XVIII ს-ის 60-იანი წლების დასაწყისში პოლიტიკური კრიზისის დაძლევის შემდეგ ქართლ-კახეთის სამეფოს ავტორიტეტი მეტად გაზარდა ირანისა და რუსეთის ოფიციალურმა აღიარებამ. სახელმწიფოში დროებითმა წესრიგმა გააფართოვა ვაჭრობა, ხელოსნობა და მსუბუქი მრეწველობაც. განახლდა ქართულ საფორტიფიკაციო ნაგებობათა მშენებლობა (112).

თუმცა, ჯერ კიდევ აღნიშნული საუკუნის შუა წლებიდან მოყოლებული, ერეკლე მეფე და მის გარშემო მყოფი მოღვაწეები კარგად ხედავდნენ, რომ საქართველოს ფეოდალური მმართველობა ჩამორჩენილი იყო და ახალი დროის მოთხოვნებს ვერ აკმაყოფილებდა. ამიტომ ერეკლე II და მისი მომხრენი იძულებული გახდნენ, განეხორციელებინათ რიგი რეფორმები, რომლებიც გამოასწორებდა სახელმწიფოს იმდროინდელ სავალალო მდგომარეობას, გარდაქმნიდა სამოხელეო მართვის აპარატს, განამტკიცებდა მეფის ხელისუფლებას და განავითარებდა ეკონომიკას.

ძველი მმართველობის გარდაქმნისა და მეფის ხელისუფლების გაძლიერებისკენ მიმართულ ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ღონისძიებას წარმოადგენდა 1743 წელს არაგვისა და 1778 წელს ქსნის საერისთაოების გაუქმება, რომელთა მოსახლეობა უშუალოდ მეფის მოხელეს, მოურავს დაექვემდებარა (112, 529). ცენტრალური მმართველობის განმტკიცების მიზანს ემსახურებოდა ასევე ქართლ-კახეთის განაპირა მხარეების გამგებლობაში მომხდარი ცვლილებები. კერძოდ, 1755 წელს ერეკლემ „ყაზახში ხანობა გააუქმა და ეს ქვეყანა სამოურავოდ აქცია, ხოლო 1765 წლისათვის ბორჩალო-ბაიდარსაც მეფის მოურავები განაგებდნენ“ (83, 183). აკადემიკოს ნ. ბერძენიშვილის გადმოცემით, ზოგიერთი სათავადოს მოშლა, ზოგის შემცირება, საგლეხო კანონები, მყრელობა, სახელმწიფო მმართველობის დარგობრივი დანაწილება (სამხედრო, საგარეო საქმეთა, სასამართლო, მეცნიერების განვითარება) ჩამორჩენილ ფეოდალურ-თავადურ სახელმწიფო წყობას ვეღარ ეგუებოდა და პირობებს ამზადებდა იმ პოლიტიკური ნახტომისათვის, რომელსაც შეეძლო საქართველოს სახელმწიფოებრივი არსებობა გაქრობისაგან გადაერჩინა (60, 137). ზემოთ ჩამოთვლილი რეფორმებიდან ქართლ-კახეთის სახელმწიფოს წინაშე მწვავედ იდგა მუდმივი ჯარის შექმნის პრობლემა. სამეფო კარზე მყოფი ქართველი მოღვაწეები კარგად ხედავდნენ, რომ იმ დროის საქართველოში ასეთი ჯარის შექმნა შეუძლებელი იყო, რადგან მეფეს არ გააჩნდა ჯარის საჭირო ამუნიციით მომარაგების საშუალება, არც თავადები მისცემდნენ მეფეს თავიანთ ყმებს ასეთი ლაშქრისათვის.

როგორც ცნობილია, 1762 წლის 29 ივნისს მეფე ერეკლე II-მ მამის, თეიმურაზ II-ის რუსეთში გარდაცვალების შემდეგ თავი ქართლ-კახეთის მეფედ გამოაცხადა, რამაც აღმოსავლეთ საქართველოს საერთო პოლიტიკური ინტერესების ქვეშ გაერთიანება განაპირობა. მას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საგარეო და საშინაო პოლიტიკის უკეთესად წარმართვისათვის, სადაც მნიშვნელოვან როლს მეფის მიერ გატარებული სამხედრო-ადმინისტრაციული ღონისძიებები განსაზღვრავდა. ამ ღონისძიებებზე სრული წარმოდგენა რომ ვიქონიოთ, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, გავაანალიზოთ იმ პერიოდში არსებული სადროშოებისა და მათი სარდლების ფუნქცია-მოვალეობანი, რასაც გარკვეულწილად თანამედროვე პირობებშიც არ დაუკარგავს აქტუალობა და მნიშვნელობა.

სადროშო თავისებური სამხედრო-ტერიტორიული ერთეული იყო, ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც საქართველო ერთ მთლიან ფეოდალურ მონარქიას წარმოადგენდა. ვახუშტი ბაგრატიონის ცნობით, საქართველო დაყოფილი იქნა ოთხ სადროშოდ. Aმის შესახებ იგი ასე გადმოგვცემს: „ხოლო წესთა ამათთა იყო ყოველი ივერია ანუ გიორგია ოთხ სადროშოთ განყოფილი, რამეთუ წინამბრძოლნი იყუნენ თორელნი, ციხისჯვარელნი და ახალციხელნი, და მიმყოლნი მათნი სრულიად მესხნი და კლარჯნი, და სომხითისა, რომელნი ეპყრათ; ხოლო მემარჯვნე მიმსულელ-მცემელნი სრულიად ლიხთიქითი აფხაზ-ჯიქითურთ; მემარცხენეთ მიმსულელ-მცემელნი სრულიად ჰერ-კახნი. ხოლო მეფისა და ადამის მპყრობელნი ქართველნი და რომელნი როქით სპანი ეპყრნეს მეფესა“ (35, 22).

როგორც ვხედავთ, ასეთ დაყოფას საფუძვლად ედო თემობროვ-ტერიტორიული და სამხედრო-სტრატეგიული პრინციპები. სამხედრო წყობის ასეთ დაყოფას, ფეოდალური ურთიერთობის პირობებში, სახელმწიფოს თავდაცვისათვის უთუოდ დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა. სადროშო იქმნებოდა ტერიტორიული პრინციპით, რასაც გარკვეული უპირატესობა გააჩნდა. ტერიტორიის მოსახლენი ერთმანეთს იცნობდნენ, ადგილმდებარეობის რელიეფი და ბუნება კარგად ჰქონდათ შესწავლილი, ციხე-სიმაგრეთა განლაგება უკეთ იცოდნენ. გარდა ამისა, მათ ნათესაური თუ მეგობრული ურთიერთობები აკავშირებდათ. რაც მთავარია, ზემოთ მოყვანილი ყველა ასპექტი განაპირობებდა სახელმწიფოს თავდაცვისა თუ სხვა საჭირო შემთხვევისათვის ჯარის სასწრაფოდ მობილიზებას.

როდესაც ერთიანი საქართველო სამეფო-სამთავროებად დაიშალა, სახელმწიფოებრივი წყობა ძველი წესზე დარჩა. სამხედრო ორგანიზაციაც ამ წესის თავისებურ მიმსგავსებას წარმოადგენდა. ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ სადროშო სამხედრო ტერიტორიული ერთეული იყო, რომელიც სრულიად გარკვეული პრინციპების საფუძველზე გამოიყოფოდა. ქართლის სამეფოში შედიოდა 4 სადროშო: I – ზემო ქართლის, სარდალი ამილახვარი; II – მუხრან-ბატონის სადროშო, სადაც შედიოდა სამუხრანბატონო, ქსნისა და არაგვის საერისთაო; III – მეწინავე სადროშო, სარდალი ორბელიანი, რომელშიც შედიოდა ქვემო ქართლში მდებარე სომხით საბარათიანოს სათავადოები; IV – მეფის სადროშო, სარდლები მეტწილად ყოფილან ციციშვილები, სადაც შედიოდა ქართლის ნაწილი და მცხეთის ეკლესიის ქვესადროშო (86, 179). ეს პრინციპები არც გვიან ფეოდალურ საქართველოში შეცვლილა, მხოლოდ ერეკლე II-ის მეფობის ხანაში, ქართლ-კახეთის სამეფოს გაერთიანების შემდეგ ნაწილობრივ შეიცვალა. როგორც ისტორიული მასალებიდან ირკვევა, ამ პერიოდისათვის არსებობდა ქვემო ქართლის (სომხით-საბარათიანო) – მეწინავე, ზემო ქართლის – მემარჯვენე, კახეთისა – მემარცხენე და თვით მეფის სადროშო – ცენტრალური (სამუხრანბატონო, ქსნისა და არაგვის საერისთავო).

სომხით-საბარათიანო ქართლის სამეფოს სამხრეთით მდებარეობდა, რომელიც, სამხედრო თვალსაზრისით, თბილისში სამხრეთიდან შემოსასვლელ გზებს კეტავდა. თუ ეს გზები დაკეტილი არ იქნებოდა, მაშინ ოსმალეთსა და სპარსეთს შეეძლოთ როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს შუაგულში შემოჭრილიყვნენ, რომლის მაგალითები მრავლადაა ისტორიაში. ამიტომ ზემოხსენებული ადმინისტრაციული ერთეული მეწინავე სადროშოდ იწოდებოდა. მას ძირითადად პირველი დარტყმების მიღება და მოგერიება უხდებოდა. ამ სადროშოს ტერიტორიაზე არსებული ციხე-სიმაგრეების საინჟინრო მოწყობა და საბრძოლო მზადყოფნისათვის მომზადება უთუოდ სადროშოს სარდლის ზედამხედველობის ფუნქციაში შედიოდა. მართალია, იგი ამ ტერიტორიის მხოლოდ მოხელე იყო და სათავადოს ფაქტიურ მფლობელად თავადი ითვლებოდა, მაგრამ სარდალს ცენტრალური ხელისუფლების მიერ უფლებამოსილება ჰქონდა მინიჭებული და ჯარის მობილიზაციაზე, მომზადებაზე პასუხს აგებდა (66, 390-391).

თუკი ზემო ქართლის სადროშოს განვიხილავთ ოთხ სადროშოთა შორის, ის ერთ-ერთი მთავარი სადროშაო იყო. იგი ორ მთავარ მაგისტრალს მეთვალყურეობდა: I – სამხრეთ-დასავლეთიდან ბორჯომის ხეობის, II – ლიხთ-იმერეთიდან მომავალი გზებს. თუ დავაკვირდებით, ვნახავთ, რომ ვარძია-თმოგვი-ხერთვისი-სურამი-გორი-სხვილო ერთ მთლიან მაგისტრალს ქმნიდა.

დასახელებული ციხეები გარკვეულ სამხედრო სტრატეგიულ სიმაგრეებს წარმოადგენდნენ. ქართველები ცდილობდნენ, მუდამ მზადყოფნაში ჰქონოდათ ეს სიმაგრეები. როცა ქართველები ახალციხის მხარეს კარგავდნენ, კიდევ უფრო მწვავედ დგებოდა ქართლის ციხე-სიმაგრეების მოვლა-შენახვის საკითხი. ამ მხრივ ყურადღებას იპყრობს ერეკლე მეფის „ანდერძიდან“ ერთი დეტალი: „ციხებისაც ასე დაგვიწერია: ქალაქის თბილისის ციხეები, გორის ციხე, სურამის ციხე, წირქოლის ციხე, ბოჭორმის ციხე და გრემის ციხე, რომ ამ ციხეების ნარიყალის ციხეებიცა აქვს და ნარიყალები ცოტას კაცით შეინახება. ამ შვიდ ალაგას ნარიყალებში საერთოდ კაცნი უნდა ეყენოსო, რა ერთიც მოუნდესთ მცველად და სხვა ციხეები და გალავნები, რომ დიდრონი არიან, ქართლში, თუ კახეთში, ისინი ცოტას კაცით ხომ არ შეინახება, ის სათემო არის“ (40, 205).

მეფე მითითებებს აძლევდა სადროშოთა სარდლებს, რათა თავიანთი ძალები ისე გაენაწილებინათ, რომ საბრძოლო ამოცანის შესრულება მცირე დანაკარგებით ყოფილიყო შესაძლებელი. აღნიშნული დასტურდება შესაბამისი სამეცნიერო ნაშრომების ავტორთა მიერ სადროშოთა სარდლების უფლება-მოვალეობების შესახებ მოტანილი პუნქტებითა და საქართველოს ცენტრალურ საისტორიო არქივში შესწავლილი მასალებიდან. სადროშოს უფროსი დიდი ხელისუფალი იყო და, ლაშქრობის გარდა, იგი სამოქალაქო და სისხლის სამართლის საქმეების მოწესრიგებაშიც მონაწილეობდა. ბრძოლის ველზე გამოყვანილი ჯარის ნაწილს ის თავადი ხელმძღვანელობდა, რომელიც ამ მებრძოლთა უშუალო ბატონი იყო. საბრძოლო წყობაში რაზმის ადგილი სარდლის მიერ იყო განსაზღვრული შექმნილი ვითარებისა და შესასრულებელი ამოცანებიდან გამომდინარე.

პაპუნა ორბელიანს აღწერილი აქვს 1749 წლის ერევნის ბრძოლა, სადაც ერეკლე და თეიმურაზი ერევნის ხანს ეხმარებოდნენ. აქ მოცემულია სადროშოების მეთაურთა დასახელება ტერიტორიის ადმინისტრაციული დაყოფის მიხედვით, რომელიც მეტად მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ჯარის მართვაში. „განაწყვეს ჯარი ქართველთ და კახთ, ოთხს დროშად, მეწინავედ ორბელიანი, რევაზ სარდალი საბარათაშვილოს ჯარით და თათრის ქართლის ელით, ქისიყის მოურავი თამაზ ქისიყის ჯარით. . .მემარჯვნედ ამილახორი ამირინდო ზემო ქართლის ჯარით და ვინა მემარჯვენე ჯარი იყო კახის ბატონისა და ყაზახის ჯარსაც ამათთან უბრძანეს მისვლა, მემარცხვნედ მუხრანის ბატონი, სახლთხუცესი კოსტანტინე. . .მეფე ერეკლე ხან ერთს დროშაზე მიბრძანდის ხან მეორეს დროშაზე, ჯარებს არიგებდის, აძლიერებდის. . .“(41, 421).

XVIII საუკუნის II ნახევარში, ქართლში ერეკლე II ცდილობდა მმართველობის ადგილობრივი ორგანოები სამოურაოების ერთიან სისტემაზე აეგო და ამით შეესუსტებინა სათავადოების როლი ქვეყნის მართვა-გამგეობაში. ამას, რა თქმა უნდა, კახეთში გატარებული ღონისძიების გამოცდილების გათვალისწინებით აკეთებდა (58, 226. 116, 402.). კახეთი დაყოფილ იქნა ოთხ სამხედრო ტერიტორიულ ერთეულად – სადროშოდ, მაგრამ სადროშოების სარდლობა კახეთის მეფემ თავადთა გვარს კი არ ჩააბარა, როგორც ეს ქართლში მოხადა, არამედ ეპისკოპოსებს (58, 208). მოგვიანებით კახეთის სადროშოს გამგებლებად ძირითადად მოურავები გვევლინებიან. მაგ: ბოდბის სადროშოზე ქიზიყის მოურავი აგებდა პასუხს, ნეკრესელის სასარდლოში – ენისელის მოურავი, რუსთაველის სასარდლოში – მარტყოფის მოურავი (92, 46). მოურავს პირველ რიგში ევალებოდა სისტემატიურად დაეცვა წესრიგი მოსახლეობაში, მეფის, ფეოდალისა თუ ეკლესია-მონასტრების მამულების მოვლა-პატრონობა, სამეურნეო საქმის გაძღოლა. ამ კუთხით ის სახლთუხუცესს ემორჩილებოდა (92, 42). მოურავი ადგლობრივი ადმინისტრაციის მოხელე იყო. სამხედრო ხაზით მხოლოდ სადროშოს სარდალს ექვემდებარებოდა და სამხედრო ფუნქციების შესრულება ჰქონდა დაკისრებული. იგი პასუხს აგებდა მის საგამგებლოში მყოფი მებრძოლების აღჭურვაზე, მომზადებაზე და ბრძოლაში ხელმძღვანელობაზე (92, 46).

პაპუნა ორბელიანის მიერ აღწერილ თეიმურაზ II-სა და ერეკლე II_ის ბრძოლებში, სადროშოების სარდლებად ეპისკოპოსები კი არა, მოურავები გვევლინებიან. მიუხედავად ამისა, ეპისკოპოსებს მთლიანად მაინც არ დაუკარგავთ თავიანთი სამხედრო ფუნქციები. იურიდიულად ისინიც პასუხს აგებდნენ მოურავთან ერთად მეფის წინაშე სადროშოს გამგებლობაზე და ამ სადროშოდან ლაშქრის გამოყვანაზე. ამ ფაქტს ადასტურებს 1769 წლის ერთ-ერთი საბუთი, სადაც ერეკლე მეორე ნეკრესელ ეპისკოპოსს, ენისელთ მოურავსა და სხვა მოხელეებს აკისრებს პასუხისმგებლობას წესრიგის დაცვასა და ჯარის გამოყვანაზე (10, ფ. Ad-281). საისტორიო წყაროები ცხადყოფდნენ, რომ ქართლ-კახეთში სადროშოები წარმოადგენდნენ არა მარტო სასარდლო ერთეულებს, არამედ ერთგვარ ადმინისტრაციულ პუნქტებს სახელმწიფოში. ხალხის აღწერა, რაც მიზნად ისახავდა მოლაშქრეთა და სახელმწიფო გადასახადების გადამხდელთა სიის დადგენას, წარმოებდა სადროშოების მიხედვით (121, 13). სახელმწიფოს ამგვარ ადმინისტრაციულ ერთეულებად დაყოფა აადვილებდა ხელმძღვანელ პირთა მიერ ხელქვეითთა მართვას, სხვადასხვა სამოქალაქო ღონისძიებების ჩატარებას და, რა თქმა უნდა, მებრძოლთა მობილიზაციას საჭიროების შემთხვევაში.

ყველა სადროშოს თავისი ნიშანი ჰქონდა. ეს ნიშანი იყო დროშა სხვადასხვა სიმბოლოებით. სულხან-საბა ორბელიანს მისი მნიშვნელობა შემდეგნაირად აქვს განმარტებული: „მწყობრთა ნიშანი, ფერად-ფერადი, გუნდთა და გუნდთა საცნობელი“ (108, 102). ამ ცნობის საფუძველზე შეიძლება ვთქვათ, რომ სხვადასხვა სადროშოს სხვადასხვა ფერის დროშა და გამოსახულებები ჰქონდა. თუ ზემოთ მოყვანილ მაგალითს სამხედრო თვალსაზრისით განვიხილავთ, სავარაუდოა, რომ დროშა წარმოადგენდა არა მარტო სადროშოს აღმნიშვნელ სიმბოლოს, არამედ მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა ჯარების მართვისა და ურთიერთმოქმედების განხორციელების საქმეში როგორც სასიგნალო საშუალება. მაგ: დროშით სხვადასხვა მოძრაობის გაკეთება შეიძლება ნიშანი იყო რაიმე მოქმედების დასაწყისისა.

აღმოსავლეთ საქართველოს სადროშოების შემადგენლობაში შედიოდა საეკლესიო ლაშქარი, რომელიც ექვემდებარებოდა სარდალს, ხოლო ის თავის მხრივ – კათალიკოსს. იგი ხელს უწყობდა იმდროინდელი ლაშქრის გაძლიერებას. ყურადღებას იპყრობს ის ფაქტიც, რომ სვეტიცხოვლის ეკლესიას ოდითგანვე ჰყოლია თავისი ლაშქარი, რომელიც საჭიროების შემთხვევაში მონაწილეობას ღებულობდა საბრძოლო მოქმედებებში. მის ნათელი დადასტურებაა ერეკლე მეფის მიერ გამოცემული ერთ-ერთი დოკუმენტი. იგი ბრძანების წიგნის სახითაა შემონახული, სადაც წერია: „რადგან ძველათ ნეტარხსენებულის ჩვენის ჩამომავლობისაგან სვეტიცხოვლის ყმისა ასე განწესება ყოფილა, რომ რაც სვეტიცხივლის ყმა ქართლს, იმერეთს, კახეთს, საათაბაგოს, სომხეთს თუ საცა იყოს, მის უწმინდესობას კათალიკოზს უნდა ახლდეს და თავის ყმით ჩვენს დროშაზე ბრძანდებოდეს. ჩვენც ასე განგვიწესებია, რაც კახეთში სოფელი, სვეტიცხოვლის ყმა არის, იმათი ჯარი მის უწმინდესობას ჩვენს ძმას კათალიკოზს ანტონის ეახლებოდნენ და თავისი ჯარით ჩვენს დროშაზე ბრძანდებოდეს და თუ მათი უწმინდესობა იმ ჯარში არ ბრძანდებოდეს, რომელიც მათი სარდალი არის, მათი ყმა ყოველივე იმას ებაროს, ჩვენს დროშაზე იმყოფებოდნენ და ჩვენის ბრძანებით ყოველსავე მათს საქმეს შოშია სარდალი არიგებდეს, სხვას ხელი ნურავისა აქვს“ (1, 226).

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ქართლ-კახეთის საეკლესიო ლაშქარს სარდალი ჰყოლია, რომელიც მეფისა და კათალიკოსის ბრძანების მიხედვით ინიშნებოდა. 1766 წელს ერეკლე მეფის მიერ გაცემული დოკუმენტაციიდან ჩანს, რომ გაბრიელ სარდლის ნაცვლად შოშია გედევანიშვილი დაუნიშნავს (2, 226, №420). ა. კლიმიაშვილი სტატიაში „საეკლესიო ლაშქრის საკითხისათვის ფეოდალურ საქართველოში“, ეხება XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში ქართლ-კახეთის საეკლესიო ლაშქარს და მის დანიშნულებას (86, 109-112). გარდა იმისა, რომ საეკლესიო ლაშქარი მეფის ბრძანებაზე საჭიროების შემთხვევაში საბრძოლო მოქმედებებში მონაწილეობას ღებულობდა, მას სხვა ფუნქცია-მოვალეობებიც ეკისრა, რომელშიც შედიოდა მცხეთის, მისი მიმდებარე ტერიტორიების, ხიდების, ციხე-კოშკების დაცვა. სარდალი, გარდა ზემოხსენებულისა, პასუხს აგებდა ბაჟის აღებაზე, ქარავნების მშვიდობიან მიმოსვლაზე, მცხეთის ციხე-გალავნების შეკეთებაზე. ამის ნათელ დადასტურებას წარმოადგენს ერეკლე მეორის მიერ შოშია გედევანიშვილისთვის მიცემული საბუთი: „ჩვენი ბრძანება არის გედევანიშვილთ სარდალო შოშიავ და გოგიავ: მერმე რადგან ძველთაგან მცხეთის ხიდზედ კაცის მდგომარეობა და შენახვა თქვენი ყოფილა, ახლა ჩვენც თქვენთვის გვიბოძებია ამგვარად, რომ მცხეთის ხიდი და კოშკი კარგად და რიგიანად შეანახვინოთ. თქვენის ბრძანებით და ჩვენის ძმის კათალიკოსის ბრძანებით წრეულობით აღდგომელა დაგვიყენებია, რაც ხიდის განწესება არის ბაჟი, ამისი სია და ოქმიც გვიბოძებია. რაგვარადაც თქვენთვის ოქმში ეწეროს და სიაში, იმგვარად უნდა აიღოთ ხოლმე ბაჟი. სვეტიცხოველზედაც შემწე უნდა იყვნეთ და შემატებას ეცადნოთ“ (2. 226). როგორც ჩვენს მიერ მოყვანილი საბუთებიდან ჩანს, გარდა ოთხი სამხედრო ადმინისტრაციული ერთეულისა ე.ი. სადროშოსი, ქართლში იყო მცხეთის ეკლესიის სასარდლო ერთეულიც, რომლის სათავეში იდგა მეფისა და კათალიკოსის მიერ დანიშნული სარდალი. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ, სხვა სადროშოებისაგან განსხვავებით, იგი ცალკეულ სადროშოს არ შეადგენდა, რადგანაც მცხეთის ეკლესიას ყმები არსებული სამეფოს ყველა კუთხეში ჰყავდა. ვინაიდან საეკლესიო ლაშქრის მებრძოლები სხვადასხვა რეგიონებში ცხოვრობდნენ. ისინი, გარდა თავისი ფუნქციონალური მოვალეობისა, საბრძოლო მოქმედებებშიც ღებულობდნენ მონაწილეობას, ძირითადად, თავდაცვით ბრძოლებში.

1754-1755 წლებში, ნურსალ-ბეგის დამარცხების შემდეგ კვლავ გაგრძელდა ლეკთა მცირე შემოსევები. დიდი რაოდენობით თავმოყრილი ლაშქრის შენახვას მეფეები თეიმურაზი და ერეკლე ვერ უზრუნველყოფდნენ, ამიტომ ლეკთა მცირე შემოსევების აღკვეთის მიზნით მათ ჩამოაყალიბეს ქართლ-კახეთის ათასკაციანი ლაშქარი (41, 461). ეს იყო პირველი მცდელობა დაქირავებული ჯარის შექმნისა (დ. მ.). დაუნიშნეს ჯამაგირი და ასმეთაურები (უზბაშები): ამილახვრისშვილი ნიკოლოზ, ამირეჯიბი ზაზა, ციციშვილი რევაზ და ქართლის სხვა თავადიშვილები (43. 226). მათი ფუნქცია ნაწილობრივ შეესაბამებოდა დღევანდელი სწრაფი რეაგირების ძალების დანიშნულებას, ე.ი. თუ აღმოსავლეთ საქართველოს მტერი შემოესეოდა, ისინი ვალდებულნი იყვნენ დროულად აღეკვეთათ მოწინააღმდეგის მოქმედებები და შეექმნათ ხელსაყრელი პირობები მობილიზებული ლაშქრის ბრძოლაში ჩაბმისთვის.

მიუხედავად ზემოთ თქმულისა, XVIII საუკუნის 60-იან წლებში და 70-იანი წლების დასაწყისში, რადგან სახელმწიფო ინტენსიურ შემოსევებს განიცდიდა და ზემოაღნიშნული ლაშქარი არ კმაროდა სამეფოს დასაცავად, ერეკლე II იძულებული იყო, გაეტარებინა ღონისძიებები, რომლებიც უზრუნველყოფდა ქვეყნის დაცვას მცირე დანაკარგებით. Eერთ-ერთი ასეთი ღონისძიებათაგანი იყო ლეკების წინააღმდეგ ბრძოლის ფორმების შემუშავება, რომელსაც მეფემ წარმატებით გაართვა თავი. ამის დამადასტურებელია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული ისტორიული დოკუმენტი (20, Hd. 13714), რომელიც ასევე მოცემულია პროფესორ ი. დოლიძის რედაქტორობით გამოცემულ ნაშრომში „ქართული სამართლის ძეგლები“ ტ. II. იგი დაყოფილია პუნქტებად. თითოეულში ახალი-ახალი აზრია ჩადებული, რომლებიც დირექტივების (ბრძანებების) სახითაა გადმოცემული:

1. „ქ. როდესაც რომ მუხრანიდამ ყარაული მოვიდეს, ცხენიანი ჯარი წამოვიდაო, ყველანი გაფრთხილდნენ. თუ მხურვალეთში შევიდეს ლეკის ჯარი, როგორც გაჩენილი არის, მდევარი შეიყაროს, თავი და ბოლო მოუდრიკონ, ყარაულები გაგზავნონ, თავს დააყენონ, მდევარს დაუძახონ, მეჯვრისხევს შეიყარნენ; თუ თავს დასხმა ამჯობინონ, გზა შეუკრან, თუ წინ დახვედრა ამჯობინონ წინ დაუხვდნენ, რომელიც ამჯობინონ იმ გზით ეცადნენ მტრის პასუხის გაცემასა და გაყრასა“.

2. „ქ. თუ ცხენიანი ლეკის ჯარი იყოს, ერთმანეთს ნუ მოუცდიან, ყველანი სირბილით გამოიქცნენ; თუ ქვეითი ჯარი იყოს, სოფელი და სოფელი ერთად შეიყარნენ, დამრგვალდნენ და ისე მივიდნენ, სადაც სარქარდებმა (სარდლებმა) დაუძახონ“.

3. „ქ. ბელოთიდამ მოკიდებული საცხენისი, დიდი ვანათი, არბო, ქორდი, დიცი და პატარა ლიახვის გამოღმართი, გვერდის ძირი და ვაკე გორით, ბერშოეთამდის, რაც ამათ შუა სოფლებია, ესენი ერთ სამდევროდ უნდა იყვნენ შეპირებულნი“.

4. „ქ. თუ რომ დიდის ჯარის ამბავი მოვიდეს და სარქარდებმა დაუძახონ, ორსავ მხარის მდევარი უნდა საჩქაროდ სირბილით წამოვიდნენ. ცხენიანი სულ ჭენებით გამოიქცენ და ქვეითნი სოფელ და სოფელ შეიყარნენ, დამრგვალდენ და სადაც სარქარდებმა ამჯობინონ და დაუძახონ იქ მიცვივდნენ“.

5. „ქ. თუ სამაჩაბლოსაკენ გაჩნდეს ლეკის ჯარი, ან დიდის ლიახვის გაღმა სადმე, ამ დიდის ლიახვის მდევარი და პატარა ლიახვის გაღმართი მდევარი, რომელიც მდევრად მიგვიჩენია, საჩქაროდ გაცვივდნენ და, როგორც სარქარდებმა ამჯობინონ, ისე შეებნენ. თუ, რომ კიდევ მოუნდესთ მდევარი და სარქარდებმა დაუძახონ, გამოღმა მხრის მდევარიც წავიდეს და ღვთით პასუხი გასცენ“.

6. „ქ. თუ ქარელიდამ მდევარი დაიძახონ, მაშინვე ქ ცხილვანის ქვეით კაცი დიდის ლიახვისა, პატარა ლიახვისა გაღმართი კაცი და დირბის წყლის სოფლები ყველანი შეიყარნენ და გაცვივდნენ ცხენიანი და ქვეითი, ნურავინ დააკლდება“.

7. „ქ. ვინც დააკლდეს მდევარს, ასე გარდაჰხდესთ: თუ თავადის შვილი დააკლდეს, საჭაკოდ წაართვან შემძლებელს ხუთი მინალთულნი, ღარიბის სამი მინალთულნი“.

8. „ქ. თუ აზნაურიშვილი დააკლდეს საჭაკოდ წაართვან ერთი საკლავი, ერთი კოკა ღვინო და ოცი ჯოხი დაჰკრან ბეჭებში“.

9. „ქ. თუ შემძლებელი გლეხი კაცი დააკლდეს, ამავ აზნაურიშვილისავით გარდაჰხდეს და, თუ ღარიბი იყოს, ერთი კოკა ღვინო წაართვან და ორმოცი ჯოხი დაჰკრან“.

10. „ქ. თუ ამილახორი და ერისთავი ზემო ქართლში იყვნენ, იმათ უნდა შეიყარონ მდევარი და ისე იმდევრონ“.

11. „ქ. თუ ესენი არ იყვნენ, ყურალაღასმა გიორგიმ და მდივანბეგმა იასემ ქმნან“.

12. „ქ. თუ არც ესენი იყვნენ, აღაბაბამ და ან შალვამ, ბეჟან და ომანმა ქმნან და იმდევრონ“.

13. „ქ. რომელიც ერისთვისშვილი და ამილახვრისშვილი დაესწროს, მდევრობა გვიბრძანებია, ამათ შემოეყარნენ და როგორც ამჯობინონ, ისე მოიყვანონ, დიდად ბეჯითად იყვნენ ერისთვისშვილები და ამილახვრისშვილები მდევრობისა, რომ ეს მდევრობა ამათ აქვთ“.

14. „ქ. ეს მდევრობა რეხულას წყლიდამ მოკიდებული ალის წყლამდის და გორიდამ, სადამდისაც მოჰყვებოდნენ და ქარელიდამ, სადამდისაც მოჰყვებოდნენ უნდა იმდევრონ“.

15. „ქ. გაღმა მხრისა გარიგებულია, ოქმი გვიბოძებია და კარგადაც მდევრობენ, მადრიელიც ვართ და წყალობასაც დავმართებთ“.

16. „ქ. ეს იცოდეთ თავადიშვილებმაც, აზნაურიშვილებმაც, გლეხმაკაცმაც ამის უკეთეს ვერცარას ღმერთს აამებთ, ვერცარას ჩვენ გვაამებთ და ვერცარას ქვეყანას შემატებთ, რომ ქრისტეს მტერნი თქვენის ცოლისა და შვილის დასატყვევებლად დარბიან, ამათ პასუხი მისცეთ და ღვთის მოწყალებით დაჰხოცოთ და სირცხვილეულნი დააბრუნოთ“.

ეს იცოდეთ, რომელიც ჩვენგან საქმნელი საქმეა, პატრონყმობისა, მოვლისა, გარჯისა, წყალობისა და ჩემის ქვეყნისათვის თავის დადებისა, ღვთით არ დავზოგავთ.

თქვენ ასე ეცადენით და ჩვენ კიდევ უფრო ძლიერსა და მტკიცეს საქართველოს შეწევნას ვცდილობთ» (38, 426-428). მეფის ბეჭედზე შუაში წერია „ერეკლე“, ირგვლივ კი „ქნარს მიცემს დავითი მიხმობს, მხნეთ, კახეთის მეფედ ცხებულს“. ასეთია ეს მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს იმდროინდელ მეფის მიერ გამოცემულ დირექტივად (ბრძანებად). ამ დოკუმენტის ერთი ადგილიდან ჩანს, მსგავსი შინაარსის ინსტრუქციები დაუგზავნია სხვა სადროშოებშიც. მართალია, აღნიშნულ საკითხს – მორიგე ჯარის შექმნას, ჩემზე გაცილებით ადრე შეეხო მკვლევარი ა. კლიმიაშვილი – „ზემო ქართლის მდევრობის განწესება 1772 წლისა“ (89. 91-95), სადაც გაანალიზებულია სმდევროების მნიშვნელობა, რაც მისი დამსახურებაა, მაგრამ ჩვენ შევეცადეთ, ჩამოთვლილი პუნქტები საკვლევი თემის მიზანშეწონილობიდან გამომდინარე გაგვეშუქებინა. ირკვევა, რომ მეფე ერეკლემ თავისი სამეფო სამხედრო ოლქებად დაჰყო მოწინააღმდეგეებთან საბრძოლველად. თითოეული სამხედრო ოლქი, თავის მხრივ, ცალკეულ სამოქმედო უბნებად, სამდევროდ იქნა დანაწილებული. მათ მითითებული ჰქონდათ თუ ვის, სად, რა, როდის და რა მიზნით უნდა გაეკეთებინა. ჩანს მეფე ოლქებად დაყოფის დროს ხელმძღვანელობდა ისეთი პრინციპით, რომელიც გამორიცხავდა ლეკთა მოულოდნელი თავდასხმების განხორციელებას ძირითადად სტრატეგიული მიმართულებებიდან. აღსანიშნავია, რომ ზემოთ ჩამოთვლილ მუხლებში ჩადებული მოქმედების პრინციპი: „ვინ, სად, რა, როდის და რა მიზნით“, ემთხვევა ქართულ ჯარში დღეს არსებული ოცეულის, ასეულის მეთაურის საბრძოლო ბრძანების მე-2 პუნქტს, რომელიც ქვედანაყოფის მართვის პროცედურებს განეკუთვნება (94, 8).

ჩვენს მიერ შესწავლილ მასალებზე დაყრდნობით და ანალიზის საფუძველზე შემუშავებული იქნა სადაზვერვო ინფორმაციის გადაცემისა და შეტყობინბის ორგანიზაციული სტრუქტურის სქემა (იხ. სქემა №1, 151). ამიტომ ასეთი თანმიმდევრობით ხორციელდებოდა სადაზვერვო მონაცემების გადაცემა, რომელსაც ძველთაგანვე იყენებდნენ საქართველოში და ერეკლე II-ის თანმიმდევრული ღონისძიებების შედეგად გარკვეულწილად სრულყოფილი სახე მიიღო. მეფეს ასევე ეყოლებოდა აგენტურული დაზვერვა, რომელსაც ელჩები, ვაჭრები და სპეციალურად შერჩეული პირები შეასრულებდნენ, რის შესახებაც კონკრეტული ინფორმაცია არ გაგვაჩნია. სქემაზე არ გამოვსახეთ, რადგან სამხედრო დაზვერვის სფეროს არ განეკუთვნება.Mმიღებული ინფორმაციის დამუშავება და შეტყობინება სათანადო პირებს ევალებოდათ. ისინი ერთმანეთს შიკრიკების (ყარაულის) საშუალებით ან სხვა დადგენილი სიგნალით აცნობებდნენ მოწინააღმდეგის ლაშქრის მოახლოებას და მოქმედების მიმართულებას, რის საფუძველზეც შესაძლებელი ხდებოდა საბრძოლო მოქმედებებისათვის ღონისძიებების განსაზღვრა.

სამხედრო ოლქებში შემავალი სოფლები, ადგილმდებარეობიდან გამომდინარე, ცალკეულ უბნებად ანუ, როგორც ტექსტშია ნათქვამი, სამდევროებად ნაწილდებოდა. ეს შემთხვევითი სულაც არ იყო, რადგან ლეკთა გამუდმებულმა თავდასხმებმა ის გამოიწვია, რომ ,,მთელი საქართველოს ხალხი მდევრად გადაიქცა: მეფე, თავადნი, აზნაურნი და გლეხნი სულ მდევარში იყვნენ უნამეტნავესი დრო, ყოველ ცისმარე დღესა და ღამესა ამის მეტი ამბავი აღარა იყო რა მთელს საქართველოში, რომ ხან აქ და ხან იქ დაიძახებდნენ: მდევარიო! სოფელს მტერი დაეცა და მდევარი მიეშურებაო; აქედან ტყვე წაიყვანეს და მდევარი დაედევნაო; აქა და აქ მოუკლავთ და მდევარსაც მოუსწრიაო (კაცისა, დედაკაცისა და ყმაწვილის გაკითხვა აღარ იყო მტრისაგან, ვისაც კი მოასწრებდნენ, ზოგს ხოცავდნენ და ზოგს ტყვედ წაიყვანდნენ); ახალი მდევრიდგან მოსული ქართველი ხიზანს რომ გვერდით წამოუწვებოდა. . .ამ დროს დაიძახებდნენ, მდევარიო; ეს დაღლილ-დაწყვეტილი კაცი გაოგნებული წამოვარდებოდა და ცოლი გატენილს თოფსა ხელში აძლევდა ამ სიტყვებით: კაცო! რას გაოგნებულხარ, კიდევ მდევარს იძახიან, ჰა თოფი! . . . ქართველი დამშვიდებით ეტყოდა: კიდევ მდევარი, ამ ერთს კვირაში 7-ჯერ ვყოფილვარ მდევრად და ესეც მერვე იქნებაო» (145, 2-4). ზემოთ მოყვანილი მაგალითები დასტურია იმისა, თუ რა პირობებში უხდებოდა ცხოვრება ქართველებს.

სამდევროს მეთაურებს მეფისაგან განსაზღვრული ჰქონდათ საბრძოლო მოქმედებების წარმართვის ტაქტიკა (იხ. მუხლი 1), ე.ი. შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე, ერთი სამდევრო მოწინააღმდეგეს საშუალებას არ აძლევდა წინ წაწევისა, ხოლო მეორე, გარკვეული მანევრის შემდეგ, მტერს უკანდასახევ გზას უჭრიდა. ასეთი სწრაფი და გაბედული მოქმედებების შედეგად ქართველებს შეეძლოთ მოწინააღმდეგე ალყაში მოექციათ ან სხვადასხვა მხრიდან განხორციელებული იერიშების შედეგად გაენადგურებინათ.

ერეკლე მეფეს კარგად ჰქონდა შემუშავებული მოწინააღმდეგეზე მოულოდნელად თავდასხმის ტაქტიკა, რომელიც ნაწილობრივ ეფუძნებოდა სადაზვერვო და დივერსიულ მოქმედებებს. ამის დასტურს წარმოადგენს 1764 წლის 25 ივლისს გაგზავნილი წერილი, სადაც იგი მიუთითებს: „დასავიწყარს. ჯავახიშვილს მზეჭაბუკს მრავალი მოკითხვა მოახსენეთ: დამარცხებული ლეკები წალკისაკენ წასულან. შენ ახლავ ოთხი კარგი ბელადი კაცი ყარაულად გაგზავნე. ისინი დააყარაულონ. ჩვენ ამ ორს ზედიზედ ქალაქს წავალთ, თუ ეგ კაცნი სწორეს ამბავს მოგვიტანენ და ქალაქს შეგვატყობინებენ და იქით მხარეს იმ ლეკებს შეგვყრიან სადმე, კაცის თავს შვიდ-შვიდ მინალთუნს თეთრს უბოძებთ და შენც სამსახურში ჩავაგდებთ: ორ რომ თავს დადგეს და ორმა ამბავ მოგვიტანოს და სადაც მოვიდეს ამბავ არ დაგვაკლდეს. ამგვარად დაარიგე და გააფრთხილე“ (21, Hd.2492).

პარალელურად, XVIII საუკუნის 50-იან წლებში მეფემ მისი სამფლობელო დაყო საყარაულო უბნებად. ამ უბნებს უნდა გამოეყვანა განსაზღვრული რაოდენობის ყარაული, რომელიც მცირე ქვედანაყოფებით 2-10 კაცის რაოდენობით (89, 196) დგებოდა მისთვის განკუთვნილ ადგილებშიდა საპატრულო სამსახურს ასრულებდნენ. კერძოდ, მდინარის ფონებზე, ხეობებში, მაგისტრალურ გზებზე, ციხე-სიმაგრეთა მისასვლელებში, განსაკუთრებით კი ისეთ ადგილებში, სადაც ხელსაყრელი პირობები იყო მოწინააღმდეგის მოქმედებებისათვის. რასაკვირველია, მოყარაულეთა გონივრული მოქმედებებით შესაძლებელი იქნებოდა ინფორმაციების მოპოვება მოწინააღმდეგის სავარაუდო მოქმედებების შესახებ.

ყარაულის არსებობას მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა მოსახლეობის შეტყობინებისა და დროულად მობილიზაციის საქმეშიც. ა. კლიმიაშვილის მიერ მოძიებულ მასალაში საყარაულოები მოხსენიებულია ქიზიყისა და კახეთის აღმოსავლეთ ნაწილში. კერძოდ: ყარაიაში, ბედენზე, სხალნარში, ალგეთზე, ვერის ხევზე, შირაქში, კლდეკარზე, სკრის ხეობაში და სხვ. მოყარაულეები უფროსის ე.წ. ბელადის მითითებით მოქმედებდნენ (89, 196).

XVIII საუკუნის 80-იან წლებში, მორიგე ჯარის ფუნქციები თანდათანობით ყარაულზე გადადის. ,,ჯერ მორიგედან გამოყოფდნენ რამდენიმე მოლაშქრეს და განაწესებდნენ მოყარაულედ, ხოლო შემდეგ ერეკლე მეფეს შემოუღია მორიგე ყარაულის სახეობა ლაშქრისა» (89, 196). ამას მოწმობს ორი დოკუმენტი. ეს დოკუმენტები წარმოადგენს ჯავახიშვილებისა და თარხნიშვილების მხარის მორიგე ყარაულის ნუსხებს, რომელთა მიხედვით ერეკლე მეფის ბრძანებით ყოველთვიურად უნდა გამოეყვანათ ყარაული (22, Hd. 1152, 14066). ა. კლიმიაშვილის მიერ შესწავლილი მასალებიდან ნათელი წარმოსადგენია მეფის მიერ გაცემული განკარგულებები მორიგე ჯარისა და საყარაულო სამსახურის წარმართვის შესახებ (88, 198-209), რომელიც გარკვეულწილად ხელს უწყობდა სამეფოს თავდაცვისუნარიანობას.

აუცილებელია, ყურადღება გამახვილდეს ერეკლეს მითითებაზე, იგი სარდალთა თუ სამდევროების უფროსების მოქმედებების სფეროს კარდინალურად არ ზღუდავდა (იხ. მუხლი 1. გვ. 24). მათ შეეძლოთ დამოუკიდებლად გამოეჩინათ ინიციატივა, მიეღოთ გადაწყვეტილება მოხერხებული ტაქტიკური ხერხის გამოყენებისა, რომელიც მცირე დანაკარგებით უზრუნველყოფდა მოწინააღმდეგის დამარცხებას, ე.ი. მათი მოქმედებები შაბლონური ხასიათისა არ იყო.

მითითებები ასევე ითვალისწინებდა მოწინააღმდეგის ჯარის გვარეობას და აღჭურვილობას, რის შემდეგაც შესაბამის მითითებებს აძლევდა (იხ. მუხლი 2, გვ. 24). სხვადასხვა მუხლში გათვალისწინებულია დისციპლინარული სასჯელი, სამდევროთა ხელმძღვანელობის საკითხები და ჩამოთვლილი ღონისძიებების მნიშვნელობა. ერთი სიტყვით, სადროშოთა და სარდლის უფლება-მოვალეობანი მეტად დატვირთული იყო, სადაც სარდალს ყველაზე დიდი პასუხისმგებლობა ეკისრებოდა. მის მოვალეობაში შედიოდა: ადგილზე ციხე-სიმაგრეების დაცვა-პატრონობა, სადროშოში შემავალი სამხედრო ოლქებისა და სამდევროების ორგანიზაცია, ჯარის მობილიზაცია და მათი ურთიერთმოქმედება, მისი სადროშოს მეზობლად მდებარე სახელმწიფოთა ამბების ცოდნა და სხვა.

ერეკლე მეფის მიერ შემუშავებული ბრძანება 16 მუხლისაგან შედგება, (გვ. 24-25), რომლებიც, სამხედრო თვალსაზრისით, შეიძლება შემდეგ განკარგულებებად და პუნქტებად დაიყოს:

პირველი, (1-6) სამხედრო ოლქების (უბნების) დაზვერვის, ურთიერთქმედების ორგანიზაცია და საბრძოლო მოქმედებების წარმართვის მეთოდები.

მეორე, (7-8) დეზერტირთათვის დისციპლინარული სასჯელი, რომლის სიდიდე და ფორმა სოციალური კუთვნილების პრინციპზე იყო დამყარებული.

მესამე, (9-13) მოლაშქრეთა ხელმძღვანელობის საკითხი და მათი პასუხისმგებლობა.

მეოთხე, (14-16) განმარტებულია გაცემული განკარგულებებისა და ღონისძიებების მნიშვნელობა ქვეყნის დაცვის საქმეში უფლისა და ერის წინაშე.

თუ დღევანდელი თვალსაწიერიდან გადავხედავთ, მეფემ 1772 წელს მტერთან საბრძოლველად ერთგვარი ინსტრუქცია შეიმუშავა. საცხოვრებელი ადგილების დაცვისა და გადასახადთა გადახდის უზრუნველსაყოფად, „მეფეს მოქმედი არმიისათვის შეუძლია გამოიყვანოს არა უმეტეს 5000 კაცისა“ (36, 261). ეს ფაქტი მოწმობს სამხედრო ძალის შესაძლებლობას, რომელიც არსებულ ვითარებაში, შეიძლება ითქვას, დამაკმაყოფილებლად ასრულებდა დაკისრებულ მოვალეობას. მეფემ კარგად იცოდა მის სამეფოში შემავალი ადგილმდებარეობის დამცავი და შემნიღბველი პირობები, თავდასხმის მიმართულებები, მოწინააღმდეგის მოქმედების ტაქტიკა, გაწვრთნილობა, მისი სუსტი და ძლიერი მხარეები, მორალურ-ფსიქოლოგიური ფაქტორები. ყოველივე ეს მეფესა და სადროშოს სარდალს გადაწყვეტილების სწორად მიღების საშუალებას აძლევდა საბრძოლო მოქმედებების წარმართვის შემთხვევაში, სადაც მეტი წილი გამარჯვებებისა ქართველთა მხარეზე იყო.

რაკი ქართლ-კახეთის სამეფო ერეკლე მეფის მეთაურობით, ერთი მხრით ისე გაძლიერდა, რომ ფართო საერთაშორისო პოლიტიკის წარმართვა დაიწყო, ხოლო, მეორე მხრით, საზღვრები დაცული არ იყო მტრების, განსაკუთრებით, ლეკთა შემოსევებისაგან, პირველ რიგში მორიგე ჯარის შექმნის საკითხი დაისვა. იმდროინდელი ქართული ჯარი შედგებოდა გლეხთა ქვეითი და თავად-აზნაურთა ცხენოსანი რაზმებისაგან. ის იკრიბებოდა საჭიროების მიხედვით და იშლებოდა, როგორც კი ეს საჭიროება გაივლიდა. ყოველი მებრძოლი შეიარაღებული უნდა გამოსულიყო სალაშქროდ. მებრძოლი შეიარაღებული იყო ხმლით, ხანჯლით, შუბით, დამბაჩით ან თოფით. აღჭურვილობაში შედიოდა ჯაჭვის პერანგი, საბარკული, სამკლაური, ჩაჩქანი, ფარი და სხვა.

მებატონე ამ რაზმების ინტენდანტიც (მომარაგებელი) იყო და ოფიცერიც. მისი წონა საომარ ოპერაციებში, უმეტეს შემთხვევაში, დამოკიდებული იყო არა მის სამხედრო ნიჭსა და გამოცდილებაზე, არამედ იმაზე თუ რამდენ ყმა მოლაშქრეს ხელმძღვანელობდა. ერეკლე მეფე კარგად გრძნობდა, რომ ასეთი ჯარით ის ვერ შეძლებდა თვითნება ფეოდალების ალაგმვასა და გარეშე მტრების გამკლავებას. . .მაგრამ ჯარის რეორგანიზაციას დიდი ფული სჭირდებოდა. „ქართლ-კახეთის შემოსავალი კი იმდენად მცირე იყო, რომ ძლივს ყოფნიდა მართვა-გამეობის მთავარ ხარჯებს. ამიტომ ერეკლე მეფე იძულებული იყო სესხად ფული ეთხოვა უცხო სახელმწიფოებისათვის“ (126, 57-58-59). ერეკლე მეფის სამხედრო-რეფორმატორულ მოღვაწეობაში განსაკუთრებული ადგილი უკავია მორიგე ჯარის შექმნას. ამ საკითხთან დაკავშირებით, ქართულ ისტორიოგრაფიაში განსხვავებული მოსაზრებებია გამოთქმული. ჩვენ მისაღებად მიგვაჩნია მკვლევარ ა. კლიმიაშვილის მოსაზრებები.

ფეოდალური ლაშქარი, ე.წ. „საქვეყნო ლაშქარი“ საქართველოში იყო ბატონყმური ჯარი, სადაც ყმა ლაშქრობდა ბატონის ხელქვეით. ფეოდალური იერარქია, დამყარებული მიწის საკუთრების უფლების განაწილებაზე, გადატანილი იყო ლაშქარშიც. ლაშქარი შედგებოდა როგორც პროფესიონალ მოლაშქრეთა, თავადაზნაურთა და მსახურთაგან, ისე ყმა გლეხთაგანაც. ამ უკანასკნელთა რიცხვობრივი შემადგენლობა დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ როგორი იყო გაწვევა: ქუდზე კაცი, კომლზე კაცი, ან შეწერით.

საქვეყნო ლაშქრის გარდა, საქართველოში უძველესი დროიდანვე მიმართავდნენ უცხოეთიდან დაქირავებული ლაშქრის მოყვანას. ეს ტრადიცია გრძელდებოდა XVIII საუკუნეშიც. მებრძოლებს ქირაობდნენ უმთავრესად კავკასიის მთის მოსახლეობიდან» (90, 1). ლაშქრის თავისებურ წყობას წარმოადგენდა მეციხოვნე ჯარი, რომელსიც, სამხედრო თვალსაზრისით, არანაკლები მნიშვნელობისა იყო (88, 179). მეფეს ეს ჯარი გამოჰყავდა ნაწილობრივ თავის მამულიდან და, ნაწილობრივ, საბატონო მამულებიდან (85, 1).

ფეოდალურმა ლაშქარმა მთლიანად ვერ აღკვეთა ლეკთა თავდასხმები. მტერმა გააფართოვა სამოქმედო არეალი და ქართლშიც თარეში დაიწყო. გადამჭრელი ღონისძიებების გატარების შემდეგ წარმოიშვა ე.წ. „მორიგე ლაშქარი“, რაც მუდმივი ჯარის თავისებურ სახეობას წარმოადგენდა“ (90, 3), მან XVIII საუკუნის ბოლომდე იარსება, თუმცა ამ ხნის მანძილზე მრავალი ცვლილება განიცადა. ზემოაღნიშნული ლაშქარი, როგორც მუდმივი ჯარის სახეობა, აღმოსავლეთ საქართველოში უაღრესად საყურადღებო სოციალურ-პოლიტიკური მოვლენა იყო (90, 3). დასადგენია თვით მორიგე ლაშქრის წარმოქმნის თარიღი და მისი არსებობის ხანრძლივობა. დღემდე ქართულ ისტორიოგრაფიაში მიღებული იყო მოსაზრება, რომ „მორიგე ლაშქარი“ დაარსდა 1774 წლიდან, როდესაც დაიწერა მორიგის წესდება, ე.წ. „განაჩენი მორიგეობის ლაშქრისა“. გავაანალიზეთ ა. კლიმიაშვილის მიერ შესწავლილი რამდენიმე დოკუმენტი 1756-1773 წლებისა „მორიგე ლაშქრის“ შესახებ, რომლებიც ადასტურებენ, რომ ლაშქრის სახეობა სახელწოდებით „მორიგე“ 1774 წელზე ადრინდელია და XVIII საუკუნის 50-იან წლებში იქნა დაარსებული (90, 4). რაც შეეხება მორიგე ლაშქრის არსებობის ხანგრძლივობას, დოკუმენტები ასევე არ ადასტურებენ ქართულ ისტირიოგრაფიაში დამკვიდრებულ აზრს, რომ იგი თავადებმა გააუქმეს. ლევან ბატონიშვილის გარდაცვალების, 1781 წლის შემდეგ, არსებობს მრავალი დოკუმენტი 1781-1800 წლებისა „მორიგის“ შესახებ, რომლებიც მოწმობენ, რომ „მორიგე ლაშქარი“ არსებობდა ლ. ბატონიშვილის სიკვდილის შემდეგაც, რუსეთთან შეერთებამდე (88, 192).

შესწავლილი დოკუმენტებიდან ყველაზე ადრეული 1756 წელსაა შექმნილი, თუმცა ამავე დოკუმენტში მოიხსენიება წინა წლის, ე.ი. 1755 წლის დავთარი ზემო ქართლის მორიგისა: „ჩვენ. იასაული ნიკოლოზ უზბაში, ზურაბ ნახუცრიშვილო, წადით და რაც ამ სიით მუდამ სახლებლათ მონაცვლე ლაშქარს კაცი შეგვიწერია შარშანდელს დავთარზე, ეს ასი ცხენოსანი ცხენით და ქვეითი ქვეითად უზბაშებს (ასისთავი) მიაბარეთ. ყველას გამოართვით უკლებლათ“ (25, Qd.8723). „თუ ცხენი ან კაცი აკლია, ვისმე თქვენც გარდაგახდევინებ და იმათაც დიდათ გარდავახდევინებთ. მაისის ოთხს დღეს გასულს უნდა შემოგეყაროთ ერთის თვის ნუზლით“. აპრილის ი. ქკ-ს უმდ (1756) ე. ი. მორიგე ლაშქარი ფუნქციონირებდა 1755 წლიდან (88, 182).

რამ განაპირობა მორიგე ლაშქრის შექმნა XVIII საუკუნის შუა წლებისათვის? „იგი წარმოადგენდა მუდმივი ჯარის თავისებურ სახეს და, როგორც ცნობილია, შემოღებულ იქნა მთიელი აბორიგენების, ე.წ. „ლეკიანობის“ წინააღმდეგ საბრძოლველად“ (88, 182). მათ წინააღმდეგ უძლური აღმოჩნდა ფეოდალური ლაშქარი, საჭირო იყო მუდმივად მზადმყოფი, ე.ი. რეგულარული ჯარი, მაგრამ იგი ფეოდალური წყობილების ბუნებას ვერ ეგუებოდა. თავად-აზნაურთა ინტერესებში არ შედიოდა, რომ მათი ყმა-გლეხები მუდმივად მეფის ლაშქარში ყოფილიყვნენ. ეს ეწინააღმდეგებოდა მათ ეკონომიკურ და სოციალურ-პოლიტიკურ ინტერესებს, რადგან ხდებოდნენ ცენტრალურ ხელისუფლებაზე დამოკიდებული. შექმნილ ვითარებაში აღმოსავლეთ საქართველოს ხელისუფლება აღნიშნულ პერიოდში მაინც იძულებული გახდა, შემოეღო რეგულარული ლაშქრის თავისებური სახეობა „მორიგეს“ სახით, რაც გულისხმობდა მოსახლეობის მორიგეობით გაწვევას თითო თვის ვადით და ამ ხნის განმავლობაში საყოფი სურსათით (38, 437), (5, 226, №2857), (90, 3).

დაღესტნელი ტომების თავდასხმებმა საქართველოზე, კერძოდ, კახეთზე სისტემატიური ხასიათი მიიღო XVI საუკუნიდან, მაგრამ XVIII საუკუნის დასაწყისამდე ლეკები კახეთს არ გასცილებიან. ქართლში ისინი პირველად 1717 წელს გამოჩნდნენ (85, 8). ამრიგად აღმოსავლეთ საქართველოს მასშტაბით „ლეკიანობას“ ადგილი აქვს აღნიშნული წლიდან. XVI საუკუნის ბოლომდე კახეთი ახერხებდა ლეკებთან გამკლავებას (103, 52-53-65). . . „XVIII საუკუნეში, შაჰ-აბასის ლაშქრობათა შემდეგ, კახეთში დაიწყო ლეკების ჩამოსახლება. გაჩნდა მათი უბატონო თემები: ჭარი და ბელაქანი. ეს უბატონო თემები იქცნენ ლეკიანობის კერად“ (103, 90).

1723-1744წწ. აღმოსავლეთ საქართველოში ჯერ „ოსმალობის“, ხოლო შემდეგ „ყიზილბაშობის“ ხანა იყო და ფაქტიურად მოიშალა ადგილობრივი სახელმწიფოებრიობა (90, 9). მაშასადამე, ამ პერიოდში „მორიგე“ ლაშქარი ვერ შეიქმნებოდა.

თეიმურაზისა და ერეკლეს მმართველობის პირველ პერიოდში ლეკების თარეშის აღსაკვეთად გადაწყვიტეს ჭარ-ბელაქნის დაპყრობა. როგორც ცნობილია, ეს ცდა მარცხით დამთავრდა. აჯი ჩალაბის მეთაურობით შექმნილმა მაჰმადიანურმა კოალიციამ 1751 წლის 15 თებერვალს ერეკლე-თეიმურაზის ლაშქარი დაამარცხა და ჭარ-ბელაქნის დაპყრობის საქმე ჩაიშალა. ლეკებმა გააძლიერეს თარეში. საჭირო იყო ბრძოლის ახალი საშუალებების გამონახვა, პირველ რიგში კი მუდმივად მზადმყოფი ლაშქრის შექმნა. ზოგჯერ გამოუვალ ვითარებაში ფეოდალური საქართველო გარკვეული საფასურის გაღების შემდეგ დაქირავებული ჯარით აძლიერებდა ლაშქარს, რომელიც შემდგარი იყო უმთავრესად მთიელებისაგან. სამეფოებს არ გააჩნდა იმდენი მატერიალური სახსრები, რომ დაქირავებული ჯარი ხანგრძლივად შეენახა.

აღმოსავლეთ საქართველომ ყიზილბაშობის ხანაში გაიცნო ადგილობრივი ე.წ. „ნოქარი“. ივ. ჯავახიშვილი ნოქარზე აღნიშნავს: „ნოქარის სახით, მონღოლთაგან სპარსულში შეთვისებული ეს სიტყვა XVII-XVIII საუკუნის საქართველოშიაც ჩნდება, ჯერ ვითარცა ერანის სამხედრო ძალის გარკვეული ნაწილის სახელი, შემდეგში ვითარცა სავაჭრო დაწესებულების უფროსის, ვაჭრისა და მედუქნის, თანაშემწის გამომხატველი ტერმინი“ (90, 10. 142, 32). ქართული „ნოქარი“ წარმოადგენდა ადგილობრივი მოსახლეობიდან გამოყვანილ დაქირავებულ ჯარს, რომლის ქირას იხდიდა თვით მოსახლეობა.

აკადემიკოსი ნ. ბერძენიშვილი აღნიშნავს: „ეხლა ყიზილბაშობისას“ ქართლს უარესი დღე ადგა, ვიდრე ,,ოსმალობისას» იყო. . . ეხლა მოსახლეობა მოვალე იყო, საკუთარი ხარჯით გამოეყვანა და შეენახა ჯარის გარკვეული რაოდენობა („ნოქარი“), ხოლო ქართლში მყოფი ყიზილბაშთა ჯარისათვის „სურსათი ეძლია“ (85, 10. 56, 203).

სეხნია ჩხეიძის გადმოცემით, ნადირ-შაჰმა ქართლის „ნოქრის“ გამოყვანა დააკისრა 1736 წელს: „ამავე უკდ. . .დასდვეს ქართლს სამიათას სამასი თუმანი და ხუთასი ნოქარი ცოლ-შვილით ქალაქსა უნდა დამდგარიყო კაც-ცხენ-იარაღით (90, 11. 133, 340). შემდეგ ნადირ-შაჰს არაერთხელ მოუთხოვია „ნოქარი“ ქართლ-კახეთისათვის (41, 348-374-416). ყიზილბაშობის შემდეგ, როგორც ჩანს, ქართლ-კახეთის ხელისუფლებამ გადაწყვიტა „ნოქარი“ კვლავ გამოეყვანა და გამოეყენებინა ადგილობრივი ეროვნული ინტერესებისათვის.

პ. ბუტკოვი ,,ნოქრის» შემოღებაზე აღმოსავლეთ საქართველოში აღნიშნავს: „საქართველოში არ იყო მუდმივი ჯარი. საჭიროების მიხედვით მას კრებდნენ და უშვებდნენ. თითოეული მეომარი თვითონ ირჩენდა თავს. ჯერ კიდევ თეიმურაზ ნიკოლოზის-ძემ, ერეკლეს მშობელმა, მთიელი მტრებისაგან საქართველოს საზღვრების დასაცავად, დააარსა მილიცია, ნოქრის სახელწოდებით და დაადგინა, რომ სახაზინო (სახასო), საეკლესიო და მემამულეთა მიერ გამოყვანილი ყოფილიყო კორდონი ორი ათასი ცხენოსანი მეომრის რაოდენობით ყოველწლიურად. პროვიანტი და ფურაჟი მათ ეძლეოდათ ხაზინიდან, ხოლო ჯამაგირს აძლევდნენ თავიანთივე სოფლები, 30-40 მანეთამდე წლიურად. მეფე ირაკლიმ გააუქმა ნოქარი და 1773 წელს, ავარიის ხანის დამარცხების შემდეგ, შემოიღო სხვა ლაშქარი მორიგის სახელწოდებით“ (49, 287-288).

პ. ორბელიანის ცნობით, „ნოქარი“ შემოღებული იქნა „ლეკიანობის“ წინააღმდეგ საბრძოლველად 1755 წელს: „რადგან ლეკებმა ქართლსა და კახეთზე მტრობა აღარ დაიშალეს, ზამთარ და ზაფხულ ჩამოდგის და აოხრებდის უმეტეს ქართლსა, მარადის ქართლის ჯარი შემოეყარის მეფეთა ჩვენთა, ლეკის ჯარი ჩაუდგის სახლებში და აღარა-ვინა ჰყვანდათ მეპასუხე ამის მიზეზისათვის გამოართვეს ქართლსა და კახეთს ათასი კაი ვაჟკაცი, ჯამაგირი გაუწესეს, უზბაშები (ასისთავი) განაწესეს და დააყენეს ქალაქსა თბილისსა, საცა ვისმე გასჭირებოდათ ამათ მიაშველებოდნენ ქვეყნის ჯარებით“ (41, 461). ა. კლიმიაშვილის მიერ შესწავლილი საბუთი გვამცნობს: „ახლად დაწესებული ჯარი განსაკუთრებით ლეკ-აბრაგთა შემოსასვლელ ადგილებში ჩააყენეს და ქვეყნის სანაპირო ადგილების დაცვა მიანდვეს. ,,გაისტუმრეს ეს ახალი განწესებული ჯარი და დააყენეს ბაიდარში მონაპირედ, ამ ჯარებთა ასისთავნი და უფროსნი იყვნეს ამილახვრიშვილი ნიკოლოზ, ამირეჯიბი ზაზა, ციციშვილი თეიმურაზ და თარხნიშვილი მამუკა. აგრეთვე საბარათაშვილოს უზბაში, რომელ-არს ასის-თავი იოთამისშვილი რევაზ. . .“ (90, 12-13).

არსებობს ათამდე საბუთი „ნოქრის“ შესახებ (1738 წლიდან 1772 წლამდე). ამ საბუთებიდან ჩანს, რომ „ნოქრის“ გაყვანა ხდებოდა მოსახლეობიდან და მოსახლეობა იხდიდა მისთვის მისაცემელ გადასახადს. მის სიდიდეზე 1760 წლის მხოლოდ ერთი ნუსხაშია მოცემული, სადაც ჯამაგირის რაოდენობა ერთ მებრძოლზე წლიურად 25 მანეთს უდრიდა (15, ფ. S.იე-78).

ამრიგად, აღმოსავლეთ საქართველოს ხელისუფლებამ „ლეკიანობის“ წინააღმდეგ გამოიყენა „ყიზილბაშობის“ დროიდან შემოღებული ჯარის სახეობა „ნოქარი“, ხოლო შემდეგ შემოიღო მისი სახეცვლილება „მორიგე“. „მორიგე“ 1774 წლის განჩინებამდე „ნოქრისაგან“ განსხვავდებოდა მხოლოდ იმით, რომ გასამრჯელოს არ ღებულობდა.

ქვეყნის დასაცავად 1773 წლის დასასრულს ერეკლემ დარბაზის სხდომა მოიწვია. მსჯელობა შეეხებოდა ისეთი ჯარის შექმნას, რომელიც ლეკთა ქურდულ თავდასხმებს აღკვეთდა და ქართველობას მშვიდობიანი შრომის საშუალებას მისცემდა. სხდომის საფუძველზე დარბაზმა შეიმუშავა „განჩინება“ ანუ დირექტივა (დ. მ.) „მორიგე ლაშქრის“ დაარსების შესახებ (23, Hd.1536).

ხუთდოკუმენტიანი „განჩინების“ ტექსტი, რომელიც 1774 წლის 1 იანვრითაა დათარიღებული, შედგება ოცდაჩვიდმეტი პუნქტისაგან (38, 436-447). მათში მითითებულია: თუ ვის დაევალოს და როგორ უნდა იქნეს აღწერილი მოსახლეობა, რომელმაც მორიგე ჯარში უნდა იმსახუროს. ასევე დაზუსტებულია, თუ სად, როგორ, რით უნდა გამოცხადდეს მებრძოლი. გათვალისწინებულია „მორიგეში“ გამოძახების უზრუნველყოფაზე პასუხისმგებელი პირები. აგრეთვე მოცემულია დასჯის მეთოდი ,,მორიგეში» დაგვიანების და დეზერტირობის გამო. Mმაგ: „. . . თუ ჩვენთან მზას არ იქნება და თავისის მორიგეობის თვისა ერთი დღე გაიყვანა, ერთხელ გავატაროთ რუსულად წკეპლაში;…. . . და რამდენი დღეც დაიგვიანოს იმდენჯერ გავატაროთ. . .“. პიროვნების დროულ გამოცხადებაზე სოფლის მოხელე და სოფელი აგებდა პასუხს. Mმაგ: „. . .……თუ დამალვა დაიწყოს აქა და იქ ტყეებში და სოფლებში, ამისთანა კაცი იმავე სოფელმა ან იპოვნოს მოგვცეს და ან ექაური ჯარიმა წაერთოს და ის გაქცეული კაცი რომელისაც დასტისა არ იყოს, ჩვენის ბრძანებით ის ჯარიმა იმ დასტებს გაეყოთ . . . თუ რომელმაც კაცმა იმისი გაპარვა იცოდეს და არ გაამხილა, ეს ექუსი თუმანი იმას გამოერთვას, თუ არ შეეძლოს სახლი, კარი, მამული და დედული გაეყიდოს, ჯარიმაში მიეცეს და ესეც განაწესებისაებრ ჩვენის ბრძანებით სხვა სასარდლო ჯარს გაეყოს“ (23,Hd. 1536).

აღნიშნულიდან ჩანს, თუ როგორ და რა კანონით უზრუნველყოფდა მეფე დეზერტირობის ფაქტების აღკვეთას. ბრძანებაში მეფე კატეგორიულად მიუთითებს სამღვდელო, სათავადო, აზნაურთა და გლეხთა კლასის წარმომადგენლებს, დაიცვან კანონი ისე, როგორც სჯული მოითხოვს, რადგან მისი შეცვლა არავის არ შეუძლია. განჩინების გრაგნილს გარედან დასმული აქვს ბეჭედი, რომელზეც მეფე ერეკლეს სახელია ამოტვიფრული.

ყველა ბრძოლის შემძლე მამაკაცი მოვალე იყო, წელიწადში ერთი თვით ლაშქარში ემსახურა თავისი ხარჯითა და საკუთარი იარაღით. ამიტომ მეფემ გლეხობა სურსათის გადასახადისაგან გაანთავისუფლა. მორიგე ლაშქარში ხალხის უკლებლად გამოცხადებაზე სოფლის მებატონე და მოხელე იყვნენ პასუხისმგებელნი. გარდა ამისა, ვალდებულნი იყვნენ, მორიგე ლაშქარში მიმავალი გლეხი მოემარაგებინათ, როცა ამ უკანასკნელს საკუთარი საშუალება არ გააჩნდა. მორიგე ლაშქარი ცალკე ერთეულებად იყოფოდა და თითოეულს მეფის მიერ დანიშნული მეთაური ხელმძღვანელობდა, ხოლო მთავარი უფროსი ლაშქრისა იყო ერეკლე მეფის ვაჟი ლევან ბატონიშვილი. დებულება მორიგე ჯარში სამსახურის შესახებ ქართლ-კახეთის სამეფოში ოფიციალურად 1774 წლის 4 იანვრიდან (83, 212) მოქმედებდა.

ახალი საჯარისო ფორმირებების ჩამოყალიბებამ დღის წესრიგში დააყენა სამხედრო შინაარსის წიგნებისა და წესდებების გაცნობა, გადათარგმნა, რომელიც სამხედრო განათლებას აამაღლებდა. რეგულარული ჯარის შექმნის საჭიროებისათვის მეფე ერეკლემ გაიოზ რექტორს უბრძანა, ეთარგმნა პეტრე დიდის სამხედრო ტიპიკონი, ანუ წესდების წიგნი. თარგმანის თავფურცელზე ვკითხულობთ: „. . .ხოლო ქართულსა ზედა ენასა ითარგმნა ბრძანებითა მისის მეფობისა სიმაღლის ირაკლის მეორისათა არქიმანდრიტისა და თელავის სემინარიის რექტორის გაიოზის მიერ“ (71, 127). . . .

ივანე შაიშმელაშვილი აღნიშნავს: „ერეკლეს დროს ქართველი მხედრობის ტაქტიკური ხერხების განმარტებისას შეუძლებელია რაიმე გარკვეული წესებისა და კანონების ჩამოყალიბება . . . საერთოდ აღიარებული სახელმძღვანელოს მსგავსი არაფერი არსებობდა“ (130, 19). მოყვანილი ციტატა სიმართლეს არ შეესაბამება, რადგან ზემოთ ჩამოთვლილ პუნქტებში (გვ. 24-25) გარკვევითაა ჩამოყალიბებული, თუ რომელი მხარის სადროშომ, სამდევრომ და ყარაულმა როგორ იმოქმედოს. ყოველივეს, დღევანდელის მსგავსად, სახმელეთო წესდების სახელმძღვანელოს ფორმა არ ქონდა, მაგრამ მეფის მიერ გაგზავნილი განკარგულებების ან ბრძანებების შესაბამისად მოქმედებდნენ სადროშოები და შედეგიც სახეზე იყო. ამასვე ამტკიცებს მ. დარჩიას ნაშრომიც გაიოზ რექტორის შესახებ.

მორიგე ჯარის შექმნის თაობაზე შესანიშნავად გადმოგვცემს დავით ბაგრატიონი საქართველოს სამართლისა და კანონთმცოდნეობის მიმოხილვაში. საერთოდ უნდა აღინიშნოს, რომ სამხედრო საკითხებზე დავითს თავის „მიმოხილვაში“ საგანგებო თავი აქვს მიძღვნილი „თავი IV. სამხედრო ძალები“ (28, 233), მუხლებში 63-77 ჩამოყალიბებულია დებულებები მორიგე ჯარისა, დროებითი ლაშქრის, არტილერისტების, დამხმარე ჯარისა და სამხედრო კანტორის შესახებ.

მორიგე ჯარის გარდა, მეფე მუდმივად ზრუნავდა არტილერიის შენახვასა და დაფინანსებაზე. საარტილერიო საქმის მომსახურე პერსონალი: მეზარბაზნეები (თოფჩები-რიგითები) და სხვა სპეციალისტები განთავისუფლებული იყვნენ ყველა გადასახადისაგან, მორიგე ჯარში სამსახურიდან. ისინი საკმაოდ დიდ გასამჯელოს ღებულობდნენ და გარკვეულწილად პრივილეგირებულ მდგომარეობას ინარჩუნებდნენ სამეფო კარზე (87, 265-266-267). საგანგებო საბჭო აუცილებლობის შემთხვევაში იკრიბებოდა მეფის თანდასწრებით, სადაც საბჭოს დადგენილებით ცხადდებოდა მეფის ბრძანებულება დროებითი ლაშქრის შექმნის თაობაზე და მებრძოლთა რაოდენობა ნაწილდებოდა თითოეულ კუთხეზე. მოლაშქრეთა შეკრება ერისთავებსა და მოურავებს ევალებოდათ. მათ მიერ შეკრებილი რაზმები ექვემდებარებოდა საოლქო სამხედრო გენერალს. საოლქო ლაშქრის მართვაში გენერალს ეხმარებოდნენ რამდენიმე ოფიცერი ამავე პროვინციიდან (კონკრეტულად გენერლების გვარები მითითებული არ არის, მაგრამ, შესაძლოა, სადროშოთა სარდლებს გულისხმობდეს). ჯარის შეკრებისას საბრძოლო ექსპედიციისა და მთავარსარდლის დანიშვნა მეფის ძალაუფლებით განისაზღვრებოდა. მარშის განხორციელებისას ინიშნებოდა შესვენებისა და დასვენების რაიონები, ავადმყოფებსა და დაჭრილებს დახმარებას უწევდნენ მეფის მკურნალები. საბრძოლო მოქმედებების დამთავრების შემდეგ მებრძოლებს სახლში უშვებდნენ (28, 234-235).

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ მორიგე ჯარის დებულებაში ერეკლე II-ს განსაზღვრული ჰქონდა პუნქტი ვითარებისდა შესაბამისად დამხმარე ჯარის დაბარების თაობაზე, რომლებიც მოწვეული იქნებოდნენ მეზობელი პროვინციებდან. მათი შენახვა და ანაზღაურება დამოკიდებული იყო მათ მეთაურსა და მეფეს შორის დადებულ ხელშეკრულებაზე. მათ ხელმძღვანელობდა საკუთარი მეთაური, მაგრამ ექვემდებარებოდნენ მეფის სარდალს (28. 236). ამასვე მოწმობს შ. მესხიას მიერ მოკვლეული ერთ-ერთი დოკუმენტი, სადაც ვკითხულობთ, რომ „საქართველოს ჩვეულებრივი ჯარის გამოყვანის გარდა, მეფე ირაკლიმ მოიწვია ჯამაგირის აღთქმით ნოქრათ და თოფჩათ დასადგომნი კაცნი. მოვიდნენ და განწესდნენ. იმათ ჰქონდათ განწესება, წლის ულუფა და ჯამაგირი“ (104, 42). შესაძლებელია, ამ დროისათვის მეფის ხაზინა ისე მდიდარი არ იყო, რომ დიდი ჯამაგირი ეხადა დაქირავებულ უცხოელი მებრძოლებისათვის, მაგრამ, გასათვალისწინებელია ის, რომ საბრძოლო მოქმედებებში დახმარების აღმოჩენისათვის მეფე გარკვეულ გასამრჯელოს მაინც შესთავაზებდა, რათა მათ წინაშე მდგარი პრობლემები მოეგვარებინათ.

სამხედრო რეფორმებმა, რომელიც ერეკლე II-ის თაოსნობით განხორციელდა, სამოხელეო აპარატის გაზრდა გამოიწვია. სამხედრო ორგანიზაციაში დიდი როლი დაეკისრა ლაშქარნივისს (სამეურნეო დარგის მოხელე სამხედრო უწყებაში, შემოიღო ერეკლე II-მ (77, 444). მას ლაშქრის აღრიცხვა-მომარაგება და ჯამაგირის გაცემა ევალებოდა. ქართლ-კახეთის სამეფოში ექვსი ლაშქარნივისი იყო: ომან ხერხეულიძე, მანუჩარ თუმანოვი, სვიმონ გურგენიძე, ასლან ვაჩნაძე, ივანე ქობულოვი (არტილერიის პოლკოვნიკი), იოსებ მელიქოვი. ერეკლეს რეფორმებთანაა დაკავშირებული XVIII ს-ის მეორე ნახევარში შემოღებული თანამდებობები (სახელოები): ფონსადბაში, რაც ნიშნავდა ხუთასისთავს, თოფჩიბაში - მეზარბაზნეთა უფროსს. ფუნქციონირებდა მუდმივი საბჭო, რომელიც მეფის გარეშე არ იკრიბებოდა. მუდმივ საბჭოსთან (უმაღლესი ხელისუფლება) დაარსებული იქნა განსაკუთრებული დაწესებულება „სამხედრო კანტორა“, რომელიც ყოველგვარ სამხედრო საქმეს აწესრიგებდა (28, 236).

ქართლ-კახეთის სამეფოს სამოხელეო აპარატი და სხვა დიდებულები 1769-1771 წლებში უშუალოდ გაეცნენ რუსთა რეგულარული ჯარის ცხოვრებას. რუსთა ჯარის გავლენამ აშკარად იჩინა თავი ერეკლეს მიერ შემოღებულ სამხედრო წოდებებში – კაპრალი, სერჟანტი, უნტერ-ოფიცერი, ოფიცერი, არტილერიის კაპიტანი, მაიორი, პოლკოვნიკი, გენერალი. ქართლ-კახეთის სამეფოს ლაშქარს სპეციალური მომზადების მქონე პირები წვრთნიდნენ რუსული წესის მიხედვით (112, 530). გენერალი ლაზარევი ცხენოსან ჯარზე ამბობდა: „ეს ჯარი საუკეთესოდ გაწვრთნილი და მომზადებულია, რომ შეიარაღების მხრივ ღარიბი არ იყოს“ (69, 60-61).

ზემოხსენებულიდან კარგად ჩანს, თუ რაოდენ მონდომებით ეკიდებოდა მეფე მორიგე ჯარის წვრთნასა და უზრუნველყოფას, რაც მის მიერ შემოღებული დებულების მუხლებსა და საზღვარგარეთელი სპეციალისტების მოზიდვაში გამოიხატებოდა. ერეკლე მეფისა და მისი პოლიტიკის მხარდამჭერ მოხელეთა მიერ ჩატარებული ღონისძიებების შედეგად მორიგე ჯარში იმ დროისათვის 6000-მდე მებრძოლი მსახურობდა. მორიგე ლაშქრის ეს რაოდენობა ზამთრის პირობებში ნახევრდებოდა სამ-სამ ათასამდე, რაც გამოწვეული იყო ზამთრის პერიოდში მოწინააღმდეგის იშვიათი თავდასხმებით. ეს გასაგებიცაა, რადგან ამ დროს საომარი კამპანიების ჩატარება მომხვდური მხარისათვის ხშირ შემთხვევაში წამგებიანი იყო. აღნიშნულის დამადასტურებელია ცნობა: „ექვს-ექვსი ათასი კაცი მორიგე ქვევითი და ცხენოსანი, კარგის სამხედროს ყოველის სახმარებით და თავიანთის ერთის თვის ნუზდლით დასდგებოდეს განმზადებულნი მტერთა ზედა, სადაცა ებრძანებოდათ მეფისაგან, მარჯვეთა ადგილთა. ზამთრით ექვსთა თვეთა სამ-სამი ათასი მორიგე იყვის მზად“ (47, 92). ბატონიშვილები (მეფის შვილები) აქტიურ მონაწილეობას ღებულობდნენ მორიგე ჯარის ფუნქციონირებაში და რიგრიგობით გადიოდნენ სამხედრო სამსახურს (83, 213).

მორიგე ჯარი რეგულარულ სამხედრო ძალას წარმოადგენდა. ასეთი ძალის შექმნა, საჭირო პირობების უქონლობის გამო ჭიანურდებოდა, მაგრამ მისი მნიშვნელობა აღმოსავლეთ საქართველოსთვის დიდი იყო. განსაკუთრებით დიდი წვლილი შეიტანა მორიგე ჯარის საშუალებით ლეკთა თავდასხმების აღკვეთის საქმეში ლევან ბატონიშვილმა. ის ცნობილი იყო სიმამაცით, განათლებით და გონება-გამჭრიახობით. მთელი ქართლ-კახეთი შეჰხაროდა ენერგიულ ბატონიშვილს. ამ ფაქტს ადასტურებს ო. ხერხეულიძე: «ოდესაცა წლითი-წლად მეფესა ჰყვანდეს მორიგენი მხედრობანი, იგინი მარადის მდგომარე იყვნეს გამოსავალთა ადგილთა პირსა ლეკთა და სხვათა მტერთასა. მრავალგზის მიიღეს ძლევა-შემოსილება მტერთა ზედა მეფის ძეთა –გიორგიმ და ლეონმან ხვედრთა თვისთა, მორიგეობასა შინა და ქმნეს სახელოვანნი საქმენი“. . . (47, 93).

არსებული მდგომარეობით საქართველოს კიდევ ერთხელ გამოუჩნდა ხელშემწყობი პირობები, რათა შეექმნა ერთიანი ძლიერი სახელმწიფო, რომელიც შეძლებდა საკუთარი თავის დაცვას და ამის შემდგომ ეკონომიკურ თუ კულტურულ აღორძინებას. მოცემული პერიოდისათვის ერეკლე II და მისი სახელმწიფო შედარებით გაძლიერებული ჩანდა. ფაქტის ნათელი დადასტურებაა მეფის მდივანბეგის მიერ აღწერილი ერთი მომენტი: 1780 წლის აგვისტოში ერევნის ხანი უსეინ-ალი დასაჯეს ქვეშევრდომებთან ერთად, მეფის მორჩილებაში იყვნენ განჯისა და ყარაბაღის მმართველებიც. უკან გამობრუნებისას ერეკლე II-ს ბრძოლა მოუხდა ქურთთა ლაშქართან და გამარჯვება მოიპოვა (47, 93). განჯისა და ყარაბაღის ხანების გარდა, მეფეს ემორჩილებოდნენ თავრიზის, ხოის, ურუმიის, მარაღის ხანები, ბაიაზეთის და ყარსის ფაშები, გადმოგვცემს ო. ხერხეულიძე. ჩვენი აზრით, ეს ცნობა ზედმეტად გაზვიადებულია და სინამდვილეს არ შეესაბამება. სხვადასხვა მასალების ანალიზიდან ცხადია ერთი რამ – ჩამოთვლილი სახანოებისა და საფაშოთა ხელმძღვანელები ერეკლეს არ ემორჩილებოდნენ. ისინი მხოლოდ შექმნილი პოლიტიკური ვითარების შესაბამისად ანგარიშს უწევდნენ ქართლ-კახეთის მეფეს, რაც დროებით ხასიათს ატარებდა. ო. ხერხეულიძე გადმოგვცემს: „ესმოდათ მარადის სიმხნე-ქველობა მისი და ვერც არავის ხედავდნენ მოპირისპირედ მეფისა ერეკლესსა . . .“ (47, 94). ეს დასტურია იმისა, თუ რაოდენ ჰქონდა სახელი განთქმული მეფე ერეკლესა და აღმოსავლეთ საქართველოს.

ნ. ბერძენიშვილის აღნიშნავს, რომ 1781 წლის შემდეგ მორიგეთა რიცხვმა თანდათან იკლო და ბოლოს სულ გაქრა (58, 222).

ზემოხსენებული აზრი სრულ ჭეშმარიტებას არ შეესაბამება, რადგან არსებობს საბუთები, რომლებიც მოწმობენ აღმოსავლეთ საქართველოში მორიგე ჯარის არსებობას XVIII საუკუნის ბოლომდე. კერძოდ, მორიგე ჯარი (ლაშქარი) ლევან ბატონიშვილის სიკვდილის შემდეგაც არ მოშლილა. 1782-1784 წლების საბუთებში ასახულია მეფის ბრძანებები, რომლებიც ეხება მორიგე ლაშქრის შეკრებას, მორიგეში გაუსვლელობის გამო სასჯელის მოხდის შემდეგ პატიმრობიდან განთავისუფლებას, გამოუცხადებლობის გამო დასჯას, საჯარო სამსახურის გავლის დასრულებისას მორიგდან განთავისუფლებას (83, 195). ერეკლე II-ს უხდებოდა მკაცრი ღონისძიებების გატარება, რათა მოსახლეობის ყველა სოციალური ფენიდან წამოჭრილი წინააღმდეგობები გადაელახა და უზრუნველეყო მორიგე ლაშქრის ფუნქციონირება. გატარებული ღონისძიებები სამეფოში არსებული ნაკლოვანებებიდან გამომდინარე ხშირ შემთხვევაში მაინც ვერ შველოდა საქმეს და მორიგე რამდენჯერმე დაშლის პირას იყო მისული.

დოკუმენტი გვამცნობს, რომ მეფე ვერ ახერხებს მორიგის გამოყვანას კახეთის გაღმა მხრიდან. ნეკრესელი ეპისკოპოსი აგზავნის გიორგი მღვდელს მეფის წიგნით მორიგის გაწვევის შესახებ გრემიდან ყვარლამდე და ავალებს, მოაწერინოს ხელი ყველას „მორიგეში“ სამსახურზე (11, Ad.250). ხოლო 1790 წლის 5 ივლისის დოკუმენტი გვატყობინებს, ერეკლე მეფის საყვედურს ათასისთავ ბეჟან ამილახვრისშვილისადმი, რაც მოწმობს, რომ მორიგე ჯარი თითქმის მოშლილია (12, Ad.1360), ამიტომ, 1791 წლის 14 მაისს გამოცემული ბრძანების საფუძველზე, მეფე ავალდებულებს ყველას „მორიგეში“ ხელახალი გაწვევის შესახებ (13, Qd.594).

ზემოხსენებული პერიოდის შემდეგ მორიგე ჯარი არსებობას განაგრძობდა რუსეთთან შეერთებამდე, რის მტკიცებულებასაც წარმოადგენს შესწვლილი დოკუმენტები:

ა) 1792 წლის 13 ნოემბერი, ბრძანება ერეკლე მეფისა თუშთ მოურავ დურმიშხანისადმი, მორიგის გამოყვანისა და დაკლებულთა დარბევის შესახებ. დედანი (17, Hd 2994).

ბ) 1793 წლის 20 აგვისტო ბრძანება ერეკლე მეფისა ვეფხის ციხის მოურავ ერასტი ჩოლოყაშვილისადმი მორიგის გამოყვანის შესახებ (18, Hd 576).

ფაქტია, რომ ერეკლე II-ის გარდაცვალების შემდეგაც სამეფო კარიდან გაიცემოდა ბრძანებები მორიგეში გაწვევისა და სამსახურიდან დათხოვნის შესახებ. 1799 წლის 27 ნოემბრის (3, 226. 5692) და 1800 წლის 13 დეკემბრის (3, 226, 5692) საბუთები. როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ მოცემული დოკუმენტები ა. კლიმიაშვილს აქვს შესწავლილი.

გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ 90-იანი წლების მორიგე ჯარი რამდენადმე განსხვავდებოდა წინა პერიოდის მორიგისაგან. Uუპირველეს ყოვლისა, უნდა აღინიშნოს, რომ მორიგეში გაწვევის ნუსხები შედგენილია არა თითოეული სოფლისათვის ცალ-ცალკე, არამედ მთელი მხარისათვის ერთად (13, Ad. 594). კლიმიაშვილი აღნიშნავს, ყველაზე მნიშვნელოვან განსხვავებას, რომ მეფე იძულებულია მორიგე ჯარში მომსახურეს ჯამაგირი მისცეს (14, Ad.11052, 24, Hd.2894) ე.ი. მორიგე ჯარი იქცა ადგილობრივი მოსახლეობისაგან დაქირავებულ ჯარად. მორიგე ჯარის დაშლა ზოგიერთი თავადისა და მათი მხარდამჭერი პირების დიდი გამარჯვება იყო მეფის ხელისუფლებაზე, რამაც აღმოსავლეთ საქართველოს თავდაცვისუნარიანობის პოლიტიკის დასუსტება გამოიწვია. მორიგე ლაშქარმა, მიუხედავად ხანმოკლე არსებობისა, საკმაოდ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ქართველი ხალხის ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნების საქმეში. არსებულ მასალებზე დაყრდნობით შევადგინეთ იმდროინდელი შეიარაღებული ძალების სტრუქტურა (იხ. სქემა №2, 152). მეფე ერეკლე II-მ საღად და ობიექტურად შეაფასა თავისი სამეფოს ფეოდალური ჩამორჩენილობა და ამიტომ მისი დაძლევის მიზნით მიზანმიმართულად განახორციელა სახელმწიფო-ადმინისტრაციული და სამხედრო რეფორმები.

ამგვარად, ზემოთ აღნიშნული მასალების გაანალიზების საფუძველზე შეიძლება გაკეთდეს შემდეგი დასკვნები:

1. მეფის ხელისუფლების გაძლიერებისა და განმტკიცების მიზნით, მან გააუქმა ზოგიერთი ძლიერი საერისთავო (ქსნის, არაგვის) და სახანო (ბაიდარის), რომლებიც უშუალოდ დაუქვემდებარა სახელმწიფო მმართველობის აპარატს. ამასთან, გაუქმებული სახანოს ტერიტორია დაჰყო უფრო წვრილ ადმინისტრაციულ ერთეულებად – სამოურავოებად, რითაც მნიშვნელოვნად გააძლიერა ცენტრალური მმართველობა, თუმცა, დანარჩენი საერისთავოები, მეფის შეხედულებისამებრ, ძველ ტრადიციულ უფლებებს ინაჩუნებდნენ.

2. ცვლილებები განხორციელდა სადროშოების სისტემაში. ახლებურად განისაზღვრა სარდლებისა და მათ დაქვემდებარებაში მყოფი პირების ფუნქცია-მოვალეობები. მოვალეობების ახლებურად განსაზღვრამ თითქმის ყველა იერარქიაზე ხელქვეითთა მართვის სისტემა უფრო მოქნილი გახადა. აღნიშნულმა საკითხებმა ხელი შეუწყო ლაშქრის დროულად მობილიზაციასა და შეკრებას. თუმცა ფეოდალური ჯარის ხასიათი ძირფესვიანად არ შეცვლილა.

3. მეფის განკარგულებით, სადროშოებსა და სამოურავოებში შეიქმნა სამდევროები, რაც გამიზნული იყო მტრის მცირე ჯგუფების მოულოდნელი თავდასხმების აღსაკვეთად. ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ სადაზვერვო სისტემის ფუნქციონირებაშიც.

4. ფეოდალური ჯარის დრომოჭმულობისა და ჩამორჩენილობის აღმოსაფხვრელად თითქმის წარმატებით განახორციელა მუდმივი ჯარის ნაირსახეობის – „მორიგე ლაშქრის“ შექმნა, რაც ეტაპობრივად ასე გამოიხატა: თავდაპირველად – ,,ნოქარი”, XVIII საუკუნის 50-იანი წლების შუახანებში – „მორიგე“ ჯარი. რომელიც 1774 წლიდან განახლდა.

5. სამხედრო რეფორმის თვალსაზრისით, გარკვეულ სიახლეს წარმოადგენდა საეკლესიო ჯარის გამოყვანის განახლება, რაც მცხეთის საკათალიკოსოს სამხედრო ბეგარის სახით ეკისრებოდა.

6. სამხედრო წესდებების, დარიგებებისა და ინსტრუქციების სახით ითარგმნა სხვადასხვა წიგნი, რასაც მორიგე ჯარის გაწვრთნასა და ფუნქციონირებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეჰქონდა.

7. ჯარში გასაწვევი კონტინგენტის სრული მობილიზაციის მიზნით, ერეკლე II-მ მოსახლეობის აღწერა ჩაატარა. ამის საფუძველზე სადროშოებს ზუსტად განესაზღვრათ ჯარში გასაგზავნი (გასაწვევი) კონტიგენტის რაოდენობა. სამხედრო სამსახურისთვის თავის არიდებისა და მოურავთა მიერ გასაწვევი პირების დამალვის, დაფარვის თავიდან აცილების მიზნით გამოიცა სპეციალური ბრძანებები ყველა კატეგორიის ხელმძღვანელისადმი.

8. ლაშქრის ორგანიზაციულ სტრუქტურად დაყოფამ (ათასეული, ხუთასეული, ასეული და სხვ.) და შესაბამისი დანაყოფების მეთაურების დანიშვნამ ჯარი უფრო ორგანიზებული, მართვადი და, რაც მთავარია, დანიშნულებისამებრ გამოყენებადი გახადა.

9. დისციპლინის რეგულირება იმდროინდელი წესდებებისა და ინსტრუქციების მიხედვით ხდებოდა. მართვის გასაუმჯობესებლად შეიქმნა ე.წ. სამხედრო კანცელარია. შემოღებულ იქნა რიგი თანამდებობები: მინბაში – ათასისთავი, ფონსადბაში – ხუთასისთავი, უზბაში – ასისთავი, თოფჩიბაში – მეზარბაზნეთა უფროსი და სხვა.

10. შემოღებულ იქნა სამხედრო წოდებები – კაპრალი, სერჟანტი, უნტერ-ოფიცერი, ოფიცერი, არტილერიის კაპიტანი, მაიორი, პოლკოვნიკი, გენერალი.

შესაბამის თანამდებობებზე დანიშვნა უშუალოდ მეფის მიერ ხორციელდებოდა. ყოველივე ზემოთ აღნიშნული აძლიერებდა იმდროინდელი ჯარის ბრძოლისუნარიანობას, რაც პირველხარისხოვან ღონისძიებებს წარმოადგენდა ლეკთა გამუდმებული თავდასხმებისა და მაჰმადიანურ სახელმწიფოთა შემოსევების აღსაკვეთად.