 |
დედა ისტორია |
|
|
1 გამოსვლა პატარა კახისა |
▲ზევით დაბრუნება |
ვახტანგ მეფის ქართველმა თანამგზავრებმა რუსული ქვეშევრდომობა მიიღეს. ბევრი სამხედრო სამსახურში შევიდა (მსგავსად დიდი პოეტის დავით გურამიშვილისა), სხვადასხვა ქალაქებსა და გუბერნიებში განსახლდნენ და დასახლდნენ. ბევრი კულტურულ საქმიანობას შეუდგა. არჩილ მეფის დროინდელი სტამბა აღადგინეს, წერდნენ, თარგმნიდნენ, ბეჭდავდნენ და იღვწოდნენ რუსთა და ქართველთა შემდგომი დაახლოებისათვის..
საქართველო კი „ოსმალობისა“ და „ლეკიანობის“ ორლესულთა ჯვარედინში მოქცეულიყო. თურქეთი უკვე ლეკებით გატენილ ჭარბელაქანს, ანუ გალეკებულ ქართული ენისელის მხარეს ისე უყურებდა, როგორც თავის სისხლხორცეულ „ფილიალს“. ლეკები ჭარ-ბელაქანში ქართულ მოსახლეობას ისევე ექცეოდნენ, როგორც ოსმალები სამცხეში. ისინი ართმევდნენ მიწას და ხშირად სიცოცხლესაც ყველას, ვინც ქრისტიანობას არ დააგდებდა და სუნიტურ მაჰმადიანობას არ მიიღებდა. ასეთი ნაძალადევი გზით გამაჰმადიანებული და ლეკთაგან დაყლევებული ქართველი გლეხები ღებულობენ შემდგომში „ინგილოების“ სახელს.
1727 წელს აქაურ ლეკებს ოსმალეთის ფადიშაჰმა ისლამის წარმატებით გავრცელებისათვის ჭარ-ბელაქანი საგანგებო ფირმანით საკუთრებად დაუმტკიცა. ასე შეიქმნა აღმოსავლეთ კახეთის მიწაზე უცხო, მუსლიმური, ლეკ-აბრაგთა და აღალართა სახელმწიფო – ავთვისებიანი სიმსივნე ქართულ სხეულზე....
ოსმალებმა თორმეტი წელიწადი იბატონეს საქართველოში.
ქართველები კი ისევ იბრძოდნენ, — იბრძოდნენ „სანამ პირში სული ედგათ“.
1735 წელს ირანის ახალმა მბრძანებელმა, დიდმა ხელმწიფემ ნადირ შაჰმა ქართველების თანადგომით და თანამებრძოლობით თურქები გაანადგურა და ამიერიდან საქართველოში „ოსმალობა“ ისევ „ყიზილბაშობამ“ შეცვალა...
... იმავე 1735 წელს მოხდა პირველი საბრძოლო ნათლობა თხუთმეტი წლის ერეკლე ბატონიშვილისა.
„პატარა კახი!“ - ასე ეძახდნენ ტანმორჩილ უფლისწულს.
ტანმორჩილიო?! რა ვუყოთ, — ტანმორჩილი იყვნენ ალექსანდრე მაკედონელიც, ჰანიბალიც, კეისარიც, ნაპოლეონიც, სხვანი და სხვანი...
ფშავს აფარებდა თავს მაშინ მამამისი თეიმურაზი ოჯახით.
და ფშავიდან ჩამოსულიყო ერეკლე თელავში.
და უცებ აცნობეს ბატონიშვილს: „მოვიდნენ ლეკნი და ქისიყი მოარბივეს!“
მაშინვე ახლომახლო სოფლებში შიკრიკები აფრინა ერეკლემ, – ყველა გამოიყვანეთ, ვისაც საომრად ფეხზე დგომა შეეძლოსო. თვითონაც აღიკაზმა და ამხედრდა. მოიჭრა ახლად შეყრლი კახთა ლაშქარი. გაუძღვა ბატონიშვილი. ნეიშნის მინდორზე წამოეწია ტყვეებითა და ნაძარცვით დატვირთულ არხეინად მიმავალ ლეკთა ჯარს. ცხენთა გამალებული თქარუნი რომ შემოესმათ, შემოტრიალდნენ ლეკნი. შემოტრიალდნენ და მაინცდამაინც საშიში არაფერი უხილავთ: ქართველთა მცირე გუნდი მოჰქროდა, წინ მომცრო ტანის უწვერული ყმა მოუძღოდა.
და „ძლიერად შემოებნენ ლეკნი“ ქართველებს. ერთ ხანს ერთ ალაგზე შენივთდა ბრძოლა. ეტყობოდა, რიცხვით სიმრავლეს თავისი უნდა გაეტანა. იგრძნო ერეკლემ, გული გასტეხოდათ ქართველებს. მაშინ მტრის შუაგულს დაეძგერა ბატონიშვილი, ხმლის ცემით და ავი ყივილით. ლეკთა ბელადი ამოირჩია და მიუხდა ცხენდაცხენ. შემოეგება ლეკთა სარდალიც. ხმალთა გაელვება და... შუაგაჩეხილი გადმოეშვა ცხენიდან ლეკი.
და „ამის მხილველთა კახთა ერთპირად მიმართეს ყივილით და წინა წარიქციეს ჯარი ლეკისა, აჰყარეს ტყვენი და საქონელი და მოსწყვიტნეს უმრავლესნი. და მოვიდა მაღაროს გამარჯვებული, რომლისათვის ფრიად მხიარულ-იქმნენ კახნი, იხილეს რა სიმხნე და მამაცობა მემკვიდრისა თვისისა“.
მაშ, იდგა 1735 წელი, პირველი გამოსვლა თხუთმეტი წლის პატარა კახისა, ანუ დასაწყისი უკანასკნელი დიდი ქართველი ხელმწიფისა.
მაშ, ცხენზე ზის ერეკლე ბატონიშვილი და სამოცი წელიწადი ვერ ჩამოხდება საომარი უნაგირიდან...
|
|
2 ქართველები და ნადირ შაჰი |
▲ზევით დაბრუნება |
აღმოსავლეთ საქართველოში კი, როგორც ითქვა, „ოსმალობის“ ნაცვლად ისევ „ყიზილბაშობა“ ჩამდგარიყო.
ირანის ტახტზე იჯდა ნადირ შაჰ ავშარი.
მოჭრილი იყო ვერცხლის მონეტაც, რომელზეც ეწერა: „დაე, მსოფლიოს ეუწყოს მისი მომავალი დამპყრობლის – ნადირის გამეფება“.
თითქოს შაჰ აბასი გასცოცხლებოდეს ირანს. მაგრამ ვაი, რომ საქართველოსაც გასცოცხლებოდა შაჰ აბასი!
ხოლო, სომეხი ისტორიკოსის ბრძანებისა არ იყოს, ახლა ირანი ნადირ ავშარისა კი არა, ქართველი მეფის, ვახტანგ მეექვსის სამფლობელო უნდა ყოფილიყო. დიახ! მაგრამ ვაი, რომ ვერ იგრძნო ვახტანგ მეექვსემ ამ საბედისწერო 20-იან წლებში ხელსაყრელობა დრო-ჟამისა! ვერ იგრძნო, ვერ შეიცნო და ვერ ითამაშა „მსოფლიო ჰეროიკის“ მთავარი გმირი. ახლა სხვა „თამაშობდა“ ამ „გმირს“ - ტომით ქართველი კი არა, არამედ ავშარი... რა გაეწყობა, – ესეც საქართველოს ბედი ყოფილა! ვახტანგ მეექვსე ასტრახანის ლორწოიან მიწაში იწვა, ხოლო ირანის ტახტზე მისი „მაგიერი“ იჯდა.
იჯდა და საქართველოსთვის ოსმალური უღელი ჩამოეხსნა.
ჩამოეხსნა და მის მაგივრად თავისი, ყიზილბაშური უღელი დაედგა.
ქართველობას, მაშ, ისევ უნდა ებრძოლა. ებრძოლა, „სანამ პირში სული ედგა“...
კახეთში 1733 წლიდან თურქების დასტურით მეფედ იჯდა თეიმურაზი, სიძე ვახტანგ მეექვსისა, მამა პატარა კახისა. დარჩებოდა თუ არა იგი კახეთის ტახტზე ნადირ შაჰის ნებართვით, – ეს თვითონ თეიმურაზის „ჭკვიანურ ქცევაზე“ იქნებოდა დამოკიდებული.
ხოლო, ქართლის „საპატრონოდ“ შაჰმა გამოგზავნა სეფი-ხანი, რომელმაც მოსვლისთანავე ახალი გადასახადი გააწერა – სამიათას სამასი თუმანი ფული და ხუთასი „ნოქარი“ (ჯარი) საომარი აღჭურვილობით, ცხენკეთილობითა და ცოლ-შვილით, ტფილისში სადგომად.
ქართველები არ შეურიგდნენ ახალ ხარკსა და დამცირებას. აჯანყდნენ: „ქსნის ერისთავი შანშე, ამილახორი გივი, აბაშიძე ვახუშტი და სულ ზემო ქართლი, გაღმით თარხანი ლუარსაბ და მისი სახლის კაცნი“.
ტფილისიდან ყიზილბაშთა მარბიელი ჯარები გავიდნენ.
რამდენჯერმე მიუხდნენ ქსნის საერისთავოს. მაგრამ „რამდენჯერაც მივიდნენ, ბრძანებითა ღვთისათა, იმდენჯერ გაემარჯვა“ შანშე ერისთავსა და ქსანელთა ლაშქარს.
სამჯერ გივი ამილახორს მიესივნენ ყიზილბაშები. კეხვთან გამართულ სამივე ბრძოლაში ქართველებმა სასტიკად დაამარცხეს და აოტეს მტერი.
ისევ „გამოუსია თარეში“ სეფი-ხანმა. სპარსელები შეესივნენ სურამის ხეობას, ციხისძირს, ნუნისს, ჩრდილს. ვახანიდან გამოუხტათ ვახუშტი აბაშიძე, სასტიკად დაამარცხა და უკუაქცია მოთარეშე ყიზილბაშნი.
სეფი-ხანმა ქართველთაგან ნაწვნევი მარცხი მარცხად არ ჩააგდო და ფიცხელი ბრძანება გაუგზავნა ქართლ-კახეთის თავკაცებს: ჯერ კიდევ გვიან არ არის და, თუ მართლა ქვეყნისა და თქვენი თავის დაღუპვა არ გადაგიწყვეტიათ, ჩემთან მოდით, შევრიგდეთ და პირობას გაძლევთ, შაჰთანაც შეგარიგებთო.
გასჭრა ყიზილბაში მოხელის მოწოდებამ და მასთან გმოცხადდნენ: თეიმურაზ კახთა მეფე, მისი სახლთუხუცესი გივი ჩოლოყაშვილი, ბარძიმ არაგვის ერისთავი, გივი ამილახორი, თარხან ლუარსაბი, თამაზ ანდრონიკაშვილი და ქაიხოსრო ჩერქეზიშვილი.
არ გმოცხადდა მხოლოდ შანშე ქსნის ერისთავი.
სეფი-ხანმა მასთან გამოცხადებული ქართველები შეიპყრო, ბორკილები გაუყარა და ყველანი ირანს გაგზავნა, შაჰ-ნადირთან.
ამის შემდეგ სეფი-ხანმა ისევ გაუსია ჯარები შანშე ერისთავის გასანადგურებლად და შესაპყრობად. ბრძოლა იკორთას გაიმართა. ქსანელებმა ისევ დაამარცხეს და უკუაქციეს მტერი. 1737 წელს სეფიხანმა ირანიდან ახალი ჯარები მიიღო და მაშინვე დაიძრა ქსნის საერისთავოსკენ. ისევ მხნედ დაუხვდა მტერს შანშე. მაგრამ ამჯერად იძლივნენ ქართველნი. შანშე ჯერ იმერეთს გადავიდა ცოლ-შვილით, იმერეთიდან რუსეთს წავიდა და თან ქართველ თავადთა საერთო სათხოვარი გაიყოლია: იქნებ როგორმე რაიმე დახმარება გამოეწირა რუსეთის მეფეს, ხოლო ვახტანგს (ჯერ ისევ ცოცხალს) თავისი ძე, ბაქარი მაინც გმოეგზავნა „უთავოდ დაგდებული“ საქართველოს „საპატრონოდ“. მაგრამ რასაც ვახტანგ მეფე ვერ შეწვდა, ქსნის ერისთავი რას „შეწვდებოდა“. რუსმა დიპლომატებმა შანშე ახლოსაც არ გაიკარეს, ვახტანგიც „აშთრახანის“ მლაშე მიწას ჩაუწვა და ამით ყველაფერი გათავდა. შანშე ერისთავი საქართველოში გაწბილებული და პირში ჩალაგამოვლებული დაბრუნდა.
დაბრუნდა და, რაკი ჯერ „პირში სული ედგა“, ისევ ჩაავლო ხელი ყიზილბაშურ სისხლზე დაგეშილ ხმალს...
ნადირ შაჰმა საქართველოდან ,,სიამტკბილობით მიიღო გამოგზავნილი ტყვეები. თითქოს კიდევაც გაიკვირვა ყაენმა: იმ თავხედმა სეფიხანმა ბორკილები როგორ შეგბედათ, როცა თქვენის სურვილითა და ჩემს საერთგულოდ სწვევიხართ ეგზომ საპატიო სტუმრებიო. ისეთი „გულითადი საუბარი“ გაიმართა, თითქოს შაჰ აბასი ემუსაიფებოდა თავის „უსაყვარლეს“ ქართველებს – თეიმურაზ პირველს, ლუარსაბ მეორეს, სააკაძეებს, უნდილაძეებს.
ნაცნობი იყო ეს სურათები.
შაჰ ნადირსაც, შაჰ აბასის მსგავსად, ქართველები მათი მარად ცხოველმყოფელი ძალმოსილების გამო კიდევაც სძულდა და კიდევაც „უყვარდა“, მათი ეშინოდა და მათით იმედოვნებდა.
ყანდაჰარს ლაშქრობას ეპირებოდა შაჰ ნადირი და ძალიან სჭირდებოდა ავღანისტანის მიწაზე სახელგანსმენილ ქართველთა სიმამაცე და სიქველე.
ნადირმა ქართლიდან სეფი-ხანი გაიწვია ქართველთა ახალი ნაკადით და 1737 წელს წარემართა იგი ყანდაჰარისკენ, თავისი ირანელებით და „თავისი ქართველებით“.
ქართველებმა შემუსრეს ყანდაჰარის კარიბჭენი და ქალაქში („ნაცნობ ქალაქში“) შეიჭრნენ. ყიზილბაშებიც მიჰყვნენ უმოწყალო სიკვდილის თესვით.
შაჰმა ყანდაჰარის აღების შემდეგ ქართველი წარჩინებულნი დიდი ძღვენითა და მადლობით გამოისტუმრა საქართველოსკენ მხოლოდ თეიმურაზ მეფე დაიტოვა თავისთან, შეუვალი მოთხოვნით: საქართველოში მხოლოდ მაშინ გაგიშვებ, თუ ჩემთან შენს შვილებს, ქეთევანსა და ერეკლეს გამომიწვევო.
- რისთვის მთხოვ შვილებსო, – შიშრეულად იკითხა თეიმურაზმა.
- შენი ასული რძლად მინდა, ჩემი ძმისწულის, ალი-ყული-ხანის მეუღლედ, ხოლო ერეკლე ინდოეთს სალაშქროდ ვიახლოო, ბრძანა შაჰმა.
ესეც „ჩვეულებრივი ისტორია“ იყო და გაემგზავრნენ ქეთევან და ერეკლე სპარსეთს. „დიდი სიყვარულით“ მიიღო ისინი შაჰ ნადირმა. ქეთევანი მართლაც მაშინვე შერთო ალი-ყული ხანს. ქორწილი რომ განესრულა, შაჰ ნადირი ერეკლეს მიადგა და მოსთხოვა: ახლავე ქრისტიანობა განაგდე და მაჰმადიანობა მიიღეო. მაგრამ პატარა კახმაც მაშინვე შეაგება სიტყვა შეუქცევლად: „ჩემი მოკვლა შესაძლებელ არს, მაგრამ ჩემი სულის შეცვლა და შერყვნა არას ძალით არ მოხერხდება; ამიტომ ტყუილად ნუ შეეცდები ჩემს გამაჰმადიანებასო“.
შაჰი აღარ ჩააცივდა. მიხვდა, ერეკლე რჯულის გამოცვლას სიკვდილს არჩევდა. შაჰს კი ცოცხალი ერეკლე სჭირდებოდა...
თეიმურაზი საქართველოში დაბრუნდა.
ერეკლე შაჰ ნადირმა ინდოეთის ლაშქრობაში წაიყვანა. მალე ჭაბუკი ქართველი ბატონიშვილის დიდი სიმამაცისა და წინდახედულების ამბავი მოვიდა ინდოეთიდან...
... სანამ ერეკლე ბატონიშვილი ნადირ შაჰის სამსახურში იდგა, მანამ ქართლის მიწაზე დიდი ცოდვა-ბრალის კალო ტრიალებდა. ყიზილბაშები ადვილად ახერხებდნენ ქართველ თავადთა შორის მტრობის ჩამოგდებას, შინა-ქართული სისხლთა თხევასა და შინადაქცევას. ყველაზე ძლიერნი – ქსნის ერისთავი შანშე და ზემო ქართლის მფლობელი გივი ამილახორი ერთიმეორეს დანასისხლად გადაჰკიდებოდნენ და მათი მძიმე ეროვნული ხმლები ზოგჯერ შინაურს უფრო მწარედ ხვდებოდა, ვიდრე გარედან მომხვდურ მტერს.
ქართველის დამარცხება რომ ყველაზე კარგად და „ილათიანად“ ისევ ქართველს შეუძლია, – ეს „სიბრძნე“ ნადირ შაჰსაც კარგად სცოდნია და, შანშე ერისთავის განადგურება და შეპყრობა მან სწორედ გივი ამილახორს „შეაწერა“ (გივი ამილახორი სიმამრიც იყო ნადირ შაჰ ისა. მანამდეც ნადირს ცოლად შეერთო დავით კახთა მეფის ასული, თეიმურაზ მეფის ძმისწული).
გივი ამილახორის ჯარს, ყიზილბაშ სპარსელთა გარდა, შაჰის ბრძანებით შეუერთდნენ საქართველოსთვის აქამდე სავსებით უცხო მეომარნი, „ინდოელნი, ლაურელნი, ფაშაურელნი, ოთხი სულთანი ექვსის ათასი კაცითა... და ჯარი ავღანთა“.
ამილახორმა სამად გაჰყო ლაშქარი. ერთს ბეჟან არაგვის ერისთავი უჩინა სარდლად და ლომისზე გაგზავნა, მეორე – სულ ყიზილბაშნი, ინდოელნი და ავღანელნი, იმამ-ყული-ხანის მოთავეობით ლიახვის ხეობას შეუსია, ხოლო თვითონ იგი, საამილახვროს ჯარით, პირდაპირ ქსნისკენ დაიძრა. ასე, სამის მხრიდან „უყვეს თარეში, ააოხრეს ქსანი, დაწვეს დაატყვევეს და ამოწყვიტეს ურიცხვი, დააქციეს ციხეები ან საცა კოშკი იყო, არსად გაუშვეს შენობა“. აწერის ციხეში გამაგრდა ყველგან ფეხმოკვეთილი შანშე ერისთავი ოჯახით, სახლეულით, მსახურეულით, ძმითა და რძლით. აწერის ციხესაც მიუსია ყოველის მხრიდან „მრავალ-თესლოვანი ჯარები“ გივი ამილახორმა. ერთი კვირა გაგრძელდა ალყა და იერიში. გამარჯვება ვეღარ იჭეშმარიტა შანშე ერისთავმა და ერთ წვიმიან-ჯანღიან ღამეს, ძმასთან, იესესთან ერთად, „გაიპარა ციხიდამ“. დილით მოალყეებმა აიღეს და აიკლეს უპატრონოდ დაგდებული აწერი. ტყვედ აიყვანეს ორივე ძმის – შანშეს და იესეს ცოლ-შვილნი.
ნადირ შაჰი დაღესტნის დასაპყრობად გამგზავრებულიყო დიდძალი მხედრობით, დერბენდს მისულიყო და იქვე შეეტყო ქსნის აჯანყების ჩახშობის ამბავი ესეც მოახსენეს, შანშე და ისე ახალციხის გაქცეულან იქაურ ფაშასთან თავშესაფარად. მაშინვე სასტიკი მუქარა აფრინა ნადირმა ახალციხის ფაშასთან და თავშეფარებულთა გაცემა მოითხოვა. ფაშა დაფრთხა და დადედლდა. შანშეს და იესეს ბორკილები გაუყარა და ნადირს გამოუგზავნა.
ტყვეები რომ წარუდგინეს, ნადირ შაჰი იქვე, მის სამსახურად მდგარ ქართველ თავადებს მიუბრუნდა და შესძახა: თუ თქვენს შორის ერთიც აღმოჩნდება, რომელიც შუამდგომლობას და თავდებობას იკისრებს, მე შევუნდობ და თავისუფლებას დავუბრუნებ შანშე ერისთავსო.
არც ერთმა ქართველმა არ იკისრა ქართველისთვის შუამდგომლობა და თავდებობა. მაშინ ბრძანა შაჰ ნადირმა, შანშე და იესე ერისთავნი ასე ბორკილდადებულნი ხორასანს წაიყვანეთ და იქ დაჰყარეთ სიკვდილამდე საცხოვრებლადო...
... ნადირ შაჰმა უმძიმესად დახარკა საქართველო. ჯერ მუმეიზი (აღმწერელი) გამოგზავნა, ქვეყანა ყოველი სულიერი და უსულო საგნით, ყოველი უძრავ-მოძრავით, ყოველი ვარგისით და უვარგისით ააწერინა, აზომვინა, ააწონინა, აათვლევინა და ისე დახარკა.
ხარკი დაადეს ყოველ სოფელს და ნასოფლარს, ყოველ შენობას და ნაშენობარს, ყოველ წისქვილს – დოლაბსაც და ბუჭულასაც. დაბეგრეს ყოველი ცხოველი: ცხენი – ულაყიც და ჭაკიც, რქოსანი – მეწველიც და უწველიც, კამეჩი – ზაქიანიც და უზაქოც, ღორი – გოჭიანიც და უგოჭოც, ვირი – მუტრუკიანი და უმუტრუკო, ცხვარი – კრავიანი და უკრავო, თხა – თიკნიანი და უთიკნო. მიწა საბელით ზომეს და ერთი გოჯიც არ დარჩენიათ დაუხარჯავი. ვაზები თვალეს და ყოველ ძირ ვაზს გადასახადად დაადეს თითო ბისტი. ხეხიც თვალეს და ყოველ ძირ ხეს გადასახდელად დაადეს თითო შაური. ადამიანებსაც დაადეს გადასახადი, ასაკის მიხედვით: სრულასაკოვან კაცს ორი მინალთუნი (ორი მანეთი) უნდა გადაეხადა, „ასაკოვან ყმაწვილს“ - ხუთი აბაზი (ერთი მანეთი), „ხარჯი დასწერეს ყმაწვილზეც“ (ათ წლამდე). უმძიმეს თურქულ გადასახადებსაც გადააჭარბა სისასტიკით ნადირ შაჰის ახალმა საგადასახადო განწესებამ.
გამწარებულმა ქართველმა გლეხმა ჯავრი საკთარ, ღვიძლ ნაჭირნახულევ მეურნეობაზე „იყარა“: „ამა ამბავთა შინა მრავალი სული აიყარა, ბევრი ადგილი უმეტესად აოხრდა, მრავალი კაცი ვენახებსა და ბაღებსა თავისი ხელით კაფიდის და აოხრებდის“.
ერთ თვეში სამი ათასი კოდი პურისა და ქერის მარცვალი გაიტანეს ყიზილბაშებმა ქართლიდან. მეორედ სამი ათასი მძიმედ დატვირთული ხარ-ურემი გაიყვანეს. მესამედ ორი ათასი ხარი, ყოველ ურემზე ორი ხარვალი (ოთხასი ლიტრა) ხორბლით. ხორბალს რომ თავი დავანებოთ, არც ერთხელ აღარც ხარი დაბრუნებულა უკან და აღარც ურემი, და „აღარ დარჩა ქართლში ხარი“.
ნადირ შაჰი არ ცხრებოდა. 1742 წელს კიდევ მოსთხოვა ქართლს ხორბალი, ამჯერად სამი მილიონი ლიტრა! ეს კიდევ ვითომც სხვათა შორის, – უარესი კი ის იყო, რომ ნადირმა ქართულ მიწაზე მუდმივი გადასახადი, მალუჯათი გააწერა. სამხედრო სამსახურიც ხომ ცალკე ხარკად აწვა ქართველობას და გადიოდა „ნოქარის“ სახელით ქართულლი ჯარი ყიზილბაშთა სამსახურში, გადიოდა ორმაგი ხარჯით — ხარჯით თავისთვის და ხარჯით ყიზილბაშთა ჯარისთვის.
და ბოლოს, ტფილისში ახალი ბრძანება მოვიდა მსოფლიო მბრძანებლისა: ქართლმა ირანისთვის სასწრაფოდ უნდა „გამოიღოს“ სამასი ახალგაზრდა ქვრივი ქალი, სამასი გოგო-ქალწული, სამასი ვაჟი-ყმაწვილი, ხუთასი კომლი კაცი და ოცი ათასი ხარვალი პური!..
და ქართველებსაც ხომ ხასიათად მოსდგამდათ: სწორედ „მეტისმეტ დაწოლას“ მამაზეციერსაც აღარ მოუთმენდნენ და სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლას მიეცემოდნენ თავდავიწყებით.
და ქართლში აჯანყებამ იფეთქა..
მეთაური აჯანყებისა – გივი ამილახორი.
ისევ დადგა უმძიმესი ხმალთაკვეთება და სისხლისთხევა ქართლის მიწაზე, სამკვდრო-სასიცოცხლო რკენა ქართველებსა და მუდამ რიცხვმრავალ გადამთიელთა შორის და იქვე, – ჭეშმარიტ ქართველებსა და „გაუცხოებულ“ ქართველებს შორის.
უკვე სამი წელიწადი იღვრებოდა სისხლი ამაოდ. ზედიზედ ეწირებოდა ნადირ შაჰისგან წარმოგზავნილი ახალ-ახალი ჯარები ქართულ ხმლებთან ჭიდილს.
მაშინ ისევ მიმართა ცბიერმა შაჰმა მრავალგზის ნაცადსა და უტყუარ ხერხს — ქართველების დამარცხებას ქართველთა ხელით! თეიმურაზ მეორეს, კახთა მეფეს, შემოუთვალა ნადირმა: არაგვისა და ქსნის საერისთავოები მოღალატე გივი ამილახორისთვის წამირთმევია და შენთვის მიბოძებია, მიდი და შეიყვანე შენი ჯარებიო.
საქართველოს მოსისხარნი თითქმის ყოველთვის ადვილად ახერხებდნენ ქართველთა წაკიდებას. ეს ყოველმა გადამთიელმა კარგად ისწავლა და, ახლაც, ნადირ შაჰსაც დიდებულად გამოუვიდა: თეიმურაზი კახთა ჯარით დაიძრა და ზედიზედ ჯერ არაგვის, მას უკან ქსნის საერისთავოები თავისთვის დაიჭირა.
არაგვისა და ქსნის ხეობათა დაკარგვამ ძალზე დაავიწროვა და დაასუსტა გივი ამილახორისა და მისი თანამებრძოლების სამოქმედო არეალნი.
და ერთბაშად, 1744 წლის იანვარს, სამამულო აჯანყების ბელადმა დასახმარებლად მოუხმო თურქეთს. ასე – გივი ამილახორის მაღალ შუბლზე სამამულიშვილო გვირგვინი უცებ ჩამოჭკნა და ჩამოიშალა. მას ამიერიდან დაერქმეოდა „რენეგატი“, ანუ „ოსმალეთის აგენტი“.
მოვიდნენ თურქნი და შეუერთდნენ გივი ამილახორის ჯარს.
აჩაბეთის ციხესთან ერეკლე კახთა ბატონიშვილი დაუხვდა თურქთა, ლეკთა და ქართლელთა ერთიან ჯარს. დაუხვდა, დაამარცხა და უკუაქცია. ცხინვალს შეეფარნენ დამარცხებულნი.
მეორე სურამთან შეხვდნენ ერთმანეთს გივი ამილახორი და ერეკლე თეიმურაზის ძე. ისევ ძლიერად იომა 23 წლის ბატონიშვილმა, ისევ დამარცხდა გივი და შეიკეტა სურამის ციხეში.
თურქები დაფრთხნენ, ცხინვალიდან აიყარნენ, ბორჯომის ხეობა გაიარეს და ახალციხეს დაბრუნდნენ, დამარცხებულნი და „სირცხვილეულნი“.
დიდი ხანი აღარ გასულა და თეიმურაზ კახთა მეფემ ახალი რაყამი მიიღო ნადირ შაჰისგან: ამიერიდან კახეთის მეფეს, კახეთთან ერთად, საბატონოდ ეძლევა ქართლი. გარდა ამისა, ვითარცა ქართლის ნაწილნი, თეიმურაზს დაემორჩილებიან ყაზახი და ბორჩალუ. „შენი უნებური არა იქნას რაო, როგორც შენ მამსახურებ მაგ ქვეყნებს, ყოველივე შენს სიტყვას ვჯერ-ვარო“, – უთვლიდა ყაენი თეიმურაზს. დანარჩენებსაც – ქართლში წარმოგზავნილ ყოველ „ხანსაც“ და ადგილობრივ ქართველ თავადსაც საგანგებოდ უბრძანებდა შაჰ ნადირი: „მეფეს თეიმურაზს შეეყარენით და რაც თქვენი საქმე იყოს, ეგ მომახსენებდესო და ყველანი მაგის სიტყვის მორჩილნი იყავითო“.
ასე — აღმოსავლეთი საქართველო „გაერთიანებულად“ ცხადდებოდა. ეს სწორედ დიდი გამარჯვება იყო. გამარჯვება თეიმურაზი"სა. გამარჯვება ერეკლე ბატონიშვილისა. გამარჯვება „ქართულობისა“.
ხოლო გივი ამილახორი თითქოს აღარც არსებულიყოს ამ ქვეყანაზე. თვითონ ამილახორის კუთვნილი საამილახოროდან“ სამი ათასი ოჯახი „უბედური ქართლიდან“ „ბედნიერ კახეთში“ გაქცეულიყო. და ეს სავსებით ბუნებრივი, სავსებით „ქართული“ იყო, ვინათგან გივი ამლახორის აჯანყება უკვე აღარ იყო სამამულიშვილო აჯანყება. ქართველთა აჯანყების ბელადმა ქართულ დროშაზე თურქული ნამგალა მთვარე „გამოურია“ და ქართველებიც გაურბოდნენ „ამნაირ ქართველს“. უკვე ეს ლექსიც დაჰქროდა ხალხში:
შენ, გივო ამილახორო,
გუნება თაღლითიანო,
ხან აქეთა ხარ, ხან იქით,
საითაც ქარნი ჰქრიანო!
მაგრამ მაინც არ ელეოდა ბრძოლას გივი ამილახორი. ისევ შემოჰყავდა ქართლში თურქები და ლეკები და გააფთრებით ებრძოდა ყიზილბაშებსაც და ქართველებსაც. თედოწმინდასთან გამართულ ბრძოლაში დაამარცხა კიდეც თეიმურაზ მეფე გივი ამილახორმა.
გივი ამილახორის ბანაკში პირველ გმირად ითვლებოდა ლეკთა ბელადი მალაჩი. აუცილებელი გახდა ქართული მიწა-წყლის ამ სასტიკი მაოხარის მოსპობა და ერეკლე ბატონიშვილი ხუთასი მეომრით დაუხვდა არაგვზე, საგურამოს გასწვრივ, ორი ათასი ლეკითა და ორი ათასი ოსმალოს თანხლებით მომავალ მალაჩის. დაუხვდა და შეება გააფთრებით, ჯერ მალაჩის თანაშემწე ოსმალო სარდალი ჩამოაგდო უსულოდ ცხენიდან, მერე თვითონ მალაჩისაც მიუხდა და ხმლის უსწრაფესი მოქნევით მოჰკვეთა თავი „გმირსა უძლეველს“. გატრიალდნენ და გაიქცნენ უთავოდ დარჩენილი ლეკ-ოსმალონი. გამოედევნენ ქართველები, „მრავალი მოსწყვიდეს და მრავალი დაიჭირეს“, „რისხვა ღვთისა დასცეს“...
დიდად გაიხარა ნადირ შაჰმა ერეკლეს გმირობისა და ლეკ-ოსმალების გაწყვეტის ამბით და მაშინვე „თავის გაზრდილს“ გამოუგზავნა „ცხენი ოქროსა აღკაზმულობითა და ხრმალი მძიმედ მოჭედილი“...
და მაშინ მოხდა ყველაზე მთავარი, საგანგებოდ მისანიშნებელი: ნადირ შაჰმა ბრძანა, ამიერიდან ქართლის მეფედ დანიშნულია თეიმურაზ მეორე, ხოლო კახეთის მეფედ - ერეკლე თეიმურაზის ძე!
საოცარი და სახსოვარი ისაა, რომ „ორივე საქართველოს“ ორივე მეფე არის ქრისტიანი და არცერთი მათგანისათვის ირანის მბრძანებელს არ მოუთხოვია განტევება ქრისტიანობისა, ანუ „ქართველობისა“ და მიღება მაჰმადიანობისა, ანუ „თათრობისა“. ჭკვიანი ხელმწიფე ბრძანდებოდა ნადირ ყაენი: ისტორიასაც კარგად იცნობდა საერთოდ და საქართველოს ისტორიას გამორჩეულად - რა არ სცადეს და როგორ არ სცადეს მისმა წინაპრებმა, ირანის დიდმა თუ მცირე ხელმწიფეებმა, მაგრამ საქართველოს გათათრება ვერ იქნა და ვერ მოახერხეს. საკითხი ასედაც იდგა: საქართველო უნდა გაეთათრებინათ, ან უნდა მოეკლათ, მაგრამ ერთიც და მეორეც შეუძლებელი გამოდგა. ქართველ ხალხს არ აღმოაჩნდა „უნარი“ არც გადაგვარებისა და არც სიკვდილისა. არამედ მისი „მარადიული უნარი“ ყოფილა „მარადიული ქართველობისა“ და „მარადიული უკვდავებისა“. მხოლოდ ერთ რამეს ახერხებდნენ ასე თუ ისე, საქართველოს გადაგვარებისა და ამოგდების მოწადინენი: „მბრძანებლობას საქართველოზე“ ჟამ-ჟამეულად, ნაწყვეტ-ნაწყვეტად... მაგრამ ესეც იყო მარად ნიშანდობლივი. რამდენიც არ უნდა „იმბრძანებლო“, იგი მაინც არის „თავისთვის საქართველო“, თავისი მარადიული ფერუცვლელობით. ამდენად ამნაირი „მბრძანებლობა საქართველოზე“ არის ყოველთვის პირობითი, უფესვო, უნიადაგო და წარმავალი. ესეც საცნაური გახდა ბოლოს და ბოლოს, ქართველობას კიდევ უარესად აღიზიანებს თათარი და გათათრებული მბრძანებლის დანიშვნა. ქრისტიანი თეიმურაზი და ერეკლე უფრო გამშვიდებდნენ“ ქართულ მიწაწყალს, ვიდრე ეს უამრავი მუსლიმი და გამუსლიმებული „ხანი“ და „ბეგი“... ქართველთა თვალში გარეგნულ სახესაც დიდი ფასი ჰქონია: ოღონდ ერქვას ქრისტიანი, ოღონდ ერქვას ქართველი. მოკვდება შიმშილით, დაიხრჩვება წყურვილით, ჩაირღვნება წყალში, ჩაიწვება ცეცხლში – ოღონდ ცოცხალი თავით არ დაგანებებს ქართულ სინდისს, ქართულ ენას, ქართულ სუფრას, ქრთულ სიმღერას, ქართულ ტირილს...
და ასე გადაწყვიტა ირანის დიდმა ხელმწიფემ: დაე, იყვნენ ქართლისა და კახეთის მეფენი რჯულშეუცვლელნი და სინდის შეუცვლელნი ქვეშევრდომნი. ასე სჯობია, საქართველოში „ყიზილბაშობა“ „ქართველობით“ შეიცვალოს „ზემოდან“, ვიდრე ამას ქართველები მოახდენენ „ქვემოდან“ (როგორც მოუხდენიათ მრავალგზის)...
მაშ, დგას 1744 წლის ივლისი და ქართული სამეფოების სათავეში დგანან „რჯულშეუცვლელი“ ქრისტიანი მეფენი. 130-ე წელიწადი გასულა 1614 წლიდან, როცა მეფე ლაურსაბ მეორე, ვითარცა უკანასკნელი ქრისტიანი მეფე, შაჰ აბასმა წაართვა საქართველოს. მას შემდგომ „გათათრებული ქართველები“ განაგებდნენ აღმოსავლეთ „საქართველოებს“. და ახლა, 1744 წელს, ისევ ქრისტიანი ქართველი მეფენი – ქართლის მეფე თეიმურაზ მეორე, კახეთის მეფე ერეკლე მეორე...
... გივი ამილახორი კი ისევ სურამის ციხეში იყო ჩაკეტილი და ჩარაზული. შაჰ ნადირი კი თეიმურაზს ავალებდა: გივი ამილახორისა გაარიგე, ან შემომარიგე, ან მოთხარე და მომასვენეო.
გარს შემოადგა ალყად თეიმურაზი სურამის ციხეს ქართველთა და ყზილბაშთა ჯარით. ალყა გაჭიანურდა. თეიმურაზი უსისხლოდაც ცდილობდა საქმის გათავებას. კიდევაც შეხვდა პირადად გივის, შაჰთან თავდებობას და პატიებას ჰპირდებოდა, მაგრამ გივი ისევ არავის ენდობოდა და ბრძოლას განაგრძობდა. ბოლოს, უკიდურეს ჟამს, გივი ამილახორმა შემოთვალა, მხოლოდ დედოფალს ვენდობი და იმას ჩავბარდებიო. თეიმურაზმა ტფილისიდან იხმო მეუღლე-დედოფალი. მაშინვე „წაბრძანდა დედოფალი თამარ და მიბრძანდა სურამს“. გამოვიდა გივი ამილახორი და ფიცის ქვეშ ჩაბარდა დედოფალს. ციხის კლიტეებიც მაშინვე ჩააბარა თეიმურაზს.
გივი ამილახორის აჯანყება გათავდა. შაჰ ნადირი ზეიმობდა, მაგრამ მაინც ვერ ბედავდა და ბოლომდე ვერ ენდო გივი ამილახორის დატოვებას საქართველოში. ვერ შეურიგდა და ორი ხანი გაგზავნა საქართველოში თეიმურაზთან ბრძანებით: გივი ამილახორი შეიპყარით და სპარსეთს გამომიგზავნეთო. უსაზღვროდ შეწუხდნენ მეფე-დედოფალი. ცალკე გივი ამილახორი ენანებოდათ, ცალკე ნაფიცარი სიტყვის გაცუდებისა რცხვენოდათ. მაშინ დედოფალმა თამარმა გამოაცხადა: გივი ამილახორს მე თვითონ გავყვები სპარსეთს და პირადად გამოვთხოვ ყაენს მის შეწყალებასო. მაგრამ თვითონ გივი დადგა უარზე — არასგზით არ დავუშვებ დედოფალი მეახლოს ეგზომ გრძელსა და მძიმე გზაზეო, და თავისიც გაიტანა ამაყმა თავადმა. თუ გადარჩენაა, ჩემი სამშობლოს სიყვარული გადამარჩენს, თუ არა და, სიკვდილისგან მაინც ვერავინ ვერ დამიხსნისო.
და წაიყვანეს სპარსელებმა გივი ამილახორი სპარსეთს. თეიმურაზმა მაინც „თავის კაცები“ გააყოლა წერილით, რომელშიც ისევ გივი ამილახორის პატიებისა და შეწყალების თხოვნა ეწერა ყაენის წინაშე...
... სიცხით მუცელგაფატრული მძვინვარე მზე მდუღარეს ასხამს სპარსულ „შაჰრას“.
საქართველოდან სპარსეთისაკენ მიემართება მცირე რაზმი ადამიანებისა. წინ, უნაგირზე ჩაკრული, მხარგაკრული ახოვანი კაცი მიუძღვით. ეს გივი ამილახორია. სპარსეთს მიჰყავთ — ან მოჰკლავენ, ან თვალებს დასწვავენ...
სპარსეთიდან საქართველოსკენ მოემართება მეორე მცირე რაზმი ადამიანებისა. წინ, ცხენზე მოშლილად მჯდარი, უსინათლო კაცი მოუძღვით. ეს შანშე ქსნის ერისთავია. იგი სიკვდილს გადაურჩა. მარტო თვალების დათხრა აკმარეს...
ერთმანეთს შეხვდა ორი გუნდი, ორი დაუძინებელი მოსისხლის მოთავეობით.
გივიმ იხილა და იცნო შანშე, იხილა, ვინათგან ჯერ არ დაეთხარათ მისთვის თვალები.
შანშემ კი ვერ იხილა გივი, ვერ იხილა, ვინათგან კარგა ხნის დათხრილი ჰქონდა თვალები.
საქართველოდან მიმავალთ არ გაჰკვირვებიათ შანშე ერისთავის გამოჩენა. ყველამ იცოდა, მეფე-დედოფალის შუამდგომლობით უნდა გამოეშვა ნადირ შაჰს ხორასნის ტყვეობიდან დაბრმავებული ძმები – შანშე და იესე ერისთავები. ძმა გზაზე მოჰკვდომია შანშეს. მოდიოდა, კუბოში ჩასვენებული ძმისა და მისი უბედურების თანაზიარი ახლობლების თანხლებით.
გივი ამილახორი იდგა და გაქვავებული მიშტერებოდა გაუბედურებულ მეტოქეს.
გაუბედურებულსო?! თუ ბედნიერს?.. დიახ, ბედნიერს, ბედნიერს...
ვინ არიანო? იკითხა ბრმამ.
გივი ამილახორი მიჰყავთ შეპყრობილი სპარსეთისაკენ, – უპასუხეს ბრმას.
გივი ამილახორიო? მაშ, მოჰკითხა ზენაარმა გივი ამილახორს შანშე ერისთავის სისხლისა და გაუბედურებისათვის?!.
გივისთან მიმიყვანეთო, უბრძანა მხლებლებს შანშემ.
მიიყვანეს.
„გამარჯვება, ამილახორო!“
„გამარჯვება, ერისთავო“,
„ხელი მომეცი, ამილახორო!“
„ხელს ვერ მოგცემ, ერისთავო“.
„რადა, ამილახორო?“
„ხელები გაკრული მაქვს, ერისთავო“.
„მაშინ მე, ბრმა, თვითონ მოვნახავ შენს ხელებს, ამილახორო!“
„მადლობელი ვარ, ერისთავო!“
„შენ სტირი, ამილახორო?“.
„საიდან მიხვდი, ერისთავო?“
„ჩემს ხელებზე ცვივიან შენი ცრემლები, ამილახორო“.
„შენი ცრემლებიც ცვივიან ჩემს ხელებზე, ერისთავო“.
„შენ რისთვის ტირი, ამილახორო?“
„შენი უბედურების გამო, ერისთავო“.
„მე კი შენი უბედურების გამო ვტირი, ამილახორო“.
„ჰო, შენ ჩემზე ბედნიერი ხარ, ვინათგან მაინც საქართველოსკენ მიეშურები, ერისთავო“.
„ჰო მე სწორედ ბედნიერი ვარ, თუმცაღა ვეღარ ვიხილავ მაგრამ შევიგრძნობ საქართველოს და მის მიწად გადავიქცევი, ამილახორო“.
„ხოლო მე... რა მელის იქ, ერისთავო?“
„რა მოგახსენო, ამილახორო“.
„მაინც მითხარი, ერისთავო!“
„გახსოვს ანდაზა, ამილახორო?“
„რომელს გულისხმობ, ერისთავო?“
„წასული ბევრი მინახავს, დაბრუნებული აღარავინ, ამილახორო“.
„იქნებ ღმერთმა დამაბრუნოს, ერისთავო!“
„ღმერთმა ინებოს, ჩემებრ ცოცხალი მოგაბრუნოს საქართველოში, ამილახორო!“
„მარტო ცოცხალი, ერისთავო?“
„იქნებ თვალებიც დამინარჩუნოს მაღალმა ღმერთმა, ერისთავო!“
„ამინ, ინებოს მაღალმა ღმერთმა, ამილახორო!“
დიდხანს ტიროდნენ.
ტიროდნენ ერთიმეორის გაუკუღმართებულ წუთისოფელზე.
ტიროდნენ მათი სამშობლოს გაუკუღმართებულ ჟამსაბრუნავზე.
წრფელი სინანულის ცრემლებმა შეარიგა აქამდე დანასისხლად გადამტერებული ორი ქართველი.
ერთმანეთს დაემშვიდობნენ და დაშორდნენ.
ბედნიერი უსინათლო საქართველოსკენ მოისწრაფოდა.
უბედური თვალხილული ისფაჰანისკენ მილასლასებდა.
ისფაჰანს მივიდნენ.
ჯერ თეიმურაზის წერილი გადასცეს ნადირ შაჰს. მერე, გივიც მიიღო შაჰმა. ისევ მოხიბლა დიდი ხელმწიფე ქართველი თავადის სიდარბაისლემ, სიტყვა-პასუხმა, კეთილშობილურმა მიმოხრამ და ნაქცეურობამ. სიკვდილით დასჯაზე აღარ უფიქრია ნადირს, აღარც თვალების დათხრაზე. მხოლოდ ხორასანს გადასახლება მიუსაჯა. თეიმურაზს კი ასეთი რაყამი გაუგზავნა ყაენმა: „ჩემი დოვლათის მონახევრე შენა ხარ და ყოველჟამ ჩემის უხვის მოწყალების მოიმედე იყავ. ამილახორის სისხლი შენთვის მიპატივებია და ცოტა ხნის უკან ისევ შენთან გამოვისტუმრებო“...