მეორე გამოცემის წინასიტყვაობა

თანამედროვე ქართველი ერი ორი დიდი შენაკადისა, ძველი იბერიელებისა და კოლხებისაგან წარმოსდგა. როგორც იბერიელებმა, ისე კოლხებმა ჯერ კიდევ ქრისტიანობის მიღებამდე ძველი ბერძნული, ელინისტური და რომაული კულტურის ძლიერი ზეგავლენა განიცადეს. თუ მეთერთმეტე-მეთორმეტე საუკუნეებში ქართველი ერი გაერთიანდა და ერთი ძლიერი ფეოდალური მონარქია შეჰქმნა, ამას ხელი შეუწყო არა მარტო მისი მთავარი შემადგენელი ეთნიური ელემენტების სისხლის ნათესაობამ, არა მარტო ბაგრატიონების დინასტიის და მცხეთის კათოლიკოსატის შორსმჭვრეტელმა და ენერგიულმა პოლიტიკამ, არამედ იმანაც რომ კოლხეთსა და იბერიაში ძლიერი იყო ერთი და იმავე მოწინავე ხმელთაშუა ზღვის ბასეინიდან მომდინარე კულტურის ტრადიციები. ამ ტრადიციების ჯაჭვის თავი იკარგება პრეისტორიაში, იმ ბუნდოვან ეპოქაში, როდესაც არგონავტების და პრომეთეს მითები შეიქმნა და როდესაც რიონის და ჭოროხის ხეობებში და შავი ზღვის სანაპიროებზე წინა აზიელი ბერძნების ახალშენები დასახლდნენ.

უკანასკნელ წლებში წარმოებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა, არმაზის და კლდეეთის სამარხების ბრწყინვალე ინვენტარის მზის სინათლეზე ამოტანამ, მრავალმა გემმამ, რომელზედაც არა მარტო მითოლოგიური სიუჟეტები და პერსონაჟები არიან გამოხატული, არამედ იბერიის და კოლხეთის პიტიახშების პორტრეტებსაც ვხედავთ, — ყოველივე ამან უცილობლად ცხადჰყო, რომ წინაისტორიული პერიოდიდან მომავალი კულტურული ტრადიციის ჯაჭვი არ შეწყვეტილა ქართველი ერის ისტორიის გარიჟრაჟზეც. მით უმეტეს ეს ტრადიცია ძლიერდება მეოთხე-მეხუთე საუკუნიდან, როდესაც ჩვენს სამშობლოში ქრისტიანობა მკვიდრდება და ქართველი ერი ქრისტიანული მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური წევრი ხდება. ვახტანგ გორგასლანი, ბაგრატ მესამე, ბაგრატ მეოთხე, დავით აღმაშენებელი, თამარ მეფე არსებითად იმავე პოლიტიკის წარმოებას განაგრძობენ, რომელსაც რომის იმპერატორების მეგობარი იბერიელი მეფეები და ბიზანტიის ორიენტაციის კოლხელი მეფეები აწარმოებდნენ.

ამ კულტურული ტრადიციების კალაპოტიდან ქართველი ერი ამოაგდო არა მისი ხელმძღვანელების პოლიტიკის შეცვლამ, არამედ საშინელმა საერთაშორისო კატასტროფამ, რომელიც გამოწვეული იყო სტიქიონური სოციალური ძალებით, ხალხთა დაძვრით, ძველ იმპერიათა დაშლით და ახალ იმპერიათა წარმოშობით, მთელი წინა აზიური კულტურის ჩაშვავებით. ჯერ ჩინგიზ-ყაენის და თემურ-ლენგის ურდოების შემოსევის, ხოლო შემდეგ ბიზანტიის დამხობის და თურქების მიერ კონსტანტინეპოლის აღების წყალობით საქართველო მოსწყდა იმ კულტურულ წრეს, რომელსაც ის მანამდე ეკუთვნოდა, და დაემსგავსა განმარტოებულ კუნძულს, რომლის სანაპიროებს მღელვარე და მტრულად განწყობილი ოკეანის ტალღები ეხეთქებიან. მაგრამ მიუხედავად იმისა, რომ მეთხუთმეტე საუკუნიდან საქართველოს დიდი ფეოდალური მონარქია დანაწილდა და დაქვეითდა, ხოლო კერძოდ ქართლ-კახეთი ერანის პერიფერიად იქცა, უკანასკნელი გამოჩენილი ბაგრატიონები, ალექსანდრე კახთა მეფე, თეიმურაზ I, ვახტანგ VI, ერეკლე II შეუპოვრად განაგრძობდნენ თავიანთი შორეული და მახლობელი წინამორბედების პოლიტიკას. რუსეთთან დაახლოება მათთვის წინმიმავალი კულტურის წრეში დაბრუნებას ნიშნავდა. ამრიგად, ტრაგიკული გათიშვების მიუხედავად, ქართველი ერის პოლიტიკური ისტორია მრავალი საუკუნის მანძილზე მოკლებული არაა თანმიმდევრობას და საკმაოდ ჰარმონიულ შთაბეჭდილებას ახდენს.

ძნელია მეორე ისტორიული გმირის დასახელება, რომელიც ქართველ ერს ისე უყვარდეს, როგორც ერეკლე მეორე უყვარს. რასაკვირველია, მისი არაჩვეულებრივი პოპულარობა მარტოოდენ მისი სტრატეგიული გენიით არ აიხსნება. ის აღჭურვილი იყო ზნეობრივი ვალდებულების შეგნებით, რომელიც დღესაც წასაბაძად უნდა ჩაითვალოს ჩვენთვის. ის იჩენდა გასაოცარ ინტერესს მეცნიერებისა და ტექნიკური კულტურისადმი, მოულოდნელს ფეოდალური წესწყობილების მიჯნაზე მდგომარე ადამიანისთვის. ბოლოს, ის დაჯილდოებული იყო სწორი პოლიტიკური ალღოთი, რომლითაც მან არანაკლებ შეუწყო ხელი ქართველი ერის გადარჩენას, ვიდრე თავისი ხმლით.

მთელ დედამიწის ზურგზე ხალხში გავრცელებულია რწმენა, რომ დიდი ეროვნული გმირები კი არ კვდებიან, არამედ აჩრდილისებურ სიცოცხლეს განაგრძობენ, რათა, როცა ცოცხალ თაობებს გაუჭირდებათ, მათ დახმარება გაუწიონ სამშობლოს მტრების წინააღმდეგ ბრძოლაში. დღეს ქართველი ერი თავის მოძმე ერებთან ერთად, რომელთანაც ჩვენს დაკავშირებას ყველაზე მეტად სწორედ ერეკლე მეფის პოლიტიკამ შეუწყო ხელი, დიდს სამამულო ომს აწარმოებს გერმანელი ფაშისტების წინააღმდეგ. მთელი ქართველი ერი გრძნობს, რომ საფრთხე, რომელიც დღეს მის არსებობას და კულტურულ მომავალს დასავლეთიდან ემუქრება კიდევ უფრო დიდია, ვიდრე ის საფრთხე იყო, რომელიც წინათ აღმოსავლეთიდან ემუქრებოდა. ამ განსაცდელის ჟამს ის ინსტინქტურად სცდილობს მთელი თავისი მატერიალური და ზნეობრივი ძალების მობილიზაცია მოახდინოს. და იმ დროს, როდესაც დიდი რუსის ერი ალექსანდრე ნეველის, დიმიტრი დონელის და სუვოროვის აჩრდილებს მოუწოდებს, ქართველი ერი ბუნებრივად თავის პატარა კახს იგონებს.

I. კახეთის სამეფო

საკმაოა კაცმა საქართველოს ისტორიულ რუკას დახედოს, რათა დარწმუნდეს, რომ კახეთს განსაკუთრებული ადგილი უნდა სჭეროდა ჩვენი სამშობლოს წარსულში. მართალია, სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან მომავალი მტერი თითქმის ყოველთვის საქართველოს გულისა — თბილისისაკენ მოიმართებოდა, მაგრამ საკმაო იყო ჩვენი დედაქალაქის დაჭერა, რომ კახეთი ფაქტიურად მოსწყვეტოდა დანარჩენ საქართველოს და თავისი საკუთარი ძალების ანაბარა დარჩენილიყო, როგორც ერანისა და წინა აზიიდან შემოსეული მტრის ლაშქრის, ისე დაღისტნის მთებიდან დაშვებული მოთარეშე რაზმების წინაშე. მუდმივი საფრთხე, რომელიც ამ პროვინციას გარეშე მტრისგან ელოდა, მის მოსახლეობაში იწვევდა იმ სულიერ მღვიძარებას, იმ სიფრთხილისა და მზადყოფნის გრძნობას, რომელიც ალყაშემორტყმული ბანაკის მხედრობას უნდა ჰქონდეს. ამიტომ საქართველოს ისტორიის მანძილზე, განსაკუთრებით მის უკანასკნელ საუკუნეებში, არც ერთ ქართველ ტომს არ გამოუჩენია მეტი სამხედრო სიქველე, ფიზიკური გამძლეობა, სიმამაცე, ქედმოუხრელობა, ვიდრე კახეთის სამეფოს მოსახლეობამ, შიდაკახელებმა, გარეკახელებმა, ქიზიყელებმა, თუშ-ფშავ-ხევსურებმა გამოიჩინეს. ყველაზე მძიმე ჭრილობებს საქართველოს მტრებს, ჩვეულებრივ, ისინი აჭდობდნენ და ყველაზე მეტადაც ისინი ზიანდებოდნენ, თუ საქართველო მარცხდებოდა.

გარდა პატარა გურიისა, აჭარისა და აფხაზეთისა საქართველოში არ არსებობს მეორე პროვინცია, რომელიც კახეთს შეედრებოდეს თავისი ბუნების მრავალფერადობით. როგორც გურია-აჭარაში, ისე კახეთშიც სუბტროპიკული ჰავის ზონას ალპიური ჰავის ზონა სცვლის სულ მცირეოდენ მანძილზე. ივრის და ალაზნის ხეობა სამხრეთ-აღმოსავლეთით ნელ-ნელა გადადის ყარაიაზის და შირაქის ველებში, რომელნიც თითქო ძველი ალბანიის, ახლანდელი აზერბაიჯანის დაბლობის ბუნებრივ გაგრძელებას წარმოადგენენ. აქ აღმოსავლეთის უდაბნოების სუნთქვა იგრძნობა, აქ ადამიანი თითქო დაშორებულია ყველაფერს, რაც სიცოცხლეს მიმზიდველად და სასიამოვნოდ ხდის, ტყეების ჩრდილს, ნაკადულების ჩხრიალს, ფრინველების ჟრიამულს, მიწის ნაყოფის სურნელებას, და გარემოცულია მკაცრი და ერთფეროვანი ბუნებით, რომელიც მასში ძალაუნებურად რელიგიურ დაფიქრებას და ამაოების გრძნობას იწვევს. ყარაიაზის უდაბნო ქართული ასკეტიზმის აკვანია. აქ, უწყლო და უნაყოფო კლდეების ნაპრალებში, დავით გარეჯაში, დოდოს რქაზე, ბურთუბანში და სხვაგან მეექვსე საუკუნიდან შეიქმნა სამონასტრო ცენტრები, სადაც პირქუში განდეგილები თვითგვემას აწარმოებდნენ, ზამთრის გრძელ ღამეებს ათენებდნენ მრავალთავების, სვინაქსარების და ისტორიული ქრონიკების გადაწერაში ან თავიანთი ახალგაზრდობის მაცთურ მოგონებებს იმით იცხრობდნენ, რომ ანთებული ფერადებით ამკობდნენ ნახევრად ბნელი ეკლესიების კედლებს.

პირიქით, საკუთრივ კახეთი, თელავის, ყვარელის, სიღნაღის, გარეჯის მიდამოების ბუნება თითქო იმისთვისაა შექმნილი, რომ ადამიანი გაანებივროს. ესაა ერთი დაუსრულებელი წალკოტი, სადაც ვენახს ხეხილის ბაღი სცვლის, ხეხილის ბაღს გარეული ნადირით და ფრინველით სავსე ტყე და სადაც ბროწეული, ლეღვი და დაფნა თავისუფლად იზრდება კაკლის ხეებით დაჩრდილულ ნასახლარებზე. ასეთს გარემოცვაში ადამიანი ბუნებრივად მადლობის გრძნობას განიცდის, რომ ის ამ ქვეყნად გაჩნდა, მას, აუცილებელ საარსებო მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილების შემდეგ, კიდევ საკმაო დრო რჩება რომ იმღეროს, ილხინოს, სასიამოვნო საზოგადოებრივ წრეში იტრიალოს. ადვილი გასაგებია აგრეთვე, რომ არაბ, ერანელ, თურქ დამპყრობელებს ეს ქვეყანა მაჰმადის მიერ აღთქმულ სამოთხედ ეჩვენებოდათ. ამავე დროს, როგორც სწორად აღნიშნა გერმანელმა მოგზაურმა იაკობ რეინეგსმა, ამ პროვინციების უხვი ბუნება მათ მცხოვრებლებს არ ადუნებს და არ ანაზებს; პირიქით, კარგი ხელმძღვანელობის ქვეშ ისინი ძალიან მამაცნი არიან.

ბოლოს, თუშ-ფშავ-ხევსურეთი და თიანეთი, ეს მაგარი ზურგი, რომლითაც კახეთი კავკასიონის ქედს ებჯინება, ისევ მკაცრი და არასტუმართმოყვარე ბუნებითაა დაჯილდოებული. ეს არ არის სავსებით უნაყოფო მიწა-წყალი, აქ მხოლოდ ადამიანს განსაკუთრებული გარჯა სჭირდება, რათა თავი გამოიკვებოს. ადამიანი ბავშვობიდანვე ეჩვევა ბუნების წინააღმდეგ ბრძოლას, ამიტომ იმთავითვე იწრთობა გარეშე მტრის წინააღმდეგ საბრძოლველად. როგორც ეთნიური შემადგენლობისა, ისე ზნეჩვეულებისა, ყოფაცხოვრებისა და ფსიქოლოგიის მხრით აქ ძველი იბერიული მოსახლეობა ყველაზე ნაკლებ შეიცვალა საქართველოს ისტორიის მანძილზე, რადგან მას მთის კედლები იცავდა გარეშე ქვეყნების შემოტევისა და ზეგავლენისაგან. ეს მთაგორიანი პროვინცია კახეთის საფარს და მარაგს წარმოადგენდა ერთსა და იმავე დროს. აქ აფარებდა თავს კახეთის მოსახლეობის ნაწილი, როცა ბარს მტრის ლაშქარი იჭერდა და, ნაწილობრივ, აქედან იწყებოდა კახეთის ხელახალი დასახლება, როცა იქ ხალხი მასობრივად იჟლიტებოდა. სხვათა შორის ამით აიხსნება ის, პირველი შეხედვით, გაუგებარი სასწაული, რომ მიუხედავად ჰეკატომბებისა, რომელთაც საქართველოს მტრები ალაზნის და ივრის ნაპირებზე მართავდნენ, მიუხედავად ხალხის აზრისა და გადასახლებისა, რომელსაც ისინი კახეთში ახდენდნენ, მოსახლეობა რასიულად აქ ნაკლებ შეიცვალა, ვიდრე მოსალოდნელი იყო, და ცოტაოდენი ცვლილებით დღევანდელი კახელიც იმავე ურმულს, ოროველას და მრავალჟამიერს მღერის, რომელსაც მისი წინაპარი მღეროდა, შეიძლება ჯერ კიდევ ქრისტიანობის გავრცელებამდე.

მას შემდეგ რაც მეთერთმეტე და მეთორმეტე საუკუნეებში ბაგრატ მესამის, ბაგრატ მეოთხის, დავით აღმაშენებლის და სხვათა გონივრული და თამამი პოლიტიკის წყალობით საქართველო გაერთიანდა და ერთი დიდი ფეოდალური მონარქია წარმოიშვა, კახეთი საქართველოს სახელმწიფოს განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენდა. როგორც დასავლეთ საქართველოში, გელათში, ისე კახეთის ტერიტორიაზე, იყალთოში, არსებობდა უმაღლესი სასწავლებელი, აკადემია, სადაც ქართველი ახალგაზრდობა სწავლობდა არა მარტო ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებას, არამედ წარმართობის დროინდელ ბერძნულ სიბრძნესაც ეცნობოდა. კახეთის გზით ვრცელდებოდა ქართული კულტურის ზეგავლენა აღმოსავლეთ კავკასიის ქვეყნებში და, საფუძველი გვაქვს ვიფიქროთ, რომ არსენ იყალთოელის და მისი მომდევნო პროფესორების ლექციებს და საუბრებს დიდოელი, ავარიელი და შირვანელი ახალგაზრდებიც ისმენდნენ.

საქართველოს ხელახალი დანაწილება პატარ-პატარა სამეფოებად და სამთავროებად ერთის დაკვრით და ერთი მეფის დაჟინებით არ მომხდარა: ამ პროცესს ღრმა ეკონომიური და პოლიტიკური მიზეზები ჰქონდა. ჯერ კიდევ მონღოლების ბატონობის დროს, მეცამეტე და მეთოთხმეტე საუკუნეში, გზების გაფუჭებისა, აღებ-მიცემის დაცემისა და საერთოდ ქონებრივი და გონებრივი უკანდახევის წყალობით, პოლიტიკური კავშირი აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს შორის შესუსტდა: თავი იჩინა ორმეფობის იდეამ, ამასთან ერთად სეპარატიზმის, ე. ი. განდგომის მიდრეკილება გაძლიერდა ყველგან, ხოლო განსაკუთრებით სამხრეთ საქართველოსა ანუ სამცხე-საათაბაგოში. შემდეგ დიდი შემკრები და აღმდგენელი მეფეების - გიორგი ბრწყინვალის და ალექსანდრე დიდის დროს, საქართველო ხელახლა ერთს დიდ მთლიან სახელმწიფოდ იქცა, თუმცა მან ადრინდელ ძლიერებასა და ბრწყინვალებას ვეღარ მიაღწია. ბიზანტიის იმპერიის დამხობამ და კონსტანტინეპოლის აღებამ თურქების მიერ მეთხუთმეტე საუკუნის შუა წლებში, კატასტროფიული გავლენა იქონია ქრისტიანულ აღმოსავლეთზე, კერძოდ, საქართველოზე. ჩვენი ქვეყანა დიდი ხნით მოსწყდა კულტუროსან დასავლეთს, დიდი სავაჭროგზა, რომელიც დასავლეთ ევროპას ბიზანტიასა და, ნაწილობრივ, საქართველოს ტერიტორიაზე გავლით დასავლეთი აზიის ქვეყნებსა და ინდოეთთან აკავშირებდა, გადაიჩიხა. პორტუგალიელებმა ევროპა-ინდოეთის სავაჭრო ურთიერთობის გასაგრძობად ახალი გზა აღმოაჩინეს აფრიკის გარშემო, ეს გზა ძალიან დაშორებული იყო საქართველოს. მართალია, იტალიის რესპუბლიკებმა, განსაკუთრებით გენუამ, კიდევ განაგრძო აღებ-მიცემა შავი ზღვის სანაპირო ქვეყნებსა, კერძოდ დასავლეთ საქართველოსთან, მაგრამ ახლა ამ აღებ-მიცემის მიმდინარეობა თურქეთის მთავრობის კეთილგანწყობილებაზე იყო დამოკიდებული. ამის შემდეგ, საქართველო, რომელიც მონღოლების და თურქების შემოსევამდე მსოფლიო წონის სახელმწიფოდ ითვლებოდა და გავლენას ახდენდა მთელი წინა აზიის პოლიტიკაზე, გაღარიბდა, პოლიტიკურად დაიქსაქსა და კულტუროსანი კაცობრიობის პერიფერიად იქცა.

II. თეიმურაზ I

მუთხუთმეტე საუკუნის მეორე ნახევარში საქართველოს ტერიტორიაზე საბოლოოდ ჩამოყალიბდა ოთხი პოლიტიკური ერთეული, ქართლის, კახეთის, იმერეთის სამეფოები და სამცხე-საათაბაგო. საქართველოს სამეფო დინასტია სამ შტოდ გაიყო, ქართლის, კახეთის და იმერეთის ბაგრატიონებად; მათ შეგნებაში ჩქარა დაიჩრდილა როგორც სისხლის ნათესაობის, ისე საქართველოს მთლიანობის იდეა. როგორც ფეოდალურ უფლებრივ შეგნებას შეეფერებოდა, თვითეული მათგანი თავის სამფლობელოს, უწინარეს ყოვლისა, თავის საგვარეულო სამკვიდროდ, თავის მამულად სთვლიდა. მეფე ამ შეგნების მიხედვით უპირველესი მიწათმფლობელი იყო დანარჩენ დიდმამულიან და მცირემამულიან მიწათმფლობელთ შორის.

მეთექვსმეტე საუკუნეში კახეთი ჯერ კიდევ მეტად მჭიდროდ დასახლებული და მდიდარი სამეფო იყო. მეზობლებთან მას გაცხოველებული აღებ-მიცემა ჰქონდა, გასაზიდ საქონელს, განსაკუთრებით, აყვავებული მეაბრეშუმეობა იძლეოდა. კახეთს იმდენი დოვლათი ჰქონდა, რომ როცა თურქების მიერ შევიწროებულ აღმოსავლეთის ქრისტიანებს საბერძნეთსა და პალესტინაში განსაკუთრებით გაუჭირდებოდათ, ისინი კახთ მეფეებს მიმართავდნენ დახმარებისათვის და, როგორც ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობიდან სჩანს, ეს უკანასკნელნი სრულიად ადვილად აგროვებდნენ და გზავნიდნენ რამდენიმე ათას დრაჰკანს, რაიცა ძალიან დიდ თანხას წარმოადგენდა მაშინდელი მასშტაბით. ალექსანდრე მეორის შესახებ ვახუშტი ბატონიშვილი ამბობს, - მეფეს ნადირობა უყვარდა, მაგრამ კახეთში დაუსახლებელი ადგილი აღარ იყო და მეფე ნატრობდა, ნეტარძი ოხერ მექნეს კახეთი, რათა მაქვნდეს სანადირონი მრავლადო. თუმცა ეს ცნობა ალექსანდრე მეორის შესახებ შეიძლება ტენდენციური იყოს, მაგრამ ის დამახასიათებელია იმდროინდელი კახეთის მდგომარეობისთვის.

კახეთის სამეფოს საზღვრები, ისევე როგორც სხვა სამფლობელოების საზღვრები ფეოდალურ ეპოქაში საზოგადოდ, მეტისმეტად ცვალებადი იყო; მაგრამ მის ბუნებრივ მიჯნას სამხრეთით მტკვარი წარმოადგენდა, დასავლეთით არაგვის ხეობა, ხოლო ჩრდილოეთით და აღმოსავლეთით კავკასიონის ქედი. კახეთის სამეფოს ჩამოყალიბების დროს დღევანდელი საინგილო ქართველობით იყო დასახლებული. მაგრამ უკვე მეთექვსმეტე საუკუნეში აქ ჯერ კახთ მეფეების ნებართვით, ხოლო შემდეგ მათი სურვილის წინააღმდეგ, დაიწყო ლეკთა ტომების დასახლება, რამაც შემდეგ საბედისწერო გავლენა იქონია მთელ აღმოსავლეთ საქართველოზე.

იმდროინდელი კახეთის მაღალი საზოგადოების ცხოვრების სტილზე დაახლოებით წარმოდგენას იძლევა თეიმურაზ პირველის ლექსი, სადაც კახეთის ქალაქ გრემის სამეფო სასახლეა აღწერილი. ეს უნდა ყოფილიყო დიდი, შერეულ ქართულ-სპარსულ სტილზე აგებული თაღიანი და აივნებიანი შენობა, რომელიც დღისით სარკმლებიდან და გუმბათებიდან ღებულობდა სინათლეს, ხოლო ღამით სურნელოვანი ზეთით სავსე ბაზმებისა ანუ სანათურებიდან. მას უნდა ჰქონოდა დიდი სალხინო დარბაზები, სადაც დროგამოშვებით, ვერცხლის და ფაიფურის ჭურჭლით მხატვრულად დატვირთული სუფრის გარშემო იკრიბებოდა შერჩეული საზოგადოება, რომელიც დროს ატარებდა ღვინის სმაში და გონებამახვილ საუბარში და ისმენდა მეფე-მგოსნის ან სხვა პოეტების მიერ წარმოთქმულ ლექსებს. ლხინის დროს დარბაზში შემოდიოდნენ მოცეკვავე და მეჩანგე ახალგაზრდა ქალების და ვაჟების დასები, რომელნიც მეფეს და მის მეინახეთ ატკბობდნენ არტისტულად შესრულებული ცეკვითა და სიმღერით. ბოლოს, გრემის სასახლეს, როგორც სჩანს, გარშემო დიდი ბაღი ერტყა, სავსე ხეხილით, დეკორაციული მცენარეებით და ყვავილებით და შემკული ტალავრებით, მარმარილოს აუზებითა და შადრევნებით.

ამ აღწერილობის მიხედვით არ უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ კახეთის ბაგრატიონები აღმოსავლეთის სტილის მფლობელები ყოფილიყვნენ, მოდუნებულნი ქეიფით და სადიაცოს ნელთბილი ატმოსფეროთი. ნადიმის, ნადირობის და სატრფიალო პოეზიის სიყვარულმა, ამ დინასტიის ყველაზე გამოჩენილ წარმომადგენელს - თეიმურაზ პირველს, ხელი არ შეუშალა მთელი თავისი ხანგრძლივი სიცოცხლის მანძილზე გასაოცარი ენერგია გამოეჩინა სახელმწიფოებრივი და სამხედრო მოღვაწეობის დარგში. იტალიელი მისიონერის კასტელის სურათზე ის წარმოდგენილია როგორც ახალგაზრდა უწვერული ახოვანი ვაჟკაცი, ცხენზე მჯდომარე, ჯავშნითა და მუზარადით მოსილი, ხმლით და ისარ-კაპარჭით შეიარაღებული, გრძელი შუბით ერთ ხელში და ფარით მეორეში. სურათის უკანა პლანზე ომში მიმავალი ქართველი ლაშქარი მოსჩანს. მაგრამ ჩვენ დაგვრჩა მეორე პორტრეტი, სადაც ხანში შესულ თეიმურაზს, რომლის გვერდით მისი მეორე ცოლი ხორეშან დედოფალია დახატული, სპარ სული მოდის მიხედვით, თავზე ჯიღიანი თავსაბურავი ახვევია. ეს სურათები თითქო სიმბოლურად გამოჰხატავენ იმ ქანაობას, რომელიც კახეთის სამეფოს და მის მფლობელებს უხდებოდათ მაჰმადიანურ აღმოსავლეთსა და ქრისტიანულ ჩრდილო-დასავლეთს შორის. მრავალი სხვა ქართლ-კახელი ახალგაზრდა არისტოკრატისა და უფლისწულის მსგავსად, თეიმურაზმაც ორიოდე წელი სპარსეთში გაატარა შაჰის კარზე. აქ მან შეითვისა ერთგვარი მოკრძალება სპარსული ენისა და სულიერი კულტურისადმი და მთელი თავისი პოეტური მოღვაწეობის მანძილზე სპარსული პოეზიის ეპიგონად დარჩა. მაგრამ სამშობლოში დაბრუნებისა და გამეფებისთანავე მან სწორი პოლიტიკური ინსტინქტით იგრძნო, რომ ქართველი ხალხი მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეინარჩუნებდა პოლიტიკურ და კულტურულ დამოუკიდებლობას, თუ ერთი მხრით ქრისტიანულ სარწმუნოებას არ დასთმობდა, ხოლო მეორე მხრით გამოიყენებდა იმ წინააღმდეგობას, რომელიც ერანსა, თურქეთსა და რუსეთს სთიშავდა ურთიერთშორის.

ფეოდალიზმის ეპოქაში რელიგია ძლიერ პოლიტიკურ იარაღს წარმოადგენდა ეროვნული ვინაობის დასაცავად. საქართველოს იმ ნაწილში, რომელიც უშუალოდ საზღვრავდა თავისი სიძლიერის ზენიტში ასულ ოსმალეთის იმპერიას, ჯერ ტაო-კლარჯეთში, ხოლო შემდეგ ახალციხის მხარესა და ჯავახეთში დაიწყო მაჰმადიანობის გავრცელება, რასაც ნელ-ნელა მთელი ამ პროვინციის ეროვნული გადაგვარება მოჰყვა. იმერეთსა და ქართლ-კახეთში მაჰმადიანობის ყოველ მძლავრ შემოტევას ქრისტიანობის კონტრშეტევა სცვლიდა. ამ სასოწარკვეთილ ბრძოლაში ქართლ-კახეთს მოწინავე მებრძოლის ადგილი ეჭირა, ვინაიდან ქართლ-კახეთის ბაგრატიონებმა ადრევე იბრუნეს პირი ჩრდილოეთისაკენ და თანდათან ინტენსიური ურთიერთობა გააბეს მოსკოვის სამეფოსთან. სპარსეთის შორსმჭვრეტელმა პოლიტიკურმა ხელმძღვანელებმა, განსაკუთრებით შაჰ-აბაზმა, იგრძნეს რა მომაკვდინებელ საფრთხეს წარმოადგენდა დიდი ჩრდილოელი ქრისტიანული სახელმწიფოს დამკვიდრება კავკასიის ქედს გადმოღმა. ამიტომ ისინი შეეცადნენ მთელი ქართლ-კახეთი აეყარათ და გაეჟლიტათ. იმისდა მიუხედავად, რომ თეიმურაზ პირველის პოლიტიკას მთელი მისი სამეფოს გავერანება და დაცარიელება მოჰყვა, კახელმა ხალხმა გასაოცარი ერთგულება გამოიჩინა თავისი უბედური მეფისადმი. „ზოგს კაცს ქრისტიანობის სჯულისათვის ბატონი თეიმურაზი ერჩივნა“, სწერს მის შესახებ გამაჰმადიანებული ქართლის მეფის როსტომის კარის ისტორიკოსი ფარსადან გორგიჯანიძე, რომელიც თვითონ სპარსოფილური პოლიტიკის მომხრე იყო.

შაჰ-აბაზ პირველის შემოსევის შემდეგ ბოლო მოეღო კაწეთის ადრინდელ კეთილდღეობას. ძნელია უფრო დიდი კონტრასტის წარმოდგენა, ვიდრე ის არის, რომელიც თეიმურაზ პირველის მეფობის ბრწყინვალე დასაწყისს ჰყოფს მისი ტრაგიკული დასასრულიდან. როცა მეჩვიდმეტე საუკუნის ორმოციან წლებში თეიმურაზ მეფეს რუსეთის მეფემ მიხაილ ფეოდოროვიჩმა ელჩები გამოუგზავნა საჩუქრებით, თეიმურაზის ხელქვეითებმა მთელს კახეთში ძლივს მოუყარეს თავი ოცდაათ ურემს, რათა რუსის ელჩები მათი ამალითა და ბარგით შირვანის საზღვრიდან მეფის სადგომამდე მიეყვანათ. ელჩებს გზაზე ხვდებოდათ ნასოფლარები, დაცარიელებული ქვის პალატები და ეკლესიები, რომელთაც ტყე და ბალახი მორეოდათ. მხოლოდ აქა-იქ მთის კალთებზე ორიოდე მოსახლეს შეეფარებინა თავი. ალაზნის პირას თარაქამის მეჯოგეების კარვები იდგა.

თეიმურაზმა რუსის ელჩები მიიღო შუამთის ტყეში, წნულ ფაცხაში, რომელსაც ტალახით შელესილი კედლები და ჩალის სახურავი ჰქონდა. ამ დროს კახეთის ყოფილი სატახტო ქალაქი გრემი, თავისი სასახლეებით, უკაცრიელ ნანგრევებს წარმოადგენდა, ღამურების, ჭოტებისა და გარეული მხეცების სადგომს. იგივე ფარსადან გორგიჯანიძე მოგვითხრობს, როცა კახეთიდან თეიმურაზ მეფის გაძევების შემდეგ როსტომ მეფე დედოფლით, საქართველოს წარჩინებული პირებით და თავადების ჯალაბებით ერთს გაზაფხულზე კახეთში გაემგზავრა სანადიროდ და დასავლელად, მან, სხვათა შორის, გრემიც ინახულაო. „სხვადასხვა ფერნი ყვავილნი, იანი და ყაყაჩონი გაშლილიყვნენ. გრემში მრავალი კარგად ნაშენები სასახლენი დაქცეულ-დანგრეული ვნახეთ, უკარო და უჭერო, ნადირთ სადგომად ქმნილნი. რა როსტომ მეფემ ამ რიგი სახელმწიფო სასახლე ასე აოხრებული ნახა, საწუთროს გაუტანლობას შეუწყინდა და ფარსადან გორგიჯანიძეს უბრძანა, ამ სასახლის ადრე მინგრეულობისათვის ერთი მუნასიბი ლექსი გვითხარო. მანც ეს ლექსი მოახსენა, ასე თქვა:

მღვთის მეცა ყური მათხოვეთ, გრემის სასახლის ქებაო,
ვისაც გენახოს ეს ასრე, რად გული დაგედებაო.
ესე სოფელი ცუდია, არვის არ გასთავდებაო,
და ამის ამ შენი რომ მოკვდეს, თქვენ ცეცხლი მოგელებაო“,

ყველაზე დიდი უბედურება, რომელიც არა მარტო კახეთის სამეფოსთვის, არამედ მთელი აღმოსავლეთი საქართველოსათვის თეიმურაზ პირველის პოლიტიკის დამარცხებას მოჰყვა, ის იყო, რომ დაღისტნის მთებიდან მოზღვავებულმა ლეკობამ თანდათან დაიჭირა ალაზნის გაღმა მხრის სამხრეთი ნაწილი. აქ, ძველი ჰერეთის ტერიტორიაზე, ჭარსა და ბელაქანში, ლეკებმა შეჰქმნეს პატარა რესპუბლიკები, რომელთაც კოლექტიური ბატონყმობის უღელი დაადეს გადარჩენილ ქართველ ქრისტიან გლეხკაცობას. ამრიგად, საქართველოს აღმოსავლეთით თითქო მოერღვა მისი ბუნებრივი ზღუდე; დაღისტნის მშიერ და ნახევრად ველურ ტომებს ალაზნის დაბლობში ბაზისი შეექმნათ ქართლ-კახეთის მოსახლეობის დასარბევად და დასატყვევებლად.

ეს მით უფრო საშიში იყო, რომ იმავე მეჩვიდმეტე საუკუნეში საქართველოს სამხრეთის კარებიც მოეშალა, ვინაიდან სამცხე-საათაბაგო ნაწილობრივ გამაჰმადიანდა და თურქეთის იმპერიის უბრალო ადმინისტრაციულ ნაწილად იქცა. ახალციხე მეჩვიდმეტე და მეთვრამეტე საუკუნეების მანძილზე წარმოადგენდა ლეკთა მოთარეშე რაზმების საფარს და ერთ უდიდეს ბაზარს, სადაც ქართველი ტყვეების აღებმიცემა სწარმოებდა. და ამ მოთარეშე და მარბიელმა რაზმებმა, რომელთაც აღმოსავლეთ საქართველოში თითქმის შეუძლებელი გახადეს მშვიდობიანი შრომა, არანაკლები ზიანი მიაყენეს ქართველ ერს, ვიდრე აღმოსავლეთის დიდი. იმპერიების თავდასხმებმა.

რაც შეეხება კახეთში თურქმანთა ელების დასახლებას, რითაც მეჩვიდმეტე საუკუნეში სპარსეთის შაჰები კახეთის სრულს დენაციონალიზაციას და შემომტკიცებას სცდილობდნენ, მას ისეთი საბედისწერო შედეგი არ ჰქონია, როგორც მოსალოდნელი იყო. ამ ელებს განუწყვეტლივ თავს ესხმოდნენ თუშ-ფშავ-ხევსურები. შემდეგ მთელმა კახელობამ, ქსნის და არაგვის ერისთავების და ბიძინა ჩოლოყაშვილის მეთაურობით, მრისხანე აჯანყება მოაწყვეს სპარსელი ხანების წინააღმდეგ, რომელნიც კახეთს მართავდნენ თეიმურაზის დამარცხების და განდევნის შემდეგ, და თითქმის მთელი თურქმანობა გაჟლიტეს. მხოლოდ ორიოდე ადგილას გადარჩა ჩამოთესლებული უცხო ელემენტი.

თეიმურაზ მეფე დიდად უბედური იყო პირად და ოჯახურ ცხოვრებაშიც. ის ორჯერ დაქვრივდა. დედამისი, ქეთევან დედოფალი, შაჰ-აბაზმა ბარბაროსული წამებით მოაკვლევინა, ხოლო მისი ორი მცირეწლოვანი ვაჟი დაასაჭურისებინა, რასაც შედეგად ერთის სიკვდილი, ხოლო მეორის ჭკუაზე შეცდომა მოჰყვა. მისი მესამე ვაჟი მოკლულ იქნა მაღაროს ბრძოლაში, სადაც თეიმურაზის ჯვარი მისი მოქიშპის როსტომ მეფის ჯარმა დაამარცხა სპარსელების დახმარებით. თეიმურაზის ერთი ქალი სპარსეთში იყო გათხოვილი და იქ დაახრჩვეს შაჰის ბრძანებით, ხოლო მეორე ქალი - ცნობილი დარეჯანი პირველად ცოლად ჰყავდა არანაკლებ ცნობილ ზურაბ ერისთავს, რომელიც მისი ქედმაღლობისა და პატივმოყვარეობის გამო თვით თეიმურაზმა სახიფათოდ მიიჩნია თაუისი პოლიტიკური მიზნებისათვის და საფურცლეში მოაკვლევინა. იმერეთის მეფეზე გათხოვებისა. და ხელმეორედ დაქვრივების შემდეგ დარეჯანმა ისეთი უზნეობა და აღვირახსნილობა გამოამჟღავნა, რომ შეაშფოთა თავისი საკუთარი მამაც და ძნელად შესაშფოთებელი იმერეთის არისტოკრატიაც. იმერეთში ყოფნის დროს თეიმურაზ მეფე, სხვათა შორის, იძულებული გახდა თავისი შვილიშვილი, შემდეგ ნაზარალი ხანად ანუ ერეკლე პირველად წოდებული, მოსკოვის მეფის კარზე გაეგზავნა მძევლად, ე. ი. თავისი ერთგულების საწინდრად.

III. ერეკლე I. ვახტანგ VI

ერეკლე ბატონიშვილმა, რომელსაც რუსებმა ნიკოლოზი უწოდეს, რუსული აღზრდა მიიღო პეტრე დიდის მამის ალექსეი მიხაილოვიჩის სასახლეში. უცნობი ევროპიელი მხატვრის მიერ შესრულებულ სურათზე ახალგაზრდა ერეკლე პირველი რუსი ბოიარინის ტანსაცმელით, გრძელი თმით და კვერთხით არის წარმოდგენილი. მას ნაკლებ მხედრული გარეგნობა აქვს; მის მთავარ იარაღს ცხოვრების ასპარეზზე, როგორც ეტყობა, ფიზიკური სილამაზე წარმოადგენდა, რაიცა ფეოდალურ ეპოქაში ადამიანს მეტს უპირატესობას ანიჭებდა ვიდრე დღეს ანიჭებს. მას არ უნდა გაევლოს სამხედრო და სასპორტო გაწვრთნა, რომელიც მიღებული არ იყო არც მოსკოვის სამეფო კარზე და არც შაჰების სასახლეში, საქართველოში კი სავალდებულოდ ითვლებოდა როგორც ბატონიშვილებისა, ისე თავადაზნაურობისა და თვით მსახურთა შვილებისთვის.

როცა ორმოცდაათი წლის სასოწარკვეთილი და გმირული ბრძოლის შემდეგ თეიმურაზ მეფე იძულებული გახდა ერანში წასულიყო, სადაც ის შემდეგ ასტრაბადის ციხეში გარდაიცვალა (1663წ.), მისი შვილიშვილი ერეკლე ბატონიშვილი მოსკოვიდან თუშეთში მოვიდა, საიდანაც ის შეეცადა მამა-პაპათა ტახტი დაებრუნებინა. მას მოუხდა შებრძოლება ქართლის მეფე ვახტანგ მეხუთესა ანუ შაჰ-ნავაზსა და მის შვილ არჩილთან, რომელსაც შაჰმა ცოტა ხნის წინათ კახეთი მისცა. ერთს ისტორიულ ქრონიკაში (ე. წ. „პარიზის ქრონიკაში“) მოთხრობილია ამ ბრძოლის ზოგი ერთი მეტად დამახასიათებელი ეპიზოდი. თეიმურაზ მეფის ცხედარი ასტრაბადიდან კრწანისს მოასვენეს, ქალაქის პირს, რათა აქედან ალავერდის ტაძარში წაესვენებინათ დასამარხავად. ამ დროს ერეკლე ბატონიშვილი ღამით თუშის ლაშქრით მეფე შაჰ-ნავაზს და მის შვილს არჩილს თავს დაესხა და დიდი ზიანი მიაყენა. მართალია, შაჰ-ნავაზს ზოგიერთი რაზმის უფროსი გაექცა, მაგრამ თვითონ არ შემდრკალა: გათენებისას მან საყვირი დააკვრევინა, გაფანტულ ჯარს თავი მოუყარა და თუშები გარეკა.

მეორე გაზაფხულზე ერეკლე ბატონიშვილი თუშეთიდან ხელახლა კახეთში ჩამოვიდა, ლაშქარი შეაგროვა და უჯარმოსთან მეფის ჯარს შეებრძოლა. აქაც დამარცხდა და იძუდებული გახდა ხელახლა თუშეთში გახიზნულიყო. დედამისი - ელენე დედოფალი თორღის ციხეში ჩაიკეტა ერეკლეს მომხრე კახელების ცოლშვილითურთ. შაჰ-ნავაზმა ციხეს ალყა შემოარტყა, მაგრამ შვიდი თვის განმავლობაში ვერ აიღო. რადგან ალყაშემორტყმულნი მეტად შეწუხდნენ, ერთს ღამეს დედოფალმა კახელი კაცის ჩოხა და პაიჭი ჩაიცვა და გადასწყვიტა თვალთმაქცობით დაეღწია თავი ალყისათვის. მისი ერთგული თუში ბაცაშვილი მალულად ციხიდან გამოვიდა, ყარაულთან მიცოცდა და ხმაურობა ასტეხა. ჯარი მას გამოუდგა. ამ დროს გადაცმული დედოფალი, ორიოდე კაცის თანხლებით, ციხიდან გამოვიდა და ქვეითად თუშეთის გზას გაუდგა. ბაცაშვილი დაიჭირეს, შაჰნავაზს მიჰგვარეს და ძალა დაატანეს, რათა გაქცეული დედოფლის კვალი ეჩვენებინა. ქართლელების და სპარსელების ჯარისკაცები თან გაჰყვნენ მხრებშეკრულ ბაცაშვილს. მან ისინი სხვა გზით წაიყვანა. როცა ერთი კლდის პირას საჭმელად დასხდნენ, ბაცაშვილმა ჯარისკაცებს სთხოვა, საბელი ცოტათი მომიშვითო. როგორც კი მოუშვეს, მან სწრაფად ხელები გაინთავისუფლა, საბელი მოკეცა, მარჯვნივ და მარცხნივ მჯდომარე ჯარისკაცებს თვალებში უკუჰკრა, კლდეზე გადახტა და გაიქცა. ერეკლე ბატონიშვილმა და დედამისმა ის ზამთარიც თუშეთში გაატარეს უბრალო მწყემსების ბინებში.

რადგან შაჰ-ნავაზისა და არჩილის წინააღმდეგ ბრძოლა ერეკლე ბატონიშვილისათვის უშედეგოდ დამთავრდა, ის იძულებული გახდა თავისი მემკვიდრეობითი უფლების აღსადგენად ერანის შაჰის კარზე წასულიყო. ფარსადან გორგიჯანიძეს აღწერილი აქვს ერეკლე ბატონიშვილის მიღება შაჰის მიერ ყაზვინის სასახლეში; ეს აღწერა მეტისმეტად საინტერესოა იმდროინდელი ზნეჩვეულების გასაცნობად.

კახეთის მემკვიდრეს თან დიდი ამალა მიჰყვებოდა, თავადთა და აზნაურთა შვილებისაგან შემდგარი; ყაენი წინდაწინვე შირვანის ხანს აფრთხილებდა, ერეკლე ბატონიშვილი მთის გზით არის გადმოსული, შეიძლება რამე აკლდეს, ათასი თუმანი მიართვი, რათა ყოველივე გაირიგოსო. საგანგებოდ გამოგზავნილ მესტუმრეს (მეჰმანდარს) კახეთის უფლისწული და მისი ამალა ყაზვინამდე უნდა მიეყვანა და ეზრუნა, რომ გზაში მათ არაფერი დაჰკლებოდათ. როცა სტუმრები ყაზვინს მიუახლოვდნენ, შაჰმა ბრძანა, მთელი ყაზვინის მოსახლეობა გავიდეს მათ შესახვედრადო. ქალაქში შესვლისთანავე ერეკლე ბატონიშვილს კიდევ ერთი ათასი თუმანი ნაღდი და ათასი თუმნის სხვა მორთულობა და იარაღი შინ მიუტანეს. მეშვიდე დღეს ყაენმა ერეკლე მეჯლისზე დაჰპატიჟა. ის სასახლეში მივიდა თავისი ამალით, „ყველანი ქართულად მოკაზმულნი, ყველანი ახალგაზრდა ვაჟკაცნი, ტურფანი და შვენიერნი; ნამეტნავად ბატონიშვილს ერეკლეს წვერ-ულვაში ახლა ეხვეოდა და ტანად ყველას უმაღლე იყო და ნაქმრათ ყველას ამჯობინეს... ზეინალ-ხან ეშიკაღასბაში (ცერემონმეისტერი) კარამდის გაეგება. ერეკლე წარდგა და ხელმწიფეს ფეხს აკოცა, და მარჯვნით ყველას ზეით დასვეს და თორმეტი ყმანიც მეჯლისშიგ დაუსხეს. ხელმწიფემ სამჯერ წინ მიიხმო და უწინ რუსეთის ხელმწიფის ამბავი ჰკითხა და მერმე თავისი და რუსთ შექცევა და გაწყობა და მათი კაცობა გამოჰკითხა, მას უკან რომლის გზით მოსვლა და გარჯა“.

მეორე მემატიანე ამბობს, „ერეკლე ბატონიშვილი უწინვე ნახვაზედ ხემწიფემ შეიყვარა თავად დიდ გვარიშვილობისათვის და მერმე ნამეტნავად კარგ ტანადობისა, სახე შვენიერებისთვის. წელიწადში ორი ათას ხუთასი თუმანი თეთრი და დღეში თორმეტი ჭიქა შირაზის ღვინო ულუფათ გაუჩინა სხვა პატივსა და მირთმევას გარდა“. შემდეგ ერეკლესთვის მესტუმრედ ანუ მეჰმანდარად თალიშის ხანის შვილი მიუჩენიათ და ნადირობით, ლხინით და ღვინის სმით გილანი და მაზანდარანი მოუტარებიათ, ხოლო ბოლოს იმდროინდელ სატახტო ქალაქ ისპაჰანში მიუყვანიათ, რათა იქ სპარსთა ზნე და საქციელი ესწავლა.

ასე თავაზიანად შეხვდნენ ერთმანეთს შაჰ-აბაზ პირველის და თეიმურაზ მეფის ჩამომავლები, თითქოს მათს მახსოვრობაში წაშლილი ყოფილიყოს ნახევარი საუკუნის წინათ მომხდარი ამბების მოგონება, კახთ ბატონის ქედმოუხრელი ბრძოლა შაჰის წინააღმდეგ, კახელების გაჟლეტა და გადასახლება, მათი ვენახების და თუთის ხეების აკაფვა, მათი დედოფლის ძუძუების დაგლეჯა გახურებული მარწუხებით. შაჰის მხრივ ეს თავაზიანობა იმით აიხსნებოდა, რომ მეჩვიდმეტე საუკუნის დასასრულს სპარსეთი უკვე დაცემის გზაზე იყო შემდგარი და მას აღარ შეეძლო ისეთი უკომპრომისო აგრესიული პოლიტიკის წარმოება, როგორსაც შაჰ-აბაზ პირველი აწარმოებდა; ერთი სიტყვით, დავით გურამიშვილისა არ იყოს, „ხრმლის სიფოლადეს სპარსთასა ჟამი რამ მოხვდა ლბობისა, ხმა დაუმდაბლდათ, მოულბათ სიტყვის თქმა ამაყობისა“. ერეკლე პირველი კი შემგუებელი, ოპორტუნისტული ბუნების ადამიანი იყო; ჯანსაღი ზნეობრივი სკოლის უქონლობამ, უცხოეთში ყოფნამ, ქართული ენის და ზნეჩვეულების უცოდინარობამ გავლენა იქონიეს მის ისედაც მერყევ ხასიათზე. ამიტომ რამდენიმე წლის სპარსეთში ყოფნის შემდეგ მან მაჰმადიანობა მიიღო და ქართლის სამეფო ტახტზე დაჯდა ნაზარალი ხანის სახელწოდებით.

ნაზარალი ხანის მეფობის დროს კიდევ უფრო გაძლიერდა, ქართლის დენაციონალიზაციის პროცესი, რომელიც წინანდელი მაჰმადიანი მეფეების როსტომის და შაჰ-ნავაზის დროს დაიწყო, მაგრამ მაშინ თბილისის სასახლეში და მის გარეთ ძლიერ ოპოზიციას წააწყდა ქრისტიანული შეგნებით აღჭურვილი მარიამ დედოფლის, პატრიოტულად განწყობილი არისტოკრატიის და ჯანსაღი, გაუტეხელი მდაბიო ხალხის სახით. გარდა თბილისის ციხისა, სადაც ერანელთა გარნიზონი მანამდეც იმყოფებოდა, ნაზარალი ხანის დროს გორის და სურამის ციხეებში ჩაყენებულ იქნენ ყიზილბაშთა რაზმები. მათი მეთაურები თავხედურად აწიოკებდნენ და ჰყიდდენ ქართლელ გლეხებს. ნაზარალი ხანმა სრულიად მოსპო ძველი წესი დარბაზის ერის მოწვევისა მნიშვნელოვანი საკითხების გადასაწყვეტად და რუსეთის მეფეებისა და სპარსეთის შაჰების წაბაძულებით ერთპიროვნული, დესპოტიური მმართველობის შემოღება სცადა. მაგრამ რადგან მას თვითონ უფრო მხიარული დროსტარება აინტერესებდა, სამეფოს მართვა-გამგეობა ხელში ჩაუვარდა ერთ გაქნილ და ჭკვიან კარისკაცს, ტომით თათარს, რომელიც ფაქტიურად ქართლის სამეფოს დიქტატორი გახდა.

ერთი, შედარებით, კეთილისმყოფელი შედეგი მაინც მოჰყვა ნაზარალი ხანის ანუ ერეკლე პირველის ხანმოკლე მეფობას: რადგან ის თავის ნამდვილ სამკვიდროდ შაჰისაგან ბოძებულ ქართლს კი არ სთვლიდა, არამედ კახეთის სამეფოს, მან ყიზილბაშთა მეციხოვნე რაზმების და სპარსოფილი ფეოდალების მიერ შევიწროებულ ქართლელ გლეხკაცობას ხელი არ შეუშალა დიდი პარტიებით აყრილიყო და დაცარიელებულ კახეთში გადასახლებულიყო. თუ კახეთს თუშ-ფშავხევსურეთიდან და ერწო-თიანეთიდან ჩამოსულ ახალშენებთან ერთად ქართლელი გლეხკაცობა არ მიშველებოდა, ალაზნის და ივრის ნაყოფიერ ხეობებს ლეკობის და თურქმანობის ზვავი ამოავსებდა. ამის შემდეგ ქართველი ერისათვის შეუძლებელი გახდებოდა თვით თბილისის და ქართლის შენარჩუნებაც.

მართალია, როცა ნაზარალი ხანის შემდეგ ქართლის გამგედ ვახტანგ მეექვსე დაინიშნა, მან შაჰის ნებართვით კახეთში თავისი მოხელეები და დაკარგული ყმების მაძიებელი ფეოდალები გაგზავნა, რათა გახიზნული გლეხები უკან დაებრუნებინა; მაგრამ მათ ამის შესრულება მხოლოდ ნაწილობრივ შესძლეს. კახეთის ტყეებისა და მთების წყალობით ხიზნებმა მათ დიდი წინააღმდეგობა გაუწიეს. კახეთში დასახლება გლეხკაცობისთვის ეკონომიურად დიდად ხელსაყრელი იყო: მდიდარი ბუნება აქ მას უფრო მრავალნაირი და შემოსავლიანი მეურნეობის შესაძლებლობას აძლევდა; ამას გარდა ქიზიყსა და მთაში ბატონყმობა არ არსებობდა, კერძო საკუთრება მხოლოდ კარ-მიდამოსა, ბაღებსა და ვენახებზე ვრცელდებოდა, სახნავ-სათესი, ტყე და საძოვარი კი სათემო სამფლობელოს შეადგენდა.

ერეკლე პირველს ანუ ნაზარალი ხანს სამი ვაჟი დარჩა: დავითი ანუ იმამყული ხანი, კონსტანტინე ანუ მაჰმადყული ხანი და თეიმურაზი. თუმცა დავითი სპარსეთში აღიზარდა და ერთგული მაჰმადიანი იყო, მაგრამ როდესაც ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში კახეთის ტახტი მიიღო, შეეცადა შეგუებოდა თავის ქვეშევრდომთა ზნე-ჩვეულებას და ისინი ლეკების მძლავრობისაგან დაეცვა. თავისი სასახლის ეზოში მან შემოაღობინა ასპარეზი, რათა იქ სხვების დაუნახავად თავისი აღზრდის ნაკლი შეევსო და შეჩვეოდა ტანვარჯიშობას და სპორტს, რომლის ცოდნას მისი უფროსი თანამედროვე, არჩილ მეფე სავალდებულოდ სთვლიდა ყოველი კარგად გაზრდილი ვაჟკაცისათვის: ჩოგნის შემოკვრას, ბურთაობას, ჯირითს, ნიშანში სროლას, ცხენის უხელოდ მოხტომას, ხმლის ცემას, ლახტის დარტყმას და მრავალ სხვას. მაგრამ მან ვერ შესძლო ლეკების მარბიელი რაზმების ალაგმვა. პირიქით, ლეკებმა კიდევ უფრო გააფართოეს მათ მიერ წინათ დაპყრობილი კახეთის ტერიტორია, რამდენჯერმე დაამარცხეს მეფის ჯარი და დიდძალი ხალხი გაჟლიტეს ან ტყვედ წაიყვანეს. ბოლოს, იმამყული ხანი, მათი შიშით, იძულებული გახდა კახეთის იმდროინდელი სატახტო ქალაქი ყარაღაჯი დაეტოვებინა და რეზიდენცია უფრო მიფარებულ და ადვილად დასაცავ ადგილას გადაეტანა, სახელდობრ თელავში.

კიდევ უფრო უბედური იყო კონსტანტინეს ანუ მაჰმადყული ხანის მეფობა. კონსტანტინემ საბედისწერო როლი შეასრულა თავისი სახელოვანი თანამედროვის ვახტანგ მეექვსის ტრაგიკულ თავგადასავალში თავის ხანმოკლე და მშფოთვარე მეფობის დროს ვახტანგ მეექვსე შეეცადა ქართლი ეროვნული აღორძინების გზაზე დაეყენებინა. თბილისის სასახლის გარშემო მან თავი მოუყარა განათლებულ და პატრიოტულად განწყობილ საზოგადოებას, რომელმაც რეფორმატორ მეფის ხელმძღვანელობით ბევრი იღვაწა როგორც ეკონომიურ, ისე სულიერი კულტურის დარგში. ვახტანგმა ერთად შეაგროვებინა საქართველოში წინათ ან მის დროს მომქმედი კანონები და დიდი სჯულის წიგნი შეადგენინა. ამ ძეგლების თავისებურება იმაში მდგომარეობდა, რომ ისინი თავისუფალი იყვნენ მაჰმადიანური სამართლის გავლენისაგან და ძველი ებრაული, ბერძნული, სომხური და ქართული სამართლის შეგნების ნაყოფს წარმოადგენდნენ. მეფემ თავი მოაყრევინა აგრეთვე ქართული ისტორიული მატიანეებისა და სიგელ-გუჯრებისთვის და ერთი მთლიანი ისტორია შეადგენინა; თბილისში დააარსა სტამბა და თავისი რედაქციით და შენიშვნებით ვეფხისტყაოსანი გამოსცა; მან აკრძალა ტყვეების გაყიდვა, განაახლებინა ან ახლად გაათხრევინა სარწყავი არხები, ააშენებინა ახალი სოფლები და დაბები, ბოლოს, პატარა მუდმივი ჯამაგირიანი ჯარი დააარსა.

მაგრამ ვახტანგ მეფეს ესმოდა, რომ მის რეფორმატორულ მოღვაწეობას მკვიდრი ნიადაგი არ ექნებოდა, სანამ ის მეზობელი მაჰმადიანური იმპერიების წინააღმდეგ ძლიერი ქრისტიანული სახელმწიფოს მფარველობას არ მოიპოვებდა. ამიტომ როდესაც მის მიერ საფრანგეთში და რომში წარგზავნილი საბა-სულხან ორბელიანის დიპლომატიური მისია უშედეგოდ დამთავრდა, ის დაეთანხმა პეტრე დიდის მიერ წარმოდგენილ წინადადებას და მასთან სამხედრო კავშირი შეჰკრა. ამრიგად ვახტანგ მეექვსემ განაგრძო ის პოლიტიკური გეზი, რომელიც კახეთის ბაგრატიონებმა დაიწყეს მეთექვსმეტე საუკუნეში და შემდეგ დროებით შეწყდა თეიმურაზ პირველის მარცხის გამო, მაგრამ, ბოლოს, კახეთის უკანასკნელი ბაგრატიონების წყალობით საქართველოს რუსეთის იმპერიაში შესვლით დასრულდა.

დავით გურამიშვილმა მომხიბლავი პოეტური უშუალობით აწერა კავშირის დამყარება ვახტანგ მეექვსესა და პეტრე დიდს შორის. ერთს საღამო ჟამს ვახტანგი სასახლის კამაროსან აივანზე ზის მარტოდმარტო, ხალვათად. გულს სევდა შემოსწოლია, ვინაიდან ხედავს, რომ ქვეყანა საბოლოოდ აირ-დაირია. უცებ ის თვალს მოჰკრავს უცნობ კაცს, რომელიც სასახლის კიბეზე არბის ხტომით. აღმოჩნდება, რომ ეს არის პეტრე იმპერატორის შიკრიკი, რომელიც მეფეს დაბეჭდილ ოქრომკედ თუ სირმაშემოკრულ წერილს გადასცემს. ვახტანგს გული გაეშლება, როგორც სიცივით დამზრალ ვარდს მზის თბილი სხივების შეხებისას. რუსეთის იმპერატორი სწორედ იმას სთავაზობს, რასაც ვახტანგ მეფე ნატრობდა, სახელდობრ სამხედრო კავშირს საერთო მტრის, მაჰმადიანი ერანის წინააღმდეგ. მეფე ჩუმად მოიწვევს თანაგამზრახ ვეზირებს და ნადიმს გამართავს თავის სასახლეში. ეს, ალბათ, ის სასახლეა, რომელიც თეიმურაზ მეორემ აწერა ერთს თავის ლექსში („ქება სრისა“). მას შუა ეზოში კოლონადა და მარმარილოს აუზიანი შადრევნები უნდა ჰქონოდა, მისი ფანჯრები ფერადი მინებისგან უნდა ყოფილიყო შეხამებული, ხოლო სასტუმრო დარბაზების კედლები დაფარული ყოფილიყო სარკეებით, ისე რომ, როცა ბროლის ხომლზე, კელაპტრები აინთებოდა, სტუმრებს ეგონებოდათ, გარს ცეცხლი გვეკიდებაო. ეს სასახლე თურქებმა დაანგრიეს 1725 წელს.

ამ ბრწყინვალე ლხინს, დავით გურამიშვილის მოწმობით, დარბაზის ერის ბჭობა მოჰყვა, როგორც ამას საქართველოს ფეოდალური მონარქიის დაუწერელი კონსტიტუცია მოითხოვდა ასეთი მნიშვნელოვანი შემთხვევისათვის. მეფის დარბაზის კრება ორად გაიყო: რუსული ორიენტაციის დარბაისლებმა მოიწონეს ქრისტიანი ხელმწიფის ხელდებულად, ე. ი. ვასალად გახდომა, სამაგიეროდ მოწინააღმდეგე მხარემ შიში გამოსთქვა, ვაი თუ მტრებმა შეგვიტყონ და ჩვენ წინააღმდეგ წამოდგნენო: — ვინემ რუსნი გვიშველიან, მანამ ჩვენი გარდაგვხდებისო. ვახტანგ მეფემ არ დაიჯერა თავისი ფრთხილი მრჩევლების წინადადება, ჯერჯერობით ნუ გამოააშკარავებ, რომ რუსეთის მხარეზე ხარ, თუ პეტრესთან შეხვედრა აუცილებლად მიგაჩნია, ფარულად შეხვდი მცირე ამალითო. პეტრე იმპერატორმა მართლაც დაიჭირა ტარკი, დარუბანდი, ბაქო (1723 წ.) და მთელი კასპიის ზღვის სანაპიროს დაპყრობას ლამობდა, რათა იქიდან გზა გაეკაფა ინდოეთისაკენ. ვახტანგ მეექვსე დიდი ქართველი ჯარით განჯასთან მივიდა, რათა თავის მოკავშირეს შეხვედროდა.

პეტრე დიდი და ვახტანგ მეექვსე, წინასწარი შეთანხმების მიხედვით, ბაქოსა და დარუბანდს შუა უნდა შეხვედროდნენ ერთმანეთს. მაგრამ პროვიანტის დაღუპვამ კასპიის ზღვაზე, სენატის უკმაყოფილებამ და თურქეთის მტრულმა განწყობილებამ პეტრე აიძულა დარუბანდიდან ჯერ ასტრახანში დაბრუნებულიყო, ხოლო შემდეგ პეტერბურგში. რუსის ჯარს თორმეტი წლის განმავლობაში ამის შემდეგ კიდევ ეჭირა ლენქორანი, მაზანდარანი და ასტრაბადი, მაგრამ აქტივობას ვერ იჩენდა. ბოლოს ის, ჰავისა და ნაკლებულობისაგან შეწუხებული და ნადირ-შაჰის. აქტივობით შეშფოთებული, უკან დაბრუნდა.

ვახტანგ მეფის მდგომარეობა გამძვინვარებული თურქეთის სულთანის და ერანის შაჰის წინააღმდეგ აუტანელი გახდა. შაჰმა ქართლის სამეფო კახეთის მეფეს კონსტანტინეს მისცა; მაგრამ კონსტანტინემ თბილისის დაჭერა ვერ შეს– ძლო, სანამ თავისი ყველაზე საშიშარი მტრების — ლეკების დაქირავებული ჯარი არ მიიშველია და მას თბილისის გაძარცვის ნება არ მისცა. ახალციხის მხრიდან ქართლში თუ იქების ჯარი შემოიჭრა. ამის შემდეგ ყოველ მხრივ სასოწარკვეთილი ვახტანგი თითქმის მთელი იმდროინდელი მოწინავე თავადაზნაურობის ოჯახებით და რამდენიმე სასულიერო პირითურთ რუსეთში გადასახლდა. კონსტანტინემ თურქებს წინააღმდეგობა ვერ გაუწია და თბილისის ციხის გასაღები მათ უომრად ჩააბარა. ამის შემდეგ ლეკთა თარეშმა კახეთში სრულიად არაჩვეულებრივი გაქანება მიიღო. შეუძლებელი გახდა ცხოვრება ციხე-სიმაგრეების გარეთ. ქიზიყსა და შიგნით კახეთში მოლები გაჩნდნენ და ხალხის ძალით გამაჰმადიანება დაიწყეს. კონსტანტინე მეფეს ვერ უშველა შეგუების პოლიტიკის წარმოებამ ოსმალეთის მიმართ. ის ქართლის მმართველად დადგენილმა ფაშამ სადარბაზოდ მიიტყუა და ცხენზე შეჯდომის დროს ხანჯლით მოაკვლევინა.

ქართლ-კახეთს თავისი ისტორიის მანძილზე იშვიათად დასდგომია უფრო ბედშავი დღეები. ქვეყნის ტრაგიკული მდგომარეობა კარგად გამოჰხატა დავით გურამიშვილმა, რომელიც სწორედ ამ ხანებში ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდა, ქსნის ხეობაში ყოფნის დროს დატყვევებულ იქნა ლეკების მიერ:

რაც მოგახსენე, მოგვგვარა ჩვენ ერთმანეთის ბრძოლამა!
ქართლი ოსმალომ დაიწერა, კახეთი ლეკთა მოლამა;
მით ჩვენმა სისხლმა ნაღვარმან ხევნები სულ ამოლაშა,
და სუნით მოიცვა მთა ბარი ჩვენის მკვირის მძორთა ყროლამა!

IV. ერანის დაქვეითება

ქართლ-კახეთის ამ სულთმობრძაობის დროს ერანში მნიშვნელოვანი გარდატეხა ხდებოდა. მეჩვიდმეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან ერანში დაიწყო შინაგანი დაშლის პროცესი, რომელმაც ეს უდიდესი აღმოსავლური იმპერია ასიოდე წლის განმავლობაში მესამეხარისხოვან სახელმწიფოდ აქცია.

სეფევიდების დინასტიამ, რომელიც მეთექვსმეტე საუკუნის დასაწყისიდან თითქმის ორასორმოცი წლის განმავლობაში ერანის იმპერიას მეთაურობდა, მას რამდენიმე ენერგიული და შორსმჭვრეტელი შაჰი მისცა. ასეთი იყვნენ, განსაკუთრებით, სეფევიდთა დინასტიის პირველი წარმომადგენლები, შაჰ-ისმაილი, რომელიც თურქ ტომების სამხედრო რელიგიურ ორგანიზაციას, ეგრეთწოდებულ წითელქუდიანთა ანუ ყიზილბაშთა ჯარს დაეყრდნო და დაამარცხა თავისი მოწინააღმდეგე თურქმანები და უზბეგები, ხოლო შიიტობა ერანის სახელმწიფოებრივ რელიგიად გამოაცხადა. ასეთი იყო აგრეთვე თამაზ პირველი, რომელიც ოთხჯერ შემოესია ქართლს და დიდად დააზიანა ის, მაგრამ გმირულ წინააღმდეგობას წააწყდა ლუარსაბ პირველის მხრით. ხოლო სეფევიდთა დინასტიის ყველაზე მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი ცნობილი შაჰ-აბაზ პირველი იყო, რომელმაც სახელმწიფოს მეურნეობის და ადმინისტრაციის გარდაქმნით, არხების, გზების, ქარვასლების გაკეთებით ან განახლებით და სხვა ღონისძიებებით ერანი ხელახლა აღორძინების გზაზე დააყენა. მან დააარსა აგრეთვე მუდმივი ჯარი, რომელიც ათიათასი მხედრისა და თხუთმეტი ათასი ქვეითი ჯარისკაცისაგან შესდგებოდა და მუშკეტებით იყო შეიარაღებული, შემოიღო რამდენიმე ბატარეისგან შემდგარი არტილერია და თურქებს უკან წაართვა მათ მიერ დაპყრობილი პროვინციები, ერაყი, აზერბაიჯანი და სხვა.

მაგრამ უნდა ითქვას, რომ ერანის პოლიტიკური და კულტურული დაქვეითება მსოფლიო ისტორიული მოვლენებით იყო გამოწვეული და მისი შეჩერება არ შეეძლო ამა თუ იმ მაჰს, რარიგ გენიოსიც უნდა ყოფილიყო ის. ჯერ ჩინგიზყაენის, ხოლო შემდეგ თემურ-ლენგის ურდოებმა გაანადგურეს წინა აზიის აყვავებული კულტურა. მეთხუთმეტე საუკუნემდე ერანი მაინც შუამავალს წარმოადგენდა საერთაშორისო აღებ-მიცემაში და მის ტერიტორიაზე გადიოდა ის დიდი საქარავნო გზა, რომელიც დასავლეთ ევროპასა და ბიზანტიას ინდოეთის და შუა აზიის ბაზრებთან აკავშირებდა. ბიზანტიის დამხობისა და ბოსფორზე თურქების დამკვიდრების შემდეგ ეს დიდი გზა გადაიჭრა, და ევროპიელები შეეცადნენ ზღვით დაკავშირებოდნენ ინდოეთს და საზოგადოდ აზიის კონტინენტს. ერთი სიტყვით, ერანის და მისი მეზობელი ქვეყნების, ანატოლიის, სომხეთის, თურქესტანის და საქართველოს გაღარიბება და უკანდახევა ერთმა და იმავე მიზეზებმა გამოიწვია.

ერანის დეგრადაცია შაჰ-აბაზის გარდაცვალებისთანავე დაიწყო. ისპაჰანის ტახტზე მას მოჰყვა მთელი რიგი უნიჭო და უენერგიო შაჰებისა, რომელნიც საომარ ბანაკში შეჭირვებულად ცხოვრებას იმას ამჯობინებდნენ, რომ მშვიდობიანად სასახლეში მჯდარიყვნენ რბილ ბალიშებსა და მუთაქებზე ფეხმორთხმულნი, შარბათი და ღვინო ესვათ, მუტრიბთა გამაღიზიანებელი სიმღერისა და ცეკვისათვის ეცქირათ და ჰარამხანის დიაცთა ალერსი ეგემნათ.

დავით გურამიშვილი საუცხოოდ ახასიათებს სეფევიდთა დინასტიის უკანასკნელ წარმომადგენელს, შაჰ-თამაზ მეორეს, რომელსაც აჯანყებულმა ავღანელებმა თითქმის მთელი სამეფო წაართვეს, გარდა ჩრდილოეთის პროვინციებისა, და რომელიც პეტრე დიდს სწორედ ამ ჩრდილო პროვინციებს სთავაზობდა, რათა რუსის ჯარის შემწეობით ავღანელები გაერეკა:

იჯდა ყაენად შაჰ-თამაზ, ძე ძისა შაჰ-აბაზისა,
მან შექმნა ბილწად დრანჯობა, ბევრი ღვინო სვა ვაზისა,
აღარ ახსოვს სიმთვრალით ხელში მირთმევა არზისა,
და მით სამართალი დაფასების ცხრა ქანქრად ცხრა აბაზისა.
შეყვარებოდა ორივ მას, ლოთობა, მეძაობანი;
მით დაბნეოდა, წართმოდა თავისი ჭკვა და ცნობანი;
მუდამ შინ იჯდის განცხრომით, ვერ გასძლის გარეობანი,
და მის გამო ვეღარ შეძლო მან ქვეყნის პატრონობანი.

დავით გურამიშვილი („დავითიანი )

არსებითად სეფევიდების დინასტია შაჰ-თამაზის მამის შაჰჰუსეინის დროს დაემხო. ერანის იმპერია მრავალერიან სახელმწიფოს წარმოადგენდა. სპარსელები მოსახლეობის ნახევარსაც არ შეადგენდნენ და უფრო კომპაქტურად შუაგულ და სამხრეთ პროვინციებში ცხოვრობდნენ; სანაპირო პროვინციები კი ავღანელებს, თურქებს, ქურთებს, არაბებს და სხვა ტომებს ეჭირათ, რომელნიც ნაწილობრივ მომთაბარულ ცხოვრებას მისდევდნენ და ძნელად დასაბეგრავი და ძნელად მოსათვინიერებელნი იყვნენ. ეროვნულ და ტომობრივ წინა აღმდეგობას ზედ ერთოდა რელიგიური შუღლი, რომელიც განსაკუთრებით მას შემდეგ გამწვავდა, რაც სუნიტურ უმცირესობას ძლიერი მფარველი გაუჩნდა ერანის მეზობლად აღორძინებული თურქთა იმპერიის სახით.

შაჰ–ჰუსეინი ღრმად მორწმუნე შიიტი იყო და ჰარამხანისაგან თავისუფალ დროს მეჩითში ატარებდა; მას ქვეშევრდომები დაცინვით მოლას უწოდებდნენ. ადმინისტრაციის და სამღვდელოების თვითნებობამ, მექრთამეობამ, სამართლის უქონლობამ, რასაც ზედ დაემატა ბეგარის და გადასახადების არაჩვეულებრივი მომატება და ახალგაზრდა ქალების მოტაცება შაჰისა და მისი ერთგული ვეზირებისა და ხანების ავხორცობის დასაკმაყოფილებლად, საერთო სახალხო მღელვარება გამოიწვია. ამასთანავე დაიწყო ავღანელების აჯანყება ერთ-ერთი გავლენიანი ტომის მეთაურის მირვეისის წინამძღოლობით. მის წინააღმდეგ შაჰმა დიდი ლაშქარი გაგზავნა, ამ ლაშქარში რჩეულ ნაწილს ქართველები შეადგენდნენ, ხოლო მის მთავარსარდლად ვახტანგ მეექვსის ბიძა გიორგი მეფე იყო დანიშნული. გიორგიმ რამდენჯერმე დაამარცხა მირვეისი, დაატყვევა ის და ისპაჰანში გაგზავნა. მაგრამ მირვეისმა თვალთმაქცობით შესძლო უგუნური შაჰ-ჰუსეინის მოტყუება, თავი დააღწია ტყვეობას და ხელახლა ავღანისტანში გაჩნდა. აქ მან გიორგი მეფეს ზავი და მეგობრობა შესთავაზა, თავის ბანაკში მიიტყუა და მოაკვლევინა, ხოლო მთელი მისი ამალა გააჟლეტინა.

მირვეისის სიკვდილის შემდეგ სუნიტ ავღანელების ოცათასიანი ჯარი მისი ძმისწულის ემირ მაჰმუდის ხელმძღვანელობით შეესია ერანს, დაამარცხა შაჰის ორმოცდაათთასიანი ლაშქარი და ალყა შემოარტყა ისპაჰანს. ამავე დროს უზბეგებმა ხორასანი დაიჭირეს, ხოლო ქურთებმა ჰამადანის პროვინცია. ხანგრძლივი ალყით იმედმიხდილი შაჰ-ჰუსეინი იძულებული გახდა სატახტო ქალაქის კარიბჭე გაეღო, ბანაკში ხლებოდა ემირ მაჰმუდს და საკუთარი ხელით ერანის შაჰების გვირგვინი დაედგა მისთვის. ისპაჰანში შესვლის შემდეგ ავღანელებმა საშინელი ტერორი დაამყარეს. მათ გაჟლიტეს შიიტური სამღვდელოება და მიწათმფლობელი არისტოკრატია, მოსპეს შაჰის გვარდია და ყელები დასჭრეს შაჰ-ჰუსეინს და მისი გვარის ყველა მამაკაცს. გადარჩა მხოლოდ ზემოხსენებული თამაში, რომელიც თავრიზში გაიქცა და თავი შაჰად გამოაცხადა.

V. პატარა კახის სიჭაბუკე

ერეკლე მეორის მამა თეიმურაზ ბატონიშვილი იმ ასაკში დაქორწინდა, როცა მას, ალბათ, ცოლქმრობა უფრო თამაშობად მიაჩნდა, ვიდრე ცხოვრების მძიმე ვალდებულებად. ის თორმეტი წლის იყო, როცა პოლიტიკურ მოსაზრებათა კარნახით ბავშვობაში დაწინდულ ერისთავის ქალს გააშორეს და ვახტანგ მეექვსის ქალსა თამარზე დასწერეს ჯვარი. ამით კახეთის პოლიტიკურ მესაჭეებს უნდოდათ ერთმანეთისათვის დაეახლოებინათ ბაგრატიონთა დინასტიის ორი შტო. შემდგომმა ამბებმა მათი მოსაზრება გაამართლა, და თეიმურაზის და თამარის ვაჟი, რომელიც 1720 წლის 7 ნოემბერს უნდა დაბადებულიყოს თელავის სასახლეში, ქართლ-კახეთის სამეფოების უკანასკნელად გაერთიანების და გაძლიერების მოწმე და აქტიური მოღვაწე გახდა. მას ირაკლი უწოდეს მისი პაპის პატივსაცემად.

ერეკლე ბატონიშვილმა ბავშვობა მკაცრი ცხოვრების პირობებში გაატარა; მაგრამ როგორც დიდბუნებოვან ადამიანს შეეფერებოდა, ამ სპარტანულმა სკოლამ კი არ მოსდრიკა, პირიქით, გააკაჟა მისი ნებისყოფა. თეიმურაზს და დედამისს, ანა დედოფალს, ჯერ კიდევ ერეკლეს დაბადებამდე, ლეკების შიშით, ხან თელავში უხდებოდათ ყოფნა, ხან მანავში, ხან მაღაროში. რადგან თეიმურაზის უფროსი ძმა დავით მეფე ანუ იმამყული ხანი ხუთი წლის განმავლობაში სპარსეთში იმყოფებოდა, შაჰის კარზე, კახეთის სამეფოს ფაქტიურად ალავერდელი ეპისკოპოსი ნიკოლოზი მართავდა. კიდევ უფრო გაუარესდა მდგომარეობა ანა დედოფლისა და იმამყული ხანის სიკვდილის შემდეგ; თურქების და ლეკების ძალმომრეობამ კახეთის სამეფო ოჯახი იძულებული გახადა ფშავში გახიზნულიყო; ამ დროს ერეკლე ოთხი-ხუთი წლისა იქნებოდა. მას თავის დედ-მამასა და ბიძასთან ერთად ციხესიმაგრეებში უბრალო მწყემსების ქონების გვერდით უხდებოდა ცხოვრება. მის მეგობრებში ერივნენ გლეხის ბიჭებიც. მათთან ერთად პატარა უფლისწული ფარიკაობდა, ნადირობდა, თევზებს იჭერდა და ბურთაობდა. ის ადრე შეეჩვია ცხენზე ჯდომას და ყოველ ჯარობაში თავის ბაჩას დააქროლებდა.

ქართულმა სახალხო პოეზიამ საუცხოოდ ასახა პატარა კახის ეს თავისებური აღზრდა, მისი სიახლოვე ბუნების სტიქიონებთან:

ბატონიშვილს ერეკლესა
ირმის ძუძუ უწოვნია;
საჩალეში გადაეგდოთ,
მონადირეს უპოვნია;
წყალი უსვამს ალგეთისა,
თრიალეთზე უძოვნია

თუმცა ამრიგად ერეკლე ბავშვობიდანვე გაეცნო მდაბიო ხალხის ცხოვრებას, მისი ლხინის და ჭირის თანამოზიარე გახდა, მაგრამ, რაც უნდა იყოს, ის მაინც უფლისწულად იყო დაბადებული, ფეოდალური სამეფოს ტახტის მემკვიდრედ და, მაშასადამე, სათანადო განათლებაც უნდა მიეღო. როგორც სჩანს, მას რამდენიმე მასწავლებელი უნდა ჰყოლოდეს, საერო მეცნიერებათათვის აბელ ანდრონიკაშვილი, ღვთისმეტყველებისათვის ონოფრე ბოდბელი, გალობისთვის მღვდელი დიმიტრი ხელაშვილი და სხვები.

ერთხელ ნადირობის დროს ერეკლეს შვლის ნუკრი დაუჭერია, შინაური თხის რძით გაუზრდია და ბიჟინა დაურქმევია. როგორც ველური მთებისა და ტყეების შვილს შეეფერებოდა, ბიჟინა კარგად გაცნობილი არ ყოფილა მეფის კარის გარიგებას და თეიმურაზის ოჯახის თელავში დაბრუნების შემდეგ სასახლის ეზოსა და დარბაზებში მეტი ხტუნაობა და სირბილი განუზრახავს, ვიდრე ასატანი იქნებოდა ალავერდელი და ნეკრესელი ეპისკოპოსებისა ან ონოფრე ბოდბელისთვის. ამიტომ მისთვის დრო შეურჩევიათ და, როცა ერეკლე შინ არ ყოფილა, დიაცთა სამსჯავროს განჩინების მიხედვით, დაუკლავთ; უეჭველია პატარა უფლისწულს ძალიან ეწყინებოდა მისი ცელქი გაზრდილის ესოდენ მკაცრი დასჯა; და მისი ნუგეშის საცემლადაა დაწერილი თეიმურაზ მეორის სახუმარო ლექსი „ბიჟინას სიკვდილზე“:

ჩიოდა ამას ბიჟინა, როს ხტომა ჰქონდა სულისა:
„სად მყავს აწ ჩემი ბატონი, ჩემი ამგები ხულისა?
უმისოდ მომკლეს დიაცთა, არ მყვანდა მტკენი გულისა“.
და აწ თქვენ შეგკადრეთ უგრძნობლად სიკვდილი მის ბედკრულისა.

ერეკლე ბატონიშვილი თხუთმეტი წლისა იყო, როცა მამამისმა ის თელავიდან ალავერდში გაგზავნა, რათა იქიდან ხელმძღვანელობა გაეწია კახელი ხალხისთვის, რომელიც ფარულად დრტვინავდა და მზად იყო ლეკების წინააღმდეგ აჯანყებულიყო. ალავერდიდან ერეკლემ კავშირი გააბა ქიზიყთან და კავკასიის მთის ძირის სოფლებთან. მთელი ხალხი ფეხზე დადგა. ქიზიყელი ქალები მამაკაცებს აღარ აცლიდნენ, ცხენებს უკაზმავდნენ და წელზე იარაღს არტყამდნენ, წადით, სამშობლოსთვის დაიხოცენით, თურქების და ლეკების ყმობას სიკვდილი სჯობიაო. ერეკლეს გარშემო თავი მოიყარა რჩეულ ვაჟკაცთა მცირე ლაშქარმა. ამ ლაშქრით ერეკლე ნეიშინის მინდორზე თავს დაესხა ქიზიყიდან მომავალ ლეკის ჯარს და სასტიკად დაამარცხა ის.

ერეკლეს მეფობის ისტორიკოსი — მდივანბეგი ომან ხერხეულიძე ამ ბრძოლის ამბავს ასე მოგვითხრობს: „ხოლო წელსა 1735 მოვიდნენ ლეკნი და ქისიყი მოარბივეს. მაშინ იყო ძე მეფისა თეიმურაზისა ირაკლი წლისა თხუთმეტისა, რომელმაც შემოიყარა სოფლებიდამ ჯარი, ეწია ნეიშნის მინდორში და ძლიერად შემოებნენ ლეკნი. გარნა თვით ეს ყმა, ძე მეფისა თეიმურაზისა ირაკლი, მეორედ შევიდა შინაგან ჯარსა ლეკისასა და პირველად ამან მოკლა კაცი; და ამის მხილველთა კახთა ერთპირად მიმართეს ყივილით და წინაწარიქციეს ჯარი ლეკისა, აჰყარეს ტყვენი და საქონელი და მოსწყვიტეს უმრავლესნი. და მოვიდა მაღაროს გამარჯვებული, რომლისათვის ფრიად მხიარულ იქმნენ კახნი, იხილეს რა სიმხნე და მამაცობა მემკვიდრისა თვისისა“.

ამის შემდეგ ერეკლემ ალაზნის გაღმა მხარეში ჩამოსახლებულ ლეკებს, ე.ი. ჭარ-ბელაქნელებს წინადადება მისცა კახელებთან ზავი და მეგობრობის კავშირი დაედვათ, მაგრამ ისინი ამას არ დათანხმდნენ, პირიქით, ახალი მარბიელი ჯარი გამოაყოლეს ერეკლეს მიერ გაგზავნილ მოციქულებს; ეს ჯარიც დამარცხდა კახელებთან შეტაკებაში. რაც შეეხება დიდოელებსა და ანწუხელებს, რომელნიც დასავლეთ-დაღისტანში ცხოვრობდნენ კახეთის სამეფოს მეზობლად და წინათ მის პოლიტიკურ და კულტურულ ზეგავლენას განეცდიდნენ, მათ მეგობრულად მიიღეს, თელავიდან მისული ელჩები და პირობა დასდეს, რომ არც თვით მიაყენებდნენ რაიმე ზიანს კახეთს და არც სხვებს დაეხმარებოდნენ მის დარბევაში. ამ პირობისთვის მათ შემდეგ, ერეკლეს მეფობაში საერთოდ, აღარ უღალატნიათ. ჭარ-ბელაქნელებსა და შუა დაღისტანში მცხოვრებ ავარიელებსა და სხვა ტომებს შორის კი ყოველთვის უფრო ძლიერი იყო სუნიტური სექტის მაჰმადიანობისა და თურქთა ემისრების გავლენა და განსაკუთრებით მათ შორის გროვდებოდა ქართლ-კახეთის ამაწიოკებელი ბრბოები.

ასე ბრწყინვალედ გამოვიდა ახალგაზრდა ერეკლე სახელმწიფოებრივი და სამხედრო მოღვაწეობის სარბიელზე. ამის შემდეგ მან პრაქტიკულად განვლო დიდი ერანელი პოლიტიკოსის და მხედართმთავრის ნადირ-შაჰის სკოლა; ამ სკოლამ ხელი შეუწყო მისი სტრატეგიული გენიის გაშლას და მისი პოლიტიკური ჰორიზონტის გაფართოებას. და გამეფების შემდეგ ის შეეცადა ერანის მივარდნილ პერიფერია ქცეული ქართლ-კახეთი ხელახლა დიდი. მსოფლიო პოლიტიკის ასპარეზზე გამოეყვანა.

VI. ნადირ-შაჰი

ის ანარქია, რომელიც ერანში ავღანელების შემოჭრამ, სეფევიდთა დინასტიის ამოწყვეტამ და შაჰ-თამაზის თავრიზში გაქცევამ გამოიწვია, სულ ხუთ-ექვს წელიწადს გაგრძელდა. მას ბოლო მოუღო ნადირმა, რომელმაც სისხლდაცლილი და სახსრებდაშლილი სახელმწიფო ერთხელ კიდევ მოასულიერა და ცოტა ხნით, გარეგნულად მაინც, კიდევ აიყვანა წინანდელი სიძლიერის და ბრწყინვალების სიმაღლეზე.

ნადირი დაახლოებით ოცდაათი წლით უფროსი იყო ერეკლეზე. წარმოშობით ის თურქმანი იყო, ზოგიერთი ცნობით უბრალო მწყემსის, ხოლო სხვა ცნობით, ქურქის ოსტატის შვილი; მაგრამ თავისი ჭკუისა და დამოუკიდებელი ხასიათის შემწეობით ის ჯერ კიდევ ახალგაზრდობაში მთელი ერთი ტომის მეთაური გახდა. მან თავდაპირველად მოხალისეების დახმარებით ერანის ჩრდილო-აღმოსავლეთ პროვინციებში აღადგინა წესრიგი, რითაც შაჰ-თამაზის კეთილგანწყობილება დაიმსახურა. შაჰმა ნადირს ჯარის მთავარსარდლობა უბოძა და სახელმწიფოს დამშვიდება დაავალა. ნადირმა ეს დავალება ბრწყინვალედ შეასრულა. მან ერანში შემოჭრილ ავღანელებს შეუტია არა ისპაჰანში, არამედ მათივე სამშობლოს ცენტრში, ჰერატში, რომლის აღებით ბაზისი მოუსპო მოწინააღმდეგეს. შემდეგ მან მთელი ერანი ადვილად გაანთავისუფლა მათი ბატონობისაგან.

ნადირმა თავისი მოღვაწეობის პირველ პერიოდში ბევრი კარგი ადამიანური თვისება გამოიჩინა. ის შემწყნარებელი იყო რელიგიის საკითხებში; ლაშქრობის დროს თავისი ჯარის პირველ რიგებში იმყოფებოდა და ყველა იმ გაჭირვებას იტანდა, რომელიც ჯარისკაცს ხვდება წილად. ის მკაცრი, მაგრამ სამართლიანი იყო და გამარჯვების შემდეგ ხელგაშლილად აჯილდოებდა თავის თანამებრძოლთ. დამარცხების შემდეგ მან არ იცოდა გულის გატეხა, გამარჯვებას კი ხშირად აღწევდა გონებამახვილი ოინების, მოჩვენებითი უკანდახევის, მტრის გვერდზე შემოვლის, ზურგის ნაწილების მოჭრის შემწეობით. ბოლოს, მან ნაპოლეონის მსგავსად მოკლე და შთამგონებელი პროკლამაციების შედგენა იცოდა ჯარის ასაღფრთოვანებლად და ხალხის დასამშვიდებლად.

როცა ნადირის ავღანისტანში ყოფნის დროს ერანს თურქების ჯარი შეესია და მისმა მთავარსარდალმა შაჰს უმძიმესი პირობები წარმოუდგინა ზავის შესაკვრელად, ნადირმა შაჰის მიერ მიღებული ზავი არ დაადასტურა და ხალხს შემდეგი მოწოდებით მიმართა: „იქონიეთ მოთმინება, სანამ მე თქვენ გინახულებდეთ. ღვთის წყალობით მე მოგევლინებით იმ ჯარის სათავეში, რომელიც ძლიერია მუდმივი გამარჯვებებით, შეჩვეულია გაჭირვების ატანას ბრძოლის ველზე, მრავალრიცხოვანია როგორც ჭიანჭველის ბუდე, მაგრამ ამასთანავე მამაცი როგორც ლომები და ახალგაზრდულ გამბედაობასთან შუა ასაკის კეთილგონიერებას აკავშირებს. მაშინ დაინახავთ, რომ ჩვენი მტერი, რომელიც ცეცხლს სცემს პატივს, თავზე ნაცარს დაიყრის, ვინაიდან ბრძნული ანდაზა ამბობს: ვისაც ტალღებში სხვისი დახრჩობა სწადია, თვით დაიხრჩობა შიგ“.

გასაკვირველი არ არის, რომ ასეთმა ადამიანმა ჯარში დიდი პოპულარობა მოიპოვა და სუსტ, უნებისყოფო შაჰში მეშურნეობა გამოიწვია. შაჰ-თამაზმა უსამართლო შეურაცხყოფა მიაყენა ავღანისტანიდან უკან დაბრუნებულ ნადირსა და მის თანამებრძოლებს. ამას შეიძლებოდა გამარჯვებული სარდლის დატუსაღება და დასჯა მოჰყოლოდა, რაიც ხშირი მოვლენა იყო აღმოსავლეთში. ამიტომ ნადირმა მოჩვენებითი მოკრძალებით შეაცდინა შაჰი, თავის ბანაკში მიიტყუა ის და თავის ერთგულ ჯარისკაცებს დაატუსაღებინა. ამის შემდეგ ნადირი ერანის ფაქტიური მმართველი გახდა, ჯერ როგორც გადაყენებული შაჰის უწლოვანი ვაჟის რეგენტი, ხოლო შემდეგ როგორც გვირგვინოსანი შაჰი.

ნადირმა თურქებს თავდაპირველად ბაღდადის მიმართულებით შეუტია და დიდ წარმატებასაც მიაღწია; მაგრამ შემდეგ გაიგო, რომ მოწინააღმდეგე, რომელმაც მის მიერ წარმოდგენილი ზავის პირობები არ მიიღო, დიდძალ ჯარს აგროვებდა ყარსის მიდამოებში და აქედან აპირებდა შუაგულ ერანში შეჭრას. ამიტომ მანაც ჩრდილოეთისკენ იბრუნა პირი, რათა მტერს აზერბაიჯანის და საქართველოს ტერიტორიაზე შეხვედროდა. ნადირმა ალყა შემოარტყა განჯის ციხეს, სადაც თურქთა ძლიერი მეციხოვნე ჯარი იდგა, ხოლო 1735 წლის ივნისში სასტიკად დაამარცხა სერასკირი აბდულა ფაშა, რომელიც მთელი თავისი ქვეითი და ცხენოსანი ჯარით და არტილერიით გაუფრთხილებლად აბარან-ჩაის ვიწრო ხეობაში შევიდა და ახთაფის მთების კალთებზე ჩასაფრებულ, ერთიორად მცირერიცხოვან ერანელ ჯარს შესაძლებლობა მისცა თითქმის სრულიად გაენადგურებინა თავისი მოწინააღმდეგე. ამის შემდეგ ნადირმა ყარსის ციხეც აიღო და, ამრიგად, ერანის სახელმწიფო უზრუნველჰყო. ჩრდილოეთის მხრიდან.

თეიმურაზმა და ერეკლემ საღი პოლიტიკური ინსტინქტით სწორად დააფასეს თუ რა უპირატესობა ჰქონდა მდაბიო ხალხის წიაღიდან გამოსულ და პირადი ნიჭის შემწეობით ამაღლებულ ერანელ მხედართმთავარს ძველი სკოლის თურქი სარდლების წინააღმდეგ და ამიტომ უყოყმანოდ ნადირს მიემხრენ, როგორც კი ის აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე გამოჩნდა. მაგრამ, უწინარეს ყოვლისა, მათ უეჭველია იმედი ჰქონდათ, რომ თუ ნადირი თურქებზე გაიმარჯვებდა, ის ალაგმავდა მათ მოკავშირე ლეკებსაც. თეიმურაზმა კახეთში ჯარი შეაგროვა, თავს დაესხა თურქთა ჯარს, რომელიც თბილისში მჯდომარე ფაშამ განჯის ალყაშემორტყმული გარნიზონის მისაშველებლად გაგზავნა, და გაჰფანტა ის. ამის შემდეგ თეიმურაზი კახი დიდებულთა ამალით ნადირის ბანაკში მივიდა.

ყარსის აღების შემდეგ ნადირმა ქართველების დახმარებით თბილისის ციხეც აიღო. ექვს ოქტომბერს, როდესაც ნადირი თბილისში უნდა შემოსულიყო, თეიმურაზი მას ქალაქის გალავანს გარეთ შეეგება ქართლ-კახეთის დიდებულთა თანხლებით. განჯის კარიდან დაწყებული სასახლემდე მთელი გზა ყვავილებით და ხალიჩებით იყო მოფენილი, ხოლო საღამოს ჩირაღდნები აანთეს და მაშხალები აუშვეს. ეს სადღესასწაულო განწყობილება მარტო შიშით არ იყო გამოწვეული: ქართველ ხალხსაც და თავადაზნაურობასაც იმედი ჰქონდათ, რომ ნადირი ქართლ-კახეთს შეუმსუბუქებდა თურქებისა და ლეკების ძალმომრეობით გამოწვეულ ტანჯვას. მაგრამ ნადირმა ეს იმედი მხოლოდ ნაწილობრივ გაამართლა. მართალია, მან დალაშქრა ჭარ-ბელაქანი და იქაურ ლეკობას კარგა ხნით დაუკარგა ქართლ-კახეთში შემოსევის უნარი და ხალისი, მან ააყრევინა და ხვარასანში გადაასახლებინა მრავალრიცხოვანი თათრების ელები, რომელთაც ბინები მტკვრის ხეობაში ჰქონდათ, თბილისის ქვემოთ, მაგრამ შემდეგ არც თვით ქართველობა დაინდო.

თავადაზნაურობის ერთი დიდი ნაწილი, რომელსაც რუსეთის და თურქეთის ხელისუფლებასთან ჰქონდა კავშირი, მტრულად შეხვდა ნადირის რეჟიმის დამყარებას ქართლ-კახეთში; ამ ოპოზიციურად განწყობილ ქართველ არისტოკრატიას ენერგიული და გავლენიანი მეთაურები გაუჩნდნენ გივი ამილახვრის , შანშე ქსნის ერისთავის და სხვათა სახით. გივი ამილახვარი ერთ ხანს მერყეობდა, მაგრამ ნადირი მას მაინც უპატიოდ მოეპყრა, დაიჭირა და აიძულა მისთვის თავისი ასული მიეთხოვებინა. გივი ამილახვრის ქალი ვახტანგ მეექვსის ძმისწულ თეიმურაზზე იყო დანიშნული. როგორც ერთ იმდროინდელ, ცოტა არ იყოს, ბუნდოვანი ცნობიდან სჩანს, ახალგაზრდა დანიშნული ნარდს თამაშობდნენ სოფელ ჭალაში, ამილახვრების სასახლეში, როცა მათთან ნადირის მიერ გაგზავნილი ჩაფრები მივიდნენ და ახალგაზრდა ქალი ჰარამხანაში წაიყვანეს. ადვილი წარმოსადგენია რა შემზარავ შთაბეჭდილებას მოახდენდა ეს ძალმომრეობა შეყვარებულ ქალ-ვაჟზე. თეიმურაზი ჩქარა ამის შემდეგ დავით გარეჯის უდაბნოში წავიდა, ბერად შესდგა და სახელოვანი მწერალი და მოღვაწე გახდა კათოლიკოს ანტონ პირველის სახელწოდებით.

ნადირმა ქართლ-კახეთში მარბიელი ჯარები გაუსია ურჩი და გამდგარი ფეოდალების მამულებს, მოაოხრებინა და მოაწვევინა მათი გლეხკაცობა, მრავალი სული გააჟლეტინა, ხოლო კიდევ მეტი ააყრევინა და ერანში გადაასახლებინა. ამის შემდეგ ის შირვანში გადავიდა, ნანგრევებად აქცია ქალაქი შამახია და საზამთროდ არეზის ნაპირას დაბანაკდა მუღანის ველზე, რათა თავისი ჯარი დაესვენებინა. საქმე ის იყო, რომ იმდროინდელი ერანელი ჯარის მოძრაობა უფრო მომთაბარე ხალხის გადასახლებას ჰგავდა; მხედართმთავრებსა და უფრო მოხელეებს თან ჰარამხანები დაჰყავდათ მთელი საოჯახო მოწყობილობით; ლაშქარს უკან სხვადასხვა საეჭვო ელემენტების ხროვა მისდევდა, რომელიც არბევდა და სძარცვავდა დაპყრობილ ტერიტორიებს. ერანელ ჯარს დიდი სატრანსპორტო საშუალებანი სჭირდებოდა აქლემების, ჯორ-ცხენების, ხარ-კამეჩების სახით. ამიტომ ეს ჯარი ლაშქრობის დროს ისეთ ადგილებზე ისვენებდა, სადაც უხვი საძოვარი იყო. მუღანის ველი კი სწორედ საუცხოო საზამთრო იალაღს წარმოადგენდა.

მუღანის ველზე მაჰმადიანთა ახალი წლის ნავრუზ ბაირამობის დღეს ასი ათასამდე კაცმა მოიყარა თავი. აქ მთელი დროებითი ქალაქი გაშენდა ბაზრებითა და ცალკე უბნებით სხვადასხვა ერებისთვის. ჯარისკაცებისა და უბრალო ხალხისათვის ნადირმა ქეჩის კარვები დაადგმევინა, ხოლო საპატიო სტუმრებისათვის, რომელთა შორის თურქეთის და რუსეთის ელჩები და ქართლ-კახეთის დიდებულნი იყვნენ, მან ლერწმის სახლები ააგებინა მდიდრულად და მხატვრულად მოფარდაგებული სპარსული ხალიჩებითა და აბრეშუმის ქსოვილებით. კიდევ უფრო მდიდრულად იყო მოწყობილი თვით ნადირის დროებითი სასახლე და უზარმაზარი კარავი, რომელიც თორმეტ მოვერცხლილ სვეტზე იყო დაყრდნობილი და გარედან წითელი და ნაცრისფერი ძვირფასი ქსოვილებით იყო შემობურული. ამ სასახლესა და კარავს არაფერი არ აკლდა, არც ნაოჭებიანი კრეტსაბმელები, არც ოქრომკედით ამოკერილი ბალიშები, არც ვერცხლისა და ფაიფურის ჭურჭელი.

ნავრუზ-ბაირამობის დღეს, მილოცვის შემდეგ, ნადირმა სტუმრებს დიდებული ნადიმი გაუმართა, რასაც სხვადასხვა სანახაობა მოჰყვა, ჯამბაზების თამაში, ფალავნების ჭიდაობა, აქლემთა ბრძოლა; დღესასწაული დასრულდა მუსიკით და აბრეშუმის ხელსახოცებით, ეჟვნებით და სატკაცუნეებით აღჭურვილი მოცეკვავეების მოხდენილი თამაშით.

მეორე დღეს ლაშქარსა და ხალხს ეუწყა, რომ ისპაჰანში მცირეწლოვანი შაჰი გარდაიცვალა. ნამდვილად ის მოკლულ იქნა ნადირის ბრძანებით. ცოტა ხნის თათბირის შემდეგ ლაშქრისა და წარჩინებულ პირთა დეპუტაციამ ნადირს სთხოვა შაჰის ტიტული და გვირგვინი მიეღო, რასაც ის მხოლოდ ფარისევლური ყოყმანის შემდეგ დასთანხმდა. ამასთანავე მოითხოვა, რომ ერანში არასოდეს მხარი არ დაეჭირათ სხვა დინასტიის პრეტენდენტისთვის და მისთვის ხელი არ შეეშალათ, რომ ისლამის ორი მოქიშპე სექტა, სუნიტები და შიიტები, გაეერთიანებინა. ამის შემდეგ მან თავის კარავში დიდი ზეიმით თავზე ერანის შაჰების ოქროს გვირგვინი დაიდგა. ცერემონიის დამსწრე დიდებულები, პროვინციების გამგეები, ჯარის უფროსები, ქალაქების წარმომადგენლები და სხვები მუხლზე დაეცნენ და მთავარი ყაზვინელი მოლის ლოცვის სიტყვები გაიმეორეს; ამავე დროს კი ერთ ხელს წვერზე ისვამდნენ იმის ნიშნად, რომ ჩვენი სიტყვები გულწრფელიაო. იმავე დღეს მოჭრილ იქნა ვერცხლის ფული, რომლის ერთ მხარეზე ეწერა: „დაე მსოფლიოს ეუწყოს მისი მომავალი დამპყრობელის ნადირის გამეფება“.

მუღანიდან ნადირ-შაჰი ისპაჰანში დაბრუნდა, რათა ავღანისტანი საბოლოოდ დაემორჩილებინა და იქიდან ინდოეთში გაელაშქრა, ეგრეთწოდებული დიდი მოღულის იმპერიის დასასჯელად, რომელიც ავღანელებს აქეზებდა და დახმარებას უწევდა ერანის საწინააღმდეგო ბრძოლაში.

VII. პატარა კახი ნადირ-შაჰთან

ქართლ-კახეთიდან წასვლის წინ ნადირმა ქვეყნის გამგეებად თბილისში ერანელი სეფი ხანი დასტოვა, ხოლო თელავში თეიმურაზის ძმისწული, გამაჰმადიანებული ალი მირზა ანუ ალექსანდრე ბატონიშვილი. მათ ვერ შესძლეს ვერც წესიერების დამყარება და ვერც ხალხის გულის მონადირება. უკმაყოფილება განსაკუთრებით გაძლიერდა, როდესაც ხალხს არაჩვეულებრივად დიდი ხარკი დაადგეს და ერთგვარი სამხედრო ბეგარაც მოსთხოვეს. ამიტომ სეფი ხანმა ვითომდა მოსალაპარაკებლად გორში მიიწვია ოპოზიციური ელემენტების ხელმძღვანელები, თეიმურაზი, გივი ამილახვარი და სხვები, დაატყვევა ისინი, ხელებზე ბორკილი დაადებინა და ისპაჰანს გაისტუმრა.

ერთს თავის ლირიკულ ლექსში („თავგადასავალი“) თეიმურაზ მეორეს მოთხრობილი აქვს ეს ყველაზე დრამატიული ეპიზოდი თავისი ბიოგრაფიიდან. ტყვეებს თავისი ნებით თან გაგვყვა ხარჭაშნელი ეპისკოპოსი, რამდენიმე თავადიშვილი და რამდენიმე კახელი და ქართლელი გლეხიო. როცა ისპაჰანში ჩაგვიყვანეს, გვეგონა იმ დღესვე დაგვხოცავდნენო. მართლაც, ეს ადვილი მოსალოდნელი იყო, ვინაიდან ერანის შაჰები, როგორც აღმოსავლეთის დესპოტებს შეეფერებოდათ, თავიანთ კეთილგანწყობილებას ადვილად სცვლიდნენ გულისწყრომაზე და იმავე ადამიანებს, რომელთაც გუშინ აბრეშუმის ხალათებით და მოვარაყებული რახტებით აჯილდოებდნენ, დღეს განუკითხავად თვალებს სთხრიდნენ, ასაჭურისებდნენ ან თავებს სჭრიდნენ.

თეიმურაზი შედარებით ადვილად გადარჩა. ნადირ-შაჰმა ის ავღანისტანში წაიყვანა, მაგრამ მოსთხოვა, რომ კახეთიდან თავისი ქალ-ვაჟი, ერეკლე და ქეთევანი დაებარებინა:

თვით გეენმან უსამართლო საქმე მიყო მეტად ძნელი;
გამომართვა ქალი პირმზე, ვისგან ნათობს ღამე ბნელი,
ძმისწულს მისცა შესართავად, კვლავ ბოძებას აღარ ველი,
და მე მისისა მოშორებით დამიწყლულდა გული მრთელი.
იგი ძმისწული მაშათს ჰყვა, ქალი მას მისცა მთვარია,
სახელად ერქვა ქეთევან, არს მზისა შესადარია,
ვაჟსა უწოდი ერეკლეს, არვინ მყავს მისი ხარია,
და იგ თვით იახლა, მე დავრჩი სიცოცხლე დასაზარია,

თეიმურაზ II. თავგადასავალი

გარდა ამ ლექსისა დღემდე შენახულია თეიმურაზის წერილი სპარსეთიდან ერეკლე ბატონიშვილისადმი მოწერილი, რომელსაც ნაკლებ დრამატიული ტონი აქვს: „სასურველო ძეო ჩემო! სადაც ბოროტი შეგვემთხვის, იქ სიკეთეც მოგველის. იძულებით მოგიწერ ესრეთ, რომ შაჰსა სურს განთავისუფლება ჩემი ტყვეობისაგან, გარნა მხოლოდ ითხოვს მოსვლას შენსა და რათა თანა წარმოიყვანო ასული ჩემი და დაი შენი ქეთევან. მხოლოდ მოსვლაი შენი აქა, სპარსეთად, მომანიჭებს მე განთავისუფლებასა ტყვეობისაგან. ესრეთია ნება შაჰისა“.

ისევე, როგორც თვით თეიმურაზს, ერეკლე ბატონიშვილსაც ერანში თავადიშვილებს გარდა თან რამდენიმე ქართლკახელი გლეხიც ხლებია. დამახასიათებელია, რომ მის ამალაში ოთხი ერთგული თათარიც ყოფილა, ერთი მეუზანგე, ერთი მალემსრბოლი ანუ შათირი, ერთი შინამოსამსახურე და ერთიც თარჯიმანი.

ყანდარის ციხის აღების შემდეგ ნადირ-შაჰმა საქართველოში გამოაბრუნა თეიმურაზი და მისი თანმხლებნი, ხოლო თვრამეტი წლის ერეკლე თან წაიყვანა ინდოეთის ექსპედიციაში. იმ დროს ინდოეთის ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილი ეჭირა უზარმაზარ, უმდიდრეს მოღულის იმპერიას, რომელიც მეთექვსმეტე საუკუნის დასაწყისში დაარსებულ იქნა თემურლენგის შვილიშვილის ბაბერის მიერ. ეს იმპერია ერთხანს ძლიერსა და შედარებით კეთილმოწყობილ სახელმწიფოს წარმოადგენდა, მაგრამ ნადირ-შაჰის დროს დაქვეითებისა და დაშლის გზაზე იყო შემდგარი. დიდი მოღულის იმპერიის სატახტო ქალაქი იყო შახჯანაბადი ანუ დელი, რომლის ზღაპრული სიმდიდრე კარგად იყო ცნობილი როგორც ნადირ-შაჰისა, ისე მისი ჯარისკაცებისთვის. თუ ნადირ-შაჰის ჯარმა, რომელიც თანამედროვეების ცნობით თითქო 180 ათას კაცს უდრიდა, შედარებით ადვილად აიტანა ამ უჩვეულო ლაშქრობის გაჭირვება, სიცივისა და სიცხის ცვალებადობა მთებსა და უდაბნოებში, საჭმელ-სასმელის ნაკლებობა, ველური მთიელების მოულოდნელი თავდასხმები, უხიდო მდინარეების გადალახვა და, ბოლოს, მრავალრიცხოვანი მტრის ჯარის წინააღმდეგობა დასძლია, ეს ნაწილობრივ იმით აიხსნებოდა, რომ ერანელ ჯარისკაცებს ინდოეთის სიმდიდრე იზიდავდა და მათ იმედი ჰქონდათ დელის აღების შემდეგ შინ დიდი ნადავლით დავბრუნდებითო.

თავისი ჯარის ერთი ნაწილი ნადირ-შაჰს გზაზე გაეჟლიტა ავადმყოფობის გამო ან წვრილ-წვრილ შეტაკებებში, ასე რომ დელისთან, სადაც მას გადამწყვეტი ბრძოლა მოელოდა, მხოლოდ ოთხმოცდაათი ათასი კაცი მიჰყვა. ამის წინააღმდეგ დიდმა მოღულმა, თუ იმდროინდელ ცნობებს დაეჯერება, თითქო 340 ათასი კაცი გამოიყვანა სამასი ზარბაზნით. ამრიგად ერანელებს, რომელთაც კარგა ხანია დაკარგული ჰქონდათ ძველი სამხედრო სიქველე და წინა პერიოდებში სრულიადაც ვაჟკაცობით არ იყვნენ ცნობილნი, თითქმის ოთხჯერ უფრო მრავალრიცხოვან მტერთან უხდებოდათ შეტაკება. მაგრამ ნადირ-შაჰმა გაამართლა ნაპოლეონის აფორიზმი, სჯობია ცხვრების ფარა, რომელსაც ლომები მეთაურობენ, ვიდრე ლომების ჯოგი, რომელსაც ცხვრები მეთაურობენო.

დელის ჯარის ყველაზე საშიშ ნაწილს მისი ავანგარდი წარმოადგენდა, ორი ათასი სპილო, რომელნიც მძიმედ მოაბიჯებდნენ ჯარის წინ და, როცა ბრძოლის ცეცხლში გააფთრდებოდნენ, საშინელი განადგურების გამოწვევა შეეძლოთ. ნადირ-შაჰმა თავისი ჯარი ისე გააწყო, რომ თუ პირველ რიგში დაყენებული მძიმე ცხენოსანი მხედრობა შედრკებოდა, მისი შეჩერება მეორე რიგში მდგომარე მძიმე ქვეითა ჯარს შეძლებოდა, რომელიც მარჯვნივ და მარცხნივ ბახტიარების და ქართველების საუკეთესო რაზმებით იყო გამაგრებული, ხოლო მესამე რიგში მან სხვადასხვა მთიელი ხალხის სათადარიგო ნაწილები დააყენა. პირველსა და მეორე რიგს შორის ნადირმა აქლემები დაარაზმინა, მათ ზურგზე მანგლები ჰქონდათ მიმაგრებული. პირველი რიგის სარდლობა თვით შაჰმა იკისრა, ის ავანგარდში დადგა საომრად შეჯავშნული.

როგორც კი ინდოელების მოწინავე რაზმები თავიანთი სპილოებითურთ ერანელთა ჯარს მიუახლოვდნენ, ნადირშაჰმა ნიშანი მისცა, რომ აქლემების ზურგზე მიმაგრებული მანგლები აენთოთ. გამწარებული ცხოველები საშინელი ღრიალით ინდოელების მოწინავე რაზმებში შეიჭრნენ; ამ მოულოდნელი ლამპრობის დანახვამ სპილოები დააფრთხო და უკან აბრუნებინა პირი. ამრიგად ინდოელების ჯარის მოწინავე კორპუსი აირია, დაიშალა, და ნადირ-შაჰის კავალერიას შესაძლებლობა მიეცა მტრის შუაგულში შეჭრილიყო და გამანადგურებელი ხოცვა-ჟლეტა მოეხდინა. სპარსელებმა ინდოელებს დიდძალი საჭურველი და სპილოების ორი მესამედი წაართვეს. ამის შემდეგ მათ გზა გაეხსნათ დიდი მოღულის სატახტო ქალაქისკენ.

„მაღალი ღმერთის მიერ შექმნილი სამეფოები და გზები ისევე ადვილად ჰქრებიან, როგორც ზღვის ტალღების ზედაპირზე მოსრიალე წყლის ქაფი“, სწერდა ამ გამარჯვების შემდეგ ნადირ-შაჰი თავის ვაჟს. შახჯანაბადში ანუ დელიში ნადირ-შაჰს თავდაპირველად არ გამოუჩენია სიმკაცრე. მან განაიარაღებინა მოწინააღმდეგის ჯარი, დიდი კონტრიბუცია დაადო მოსახლეობას, მაგრამ ერანელ ჯარისკაცებს ქალაქი არ დაარბევინა და დიდ მოღულს ტახტი არ წაართვა; მხოლოდ მოსთხოვა, რომ თავისი ქალიშვილი მისი ვაჟი ნასრულა მირზასთვის მიეთხოვებინა. რადგან საქმრო მეფური გვარისა არ იყო, დელის ქედმაღალმა არისტოკრატიამ თავისი მოსაზრებანი გამოსთქვა ამ ქორწინების წინააღმდეგ; მაგრამ ნადირმა მკვეთრად ბოლო მოუღო მათ წინააღმდეგობას: „ნასრულა მირზას არავითარი კეთილშობილი წარმოშობა არ სჭირდება, ის ჩემი მახვილის შვილია!“

ახლად დაპყრობილი სატახტო ქალაქის ცხოვრების მშვიდობიანი მიმდინარეობა ჩქარა დაარღვია შეთქმულებამ, რომელიც შახჯანაბადელებმა ერანის შაჰის წინააღმდეგ მოაწყვეს. ამ შეთქმულების აღმოჩენას საშინელი რისხვა მოჰყვა შაჰ-ნადირის მხრით: მან თავისი ჯარისკაცები შეუსია ქალაქს, გააძარცვინა ის და მრავალი ხალხი გააჟლეტინა. იმპერატორის სასახლის სარდაფები სავსე აღმოჩნდა ალმასებითა, ლალებით, იაგუნდებით, ოქრო-ვერცხლის ნივთებითა და ძვირფასი ქსოვილებით; ეს ყველაფერი შაჰის ხელში გადავიდა. სხვათა შორის, ის დაეპატრონა ოქროს სვეტებიან ტახტს ხელოვნური ფარშავანგის ბალდახინით; მისი ფასი, იმდროინდელი მემატიანეს თქმით, მთელი ინდოეთის სიმდიდრეს უდრიდა, მისი ქვების ელვარება ისეთი ძლიერი იყო, რომ ბნელ ოთახს გაანათებდაო. ამის შემდეგ ნადავლით დატვირთული ერანელი ჯარი სამშობლოსკენ გამობრუნდა, მაგრამ შინ ბევრი ვერაფერი მიიტანა უგზოობისა, უამინდობისა და პარტიზანების თავდასხმების გამო.

მთელი ამ ხანგრძლივი და მძიმე ლაშქრობის დროს ერეკლე გვერდით ახლდა ნადირ-შაჰს. ის დარწმუნდა, რომ მხედართმთავარი მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოიპოვებს უბრალო ჯარისკაცის ერთგულებასა და სიყვარულს, თუ მის ლხინსა და ჭირს გაინაწილებს; მან დაინახა აგრეთვე, როგორ შეიძლება შედარებით მცირე ძალებით მრავალრიცხოვანი მტრის დამარცხება.

თავის დისადმი მიმართულ წერილში ერეკლეს წერილი აქვს ამ ლაშქრობის ზოგიერთი მომენტი; ეს წერილი დიდად საყურადღებოა, როგორც ისტორიული და ადამიანური დოკუმენტი. განსაკუთრებით საინტერესოა ერთი მნიშვნელოვანი სამხედრო ოპერაციის აწერა: დელის ჯარის ერთ-ერთი სარდალი, ნასარ-ხანი, ხაიბერის უღელტეხილს იცავდა; ის დარწმუნებული იყო, რომ ნადირი უღელტეხილზე გადავიდოდა და პირდაპირ შეებრძოლებოდა მას; ერანელების კავალერიამ კი ნადირის წინამძღოლობით თვრამეტი საათის განმავლობაში მთების ბილიკებით ოთხმოცი კილომეტრი განვლო და უკან მოექცა ხაიბერის დამცველ ჯარს. ეს ოპერაცია ღამით დაიწყო, ნადირს ლამპრებით უნათებდნენ გზას. ერეკლე თავის დას სწერს: „ჩემო ბატონიშვილო ანა, შენი ურგები, უმსახურო და უსიამოვნო ბატონიშვილი ერეკლე ლამაზ თვალებზე და პირზე კოცნას გაკადრებ. მერე წიგნები მოგეწერათ თექვსმეტ ქრისტეშობისთვეს, ენკენისთვეს მოგვივიდა. ასე გებრძანათ, რომ შენის წიგნის მოსვლაში კინაღამ გავგიჟდითო... სხვა აქაური ამბავი ეს მოგახსენო, რომ ავალი რომ შარშან წამოვიდა გიორგობისთვეს თუ, არ ვიცი, ღვინობისთვეს, იმ მანძილიდან ორი დღე გამოვიარეთ და მესამეს მანძილიდამ დილაზე ავიყარენით. ოთხი აღაჯი გამოვიარეთ და ჩამოვხდით. ნახევარი რომ ჯერ არ გამოსულიყო, დაიძახეს, ყაენი შეჯდაო. სანამ ან ჯარისკაცი, ან ჩვენ მოვემზადებოდით, ყაენს ორი აღაჯი გაევლო. შევსხედით ჩვენცა საღამოზედ და ღამით წინდაწინ გაგვესწრო ხელმწიფისათვის... ჩვენ რომ ხელმწიფისგან წინ გვნახეს, დაგვაყენეს, რომ ხელმწიფესთან იარეთ თქვენაო. ამაში უკან სამი მაშხალა გამოჩნდა. დავდეგით, მოუცადეთ, და ხელმწიფეც მობრძანდა და იმისი თიფში გავერიენით. დავიწყეთ სიარული; იმ ღამეს მთვარეც იყო და მივადეგით ერთს უგზოს მთასა და კლდეს. ოცდაათი ათასი კაცი შემოვედიო ვიწროში, რომ ორი-სამი ურემი ალაგ-ალაგ თუ გაიმართებოდა. ერთი ასეთი ციოდა, რომ თითქმის დაგვახმო, ცხენი და კაცი დაგუბდის ამ ვიწროში. ეს ჯარი დავდეგით ამ სიცივეში და იძახიან: ალლა! ალლა!.. იმ ღამეს ვიარეთ; მეორე დღეს რომ დასამხრდა, ყაენს კაცი მოუვიდა, რომ ნასარ-ხან დავიჭირეთო და ჯარი გაექცივათ... იმ საღამოს სპილოს სანახავად წაველ მე, და ყაენმა დამინახა: ნასარ-ხანის კარავსა და ფარდაში ბრძანდებოდა; დამიძახა და მიბრძანა, შენც წამოსულხარო? მე მოვახსენე, მაშ ვისთან უნდა დავმდგა. რიყავ მეთქი; მიბრძანა, ბარაქალა, კარგი გიქნიაო. წინ ქორები უსხდა, რომელიც გინდა აიყვანეო. მიველ, ერთი ქორი ავიყვანე. მიბრძანა, კარგა გააძღობდეო. თავი დავუკარ და წამოვე. ერთ წყალს გავედით, იმან ბევრი საქონელი წაახდინა ჯარისა; იმ წყალის იქით ერთი ქალაქი იყო, საჰრაინი დი ჰქვიან, იმის გვერდზე დადგა ხელმწიფე; დაუძახა ყოველსა სარქარდებს4, მიმბაშს, უზბაშს და დაღაბაშს, უბრძანა ბევრი კაი სიტყვა იმედიანი, ჯერ წყალობა და ბოლოს ეს უბრძანა: აქედან რომ კიდეც გაიქცეთ, სად გაქვსთ გზა რომ მორჩეთო; ისევ ნამუსიანად დავიხოცნეთ, ისი სჯობსო. ჯარმაც კაი სიტყვა მოახსენეს, ღვთით და თქვენი დოვლათით თქვენ ბედნიერს ალამს ვერ დაუდგებიან ისინიო“.

ერეკლეს წერილი თავდება შახჯანაბადის აღების და იქ მომხდარი აჯანყების და უკან დაბრუნების აღწერით: „ის ჯანაბათი დაიქცა. მას უკან ჩვენც წამოვედით თავიანთ სახლებში. მესამე ღამეს ერთი თქრიალი და თოფის სროლა მოხდა. თურმე გვიღალატეს. ხელმწიფე შეჯდა და ერთი ოქროს მეჩითი იყო, ჩარდახი ჰქონდა და იქ დაბრძანდა და ყათლანი8 ბრძანა იმ ქალაქისა. ღმერთმა იმდენი ღვთის წყალობა მოგცეს, რამდენი კაცი, დედაკაცი და ყმაწვილი იქ მოკლეს... რაც კი უნდოდათ, ჯავაირი9 მე, ფლური, ოქრო, ვერცხლი, თუ კი რაც კაცს უნდა, ყოვლისფრით აივსნენ. ოთხ მაისს ხელმწიფე გამოდგა, ხუთასი სპილო შიგ დარჩეული წამოასხა და ხაზინა რაღა მოგახსენო... დადგა სიცხე, დიაღ ნამეტნავად შეგვაჭირვა; მე ჩქარა გამოვიარე და ურდოში რომ შემოველ, დამიწყო გულის სუსტობა და ერთი ბეწვი გამიწყდა, რომ ცხენიდამ არ გადმოვარდი და ჩემთან ჯიმშერის მეტი არავინ იყო... მას უკან ათეგის წყალზე მოვედით, ჯერ იმ მანძილზე ალი მირზას ასი თუმანი უბოძა და მეც ორმოცდაათი თუმანი მიბოძა და მასუკან ჩვენი ხანიც ნახა და თითო ცხენიც კიდევ გვიბოძა“.

ინდოეთიდან ერანში დაბრუნებისას ნადირ-შაჰი იძულებული გახდა თავისი ჯარის ერთი ნაწილით პირდაპირი გზიდან მარცხნივ გადაეხვია, რათა სინდეთში შეჭრილიყო და მისი მფლობელი დაესაჯა ურჩობისთვის. ეს პატარა სახელმწიფო დელის იმპერიაში შედიოდა როგორც მისი ვასალური ნაწილი, მაგრამ მისი მფლობელი უარს ამბობდა როგორც კონტრიბუციის გადახდაზე, ისე ერანელი ჯარისთვის რაიმე დახმარების გაწევაზე მისი უკან დაბრუნების დროს. ნადირს და მის ჯარს თავდაპირველად უდაბნოში მოუხდათ მოძრაობა. აქ მათ ერთ ადგილას გზის პირზე აღმართული ქვის სვეტი შეხვდათ, ზედ კერპი იყო გამოქანდაკებული შემდეგი წარწერით: „უკუნითი უკუნისამდე შვილებით და სახლებით წყეულ იყოს ის, ვინც ამ სვეტს გადააბიჯებს“. ამ წარწერამ შეაშფოთა ცრუმორწმუნე ერანელი ლაშქარი, და ჯარისკაცებმა უარი განაცხადეს ადგილიდან დაძვრაზე. ნადირშაჰს ვერაფერმა უშველა, ვერც მჭერმეტყველებამ, ვერც წყრომამ. მაშინ მასთან მივიდა ერეკლე და უთხრა: „აქ არაფერია დასაღონებელი. ამოვიღოთ და დავშალოთ ეს სვეტი, ზურგზე დავადგათ სპილოებს და წინ გავირეკოთ. ამრიგად ზედ წარწერილი წყევლა არავის არ დაატყდება თავს, ვინაიდან არც ერთი ჯარისკაცი მას არ გადალახავს“. ამ წინადადებამ აღტაცება გამოიწვია ნადირ-შაჰში და მან მაშინვე განახორციელა ის, რის შემდეგაც ერანელების ჯარი დაუბრკოლებლად შევიდა სინდეთში.

ინდოეთ-სინდეთის სამხედრო ოპერაციის დასრულების შემდეგ ნადირ-შაჰმა უხვად დაჯილდოებული ერეკლე და მისი მცირე ამალა სამშობლოში გამოისტუმრა. ექვსი თვის მოგზაურობის შემდეგ კახეთის უფლისწული 1739 წლის დეკემბრის ცამეტს, ღამის ოთხ საათზე, ალავერდში მოვიდა.

VIII. შანშე ერისთავი

ამ დროს აღმოსავლეთი საქართველო სასოწარკვეთილ მდგომარეობაში იმყოფებოდა. გავლენიანი ფეოდალების ერთი ნაწილი, განსაკუთრებით ქსნის ერისთავი შანშე, ცვალებადი წარმატებით ბრძოლას განაგრძობდა ნადირ-შაჰის მიერ თბილისში დადგენილი მთავრობის წინააღმდეგ. ამ მთავრობას ავტორიტეტი არ ჰქონდა, ვინაიდან მას ან საქმეში ნაკლებ ჩახედული და ადგილობრივ ვითარების უმეცარი ერანელი ხანები მეთაურობდნენ ან რენეგატი ქართველები. მის მთავარ დასაყრდენ ძალას კი თბილისის ციხეში მდგომარე ყიზილბაშთა გარნიზონი წარმოადგენდა. ერთი ტრაგიკული ეპიზოდი ამ ბრძოლის ისტორიიდან ნათელ წარმოდგენას იძლევა იმ პოლიტიკურ და ზნეობრივ ანარქიაზე, რომლითაც იმ დროს ქართლ-კახეთი იყო მოცული.

ურჩი შანშე ერისთავის დასამორჩილებლად თბილისის ხანმა ჯარი შეუსია ქსნის საერისთავოს, დაარბია მისი ყმები, აიღო მისი ციხე-სიმაგრეები და თვით შანშე ერისთავი აიძულა რუსეთში გაქცეულიყო დახმარების სათხოვნელად. ქსნის საერისთავოს მფლობელს ჰყავდა უმცროსი ძმა, რომელმაც რუსების დახმარების ამაო მოლოდინში ერთხანს კიდევ განაგრძო ყიზილბაშების წინააღმდეგ ბრძოლა, შემდეგ კი იძულებული გახდა მთელი თავისი ოჯახით კახეთში გაქცეულიყო. მაგრამ ლტოლვილთ, საუბედუროდ, არაგვის საერისთავოზე უნდა გაევლოთ, არაგვის ერისთავი უთრუთი კი თბილისის ხანის მომხრე და მეგობარი იყო. ის თავის სტუმრებსა, ერანელ მხედრებსა და მოხელეებთან ერთად, ბაზალეთის ტბის მიდამოებში ნადირობდა, როდესაც თვალი მოჰკრა მცირე ამალით კახეთისკენ მიმავალ ქსნის ერისთვის ცოლს. მან ეს ქალი დაატყვევა და ყიზილბაშებს გადასცა, რითაც დიდი აღშფოთება გამოიწვია მთელს ქართლ-კახეთში, ვინაიდან დიაცის მანდილის შეურაცხყოფა ქართველობას ყოველთვის უდიდეს დანაშაულობად მიაჩნდა.

რუსეთიდან უკან დაბრუნებული შანშე ერისთავის შურისძიება შემზარავი იყო. მან დაიქირავა ლეკის ჯარი, რომლის რიცხვი, იმდროინდელი ცნობით, თითქო თორმეტ ათასს აღწევდა, დაარბია და დაატყვევა არაგვის ერისთავთა ყმები და, ბოლოს, ალყა შემოარტყა მის მთავარ რეზიდენციას, ანანურის ციხეს, სადაც უთრუთი ჩაიკეტა თავისი ძმებითა და ოჯახითურთ. ანანურის ციხისმცველმა რაზმმა სასოწარკვეთილი წინააღმდეგობა გაუწია საალყო ლეკის ჯარს. „არ ავად იყვნენ შიგნით მყოფნი ციხისანი, იმდონი ლეკი ამოსწყვიტეს, რომ მკვდრის სანგარს ივლებდნენ ლეკნი და ეგრე იბრძოდეს“, ამბობს იმდროინდელი მემატიანე. პრიმიტიულად შეიარაღებული ლეკის ჯარისთვის ანანურის ციხე ძნელად ასაღები აღმოჩნდა. მაშინ შანშე ერისთავმა თავის კაცებს მოაძებნინა იმ მილის სათავე, რომელიც წყალს აწვდიდა ანანურის ციხეს და გადააჭრევინა ის. რადგან ზაფხული იყო, ციხეში მყოფნი დიდად შეწუხდნენ. უთრუთ ერისთავის ერთი ძმა დაენდო უვნებლობის ფიცს და რამდენიმე კაცით ციხიდან გამოვიდა, მაგრამ ისინი დახოცეს. თვით უთრუთი თავისი ცოლშვილით „შეუპოვარს კოშკში“ ავიდა და იქიდან სცადა უკანასკნელი წინააღმდეგობა გაეწია. შანშე ერისთავმა თავის ჯარისკაცებს შეშა და წალამი მოაგროვებინა, კოშკს გარშემო შემოაწყობინა და ცეცხლი წააკიდებინა. შიგ მყოფნი კვამლში ამოიხრჩვნენ და კოშკის ხის ნაწილებთან ერთად ჩაშვავდნენ. ანანურიდან ლეკის ჯარი ქვემო ქართლში გადავიდა და დმანისის ციხეს მიადგა, მაგრამ სასტიკად დამარცხდა ციხიდან გამოსულ ქართველ ჯართან შეტაკებაში. მეციხოვნეებმა მრავალი ლეკი დაატყვევეს. გადარჩენილმა ლეკის რაზმებმა თავი მოიყარეს და ქსნის ხეობაში ავიდნენ, რათა ახალგორიდან იქ შენახული საქონელი წაეღოთ და ტყვეები წაესხათ. მაგრამ ახმეტასთან მათ თბილისიდან დადევნებული ყიზილბაშთა ჯარი დაეწია, მათი რაზმები გაჰფანტა და გაჟლიტა, ხოლო ნადავლი დაატოვებინა.

ახლა მოვიდა ჯერი ქსნის ერისთავის შანშეს დასჯისა. მას უღალატა მისმა შვილმა იოანემ, რომელიც თბილისის ხანს ეახლა და მისგან თანამდებობა და შესაფერი ჯამაგირი მიიღო. მის წინააღმდეგ ამხედრდნენ სხვა გავლენიანი ფეოდალებიც, მათ შორის ზვიადი და ენერგიული გივი ამილახვარი, რომელსაც ნადირ-შაჰმა ქსნის საერისთავო უბოძა და ინდოელი და ავღანელი ჯარისკაცები მოაშველა. „ოთხე სულთანი ექვსი ათასი კაცით შემოვიდა ქალაქსა თბილისსა, სწერს პაპუნა ორბელიანი: შემდგომად ამისა მოიწივნენ ჯარი ავღანისა; იყვნეს კაცნი შავნი და დუხჭირნი, შიშველნი; მცირე რამ საბლარდნელი ეფარათ ტანსა ზედა, ვითარცა ზერდაგი, გინა ზეწარი ჩამოეფარათ თავსა ზედა მსგავსად დედათა ფხოველთასა“.

ეს ახლადმოსული ჯარი, ყიზილბაშების რაზმებთან ერთად, გივი ამილახვრის და თბილისის ხანის მეთაურობით შეესია ქსნის საერისთავოს, მოსწვა და ააოხრა მთელი ეს კუთხე, ურიცხვი გლეხკაცობა დაატყვევა ან გასწყვიტა, ციხე-კოშკები და შენობები დაანგრია და, ბოლოს, მიადგა აწერის ციხეს, სადაც შანშე ერისთავმა შეაფარა თავი ცოლშვილითურთ. შანშემ წინააღმდეგობის გაწევა ვერ შესძლო და ღამით ძმით და რამდენიმე კაცით ბორჯომის ხეობისკენ გაიპარა, ხოლო იქიდან ახალციხის ფაშასთან მივიდა, რომელმაც ის პატივით მიიღო. გათენებისას ერანის ჯარმა აწერის ციხე აიღო და დაარბია; შიგ ვერც შანშე ერისთავი აღმოაჩინა და ვერც მისი ცოლი, იმიტომ რომ ამ ქალს უბრალო ტანისამოსი ჩაეცვა და თავის ყმებში გარეულიყო, მაგრამ ის ერთმა თავადიშვილმა იცნო და გასცა; მაშინვე დაატყვევეს და თბილისში გამოგზავნეს.

„გაგზავნეს ჩაფარი ნადირ-შაჰთან და აცნობეს ყოველივე ყოფილი. იამა ხელმწიფეს დაჭერა ქსნისა და უიმედა ყოველთა წყალობა. უბოძა რაყიმი: რაც ტყვე იყოსო, სულ ავღნის ჯარს მიეცითო. იყო ტყვე დიდი და პატარა ცხრაასე. მისცეს სრულიად ჯარსა ავღნისასა. იყო ტირილი და ვაება ტყვეთაგან; ეგრეც წუხდიან ქრისტიანენი და ვისაც ძალედვა, იხსნიდიან და განუტევნიან. ასე გაიაფდა ტყვე, რომ თითოს ვაჟკაცს ოროლ მინალთუნად იძლევდიან; რომელიც არ გაუვიდისთ, ცხვრულებ ყელსა სჭრიდიან და ზოგს წყალში ყრიდიან“ (პაპუნა ორბელიანი).

ნადირ-შაჰმა თურქეთის მთავრობასთან და ახალციხის ფაშასთან საგანგებო მოლაპარაკება გამართა ლტოლვილ ქსნის ერისთავის უკან დაბრუნების შესახებ. წინააღმდეგ შემთხვევაში იმუქრებოდა, რომ დახმარებას გაუწევდა იმერეთის მეფეს ალექსანდრეს, რომელიც იმერეთის ფეოდალებს ტახტიდან გადაეგდოთ თურქების დახმარებით და თბილისში იმყოფებოდა. რადგან სტამბოლის მთავრობას არ უნდოდა შაჰთან ურთიერთობა გაემწვავებინა ასეთი პატარა საქმის გამო, მან ახალციხის ფაშას უბრძანა შანშე ერისთავი და მისი ძმა გაეცა. ეს რომ ერისთავებმა გაიგეს, ციხეში შეცვივდნენ და ენგიჩარების რაზმს შეეხიზნენ. ენგიჩარებს არ უნდოდათ მათ გაცემა, მაგრამ ციხეში თვით ფაშა მივიდა, ორივე ძმა და მათი კაცები ძალით გამოაყვანინა და კისერზე ხუნდდადებულნი და ხელ-ფეხ შებორკილნი თბილისში გაგზავნა. თბელისიდან შანშე ერისთავი და მისი ძმა დარუბანდში გაისტუმრეს, სადაც იმ დროს ნადირ-შაჰი იმყოფებოდა; შანშე ერისთავმა მოინდომა თავის გამართლება, მაგრამ ნადირმა არ მოუსმინა. მან ის ხორასანში გაგზავნა, სადაც მას, გზიდან გაქცევის ცდის შემდეგ, ჯერ თვალები დასთხარეს და შემდეგ მისი ცოლი მიჰგვარეს

IX. გივი ამილახვრის აჯანყება

შანშე ერისთავის დამარცხების შემდეგ ნადირ-შაჰმა გივი ამილახვარი თავის ვექილად ანუ რწმუნებულად დანიშნა ქართლში; მაგრამ ქვეყნის დამშვიდება ვერც ამ ახალმა მმართველმა შესძლო.

ნადირს განუწყვეტლივ ომის წარმოება უხდებოდა, რის გამოც ის დიდ მოთხოვნილებას უყენებდა როგორც თავის სახელმწიფოს ცოცხალ ადამიანურ ძალებს, ისე მატერიალური სიმდიდრის მარაგს. მართალია, შაჰი ზრუნავდა ვაჭრობისა და მრეწველობის აყვავებაზეც და ამ მიზნით მან ინდოეთიდან იქაური ხელოსნები წამოასხა და სპარსეთის ყურესა და კასპიის ზღვაზე კომერციული ფლოტის დაარსებაც კი განიზრახა, ამას გარდა ის შეეცადა აელაგმა ავაზაკთა ბრბოები, რომელნიც ერანში დათარეშობდნენ და ქარავნებს სძარცვავდნენ. მაგრამ სამხედრო ხარჯების არაჩვეულებრივი ზრდა შეუძლებელს ხდიდა ნორმალურ მშვიდობიან მშენებლობას. ამასთანავე კასპიის ზღვაზე და მის სანაპირო. ადგილებზე რუსეთი სცდილობდა აღებ-მიცემის დაპატრონებას, სპარსეთის ყურის მოსაზღვრე პროვინციების ვაჭრობა კი ინგლისელებმა იგდეს ხელთ. აუტანელი გადასახადებისა, ხელისუფლებისა და მიწათმფლობელი არისტოკრატიის თვითნებობისა, უცხო კაპიტალის შემოტევის გამო ერანის მეურნეობა უიმედოდ დაავადებული იყო და მისი განკურნება არ შეიძლებოდა ინდოეთიდან და სინდეთიდან გამოტანილი ნადავლით.

ინდოეთიდან დაბრუნებისთანავე ნადირს თურქესტანისკენ მოუხდა გალაშქრება. ეს ლაშქრობაც მან ბრწყინვალედ დაასრულა. ის შეიჭრა ბუხარაში, დაამარცხა ემირი და აიძულა ის ერანთან მეგობრობის კავშირი დაედო და მისთვის მდინარე ამუდარიის სამხრეთით მდებარე ადგილები დაეთმო. ნადირი დიდად ზრუნავდა, რომ თავისი მდაბიო წარმოშობის ოჯახი სამეფო დინასტიებთან დაეკავშირებინა და ამიტომ როგორც წინათ ქართველი ბაგრატიონებისა და დელის იმპერატორები: გვარეულობას, ისე ახლა ბუხარის ემირს დაუმოყვრდა და თავისი შვილიშვილი მის ქალიშვილზე დააქორწინა.

მერანის მმართველი წრეები, განსაკუთრებით, შიიტური სამღვდელოება ნადირ-შაჰს ურჩევდა თურქეთის წინააღმდეგ გაელაშქრა და ბაღდადი და შიიტების სალოცავი ადგილი ქერბელა დაებრუნებინა. მაგრამ შაჰი წინააღუდგა ამ რჩევას. ამ დროს ის გატაცებული იყო სხვადასხვა სარწმუნოების მიმდევართა შერიგების და ერთი მსოფლიო რელიგიის შექმნის იდეით. მან სპარსულად გადაათარგმნინა სახარება, მოციქულები, ტალმუდი, რათა ქრისტიანობის და ებრაელთა რელიგიის შინაარსს გასცნობოდა. ის შეეცადა შეენელებინა შიიტური ფანატიზმი. პაპუნა ორბელიანი ამბობს: „მოვიდა ბრძანება ხელმწიფისა: რომელიც შია სუნისა სჯულსა ავად ახსენებს და ომარსა და ოსმანს შეაგინებს, ჩემისა რისხვით მოკვდებისო. ქალაქში მყოფნი ყიზილბაშნი დიდათ მჭმუნვარე იქმნეს. მაგრამ შიშითა ყაენისათა ვერას ვერ იტყოდეს“. ამას გარდა ნადირ-შაჰი არ შეუშინდა ისეთი რადიკალური ღონისძიების მიღებასაც, რომლის მსგავსიც ევროპაში მხოლოდ საფრანგეთის რევოლუციის მოღვაწეებმა მიიღეს: მან მეჩითებსა და მოლებს ჩამოართვა ქონება და სახელმწიფოს ხაზინას გადასცა ის.

საერთოდ ნადირს აზროვნების თავისუფლება ახასიათებდა, მოულოდნელი მისი ეპოქის ადამიანისთვის. როცა მოლების წარმომადგენლებმა მას უთხრეს, ჩვენი ქონება იმას ხმარდება, რომ მეჩითებში ერანის კეთილდღეობისთვის ვილოცოთო, მან უპასუხა: როცა თქვენ ეს ქონება გქონდათ, ერანი დამხობის გზაზე იდგა, სჩანს უზენაესს არ შეუსმენია თქვენი ლოცვები; თუ სახელმწიფო არ დაინგრა, თქვენი ლოცვების წყალობით კი არა, ჩემი მამაცი ჯარისკაცების წყალობით მოხდა. თავის თავზე მან სთქვა: - მე უბრალო მომაკვდავი ვარ, უზენაესის მიერ მრისხანების დროს შექმნილი, რათა ამ ცოდვილ მიწაზე ვიმოგზაუროო..

თურქესტანის ლაშქრობიდან დაბრუნებული ნადირ-შაჰი თავისი ძლიერების მწვერვალზე იმყოფებოდა. ამის შემდეგ მას თითქო ბედმა უმუხთლა და მისი დაქვეითება დაიწყო. 1741 წლის გაზაფხულზე. მან დიდი ჯარით, რომელიც, იმდროინდელი ცნობით, თითქო ასი ათასს კაცს აღწევდა, დაღისტნის წინააღმდეგ გაილაშქრა. ამ დროს დაღისტნის ტერიტორიაზე რამდენიმე პატარა სამფლობელო არსებობდა, ტარკის შამხალისა, ავარიის ხანისა, ყარაკატაის უცმისა, ყაზიქუმუხის ხანისა და სხვა. გარდა ამისა მიუვალ ხეობებსა და მის კალთებზე მცხოვრები ტომები ჯერ კიდევ გვაროვნული წესწყობილების საფეხურზე იყვნენ შეჩერებული და მათ სახელმწიფოებრივი ორგანიზაცია არ ჰქონდათ. ტერიტორიული შეუვალობისა და ერთი მთლიანი სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციის უქონლობის გამო დაღისტნის ტომები განსაკუთრებულად საშიშნი იყვნენ მეზობლებისთვის და მათი დამორჩილება დიდ სიძნელეს წარმოადგენდა. დაღისტნის მფლობელები და გვარები თავს უყრიდნენ მეტად თუ ნაკლებად მრავალრიცხოვან მარბიელ რაზმებს, რომელნიც მეზობლების ძარცვით ცხოვრობდნენ და თავიანთ იარაღს ადვილად ჰყიდდნენ იმას, ვინც მეტს შეაძლევდა.

თუმცა დაღისტნის დიდი ნაწილი ნომინალურად ერანის სახელმწიფოს ნაწილად ითვლებოდა, მაგრამ იქაურს მფლობელებს თავი დამოუკიდებლად მიაჩნდათ და ზოგიერთი მათგანი თურქეთთან სცდილობდა კავშირის გაბმას, ხოლო ზოგიერთი რუსეთის სამხედრო ხელისუფლებასთან, რომელიც უკვე ყიზლარში იყო დამკვიდრებული და სამხრეთისკენ მოიწევდა. ნადირ-შაჰს კი, ისევე როგორც მის წინათ შაჰაბაზს, ერანის ინტერესებისთვის დიდად სახიფათოდ მიაჩნდა რუსის ჯარის გადმოსვლა კავკასიის ქედს გადმოღმა. ამიტომ მას უნდოდა დაემორჩილებია და შემოემტკიცებია დაღისტანი. ამას გარდა ნადირს პირადი მოტივებიც ამოძრავებდა: ლეკებმა მოჰკლეს მისი ძმა, რომელიც დაღისტნის გამგედ იყო დანიშნული; ნადირს უნდოდა დაესაჯა მკვლელები.

ერანის ჯარმა შედარებით ადვილად მიაღწია დარუბანდს, მაგრამ შემდეგ ოპერაციების წარმოება გაუძნელდა. ლეკების პატარ-პატარა რაზმები ვიწრო ხეობებში საფარებიდან თავს ესხმოდნენ ერანელთა ჯარის ნაწილებს და დიდ ზიანს აყენებდნენ მათ. ტრანსპორტის მოუწყობლობის გამო ერანელები დაიმშნენ, თავი იჩინა ეპიდემიამ, დეზერტირობამ, იყო შემთხვევები, რომ ერანელი ჯარისკაცები თავიანთი დახოცილი ამხანაგების გვამებს სჭამდნენ. შაჰ-ნადირმა ამ ლაშქრობაში დაჰკარგა თავისი ჯარის დიდი ნაწილი და მთელი ტრანსპორტი, მაგრამ თავის მიზანს ვერ მიაღწია და გაბოროტებული დაბრუნდა ისპაჰანში.

ამ ლაშქრობამ, რომელიც ნადირ-შაჰის ერანში დაბრუნების შემდეგაც გაგრძელდა, განსაკუთრებით გამანადგურებელი გავლენა მოახდინა აღმოსავლეთ საქართველოს ისედაც გაღატაკებული ხალხის ეკონომიურ მდგომარეობაზე. ჯერ კიდევ ამაზე ადრე ქართლ-კახეთში შაჰმა მუმეიზი, ანუ დღევანდელი ტერმინოლოგიით რომ ვთქვათ, სტატისტიკოსი გამოგზავნა, რომელმაც მიწები საბლით გააზომინა, მოსახლეობა და პირუტყვი ააწერინა და დაბეგრა. მან გადასახადი დაადვა აგრეთვე ყოველ შენობას, ყოველ ვაზს, ყოველ ხეხილს. პაპუნა ორბელიანი ამბობს: „არასდროს ერანის ხელმწიფისაგან ქართლის ქვეყანა არ დაწერილიყო; ამა ამბავთა შინა მრავალი სული აიყარა, ბევრი ადგილი უმეტესად აოხრდა, მრავალი კაცი ვენახსა და ბაღებსა თავისი ხელით კაფიდის და აოხრებდის, ვინც დარჩა, კიდევ ამის იმედი ჰქონდათ, რომ ერთი მემკვიდრე პატრონი გამოჩნდებოდა“.

დაღისტანში ყოფნის დროს ნადირმა ქართლ-კახეთიდან მოითხოვა სურსათ-სანოვაგის მიწოდება და რამდენიმე ათაი შებმული ურმის გაგზავნა, რამაც უკვე ქართლის დამშევა გამოიწვია. „ქართლში პური ასე ძვირად იყო, რომ თქვენმა მზემ ბევრჯელ ვნახეთ ბალახის კურკას გაახმობდიან, დაფქვიდენ და იმას სჭამდენ, განაგრძობს იგივე მემატიანე: მრავალი სული ჯოხით მოკვდა; თუ პურს სადმე გასასყიდს იშოვიდენ, თავისის ხელით შვილებს აძლევდენ. მრავალი სული აიყარა ამ ქვეყნით და უცხოთა ალაგთა გარდიხვეწა. ურუმის ქვეყანა ქართლის კაცით აივსო“.

ასეთ პირობებში ქართლის ვექილმა ანუ სამოქალაქო გამგემ გივი ამილახვარმა გადასწყვიტა თბილისიდან გაპარულიყო, რათა ქართლში აჯანყების დროშა აფრიალებინა. მან თან წაიყვანა ცოლ-შვილი და რამდენიმე თანაგამზრახველი. რადგან მცხეთის ხიდი აყრილი იყო, ის მტკვარზე ნავტიკებით გადავიდა, რომელიც მას მზად დაახვედრა მის შესახვედრად გამოსულმა მისმა თანამზრახველმა არაგვის ერისთავმა. აქედან ის დუშეთში ავიდა, ქსნისა და არაგვის ხევის კაცნი შეჰყარა და ერთგულებაზე დააფიცა.


ამ აჯანყებამ დიდად შეაშფოთა თბილისის ხანი, რომელმაც დაატყვევებინა და ნარიყალის ციხეში ჩაასმევინა მეტად თუ ნაკლებად საეჭვო ქართველი დიდებულნი. ნადირ-შაჰმა დატყვევებულნი გაანთავისუფლებინა, ხოლო გივი ამილახვარს წინადადება მისცა, უკან დაბრუნდი და ყოველივეს გაპატიებო; ამილახვარმა უარი შეუთვალა. მაშინ თბილისის ხანი ერანელების ჯარით შეესია ქართლს, დასწვა მოსავალი, დაარბია მოსახლეობა და რამდენიმე მნიშვნელოვანი ციხე-სიმაგრე დაიკავა. გივი ამილახვარი ზემო ქართლში გადავიდა, საიდანაც ბორჯომის ხეობით კავშირი დაიჭირა ახალციხის ფაშასთან, რომელმაც მას თოფ-ზარბაზანი და ტყვია-წამალი მოაწოდა სურამის ციხის გასამაგრებლად. ამას გარდა ის მას დროგამოშვებით თურქთა რაზმებსაც აშველებდა.


მაგრამ არც სისხლდაცლილ ქართლში შეგროვებული ძა, ლები, არც თურქთა დამხმარე რაზმები საკმაო არ იყო, რომ გივი ამილახვარს ხანგრძლივი წინააღმდეგობის გაწევა შესძლებოდა ერანის საოკუპაციო ლაშქრისათვის. ამიტომ მან დაღისტნის ბელადებს მიმართა; მათ (რამდენიმე ათასი კაცი გადმოიყვანეს და გივის განკარგულებაში დააყენეს; ამ თვითნება ლეკის ჯარმა თავისი ავაზაკობით და მტაცებლობით არანაკლები ზიანი მიაყენა ქართლის მშვიდობიან გლეხკაცობას, ვიდრე ერანის ჯარი აყენებდა. ამას გარდა გივის მოლაპარაკება ჰქონდა გამართული რუსეთის ხელისუფლებასთანაც და მისი დახმარების იმედიც ჰქონდა.

გივი ამილახვრისა და მისი მომხრე ქართლელი ფეოდალების მიერ დაწყებულმა ბრძოლამ ორად გათიშა ქართლ-კახეთის მოსახლეობა: ერთი ნაწილი გივისა და ანტიერანულ პარტიას მიემხრო, მეორე — ერანის ადგილობრივ ხელისუფლებას. თავდაპირველად სასწორი ხან ერთი მებრძოლი მხარისაკენ იხრებოდა, ხან — მეორისკენ. ერანის ხელისუფლება ხან რეპრესიებს მიმართავდა ხალხის დასაშინებლად, ხან მის გულის მონადირებას ლამობდა დამთმობი პოლიტიკით. გადამწყვეტი მნიშვნელობა იქონია კახთ ბატონის თეიმურაზის, მისი მეუღლის თამარის და ერეკლე ბატონიშვილის ერანის პარტიის მხარეზე გამოსვლამ. თეიმურაზმა გივის მომხრეებისაგან გაწმინდა ჯერ არაგვის და მერე ქსნის საერისთავო, ხოლო ერეკლე ბატონიშვილმა შედარებით მცირე ჯარით, რომელშიც ქართველებს გარდა ლეკთა რაზმებიც იმყოფებოდნენ, ცხინვალის მახლობლად დაამარცხა გივი ამილახვრის თურქ-ლეკთა შეერთებული ჯარი, რომელიც დილის ბინდ-ბუნდში მოულოდნელად თავს დაესხა მას. მადლიერმა ნადირმა თეიმურაზს ათი ათასი ოქრო გამოუგზავნა საჩუქრად.

გივი ამილახვრის და ქართლის ფეოდალების ამბოხებამ ფართო გაქანება მიიღო და ბრძოლაში უკვე თურქეთის ცენტრალური მთავრობა ჩაება აშკარად. ხონთქარმა გივი ამილახვარს დიდი ჯარი მოაშველა ახალციხელი უსუფ-ფაშის მეთაურობით, რომელსაც აგრეთვე საკმაოდ დიდი თანხა გამოატანა დაღისტანში გასაგზავნად და ლეკების გადასაბირებლად. თეიმურაზი და თბილისის ხანი გორის ციხეში გამაგრდნენ. მოწინააღმდეგეთა შეტაკება მოხდა გორსა და რუისს შუა. მართალია ამ შეტაკებაში გივიმ და ოსმალოს ფაშამ დაამარცხეს თეიმურაზი და სპარსეთის ხანი და გორის გალავნის კარებამდე სდიეს მათს ლაშქარს, მაგრამ თვით გორის ციხის აღება ვერ შესძლეს და რუისში დაბანაკდნენ.

ამის შემდეგ გივი ამილახვარი და უსუფ-ფაშა მოელაპარაკნენ ლეკების უწარჩინებულეს ბელადს მალაჩის და ოთხი ათასი ჯარისკაცით და დასარიგებელი ფულით დაღისტანში გაგზავნეს ახალი ჯარების შესაგროვებლად. ეს ამბავი გორის ციხიდან თეიმურაზმა მსწრაფლ აცნობა ერეკლე ბატონიშვილს. მან საჩქაროდ თავი მოუყარა კახელებს, შეიერთა – თბილისში დარჩენილი ყიზილბაშთა რაზმები და მალაჩის საგურამოსთან ჩაუსაფრდა, არაგვის მარცხენა ნაპირას. რადგან თურქთ-ლეკთა ჯარი ასეთ ელვისებურ მოქმედებას არ ელოდა, მან გულდამშვიდებით დაიწყო გადიდებული არაგვის ფონში გასვლა. მაშინ ერეკლე თავისი რაზმებით მოულოდნელად საფარიდან გამოვარდა და ძლიერად ეკვეთა მტერს. ოსმალებმა და ლეკებმა უკან დაიხიეს, არაგვის მარჯვენა ნაპირას სანგრები შეჰკრეს და ძლიერი თოფის სროლა ასტეხეს. „მაშინ შეუხდა ძე მეფისა ირაკლი არაგვსა და პირველ ყოველთასა თვით განვლო ფონი იგი. ხოლო მხილველთა სპათა არღა ჰრიდეს საშინელებასა წყალთასა და შეუდგნენ ყოველნი სპანი მისნი და იქმნა ბრძოლა უძლიერესი, ვინაიდან ოსმალ-ლეკნი უმეტესობდნენ; და ძლიერსა ამას ომსა შინა პირველ მიუხდა ირაკლი ძე მეფისა და დაღისტნის პირველი ბელადი მალაჩი თვით მოჰკლა. ხოლო სიკვდილსა მისსა მყის იძლივნენ ოსმალ-ლეკნი და მიჰყვნენ ესენიცა ვიდრე ქსანს გაღმა ოკმამდე და მრავალი მოსწყვიდეს და დაიჭირეს“ (ომან ხერხეულიძე).

როცა უსუფ-ფაშამ საგურამოს დამარცხების ამბავი გაიგო, მაშინვე აიყარა და ახალციხისკენ გაიქცა. გივი ამილახვარი ისევ სურამის ციხეში ჩაიკეტა. ნადირ-შაჰმა ერეკლეს ოქროს რახტით შეკაზმული ცხენი და მძიმედ მოჭედილი ხმალი გამოუგზავნა. რადგან ჩქარა ის დარწმუნდა, რომ თეიმურაზი და ერეკლე გადაუხრელად ადგნენ ერანის ორიენტაციის გეზს და მათ ერანელ ხანებსა და გამაჰმადიანებულ ბაგრატიონებზე უკეთ შეეძლოთ აღმოსავლეთი საქართველოს დამშვიდება, 1744 წელს ქართლის მეფობა თეიმურაზს მისცა და კახეთისა ერეკლეს. ამ საქმის შემზადებაში განსაკუთრებული როლი შეასრულა თეიმურაზის მეუღლემ თამარმა, რომელიც როგორც ეტყობა, დიდი პოლიტიკური ტაქტით იყო აღჭურვილი. ის ჯერ კიდევ ნადირ-შაჰის დაღისტანში ყოფნის დროს მასთან მივიდა, რათა მისი რისხვა გაენელებინა და გადასახადისა და ურმის ბეგრის შემსუბუქება ეთხოვნა. შაჰმა ის დიდი პატივით მიიღო და თხოვნა შეუსრულა. შემდეგ თამარი შაჰის ბრძანებით დროებით ქართლის მმართველადაც დაინიშნა. თამარმა, როგორც ვახტანგ მეექვსის კანონიერმა მემკვიდრემ, მოლაპარაკება გამართა გავლენიან თავადებთან და დაარწმუნა ისინი წინააღმდეგობა არ გაეწიათ, რომ მისი ქმარი მისი მამის ტახტზე დამჯდარიყო.

დიდი აღტაცებით შეხვდა ქართლ-კახეთი ახალგაზრდა ერეკლეს პირველ გამარჯვებათ სახელმწიფოებრივი და სამხედრო მოღვაწეობის ასპარეზზე. სხვათა შორის ამას მოწმობს ხალხური ლექსი, რომელიც, ალბათ, იმ დროსაა შეთხზული:

ერეკლე ბატონიშვილი
განა უბრალო კახია:
საგურამოში ლეკისა
ჯარი მარტო.მან დახია.

X. თეიმურაზის და გივი ამილახვრის ბრძოლა

ბრწყინვალედ იდღესასწაულა თბილისმა ქრისტიანი მეფის ქალაქში შემოსვლა, რაიცა ადვილი გასაგებია, თუ გავიხსენებთ რომ ერთს საუკუნეზე მეტი ხნის განმავლობაში ქართლ-კახეთს თითქმის განუწყვეტლივ მაჰმადიანი მეფეები და გამგეები მართავდნენ. როცა თეიმურაზი ლილოდან თბილისში შემოვიდა, მას მეტეხის ხიდთან მოქალაქენი და სამღვდელო დასნი შეხვდნენ; მთელი ქალაქის ქუჩები და მოედნები მოფენილი იყო ყვავილებით და მძიმე აბრეშუმის ქსოვილებით. ზარბაზანთა გრიალისაგან ყურთასმენა აღარ იყო, ავლაბრიდან დაწყებული ქართლის კარიბჭემდე, რომელიც ქალაქის გალავანთან დაახლოებით იმ ადგილას იყო, სადაც ამჟამად პუშკინის სკვერია, მოედნები და ქუჩები მორთული და გაჩირაღდნებული იყო.

„რა გითხრა, რა სიხარული იყო ჩვენგან, სწერს იესე ოსესშვილი თავის ავტობიოგრაფიაში: ტყვეობის შიშით სამი თვე რომ სიონის აკლდამაში ვისხედით, ამოვედით. ქართველობა შეიქნა. საყდრებში თათრების შიში აღარ იყო. ვექილები, ვეზირები, მუსტაფი რომ ქართველ ბატონს მსახურებდნენ და თავს დაუკრავდნენ, გაგვიოცდის და გაგვიკვირდის. შიგნით სასახლე რომ ვნახეთ და მეფეთ მეჯლისი და დილაზედ სალამი, უცხო რამ სიხარული იყო ყმაწვილის კაცისთვის“.

როცა ეს სასიხარულო ამბავი ერეკლემ გაიგო, ისიც თავისი ამალით დიდუბეში მოვიდა, სადაც საგანგებოდ კარვები იყო გაშლილი. იქ ნადირ-შაჰის წარმომადგენელმა მას შაჰის მანიფესტი წაუკითხა და ხალათი გადააცვა. თეიმურაზი თავის ვაჟს ქალაქის კარიბჭესთან შეხვდა. დაიწყო ნადიმი და სახალხო დღესასწაული, რომელმაც რამდენიმე დღე გასტანა.

ამის შემდეგ მეფეები კახეთს გაემგზავრნენ, ვინაიდან თეიმურაზს უნდოდა, ძველი ქართული წესისამებრ, თავისი ვაჟისთვის სამეფო დაელოცა; მაგრამ საგარეჯოში მამაშვილი იძულებული გახდა ერთმანეთს დაშორებოდა: ამბავი მოვიდა, სამი ათასი ცხენოსანი ლეკი ყაზახს შეესიაო. რადგან თათრობით დასახლებული ყაზახი, ისევე როგორც ბორჩალო, ბამბაკი და შამშადილი აღმოსავლეთი საქართველოს ზღუდეს წარმოადგენდა და შემდეგ ქართლის სამეფოს ნაწილიც გახდა, მისი დაცვა თეიმურაზს აუცილებლად მიაჩნდა და ის იძულებული გახდა უკან დაბრუნებულიყო. მან თბილისიდან თან წაიყვანა ქართველთა და ყიზილბაშთა ჯარი, მიუსწრო ლეკთა მარბიელ რაზმებს, დაამარცხა ისინი, ნადავლი დააყრევინა და ისევ სატახტო ქალაქში დაბრუნდა.

თეიმურაზ მეფის მთავარ საზრუნავს ფეოდალთა ოპოზიციის მოდრეკა წარმოადგენდა. მან თავდაპირველად ლმობიერი მოპყრობით, დასაჩუქრებით, დაწინაურებით შეირიგა ამ ოპოზიციის რამდენიმე გავლენიანი წარმომადგენელი, ხოლო შემდეგ ჯარით გაილაშქრა მისი მოუდრეკელი და ენერგიული ბელადის გივი ამილახვრის წინააღმდეგ, რომელიც კიდევ სურამის ციხეში იყო გამაგრებული. ქართლის მეფეს თან ახლდა აგრეთვე თბილისის მეციხოვნე ყიზილბაშის ჯარიც, რომელსაც ნადირ-შაჰისაგან ნაბრძანები ჰქონდა ყველაფერში თეიმურაზ მეფეს დამორჩილებოდა.

რადგან თეიმურაზმა პირდაპირი იერიშით სურამის ციხის აღება ვერ შესძლო, მან სანგრები გაათხრევინა მის გარშემო და ალყა შემოარტყა. მეციხოვნე ჯარი კარგად იყო. მომარაგებული სანოვაგითა და თოფ-იარაღითა თუ ტყვია-წამლით, მას ზარბაზნებიც ჰქონდა და დიდხანს შეეძლო თავდაცვა. მემატიანე ამბობს, ხანდახან ისეთი სროლა გაისმოდა, რომ კვამლისაგან ციხე არ სჩანდაო. რადგან თეიმურაზმა ციხე ვერ აიღო, გივი ამილახვარს მოციქული შეუგზავნა, შევრიგდეთ და ცთომილებას გაპატიებო. ამილახვარმა წინადადება მისცა, პირისპირ მოვილაპარაკოთო. მეფე ციხესთან მივიდა, კარავი დაადგმევინა და მცირედი ამალით შიგ შევიდა. ამილახვარი თავისი კაცით ციხიდან გამოვიდა და თეიმურაზს ჯვარზე შეჰფიცა, შენი ორგული არ ვიყოვო. სამაგიეროდ მეფემ ხალათი უბოძა. ამილახვარმა მოახსენა: „თქვენი სარწმუნო ვარ, მაგრამ ხელმწიფისაგან ერთი ისეთი რაყამი მომიტანე, რომ ჩემი გული შესჯერდეს და ციხეს მაშინვე მოგართმევო“. თეიმურაზმა ნადირ-შაჰთან საჩქაროდ გაგზავნა შიკრიკი. სანამ ისპაჰანიდან პასუხი მოუვიდოდა, მეციხოვნე და საალყო ჯარს შორის ერთგვარი დაძმობილება მოხდა, ლეკი, ქართველი და ყიზილბაში ჯარისკაცები ერთმანეთთან მიდიოდნენ და ვაჭრობდნენ.

ერანიდან დაბრუნებულმა შიკრიკმა შაჰის პასუხი მოიტანა: ნადირი გივი ამილახვარს ატყობინებდა, შენი დანაშაული და სისხლი ჩვენის სიმაღლისა და გაძლიერების მდომელის მეფის თეიმურაზის გულისთვის გვიპატიებიაო. შაჰი ფიცს სდებდა, თუ შემირიგდები, არაფერს გავნებო. ეს ფიცის წერილი გივი ამილახვარს შეუგზავნეს, მაგრამ მან მაინც ვერ გაბედა მოწინააღმდეგის მინდობა, ციხის კარები ჩაკეტინა და ისევ ბრძოლა განაახლა. ამის შემდეგ მას რამდენიმე მომხრე გადაუდგა, სხვათა შორის, ქართლის მთავარეპისკოპოსი კირილე, რომელიც მანამდე სურამის ციხეში იმყოფებოდა.

ბრძოლა სურამის ციხის გარშემო კიდევ გრძელდებოდა, როცა თეიმურაზის ბანაკში კახეთიდან ერეკლე მოვიდა. ის ამ დროს უკვე განშორებული იყო თავის პირველ ცოლს, ყაფლანიშვილის ქალს, რომელიც მან თვრამეტი წლის ასაკში შეირცეო. სურამის მახლობლად სოფელ ქვიშხეთში ერეკლეს დეიდა ანუკა ბატონიშვილი ცხოვრობდა, რომელიც აბაშიძეზე იყო გათხოვილი. მან იმერეთიდან გადმოაყვანინა თავის მაზლის ზაალ აბაშიძის ქალიშვილი ანა და ერეკლეს მიათხოვა. ქორწილი ქვიშხეთში გადაიხადეს, ისე რომ კახული მრავალჟამიერს სურამის ციხის ზარბაზნები აძლევდნენ ბანს. პაპუნა ორბელიანის სიტყვით რომ ვთქვათ, განისვენეს ორი დღე ლხინ-ნადიმობით, მაგრამ იყო სურამში სროლა მუდმისად ყუნბარათა და ზარბაზანთ, რომ ყურთასმენა აღარ იყვის.

რადგან სურამის ციხის აღება ძალიან დაყოვნდა, ნადირშაპმა საგანგებოდ მხატვარი გამოგზავნა, ციხის სურათი გადააღებინა და პირადად გასინჯვის შემდეგ შემოსთვალა, ციხეს ირგვლივ გალავანი შემოავლეთ და ჯარი მიუყენეთ, შიგ მყოფნი თვითვე შემოგეხვეწებიანო. როცა ამ ღონისძიებამაც არ გასჭრა, სურამის ციხეს ნაღმები მისცეს და სანახევროდ დაანგრიეს, ისე რომ მრავალი შიგ მყოფი დაიღუპა. მაშინ გივი ამილახვარმა, რომელიც არც შაჰს ენდო და არც თეიმურაზს, შემოსთვალა, თამარ დედოფალი მოვიდეს და იმას მივენდობიო. დედოფლის მისვლისთანავე გივიმ ერთგულების ფიცი მისცა მასა და თეიმურაზს, ხოლო მათგან უვნებლობის ფიცი მიიღო. ამის შემდეგ ციხის კარები გააღო. როგორც კი ნადირ-შაჰმა გივი ამილახვრის კაპიტულაციის ამბავი გაიგო, შემოსთვალა ან თვალები დასთხარეთ, ან ერანში გამოგზავნეთო, დიდად შეწუხდნენ მეფე და დედოფალი, მაგრამ შაჰის ბრძანების წინააღმდეგ წასვლა ვერ გაბედეს.

გივი ამილახვარმა თვალების დათხრა ამჯობინა, ვინაიდან განსაჯა, რომ თუ ერანში გაგზავნიდნენ, სამშობლოსაც დაჰკარგავდა და თვალებსაც. თამარმა და თეიმურაზმა ის ერანში გაგზავნეს დაუბრმავებლად; ამასთანავე შაჰს სთხოვეს მისი შეცოდება ეპატიებინა.

გივი ამილახვრის ძმისწულს ალექსანდრე ამილახვარს თავის „გეორგიანულ ისტორიაში“ მოთხრობილი აქვს თავისი ბიძის დატუსაღების და ერანში წაყვანის ამბავი. ისპაჰანიდან ფარულად ორი დიდებული მოდის და თამარ დედოფალთან მოლაპარაკების შემდეგ გივისთან შედის. ის მათ კარგად ხვდება, როგორც ძველ ნაცნობებს. სპარსელები გივის ორივე მხრიდან ამოუდგებიან, ცერებზე ხელებს მოჰკიდებენ სპარსთა ჩვეულების მიხედვით და ტირილით შაჰის ბრძანებას აცნობებენ. გივი ხედავს, რომ წინააღმდეგობის გაწევა უაზრობა იქნებოდა; მან იცის, რომ ნებაყოფლობით დამორჩილებულთ სპარსელები უფრო ლმობიერად ეპყრობიან, ამიტომ გულზე ხელებს დაიკრეფს და იტყვის: აღსრულდეს დიდებული შაჰის ნება მის. ფერხთა მტვერზე გივი ამილახვარზეო. დედოფალი თამარი იმდენად შეწუხებულია, რომ გივის წინადადებას აძლევს, თან გაგყვები. ისპაჰანში, რათა შაჰს პირადად ვთხოვოთ შენი შეწყალებაო. მაგრამ გივი მას აშლევინებს, ვინძლო თვითონ მოვახერხო თავის გადარჩენაო.

ერანში მიმავალი გივი ამილახვარი გზად შეხვდა იქიდან სამშობლოში მომავალ შანშე ერისთავს, რომელიც ნადირმა გაანთავისუფლა თეიმურაზის შუამდგომლობის თანახმად, და ამ ორმა ყოფილმა მოწინააღმდეგემ, ერთმა დაბრმავებულმა, ხოლო მეორემ დაბრმავების მომლოდინემ, ერთმანეთს სამძიმარი უთხრეს და წუთისოფლის გაუტანლობა შესჩივლეს. გამოთხოვების ჟამს შანშე ერისთავს ქართული ზღაპრების სიტყვები გახსენებია: იქით მიმავალი ბევრი მინახავს, უკან დაბრუნებული კი არც ერთიო. გივი ამილახვარს უპასუხნია, შეიძლება ღმერთმა შემიბრალოს და უკან ისე არ დავბრუნდე, როგორც შენ ბრუნდებიო.

თავისი ახოვანი გარეგნობით, კეთილშობილი ქცევით და დიპლომატიური ჭკუით გივი ამილახვარმა, როგორც ეტყობა, დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ნადირზე და ის დასჯას გადარჩა. ერთ-ერთი მომდევნო შაჰის დროს მან ყულარაღასობა, ე. ი. გვარდიის უფროსობა მიიღო და დიდძალი ქონება შეიძინა. როცა ნადირ-შაჰის სიკვდილის შემდეგ დაწყებულმა არეულობამ 1749 წელს უკიდურეს მწვერვალს მიაღწია, ერანში მყოფი ქართლ-კახელნი ერთად შეიყარნენ და სამშობლოში დაბრუნება გადაწყვიტეს, მაგრამ გაუჭირდათ, ვინაიდან დამშეული და გაღარიბებული იყვნენ. მაშინ გივი ამილახვარმა ყველას საზრდო და იარაღი დაურიგა, დარაზმა და წინ გამოუძღვა, რამდენჯერმე გზაში ყიზილბაშები დახვდნენ, მაგრამ, მემატიანეს ენით რომ ვთქვათ, გივი ასე ლომგულად და კაი სარდლობით მოიქცა, რომ საცა მტერი აუჩნდით, ღვთის რისხვა დასცეს და აგრე ხრმლის ძალით ქვეყანასა ქართლისათა მოვიდიან.

მოხუცებულობაში გივი ამილახვარმა მეტი ღვთისმოსავობა გამოიჩინა, ვიდრე მისი ქარიშხლიანი ახალგაზრდობის დღეებში იყო მოსალოდნელი, და თავისი შეძლების დიდი ნაწილი დანგრეული ეკლესიების განახლებას, ქართველ კათოლიკეთა დახმარებას და სხვა სათნო საქმეებს მოახმარა არა მარტო ქართლ-კახეთში, არამედ იმერეთსა და ახალციხის მხარეშიც.