ-დმუხანოვსკი, ბობჩინსკი, დობჩინსკი, დერჟი მორდა, და სხვანი, — არიან თითქო საზოგადო სახელები, და არა საკუთარი, საზოგადო განთვისებულებითი წოდებანი რომელნიც თვით ცხოვრებაში აღმოჩენილან. ამისათვის მეცნიერებაში, ხელოვნებაში, სინამდვილე გავს სინამდვილეს, მაგრამ ნამდვილი კი არ არის! ხელოვნებითი ქმნილება, ან თხზულება, რომელიც მოგონებაზედ დაიფუძნება ხოლმე, უმაღლესია, ყოველ ჭეშმარიტად მომხდარ ამბავზე, — და ისტორიული რომანი ვალტერ — სკოტტისა, რომელისამე ქვეყნის ხასიათისა, დებულების ადათის) შესახებ, ჭეშმარიტია ყოველ ისტორიაზე. . . .“

— ახლა კი, ჩემო თადეოზ, გადმოვშალოთ ერთი ფურცელი კიდევ და შევიტყოთ რა არის პოეზია. მაგრამ რადგანაც სიტყვა გძელდება, მე ბელინსკისავე სიტყვით ესე მოკლედ მოგახსენებთ: პოეზია არის სიცოცხლე გამჯობინებული, არის სინამდვილე განცხოველებული აზრითა დ მხატრობითა „მთელი ქვეყანა — ამბობს ბელინსკი — ყოველი ყვავილი, ფერი და ხმა, ყოველი ფერი ბუნებისაგან, სიცოცხლისაგან აღმოჩენილი, შეიძლება პოეზიის საგნად იყოს, მაგრამ პოეზიის აზრი, პოეზიის არსი (сущность) ის არის, რაც დამალულია იმ აღმოჩენილს საგანში, რაც აძლევს საგანს დანაბადის სიცოცხლესა; ის არის, რითაც საგნის სიცოცხლის მოძრაობა ხიბლავს ადამიანსა. პოეზია არის მსოფლიოს სიცოცხლის მაჯის ცემა, იმისი სისხლი დ ხორცი, იმისი ცეცხლი, სინათლე და მზე.

— უკაცრავად ნუ კი ვიქმნები, ჩემო სფირიდონ და, სრულიად ვერაფერი ვერა გავიგე რა პოეზიისა; მე ასე მეგონა მოკლეთ მეტყვით მეთქი და თქვენ კი მეტად გრძელი ბაასი მოგივიდათ, ეტყობა ძნელი მისაგნები და აღსასხნელი უნდა იყვეს პოეზია: მაგრამ რა ვქნა, ჩვენ დროს ე.ი. როცა სასწავლებელში ვიყავით არც პოეზიაზე გველაპარაკებოდნენ და არც პროზაზედა, ეხლა კი მე ვეღარას ვისწავლი. მხოლოდ ეს მიკვირს, ჩემო სფირიდონ, რომა თითქო ქართულად მელაპარაკებოდი, მაგრამ ვერაფერი ვერა გავიგე.

— სრულიად თანახმა გახლავართ, ბიძა ჩემო, მაგისი: მე ვერ ავასრულე კარგად მთარგმნელის ხელობა, და ამისათვის ცხადი ბელინსკის აზრი სრულიად დაბნელდა. და რა გაეწეობა? დარჩეს ჩემი შრომა ამაოდ; შეწუხებისათვის კი ბოდიშს ვიხდი თქვენთანა.

— არა, თქვენმა მზემ, მაგარედ არ მოგახსენეთ.

— მაშ ისევ ცისკარს დავუბრუნდეთ. „მხეცური შურის გების“ შემდგომ არიან ლექსები სხვა და სხვა მთზველებისა; აი ერთი მათგნი:

კნეინა ბარბარე ჯორჯაძისადმი.

„უცხოს კალმითა განგვინათლე მარტის ცისკარი.
„თვალთ ჟუჟუნასა ქება უძღვენ სწორ შესადარი.
„ფეხთთ დაუფინე ასპინოზი და აცედარი,
„ნუ დადუმდები გაგვაგონე ტკბილ საუბარი.

— სფირიდონ, ეგ რა დაუწერია მარტის ცისკარში, როგორღაც დამავიწყდა?

— რა მოგახსენო, ბიძაჩემო, აღარც მე მახსოვს.

„ბულბულთ ჭიკჭიკი ვის არ მოგვრის ტანთა ჟრჟოლასა?
„ვარდთა მიჯნურთა, უნუგეშოთ, კანკალ, თრთოლასა.
„ივერიელნი გევედრებით ლექსთ მიყოლასა,
„ნუ დაუტევებ, შენთ სიტყვების ისართ სროლისა.

— არ ვიცი თადეოზ, რომელმა ივერიელმა სთხოვა გიორგი თუმანოვსა, რომ ამისთანა თხოვნის არზა მიერთმივა იმათ მაგიერათა კნ. ჯორჯაძისათვის. თქვენ ხომ არ გითხოვიათ?

სფირიდონ ჩიტორელიძე.

სიკვდილით დასჯის გადაგდების საქმე და ამის თავობაზედ ვიკტორ ჰუგოს წიგნი.[1]

რაც კი ევროპაში დიდი სახელმწიფოა, ყოველგან სისხლის რჯულის დებაში სხვათა სასჯელთა შორის არის სიკვდილით დასჯაცა, და სამწუხაროდ, ხშირადაც იხმარება საქმეში. მხოლოდ წვრილი სამთავროები, როგორც მაგალითებრ — ოლდენბურგი და ნასსაუ გერმანიაში, სან-მარინო და ტოსკანა იტალიაში, ფრიბურის და ნევშატელის კანტონები (ოლქა, მაზრა) შვეიცარიაში — ესენი არც ერთს დანაშაულობაში სიკვდილით დასჯას სრულიად არა ხმარობენ. სიკვდილით დასჯის გადაგდებაზედ ატეხეს ლაპარაკი ჯერ კიდევ წარსული საუკუნის მეორე ნახევარში — ბეკარიომ, მონტესკიომ და სხვა პუბლიცისტებმა და დღესაც მაგ საგანზედ გაცხარებული ბაასია მწერალთა და სახელმწიფო კაცებ შორის. ეხლა ეგ საქმე იქამდინ არის მიყვანილი, რომ თითქმის დაამტკიცეს, რომ სიკვდილით დასჯა არამც თუ საჭიროა და თეორიით შეუწყნარებელია, არამედ გადაწყვეტილად მავნებელია. ჩვენ ამის გამოკვლევას არ გამოუდგებით, ვისაც უნდა დაწვრილებით ამისი გასინჯვა, წაიკითხოს გამოჩენილი კრიმინალისტის (სისხლის სამართლის მცოდნე) მიტერმაიერის თხზულება. ჩვენ მარტო გაცნობებთ, რომ ჟენევის რესპუბლიკამ (შვეიცარიაში) ფეხზედ წამოაყენა ეგ საქმე, როცა თავის კონსტიტუცის გადაჩხრეკას შეუდგა. ჟენევის კონსტიტუციის კრებამ 43 ხმით 5-ის თუ 6-ის წი- ნააღმდეგ, გადაჰსწყვიტა, რომ ჟენევის სისხლის რჯულის-დებაში სიკვდილით დასჯა უნდა დარჩეს. მაგრამ, რადგანაც ჯერ კიდევ ეგ საქმე სრულად დაბოლოვებული არ არის და ახლო ხანში ხელახლად უნდა გაისინჯოს, ამისგამო ჟენევის სარევიზიო კომისიის ერთმა მწევრმა ვიკტორ ჰუგოს წიგნი გაუგზავნა და ჰსთხოვა, რომ ამ დიდ საქმის გადაწყვეტაში შემწეობა არ დაიშუროს. ამ კომისიის მწევრთა აი რა პასუხი მოსწერა 17 ნოემბერს 1862 წ. ვიკტორ ჰუგომ:

„ბატონებო! თქვენ მშვენიერი საქმე დაგიწყვიათ; თქვენი ღვაწლი და ცდა კეთილშობლურია, თქვენი სიტყვები მშვენიერნი არიან. თქვენ გიჭირთ დახმარება და მე მომიკითხეთ. მადლობელი ვარ. თქვენ მეპატიჟებით და მეც თქვენკენ მოვისწრაფი. თქვენ მოგდომებიათ სასახელო ნაბიჯის გადადგმა, თქვენი საზოგადო აგებულების გასწორება; თქვენ გინდათ შეიტყოთ განათლებაში და წარმატებაში რამოდენად წინ წასულხართ; თქვენ გინდათ ერთმანეთს საზოგადო საქმეებში დაეთანხმოთ. თქვენ გსურთ და იკრიფებით, რომ ერთად მოიფიქროთ მაგ საქმეებზედ; მაგ საქმეთა შორის რიგი მიმდგარა ერთ უდიდეს საქმეზედაც — სიკვდილით დასჯაზედ.

ეჰ, ეს უბედური სიზიფის ქვა[2], რომელსაც დანაშაულობისათვის დასჯას ეძახიან, როდის დადგება, რომ უკანვე აღარ ჩამოგორდეს კაცთა საზოგადოობაზედა? როდის იქნება სიტყვა „დასჯა“ „სწავლაზედა“ შეიცვალოს; როდის გაიგებენ, რომ დამნაშავე იმიტომ აშავებს, რომ განათლებას მოკლებულია? თვალისათვის თვალი მოსთხარე, კბილისათვის კბილი ამოამტვრიე, ბოროტისათვის ბოროტი უყავ — აი მიახლოვებით ჩვენი სისხლის რჯულის დება. ზღევა (месть) როდის მოიშორებს იმ სახელს, რომელსაც „ღირსეული გადახდევინება“ ჰქვიან. როდისღა იქნება რომ სახარების წამკითხველთა კაცთა გაიგონ მისი დიდი აზრი? პატივს როდის სცემენ დიდს სიტყვას: „არა კაცვლა?“ ეხლა შემთხვევა მოგეცათ, რომ წინ ფეხი წასდგათ და მაგ საქმისათვის შემწეობას მთხოვთ. მაგრამ მე მარტომ რა უნდა ვქმნა? აი ეს მრავალი წელიწადია (1828 წლიდან) მე ვებრძვი მაგ გველაშაპს, რომელსაც სიკვდილით დასჯას ეძახიან და თითქმის ვერა ფერი ვერა ვუყავი რა. ბევრნი სხვანიც მაგ ფიქრით იბრძოდნენ; მაგრამ რა — გილიოტინა[3] არ მოისპო, მარტო სხვა ბნელი ადგილი ამოირჩივა თავის საქმისათვის. თქვენ მთხოვთ შემწეობას და მე ნება არა მაქვს უარი გითხრათ; მხოლოდ კი მე დარწმუნებული ვარ, რომ თუ თქვენი საქმე კეთილად წარემართა, მაგ სიკეთისა ყველაზედ უფრო ცოტა წილი მე შემხვდება. მე ხშირად ვცდილვარ დამეხსნა სიკვდილისაგან თვით შორეულნი პირნიცა, ზოგჯერ ხელი შემწეობის და უფრო ხშირად კი ვერა მიქმნია რა. ამ პატიოსნურს საქმესვე ბევრმა სხვა კეთილშობილმა ჭკვამაც თავი შეჰსწირა: არ არის ჯერ ათი წელიწადი მას აქედ რაც ბელგიის მწერალნი გულმოდგინედ დამეხმარენ, როცა წამოვესარჩლე შარლრუაში იმ დამნაშავეთ, რომელნიც სამართალს სასიკვდილოდ დაენიშნა; — და ჩვენ ცხრა სულში შვიდი სიკვდილს გადავარჩინეთ. მეთვრამეტე საუკუნის მწერლებმა იმოდენა შესძლეს, რომ წვალება (пытка) მოსპეს, იქნება მეცხრამეტე საუკუნის მწერლებმა სიკვდილით დასჯის მოსპობა შეიძლონ. იმათ ხომ იმდვენი ჰქმნეს, რომ ფრანციაში ხელის მოჭრა და გახურებული რკინის ხმარება სამართალს გადააგდებინეს, და მსაჯულებს იმ გარემოებაზედ, რომელიც ასუბუქებს დანაშაულობას, ყურადღება მიაქცევინეს. „ამისთანა უხეირო წიგნის, როგორც „დამნაშავის უკანასკნელი დღე“, მადლობელნი უნდა ვიყვნეთ — ამბობდა დეპუტატი სილვერი: რომ შემოვიტანეთ ის სულელური წესი, რომლის მეოხებითაც დანაშაულობას სამაგიერო სასჯელი უნდა შეუსუბუქდეს — ეგ სიკვდილით დასჯის მოსპობის დასაწყისიაო“. საქმე დღეს და დღე წინ მიდის — მართალია მძიმედ, მაგრამ მაინც ამით ხალისი არ უნდა დავკარგოთ. ჩვენი ღვაწლი უნაყოფო არ არის. მე ზემოთ ერთი მაგალითი მოვიტანე, აი მეორეც: 1854 ჯერნსეის კუნძულზედ ვიღაცა ტაპნერი სამართალმა გადასწევიტა, რომ ჩამოეხრჩოთ. მე შევერთვე ამ საქმეში და 600 მა იმ კუნძულის თავი კაცმა თავი გამოიდო და ითხოვა, რომ აპატივონ; მაგრამ საწყალი ტაპნერი მაინც და მაინც ჩამოახრჩეს. ეხლა ყური მიგდეთ რა მოხდა: ზოგიერთი ჟურნალი, რომელშიაც ამის თავობაზედ დაწერილი ჩემი წიგნი დაბეჭდილი იყო, მისლოდათ ამერიკაში მაშინ, როდესაც კვებეგში უნდა ჩამოეხრჩოთ ვიღაც ჟულიენი; კანადის ხალხმა ჩემი წიგნი ჯერნესელებთან ისე მიიღო, როგორც თავისთან მიწერილი, — და ამ სახით წიგნმა, რომელსაც უნდოდა ტაპნერი დაეხსნა, ჟულიენი დაიხსნა სიკვდილისაგან. მე ეს მაგალითი იმიტომ მომყავს, რომ გაჩვენოთ რა ნაირად საჭიროა ამ სახით დაუღალავი მოქმედობა და ცდა. ვაი, რომ კაცის კვლა სამართლის სახელითა ათასნაირ სახითა ისევ არსებობს! თქვენს პატარა კუთხეში, ჟენევაში თვრამეტს თვეში სიკვდილით ორი დაისაჯა; პარიჟში გილიოტინა ლა-როკკეტაში მუშაობს; ანგლიაში ახჩობენ არამც თუ დამნაშავე კაცებს, არამედ დედაკაცებსაცა; რომში უსულადოდ ჰკვლენ (რომ სისხლი არ დაიღვაროს) და სხ. „წვალებაღა“! მე აკი ვსთქვი მოსპობილია, მეთქი. მაგრამ იცით, რომ 1848 იგი ისევ იყო, — სადა, ჩინეთში?... არა, ევროპაში, შვეიცარიაში, ცუგის მაზრაში. იქ ერთი გასათხოვარი გოგო თურმე ქურდობაში დაეჭირათ, ყველის მოპარვას აბრალებდნენ. გამომძიებელმა ეს ღონისძიება იხმარა, რომ გოგოს თავის პირითვე ათქმევინოს თავისი დანაშაული: უბრძანა რომ თითებზედ ჭერში დაკიდონ და მას შემდეგ ჯოხით ჰსცემონ.

„არა, იმედი არ უნდა გადიწყვიტოს კაცმა! დეე ყოველი გონიერი სათითაოდ იბრძოდეს იმ აზრით, რომ სისხლის კანონები შეასუბუქოს. სასჯელის შეცოტავება და განათლების გამრავლება — აი რა უნდა იყოს იმათი დევიზი. მით რაც აქამდინ გაკეთებულა იმათ შეიტყონ ის, რაც გასაკეთებლად კიდევ დარჩომილა. გარემოება რომ ეხლა ცოტად თუ ბევრად ასუბუქებს დანაშაულობას — ესეც დიდი საქმეა. 1818 და 1819 წ. რომ ეგა ყოფილიყო არ მოხდებოდა ამისთანა ამბავი: 1819 წელს ერთს ზაფხულის დღეს ერთს მოედნის (Palais de Justice) სამარცხვინო ბოძთან შეგროვილიყო უშველებელი ხალხი. მეც მივედი. ბოძზედ კისრით მიბმული იყო ადამიანის სული — ახალგაზდა დედაკაცი, ანუ ქალი. მის წინ იდგა ნახშირ გაღუებული მაყალი, მაყალზედ ერთი რკინის ჯოხი ხის ტარითა ხურდებოდა; ხალხს კმაყოფილების სახე ედვა. ეგ ქალი შინაურ ქურდობაში შემცნეული იყო თურმე. უეცრად როდესაც საათმა თორმეტი დაკრა, ვიღაცა კაცი ავიდა ეშაფოტზედ და იმ ქალს უკან მოექცა; ამ კაცმა გაუსხნა ქალს ზონრები პერანგისა და წელამდინ გააშიშვლა, მერე წამოავლო ხელი წითლად გახურებულს რკინის ჯოხს და ღონივრად გაატარა ქალის შიშველა ზურგზედა. რკინის ჯოხიც და ჯალათის ხელიც ორივე დაიმალნენ თეთრს ბოლშია მას აქედ ორმოც წელიწადზედ მეტი დრო გავიდა, მაგრამ კი ის საშინელი წივილი იმ საწყალის დედა-კაცისა ყურში მიდგა დღესაც და მედგმება კიდეც საუკუნოდ. მე მაშინ თექვსმეტის წლისა ვიყავი და მე იმ ადგილიდამ წამოველ მტკიცე განძრახვით, რომ ჩემი დღენი კანონის უსამართლოებას ვებრძოლო!

„ვიღაცა კრიმინალისტმა ჰსთქვა: არ უნდა თქვან „სასჯელი“, უნდა სიტყა „სამაგიერო“ იხმარონო. კანონი არ ჰკლავს კი, არამედ ბოროტს კაცს ჩამოგვაცლის ხოლმეო.“ ჩვენ ჩვეულებრივ მომაკვდავებს არ გვესმის ეგ სიბრძნე.

„მინამ სიკვდილით დასჯა იქნება, სასისხლო სასამართლოში შესვლის უმალ ცივი ოფლი დაესხმის ადამიანსა, და იქ საუკუნე სიბნელე იქნება გაუფლებული. წელს იანვარში შარლუაში რომ დანაშაულობას იძიებდნენ, (რომელშიაც გამოჩნდა, რომ ორი სიკვდილით დასჯილი კაცი გეტნალსი და გეკე იქნება უდანაშაულონიცა იყვნენ. როგორ მოგწონთ ეს „იქნება.“), ამ საქმის გამოძიებაში ერთმა ადვოკატმა წარმოთქვა, რომ საჭიროა მუქდი სასწავლებლები გავაჩინოთო, რადგანაც დანაშაულობა, უფრო უგანათლებულობისაგან წარმოდგებაო. გენერალ-პროკურორმა სასაცილოდ აიგდო და უთხრა: „ადვოკატო, აქ პალატა არ არისო.“ არა, უფ. პროკურორო, აქ ამარე არის, სამარე!

„სიკვდილით დასჯას ორ ნაირი მფარველები ჰყავს: ერთნი ისინი, ვინც იმას აუცილებელ საჭიროებად ხდიან, მეორე ისინი ვინც იმას საქმეში ხმარობენ, ან სხვა ნაირად, ვჰსთქვათ: ისინი, ვინც თეორიითა ეწევიან, მეორე ისინი ვინც პრაქტიკითა. მაგრამ პრაქტიკა და თეორია ორივ ერთმანეთს ეწინააღმდეგებიან. რაო, მითამ სიკვდილით დასჯა მაგალითი არის ხალხისათვის? ჰკითხავთ თქვენ. ჰოო, გეტყვით თეორის მიმდევი. არაო, გეუბნებათ პრაქიტიკის მიმდევი და მალავს გილიოტინას შორს სადმე, ცდილობს რომ ხალხი არ მოვიდეს სასჯელის სანახავად, თავსა ჰსჭრის დამნაშავეს ცისმარე დილას ღამით მომზადებულ ეშაფოტზედა, ან კიდევ ოთხ კედელშუა (როგორც ამერიკაში, ანუ პრუსიაში). მა რაღაა სიკვდილით დასჯა? სამართლიანობის გადაწყვეტილობაა? ჰოო, გეტევით თეორია; არაო, გეტევით პრაქტიკა; მოკლულს რჩება ცოლი, ობლები, რომელნიც უდანაშაულოდ იტანჯებიან, სად არის აქ სამართალი! იქნება სიკვდილით დასჯა სასარგებლო იყოს? ჰოო, გეტყვით თეორია. არაო, გეტყვით პრაქტიკა; სიკვდილით დასჯა მთელს ოჯახს ისე უტევებს, რომ ლუკმა პურის ილაჯიც უწყდება: ქვრივი დაიწყობს ხოლმე უნამუსობას იმისთვის, რომ მოიკლას შიმშილი, ობლები ქურდობენ იმისათვისვე და საზოგადოობა სიკვდილით თუ ერთს მავნე კაცს იშორებს თავიდამ ხოლმე, მის მაგიერად რამდენსამე აღმოიჩენს. დიუმოლარი, რომელმაც ხუთის წლიდამვე დაიწყო ქურდობა, დასჯილის შვილი იყო. მე შეურაცხად გამხადეს, რომ ამაში მე შემსუბუქებელი გარემოება დავანახვე ხალხს. მაშასადამე, სიკვდილით დასჯას კავშირი აქვს ყველა ფერთან: სოციალური და ზნეობითი, ფალოსუფიური და სარწმუნოების მცნებანი მასთან შეერთებულნი არიან, ნამეტნავად სარწმუნოების მცნება.

„თქვენ დამნაშავის სიკვდილი გინდათ! მაგრამ გიფიქრიათ თქვენ იმ დაუსრულებლობაზედ, რომელშიაც სიკვდილით თქვენ კაცის ცხოვრებას შთააგდებთ ხოლმე, იმ საშინელს მოულოდნელობაზედ, რომელსაც ადამიანს უმზადებთ? სიკვდილით დასჯა — ეგ ხომ კაცთა საზოგადოების ხელია, რომელსაც ადამიანი უძირო ჯურღმულის თავზედ უპყრია და შეტოკდება ხელი თუ არა – კაცი მსხვრევით ეცემა ძირსა. მოაზრე კაცი, რომელსაც ძალა აქვს, რომ განსჭვრიტოს რამოდენადმე ეს დაუსრულებლობის საქმე, თრთის ხოლმე, როცა კი ამ საქმეს წარმოიდგენს. კაცნო! რა გიქმნიათ თქვენ? ვის შეუძლიან თვალით განსჭვრიტოს ის თვალთგაუვალი სიმწყვდიადე, რომელშიაც შთააგდეთ საწვალი სული? სად მიდის ის სული – ვინ იცის?

„ჩვენ მოაზრე, აზრიანს კაცსა იმითი ვცნობულობთ, რომ სიცოცხლის საიდუმლოდ პატივის ცემა აქვს.“

„მე ვიცი, რომ ფილოსოფოსები იდეალისტები არიან. რა უნდათ იმათ? ნუთუ უნდა განაგდონ კანონითგან სიკვდილით დასჯა, რომელსაც ისინი საზოგადოების მგლოვიარობას ეძახიან. მგლოვირობაო! მაშ ერთი წავიდნენ და ყურებით გაძღნენ ხალხი სახჩობელის გარეშემო როგორ იცინის! ერთი მივიდნენ პირისპირ ნახონ ის, რაც არის! იქ სადაც ისინი მგლოვიარობასა ხედვენ, ჩვენ სიცილსა ვხედავთ.

„ეს ხალხი სულ ნერში ჰფრინავს. როდისღა დაგვანებენ ჩვენ ისინი თავს, როდისღა მოგვაშორებენ თავიდამ თავიანთ თეორიებს, სისტემებს, სიზმრებს, ან ისინი რის სახელით ცდილობენ? პროგრესსის და იდეალის სახელითა –– ესენი ფუღურო სიტყვები არიან ღმერთმა ჩვენ მაგათ ხელისაგან დაგვიხსნას . . . . .. . . . . . . . . . რაც უნდა იყოს, თქვენ მოწყალენო ხემლწიფენო, გინდათ ხელახლად განსაჯოთ ეგ დიდი საქმე. გული გაიმაგრეთ! ხალისს ნუ დაჰკარგავთ. დაე ყველა კეთილგონიერი კაცი თავის წადილის ასრულებამდინ იღვწოდეს!

„მცირე ხალხი ქვეყანაზედ არ არის. მე ეს რამდენიმე წლის წინად ბელგიელებისათვის მითქვამს შარლრუაში დასჯილების თავობაზედ; ნება მქონდეს ამ წიგნშიაც ეგ გავიმეორო.

სიდიდე ხალხისა მის რიცხვით კი არ იზომება, როგორც სიდიდე კაცისა არ იზომება ტანადობითა. ამ შემთხვევაში ზომად ხალხის სათნოებისა და გონიერების ნიჭის რიცხვია. მხოლოდ იგი ვინც დიდს სამაგალითო საქმესა იქმს — მარტო იგია დიდი. ხალხი, კაცად უნდა იყოს, კაცს კიდევ სული უნდა ჰქონდეს.

„მაშინ, როდესაც მთელი ევროპა უკან მიდის, კარგი იქნებოდა რომ ჟენევა წინ წავიდეს. ნეტავი შვეიცარიამ და ნამეტნავად თქვენმა პატარა რესპუბლიკამ შემდგომზედ მოიფიქროს: მშვენიერი საქმე იქმნებოდა, რომ ჟენევამ სიკვდილით დასჯის გადაგდება დიდს სახელმწიფოებს დაასწროს. კარგი რამ იქნებოდა, რომ შეიძლებოდეს განათლებულს ქვეყანას ცხადად წამოუდგეს მაგალითად რომი და ჟენევა: ერთი მხრით რომი თავის პაპობითა (папство), რომელიცა სწყევლის და ჰკლავს, მეორე მხრით ჟენევა სახარებითა, რომელიცა მოტევებას აძლევს.

„ჰოი ჟენევის ხალხო! თქვენი ქალაქი კურთხეულს მხარეში რის, დანაბადის ყოველი სიტურფე თქვენ გარს გახვევიათ; ხილვა მშვენიერებისა ჭეშმარიტების იდეას აღვიძებს, ცივილიზაცია ბუნებასთან ერთად, თანხმად უნდა იყოს; ყური მიუგდეთ თქვენის ნათელის და ლაჟვარდის ცის რჩევას, თქვენის ქვეყნის სუბუქის და მოალერსე ჰაერის ტკბილს ლაპარაკსა — და ეშაფოტი დაამსხვრიეთ. უმადურობას ნუ ჩაიდენთ. არ ათქმევინოთ ხალხს, რომ ვითომც მის მაგიერ, რაც ღმერთმა თქვენ მოგანიჭათ მაგ ქვეყნის მშვენიერ კუთხეში, სადაცა არიან ალპები, მონბლანი[4], არვუ და რონა[5]

დასასრულ საცა თქვენი ლურჯი ჟენევის ტბა არის, არ ათქმევინოთ, რომ ამის მაგიერ თქვენ ვერა ფერი სხვა ვერა შეიძელით რა წარმოგედგინათ ღვთისათვის, თუ არ გილიოტინა და სახრჩობელა!

ბ.ვ.

______________

1 Ж. М. Ю. 1862 წ. Декабрь.

2 ზღაპრული ქვა არის, რომელსაც რანდენჯერაც მაღლა ააგორებდი, უკანვე დაგორდებოდა.

3 თავის მოსაჭრელი მაშინა.

4მთებია.

5მდინარენი არიან.

საბრალონი

(დასაწყისი იხ.№7)

— ამ დედაკაცმა ამის წინად, ჩემ თვალ წინ უფ. მერი გააუპატიურა.

— ეგ საკუთრად მე შემეხება, მე მეკუთვნის, — უფ. მადლენმა უთხრა. იქნება მე მაგ შეურაცხ-ყოფის ღირსი ვარ? ჩემი გაუპატი ურება მე მეკუთვნის, მაგისთვის რასაც მინდა იმას ვიქ, ეს ჩემზეა დამოკიდებული.

— უფალ მერს მოტევებასა ვთხოვ, ბოდიშს ვიხდი, მაგრამ თქვენი გაუპატიურება, მმართებლობის და სასამართლოს გაუპატიურებაა და არა თქვენი.

— ზედამხედაველო ჟავერო, უფ. მადლენმა უპასუხა, პირველი სასამართლო — ჩვენი სვინიდისია. მე ამ დედაკაცის ნალაპარაკევი შევიტყე. მე ვიცი და მესმის რასაც ვჩადი.

— მე კი, უფალო მერო, არ ვიცი და არ მესმის რას ვხედავ და რას ვჩადივარ.

— მაშ თუ აგრეა და არ გესმისთ, თქვენ მარტო მოვალეხართ რომ მე დამიმორჩილდეთ.

— მე ჩემ ვალდებულებას ვემორჩილები. ჩემი ვალდებულება მოითხოვს, რომ ეს დედაკაცი ექვსი თვე ციხეში იჯდეს. მადლენმა დაწყნარებით უთხრა:

— მაშ ყური კარგა დამიგდეთ და ეს სიტყვები შეიტყეთ: უს დედაკაცი ერთ დღესაც არ იჯდება ციხეში.

ამ უკანასკნელ გადაწყვეტილ პასუხზე, ჟავერმა გაბედა და თვალ დაშტერებით შეხედა მერს, მაგრამ მაინც კიდევ პატივ-სცემის ხმით უთხრა:

— მე დიდად ვწუხვარ, რომ ჩემ სიცოცხლეში აი ეს ჯერ პირველად ვარ ძალდატანებული, რომ უფ. მერს უწინამდეგო და თქვენ ბძანებას გადუდგე, მაგრამ თქვენ ეს გარემოებაც უნდა გაშინჯოთ და განიხილოთ, რომ მე ჩემ ვალდებულების და თანამდებობის სამზღვარ გარეთ არ გავდივარ. მაშ რადგანაც უფალ მერს ესე ნებავს, მე მარტო იმ მოქალაქის გაუპატიურობის საქმეს შევეხები. მე იქ დავესწარ, ეს დედაკაცი ჩემ თვალწინ მივარდა უფ. ბამატაბუას, აი ქუჩის ბოლოს რომ მშვენიერი სამ-ეტაჟიანი სახლია, იმის მებატონეს. მაგრამ რაც უნდა იყოს, უფ. მერო, ამ გვარი სქმის განხილვა საზოგადო პოლიციას ეკუთვნის და მეც შემეხება; იმიტომაც ჩემ განაჩენს ვერ შევცვლი და ამ დედაკაცს ფანტინას და ვამწყვდევ.

მაშინ უფ. მადლენმა გულ-ხელი დაიკრიფა და ისეთ სასტიკის დ მაღალის ხმით უთხრა, რომელიც იმ ქალაქში იმისგნით ჯერ არა ვის არ გაეგონა.

— მაშ საქმის განხილვა, რომელზედაც თქვენ ამბობთ, სისხლის სამართლის კანონებით, მეცხრე, მეათერთმეტე, მეათხუთმეტე და მეათშვიდმეტე მუხლების ძალით სამოქალაქო პოლიციას შეეხება დ მაგის განხილვა მე მეკუთვნის. მე გიბძანებ, რომ ეგ დედაკაცი გაანთავისუფლოთ.

ჟავერს უკანასკნელი თავის ძალდატანება უნდოდა მოეხმარა დ უთხრა:

— მაგრამ, უფალო მერო. . . .

— დეკემბრის 13-ის დღის 1799 წლის კანონების ოთხმოცდა მეპირველე მუხლი მოიგონეთ, ნებით დამწყვდევაზე.

— უფ. მერო, მომითმინეთ, ნება მიბოძეთ. . . .

— ხმას ნუღარ გამაგონებ.

— მაინც. . .

— მე გთხოვ თქვენ აქედამ გაბძანდეთ, მადლენმა უთხრა. ჟვერმა ამ სიტყვებს გაუძლო. დაბლად თავი დაუკრა და გავიდა.

როცა ჟავერი გავიდა, უფ. მადლენი ფანტინას მიუბრუნდა და ისეთ ქანც გაწყვეტილ წყნარის ხნით უთსრა, თითქო ტირილს უმაგრდებოდა.

— მე თქვენი ნათქვამი შევიტყე რაც თქვენა სთქვით მე ეგ არ ვიცოდი. მე მჯერა რომ ეგ მართალია და ვგრძნობ რომ თქვენ მართალს ამბობთ. ჩემ სახელოსნოდამ თქვენი გასვლა მე არც კი ვიცოდი, — ეხლა მესმის. თქვენ რატო მე არა მნახეთ? მაგრამ აი რას გეტყვით: მე ყველა თქვენ ვალებს გადვიხდი, ვუბძანებ თქვენი ყმაწვილი აქ ჩამოიყვანონ, ან არა, თქვენ წადით იმასთან. თქვენ შე გიძლიანთ აქ იცხოვროთ, ან პარიჟში, ერთის სიტყვით, საცა მოიწადინებთ, თქვენ და თქვენის ყმაწვილის უზრუნველად ცხოვრებას ვკისრულობ თქვენ თუ გინდათ, ამას იქით აღარ იმუშავებთ. მე თქვენ იმდენ ფულს მოგცემთ, რამდენიც დაგჭირდებათ. როცა გაბედნიერდებით, მაშინ თქვენ ისევ პატიოსანი და ნამუსიანი დედაკაცი იქნებით. თუ ყველა მართალია, რაც თქვენ წეღანა სთქვით, რაშიაც მე არ ვეჭობ, თქვენ ღვთის წინაშე დამნაშავე და ბრალიერი არაფერში არა ხართ. ოჰ! შე საცოდავო. დედა-კაცო!

ფანტინასთვის ეს დიდი ბედნიერება იყო. ამას იქით კოზეტტა თავისთან უყოლებოდა! იმ საზარელ ცხოვრებიდამ უნდა გამოსულიყო, იმ დგომარეობაში აღარ იქნებოდა! თავისუფლად იცხოვრებდა, კარგათ, პატიოსნათ, ბედნიერად და ნამუსიანათ, თავის კოზეტტასთან ერთად! და ხედავდა, რომ იმ სისაწყლის შუა, უეცრად სამოთხის ბედნიერება ევლინებოდა. ის გაშეშებული და გაბრუებული უყურებდა იმ კაცს, რომელიც იმას ელაპარაკებოდა და ზოგჯერ ოხრავდა და ტიროდა. მერე ფანტინას მუხლები მოეკვეთა, მადლენის წინ დაიჩოქა და მანამდის ის დაუშლიდა ამის ქმნას, მადლენმა იგრძნო, რომ ფანტინა იმის ხელს მივარდა, ტუჩებთან მიიტანა და მიიკრა.

ამის შემდეგ ფანტინამ ვეღარ შესძლო და გულ–შემოეყარა.