სამგზავრო წერილები.

წიგნი პარველი

მომილოცე, ძმაო, ცხოვრების გამოცვლა: მე ტურისტი შევიქენი. პოლშიდგან ვაპირებ გერმანია გავიარო და პარიჟში მივიდე; აქედგან შუახმელეთის ზღვით იტალიაში შევივლი, ვნახავ სტამბოლს, მერე შავის ზღვით – ჩემს გურიაც, – მოვალ ტფილისში, და გეტვი: chez nous à Paris!.. მაგრამ სანამ მე შენ ამას გეტყოდე, მინდა ჩემი მიმოგზავრობა შენს „მოამბეს“ ვუამბო, თუ კი მის მოსასმენლად ექნება მას დრო და ადგილი.

27 მარტს საღამოზედ პეტერბურღს მძიმედ თავი დავუკარი და გავსწიე ვარშავის, რკინის გზის ვაგზლისაკენ; გული რაღაცა სიამოვნებას გრძნობდა, პირი რომ ევროპისაკენ დავიჭირე. სანამ ვაგზლამდის მივიდოდი, თვრამეტი მღვდელი შემხვდა გზაში! შენ კარგად იცი, მე ამაოდ მორწმუნე არა ვარ, მაგრამ თვრამეტმა მღვდელმა კი ცოტა დამაფიქრა ....... ძლივს ერთი ჩემთვისაც ღმერთმან სიკეთე მოინდომა, ვამბობდი ერთ კაცსვით, და ვაი, თუ ეგეც ჩამემწაროს, მეთქი! ვაგზალი სულ ერთიანად გაჭედილი იყო. ჯარით, რომელიც მიდიოდა პოლშაში. ავიღე ბილეთი, და შეველ ვაგონში. ცოტა ხანს შემდეგ ლოკომოტივმა იწივლა თავისებურად და კიდეც დაიძრა ჩვენი ვაგონი; ხალხმა პირჯვარი გადიწერა.

ომიანობის მიზეზი იყო, თუ სხვა რასამე ჩემი მეზობლები ისეთი დაღონებულები იყვნენ, თითქოს, მკვდარს აცილებდნენ სასაფლაოზედ. ჩემს მარცხნივ ისხდნენ ხუთიოდე ყმაწვილი კაცები, ერთ-ორ სიტყვას თუ წარმოსთქმიდნენ რუსულად, თორემ სულ ჩუმად ისხდნენ ერთად კუთხეში. არ შეიძლებოდა კი, იმ ერთ-ორ სიტყვაშიაც არ შეემჩნივა კაცს პოლშური კილო (აკცენტი). უეჭველია, ეგენი პოლშელები არიან, მაგრამ რუსულად რად ლაპარაკობენ. მეთქი, ჩემ თავს ვკითხავდი ძლიერ გაკვირვებული, პირველი ნახვა იყო ჩემგან, რომ პოლშელები ერთმანეთში თავიანთ ენას არა ხმარობდნენ. მათ მახლობლად ისხდნენ რამდენიმე ჩინოვნიკები სამხედრო თუ სამოქალაქო სამსახურისანი. მთელი მარჯვენა მხარე კი სალდათებს ეჭირათ, და იმათ უშვერ სიტყვებს, ლანძღვას და გინებას არა ქონდათ ბოლო. უარესი კამპანია აღარ შეიძლებოდა .

დავაპირე. ზემოხენებულ ყმაწვილკაცებთან ლაპარაკი დამეწყო, მაგრამ კარგად რომ მოვიფიქრე – სიჩუმე ვირჩიე: ვინ იცის რა გვარ კაცად მიმიღებენ, მეთქი, ეჭვი და დაუნდობლობა მშვიდობიან დროსაც კი ჩვეულებრივი საქმეა ამ ქვეყანას, აღრეულობაში ხომ რაღა კითხვა უნდა. მე კი ისეთი ხასიათი მჭირს და, ვფიქრობ, სხვებიც ეგრეთივე ხნისა უნდა იყვნენ, – უცნობი კაცის ძრიელ მერიდება, სწორედ ვიტყვი – მეშინიან.

ფრიად შესაძლებელია, მაგალითად, რომ ვიღაცა გულმტკივნეული უცნობი, რომელსაც უნდა თავის ტკივილისაგან მოვერჩინე, შემიყვანდა ვაგზლის ცალკე ოთახში და გამომკითხამდა მამაშვილურად სად გმსახურობ და სად მივდივარ, – ძლიერ შესძლებელია რომ მეორე უცნობიც და მესამეც – პატიოსანი და კეთილ მოსურნე ხალხი იყოს, მაგრამ ... ვინ იცის? აბა „ეგ ვინ იცის“ ეგ ევჭი და კაცზედ არ მინდობა, დაუმდებლობა აცზედ კარს მიზეზი, რომ ჩვენ მუდამ მტრების ბანაკში ვგრძნობთ ჩვენს თავს და, რასაკვირველია, ვხმარობთ ყოველ ღონისძიებას, ცბიერობას და ათას გვარ ეშმაკობას, რომ არავის გევეთელინოთ. ჩემი ამორჩეული და საყვარელი იარაღი ამ შემთხვევისათვის გახლავს – სიჩუმე. დავჯდები ჩემთვის და ვარ ჩუმად, როგორც ფიჩხული. ყველა ჭკვიანი კაციც აგრე იქცევა. დიდმა საბერძნეთის ფილოსოფოსმა – ზენონმა განგებ მოიკვნიტა ენა, რომ ლაპარაკი არ შეჰსძლებოდა ერთის სიტევით, – სიჩუმე, ფიჩხულობა დიდი რამ სასარგებლო ნიჭი და ტალანტი არის .... მაგრამ ჩემი მკითხველი ვატყობ, როგორღაც კეთილ-გულობით იღიმება და ფიქრობს: „ბიჭო, შენ სხვა თქვი რამე, თორემ რაც ფიჩხულობას და ენა კვნეტიაობას შეეხება, შენი მოძღვარი ჩემი შაგირდი იყოო“.

ბოდიშს ვიხდი, მაგრამ თავსაც ვიმართლებ იმიტომ რომ ის ადგილი, რომელიც მე გამოვიარე რითიმე უნდა ამენიშნა; სხვა შესანიშნავი არა იყო რა, და ჩემი ბრალი არ არის თუ ფიჩხულობაზედ ლაპარაკი ჩამოვარდა. რა კი რომ ლიტვაში შევედით, ჩვენს ვაგონს პოლშელები თან და თან ემატებოდნენ, ასე რომ რამდენიმე ხანს შემდეგ პოლშურმა ელემენტმა ცხადათ აიღო უპირატესობა იმ პატარა სამეფოში, რომელშიაც ერთი მოქალაქეთაგანი იყო შენ. უმრჩიელსი მონა. გააბეს პოლშურ ენაზედ ლაპარაკი და დავი დარაბა. ჩვენს ვაგონს სიცოცხლე მოემატა, ასე რომ ჩემი მეზობელი – რეინის ფიჩხულიც კი გახალისდა და მოინდომა ჩემთან ლაპარაკი, მაგრამ, რადგან იმან რუსული ენა ძრიელ ცუდად ცოდა და მე ნემეცური – უარესად, მთელი ჩვენი მუსაიფობა იმითი დაიწყო და გათავდა, რომ იმან მკითხა რუსულად: ნემეცურად ხომ არ თამაშობო, და მე ჩემი მწუხარება გამოუცხადე, რომ არა ვთამაშობ. ზემოხსენებული ყმაწვილი კაცებიც აჭიკჭიკდნენ, ახლ ა კი პოლშურ ენაზედ. ერთმა მათგანმა საათი ამოიღო გასაშინჯავად, მეც გავშინჯე ჩემი. – რამდენი საათია თქვენსაშიო, მკითხა. მე უთხარი რამდენიც იყო; ჩემი საათი ხარკოველია, განაგრძელა ყმაწვილმა კაცმა: და ცოტა წინაობსო. ამაზედ მე ვჰკითხე ცოტა რამ ხარკოვზედ, და ლაპარაკი გაიმართა. გამოდგა, რომ ეგ ყმაწვილი კაცები არიან პოლშელი სტუდენტები, ვინ ხარკოვისა და ვინ მოსკოვის უნივერსიტეტებიდგან.

სხვათა შორის ეს გავიგე მისგან, რომ ხარკოვში ერთს სტუდენტს – რუსს საშინლად გეველანძღეთ მასკარადში ჩვენ ქართველები. „ქართველები ბრიყვები არიანო“, წამოიროშა თურმე. კარგი, რომ ერთს ამ დროს იქ მყოფს ახალ-გაზდა ქართველს ყური მოეკრა ამ ამბვისათვის და ძრიელ ენერგიულად წამოგვსარჩლებოდა, თორემ ამ გვარი სირცხვილის ჭამა მუქდად ჩაივლიდა. ამან დაუმტკიცა, თურმე ერთი თქვენი მოწონებული პრისტავული სილით სტუდენტს, რომ ის ძრიელ შემცდარა ქართველებზედ. ამაზედ ერთი დავი დარაბა მომხვდარიყო, ჩკუნს მოსარჩლეს დაუპირეს თურმე მასკარადიდგან გამოგდება, მაგრამ, შენ არ მომიკვდე, ვერცა თუ გამოიყვანეს, ბევრი ბოდიშიც მოახდევინა თურმე იმავე სტუდენტს დიდი ლეკი რამ ბიჭი ყოფილა!

ლიტვაში ცხადად გრძნობს კაცი, რომ სამხრეთისაკენ არის. აქ თოვლი სრულებით დამდნარიყო და თფილი შუქი ჩამავალ მზისა მხიარულად მოჰფენდა ცოტათი კიდეც ამწვანებულ მინდვრებს და ფაქიზად დამუშავებულ ყანებს. შორს გორიზონტზედ მოჩანდნენ მთები და გაუვალი ტყეები.

„როგორ მოგწონს ჩვენი მამულიო, მკითხავდა ჩემი კამპანიონი; თქვენს კავკასს, რასაკვირველია, არ შეედარება, მაგრამ ამასაც თავისდა გვარი მშვენიერება აქვსო“.

– ქვეყანა ძრიელ კარგია, ვუპასუხე მე, მაგრამ ხალხი კი საცოდავია, რომ ასეთ უბედურობაში ჩავარდა ამ უკანასკნელ დროს, მეთქი.

– რა უბედურობაშიაო?

– ამდენი სისხლის ღვრა და კაცის ჟლეტა მაშ რაა თუ არ უბედურობა და ღვთის წყრომა!

– ალბათ, ხალხი არა რაცხს, მაგას უბედურობად, თუ ასე არა ზოგავს სიცოცხლეს საკუთარის თავისუფლებისათვის მომიგო იმან:... განა არის ქვეენზედ იმისთანა ხალხი ან კაცი, რომელსაც არა სურდეს კეთილ ცხოვრება? ყველასა სურს. მაგრამ ხალხიცა არის და ხალხიც, ზოგის სურვილი ისეთივე სუსტია და დამჭკნარი, როგორც თვითონ ხალხის გათელილი და წელ-მოწყვეტილი, ზოგს კი იმოდენად შერჩენია კაცობრიული გრძნობა, რომ მისთვის სიცოცხლე და კეთილ-ცხოვრება გაუყოფელია, ერთი უმეორედ იმისთვის მითამ არც კი ყოფილა, იმისთანა ხალხი კი სულ მუდამა დუღს, ან გულის წადილს აისრულებს, ან არა და იმ წადილსა ზედ შეაკვდება. ამისთანა ხალხს ვერაფრით ვერ შეაყენებს! შიშველის ხელით ზარბაზნებს შოულობს; „ვისაც აქვს ხელები, ამბობენ ინსურგენტები, ჯოხს იშოვნასო, ჯოხით – თოფსა და თოფით – ზარბაზანსაო“. ისტორია და კაცობრივობა მარტო ამისთანა ხალხს ყურადღებას აძლევს და მკვდარ ხალხს კი უშვებს „დაფვლად თვისთა მკვდართა“. ვაგონი შედგა და მოისმა კონდუქტორის ხმა „ვილნო!“ ხარკოველი სტუდენტი თავის ამხანაგებით აჩქარებით გავიდა გარეთ. „მშვიდობითო, მითხრა მან, როცა მეც კარში გამოველ; თქვენთვის მსურს კეთილი მგზავრობა და ჩემთვის კი სიცოცხლე კეთილ ცხოვრებიანი, ან სიკვდილი ვაჟაცურია“.

– სად მიდიხარ ? ვკითხე მე გაკვირვებით.

– „დო ლიასუ“,წარმოსთქვა ყმაწვილმა დაბლის ხმით და მსწრაფლ გაქრა ღამის სიბნელეში. მერე გავიგე, რომ „დო ლიასუ“ ჩვეულებრივად ნიშნავს ტყეში შესვლას, მაგრამ ახლანდელ დროში კი აღრეულობაში გარევის მნიშვნელობა აქვს თურმე. ძრიელ მებრალებოდა უგუნური ყმაწვილი კაცი, მაგრამ რაღა დროს იყო! საკვირველია, რომ მთავრობა ამისთანა დროს სტუდენტებს პოლშაში წასვლის ნებას აძლევს !

ვაგზალში რომ შეველ, ერთი საშინელი აყალ მაყალი დამხვდა; შუა ზალაში იდგა ურია, რომელსაც შეუბრალებლად ჰსცემდნენ სალდათები და სთოკავდნენ. გამოდგა, რომ ამ ურიას სამასი თოფი წამოეღო. პეტერბურღიდგან ინსურგენტებისათვის ვილნოში. ის იყო ფიქრობდა უბედური, – ეს არი გადავრჩიო, და კიდეც სტაცეს ხელი. ურიები მაინც რაღამ გააგიჟა მეთქი, ვფიქრობდი ჩემ თავად.

ვილნოდგან ვარშავამდის ინსურგენტებმა რამდენჯერმე აგვიხსნეს წინ რელსები, მაგრამ ჩვენი კისრების საბედნიეროდ დროზედ ვტყობულობდით ხოლმე. ჭირს კი მაინც ვერ გადავურჩი, – ლაპის სტანციაში (ვარშავიდგან ასს ვერსტზედ) ვეღარ მოვასწარ შესვლა ჩემს ვაგონში, ისე გამიფრინდა წყეული თვალ წინ. მეტი გზა არ იყო უნდა მომეცადნა მთელი 24 საათი. ლაპის სტანცია ერთი იმ უდაბურ ადგილებთაგანია, რომლის ნახვა რამდენიმე მინუტით ვაგონის ფანჯრებიდგან, არ ვიტყვი, არ იყოს ცოტაოდენ სასიამოვნო და, თუ გინდა პოეტიკურიც, მაგრამ ღმერთმა დაიფაროს ოცე და ოთხი საათით იქ დარჩომა! ერთი ადამიანი არ იყო, გამეცა. კონდუკტორები და მაშინისტები, რომელნიც შეადგენდნენ ეხლანდელს ჩემს საზოგადოებას – ყველანი პოლშელები იყვნენ და არც რუსული ენა იცოდნენ და ამას გარდა როგორღაც ისე გვერდულათაც მიყურებდნენ, რადგან რუსი ვეგონე, რომ მე თვითონ არ მინდოდა მათთან ლაპარაკი. დიდ ხანს ვიყავ ფიჩხულიკით, სანამ ერთი კონდუკტორი რუსი არ გამომიჩნდა. ამან შემომჩივლა თავის უკმაყოფილოება პოლშაში ცხოვრებაზედ და დიდის სიამოვნებით იგონებდა საქართველოს, სადაც ყოფილიყო რამდენიმე წლის წინათ. ამაზედ მე განუცხადე ჩემი ქართველ-შვილობა, და, უნდა გენახა, რა ნაირად ესიამოვნა მას და იმავე დროს რა ნაირად უკვირდა ჩემი ნახვა. რამდენიმე მინუტში მთელმა საზოგადოებამ გაიგო ჩემი ვინაობა და მაშინ კი სულ სხვა თვალებით დამიწყეს ცქერა ყურადღებას და პატივის ცემას, რაც შეეძლოთ, არ მაკლებდნენ: მიშოვნეს ერთი წმინდა ოთახი სუფთა ქვეშაგებითა, რომელიც მაშინ ჩემთვის დაუფასებელი ნივთი იყო.

„ცუდი ხალხია პოლშელებიო, მეუბნებოდა ჩემი რუსი: ამათთანა ბოროტს და დაუმორჩილებელს ხალხს სხვას ვერ ნახავ. – დიდი და პატარა – ყველა ტყეში მიიწევს. რა უჭირდათ, მაგალითად, მაშინისტებს ტყეში წასასვლელი? უფრო ბევრი ნაწილი მათგანი პოლკოვნიკის და ღენერლის ჯამაგირს იღებდა, არა, დაკრეს ბატონო ფეხი და სულ ერთიანად ტყეში შეცვივდნენ. მხოლოდ ეს კი არი იმათში საკვირველი, რომ ერთმანერთში დიდი ერთპირიანობა და სიყვარული აქვთ. აქაური მებატონეები ყველანი მუხანათობენ მთავრობის წინაშე, ცხადად უჭირავთ ინსურგენტების მხარე და აძლევენ შემწეობას, ვისაც როგორ შეუძლია; დაფიცებული მაინც არ იყვნენ! ამბობდა გულ მტკივნეულად ჩემი რუსი: ამას წინეთ ერთს აქაურ მეზობელ შლიახტიჩს თავის საკუთარს სახლში დაემალა რამდენიმე ინსურგენტები; ჩვენმა კაპიტანმა წაიყვანა ჯარი და დაეცა მას თავს. თვითონ სახლის პატრონი ავად ყოფილიყო, დედა-კაცმა კი უარი უთხრა ინსურგენტების გამოჩენაზედ; ამაზედ ამათ ძალა დაატანეს; ქალმა რევოლვერს ხელი გაისვა. რაღა კითხვა უნდა, სალდათებმა შტიკებით ასწიეს გიჟი დედა-კაცი და არც საკვირველია, თუ ისე გასისხიანდნენ, რომ აღარავინ დაინდეს დ სულ ერთიანად ამოსწყვიტეს, ვინც კი სახლში იპოვნეს. ყველაზე უფრო გასაოცარი აქაური ღვდლები არიან; რამდენს მათგანს იჭერენ და ემუქრებიან, მაგრამ ისინი თავიანთს მაინც არ იშლიან, – დადიან სოფლიდგან სოფელში და ქადაგობენ ომს და თავის უფლებას ....“ ჩემი მემუსაიფე მეტად სიტყვის მოყვარული კაცი იყო, და არ ვიცი, რომ არ დამძინებოდა, როდის გაათავებდა თავის „არა მკითხე მოამბეობას“.

მეორეს დღეს დიდის სიამოვნებით გამოვეთხოვე ლაპის სტანციას. ახალი ჩემი კამპანია შესდგებოდა სულ აფიცრებისაგან. ის იყო გადეხადნათ რამდენიმე ომი პოლშელებთან. ერთს მათგანში ბევრი ინსურგენტები დაეხოცათ, სხვათა შორის, მათი უფროსი – რილსკი, რომელიც იყო აღზრდილი პარიჟის საარტილერიო. შკოლაში და რომლის ნიჭს და ვაჟაცობას ძრიელ აქებდნენ. მეორე პარტიის უფროსი – როგოვსკი ტყვუდ შეეპყრათ. ეს ყოფილიყო სულ ყმაწვილი 20 წლის კაცი, მაგრამ ფრიად განვითარებული საომარ ხელოვნებაში (გარიბალდის ადიუტანტობის დროს), ნიჭიანი, ვაჟ-კაცი და ამასთანავე გასაოცარ მშვენიერების პატრონი. „ჩემს დღეში არ მინახავს კაცი ასე სრულად შემკული ყოველივე კეთილის ნიჭითო, ამბობდა ერთი აფიცერი, ცოდვა კია, რომ მაგისთანა კაცმა სახრჩობელაში უნდა გაყოს თავიო“.

სისხლი ბევრი იღვრება, გამარჯვება სულ რუსებს რჩებათ; მაგრამ აღრეულობა კი პოლშაში არ კლებულობს პირველთაგანი მიზეზი ამისა ის არის, რომ ინსურგენტების ძალა პატარ-პატარა პარტიებად გაფანტულია მთელს მხარეში, რომლის ადგილ მდებარეობა იმათ ძრიელ კარგად იციან და რომლის ვრცელ ტყეებში მდევარს ადვილად ემალებიან. ომს ერიდებიან, თუ არ აუცილებელ შემთხვევაში, როცა წასასვლელი გზა აღარ დაურჩებათ ხოლმე; მაშინ კი იბრძვიან თავ გადადებით. ხან და ხან თვითონაც დაეცემიან ხოლა მე რუსებს, თუ კი თავის საკბილოდ შეხვდნენ სადმე და თუ გამარჯვების იმედია. ამ გვარი ომი ვითომც იმისთვის ამოერჩიოთ იმათ, რომ ელიან თურმე მთელი მხარის ადგომას, მეტადრე თოფების შოვნას, რომლის ქონება პოლშაში აკრძალული იყო და რომლის სამაგიეროდ ახლა თითქმის ცულებს და ცელებს ხმარობენ. მაგრამ რაც უნდა მოხდეს, დარწმუნებული უნდა იყო, რომ პოლშის საქმე წასულია ხელიდგან რუსების ძალა აუარებელია, და მტრებს დაუსჯელად არ გაუშვებს....

ვარშავის ერთს უკანასკნელსაგან სტანციაში დამხვდა ერთი მშვენიერი პოლშელი ქალი რესტორნის პატრონი. მისს თავისუფალი ლაპარაკს, ყოფა-ქცევას, ყმაწვილური სიმხიარულეს არ შეიძლებოდა არ გეხალისებინა კაცი მგზავრობაში ლამაზი ქალის ნახვას სულ სხვა სიამოვნება აქვს, ასე რომ ერთმა ჩვენთან მომგზაურმა აფიცერმა ისე შეტოპა პოლშელი ქალის ეშხში, რომ ცოტა გაწყდა ხელი არ სთხოვა სამუდამოდ მე თუმც ხელი არ ვსთხოვე, მაგრამ სამაგიეროდ ერთი დიდი სტაქანი პივა დავლიე მის სადღეგრძელოდ. სწუხვარ კი, რომ ქალმა არ იცოდა, თუ რა დიდი სხვერპლი იყო ეგ ჩემგან, რადგან მე პივო ძრიელ მძულს და თუ არ დიდის ეშხის გამოსაცხადებლად, და ტრფობის აღტაცებისაგან ვერც შემიძლიან დავლიო. ამ დროს გარეთგან მოისმა ერთ რაღაც ხმაურობა „დაიჭირეთ, შეუკარით ხელებიო“, ბრძანებდა ვიღაცა გაველ კარში; ერთი ყმაწვილი თუთხმეტიოდე წლის კაცი ეჭირათ სალდათებს და უკრავდნენ მხრებს. მზისაგან დამწვარი, მაგრამ ლამაზი და თამამი სახე, რომელზედაც ეტეობოდა ძლივს შესანიშნავი ღიმილი, და თითქმის კოხტური ტანისამოსი მისი ახირებულად ეწინაამდეგებოდა იმ ყოფას, რომელშიაც იყო ჩავარდნილი ყმაწვილი კაცი. ვინ არის მეთქი, ვიკითხე. ვინ იცის, პაშპორტი არა აქვს და ალბათ ინსურგენტებთაგანი უნდა იყოსო, მითხრა ვიღაცამ. ამაზედ მე ჯიბეებს ხელი გავისვი პაშპორტის მოსაძებნად... სანამ ვიპოვნიდი, მწუხარების ოფლმა დამაყარა შუბლზედ.

პაშპორტი! გესმის, ეს რა სიტყვაა, მკითხველო, გესმის მთელი აზრა ამ ერთის სიტყვისა? შენი არ ვიცი, და მე კი კარგად მესმის. მე ჯერ სულ პატარა ვიყავ – პანციონერი, როდესაც ხატივით დამქონდა ხოლმე ეგა გულზედ ზევიდგან მესამე და მეოთხე ღილებს შუა გარჭობილი, და ახლა, რასაკვირველია, უფრო მესმის მისი ფასი და სარგებლობა. ვინ მოსთვლის, რამდენ ჭირისაგან მე მაგას დაუხსნივარ! მე ვერ წარმომირდგენია, თუ რა საბრალო იქნებოდა ჩვენი ცხოვრება, ღმერთს რომ პაშპორტი არ გაეჩინა! ამბობენ ვითომც ანგლიაში, ამერიკაში, შვეიცარიაში, ბელგიაში, შვეციაში და უკანასკნელ დროს ისპანიაშიაც უპაშპორტოდ ცხოვრებდნენ კაცები; მაგრამ მე მაგას არასოდეს არ დავიჯერებ; უთუოდ აქ რამ ფოკუსი უნდა იყოს, – ხომ მოგეხსენება, თუ რა ფოკუსნიკები არიან ზემოხსენებულები? აბა უპაშპორტოდ ცხოვრება გაგონილა სადმე თუ არ იმ ზემოხსენებულ ურჯოლოების ქვეენებში!

ძრიელ მებრალებოდა საწყალი უპაშპორტო ტყვე; ის მეტად ყმაწვილი იყო იმ საქმისათვის, რომელსაც მას ჰსწამობდნენ; მაგრამ ესეც კი უნდა თქვას კაცმა, რომ აქაური ხალხისაგან სულ ყველაფერი მოსალოდნელია. ამას წინათ ერთი ცხრისა თუ ათის წლის ყმაწვილი იდგა ჩემ წინ ვაგონში და დიდის ყურადღებით ჰშინჯავდა გარეშემო ტყეებს.

– ტყეში ხომ არ აპირებ წასვლას? ვკითხე.

– დედა არ მიშვებს, მითხრა მან.

– თუნდაც რომ გაგიშკას, განა წახვალ? მეთქი.

– ა იაკჟე![1] წარმოსთქვა ყმაწვილმა ისეთის სახით, რომ აღარ ვიცოდი რაღა მეფიქრნა.

ღრმა მწუხარების ფერი ადევს ვარშავას, მთელი ქალაქი – დიდიდგან პატარამდის გლოვაშია და შავებში. აქ კაცის სახეზედ ღიმილს ვერ დაინახავ; თეატრი და სხვა და სხვა შესაქცევები, რომლების დიდი მოყვარულნი იყვნენ უწინ პოლშელები, ახლა აღარ არსებობენ. ყმაწვილ კაცობა ვარშავაში აღარ მოიძევა; ერთს ორს ახალ გაზდა კაცს თუ შეხვდები სადმე, ისინიც, ისე დამწვარნი არიან მზისაგან და ისე ეხვევიან და ჰკოცნიან თავიანთ ნაცნობებს, რომ უფრო ტყიურ სტუმრებს ჰგვანან, ვინამ ვარშაველ მცხოვრებსა.

31 მარტისთვის, ამბობდნენ, ვარშავაში პოლშელები რევოლუციას აპირებენო, და დიდი მზადებაც იყო მთავრობის მხრიდამ, მაგრამ ამისთანა ამბვების დაჯერება ძრიელ ძნელია იმ დროს, როდესაც სავსეა ქალაქი ჯარით და ამას გარდა ზედ თავს დაჰყურებს საშიშარი ციტადელი, რომელსაც რამდენიმე საათში შეუძლია მტვრად წაიღოს მთელი ქალაქი.

პეტრე ნაკაშიძე.

ვარშავა

______________

1მაშ არა?

სფირიდონის და თადეოზის ბაასი.

(1861 წ. 12 კათათვისა)

ვიდრე ცისკრის ჟურნალს წაგიკითხამდე, ჩემო თადეოზ, მიბოძეთ ნება მოგახსენოთ ორიოდე სიტყვა მთარგმნელზედა და სტატიის ამორჩევაზე. მთარგმნელს უნდა ქონდეს შემდგომი ღირსება. პირველად, იმან უნდა იცოდეს ზედ მიწევნით ორი ენა; ერთი ისა, რომელიდანაცაა თარგმნის და მეორე ის, რომელზედაცა თარგმნის; მეორედ, უნდა ჰქონდეს გაწმენდილი გემო და განათლებული გონება მთარგმნელი არის თავისუფალი კაცი სტატიის ამორჩევაში: რომელიც უნდა, რომელი სტატიაც მოეწონება – იმას მოჰკიდებს ხელსა და გადმოთარგმნის იმისათვის, რომ რაც თვითონ წაიკითხა კარგი დ მშვენიერი სხვა ენაზედა, სურს, რომა თავისს მოყვასსაც შეატყობინოს იმისი აზრი. გადმოთარგმნის შემდგომ მიიტანს რედაქტორთან და მისცემს დასაბეჭდავად. რედაქტორსაც, რასაკვირველია, უნდა ქონდეს ისევ ის ღირსება, რაც მივაწერეთ კარგს მთარგმნელსა, არ არის საეჭვო, რომა რედაქტორიცა თავისუფალია სტატიების დაბეჭვდაში. ის წაიკითხამს სტატიასა, თუ მოეწონება დამბეჭდავს თუ არა და დაუბრუნებს მთხზველსა ან მთარგმნელსა, რომელთაც არ უნდა მიიღონ საწყენად ესა, რადგანაც სტატიის დაბეჭდავი ვალდებულია ხელის მომწერელებთა წინაშე, რომ დაუბეჭდოს სასარგებლო ამბავი და არა თავის უვერაგო და გამოუსაყენი. სტატიის ამორჩევა გადმოსაღებათ არის პირველი და უწარჩინებულესი საქმე; უაზრო სტატია თუ გინდ ჩინებულათაც იყვეს გადმოთარგმნილი მაინც არ ექმნება ღირსება და ვერაფერს შეჰმატებს ლიტერატურას; ვერაფერს შესძინებს ამისათვის, რომ წამკითხველებს აუცრუებს გულსა, ასე რომ ვინც გულ-ფიცხი არის იქნება, ერთი ცუდის სტატიის მიზეზითა, დანარჩენიც აღარ წინ კითხოს, და უპატიუროდ მოექცეს ჟურნალს ე.ი. აიღოს და გადააგდოს იქითა. როდესაც მთარგმნელი წარმოიდგენს, რომა აქვს ღონე თარგმნისა, ან თუ გინდ ესეც არ წარმოიდგინს ისე მოუა სურვილი თარგმნის, ან მოინდომებს თავისი სახელის გამოჩენას, მაშინ შეუდგება არჩევანსა და რასაკვირველია ამოარჩევს იმასა, რომელიც მოეწონება. აი ვსთქვათ შევიდა მთარგმნელი ბიბლიოტეკაში, სადაც აწყვია მრავლისაგან უმრავლესი წიგნი; რასაკვირელია ყველა წიგნი არ იქმნება ერთის ღირსებისა; უეჭველია ისა სცდილობს კარგის ამორჩევასა. გადაიკითხა ერთი, მეორე, მესამე, მეოთხე, და არც ერთი მათგანი არ მოეწონა; შემდგომ ჩამოიღო ერთი პატარა წიგნი, გადაშალა, ზედ აწერია: „მილორდ-გიორგი“ თხზულება კამაროვისა. ჩაიკითხა თავით ბოლომდინ. როცა გაათავა დფიქრდა: ვინ იცის რა სურათები არ წამოუდგებოდა, სად არ უვლია მილორდსა, რომელ კარალევას არ შეჰყვარებია მილორდი, რამდენს ქალს თურმე უძგერდა იმისათვის გული ....

– ეგ რომელ მილორდ გიორგიზედ ამბობ, სფირიდონ, „მილორდიანს“, რომ ეძახიან იმაზე ხომ არა ? მე წამიკითხამ ის ჩინებული ამბავი არის.

– დიაღ, სწორეთ, იმ მილორდიანზე მოგახსენებ, რომელსაც ისეთის სიამოვნებით კითხულობენ ხოლმე ზოგიერთნი; და რამდენს ჯაფასა სწევენ ხოლმე იმის გადაწერაზედა, რადგანაც დაბეჭდილით არ არის ქართულ ენაზედა ერთის სიტყვით – მოეწონა მთარგმნელსა ამ უფალი მილორდ-გიორგის თავ-გადასავალი და გადმოთარგმნა. ამას შემდგომ შეგვიძლიან ვიფიქროთ, რომა იქნება ისეთი გემოვნების მქონებელი მთარგმნელიც აღმოჩნდეს, რომ მოეწონოს და გადმოთარგმნოს: „იარუსლან ლაზარევაჩი“, „ბაბა-იაღა“ და „კნიაზ მურომსკი“ და ვინიცის რამდენი ამისთანა ზღაპრები არის რუსულ ენაზედ დაწერილი. და შეიძლება ესეც ვიფიქროთ, რომა იქმნება ისეთი მესტამბეც აღმოჩნდეს, რომა კიდეც დაბეჭდოს ამისთანა სტატიები აი კიდეც აღმოჩენილან და დაუბეჭდიათ კიდეცა რუსეთში „მილორდიანი“. ერთი ეს მიბრძანეთ, ჩემო თადეოზ, ის არა სჯობია, რომ ამისთანა ზღაპრების თარგმნასა და ბეჭვდასა, თუ მოცილება, შეძლება, ხალისი და მოხერხება აქვს კაცსა, მოაგროვოს ჩვენი ქართული ზღაპრები და დაბეჭდოს? მე მგონია, ეს უფრო სასარგებლო იყოს და ამგვარი შრომა უფრო ღირსებული იქმნება, ვიდრე თხუთმეტი კამაროვის თხზულებისთანეების გადმოთარგმნა.

– მე, ჩემო სფირიდონ, ცისკრის ჟურნალის წაკითხვა გთხოვეთ და თქვენ კი ძალიან შორს მოუარეთ, მგონია, როგორღაცა.

– დიაღ დამნაშავე გახლავარ მაგაში, მაგრამ რა ვქმნა. ერთი შეცდომა მომივიდა მე ვიდრე თქვენთან მოვიდოდი, გულმა ვერ გამიძლო და როგორც მამივიდა მაშინვე წავიკითხე ეს ნომერი, და მასუკან კი ვინანე ამისათვის, რომა ისეთ სტატიას ვერ შევხვდი, რო გაერთოთ ჩემი გონება და მეორეთა წამეკითხა თქვენთვისა ხალისითა. ჯერ კარგი სტატიის ორჯელ წაკითხვა რა ძნე ლია, და მერე ამისთანეებისა, რომელიც აქა ვნახე. მაგრამ თქვენი ბრძანება უნდა ავასრულო, ბიძაჩემო, მხოლოდ ჩემის მხრითაც ამასა გთხოვთ, რომა დამჯერდით იმას რასაც მე გამოვკრებ ამ სტატიებიდგანა და მოკლეთ მოგახსენებთ. ერთის სიტევით ამ სტატიებს მოვხდი ნაღებსა მეორე სტატია ამ ჟურნალში გახლავსთ: „მხეცური შურის გება“.

– ეგ უთუოთ ოსებზე იქნება ნათქვამი ან ხევსურებზე? – მათ იციან საშინელი ჩამომტერება კაცისა. მივხვდი თუ არა?

– ვერ მივხდით. ეს მომხდარა იტალიაში. აი როგორ გვაუწყებს ეს თხზულება, რომელიც ისე მოსწონებია მთარგმნელსა და გადმოუთარგმნამს: ყოფილა ერთი აკტრისა სახელად ჯორჯინა, განთქმული მთელს იტალიაში, ლამაზი და კარგი ....

– აკტრისა, მგონია, იმ ქალებსა ჰქვიანთ, სფირიდონ, რომელნიც თრიათში თამაშობენ ხოლმე?

– დიაღ, სწორეთ ისინი გახლავან; მხოლოდ ჯორჯინა ყოფილა მომღერალი. იმ ჯორჯინას, არ ვიცი როგორ, რის მიზეზით, ეს არ არის გამოცხადებული ამ თხზულებაში, მიუცია პირობა ერთი მხატვრისათვის, რომ უნდა შეერთო ქმრად. მხოლოდ ჯორჯინას ლაპარაკში ეტყობს, რომ ის მხატვარი არა ჰყვარებია. ამ პირობის მიცემის შემდგომ ჯორჯინას შეჰყვარებია კაპიტანი ენრიხი და რადგანაც მხატვარი ყოფილა საშინელი ეჭვიანი შეუმჩნევია ჯორჯინასათვის ღალატი, იმას განუზრახავს გულში თავისი მიჯნურისა დასჯა და სწორეთ იმ დღეს, როდესაც ჯორჯინას უნდა ემღერნა თეატრში, და ყოფილა დიდს მომზადებაში თიატრს წინათ, მისულა იმასთან მხატვარი, რომელსაც ჯორჯინა დახვდა სატიატროთ ჩაცმული, გაბრუინვალებული და დაშვენებული. როდესაც მომზადებულა თიატრში წასასვლელად, სადაც ელოდა იმას მრავლისაგან უმრავლესი ხალხი, ჩამსხდარან ერთად კარეტაში ჯორჯინა დ ჯულიო (მხატვარი) და თიატრის მაგიერად, ჯულიოს ძალად წუევანია თავისს სამხატროში, სადაც ჯულიოს უჩვენებია თავისი მიჯნურისათვის ერთი ჯერ არ გათავებული სურათი. ის სურათი ყოფილა სურათი ავაზაკებისა, რომელნიც დახვედროდნენ მგზავრებსა კაცები სულ დაეხოცათ და დარჩენილიყო მხოლოდ ერთი ქალი ცოცხალი; ამ ქალსა ავაზაკები სჩხვლეტდნენ ხანჯლის წვერებითა და აწვალებდნენ მისთვის, რომ ეთქმევინებიათ სადა ჰქონდათ შენახული თვალ-მარგალიტი.

– ეგ რა პასუხია? ავაზაკებმა კაცები დახოცეს გზაზე, და თუ ქონდათ რამე სულ იქ არ იქნებოდა; რაღას თქმა უნდოდა, თუ იყო რამე სულ თან წაიღებდნენ ერთიანათა, თვალიც თან გაჰყვებოდათ და მარგალიტიც; მაგისათვის ქალს რაღათ აწვალებდნენ?

– ეგ თუ გინდ აგრე იყვეს; საქმე ეს არის, რომა მხატვარს ავაზაკებიც დახატული ჰქონდა, მკვდარი კაცებიცა და გეღარ გამოეყვანა მხატვრობაში სურათი წვალებაში მყოფის ქალისა და უნდოდა თვალ წინ ჰქონოდა მაგალითი ანუ დედანი; და, არ ვიცი, ამის მიზეზითა თუ თავისი მიჯნურის დასასჯელად, ერთის სიტყვით ჯორჯინა, საცოდავი და საბრალო, აიყვანა და მიაკრა ბოძზედა, დაუწყო ჩხვლეტა ხანჯლებითა და მიჰყო ხელი სურათის ხატვას; შემდგომ როდესაც მოკვდა. წაიღო და გადააგდო ზღვაში.

– ეგ არის მხეცური ამბავი? მაგითი თავდება?

– არა, ჩემო თადეოზ, მხეცური ამბავი არ გახლავთ, ეს არის „მხეცური შურის გება“ და არც ამითი თავდება. მე ამას აღარ გიამბობთ, როგორ და რა გვარად მოკლა მხეცმა მხატვარმა ჯულიომ თავის რაყიფი კაპიტანი ჰენრიხი, ამისათვის რომა გულის აღმაშფოთებელია ამისთანა ამბავი. მაგრამ ეს არის გასაოცარი რომა მთარგმნელს მოსწონებია; და ისე ძრიელ მოსწონებია, რომა მოსვლია სურვილი ამისი გადმოთარგმნისა. მე კი ამასა ვფიქრობ, რომე ამისთანა ამბავი იტალიაშიაც მოსწყინდათ მგონია, და აღარა კითხულობენ ამისთანა საშუალო საუკუნოების თავ-რეტიანობის ამბავსა. ან კი რა უნდა მოგვეწონოს ამ მოთხრობაში? ჯულიო მხატვარის ყოჩაღობა ხომ არ უნდა მოგვეწონოს, რომელმაცა თავისი მიჯნური ხანჯლებით დაჩხვლიტა; ან იმისი მხატვრობის ხელოვნება ხომ არ უნდა მოვიწონოთ, რომა წამებული ქალის სურათის გადმოსახატავად, მართლა და ცოცხალი ქალი სტანჯა; ან რა გმირი არის უფალი კაპიტანი ჰენრიხი, რომელიცა დადიოდა და ყვიროდა ქვეყანაში, რომა ჯორჯინას ის უყვარდა და იმის დასამტკიცებელ საბუთად ჯორჯინას მოცემული ბეჭედი ყელზე ეკიდა და ნაცნობსა და უცნობს უჩვენებდა; რა კარგი სამაგალითო თავ-დაცული კაცი ყოფილა! რა ზნეობითი სწავლა უნდა გამოიყვანოს წამკითხველმა ამისთანა მხეცური ამბავიდგანა. ღმერთმა ნუ ჰქმნას და ისეთმა თავრეტიანმა კაცმა, რომა წაიკითხოს რომელსაც ყოველი დაბეჭდილი სიტყვა დიდ ჭიშმარიტებად მიამჩნია, ხომ გადუქცევს კარგი გზიდგან. ვინ იცის, რა ცუდ გამოურკვეველს ბურანში შეიყვანოს ის კეთილი კაცი, თუ მომატებული გამსჯელობა არა აქვს. მაგრამ მადლობა ღმერთსა, ჩვენში ისეთი არავინ არ არის, ე.ი. ჟურნალის მკითხველთა შორის, რომ იმისთანა ძველებური ზღაპარი, და ასეთი ცუდის ენითა და კილოთი ნაამბობი მოიწონოს. რომელი ქართული ზღაპარი არის ამაზე მდარე თუ მეტადრე კარგი მოლაპარაკე ამბობს, ისე მოგტაცებს გონებასა, რომა სულაც რო არ გინდოდეს ყურის გდება მაინც გაგაბამს მახეში; დაუგდებ ყურსა და ელი რა მამხდარა ამა და ამ საქმის შემდგომ. ეს „მხეცური შურის გება“ კი სწორეთ მოგახსენო ძნელი წასაკითსავია. – ის სტატია არის კარგი რომელშიაც ძევს რომელიმე აზრი, აქვს რამე საგანი. თუ ესეც არ არის, სულ უკანასკნელი, ერთი ის ღირსება მანც უნდა ჰქონდეს, რომა კარგად იყოს მოწყობილი და სასიამოვნო ენა ჰქონდეს, ლაპარაკი იყოს კარგად მოხერხებული, შნოიანად.

– ყველა თავისებურათა სჯის, ჩემო სფირიდონ, როგორ უნდა დააკმაყოფილოს კაცმა ყველანი; ერთს მოსწონს, მეორეს არ მოსწონს; ზოგი უწინდელ დროებას ემდურება, ზოგი ახლანდელსა, ვინ იცის რას ლარაკობენ და რას არა. შენს აგრე ამბობ მაგ სტატიაზედა და აბა ახლა სხვას კითხე, რა ქება გითხრას; ერთის სიტყვით თქვენსას კაცი ვერაფერს გაიგებს.

– ეს უეჭველად ასე უნდა იყვეს, რომ ყველამ თავისებურად უნდა განსაჯოს საგანი ე.ი. ისე როგორც ესმას უნდა წარმოსთქვას აზრი. ეს კია რომ კაცს ეოველთვის ეუოლება შემმოწმებელი: ისე უთქვამს ის აზრი, როგორც უნდა თქმულიყო, თუ არა; და ის აზრი უთქვამს, რაც შეჰფერის საგანს, თუ შემცდარა. ჩვენ ვიცით, რომ რაც კი რამ არის დაარსებული ქვეყნზედ – ყოველის ფერს აქვს თავისი კანონი და მიზეზი; უკანონოდ და უმიზეზოდ არა ფერი არც გაჩენილა და არც გაჩნდება. ჩვენი აზრიც მაგ კანონების და მიზეზების ცნობიდამ შედგება. მაგ კანონების და მიზეზების ცნობაზედ ტრიალებს მეცნიერებაცა, სწავლა და განათლება. აი ადამიდამ დღევანდლამდე კაცი სულ მაგათ გამოკვლევის ცდაში ატარებს დღესა და რაც დღევანდლამდე გამოუკვლევია ის ერთად შეგროვილი და რიგზედ დაწყობილი კაცობრიობის ცოდნას შეადგენს. ჩვენ და რაში უნდა მდგომარეობდეს? იმაში, რომ რაც ჩვენ წინაპართ, გამოუკვლევიათ, უცვნიათ, შეუტყვიათ ის უნდა ვიცოდეთ, ის უნდა შევიტყოთ, ე.ი. უნდა ვისწავლოთ, ის რაც იმათ კანონები აღმოუჩენიათ, ის, რაც იმათ მიზეზები აუღსნიათ, რომ წმინდა, ნამდვილი საგნის მსჯელობა გვქონდეს. ჩვენი ჟურნალების მოვალეობა ის გახლავთ, რომ ის აღსნილი და გამოკვლეული კანონები და მიზეზნი გვაცნობონ ჩვენ, რომ ჩვენც გაგვეხსნას გონება, ჩვენც დავინახოთ რამე. თორემ ეს მილორდიანიო, ეს მხეცური შურის გება, ჩვენს გონებას არც ერთს ცოცხალს აზრს, არც ერთს ჭეშმარიტებას არ შემატებს. უნდა გვიშველონ შევიტყოთ ის, რაც ჩვენამდინა ყოფილა ის, რაც აღმოუჩენიათ, რაკი გვეცოდინება, მაშინ ჩვენ თითონ უნდა შეუდგეთ იმის აღმოჩენას, იმის ახსნას, რის ახსნაც იმათ ვერ მოუსწვრიათ ეს ჩვენი ვალდებულება გახლავსთ ჩვენი შთამომავლობის წინაშ.

– დამაცა, სფირიდონ, შენ რომ თქვი რაც ჩვენ წინაპართ აღმოუჩენიათო ის უნდა ვაცოდეთო, ამაზედ ერთი რამ მინდა მოგახსენო: ეხლანდელი ხალხი, რომ ემდურის, რომ ჩვენ წინაპართ არაფერი სწავლა არ დაგვიტოვესო? ამაზედ რას იტყვი?

– მე მოგახსენებთ განა ჩვენ ქართველების წინაპარებზედა? ჩვენი წინაპარნი ისინი არიან ვინც ჩვენზედ წინა ყოფილან; მე ეს სიტყვა ამ აზრით მოგახსენეთ. რაც შეეხება იმაზედ, რომ ეხლანდელი ხალხი ემდურება ჩვენ მამა-პაპათ, ამასა მოგახსენებთ, რომ ძალიანა სცდებიან. კაცს რაც შეუძლიან და როგორც გარემოება ხელს მოუწყობს ის და ისე უნდა მოსთხოვო. შემცდარია, ის, ვინც ჩვენ მამა-პაპათ მძინარეებს და ზარმაცებს ეძახის, ეგ სახელი იქნება ჩვენვე დაგვერქვას უფრო სამართლიანათაცა. ჩვენი წინაპარნი ქართველნი იყვნენ ისეთნი, როგორიც უნდოდა იმ დროს: მტრისა და მოყვრის დამხვედრნი. გარშამო ეხვიათ მტრები და ნოეს მტრედსავით ეს მშვენიერი ხალხი თავის მშვენიერი მიწა წყლითა იყო. ქრისტიანობის მახარობელად მამადიანობით მოდებულ მტრებთა – შორის. მაშინდელი ქართველისათვის ორი გზა იყო: ან ქრისტიანობა, ან არა და ვაჟაცური სიკვდილი იმავე ქრისტიანობისათვის, ან ქართველობა, ან არა ხმლის პირზედ გულის შეთლა რომ იმათ ქრისტიანობაც და ქართველობაც ჩვენ შეურყევლად გადმოგვცეს, ამას დღევანდელი დღე გვიმტკიცებს. უბედურებს მარჯვენა ხელი მოცლილიც არ ჰქონდათ, რომ პირჯვარი რიგიანთ გადაეწერათ, იმ მარჯვენითა დღე და ღამ ხმალი და თოფი ეჭირათ და სად ეცლებოდათ მწიგნობრობისათვის და სწავლისათვის? წეღანაც მოგახსენეთ გარშმო მტრები ეხვიათ, მტერს გაძღოლა, მიღება და დახვედრა უნდოდა. ეძინათო! .. მამული, ჩვენი სამშობლო. ქვეყანა შეიმაგრეს და ჩვენ სამკვიდროდ გადმოგვცეს, ქრისტიანობა, ჩვენი რჯული, ჩვენი სარწმუნოება დაგვიცეს, მაშინ როდესაც ათასი ემტერებოდა რჯულსაც და მამულსაც. მეტი რა უნდათ? შვილი რომ საომრად გავიდოდა ბრძოლის მინდორზედ მამის ძვლებს ზედ წააწყდება და ხან დააკვდებოდა კიდეც. ამ ყოფაში დალიეს ჩვენ მამა-პაპათა თავისი მოსისხლე დღენი. გონებისათვის ეცალათღა რომ შეეძინათ რამე, მაშინ, როცა დღე და ღამ იმის ფიქრში იყვნენ სიცოცხლე როგორ დავიცვათო? მშვიდობიანობა, მოცალეობა არის მიწა, რომელზედაც ამოვა ხოლმე მეცნიერების, სწავლის ლიტერატურის ხე და ნაყოფი.

აკი როცა მშვიდობიანობა და მოცალეობა ჰქონიათ უსწავლიათ კიდეც, უწერიათ და გონების გასახნელად ცდილან. საჯეროა, რომ ბევრი ნაწერი გვქონია, მაგრამ ჩვენამდინ ფრიად მცირე რიცხვმა მოახწია; იმ ომის ცეცხლში, დაწვაში და დაბუგვაში აშკარაა ვერ მოუარა ხალხმა და ყველაფერი დაიკარგა, ისე რომ კვალიც აღარ დარჩა. თუ კი მომატებულმა ნაწილმა თავად აზნაურებმა ის ვერ მოახერხა, რომ შეენახა მეფის სიგელი თავად აზნაურობის ღირსებას და მამულებს ე.ი. ცხოვრების სახსარს აძლევდა, სად შეეძლოთ შეენახათ ზოგიერთი თხზულება, რომელიც იმათ არ მიჰსცემდა ლუკმა პურსაცა და რომელიც დროს გასატარებლად მიაჩნდათ.

– ეგა თქვი და ეგა ბრძანე, ჩემო სფირიდონ, რის ლიტერატურა? რაც მე უწინდელი დროება მახსომს, ოჰ, საშინელება იყო. ვერც კი მოვიკეცამდით ხოლმე პურის ჭამის დროს; ისე ვიყვით ხოლმე ჩაკუნტულები, ერთს ხელში თოფი გვეჭირა და მეორე ხელში კოვზი.

– დიაღ, მხოლოდ მშვიდობიანობის დროს შეიძლება მწერლობაცა. საქართველოსა ჰქონდა ერთი დროება, თამარ დედოფლის დროსა. მხოლოდ იმან გახსნა საბერძნეთის გზა, და ამ გზაზე გამოიარეს მშვიდობიანად იმ მსწავლულმა ხალხმა, რომლების სახელებიც ეხლა ჩვენ ვიცით. მათგანი ერთი უპირველესი მანათობელი არის შოთთა რუსთაველი. ჩვენა გვაქვს ცოტაოდენი ცნობა ზოგიერთ თხზულებებიდგანა, რომ იმ თამარ მეფის საუკუნეში, ქართველებს სულაც არა სძინებიათ; ისინი მაშინვე დიდის სიყვარულით შეუდგნენ სწავლასა: და ჩვენ შეგვიძლიან ვიფიქროთ, რომა იმ დროებიდგან აქამომდე, რომ არ შეწყვეტილიყო ახალი დაწყობილი სწავლა ამ ექვს საუკუნეში იქნება საქართველოში ყოფილიყო ისეთი განვრცელებული სწავლა და ხელოვნება, რომა ემჯობინებია იმ ხალხის სწავლისათვის, რომელნიც ეხლა არიან განთქმულნი. მაგრამ თამარ-დედოფლის მიცვალების შემდგომ ლანგ-თემურმა და სხვა მრავალმა მაჰმადიანებმა აოხრეს საქართველო. და ამ გვარად გაჰქრა საქართველოს ლიტერატურა თვისსავე დასაწყისში. ამ ჩვენს საუკუნეში არის მშვიდობიანობა; მაშასადამე არის დროება ლიტერატურისა, სწავლისა და ხელოვნებისა, რომელიცა ადამიანმა სარგოიანად უნდა მოიხმაროს. და ამის მიზეზით შეუძლიანთ ჩვენ დაგვემდურონ, მეტადრე მომავალი შთამამავლობა, თუ ჩვენ არა ფერს არ მოუმზადებთ, რადგანაც ამისი შეძლება გვაქვს და გარემოებაც ხელს გვიწყობს.

ამ ჟამად მრავალნი სწერენ, რაც მოხვდებათ, კითხულობენ, ყველანი ლაპარაკობენ ლიტერატურაზედა, მომატებულად პოეზიაზე; ყველანი სჯიან, ბაასობენ, მაგრამ მხოლოდ შინაურულად, თავ-თავის სახლებში, და არა საქვეყნოდ. აი ნახვენ ჩვენი შთამამვალნი. რა სალიტერატურო განძებს დაუტოვებთ ჩვენ იმათა! უნდა ვაღვიაროთ რომა შინაურული ლაქლაქისა და ლაპარაკის მეტი არაფერი არა გამოგვივა რა ხელიდგან ყველას მათგანსა ე.ი. მკითხველებს, მწერლებსა და მობაასეებს აქვსთ თავისი საკუთარი მიზეზი; ზოგი – კითხულობს ჟურნალს იმისთვის, რომა შეყრილობაში დაიწყებენ ხოლმე ლაპარაკსა და სირცხვილი იქნება, რომ არ იცოდეს რა და რა ეწერა ამა და ამ ნომრის ცისკარში; ზოგი კითხულობს იმისათვის, რომ განკიცხოს ჟურნალი, აი როგორც მე და შენა, თადეოზ; ზოგი კი იმისათვის კითხულობს, რომ გაიგოს რამე ახალი ამბავი. ანუ ძველი, კარგი და მშვენიერი; კითხულობს გულმოდგინებითა, სიამოვნებითა, თუ შეხვდა რამე სასიამოვნო; ამ მესამე ხარისხის მკითხველებს ეკუთვნიან ქართველი ქალები, მომატებულად ის ქართველი ახალ-გაზდა ქალები, რომელთაც არ იციან რუსული კითხვა; დიდება და პატივის-ცემა ეკუთვნის იმ ქალებსა, ამისათვის, რომა რუსული კითხვის მცოდნეები არც რუსულს კითხულობენ და არც ქართულსა, რადგანაც ქართულის კითხვას თაკილობენ, და რუსული ............... თუმცა ამას ყველაზედ ვერ ვიტყვით, განა არ არიან იმათშიაცა რუსული ლიტერატურის მიმდევნნი, მაგრამ რომ დავთვალოთ სამას ქალში ერთი აღმოჩნდება. ქართულის მკითხველნი კი ბევრნი არიან, რო სწორედ ვიანგარიშოთ, იქნება, საქართველოში ქალი წერა-კითხვის მცოდნე მეტი აღმოჩნდეს ვიდრე კაცი; მეტადრე სოფლებში. რომელსთავადისა და აზნაურშვილის ოჯახში ნახამთ ქალსა, რომელმაც არ იცოდეს წერა და კითხვა, თუ კი ქონია, თუ გინდ უმცირესი, ღონის-ძიება სწავლისა. მრავალს იპოვნით წერა კითხვის მცოდნე გლეხი-კაცის გასათხოვარ გოგოსა, იმ სოფელში, სადაც სცხოვრებენ თავად-აზნაურის ქალები; იმათ აქვსთ ხოლმე ყოველთვის სურვილი გოგოების სწავლისა, არ ეტყვიან უარსა თუ გლეხი-კაცმა მოაცალა თავისი შკილი. სადიდებელნი დ პატივ-საცემნი არიან ის მასწავებელი ქალები, რომ თავისი ცოდნა არა შურთ მოყვასისათვის და რაც იციან უანგაროდ ასწავლიან; მაგრამ ქართველ ყმაწვილ ხალხზე, და ვერც ბერი კაცებზე, ვერ ვიტყვით ამას ისინი თავის შვილებსა და ძმებსაც არ უგდებენ ყურსა, არამც თუ სხვისას მოკიდონ ხელი. ქალების სწავლა, მე ვგონებ, რომ ქართლში უფრო გავრცელებული იყვეს ვიდრე სხვაგან სადმე; ბევრისაგან გამიგონია, აჭარაშიაც თითქმის ყოველი ქალი თურმე ქართული ასოებით თათრულ სიტყვებსა სწერს; მე ამაზე. ჩემო თადეოზ ვერ დაგარწმუნებთ, რადგანაც მე თვითონ არ მინახამს; მაშინ როდესაც რომა ქართლში მე თვითონ მქონია შემთხვევა და მინახამს ზოგიერთ სოფლებში მდივანბეგის მოწერილი ბრძანება მიეტანოთ ახალი მოყვანილი პატარძლისათვისა წასაკითხავად.

– ეგ დიაღ, დასაჯერია, ჩემო სფირიდონ, ქალებს უფრო აქვთ მოცალება სწავლისათვისა, ვიდრე კაცებსა; ძველათაც აგრე იყო; კაცები თოფ-იარაღს მივდევდით ხოლმე და ქალები შინ ისხდნენ, წიგნებსა კითხულობდნენ და სწავლაში იყვნენ. –

– დიაღ, იმას მოგახსენებდი, რომა ძრიელ არის გახშირებულ კითხვა წერის სურვილი. ბევრს უყვარს წერა, ზოგნი თავის ნაწერს აბეჭდინებენ, ზოგნი კი ვერა ბედვენ ხოლმე. მომატებულს ნაწილს ჩვენში კაცსა თუ ქალსა ლექსის წერა უფრო უყვარს. პროზა აგრე რიგად არ უყვართ, მეტადრე ხნიერ ხალხსა. ლექსით მთხზველს დიდი პატივი აქვსთ, ორიოდე ლექსი რომ დასწეროს ვინმე მაშინვე, ლექსების მოყვარულები უწოდებენ: დიდ პოეტად. დიდი ღირსება არის პოეტობა ჩემო თადეოზ, გაშინჯეთ სხვა ხალხის ლიტერატურა და სცნობთ, რომ ძრიელ იშვიათია პოეტი. ჩვენში კი პოეტები მრავალნი არიან და პოეტის ნიჭი კი ცოტასა აქვს რისაგან არის ესა? მე ვგონებ ამისი მიზეზი ის არის, რომა ყოველი ლექსი წამკითხველს პოეზია გონია და დამწერს პოეტს ეძახის.

– მართლა, სფირიდონ, ძალიან ხშირად მესმის ეგ სიტყვა და არ ვიცი კია რას ნიშნამს. არც არავისთვის მიკითხამს, ამიხსენე გეთაყვა, რა არის პოეზია; ჩვენ უწინდელს დროში კარგად მოგეხსენებათ არა ვხმარობდით მაგ სიტყვასა; და ახალი შემოღებული სიტყვა არის და ვერ გავიგე კია რასა ნიშნამს ?

– ოჰ, ჩემო თადეოზ, ძალიან ძნელია მაგისი ახსნა, ძალიან ძნელი საქმე შამომიკვეთეთ და არ ვიცი როგორ აღგისრულოთ ეგ თქვენი თხოვნა. ეგ ორისა და სამის სიტყვით არ აიღსნება, მაგას მოუნდება დიდი ბაასი. ეგ რომ გეკითხნათ გიორგი თუმანოვისთვის, ის მსწრაფლად მოგახსენებდა მაგის პასუხსა, თუ გინდ, ლექსთაც დაგიწერდა მაგის ახსნასა; და მე კი მიჭირს ძალიანა. მე დარწმუნებული ვარ, ჩემო თადეოს, რომ თქვენა დიდი მომთმენი ბრძანდებით და მოთმინებით დაუგდებთ ჩემს ლაპარაკს ყურსა; და ამისათვის მე თქვენ გადმოგითარგმნით ბელინსკის თხზულებიდგან ერთ სტატიასა პოეზიაზე, საიდგანაც შეგიძლიანთ გაიგოთ რა არის, პოეზია, თუ ხეირიანათ ავასრულე მთარგმნელის ხელობა. ბელინსკი ამბობს:

„ყველანი ლაპარაკობენ პოეზიაზე, ყველანი თხოვულობენ პოეზიასა. რომ გავშინჯოთ, ამ სიტყვას ისეთი ცხადი და აღხსნილი მნიშვნელობა აქვს, როგორათაც, მაგალითებრ, სიტყვას პურსა, ან კიდევ მომატებულად სიტყვას ფულსა. მაგრამ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ორნი ერთი ერთმანეთში დაიწყობენ ბაასსა და სჯასა იმაზედა, რომ რას ნიშნავს სიტყვა „პოეზია“, მაშინ განსჯაში გამოდის, რომ ერთი წყალს ეძახის პოეზიასა და მეორე – ცეცხლსა. რა იქმნებოდა მაშინ, როდესაც რომ იმათ, ვისაც პოეზია უყვართ, დაეწყოთ ლაპარაკი თავისს საყვარელს საგანზე! ის იქმნებოდა სწორეთ ნამდვილი სურათი ბაბილონიის ენების არევისა! მართალიც არის: თუ კი ამ სიტყვის მნიშვნელობის ახსნა ძნელი არის მეცნიერების ენითა, მაშა სადამე უფრო ძნელი იქმნება იმის მნიშვნელობის კილოკავად აღხსნა სამარადისო. საყოველთავო ენითა, ისე, რომ ყოველთათვის ერთ-ნაირად მისახვედრი იყოს. თუ გინდ მოვახერხოთ ესა, თქვენ დააკმაყოფილებთ განა იმ ხალხსა, რომელნიც თქვენის თვალით უყურებენ საგანსა, ან თქვენსავით არიან შეგნებულნი? მართლაც, თუ კი მე ზომიერი და გარიფმული სტრიქონები, რომელშიაც კეთილ-ზნეობითი და კეთილ-მოქმედებითი აზრის მგონია პოეზია, მაშ როგორღა დამარწმუნებთ მე იმაზე, რომ პოეზია არის ქმნილება, მხატვრობა სიცოცხლის გამოჩინებისა? – თუ კი მე ზეგარდამო შთაგონება მგონია ზნეობითი სიმთვრალე, თითქო ბანგი დაულევიაო, ან ღვინისაგან შებრუშულაო, გრძნობის აღტაცება, გულის-ვნების ცხელება, რომელიცა მოუწოდებელ, უნიჭო პოეტსა გამოახატვინებინებენ საგანსა რაღაც უგუნური ბროწიალით, ალაპარაკებენ ველურის დ ძალ-დატანებული აღნაქვსებით (ფრაზებით), მიგრეხილ-მოგრეხილი ამბის თქმითა, ჩვეულებრივს სიტყვებს მიაცემინებენ ძალდატანებულ მნიშვნელობასა: მაშ როგორ ჩამაგონებთ მე თქვენა, რომა „ზეგარდამო-შთაგონება“ (вдохновенiе.) არის ის წუთის ყოფა, როდესაც სული ცხადად და ნათლითა ხედავს; არის მშვიდი, მაგრამ ღრმა განხილვა სიცოცხლის საიდუმლოებისა, რომ იგი, თითქო მისნური კვერთხით გამოიყვანს გრძნობის მიუწდომელი წარტოლვისაგან (отвлечённости), აზრსა, ნათელს სახესა, სავსეს სიცოცხლითა და ღრმა მნიშვნელობითა, და ჩვენს გარეშე შყოფს მოქმედებას, ცხოვრებას, ხშირად ბნელსა და გაუწყობელს, გამოაჩენს ნათლად და თანხმობით წყობილად? ... პოეზია და სწავლა ერთი და იგივე არის, თუ რომ სწავლაში არ ჩავაგდებთ მხოლოდ ერთს ცოდნის სქემასა, არამედ შეგნებას მათში მიმალულის აზრებისას. პოეზია და სწავლა ერთი და იგივე არის, თუ სწავლაში ჩავაგდებთ მთელს სისრულეს ჩვენი სულის არსებისას, რომელიც გამოითქმის „მეხსიერებითა“ და არა მხოლოდ ერთისა რომელსამე ჩვენი სულის ნიჭიერებასა, ამ შემთხვევაში პოეზია და სწავლა მძაფრის სამძღვრით განეყოფებიან იმას, რასაც ვეძახით ნამდვილ« (точныя науки) მეცნიერებასა, რომელიცა განმსჯელობისა და იქ. ნება თვალ-წინ წარმოდგენის მეტს არაფერს მოითხოვს ადამიანისაგანა. შეიძლება იყოს ძრიელ ჭკვიანი კაცი და არ ესმოდეს პოეზია, უჩვენოს ფუჭად, რიფმების რახარუხად, რომელიც შესაქცევარია უსაქმო და ჭკუამოკლე ხალხისათვისა; მაგრამ არ შეიძლება იყოს ისეთი ჭკვიანი კაცი, რომელიცა ვერ მიხვდეს, მაგალითებრ მათემათიკის მნიშვნელობასა, და დიდის მოწადინეობითა და ჯაფითა იმის სწავლაში დიდად თუ მცირედ არ მიეცეს წარმატებასა შეიძლება, რომ იყოს ისეთი ჭკვიანი კაცი, ასე გაშინჯე ძალიან ჭკვიანი კაციცა, და ისკი არ ესმოდეს რა არის კარგი, „ილიადაში“, „მაკბეტში“ ან პუშკინის ლირიკულს ლექსთ-თხზულებაში; მაგრამ არ შეიძლება იყოს ჭკვიანი კაცი, რომელიც ვერ მიხვდეს, რომა ორჯელ ორი არის ოთხი ან ორი ქეშეო ხაზი (параллельныя линiи) არ ოდეს არ შეხვდებიან ერთმანერთსა, თუ გინდ დაუსრულებლად დააგძელო. ცხადია, რომა სიტнვა „ნამდვილი“ ჭეშმარიტება ამბობს იმ ჭეშმარიტებაზედა, რომელიც თვალითა სჩანს და მიუცილებლად არის, და არც შეიძლება იმაზედ არ დათანხმდეს არც ერთი კაცი ქვევანაზე, თუ რომ იმას აქვს კეთილ-განმსჯელობა, რომელიც არის კაცსა და პირუტყვთა შორის უპირველესი განმასხვავებელი მიზეზი. ამ შემთხვევაში უმაღლესი მეცნიერება ე.ი. ფილოსოფია და პოეზია – განვიმეორებ – ორივე ერთნი არიან: ერთიცა და მეორეცა ერთნაირად მოშორვებით არიან იმაზე, რასაც კი აქვს თუმცა მცირედი შეხედულობა „სინამდვილისა“. მაგრამა, როდესაც ხელოვნებითი თხზულების საგანის მიხვედრაზე, ან სხვა და სხვა ნაირს დარწმუნებაზე და კილოზე მოხდება ცილობა, მაშინ მხოლოდ გულის ხმიერი ადამიანი, როგორათაც სხვა ყოველ უაღრესს საქმეშიაცა, მიხვდება ერთობის მძლეობასs (торжество едтнства), რომელიცა მით უმაღლესია და განმმეხავი „სინამდვილის“ მძლეობაზედა, რამდენითაც გარეგანი შეხედულობით ძნელად ასახსნელია და ძნელად მისაწდომელია გონებისათვის საგანი ხელოვნებისა. აღურიცხველმა დროებამ, რომელმაც განაქრო დედა-მიწის ზურგზე საბერძნეთის რესპუბლიკები, გამოიტანა სახელები: გომერისა, გეზიოდისა, ესხილისა, სოფოკლისა, პინდარისა, ანაკრეონისა, – და ეხლაც ყველანი, რომელნიც თავის თავსა რაცხვენ ნიჭიერების მქონებლებ– ში, ხალისით თუ უხალისოდ, მაინც კიდევ განკვირვებულნი არიან ამ სახელებისაგანა. უზრდელნი, რომელნიც პირდაღებულები უყურებენ ხოლმე შექსპირის დრამებსა და თავის გუნებაში ამჯობინებენ იმათა ფუჭ ვადევილებსა. ხმა-მაღლა აქებენ შექსპირსა და სწყინთ თუ იმას დაადარეს ვინმე. მაგრამ ეს არის დროების საქმე ........... ჩვენში პუშკინი გამოჩნდა იმ დროს, როდესაც კლასსიკური შეტბორება იყო და როგორათაც კეთილად და ალერსიანად დაუხვდნენ იმასა ყმარწვილი ხალხნი, ისე შურით და პირქუშად მიიღო. ძველმა ხალხმა, მეტადრე საქვეყნოდ გამოსულმა პოეტებმა, ლიტერატორებმა და იმ დროების მეტეველებმა. მაგრამ ჭეშმარიტებამ გაიმარჯვა, – და თუმცა გაჩნდა არეული ზრიალი და გაცხარებული ბაასი, მაგრამ საზოგადო აზრმა (мнђнiе) მაშინვე აღამაღლა სახელი ახალ-გაზდა პოეტისა უმაღლეს ყველა პოეტებზედ, იმის წინად და იმისს დროს მყოფებზე.

არ შეუძლიან ყველას, და არც ყველას უნდა ესმოდეს მშვენიერება; ის ესმისთ მხოლოდ მცირედ რიცხვს, ზოგიერთს ამორჩეულებს, – და ამათგანა ცნობულობენ სხვანიცა. ვინც, თვისის ბუნებით, არის სული სულისკან მოვლენილი, – ამას დაბადებიდგან აქვს ნება თანა-ზიარ იყოს ყოველი სულის ნიჭისა, რომელსაც ვერ მისწვდება მისი ხორცი და ხორციელი სული ე.ი. გონება. კაცი ყოველი ცხოველზედ გონებით არის ამაღლებული; მაგრამ მხოლოდ მეცნიერება შექმნის იმას აღმატებულ კაცად. გონება ფეხს ვერ გადასდგამს „ნამდვილ“ სწავლას იქით, და არც ესმის არაფერი რაც გამოვა „სარგებლობისა“ და „საზრდო საცხოვრებელის“ ვიწრო წრეს გარეთა; მეცნიერება კი მისწვდება, ხელს მოხვევს სივრცით უსამზღვრო სფერას, რომელიც ვერ გამოიცდება და ვერც იხილება, შექმნის ცხადად და გონებისათვის მიუწდომელსა – თვალით სახილავად – ცნობაში მოუყვანებელსა. – „ხელოვნება ეკუთვნის ამ შექმნის სფერას, რომელიც მისახვედრია მხოლოდ მეცნიერებისათვის, მეხსიერებისათვის – და ამისათვის პოეზიის მნიშვნელობა არ შეიძლება ისწავლოს ადამიანმა ისრე, როგორათაც არ შეიძლება ისწავლოს ლექსების დაწერა მშვენიერებისა რისამე გულში ჩარჩენა არის თავის და გვარად ნიჭი: იგი არ მიიღება არც სწავლით, არც განათლებით, არც გავარჯიშებით, ეძლევა მხოლოდ ბუნებით. პოეზიის მიხვედრა არის სულის საქმე, და მაგ საქმის აღმოჩენა დამალულია ადამიანის ბუნებაში. ვიცით, რომ ადამიანის ბუნება არის აღურიცხველად მრავალ ნაირი, განსხვაებული, და წარმოადგენს უზომოდ გრძელ კიბეს მრავლისაგან უმრავლესის საფეხურებით – ქვეიდგან ზეით, ზეიდგან ქვეით, იმის და კვალად, რომელის დასაწყისიდგანაც დაუწყებ ყურებასა. პოეზია თავდაპირველად მიიღება გულით და შემდგომ იმისაგან გარდამივცემ თავს. ამისათვის ვისი გულიც ბუნებით მოუხეშავია და უგრძნობელი მშვენიერების გულში ჩანერგვისათვის, (внеч) – შემოახიეთ იმას გარეშემო სიურმიდგანვე ქმნილება, თხზულება ხელოვნებისა, ელაპარაკეთ იმას მთელ სიცოცხლეში პოეზიაზე, – ის შეიძინებს მხოლოდ იმისი ფორმის, გარეგანის ვარჯიშსა, და დაეჩვევა მისს გარეგანი შეხედულობის განსჯასა; მაგრამ ქმნილებისა, თხზულების საგანი დარჩება იმისთვის მარადის საიდუმლოდ, ასე, რომ ეჭვიც არ ექნება იმაზედ, რომ საგანი იქ არის. იმისთანანი, რომელნიც თვისის ბუნებით პოეზიას ვერ იგულისხმებენ, უფრო მრავალნი არიან ქვეყანაზე, ვიდრე ისინი ვისაც ბუნებისაგან მინიჭებული აქვთ მშვენიერებისადმი მიდრეკილება. რის მიზეზით არის ეს ასრე? – იმ მიზეზითვე, რომელის მიზეზითაც ხელოვანთა რიცხვი შეეფარდება მდაბიო ხალხს როგორათაც ერთი ერთ-მილლიონსა“.

აქ ჩემო თადეოზ! უნდა გადავსტე 253-ს გვერდზედა, ამისათვის რომ წინ დამხდვა ორი ჩინებული ლექსი, რომლების გადმოთარგმნა მე არ შემიძლიან, რადგანაც მე და ლექსთ-თხზულების ნიჭი გამწერლები ვართ. ამ გადახტომით იქმნება ცოტაოდენად ჰაზრიც შეიცვალოს, მაგრამ რა გაეწყობა, ძრიელ ცუდად გადმოთარგმნას თავის დანებება სჯობია.

„და ესრედ, დავსტოვოთ იქით ყველანი, ვისც მშვენიერებას ემტერებიან. დავივიწყოთ ხელოვნების საქმეში ხალხის გულ-გრილობა, და ნურც შეგვეშინდება, რომ ზოგნი ჩვენ ჰაზრს ვერ მიხვდებიან, ზოგნი არ შეგვექმნებიან თანახმანი, და სხვანი სასაცილოთაც აგვიგდებენ – და დაუბრუნდეთ საგანსა, რომლითაც დავიწყეთ სტატია: რა არის პოეზია? მხოლოდ ჭაბუკს, რომელსაც სისხლი უდუღს და რომელიც არ არის გამოცდილი სიცოცხლის განსაცდელში, მხოლოდ იმ ჭაბუკს შეშვენის რომ ჰქონდეს კეთილშობილური, მაგრამ ძნელად აღსასრულებელი სურვილი, – რათა დააჯეროს მთელი ქვეყანა მაზე, რაზედაც თვითონ ის დარწმუნებულია, და ამ განძრახვით, ერთ ნაირის ენით და ერთნაირის სიფიცხით ელაპარაკოს ყველას იმაზე, რაც მისახვედრია მხოლოდ ზოგიერთისათვის; მხოლოდ ჭაბუკს შეშვენის, სწყინდეს რომა ზოგს არ ესმისთ ისა, რაც არა აქვსთ მინიჭებული, და არც საჭიროა მათთვის, რომ ესმოდესთ ..... ჩვენ ვილაპარაკოთ ყოველთათვის, უთხრათ ყველას, მაგრამ იმედი გვქონდეს მხოლოდ ზოგიერთისაგან პასუხის გებისა ....... და რა? განა დიდი ბედნიერება არ არის, რომ გავაღვიძოთ ზოგიერთს მიძინებულს სულში უმაღლესი ჰაზრი? განა დიდი ბედნიერება არ არის რომ დავბადოთ თანმგრძნობელობა იმ გულში, რომელსაც ჩვენ არას დროს არ ვიცნობდით და ვერც გავიცნობთ, რომელიცა იქნება, სცხოვრებს შორს ჩვენზე ამ ქვყენის სადმე კუნჭულში, მაგრამ რომლის გულსაც ჩვენი სიტყვა დააწყებინებს ძგერას ჩვენის გულის თანახმად; და საზოგადო კაცობრიობის სასარგებლოდ, აღვიარებინებს თვისსა და ჩვენ შორის სულით ნათესაობას, იმის სახსოვრად, რომ სულმა გაიმარჯვა სივრცის და დროების შეკრულობაზედა!

მაშ რა არის პოეზია? – კითხულობთ თქვენა სურვილით, რომ გაიგონოთ ახსნა თქვენთვის სანუკვარი საგანისა, თუ იქმნება, მცბიერულად გინდოდეთ შეყვანება ჩვენი შეკრთომაში მით, რომ ნახოთ ჩვენი უღონობა ამ უაღრესის და ძნელი საგანის ახსნაში. ან ერთი იქნება ან მეორე, მაგრამ ორივ ჩვენთვის სულ ერთია; ჯერ, ვიდრე ჩვენ გიპასუხებდეთ, გკითხამთ თქვენცა, თავის და კვალად. ბრძანეთ: რა დავარქვათ იმას, რა განსხვაებაც არის კაცის პირის სახესა და წმინდა სანთლის ფიგურას შორის, რომელიცა რამდენადაც დიდის ოსტატობით არის გაკეთებული, რამდენადაც უფრო და უფრო ჰგავს ცოცხალი კაცის პირის სახესა – მით უმეტესად და უმეტესად გვეზიზღება? მიბრძანეთ: რა განსხვაებაა ცოცხალი კაცის პირის სახესა და მიცვალებულის პირის სახეს შორის? – ნაკვთი ხომ ერთ ნაირად სწორეა ერთშიაც და მეორეშიაცა, ერთი და იგივე ასოა, ერთ ნაირი მათი თანხმობაა, ერთ ნაირი გაწყობილება ასოებისა? რისაგან არის, რომ ეს თვალები ისრე ანათებენ, ისრე სამსენი არიან ჰაზრით და ჭკვით, რომა თქვენ ატყობთ რაღაც ჰაზრსა, რომა მათ უნდათ გითხრან რაღაც გულითადი და სატრფიალო; და ისინი კი – ისრე ჩამქრალნი, მინის მსგავსნი! ... ცხადი საქმეა: პირველში არის სიცოცხლე და მეორიში კი არა. მაგრამ ეს „სიცოცხლე“ რაღა არის ? ჩვენ ვიცით კანონი ადამიანის სხეულისა, ვიცით, რომ სიცოცხლე კაცისა არის მისს აგებულებაში, ვიცით, რომა სიცოცხლე განუშორებელად თან დასდევს სისხლის ბრუნვასა ძარღვებში, და განჰქრება იმ წამსვე როდესაც გათავდება სიხლის ბრუნვა; მაგრამ ისიც ვიცით, რომ ჩვენი აგებულება არ არის ოწინარი (მაშინ), რომელიც მოიმართება და დადგება საათივით რომელისამე ჭახრაკით. რამდენსაც ღრმად დაუწყებთ ძებნასა აგებულების საიდუმლოსა, – იმდენად უფრო და უფრო დავშორდებით იმას, მით უმეტესად მიუწთომელი იქმნება ის ჩვენთვისა. მაგრამ ცოცხლებშიაც არიან მკვდრები, ისრე როგორათაც ცოცხლებიც არიან მკვდრებში, ამისთვის რომა რაც სიცოცხლეა ცხოველისათვის ის სიკვდილია ადამიანისთვის; რაც სიცოცხლეა როკეზისათვის[1] ის სიკვდილია ევროპიელისათვის; რაც სიცოცხლეა მსოფლიოის საჭიროებისა და სარგებლობის მონისათვის, რომელიც მომატებულს ვეღარასა ხედამს საზრდოსა და ჯიბის საჭიროების დაკმაყოფილებისა ან მცირე ამაოდ დიდების გარდა, – ის სიკვდილია გონიერისა და მგრძნობელი კაცისათვის. რაც გონებაში არის ის გამოიხატება ნაკვთით (ფორმით): შეხედეთ როგორი პირუტყვის ცხვირპირი აქვს იმ კაცსა, ნამძინარევი და მღვრიე თვალები საზიზღარის შეხედულობით, – სქელი, ძლივს ქშინამს, ეს არის ეხლა მაძღრისად ნასადილევი, – და შეხედეთ რა ნაირის სისხამით უბრიალებენ შავი თვალები იმ გამხდარსა, ფერ ნაკლულს კაცსა, რა ნაირი მოძრაობა აქვს იმის სახეს, რამდენი მხურვალებაა იმის ხმაში! მართალია თუ არა რომა, პირველი მკვდარია; მეორე – სავასეა სიცოცხლითა? მაგრამ სიცოცხლე თვისის გამოჩინებით დაუსრულებლად სხვა და სხვა ნაირია. ფოცხვერი სავსეა სიცოცხლით კუზე, მაგრამ იმის სიცოცხლე ნამდვილი ცხოველურია; იმისი მაღორძინებელი არის მხურვალე სისხლი, უხვად სავსე ძარღვები ელეკტროთი. ესრედ ზოგიერთს ადამიანშიაცა ბევრია სიცოცხლე, მაგრამ ის სიცოცხლე მიუცილებლად ვერ დაგიმონებთ თვისის მოხიბლვით...“

„დიახ, სიცოცხლე ის არ არის, რომ ამდენ და ამდენი წელიწადი სვა და ჭამო, იცოდვილო ჩინებისა და ფულისათვის, და თავისუფალ დროს ხოცო ბუზები, სთვლიმო და ითამაშო ქაღალდი: ამისთანა სიცოცხლე უსაძაგელესია ყოველს სიკვდილზე, და ამისთანა კაცი უმცირესია ყოველს პირუტყვზე, ამისათვის რომა პირუტყვი, თავის მიდრეკილების მორჩილი, სრულიად ხმარობს იმ ღონის ძიებასა, რაც მიუნიჭებია მისთვის ბუნებას: საცხოვრებელად, და მოურიდებლად აღსრულებს თვისს მნიშვნელობასა. სიცოცხლე არის – მგრძნობელობა და განსჯა, ტანჯვა და ნეტარება; ყოველი სხვა ნაირი სიცოცხლე არის სიკვდილი, და რამდენსაც მომატებულს საგანს მისწვდება ჩვენი გრძნობა და ჰაზრი, რამდენადაც მომატებულად და ღრმად შეუძლიან ჩვენს ნიჭსა ტანჯვისა და ნეტარების გრძნობა, იმდენად მომატებულად ვცოცხალვართ: ერთი წამი ამისთანა სიცოცხლისა უმჯობესია, ვიდრე ასი წლის სიცოცხლე, გატარებული საზიზღარ თვლემაში, უბრალო მოქმედებაში, უსაგნოდ დროების გატარებაში. ტანჯვის ნიჭი გვითხრობს ნიჭს ნეტარებისასა, და ვისაც არ უნახავს ტანჯვა, იმან არც ნეტარება იცის, ვისაც არ უტირნია, ვერ გაიხარებს....“

გადვიდეთ კიდევ, ჩემო თადეოზ, მეორე გვერდზე და აქ კიდევ დავტოვოთ ორიოდ ლექსი.

„ბუნებასა და თვითეულ კაცს გარდა, არის კიდევ საზოგადოება და კაცობრიობა. რაც უნდა უხვი და მდიდარი იყვეს შიგნეული სიცოცხლე კაცისა, რაც უნდა მჩქეფარე წყაროსავებრ სცემდეს გარეთ, და რაც უნდა ზვირთით გადმოდიოდეს ნაპირზე, – ის არ არის სრული, თუ რომ არ მიითვისა იმან ის რაც სასარგებლოა იმის გარეშე მყოფ ქვეყანისა, საზოგადოებისა და კაცობრიობისათვის. სრულსა და კარგად მყოფ ბუნების კაცსა მძიმედ აწევს გულსა სვე სამშობლო მამულისა; ყოველ კეთილ-შობილ ადამიანს ღრმად ესმის თავისიანობა, რომ ის არის სისხლით და ხორცით ნათესავი მამულისა, სისხლითა და ხორცით მიკავშირებული სამშობლო მამულთან. საზოგადოება არის რაღაც ცოცხალი და შენაწევრებული, ერთი მრთელი, რომელსაც აქვს დროება თვისი გაზრდისა, დროება კარგად მყოფობისა და ავად-მყოფობისა, დროება თვისის ტანჯვისა და მხიარულებასა, და აქვს თავისი მიქცევა და მოქცევა ან სასიკვდილოდ ან სასიცოცხლოდ. ცოცხალ კაცს თავის სულში, თავის გულში და სისხლში აქვს სიცოცხლე საზოგადოებისა: ის ავად გახდება საზოგადოების ავად-მყოფობით, იტანჯება იმისი ტანჯვით, ნეტარებს მისი ბედნიერებით, თავისი თავისა და თავის საკუთარ გარემოებას გარეშე მყოფისათვის. რასაკვირველია ამ შემთხვევაში, საზოგადოება გამოართმევს იმას თავისს ხარჯსა, მოაშორებს თავსა თავის საქმესა ზოგიერთს მის სიცოცხლის ჟამში, მაგრამ არ დაიმონებს სრულიად და განსაკუთრებით. სამშობლო ქვეყნის სიყვარული (патрiотизмъ) უნდა გამოდიოდეს, კაცობრიობის სიყვარულიდგან ისრე, როგორათაც ნაწილი მრთელისაგან. სამშობლო მამულის სიყვარული არის ისა, რომა გულით გინდოდეს ნახო რაც კაცობრიობას გონებაში გამოუხატამს აღსრულებაში იყოო მოყვანილი და შენის ძალისა, შეძლებისა კვალად შველოდე მის აღსრულებასა. თუ ასრე არა, პატრიოტობა (მამეულის მოყვარება) იქმნება ის, რომ უყვარდეს თავისი მხოლოდ იმისათვის, რომ თავისია და ეჯავრებოდეს ყოველისფერი სხვისა, მხოლოდ ამისათვის რომა სხვისა არის, და ვინ იცის რა ნაირად უხარიან და მოსწონს თავისი უმგზავსობა და სახიჩრობა ანგლიელი მორიერის რამანი „ჰაჯი ბაბა“ არის წარჩინებული და ნამდვილი სურათი ამ გვარი პატრიოტობისა (მამეულის მოყვარებისა). ადამიანის ბუნებას აქვს თვისება, რომ უყვარდეს ყოველი ფერი მისი მახლობელი, მისი სისხლით და ხორცით ნათესავი; მაგრამ ეს სიუვარული პირუტყვთაც აქვსთ. მაშასადამე, კაცის სიყვარული უნდა იყოს უმაღლესი. ეს კაცობრიული სიყვარულის აღმატებულება ცხოველის სიყვარულზე არის მეხსიერებისაგან, რომელიცა ხორციელებასა და მგრძნობელობასა განანათლებს სულით, და ეს სული არის საზოგადო. მეფე პეტრე პირველის მაგალითი, რომელიც ამბობდა თავის ღვიძლ შვილზე, უკეთესიაო სხვისა იყოს და კარგიო, ვიდრე ჩემი და ავიო, – ყველაზედ უკეთესად აცხადებს და ამართლებს ჩვენს ჰაზრსა. რასაკვირველია, კერძოობიდგან შეუძლებელია დაიდვას კანონი საზოგადოებისათვის, მაგრამ შეიძლება ამ შეფარდებით კერძოობითიდგან ავხსნათ საზოგადო. შეიძლება გძულდეს ღვიძლი ძმა, თუ ცუდი კაცია, მაგრამ არ შეიძლება არ გიყვარდეს სამშობლო ქვეყანა, როგორიც უნდა იყვეს მხოლოდ ეს სიყვარული არ უნდა იყვეს მკვდარი კმაყოფილება[2], ცოცხალი სურვილი უნდა იყოს, რომ ყოველისფერი მოვიდეს სისრულეში, უკეთესობაში; ერთის სიტყვით – სამშობლო. ქვეყნის სიყვარული უნდა გამომდინარეობდეს კაცობრიობის სიყვარულიდგან.

„და აი ჩვენ ვსთქვით სიცოცხლეზე ყოველისფერი, რაც გვქონდა სათქმელი მაზე. და თუმცა ამის გამო, თითქო, დავშორდით ჩვენს საგანსა, მაგრამ მართლა კი მხოლოდ მიუახლოვდით მის ახსნასა“.

სფირიდონ ჩიტორელიძე.

______________

1 ველური, ხალხია, სრულად მიუმხვდარი და კაცზედ დაშორებული გონებითა

2 ესე იგი არ უნდა ჰსთქვა, ოღონდ ქართული ჟურნალი კი იბეჭდებოდესო და როგორიც უნდა იყოსო.