იმერეთის შემოერთების საკითხი

1784 წელს გარდაიცვალა იმერეთის მეფე სოლომონ I. რადგან მას ვაჟიშვილი არ დარჩენია, იმერეთის ტახტისთვის გაიმართა ბრძოლა მეფის ბიძაშვილს – დავით გიორგის ძესა და მეფის ძმისწულს – დავით არჩილის ძეს შორის. ეს უკანასკნელი ერეკლეს ქალიშვილის – ელენეს შვილი იყო. ბოლომოუღებელი ბრძოლების შედეგად იმერეთის თავკაცებმა ერეკლეს მიმართეს წინადადებით, რომ მას შემოეერთებინა იმერეთიც და თავი ამერეთ-იმერეთის მეფედ გამოეცხადებინა. მომენტი მართლაც ხელსაყრელი იყო.

თურქეთი რუსეთთან ომში მარცხდებოდა. ახალციხის ფაშაც სულთნიდან განდგომას და ერეკლესთან შეკავშირებას ცდილობდა. ირანიც არ იქნებოდა წინააღმდეგი დასავლეთ საქართველოს ქართლ-კახეთთან შეერთებისა, რადგანაც ეს უკანასკნელი შაჰს კვლავ თავის ვასალურ ქვეყნად მიაჩნდა. იმერეთის მოსახლეობის ფართო ფენებიც ამ გაერთიანების მომხრენი იყვნენ. როგორც ისტორიკოსი პლატონ იოსელიანი წერს: „დესპანნი იმერთა არწმუნებდნენ მეფესა (ერეკლეს), რომელ ყოვლადი სამეფო იმერეთისა მოელის სიხარულით და მხიარულობით საქმისა ამის დასასრულსა; თვით მთავართა გურიისა და ოდიშისას სურთ და სწყურიათ ესე. მცხოვრებთა გლეხთაცა იციან ესე და უხარიათ ბატონობა თქვენი იმერეთსა, მტერთაგან ჯარისა გაოხრებულსა“.

იმერეთის შემოერთების საკითხი მეფემ დარბაზის სხდომაზე განიხილა. დარბაისელთა უმრავლესობამ მხარი დაუჭირა ამ შემოერთებას, მაგრამ იყვნენ მოწინააღმდეგენიც. კამათმა მწვავე ხასიათი მიიღო. ერეკლემ შეწყვიტა დარბაზის სხდომა და შემდეგი დღისთვის გადაიტანა. აქ უკვე ჩაერია საქმეში დედოფალი დარეჯანი, რომელიც რეაქციონერი თავადების ფეხის ხმას იყო აყოლილი. იგი იმასაც შიშობდა, რომ ერეკლეს გარდაცვალების შემდეგ უნდა გამეფებულიყო მისი გერი გიორგი, რომელსაც იმერეთ-ამერეთის მეფობით ძლიერი ხელისუფლება ექნებოდა და დედოფლის საკუთარ შვილებს თითქოს დაჩაგრავდა. მას ერჩივნა იმერეთში მეფედ მისი შვილიშვილი, დავით არჩილის ძე ყოფილიყო. ბოლოს და ბოლოს ერეკლე დაიყოლიეს, რომ იმერეთის შემოერთებაზე ხელი აეღო და იქ თავისი შვილიშვილის, დავით არჩილის ძის გამეფებისათვის ეზრუნა. ეს აშკარად რეაქციის გამარჯვება და ქვეყნის პროგრესულ ძალთა სერიოზული მარცხი იყო.

მოწინავე ძალებმა ის მაინც მოახერხეს, რომ ამერეთ-იმერეთის სამეფო-სამთავროებმა 1790 წელს გარეშე მტრის წინააღმდეგ ერთობლივი ბრძოლის კავშირი შეჰკრეს. ამ საქმის სული და გული მეფე ერეკლეს მსაჯული, სოლომონ ლიონიძე იყო.
მისი მეცადინეობით დაიდო „ივერიელთა მეფეთა და მთავართაგან დამტკიცებული“ ხელშეკრულება. ამ ხელშეკრულებით დასავლეთ საქართველოს მეფე-მთავრები ქართლ-კახეთის სამეფოსთან სამხედრო კავშირს ამყარებდნენ და 1783 წლის ტრაქტატს უერთდებოდნენ. მოკავშირეები ერეკლე მეორეს უპირატესობას და მის მფარველობას აღიარებდნენ და მასვე ანდობდნენ რუსეთთან ურთიერთობის დამყარებას.

მით უმეტეს, რომ იმერეთის ახალი მეფე, ერეკლეს შვილიშვილი დავით არჩილის ძე, რომელმაც გამეფების შემდეგ სოლომონ II-ის სახელი მიიღო, ყველაფერში თავის პაპას, ერეკლეს უჯერებდა და მისი კარნახით მოქმედებდა.
 

კრწანისის ბრძოლა

ხანგრძლივი დინასტიური ბრძოლების შემდეგ ირანის სათავეში მოსულმა აღამაჰმად-ხანმა მე-18 საუკუნის ბოლოს ყურადღება ამიერკავკასიას მიაპყრო. მის განსაკუთრებულ უკმაყოფილებას იწვევდა გეორგიევსკის ტრაქტატით საქართველოს რუსეთთან დაკავშირება. 1795 წლის გაზაფხულზე იგი 70 ათასიანი ლაშქრით არდებილში იდგა. აზერბაიჯანის ხანების დიდი ნაწილი მის მხარეზე დადგა. მხოლოდ შუშის ხანი – იბრეიმი და ერევნის ხანი – მაჰმადი რჩებოდნენ ერეკლეს მოკავშირეებად.

ერეკლე II-მ დროულად აცნობა პეტერბურგისა და კავკასიის ხაზის სარდლობას აღა-მაჰმად-ხანის ზრახვების შესახებ, მაგრამ კავკასიის ხაზის სარდალი, გენერალი გუდოვიჩი მეფის შეშფოთებას გულგრილად მოეკიდა. ამასობაში აღა-მაჰმად-ხანმა შუშის ციხეს შეუტია. ერეკლე II-მ შუშის ხანს ჯარი შეაშველა ალექსანდრე ბატონიშვილის სარდლობით და შუშის ხანის ჯარებთან ერთად, დაამარცხა მტერი. ამასობაში აღა-მაჰმად-ხანმა შეაფასა საქართველოსადმი რუსეთის სამხედრო დახმარების შესაძლებლობა და რადგან შეატყო, რომ რუსეთი ამ საკითხში წინდაუხედაობას იჩენდა, თავისი უზარმაზარი ლაშქარი საქართველოსკენ დაძრა. ერეკლე II გაემართა ერევნის ციხისკენ, რომელსაც შაჰის ძმა უტევდა; გაურკვეველი იყო, როდის გადაწყვეტდა შუშის ციხესთან გამაგრებული აღა-მაჰმადი საქართველოსკენ გამოლაშქრებას. მან ერევნის ციხის დაცემას აღარ დაუცადა და 35 ათასიანი ლაშქრით პირდაპირ თბილისს შემოუტია. ერეკლემაც სასწრაფოდ მიაშურა თბილისს. მის განკარგულებაში მხოლოდ 5000 მებრძოლი იყო.

აღა-მაჰმად-ხანმა შემოტევა 10 სექტემბერს დაიწყო. პირველი იერიში ქართველებმა მოიგერიეს და თვით მოწინავე ლაშქრის სარდალი, მელიქ-მეჯლუმი მოკლეს. აღამაჰმად-ხანმა მთელი ძალებით კვლავ შეუტია ქართველთა ლაშქარს და ხერხიც იხმარა: მტკვარი ადიდებულიმოდიოდა და ქართველებს იმ იმედით, რომ მტერი მდინარის მარცხენა ნაპირზე ვერ გადავიდოდა, ის მხარე გამაგრებული არ ჰქონდათ. ხანმა პირველმა შეაგდო ცხენი მდინარეში და სხვებსაც უბრძანა, მისი მაგალითისთვის მიებაძათ. 300 ყიზილბაში მხედარი დაირჩო, მაგრამ დიდმა ნაწილმა მტკვრის გადალახვა შეძლო.

ქართველთა ჯარს მტერი ზურგიდან მიადგა. 75 წლის ერეკლე, ისევე, როგორც მთელი მისი ჯარი, თავგანწირულად იბრძოდა, მაგრამ მცირერიცხოვანი ჯარის დამარცხება გარდაუვალი იყო. მეფის შვილიშვილმა, იოანე გიორგის ძემ, ხმალდახმალ გაიკვლია გზა და ერეკლე ბრძოლის ველს გაარიდა. ქართველთა ჯარიდან უმნიშვნელო რაზმიღა გადარჩა. კრწანისის ომში დაეცნენ: გიორგი გურამიშვილი, არტილერისტი – გაბრიელ მაიორი, 300 არაგველი. დაახლოებით ამ ადგილასაა აღმართული მათი სახელობის მემორიალი.

აღა-მაჰმად-ხანი თბილისსაც შეესია და დაარბია, თუმცა მალე მოვიდა ცნობა, რომ რუსეთის არმია სპარსეთზე სალაშქროდ მოემართებოდა, ამიტომ ხანმა სასწრაფოდ დატოვა თბილისი.

ერეკლე II-მ თავისი სიცოცხლის ბოლო წლები ქვეყნის შიგნით წესრიგის აღდგენას შეალია და 1798 წლის 11 იანვარს გარდაიცვალა თელავში. დიდი მეფის გარდაცვალების შემდეგ ქართლ-კახეთის სამეფო ტახტი მისმა უფროსმა ვაჟმა, გიორგიმ დაიკავა, მაგრამ მისი მეფობა დიდხანს არ გაგრძელებულა – ქართლ-კახეთის სამეფო რუსეთმა გააუქმა