სიტყვიერებისა და ლიტერატურის თეორიის ლექსიკონი

წიგნი წარმოადგენს ერთ-ერთ პირველ მეცნიერულ ნაშრომს ლიტერატურათმცოდნეობაში. მასში დაწვრილებით არის განხილული ლიტერატურის თეორიისა და ლიტერატურათმცოდნეობის ძირითადი ცნებები და კატეგორიები.

ავტორის ტექსტი ქვეყნდება მცირეოდენი შესწორებებით. საილუსტრაციო მასალად გამოყენებული ავტორისეული ციტატები ზოგან ჩანაცვლებულია სხვა ნიმუშებით

წყარო: გაჩეჩილაძე, სიმონ. სიტყვიერებისა და ლიტერატურის თეორია : IX-X კლ. სახელმძღვ.. - მე-2 გადამუშ. და შევს. გამოც.. - თბ. : განათლება, 1977

1 პამფლეტი

▲back to top

პამფლეტი

ნაწარმოები, რომელიც გამოხატავს დაცინვას საზოგადოებრივი ცხოვრების რაიმე უარყოფითი მოვლენისადმი ან ცალკეული პიროვნებისა და მისი სახით ადამიანთა მთელი ჯგუფისადმი.

პამფლეტი მოგვაგონებს თავისებურ ეპიგრამას. მთავარი განსხვავება პამფლეტსადა ეპიგრამას შორის ის არის, რომ ეპიგრამა მუდამ მოკლეა, პამფლეტის მოცულობა კი არ არის განსაზღვრული და მას უფრო ხშირად გარდამავალი ადგილი უკავია პუბლიცისტურ ჟანრსა და მხატვრული ლიტერატურის ნაწარმოებთა შორის. პამფლეტი იწერება როგორც ლექსად, აგრეთვე პროზითაც.

ქართულ ლიტერატურაში პამფლეტის საუკეთესო ნიმუშია ილია ჭავჭავაძის „პასუხის პასუხი”. იგი მიმართული იყო გრიგოლ ორბელიანისა და მის თანამედროვე მხარდამჭერთა მთელი ჯგუფისადმი.

„თქვენ ჩინიანთა, ბუზად გგონივართ,
ჩვენ უჩინონი, ჩვენ უჩინონი,
იქიდამ ვკნავით, სად თქვენის მადლით
ხაფანგ–ქვეშე დამწყვდეული ვართ.
ჩვენ ვვლეთ რუსეთ, მაგრამ არც ერთი
ხელობა თქვენი არ გვისწავლია;
ჩვენი ქვეყანა, მკვდარი თქვენგანა,
თქვენებრ ჩინებზე არ გაგვიცვლია.
ლიბერალობა, პატრიოტობა,
სალანძღავ სიტყვად არ გაგვიხდია;
თქვენგან ჩაგრული, დაბრმავებული
ერი ჯვრებზედ არ გაგვიყიდია.
ქვეყნის ბედი და ხსნის იმედი
თქვენებრ ხელში ჩვრად არ გაგვხდომია.
კაცის მხნეობა, კაცის ზნეობა
თქვენებრ ჩინებით არ გვიზომია.”

პამფლეტში ხშირად გაქიაქებულია რომელიმე პიროვნების პირადი ცხოვრების უარყოფითი თვისებები, რომ ამით ავტორმა ნიღაბი ახადოს მთელ კოლექტივს მოწინააღმდეგეთა ბანაკიდან. ი. ჭავჭავაძის ზემომოყვანილი ლექსიც ასეთი ხასიათისაა.

იხ. აგრეთვე: ეპიგრამა, სატირული ლირიკა

2 პარალელიზმი

▲back to top

პარალელიზმი

დამოუკიდებელი და თანაბარი მნიშვნელობის მოვლენათა შეფარდება.

ბერძნულად „პარალელიზმოს” ნიშნავს პარალელს, ორი საგნის ერთად დაყენებას. თავისი ბუნებით პარალელიზმი ახლოს არის მხატვრულ შედარებასთან და მეტაფორასთან. შედარების წევრებს არ ახასიათებთ თანაბარი მნიშვნელობა. შედარებაში – „გაფრინდა ცხენი, ვით შევარდენი” – მთავარი მნიშვნელობა აქვს პირველ ნაწილს – („გაფრინდა ცხენი”), მეორე ნაწილს კი მხოლოდ დამხმარე მნიშვნელობა აქვს. იგი გვიადვილებს ცხენის სისწრაფის წარმოდგენას. ამასთან ერთად, წინადადების ის წევრი, რომელთანაც ვადარებთ შესადარებელ მოვლენას, აზრს მხოლოდ პირველ წევრთან ხმარების დროს ღებულობს და თვით მას არ აქვს დამოუკიდებელი მნიშვნელობა. პარალელიზმის ხმარების დროს კი გამოყენებულია ორი ან მეტი თანაბარი და დამოუკიდებელი მნიშვნელობის მოვლენა და მათი შეფარდების საშუალებით ავტორი აძლიერებს სახის სიცხოველესა და ემოციურობას.

„ვინ დასთვალოს ზღვაში ქვიშა
და ან ცაზე ვარსკვლავები,
ვინ შეამკოს ღირსეულად
ქართველ გმირთა მხარ–მკლავები?”(აკაკი)

ამ მაგალითში შეფარდებულია ორი მოვლენა: ა) ქვიშისა და ვარსკვლავების დათვლის შეუძლებლობა და ბ) ქართველ გმირთა ღირსეულად შემკობის შეუძლებლობა. ორივე მოვლენას დამოუკიდებელი მნიშვნელობა აქვს და ფორმითაც ორივე მათგანი დამოუკიდებელი სინტაქსური ერთეულია.

პარალელიზმის ნიმუშები:

1. „უხერხული გუთნის დედა
მეხრეებს ემუქრებოდა”.

2. „ცოტას მხვნელი და მთესველი
მაღლა ღმერთს ემდურებოდა”.

1. „შავს ლუდსა, წითელ ღვინოსა, განა სუყველას სმა უნდა,
2. პირში მომდგარსა სიტყვასა განა სუყველას თქმა უნდა?”

იმისდა მიხედვით, თუ რამდენი მოვლენაა შეფარდებული, პარალელიზმი შეიძლება იყოს ორწევრიანი, სამწევრიანი, ოთხწევრიანი და მეტწევრიანიც.

სამწევრიანი პარალელიზმის ნიმუშია:

1. „გზა სიარულმა დალია,
2. სიპი ქვა – წყალთა ჩქერამა,
3. პატარა გოგო და ბიჭი –
ერთმანეთისა ცქერამა.”

ორზე მეტწევრიან პარალელიზმს მრავალწევრიანი პარალელიზმი ეწოდება.

მრავალწევრიანი პარალელიზმი ორწევრიანის განვითარებას წარმოადგენს. მის მისაღებად საჭიროა ერთ–ერთი წევრის მხარეზე რამდენიმე ანალოგიური მოვლენის დაჯგუფება. მაგ:

„ტყე იფურჩქნება, მდელო ყვავდება, მთები მწვანდება, სამშობლო ჰყვავის”.

ასეთი პრინციპით არის გამოყენებული მრავალწევრიანი პარალელიზმი არაერთ პოეტურ ნაწარმოებში.

იხ. აგრეთვე: მეტაფორა

3 პასკვილი

▲back to top

პასკვილი

ლიტერატურული ნაწარმოები, რომელიც წარმოადგენს განგებ შეთხზულ ცილისმწამებლურ დაცინვას რომელიმე პიროვნების (ჯგუფის, ორგანიზაციის) წინააღმდეგ (პასკვინო ეწოდებოდა ქანდაკებას რომელიც რომში იყო დადგმული. მასზე აკრავდნენ რომელიმე პიროვნებისადმი მიმართულ ცილისმწამებლურ სატირულ ნაწარმოებს).

იხ. აგრეთვე:სატირა

4 პეიზაჟი

▲back to top

პეიზაჟი

ბუნებაში რაიმე ადგილის საერთო ხედი, ბუნების სურათი.

პეიზაჟს მწერლები არ ხატავენ როგორც უბრალო ფონს, მოქმედების სარბიელს. პეიზაჟი დაკავშირებულია ადამიანის განწყობილებასთან და მოქმედებასთან.

„კაკო ყაჩაღი” საღამოს პეიზაჟით იწყება. პოეტი გვიხატავს „მწუხრის ზეწარგადაფარებულ არემარეს, მთვარეს, ალაზანს, რომელიც „ჩიოდა, თითქოს კაცს ემდუროდა”, მეურმის „გლოვის ზარივით მწუხარ სიმღერას”. ბუნების ასეთი აღწერა დაკავშირებულია იმ ამბავთან, რომელიც თვით ამ ბუნების ფონზე ხდება. ილიას სჭირდება ბუნების მწუხარედ, ნაღვლიანად დახატვა, რადგან მის ფონზე სამწუხარო ამბავი ხდება: ზაქრო, რომელიც შეებრძოლა უსამართლობას, იძულებულია ყაჩაღად გაიჭრას. ამისათვის ღამე უფრო ხელსაყრელი დროა. ზემოხსენებულის გარდა, ღამის მწუხარე სურათი მკითხველში იწვევს სევდის აღმძვრელ შთაბეჭდილებას და აძლიერებს თანაგრძნობას პოემის გმირისადმი. ბუნების მწუხარება ეხმატკბილება ზაქროს მწუხარებას.

მთაწმინდის ბუნების მწუხარება სავსებით გამოხატავს ნ. ბარათაშვილის სევდიან განწყობილებას:

„მახსოვს იგი დრო, საამო დრო, როს ნაღვლიანი,
კლდევ ბუნდოვანო, შენს ბილიკად მიმოვიდოდი,
და წყნარს საღამოს, ვით მეგობარს, შემოვეტრფოდი,
რომ ჩემებრ იგიც იყო მწუხარ და სევდიანი!,
(„შემოღამება მთაწმინდაზედ”)

ზოგჯერ ბუნება, მისი სიკეკლუცითა და საოცნებო მშვენიერებით, მწერალს აღწერილი აქვს იმ მიზნით, რომ უფრო ნათლად გვიჩვენოს წინააღმდეგობა თვით ბუნებასა და ადამიანს შორის. ხშირად მწერალი გვიხატავს ბუნების მომხიბლავ სურათს, მის სილაღეს, სიხალისესა და შვებისაღმძვრელ მშვენიერებას იმ დროს, როდესაც ადამიანი განუსაზღვრელ მწუხარებას განიცდის, ან იღუპება კიდეც.

ე. ნინოშვილი აგვიწერს რა ივანესა და მისი შვილის დაღუპვის შემზარავ სურათს, იმავე დროს, მათი გვამების ტბის უფსკრულისაკენ დაშვების სურათთან ერთად, ასეთ პეიზაჟს გვიხატავს:

„ქარი საშინელის ქუხილით ჰბრუნავდა; მზემ ამოიწია და დაჰყურებდა პალიასტომს, თითქოს სეირს უყურებსო. ივანეს ხეები ისე თამაშობდნენ ტალღებზე, თითქოს დასულდგმულებულან და უხარიათ, რომ თავისუფალი ვართო. ივანეს პატარა ნავიც გარეულიყო ხეებში და მიჰყვებოდა ტალღებს, ხან აღმა, ხან დაღმა, რამდენსამე წამის შემდეგ დამრჩვალი ივანე და ნიკო წყალმა ერთხელ კიდევ ამოიტანა ზემოთ, აჩვენა ქვეყანას და შემდეგ ისევ წაიღო თავის კუპრსავით ბნელ ფსკერისაკენ”.

ამ შემთხვევაში ბუნების სურათი დაპირისპირებულია ადამიანის მდგომარეობასთან. იგი მოცემულია როგორც კონტრასტი, როგორც წინააღმდეგობა იმ უარყოფითი მოვლენისა, რასაც ავტორი გვიხატავს. ბუნების წარმტაცი სურათის აღწერით ავტორს თითქოს უნდა გვითხრას, რომ ლაღი და მდიდარი ბუნების პირობებში ადამიანს შეუძლია ბედნიერი იყოს, მაგრამ იგი ვერ ახერხებს ამას იმ მიზეზით, თვით ადამიანთა ურთიერთობა არ არის მოწესრიგებული.

ზოგჯერ პეიზაჟი ავტორს მოცემული აქვს, როგორც მთავარი მიზეზი, ნაწარმოებში მოქმედების გასავითარებლად. ამ შემთხვევაში ბუნება არ არის უბრალო ფონი მოქმედების გასაშლელად, არამედ თვით არის კვანძის გახსნის მიზეზი.

„პალიასტომის ტბაში” ე. ნინოშვილი გვიხატავს ქარის ამოვარდნისა და პალიასტომის აღელვების სურათს. ქარი და ღელვა ამ შემთხვევაში მხოლოდ გმირთა მოქმედების ფონი კი არ არის, არამედ ივანესა და მისი შვილის დაღუპვის პირდაპირი მიზეზი.

განსაკუთრებით მდიდარია ბუნების სურათებით ნ. ლომოურის მოთხრობა „ყოველი მხრიდან”, რომელშიც პეიზაჟი ნაწარმოების გმირთა მდგომარეობის გათვალისწინების ერთ–ერთი საშუალებაა.

იხ. აგრეთვე: კვანძის გახსნა მოთხრობა სიუჟეტი ლირიკული ლექსის კომპოზიცია ლირიკულ–ეპიკური ნაწარმოები პოემა

5 პეონი

▲back to top

პეონი

ოთხმარცვლიანი ტერფი.

იმისდა მიხედვით, რომელ მარცვალს მოუდის მახვილი, შემდეგი სახის პეონები გვხვდება.

პეონი I – ˘ ˘ ˘(გაიხედა).

პეონი II ˘ - ˘˘ (სასიყვარულო).

პეონი III ˘˘ – ˘(გებრალება?).

პეონი IV ˘ ˘ ˘ – გებრალება?

პეონური ტერფების ნიმუშებია:

„სანადიროდ წამოვიოდნენ
ამირან და ძმანი მისნი”(ხალხური).

იხ. აგრეთვე: ტერფი; წყობილი

6 პერიოდი

▲back to top

პერიოდი

სინტაქსური ფორმა, რომელშიც მოვლენის გამოსახვის საშუალებად რთული ან გავრცობილი წინადადებები არის გამოყენებული.

პერიოდის საშუალებით ადვილი ხდება რთული მოვლენის გამოხატვა და თვით წინადადებაც მაღალ კეთილხმოვანებას აღწევს. სინტაქსის ამ ფორმას უხვად იყენებს როგორც მეცნიერული, ისე მხატვრული ლიტერატურა.
მაგ: „თუმცა თათრები, ჩვეულებისამებრ ტიტვლები გამოდიოდნენ საჭიდაოდ, ტანზე ქონწასმულები, ასე, რომ ხელი არსად ეკიდებოდათ, და ქართველები კი საჭიდაოთ ჩოხით გადიოდნენ, მაინც ხშირად გამარჯვება ამ უკანასკნელებს რჩებოდათ” – (აკაკი).

ეს პერიოდი ორი ნაწილისაგან შედგება. პირველ ნაწილში ლაპარაკია იმის შესახებ, თუ ვინ რა პირობებში გამოდიოდა საჭიდაოდ. იგი ლოგიკური ქვემდებარეა. ამ ნაწილის წაკითხვის დროს ჩვენ ხმას ვუმაღლებთ.

მეორე ნაწილში ლაპარაკია იმის შესახებ, თუ რით მთავრდებოდა ჭიდაობა, რა შედეგს აღწევდნენ ქართველები. იგი წინადადების ლოგიკური შემასმენელია და მისი წარმოთქმის დროს ჩვენ ხმას ვუდაბლებთ.

პერიოდი შეიძლება იყოს მარტივი და რთული.

მარტივი პერიოდია:

„რა ესმოდა მღერა ყმისა,
სმენად მხეცნი მოვიდიან”(რუსთაველი).

რთული პერიოდია:

„რომელმან შექმნა სამყარო ძალითა მით ძლიერითა,
ზეგარდმო არსნი სულითა ყვნა ზეცითმონაბერითა,
ჩვენ კაცთა მოგვცა ქვეყანა, გვაქვს უთვალავი ფერითა,
მისგან არს ყოვლი ხელმწიფე სახითა მის მიერითა„(რუსთაველი).

აქ მოყვანილ მაგალითებში ხაზგასმული ტექსტი, რომელიც პერიოდის პირველ ნაწილს შეიცავს, აწეული ხმით უნდა წავიკითხოთ, ხაზგაუსმელი კი, რომელიც რთულ წინადადებასა და რიტმულ ერთეულს ამთავრებს, ხმის დაწევით.

პერიოდის სქემას საფუძვლად უდევს კითხვები: სად, როდის, ვინ, როგორ, რისთვის და სხვ.

7 პერიფრაზი

▲back to top

პერიფრაზი

აზრის გავრცელებულად გამოთქმა, რომელსაც საფუძვლად უდევს მეტონიმია.

„პერიფრაზი” ბერძნულად აღწერას ნიშნავს. ერთი სიტყვის გამოყენებით მოვლენის დასახელების ნაცვლად ზოგჯერ მიმართავენ აღწერით გამოთქმას რამდენიმე სიტყვის საშუალებით. მაგ:

სოლომონ ლიონიძე სიტყვა „ერეკლეს” ნაცვლად ამბობს: „მზე მიწიერი ღამიანის ქართლისა”;
„დაღამდას” ნაცვლად ი . ჭავჭავაძე ამბობს „სამშობლოს ცასა ბნელად გაშლილი მწუხრის ზეწარი გადაეფარა”;
„სულიერის” ნაცვლად ამბობს „დღით ფეთქავს რაცა”;
„ნათელას” ნაცვლად აკაკი ამბობს „პატრონი მოდი ნახისა” და სხვ.

ისეთი მეტონიმია, რომელშიც ერთი სიტყვა იხმარება არაპირდაპირი მნიშვნელობით (მაგ: რუსთაველს ვიცნობ), ჩვეულებრივი მეტონიმიაა, ხოლო ისეთი მეტონიმია, რომელშიც სიტყვათა ჯგუფი ან მთელი გამოთქმა იხმარება არაპირდაპირი მნიშვნელობით – პერიფრაზია. გამოთქმა მეტონიმიაც არის და პერიფრაზიც. მეტონიმიაა, როცა სიტყვა „სიკვდილი” შეცვლილია გამოთქმით – „სოფლიდან გასვლა”, მაგრამ თუ მოვინდომებთ ამ პოეტური გამოთქმის უფრო ზუსტად აღნიშვნას, მაშინ უნდა ვთქვათ, რომ იგი პერიფრაზია, ე.ი. ისეთი მეტონიმიაა, რომელშიც რამდენიმე სიტყვა ან მთელი აღწერა ხმარებულია არაპირდაპირი მნიშვნელობით.

იხ. აგრეთვე:მეტონიმია

8 პირაპირი

▲back to top

პირაპირი

ტაეპის დამამთავრებელი და მისი მომდევნო ტაეპის დამწყები ბგერების დამსგავსება. მაგ:

„პატარა სევდა, პატარა დარდი,
დიდხანს ქუჩაში დამატარებდა.”(კ. ნადირაძე).

იხ. აგრეთვე:ბგერწერა ტაეპი

9 პირდაპირი დახასიათება

▲back to top

პირდაპირი დახასიათება

გმირის უშუალო დახასიათება ავტორის, ან სხვა მოქმედი პირის მიერ.

ზოგიერთ შემთხვევაში მწერალი უშუალოდ, თავისი პირით გვიხასიათებს მოქმედ პირებს. მაგ:

„ხალიჩაზე ორი პატიოსანი და დარბაისელი კნეინა იჯდა... ორი კნეინა, მაგრამ კი სხვადასხვანაირი: ერთი მსუქანი, წითური, მეორე გამხდარი” – (ი. ჭავჭავაძე).

ან კიდევ:

„ახოვანი, მშვენიერი,
თეთრწვერა და თეთრთმიანი,
წინ წამოდგა სასაუბროდ,
მოწიწებით, ტკბილხმიანი”(ა. წერეთელი).

პირდაპირი დახასიათების დროს მხოლოდ აღნიშნულია გმირის დამახასიათებელი თვისებები.

10 პირდაპირი ექსპოზიცია

▲back to top

პირდაპირი ექსპოზიცია

ნაწარმოების დაწყება ექსპოზიციით, როდესაც ავტორი იმთავითვე გვაცნობს მოქმედების დროს, ადგილს, მოქმედ პირებს და სხვ.

პირდაპირი ექსპოზიციის ნიმუშია ლ. ქიაჩელის მოთხრობის „ტარიელ გოლუას” დასაწყისი:

„კვირა დღის ადრიანი დილა იყო. აპრილის პირმცინარი მზე დედამიწას საგაზაფხულო სხივებით გულ–მკერდს უქარგავდა. სოფელ N –ის განაპირას, ერთ პატარა მაღლობზე ახალაშენებული ოდის აივანზე იდგა 65 წლის გლეხი ტარიელ გოლუა და მშვიდი სახით ათვალიერებდა იელით ღობეშემორტყმულ კოხტა ეზოს”.

იხ. აგრეთვე:ექსპოზიცია

11 პლეონიზმი

▲back to top

პლეონიზმი

ზედმეტი სიტყვების ან გამოთქმების ხმარება ამა თუ იმ მოვლენის გამოსახატავად. (ბერძნულად „პლეონაზო” ნიშნავს „ვუხვობ”). მაგ:

ჩვენ სოფელს ირგვლივ მთები აქვს გარშემორტყმული.

ირგვლივ შემორტყმა და გარშემორტყმა ერთ და იმავე მოვლენას გამოხატავს. ამიტომ საკმარისია ვთქვათ: მთები აქვს გარშემორტყმული, ან მთები აქვს ირგვლივ შემორტყმული (გამოვტოვოთ სიტყვა „გარს”, რადგან სიტყვა „ირგვლივ” უკვე გამოხატავს ზემოაღნიშნული სიტყვის შინაარსს).

პლეონიზმის ნიმუშები:

ვნახე ჩემი საკუთარი თვალებით;
ვინც გინდა იყოს ჩემი მკითხველი – კაცი, ქალი თუ გასათხოვარი (გამოდის, გასათხოვარი თითქოს ქალი არ იყოს); ივანე იყო მაღალი, ახოვანი, ბრგე, აზიდული, წარმოსადეგი” და მისთ.

12 პოემა

▲back to top

პოემა

ლექსად დაწერილი დიდი მოცულობის ნაწარმოები.

იგი უმთავრესად ეპიკური, ანუ თხრობითი გვარის სახეობაა, მაგრამ პოემას არ ახასიათებს მარტო ერთი გვარის სახეობა. პოემის ავტორი ლიტერატურის ყოველ გვარს იყენებს იმისდა მიხედვით, თუ რომელი გვარი უფრო ხელსაყრელია ასახული მდგომარეობის გამოსახატავად. ეპიკურის პარალელურად არსებობს აგრეთვე პოემა ლირიკული, ლირიკულ–ეპიკური და დრამატული.

თვით სიტყვა „პოემა” ბერძნულად ნიშნავს შეთხზულს, ქმნილებას. ძველი პოემები წარმოიშვა სხვადასხვა დამოუკიდებელი ლექსისაგან. თითოეულ მათგანში აღწერილი იყო სხვადასხვა საინტერესო ეპიზოდი სახალხო გმირისა თუ რომელიმე შესანიშნავი პიროვნების ცხოვრებიდან. შემდეგში ასეთი ლექსები შეუერთეს ერთი უფრო საინტერესო მოვლენის გამომხატველ ლექსს. ყველა ლექსში მოთხრობილი ამბები მიაწერეს ერთს, უფრო მნიშვნელოვან პიროვნებას და, ამგვარად, წარმოიშვა ძველი საგმირო პოემა.

ბერძნებმა თავიანთი ძველი საგმირო ლექსები, რომლებიც მათ ჰქონდათ შეთხზული ცალკეული გმირების: აქილევსის, ოდისევსის, ჰექტორის, აიქსის, დიომიდეს და სხვათა შესახებ, გააერთიანეს ერთი უმნიშვნელოვანესი ისტორიული მოვლენის – ტროადის ომის გარშემო. ამ გზით წარმოიშვა საბერძნეთში „ილიადა” და „ოდისეა”, რომელსაც ჰომეროსს მიაწერენ. ასეთივე წესით წარმოიშვა ძველი პოემები ინდოეთში, ტაჯიკეთში(„შაჰ–ნამე”), საფრანგეთში, ესპანეთში და სხვა ქვეყნებში. შემდეგ ხანებში პოემამ მნიშვნელოვანი ცვლილება განიცადა, შეიქმნა პოემის ორი სახეობა – ძველი და ახალი.

იხ. აგრეთვე:ახალი პოემა ეპიგრაფი ეპოსი ეპიზოდი თემა თემატიკა იდეა კვანძის გახსნა ლეგენდა ლიტერატურული მეთოდი ლირიკულ–ეპიკური ნაწარმოები პეიზაჟი ტერცინა ქვეთემა ძველი პოემა

13 პოეტური სინტაქსი

▲back to top

პოეტური სინტაქსი

წინადადების თავისებური აგებულება აზრის მხატვრულად გამოსახვის მიზნით.

მწერალი ამა თუ იმ ლიტერატურული ენის კანონებს ემორჩილება, უმეტეს შემთხვევაში ლიტერატურული ენის კანონების შესაბამისად აგებს ფრაზებს, მაგრამ ზოგჯერ მწერალი დგება სინტაქსური ნორმების დარღვევის აუცილებლობის წინაშე.

მაგ:

„ატირდა ხარი ნიკორა
მარგალიტისა ცრემლითა”

აღნიშნულ წინადადებაში, სინტაქსური ნორმების გათვალისწინების შემთხვევაში, სიტყვები ასე უნდა იყოს დალაგებული – „ხარი ნიკორა მარგალიტის ცრემლით ატირდა”. თავში უნდა იყოს ქვემდებარე, ბოლოს შემასმენელი, მაგრამ, თუ შევადარებთ ორივე მაგალითისაგან ცალ–ცალკე მიღებულ შთაბეჭდილებას, მივხვდებით, რომ მეორე ნიმუშისაგან მიღებული შთაბეჭდილება ახლოსაც ვერ მივა იმ შთაბეჭდილებასთან, რასაც ჩვენში პირველი მაგალითი აღძრავს. ეს იმიტომ ხდება, რომ პირველ მაგალითში პირველ ადგილზე არის სიტყვა „ატირდა”, რის გამოც ამ სიტყვაზე მოდის ლოგიკური მახვილი და მკითხველშიც მსგავს შთაბეჭდილებას იწვევს. მეორე მაგალითში არ ჩანს აღშფოთება. ავტორი თითქოს დინჯად, აუღელვებლად მოგვითხრობს ნიკორას ატირების შესახებ და, შესაბამისად, მკითხველშიც სუსტ შთაბეჭდილებას იწვევს.

მაშასადამე, ამ მაგალითში საქმე გვაქვს პოეტური სინტაქსის გამოყენების ვარიანტთან.

იხ. აგრეთვე:ანტითეზისი გამეორება გრადაცია ფიგურები

14 პოეტური თვითნებობა

▲back to top

პოეტური თვითნებობა

მწერლის მიერ ლექსთაწყობის წესების დარღვევა.

მხატვრულ ნაწარმოებში, უმთავრესად ლექსში, ზოგჯერ სიტყვები შეკვეცილად არის ნახმარი, ზოგჯერ წინასწარი განზრახვით შეგნებულად არის გამოყენებული არალიტერატურული სიტყვები და გამოთქმები.

ილია ჭავჭავაძის ცნობილ ლექსში „გახსოვს, ტურფავ” გვხვდება ასეთი ადგილი:

„ან შენ მაშინ რა იცოდი,
ან შენ გიჟმა რა იცოდა?”

ხაზგასმული სიტყვა წინასწარი განზრახვით არის შეკვეცილი (უნდა ყოფილიყო „შენმა გიჟმა”). ჩვეულებრივი წესით სიტყვების დაკავშირების შემთხვევაში ლექსის კეთილხმოვანება დაირღვეოდა(ეს ლექსი რვამარცვლიანი სტრიქონებით არის დაწერილი, „ან შენმა გიჟმა რა იცოდას” კი ცხრამარცვლიანი გამოვიდოდა).

ავტორმა ლექსის კეთილხმოვანების დარღვევას სიტყვათა დაკავშირების წესის დარღვევა ამჯობინა.

15 პორტრეტი

▲back to top

პორტრეტი

მოქმედი პირის გარეგნობის, სახის, ტანსაცმლისა და მოძრაობის აღწერა.

ნაწარმოების გმირის გასაცნობად, მის შინაგან თვისებებთან ერთად, მწერალი, აგრეთვე გვიხატავს მის გარეგნობას: სახეს, ტანადობას, ტანსაცმელს, თმის ფერს, გამომეტყველებას და სხვ. აი, პორტრეტის ერთ–ერთი ნიმუში:

„თავადი ლუარსაბ თათქარიძე გახლდათ კარგად ჩასუქებული ძველი ქართველი, მრგვალი – უკაცრავად არ ვიყო ამ სიტყვაზედ – როგორც კარგი ნასუქი კურატი. დარბაისელის კაცის შეხედულება ჰქონდა მის ბრწყინვალებას. თავი ისეთი მსხვილი, რომ თითქო იმის სიმძიმეს მორგვივით სქელი კისერი მხრებში ჩაუძვრენიაო. წითელი, თურაშაულ ვაშლსავით ხაშხაშა ლოყები; სამკეცად ჩამოსული ტრფიალების აღმგზნები ფაფუკი ღაბაბი; დიდრონი თვალები, ყოველთვის დასისხლიანებული, თითქო ყელში თოკი წაუჭერიათო! გაბერილი, მეტად განივრად გადმოგდებული დიდად პატივსაცემი და პატივცემული ღიპი, კოტიტა და ქონით გატენილი ბალნიანი ხელები, დამორილი მსხვილი ფეხები – ეს ყოველი ერთად და თვითეული ცალკე გახლდათ თავად ლუარსაბის „ცით მონაბერი სულის” ღირსეული სამკაული”. – (ილია).

ილიამ არანაკლებ ოსტატურად გადმოგვცა ლუარსაბის შინამოსამსახურის – ლამაზისეულის პორტრეტიც.

როგორც პორტრეტის დახატვის, ისე საერთოდ, სახასიათო თვისებათა შერჩევის დროს, დიდი მნიშვნელობა აქვს მწერლის დამოკიდებულებას ცხოვრების სინამდვილისადმი და, კერძოდ, მოქმედი პირისადმი. პორტრეტი და, საერთოდ, დახასიათება მუდამ გამომდინარეობს თვით სინამდვილის თავისებურების საფუძველზე ავტორის მიერ გამომუშავებული მსოფლმხედველობიდან. როდესაც ავტორი უარყოფით დამოკიდებულებაშია მის მიერ აღწერილი სინამდვილის ამა თუ იმ მოვლენისადმი, ამ მოვლენის გამომხატველი მოქმედი პირიც უარყოფითი თვისებებით ჰყავს დახატული.

ილია წინააღმდეგია ბატონობის, ამიტომ მებატონეც უარყოფითი თვისებებით ჰყავს დახასიათებული. სამაგიეროდ, როგორ გვიხატავს იგი მხნე, გამრჯე, ხალხის მოამაგე, ხალხისათვის თავდადებული, სრულქმნილი ადამიანის პორტრეტს „გლახის ნაამბობში” გამოყვანილი მღვდლის სახით:

„იმ დალოცვილმა ხელი დამიქნივა, მე ვიშვლიპე ქუდი და, როგორც სალდათი უფროსს, ისე ქუდმოხდილი გამოვეჭიმე. იმან თავის ხელით ქუდი თავზე დამახურა. მაშინ კი თვალი გავუსწორე. რა გითხრათ, რა კაცი დავინახე ჩემს წინ!.. ხატებს რომ ჰხატავენ, ის იყო! მადლით, მადლით იყვნენ სავსენი იმის ჩაფიქრებული თვალები! დიდი მადლი უნდა უტრიალებდეს კაცს გულში, რომ ისე გამოსცეს, გამოატანოს თვალებს, როგორც იმის თვალებისათვის გამოეცა და გამოეტანა. არ ვიცი, ჩაგონებული რომ ვიყავ, იმისთვის მეჩვენება ეს კაცი ხატად, თუ რა, ეს კი ვიცი, რომ აქამდინაც გულში ისე ჩამრჩა ჩასახული, როგორც პირველად ვნახე. წარმოსადეგი კაცი იყო, გამხდარი სახე ცოტა ფერმკრთალი ჰქონდა. ნაღველს ცოტაოდენად ხელი გაეკრა, როგორც ემჩნევა ხოლმე მუდამ ზრუნვას ნაჩვევსა და სხვის გულის შემატკივარსა. შავი წვერი ჯერ არ ჩამოზრდოდა, ისე ახალგაზრდად მეჩვენა. თავიდან ფეხებამდინ ისეთი სანახაობა ჰქონდა, როგორც მზე მზეუჭვრიტასა, კაცის გულს ერთის ნახვითვე თავისკენ მიიბრუნებდა”.

მღვდლის გარეგნობა პორტრეტის ამ ნიმუშში შეთანხმებულია მისი შინაგანი ხასიათის მიმზიდველობასთან, მის ღრმა ცოდნასთან, საღი მსჯელობის უნართან, მაღალ იდეებთან, მისი სიტყვისა და საქმის ერთიანობასთან.

იხ. აგრეთვე: არქაიზმი დახასიათება ლიტერატურული დახასიათება

16 პროლოგი

▲back to top

პროლოგი

ნაწარმოების მხატვრული წინასიტყვაობა (ბერძნული „პრო” – „წინ, წინა” და „ლოგოს” – „სიტყვა, აზრი”).

ზოგჯერ მხატვრული ნაწარმოების შინაარსის ან მისი მთავარი აზრის (იდეის) უფრო ნათლად გამოსახვის მიზნით, ავტორები ერთგვარ წინათქმას მიმართავენ. ამ წინათქმაში ისინი მკითხველის ყურადღებას ამახვილებენ იმ მოვლენაზე, რაც მწერალს განსაკუთრებით აინტერესებს, ან, კიდევ, გვაცნობენ ისეთ მოვლენას, რისი ცოდნაც ჩვენთვის აუცილებელია მოთხრობილის შინაარსის გასარკვევად.

ასეთი ნიმუშია ა. წერეთლის „თორნიკე ერისთავის” დასაწყისი, რომელშიც პოეტი ამბობს:

„ვინ დასთვალოს ზღვაში ქვიშა
და ან ცაზე ვარსკვლავები?
ვინ შეამკოს ღირსეულად
ქართველ გმირთა მხარ–მკლავები?
ვინ მოგვითხრას მათი საქმე,
უთვალავი, საგმირონი,
და ან მათზე გადმოსული
მადლი ღვთისა და მირონი?
ნაშთი ძველი დიდებისა
არ გამქრალა ჯერც ყველა...
დღესაც მისი შარავანდით
ნიშანს გვაძლევს ცისარტყელა!...
შვიდ სამთავროს მოგვაგონებს
მოელვარე ის შვიდფერი
და გვიმღერებს: „არ მომკვდარა,
გაიღვიძებს ისევ ერი!..
ამ იმედით ფრთაშესხმული
ჩვენი გული სიამით ძგერს
და ოცნებაც ლაჟვარდ ფერად
წარმოგვიდგენს ქართლისა ერს”.

აქ მოყვანილი მხატვრული წინასიტყვაობა მთელი პოემის იდეას ააშკარავებს. მასში ავტორი მიგვითითებს, რომ ქართველ ერს დიდი წარსული ჰქონდა, მრავალი გმირი ჰყავდა და ეს წარსული მისი დიადი მომავლის ქვაკუთხედია.

„კაცია–ადამიანის” პროლოგში, რაც ილიას წინანდელი გააზრებით ზემოაღნიშნულ მოთხრობას უნდა წამძღვარებოდა, ავტორი გვაცნობს, თუ რა მიზნით გადაწყვიტა მან „კაცია–ადამიანის” დაწერა.

გოეთეს „ფაუსტის” პროლოგში ღმერთი და ეშმაკი (მეფისტოფელი) კამათობენ იმის შესახებ, შეძლებს თუ არა ფაუსტი ცხოვრებაში სწორი გზით წასვლას, მიაგნებს თუ არა იგი მიზანს ცხოვრებისას. ღმერთი ფიქრობს, რომ შეძლებს, ეშმაკი კი – ვერა და ბოლოს შეთანხმდებიან, რომ გამოსცადონ ფაუსტი. ეს არის ამ პოემის პროლოგი და იგი უდევს საფუძვლად „ფაუსტის” შინაარსის განვითარებას.

ამის მსგავსია პროლოგი კ. მაყაშვილის სატირული პოემისა „ეშმაკი საქართველოში” იმ განსხვავებით, რომ აქ შესწავლის საგანი საქართველოა.

ზოგჯერ მხატვრული ნაწარმოების ერთი და იგივე ნაწილი პროლოგიცაა და წინაისტორიაც. ასე ხდება მაშინ, როდესაც პროლოგი ერთსა და იმავე დროს წინაისტორისაც მოგვითხრობს და თვით მოთხრობის იდეასაც ხსნის.

იხ. აგრეთვე: მოთხრობა პოემა სიუჟეტი

17 პროფესიონალიზმი

▲back to top

პროფესიონალიზმი

სიტყვები და გამოთქმები, რომლებიც დამახასიათებელია მხოლოდ განსაზღვრული პროფესიის ადამიანთა ჯგუფისათვის. მაგ.

რკინიგზელის ლექსიკა მოიცავს სიტყვებს, რომლებიც მის პროფესიულ საქმიანობასთან, რკინიგზის ტრანსპორტის მუშაობასთან არის დაკავშირებული – მუხრუჭი, ლიანდაგი, ბაქანი, ლოკომოტივი, ვაგონი და ა.შ.

პროფესიული ლექსიკური ერთეულები შეიძლება სრულიად გაუგებარი აღმოჩნდეს სხვა პროფესიის ადამიანისათვის. გარდა ჩვეულებრივი, ყველასათვის გასაგები სიტყვებისა, ბუნებისმეტყველს, მათემატიკოსს, ლიტერატურის მკვლევარს, ქიმიკოსს – ყველა მათგანს მისი პროფესიის დამახასიათებელი ლექსიკა აქვს.