მორბის არაგვი, არაგვიანი,
თან მოსძახიან მთანი ტყიანნი,
და შეუპოვრად მოუთამაშებს

არაგვიანი - ჩქარი

ძველი ჩარდახი  ზედ გადმოჰყურებს.
მუნ ბრძანდებოდა მეფე ირაკლი,
მოწყენის თვალით გარდმომზირალი;
დაფიქრებული, თვისთა ზრახვათა
გა-ცა-ართობდა ქარვის მარცვალთა. 
თან ახლდა მეფეს თავის მსაჯული,
ნიჭთა კეთილთა უხვად მორჭმული.
ვის არა გახსოვთ სოლომონ ქველი,
მეფის შინაყმა, ყმათ საყვარელი!
სადღა არიან აწ ესე კაცნი,
რომ არ გვალხენენ თათბირნი მათნი!
დიდხანს უჭვრეტდა მეფე მდუმარედ
არაგვის წყალთა, მდენთა მჩქეფარედ.

ჩარდახი - სვეტებზე დაყრდნობილი ღია კარავი; გადმოხურული, ღია აივანი.
გარდმომზირალი - მაღლიდან მოთვალთვალე.
გაცაართობდა - ათამაშებდა.
ქარვის მარცვალთა - ქარვის კრიალოსნის მძივებს
მსაჯული - მრჩეველი.
ნიჭთა კეთილთა უხვად მორჭმული - ღირსებებით გამორჩეული, უხვად დაჯილდოებული. მორჭმული - სახელგანთქმული.
სოლომონ ქველი (1754-1811) - სოლომონ ლიონიძე, მეფის მრჩეველი და განთქმული ორატორი. ქველი - მამაცი, გულადი, მხნე; მოწყალე, კეთილი.
მეფის შინაყმა ყმათ საყვარელი - ქვეშევრდომებში გამორჩეული მეფის მოხელე.
 

ბოლოს მახვრალმან უბრძანა მსაჯულს:
"შენ იცნობ კარგად, სოლომონ, ჩემს გულს,
შენ უწყი ქართლის აწ ვითარება,
მისი აწ ძალა, ყოფა-ცხოვრება.
ბევრჯერ რჩევანი შენნი, ვითა წყლულს,

მახვრალი - ვინც ოხრავს, "ოხის" მთქმელი (სიტყვიდან ოხვრა), შეწუხებული.

მსალბუნებიან  მე შეწუხებულს;
აწც ჩემს სულის ტვირთს, ჩემს გულის წადილს,
შენ გაგიმჟღავნებ, ვით საყვარელს შვილს!
"არ მითვისებდა ქართველთა  ქართველთა გული,
რომ ვიყავ მათი მეფე ეული;

მსალბუნებიან - მალამოდ, წამლად, სალბუნად დამდებია, მომცხებია. სალბუნი,  -  მალამო; აქ: საამო.
გულის წადილი - ოცნება, სურვილი.
ქართველთა - აქ: ქართლელთა.

ეული - მარტოსული, ყველასაგან მიტოვებული;

ჩემი მეფობა ზე დავასრულე,
რომ ძლივს იგინი გავიერთგულე!
და ახლა, ოდეს ჩემს ხელმწიფობას
განუმზადებდი ჟამ-კეთილობას,
აი, მის ნაცვლად რაი მომაპყრეს 
მე ჩემთა ძეთა და ვინ ახარეს!..
ამიერითგან გაქეზებული 
მაჰმად-ხანისა მოსისხლე გული 
არ დაგვაწყნარებს სიამაყითა:
მას ჟამი შესწევს ყოვლის ღონითა; 
ეს ხმა  ლეკთაცა აგვიყაყანებს; 
ოსმალი მხოლოდ დროს შემოჰყურებს,
და მტერნი ძლიერ მაშინ მოგვატყდნენ,
როს ყმანი ჩემნი ურთიერთს ბძარვენ!..

ჟამ-კეთილობა - კეთილდღეობა, კარგი დროება.
რაი მომაპყრეს - რა მომაგეს, რით მიპასუხეს, როგორ მომექცნენ.
გაქეზებული - შეგულიანებული, გათამამებული.
მოსისხლე გული - მტრული, სისხლმოწყურებული.
ჟამი შესწევს ყოვლის ღონითა - დრო შველის, ეხმარება ყოველმხრივ.
ლეკთაცა აგვიყაყანებს - ლეკებს ალიაქოთს აატეხინებს.
მოგვატყდნენ - მოგვაწყდებიან, შემოგვესევიან, შემოგვიტევენ..

ხელმწიფე უვისთ  ბრძენი და ქველი,
დიდი ხანია გვაქვს ჩვენ ერთობა,
მტკიცე კავშირი, სარწმუნოება,

უვისთ - ჰყავთ.

მას, მინდა მივცე მემკვიდრეობა,

და მან მოსცეს ქართლს კეთილდღეობა!"
ამის გამგონი ჩვენი მსაჯული
უჭვრეტდა მეფეს განცვიფრებული:
მას არ სჯეროდა, რომ ირაკლის გულს
ჰხედვიდა იგი ესთ შეცვალებულს.
"რასა მიბრძანებ", ჰკადრა მან მეფეს,
"ბატონო, ღმერთი გადღეგრძელებდეს,
ნუ გააგონებ მაგ ხმას ქართველთა,

მემკვიდრეობა - ტახტი, ხელისუფლება, ძალაუფლება, უფლებამოსილება.

 

არარას არგებს, ოდეს თვისება

ერთა მის შორის სხვადასხვაობდეს.

განვისყიდოთ - გავცვალოთ, დავთმოთ.

თვისება ერთა - ერის ადათები, ტრადიციები, ზნე-ჩვეულებანი.

რავდენთ - რამდენს.

მოუკლან გულნი ტანჯვათ იდუმალთ!
მაშინ ირაკლის სახსენებელი
ვინღა ახსენოს, აწ საქებელი?
ნუ, ხელმწიფეო, მას ნუ ინებებ,
შენგან კი მაგას ნუ გაგვაგონებ,
და, მერმე ქართლი ვინც ვერ განაგოს,
მაშინ მან უწყის, რაც მოაგვაროს.
ხოლო ირაკლი ვიდრე ჰყავთ ქართველთ,
უბედურებაც ბედნიერ აქვნდეთ!"
"ჩემო სოლომონ", მეფემ უბრძანა,
"მე ეგ ყოველივ არ ვიცი განა?
მაგრამ კეთილთა დღეთათვის ქართლის
რა მოვაგვარო უმჯობეს ამის?
მე არა ვფიქრობ, ვითარცა მეფე,
თვისს დიდებისთვის სისხლთა აღმჩქეფე,

სისხლთა აღმჩქეფე - სისხლისმღვრელი.

არამედ ვითა მამა კეთილი,
რომელსა სურს, რომ თავისი შვილი
თვის სიცოცხლეშივ დაასახლკაროს.
ძნელ არს ცხოვრება სამეფოსი, როს
უჭვრეტდეს იგი ომსა დღე-დღითი!
აი, ხომ ნახე აწ მაგალითი,
რა ჰქმნა ამ ერთმან დამარცხებამან!

ამოიყაროს ჯავრი სპარსეთის,
და მხოლოდ მაშინ უეჭვოდ გვრწამდეს,
რომ ქრისტეანთ ხმა მარად ისმოდეს
საფლავთ ზედ ჩვენთა მამა-პაპათა,
და განისვენონ აჩრდილთა მათთა!"
ვეღარ გაუძლო მსაჯულსა გულმან
და ჰკადრა მეფეს აღშფოთებულმან:
"განზრახვა შენი, მეფევ, მაკვირვებს!
ირაკლიმ იცის, რომე ქართველებს
არად მიაჩნით უბედურება,
თუ აქვთ თვისთ ჭერთ ქვეშ თავისუფლება!"
 - "სულ მართალია, ჩემო სოლომონ,
მაგრამ, აბა, თქვი, ქართველთა რა ჰყონ
ამ უბედობის და დარღვევის დროს?
აბა, ირაკლიმ რა მოაგვაროს
მშვიდობისათვის საყვარელთ ყმათა?..
აი, მივიღებ მე შენთ რჩევათა
და დავიდუმებ ჩემსა გულის-თქმას,
ნუ დაივიწყებ მაგრამ ჩემს სიტყვას,
რომ დღეს იქნება, თუ ხვალ იქნება,
ქართლსა დაიცავს რუსთ ხელმწიფება!"
ასე ირაკლი და მის მსაჯული,
მამულისათვის გულ-მტკივნეული,
ქართლისა ბედსა განსამართლებდნენ,

განსამართლებდენ - განსჯიდნენ, წყვეტდნენ, არჩევდნენ.

ხოლო ქართველნი მამულს ჰგლოვობდნენ!
ამ დროს აღმოხდა ბადრი მთოვარე
და სიამითა მოჰფინა არე.
ცამ, მოჭედილმა ვარსკვლავებითა,
მთისა ჰაერმან, სავსემ შვებითა,
და მთვარის შუქზედ არაგვის წყალთა,
თავისუფლებით ჩამომჩხრიალთა,
გულს აუშალეს დარდები ბატონს,
ოხვრა დაჰმართეს, ვით კაცსა ლიტონს.

ლიტონი - აქ: მარტოსული.

მას მოაგონდა დრო ყმაწვილობის,
განტარებული თვისთა კახთ შორს,
როს ჯერ არ ეღო ტვირთი მეფობის,
როს ჰქონდა ჟამი უზრუნველობის,
და საყვარელი კახეთის გმირი

და დამახვედრე ჩემი სამზადი".
დილაზე ადრე მოვალს მსაჯული
ქსნის ხეობაში, დაფიქრებული.
ვიდრემდის იყო შიშიანობა,
მას აქ ესახლა თავის სახლობა.
მეფის აზრთაგან სულით ღელვილი,
ზრახვიდა გულში მამულის შვილი:
"მადლობა, ღმერთო, შენსა განგებას!
ერთს კაცს მომადლებ ყოვლთა უფლებას,
და მისს ერთს სიტყვას მონებენ ერნი,
განურჩეველად სულელნი, ბრძენნი,
და იგი მათს ბედს ისე განაგებს,

სამზადი - სასახლის მეურნეობა.

ვითა ამღერდეს იგი კამათლებს!
მაგრამ შენ, მეფევ, ვინ მოგცა ნება -
სხვას განუბოძო შენთ ყმათ ცხოვრება,
მისდევდე შენსა გულისკვეთებას
და უთრგუნვიდე თავისუფლებას?
შენ ერმან მოგცა პირველ ღირსება,
რათა დაუცვა ყოფა-ცხოვრება,
და რად ივიწყებ, რომე მარადის
ერსა ეკუთვნის გულის-თქმა მეფის!
იქნება მეფე ციხის გატეხას
აბრალებს მოყმეთ მუხანათობას?

ამღერდეს - ათამაშებდეს.

იქნება ამან აჰყარა გული
ბატონს, ქართლზედა შეუორგული?..
მაგრამ ირაკლიმ უკეთეს უწყის,
თუ ვით საყვარელ არს ქართველთ შორის.
მაშ, რამ უცვალა მას გული მყარი,
ქართველებისთვის ესთ თანამკვდარი?..
მაგრამ ვინ იცის! იგი იქნება
უკეთ ფიქრობდეს, რაც გვეჭირვება?
ბევრჯერ ღვთიურსა ზრუნვასა მეფის
გონება ყმათა ვერა მიხვდების!"
ამ ფიქრში იყო მსაჯული, ოდეს
მოადგა თავის სახლისა არეს.
წინ მოეგება მას თავის ცოლი,

აჰყარა გული - გული აუცრუა.
შეუორგული - ერთგული, ვისთვისაც ორგულობა უცხოა.
ესთ თანამკვდარი - ასე (ასეთნაირად) გადაგებული, ასე ზედ გადამკვდარი.

სათნო სოფიო, სულისა ტოლი;
ახლაც ბევრს ახსოვს მისი ზრდილობა,
შვენიერება, გულკეთილობა.
რა დაინახა მან თავის ქმარი,
სახეშეცვლილი, მონაწყინარი,

სოფიო - დავით ერისთავის ასული, სოლომონ ლეონიძის მეუღლე.

ამბავი ჰკითხა მყის ირაკლისა, -
ასე საყვარელ იყო ყოვლისა!
"ვეჭობ, სოფიო, რომე ირაკლი
ქართველებზედა იყოს გულნაკლი;
მას ზედ ეტყობა, რომ მისი სული
ძლიერად არის აღელვებული!
მწარედ უპირებს ბატონი დასჯას
თავის შვილების ამა ურჩებას.
ვეჭვობ, რომ იგი სამეფოს ქართლის
აძლევს საფარს ქვეშ რუსთა ხელმწიფის.
მაშინ უყურე ჩვენს დედაკაცებს,
როს საცხოვრებლად დიდკაცთა ცოლებს

მყის - მსწრაფლ, უცბად, მაშინვე.
 

პეტრეს ქალაქში გარდაასახლვენ!
მაშინ, სოფიო, რაღა გინდათ თქვენ:
ხელმწიფეს ჰპოვებთ მამად კეთილად
და დედოფალსა დედისა ნაცვლად;
არ მოგაკლდებათ თავისუფლება,

პეტრეს ქალაქი - პეტერბურგი, რუსეთის დედაქალაქი XVIII-XIX საუკუნეებში.
 

განცხრომილება, ფუფვნეულება
მათთა სიმდიდრის პალატთა შორის!
ვერ გაიგონებთ მუნ ხმასა მტერის.
მრავალთ სიამეთ იხილავთ კვალად

განცხრომილება - განცხრომა, შვებით ცხოვრება. ფუფვნეულობა - ფუფუნება.
 

ბანოვანთათვის გულგასართობლად.
მაშინ ვისაღა მოესურვება,
ნახოს ქართლისა კვლავ ამბოხება!"
 - "უწინამც დღე კი დამელევა მე!
უცხოობაში რაა სიამე,
სადაცა ვერ ვის იკარებს სული

ბანოვანი - ქალბატონი, მანდილოსანი.
 

და არს უთვისო  დაობლებული?
რა ხელ-ჰყრის პატივს ნაზი ბულბული,
გალიაშია დატყვევებული!
და ველად იგი ამხანაგთ შორის
ჭირსაც, ვით ლხინსა, ერთგვარ დამღერის!
ესრეთ რას არგებს კაცსაც დიდება,
თუ მოაკლდება თავისუფლება?
თავის მამულში მას გაჭირება
სხვადასხვა რიგად ენუგეშება:
მუნ სულსა სული თვისად მიაჩნის
და გულსა გულის პასუხი ესმის!
რად დაგვრჩომია სხვაზედა თვალი,
ოდეს მეფეცა და დედოფალი
გვყვანან კეთილნი და ღირსეულნი
და ვართ მათთანა შვილებრ ჩვეულნი?
ჩვენის დედოფლის გულისა ნაცვლად
მწუხარებათა სანუგეშებლად
რასა ვიპოვით ჩვენს სიცოცხლეში?"
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

უთვისო - სხვაგან მყოფი, თვისტომთ მოცილებული.
რა ხელ-ჰყრის პატივს - რას აქნევს (რას არგებს, რაში სჭირდება, რად უნდა)მოვლა, კარგად შენახვა. პატივი - აქ: მოვლა, შენახვა.
 

მსაჯულს ეგონა, რომე იგი გულს
დედაკაცთაცა ჰპოვებს ცვალებულს,
და, აწ რა ნახა ცოლი ამ აზრით,
გარდაეხვია მას მხურვალებით.
ჰოი, დედანო, მარად ნეტარნო,
კურთხევა თქვენდა, ტკბილსახსოვარნო!

დედანო - აქ: ქალებო.
ტკბილსახსოვარი - ტკბილად, კეთილად მოსაგონარი.

რა იქნებოდა, რომ ჩვენთა დედათ
სულიცა თქვენი გამოჰყოლოდათ?!
ვინღა ჰყავს გულის შემატკივარი
მამულს ასული ახლა თქვენგვარი?
ქარმან ჩრდილოსმან ყველაზედ პირველ
გარდაუცვალა მათ გული ცხოველ!
"ჯანი გავარდეს  აწ შვილსაც, მამულს,

ჯანი გავარდეს - ჯანდაბას, რა მენაღვლება.

ოღონდ ვაამოთ ჩვენს საკუთარს გულს;
რის ქართველობა, რა ქართველობა,
მითომ რას გვავნებს უცხო ტომობა?"
რა მოახლოვდა ქალაქსა მეფე,
დიდხანს უჭვრეტდა ცრემლთა აღმჩქეფე!
პალატნი მისნი გარდმონგრეულან,
სახლნი-სამშობლო დანაცრებულან;
მიდამო ხედავს უპატრონობას,
აღოხრებასა და ნატამლობას!

აღმჩქეფე (ცრემლთა) - მღვრელი (ცრემლების).
პალატი - სასახლე.
მიდამო ხედავს - აქეთ-იქით უყურებს.
ნატამლობა - გავერანება, განადგურება, ძირფესვიანად მოსპობა. ნატამალი - ნარჩენი, ნაშთი. მორჩნენ - აქ: გადარჩნენ.

დუმილი სუფევს მის არემარე!
მხოლოდ ბუტბუტებს მტკვარი მწუხარე,
შემრთველი მრავალთ სისხლთა ქართველთა:
იგი გადარჩა მხოლოდ სპარსელთა!
აღავსო კვალად ერმან ტფილისი,
რა მობრძანება სცნა ირაკლისი.
ქალაქი ისევ ჩქარად აშენდა,
თუმცა ადრინდელს მრავალი აკლდა.
წარვიდენ წელნი მოსვენებისა
და კვლავ ირაკლიმ ხრმალი ბრძოლისა
აღიღო ლეკთა შესამუსვრელად!
არც სპარსნი მორჩნენ დაუმარცხებლად;
სიბერის ჟამსა მოიცა ძალი

მოიცა ძალი - გაძლიერდა.

და შეაძრწუნა კვალად ოსმალი;
კვლავ ასახელა თავის სახელი,
მაგრამ ამაო იყო ყოველი:
დიდი ხანია გულს ირაკლისა
გარდუწყვეტია ბედი ქართლისა!