(მარჯორი და ოლივერ უორდროპების მთარგმნელობით-შემოქმედებითი საქმიანობა)

მარინე ჯაიანი
(საქართველო)

საუკუნე-ნახევარზე მეტია, რაც შოთა რუსთაველის პოემა „ვეფხისტყაოსანი“ გასცდა ეროვნულ საზღვრებს და საპატიო ადგილი დაიმკვიდრა მსოფლიო კულტურის საგანძურში. პოემას ეცნობიან, სწავლობენ სხვადასხვა ქვეყნის მწერლები, მეცნიერები, ლიტერატურისმცოდნეები. მისი შეფასება ხდება მსოფლიო კულტურის, სიტყვაკაზმული მწერლობის გამორჩეულ ნიმუშებთან შედარებით, მისი სიდიადის წარმოჩენით.

რუსთაველის განსაკუთრებული პოპულარობა, მისი სიდიადის შეგრძნება და აღიარება აიხსნება იმ ფაქტით, რომ იგი რენესანსული უნივერსალური ინდივიდუალიზმის განსახიერებაა. პოეტი იმ ეპოქაში ცხოვრობდა, როცა სულიერი განვითარების იმპულსები უკავშირდებოდა მხოლოდ გენიალურ მოაზროვნეთა სრულიად დამოუკიდებელ ძალისხმევას. რუსთაველი ეკუთვნის ყველა დროის იმ უდიდეს შემოქმედთა რიცხვს, ვინც ამაყად იცავს ადამიანის დიდი, მშვენიერი და თავისუფალი ცხოვრების წმინდა უფლებას, ამკვიდრებს რა ადამიანის დიად ფასეულობას, იგი წინააღმდეგია პიროვნების ყოველგვარი თვითნებობისა.

შოთა რუსთაველი არის პირველი ქართველი პოეტი-მოაზროვნე, რომელიც თავისში ასახიერებს პოეტური ხმოვანების საოცარ ძალას, განსაცვიფრებელ სახეობრიობას და ცხოვრების ურთულესი საკითხების უღრმეს ფილოსოფიურ ჭვრეტას (2).

ყოველივე ზემოთთქმულმა განაპირობა ალბათ ინგლისელი მწერლების, სხვა ქვეყნების წარმომადგენელთა დარად, რუსთაველის პოემით დაინტერესება.

„ვეფხისტყაოსანის“ გაცნობის ისტორია ინგლისში XIX საუკუნიდან იწყება. უფრო ადრე, დასავლეთ ევროპის რომელსამე ქვეყანაში, რუსთაველის სახელი არ გვხვდება. ცნობილია, რომ ევროპაში დიდი პოეტის შესახებ ცნობებმა ე. ბოლხოვიტინოვის წიგნის გერმანული თარგმანის საშუალებით შეაღწია.

XIX ს-ის მეორე ნახევარში ინგლისში ქართული კულტურის ერთ-ერთი პირველი აქტიური პროპაგანდისტი ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორი (1834-1904) უ. მორფილი იყო. იგი სპეციალობით სლავისტი იყო.

მკვლევარი ქართული ენითაც დაინტერესდა, თბილისში ჩამობრძანდა, გაეცნო ჩვენს ქვეყანას და შემდგომ ინგლისურ პრესაში დაიწყო სტატიების გამოქვეყნება საქართველოსა და ქართული კულტურის ისტორიის შესახებ. უ. მორფილმა არტურ ლაისტის მეშვეობით გაიცნო ქართული საზოგადო მოღვაწეები, მწერლები, ლიტერატორები. პირველი ნაშრომი მან ჟურნალ „აკადემიაში“ გამოაქვეყნა (6). ეს იყო მეტად საინტერესო კვლევა, სათაურით „ქართული ენა და ლიტერატურა“, რომელშიც იგი ცდილობდა მიეწოდებინა ინგლისელი მკითხველისათვის ცნობები საქართველოს ისტორიის, ლიტერატურისა და ენის შესახებ. მკვლევარი გამოეხმაურა უცხოელთა მიერ დაწერილ არა ერთ სამეცნიერო წერილს ქართულ ნაწარმოებთა თარგამანების შესახებ. საინტერესოა, რომ ამ დროისათვის, მორფილს „ვეფხისტყაოსანის” ორი ეგზემპლიარი მოეპოვებოდა. ერთ-ერთი მათგანი თბილისში დაბეჭდილი, დასურათებული გამოცემა, საქართველოში ყოფნის დროს საჩუქრად მიუღია ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოებისაგან (7).

უ. მორფილის შრომებს ქართულ ფილოლოგიაში, ამჟამად მხოლოდ ისტორიული მნიშვნელობა აქვთ, მაგრამ მათ თავის დროზე, საყურადღებო წვლილი შეიტანეს ქართულ-ინგლისური კულტურულ-ლიტერატურულ ურთიერთობათა საქმეში.

მართალია, წინამდებარე ნაშრომში ოლივერ და მარჯორი უორდროპების ღვაწლზე გვექნება საუბარი, ინგლისში ქართული კულტურის, ენისა და ლიტერატურის პოპულარიზაციის საქმეში მათი განუსაზღვრელი წვლილის შესახებ, მაგრამ გვერდს ვერ ავუვლიდით უ. მორფილის შრომების თუნდაც მცირედ მიმოხილვას, რადგან სწორედ მისი სამეცნიერო თუ პოპულარული ხასიათის სტატიები გახდა შემდგომში ერთგვარი იმპულსის მიმცემი და-ძმისათვის, რათა სიღრმისეულად გასცნობოდნენ „ვეფხისტყაოსანს“ და პოემის შედგენილობა, ავტორის სიდიადე გაეტანათ ჩვენი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ. უორდროპებმა შეისწავლეს ქართველი ერის ისტორია, მწერლობა, ზნე-ჩვეულება და მიზნად დაისახეს, საქართველო ევროპელ მეცნიერთა შესწავლის სპეციალურ საგნად გაეხადათ.

ცნობილია, რომ ქართული მწერლობის შესახებ უცხოეთის პრესაში სისტემატურად აქვეყნებდნენ წერილებს ინგლისელი მეცნიერი, არმენოლოგი კონიბრი, ავსტრიელი ლიტერატორი ბარონი ზუტნერი და მრავალი სხვა უცხოელი, მაგრამ ქართველი ერის წინაშე ყველაზე დიდი ღვაწლი ინგლისელ და-ძმას ოლივერ და მარჯორი უორდროპებს მიუძღვით.

1888 წელს ოლივერ უორდროპმა გამოსცა წიგნი „საქართველოს სამეფო“, რომელშიც ავტორი მკითხველ საზოგადოებას მოუთხრობდა საქართველოს წარსულის, ხელოვნების, ლიტერატურისა და მუსიკის შესახებ: „კარგად განათლებულმა ხალხმა მხოლოდ ის იცის, - წერდა იგი, რომ საქართველო განთქმულია ლამაზი ქალებით, მაგრამ არავინ იცის სპარსეთის, ოსმალეთის, თუ რუსეთის მფლობელობაში არიან ეს მშვენიერი ქმნილებანი... ათასში ერთმა თუ იცის, რომ ქართველები და ჩერქეზები სხვადასხვა ხალხია... საქართველოში განუზომელი მასალაა, რომელიც ჯერ სრულიად ხელუხლებელია... ქართველი მარტო სახით კი არ არის სასიამოვნო სანახავი, ეს ხალხი ნამდვილად სანდომიანი ხალხია... ვისაც სურს, წავიდეს და იცხოვროს ამ მხიარულ, გულღია, პატიოსან და ალალ ხალხთან (3).

მარჯორი და ოლივერ ურდროპების თარგმანებით გაეცნო ინგლისელი საზოგადოება ძველი ქართული მწერლობის ბრწყინვალე ნიმუშებს: „ვისრამიანს“, „სიბრძნე-სიცრუისას“, „წმინდა ნინოს ცხოვრებას“ და „წმინდა იაკობის ცხოვრებას“. მკვლევარი წმინდა ენათმეცნიერულ მოღვაწეობასაც ეწეოდა. 1911 წელს ოქსფორდში მან გამოაქვეყნა ინგლისურ-სვანური ლექსიკონი, რომელიც, როგორც თვითონ მიუთითებდა წინასიტყვაობაში, წარმოადგენდა ერთგვარ ტრამპლინს ინგლისელთა მხრიდან სვანურის შემდგომი შესწავლისათვის და უცხოელებს ყოველდღიური სასაუბრო ენისათვის საჭირო ლექსიკას აწვდიდა. ამ ლექსიკონის მნიშვნელობა კიდევ ერთხელ აღინიშნა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში, 2007 წლის 15 ივნისს, საენათმეცნიერო საზოგადოების მიერ გამართულ შეკრებაზე, სადაც ბესარიონ ნიჟარაძის („თავისუფალი სვანის“) ქართულ-სვანურ-რუსული ლექსიკონის პრეზენტაცია შედგა. (ლექსიკონი აღადგინა, გამოსაცემად მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო, ბესარიონ ნიჟარაძის პირდაპირმა შთამომავალმა, ლელა ნიჟარაძემ).

1913 წელს, ცნობილ არმენოლოგ კონიბრთან ერთად, ო. უორდროპმა გამოსცა ოქსფორდის უმდიდრესი ბიბლიოთეკის ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა. ოლივერისავე ინიციატივითა და სახსრებით დაარსდა ოქსფორდში მარჯორი უორდროპის ფონდი, სადაც მრავალი უნიკალური ხელნაწერი და დასტამბული წიგნი ინახება.

ზემოთაღნიშნულმა საერთო ვითარებამ, უფროსი ძმის დაინტერესებამ მრავალსაუკუნოვანი ქართული მწერლობით, ხელი შეუწყო საქართველოსადმი მარჯორი სკოტ უორდროპის ინტერესის გაღვიძებას, „რამდენიმე წლის წინათ ჩემი ძმის მიერ დაწერილმა წიგნმა პირველად გააღვივა ჩემი ინტერესი კავკასიისა და მისი მამაც და მშვენიერი მემკვიდრეებისადმი“ (1).

მარჯორი სკოტ უორდროპი ლონდონში დაიბადა 1869 წლის 26 ნოემბერს ინგლისელი არისტოკრატის ოჯახში. იგი ფლობდა ექვს უცხო ენას: ფრანგულს, გერმანულს, რუსულს, რუმინულს, იტალიურს, ქართულს. მას უმოგზაურია და უცხოვრია: იტალიაში, საფრანგეთში, ჩრდილოეთ აფრიკაში, კუნძულ ჰაიტზე, რუსეთში, რუმინეთში, პოლონეთსა და სხვა ქვეყნებში.

მარჯორი უორდროპმა განსაკუთრებული ყურადღება ქართულ კულტურას მიაქცია. ქართული ენა და ლიტერატურა სპეციალური შესწავლის საგნად გაიხადა და დაიწყო ქართული მწერლობის ნიმუშთა ინგლისურ ენაზე თარგმნა. ჯერ კიდევ ინგლისში ყოფნის დროს დაიწყო მან ძველი ქართული ენის შესწავლა. ქართული სახარება, ბროსეს ლექსიკონი და გრამატიკა იყო მისი პირველი სახელმძღვანელო ლიტერატურა, პარალელურად ახალ ქართულ ენასაც ეუფლებოდა. ახალგაზრდა ქალი იმდენად გაიწაფა, რომ 1894 წელს ლონდონში, ანთროპოლოგიური სკოლის ფუძემდებლის ი.ბ. ტეილორის თანადგომით ქართული ხალხური ზღაპრების ინგლისური თარგმანი გამოაქვეყნა: „ამ წიგნს ისა ჰხდის ძვირფასად, რომ ბევრი მეცნიერისათვის უცნობ ენითგან არის გადმოთარგმნილი, რის გამოც წიგნი დიდად იზიდავს ინგლისელ მკითხველს“ (4). ამ მიმზიდველი არაკების კრებული სამი ნაწილისაგან შედგება: ქართლ-კახური-მეგრულ-გურული არაკები. ისინი ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ხასიათითაც და შედგენლობითაც.

თარგმანმა უმალვე მიიპყრო მკითხველი საზოგადოების ყურადღება. 1894 წელს „ივერიაში“ იბეჭდება ,,ინგლისური პრესის აზრი ზღაპრების თარგმანზე“. დავიმოწმებთ რამდენიმე ამონარიდს ამ სტატიიდან: „მისის მარჯორი უორდროპს ქართულს საერო სიტყვიერებაში ძვირფასი საუნჯე უპოვია და თავის წიგნში მოუქცევია, რაც ერთადერთი ახალი ამბავია ინგლისელი მკითხველებისათვის“... ოქსფორდის უნივერისიტეტის პროფესორი მორფილი მყისვე გამოეხმაურა ამ მნიშვნელოვან ფაქტს: „დასაწყისი მშვენიერია, სულითა და გულით ვეგებებით და ვისურვებთ მისთვის სრულ წარმატებას. წავიკითხეთ ეს ზღაპრები, ისევ ჩვენი მეგობრები არიან ქართულ, მეგრულსა და გურულ ტანისამოსში გამოწყობილნი... ინგლისური ენა თარგმნისა მეტად სადაა... ძალიან უხდება შინაარსს... მით უფრო სიამოვნებით მივეგებებით ამ კრებულს, რომ იგი პირველი მაგალითია ქართულიდან გადმოთარგმნებისა... (5).

მარჯორი უორდროპის თარგმანს გამოხმაურება და დიდი კამათი მოჰყვა ქართველი ქალებისაგან. XIX ს-ის საზოგადო მოღვაწენი - ეკ. გაბაშვილი, მარიამ დემურია და სხვანი, ერთხმად აღნიშნავდნენ, რომ „ეს იყო ქართული ენის დაცვის გამო გამართული მეტად საჭირო პაექრობა“ (5).

საყოველთაო აღიარებით გათამამებული მარჯორი უორდროპი პოეზიის თარგმანსაც იწყებს. ის ილია ჭავჭავაძეს სთხოვს ნებართვას (4), რომ პოემა ,,განდეგილი“ გადათარგმნოს ინგლისურ ენაზე. ილია დიდი სიამოვნებით დასთანხმდა მარჯორის და წერილიც გაუგზავნა. მარჯორის სიყვარულით გამთბარი წერილი ილიასადმი „ივერიაში“ დაიბეჭდა, როგორც საუკეთესო ნიმუში უცხოელის მიერ საქართველოს გულწრფელი სიყვარულისა. სწორედ მის გამოქვეყნებას მოჰყვა ის დავა და პაექრობა, რომელზედაც ზემოთ მოგახსენეთ: „ახლა რაღას იტყვით ქალბატონო მშვენიერნო და არმშვენიერნო, ტურფანო და ჰაეროვანნო.! თუ ინგლისელმა ყმაწვილმა ქალმა შესძლო ლონდონში ქართულის ერთი სიტყვის გაუგონრადაც კი, ასე ლამაზად შესწავლა ქართულის ენისა, ნუთუ აქ, საქართველოში, თქვენ არ შეგიძლიათ ქართული შეისწავლოთ... მიჰბაძეთ ჩქარა თქვენს უცხოელ დას, შეისწავლეთ ქართული ენა და თქვენც გაითავისუფლეთ თავი სირცხვილისაგან... ქართველ ყმაწვილ კაცებს გადაუწყვეტიათ... რომ არც ერთი ქართველი ქალი არ შევირთოთ, თუ საფუძვლიანად არ ეცოდინება ქართული ენაო (5).“

1984 წელს, დეკემბრის თვეში, მარჯორი პირველად ეწვია საქართველოს. ვიზიტი რამდენიმე თვეს გაგრძელდა. ქართველი ერი დიდი სიხარულით შეხვდა მის ჩამოსვლას. შემოქმედი ქალის საქართველოში მოგზაურობისა და საქმიანობის შესახებ „ივერია“ ქართულ საზოგადოებას დაწვრილებით ინფორმაციას აწვდიდა.

თავისი შთაბეჭდილებები საქართველოში მოგზაურობის შესახებ მარჯორიმ სპეციალურ ნაშრომში აღწერა (8).

როგორც ყოველთვის, მასპინძლობა მარჯორისათვის ილია ჭავჭავაძეს გაუწევია. ეკ. გაბაშვილის გადმოცემით: „ილია გამოწყობილი იყო შავ სერთუკში, მთელი თავისი მიმზიდველობის ძლიერებით და წამის წინათ, ძილისაგან გამოფხიზლებული, ეხლა ნამდვილის ინგლისელი ლორდმერის ღირსებით იდგა ამ ყმაწვილი ქალის წინ და თავისებურის დარბაისლობით აღჭურვილი მარგალიტივით აკინძულ სიტყვას მოახსენებდა.“

1895 წლის შვიდ ნოემბერს მარჯორი უორდროპი საქართველოდან, ოდესის გავლით, ლონდონს გაემგზავრა. ქართველმა ახალგაზრდებმა, მას, ოდესის რკინიგზის სადგურზე, მთელი ერის სახელით, მიართვა ულამაზესი ყვავილების თაიგული წარწერით: „რომ ბედში მყოფი შენ ძმად მიგაჩნდეს, ეგ ვერაფერი სიყვარულია. საქმე ის არის, კაცს ის უყვარდეს, ვინც ბედისაგან დაჩაგრულია“ (1).

1895 წელს ლონდონში დაიბეჭდა ილიას „განდეგილის” ინგლისური თარგმანი. მას უდიდესი წარმატება ხვდა წილად. თარგმანი იამბიკური პენტამეტრითაა შესრულებული. მარჯორიმ შესძლო, ამ ერთი პოემით, ინგლისელი მკითხველისათვის ეჩვენებინა დიდი ქართველი მწერლისა და მოაზროვნის შესაძლებლობანი.

1896 წლის გაზაფხულზე, მარჯორი უორდროპი ხელმეორედ ეწვია საქართველოს, ამჯერად მშობლებისა და მეორე ძმის - თომასის თანხლებით. მარჯორიმ იმოგზაურა როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში. „მე გიამბეთ ამ საოცნებო ქვეყნის შესახებ. რის გადმოცემაც ვერ მოვახერხე, თქვენ თქვენის თვალით იხილეთო,“ - აღტაცებით მიმართავდა იგი ახლობლებს (3).

მარჯორი უორდროპის ეს სტუმრობა მნიშვნელოვანი იყო იმით, რომ იგი დაუახლოვდა „ხალხის ყოველ კლასს“. ქართული პრესა გაფაციცებით ადევნებდა თვალყურს უორდროპების ყოველ ნაბიჯს.

კახეთში მარჯორი უორდროპის ოჯახი ეწვია ქართველი საზოგადო მოღვაწისა და პედაგოგის ივანე როსტომაშვილის ოჯახს. დიასახლისის, ელენეს, დაჟინებული თხოვნით ქალიშვილი მოანათვლინეს მარჯორის. სტუმრებმა აქ დაათვალიერეს ქართული მატერიალური კულტურის მრავალი ძეგლი. მათ ყველგან სადილს უმართავდნენ, სადაც განუმეორებელი ქართული სიმღერები და ცეკვები სრულდებოდა. „ბევრი ქართველი ქალი და კაცი დააფიქრა საკეთილდღეოდ ქ-ნ უორდროპის ტკბილმა ქართულმა სიტყვა-პასუხმა (5).

დასავლეთ საქართველოში გ. წერეთელს მიუწვევია ისინი სოფელ ჭალაში. ყვირილას პირზე გაუმართავთ დაუვიწყარი პურობა. აქედან დიმიტრი აბაშიძეს გადაუწვევია სტუმრები სოფელ სავანეში. მარჯორის მუდამ თან ჰქონდა ფოტოაპარატი და მოგზაურობის საინტერესო ეპიზოდებს ფირზე აღბეჭდავდა ხოლმე.

მკათათვეს უორდროპები თბილისისაკენ გამომგზარებულან. გზად ისინი საგურამოში შეჩერებულან. აქ მარჯორი სასურველი სტუმარი იყო. ის ძალიან დაუახლოვდა ოლღას, ილიას დას - ელისაბედ ჭავჭავაძე-საგინაშვილისას (მასთან მიმოწერა სიკვდილამდე არ შეუწყვეტია). ბუქარესტიდან გამოგზავნილ ერთ-ერთი წერილი ამ ორი ოჯახის სიახლოვისა და გულწრფელი სიყვარულის, თანადგომის საუკეთესო ნიმუშია: „ილიას სურათი მუდამ ჰდგას ჩვენს ოთახში, ერთი შინ და ერთიც აქ... ვერ გამომითქვამს სიტყვით ჩემი გულის დარდი. თქვენმა უბედურებამ ჩვენც გაგვაუბედურა... არ მჯერა, რომ ილია აღარ არის...“ (3) შემზარავი იყო ილიას ვერაგული მკვლელობის ამბის გაგება მათთვის, უკვე საქართველოდან შორს მყოფნი, საქართველოს მწუხარების თანამოზიარენი ხდებიან.

ინგლისში დაბრუნებული მარჯორი უორდროპი, ძმასთან ერთად მუხლჩაუხრელად შრომობს ოქსფორდის ქართული ფონდის შესავსებად. ამ დიდ საქმეს უორდროპებმა თითქმის მთელი სიცოცხლე მოანდომეს. მათ იცოდნენ, რომ საქმე წინ ვერ წავიდოდა, თუ არ დაუკავშირდებოდნენ საზღვარგარეთ მოღვაწე ქართველ მეცნიერებს, უცხოელ ქართველოლოგებს, საქართველოში ჩვენი ერის მოწინავე წარმომადგენლებს.

მარჯორი იმთავითვე უღრმესი პატივისცემის გრძნობით განიმსჭვალა რუსეთში მოღვაწე ქართველი პროფესორების ალ. ხახანაშვილისა და ალ. ცაგარლის მიმართ. 1896 წლით დათარაღებული წერილიდან ირკვევა, რომ მას ალ. ხახანაშვილისათვის უთხოვია მიეწოდებინა მასალები რუსთაველის შესახებ.

სწორედ რუსთაველის პოემა იყო მარჯორი უორდროპის დიდი ზრუნვის საგანი. მან მთელი თავისი სიცოცხლე შეალია „ვეხისტყაოსნის” თარგმნის საქმეს. როგორც მიმოწერიდან ჩანს, ხახანაშვილს მკვლევრისათვის გაუგზავნია ყველა ის შრომა, რომელნიც კი უორდროპებს სჭირდებოდათ. აღფრთოვანებული მარჯორი, 1900 წელს პროფესორს მადლობის ბარათს უგზავნის: „ეს შრომები ძვირფასი შენაძენია ჩვენი ქართული ბიბლიოთეკისათვის, რომელიც მუდამ იზრდება და ამჟამად შეიცავს თითქმის შვიდასამდე წიგნს. (შევნიშნავთ, რომ წერილების უმრავლესობა ინგლისურ ენაზეა დაწერილი. მ.ჯ.). წერილი მნიშვნელოვანია იმითაც, რომ სწორედ აქ აცნობებს მარჯორი ალ. ხახანაშვილს, რომ „შავად უკვე დავასრულე „ვეფხისტყაოსნის“ სრული თარგმანი და ვიმედოვნებ, კვლავ ვიმუშაოთ მასზე, მალე გავაუმჯობესებ და შევასწორებ (1).

პოემაზე მუშაობა ათ წელზე მეტ ხანს გრძელდებოდა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მარჯორი ქართველ მწერლებთან, მთარგმნელებთან, საზოგადო მოღვაწეებთანაც მეგობრობდა, ხშირად ითვალისწინებდა მათ მოსაზრებებს თარგმანის შესრულების პროცესში. საინტერესოა წერილი, რომელიც ან. თუმანიშვილ-წერეთელთან არის გამოგზავნილი. უორდროპი აცნობებს მას თავისი მთარგმნელობითი საქიანობის შესახებ და ატყობინებდა ტასოს, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ ისევ, დასაწყისიდან გადავთარგმნე, იმიტომ, რომ ჩემი პირველი თარგმანი არ მომწონდაო, გაზაფხულისათვის გავასრულებო, ,,ეს მხოლოდ მკვახე (უხეში) თარგმანი იქნება და დიდი შრომა და მოთმინება უნდა წინათ დაიბეჭდოს“ (3). აქვე უნდა აღინიშნოს ის ფაქტიც, რომ მარჯორი აღტაცებაში მოჰყავდა ივ. მაჩაბლის თარგმანებს. და-ძმა პირველი შემფასებელი იყო მისი შრომებისა. იმდენად შემზარავი და დამთრგუნველი იყო ივ. მაჩაბლის გაუჩინარების ამბავი მარჯორისათვის, რომ მხოლოდ ერთი წლის შემდეგ შეძლო მეგობრისათვის თანაგრძნობის ბარათი გამოეგზავნა: „აქამდე იმედი მქონდა, იქნებ სადმე გამოჩნდესო“... (3)

1900 წელს, უკვე მძიმედ დაავადებული მარჯორი, კიდევ ერთხელ ატყობინებს მეგობრებს საქართველოში, რომ „ამ ზამთარს სურვილი მაქვს მესამედ შევადარო ჩემი თარგმანი რუსთაველის დედანთან და ბევრი შეცდომა შევასწორო... ამჟამად ვკითხულობ ჩახრუხაძეს... (4) სამწუხაროდ, მარჯორი უორდროპი ვერ მოესწრო პოემის დაბეჭდვას, ის 1909 წლის დეკემბერში, ბუქარესტში, სამშობლოდან შორს გარდაიცვალა. თითქოს წინასწამეტყველური იყო მეგობრებისადმი გამოგზავნილი უკანასკნელი ბარათები:

,,აქ დიდი ზამთარია, ყოველი დღე ყინვა არის და ჰჩანს არ მოდის გაზაფხული ამ წელს,... შესჩიოდა იგი ოლღა ჭავჭავაძეს... „მე ღმერთსა ვთხოვ ყოველთვის მაღირსოს თქვენი ნახვა და საქართველოში წასვლა. ყოველ წელიწადს ვგონებ, რომ მომავალში შეიძლება მოვალ იქითკენ, მაგრამ ჯერ ჩემ ბედში არ წერილა. ცამეტი წელიწადია არ ვყოფილვარ საქართველოში. ჩემი გული მისკენ სიყვარულით უკუნისამდე ბრუნდება...(4)

1912 წელს, მარჯორის გარდაცვალებიდან სამი წლის შემდეგ, ოლივერ უორდროპმა ლონდონში გამოსცა „ვეფხისტყაოსნის“ ინგლისური თარგმანი. მან გამოცემას დაურთო წინასიტყვაობა, ნ. მარის მიერ განმარტებულ სტროფთა თარგმანი, ბიბლიოგრაფიული ცნობები „ვეფხისტყაოსანის“ შესახებ, სახელთა, პირთა და გეოგრაფიულ სახელწოდებათა საძიებლები. საინტერესოა მისი შეხედულებები პოემის ორიგინალობისა, რაობისა და რუსთაველის მსოფლმხედველობის შესახებ.

ოლივერ უორდროპი თვლის, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ არის ქმნილება, რომელიც ქართულ სინამდვილეში პოულობს ფესვებს: რომ რუსთაველის პოემის გაცნობა სასარგებლოა მთელ კაცობრიობისათვის, რადგან ის გმირობის, ვაჟკაცობის, მეგობრობის თავდადებისა და წმინდა სიყვარულის იდეებს შთააგონებს ადამიანს.

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ წიგნი მაშინ დაიბეჭდა, როცა ნ.მარი ცდილობდა დაემტკიცებინა „ვეფხისტყაოსანის“ მსგავსება „შაჰრიარ-ნამესთან“, რომლის ხელნაწერი თითქოს ბრიტანეთის მუზეუმში ინახებოდა. მარჯორი ამბობს: „დღემდე ამის მსგავსი ამბის კვალიც კი არ აღმოუჩენიათ“ და აღმოჩენილიც რომ იყოს, ჩვენი ავტორის სახელსა და დიდებას ისევე არაფერი დააკლდება, როგორც შექსპირისას არ დაჰკლებია ლუიჯი და პორტოს ამბის გამო“. მკვლევარმა ამ სიტყვებით ხაზი გაუსვა პოემის ფაბულის ორიგინალობის საკითხს. ო. უორდროპი იცნობს როგორც ნ. მარის, ასევე ალ. ხახანაშვილის შეხედულებებს ქართული ხალხური გადმოცემებისა და რუსთაველის პოემის ურთიერთმიმართების შესახებ.

წინამდებარე ნაშრომს ვრცელი შესავალი ,,ვეფხისტყაოსანის“ შესწავლისა და მნიშვნელობის რაობაზე იმიტომაც წავუმძღვარეთ, რომ მარჯორი უორდროპს მთელი არსით შემეცნებული ჰქონდა პოემის ზოგადსაკაცობრიო მნიშვნელობა და ცდილობდა, სათანადო, კარგი თარგმანით გაეცნო იგი ევროპელი მკითხველისათვის. მარჯორისეული თარგმანი იყო პირველი სერიოზული მცდელობა უკვდავი პოემა ეროვნულ საზღვრებს გასცილებოდა.

ცხადია, რომ ,,ვეფხისტყაოსნის“ თარგმნა, ნებისმიერ სხვა ენაზე, რთული საქმე იყო. ზოგი მთარგმნელი ,,ვეფხისტყაოსნის“ თარგმნის უარყოფამდეც მივიდა. მაგალითად, ფრანგი ფილოლოგი ჟ. მურიე პირდაპირ აცხადებდა: ,,რუსთაველის თარგმნა სასურველ შედეგს ვერ მიაღწევს, რადგან მისი თავისებურება, ორიგინალობა და მხატვრული სიდიადე, რაც საყოველთაოდ ცნობილია, დაიკარგება და რუსთაველის განთქმული სახელი დამცირდება“ (6). ზოგი ფიქრობდა, რომ შეუძლებელია რუსთაველის თარგმნა მისი ლექსის უნიკალური ფორმის, შინაარსით განპირობებული ალიტერაციისა და აფორიზმთა სიმრავლის გამო. მარჯორი უორდროპმა პოემის მისეული თარგმანით გააქარწყლა ზემოთ მოყვანილი დებულებანი.

მარჯორი უორდროპმა თარგმანზე მუშაობა 1891 წლიდან დაიწყო (პირველი თარგმანის, ქართული ხალხური ზღაპრების გამოქვეყნებამდე სამი წლით ადრე). აქამდე იგი აგროვებდა მასალებს რუსთაველის გარშემო. მკვლევარი, დაიწყო თუ არა პოემის თარგმნა, მიხვდა, რომ მწიგნობრული ქართულის ცოდნა საკმარისი არ იყო. (გავიხსენოთ, თავდაპირველად, „სახარებით“ ისწავლა ქართული). მან მტკიცედ გადაწყვიტა შეესწავლა ცოცხალი, სამეტყველო ენა. მარჯორი დაეუფლა ხატოვან თქმებს, ფოლკლორს... წერილებიდან ირკვევა, რომ მიღწეულით არასდროს კმაყოფილდებოდა, ქართველ მეგობართა დახმარებით არკვევდა „ვეფხისტყაოსანის“ ზოგიერთ, მისთვის ბუნდოვან, ადგილს.

მარჯორი უორდროპს პოემა ჯერ პროზად უთარგმნია, მერე ლექსად გაწყობაც უცდია, მაგრამ „გალექსვა ძალიან ჭრისო“ - იგონებდა ოლივერი (1). მას გადაწყვეტილი ჰქონია კიდევ ათი წელი ემუშავა. მისთვის თვრამეტწლიანი მუხლჩაუხრელი შრომა საკმარისი არ ყოფილა.

საქმეს ართულებდა ის გარემოებაც, რომ რუსთველოლოგიის გარიჟრაჟზე, პოემის ტექსტი მეცნიერულად თითქმის შეუსწავლელი იყო. ასეთ ვითარებაში, შეძლო თუ არა მარჯორი უორდროპმა როგორც „ვეფხისტყაოსანის“ შინაარსობრივი მხარის, ისე რუსთაველის მხატვრული მეტყველების ელემენტების ინგლისურ ენაზე გადატანა? ეს არის კითხვა, რომელიც უკვე თანამედროვე რუსთველოლოგიის გადასახედიდან, დადებითად ფასდება.

მარჯორი უორდროპმა შეასრულა უზარმაზარი სამუშაო, კერძოდ:

1. მარჯორი გულდასმით უდარებს ერთმანეთს კარიჭაშვილის, ჩუბინაშვილის, ქართველიშვილის გამოცემებს - ტექსტის სრულყოფილად გაგებისათვის. საერთოდ შეინიშნება, რომ სტროფთა მისეული ინტერპრეტიცია ნ. მარისეულს ემთხვევა. თუმცა ხშირია შემთხვევები, როცა იგი თარგმანში საკუთარი გაგებას, ინტერპრეტაციას გვთავაზობს(1).

2. ცნობილია, რომ ინგლისურ ენას ხატოვანი თქმების, ანდაზებისა და აფორიზმების უაღრესად დიდი მარაგი აქვს: როგორც საკუთრივ ინგლისური, ასევე აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქვეყნებიდან შემოსული სიბრძნეც. აქაც გამოიჩინა თავი მთარგმნელმა. ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ უორდროპის მიერ თარგმნილ აფორიზმთა ერთი ნაწილი ვერ ინარჩუნებს პოეტისათვის დამახასიათებლ მოქნილობას, რადგან თარგმანი პროზაულია. უნდა ითქვას, რომ აზრს ზუსტად გადმოცემს.

3. მარჯორი ცდილობს, რაც შეიძლება ახლოს იყოს დედანთან და ნათლად, სადად გადმოსცეს პოემის ცალკეულ სტროფთა, მეტაფორათა შინაარსი. ამ დროს თარგმანს ემჩნევა პოეტის ფაქიზი ხელი. იგი ხშირად მიმართავს ინვერსიას. მან იცის, რომ ზომიერად ნახმარი ინვერსია ემოციურობასა და ზემოქმედებით ძალას ჰმატებს წინადადებას.

4. მომხიბლველია რუსთაველის ლექსის ჟღერადობა. ცდუნებას მარჯორიმაც ვერ გაუძლო და იმდენად განიმსჭვალა პოემის კეთილხმოვანებით (შინაგანი რიტმი და რითმა), რომ თვითონაც დაემორჩილა მგოსანს და მრავალგან წარმატებით გადაიტანა „ვეფხისტყაოსნის“ ალიტერაცია.

მარჯორი უორდროპისეული თარგმანით შესრულდა დიდი მისია: მან ქართული კულტურისადმი, ლიტერატურისადმი უცხოელ მეცნიერთა და მკვლევართა დიდი ინტერესი გამოიწვია. საქებარ სიტყვებს ევროპელ მეცნიერთაგან ფასეული გამოხმაურებებიც მოჰყვა. ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორი უ. მორფილი წერდა: „ინგლისის სალიტერატურო კრიტიკა შეძლებს და ღირსეულად დააფასებს რუსთაველის ნიჭის ძალასაც და ქართველი ერის განათლების ხარისხსაც იმ შორეულ ხანაში, რომელსაც ისტორიკოსები სახელად „შუა საუკუნეების ევროპის გონებრივი ცხოვრების წყვდიადის უწოდებენ“. რუსთაველი დიდებულია, მეცნიერება და მცოდნენი ღირსეულ მსჯავრს დასდებენ“ (4). გერმანელი მწერალი რ. ბლაიხშტაინერი უფრო მოგვიანებით წერდა: „ეს არის ზუსტი, ტექსტის ზედმიწევნითი ერთგული თარგმანი... იგი დღესაც, ჯერ კიდევ ძალიან სასარგებლოა (1).

ცნობილია, რომ სხვა მრავალ ფაქტორთან ერთად, კ. ბალმონტისათვის ინგლისური თარგმანი შთაგონების წყაროდაც კი იქცა. მას აღეძრა დაუოკებელი სურვილი რუსულ ენაზე ეთარგმნა რუსთაველი. ანტიკური და ევროპული ლიტერატურის საუკეთესო მცოდნე, ინგლისელი ფოლოლოგი ს.მ. ბაურა გამოაქვეყნებს ნაშრომს - „შთაგონება და პოეზია“, სადაც მთელ თავს რუსთაველსა და მის პოემას მიუძღვნის.

დიდი აღტაცებით შეხვდა მარჯორი უორდროპისეულ თარგმნას ქართველი საზოგადოება. სოლ. იორდანიშვილი აღნიშნავდა, „ნ. მარი, რომელიც ძვირად ვინმეს შეაქებდა, დიდად აფასებდა თარგმნასო“ (1). თ. სახოკია, მიუთითებს რა თარგმნის ღირსებაზე, დასძენდა: „იქნებ ინგლისელის მიერ გაწეულმა ამ უებრო შრომამ გულისხმაში ჩაგვაგდოს ქართველობა და ჩვენს გონებრივ საუნჯეს უფრო მეტი ზრუნვით მოვეპყრათ... იქნებ ჩვენც დავაარსოთ რუსთაველის პოემისა და ენის შემსწავლელი საზოგადოება (თუ საზოგადოებანი არა), მსგავსად იტალიელთა, რომელთაც თითქმის ყველა ქალაქში აქვთ დაარსებული „დანტეს საზოგადოება“...

თაგმანი მეორეჯერ გამოიცა 1938 წელს საქართველოში სოლ. იორდანიშვილისა და მთარგმნელი ქალის ელ. ორბელიანის თანადგომით. სოლ. იორდანიშვილს, ორიგინალისა და თარგმნის შედარების შედეგად, შეუსწორებია ოლივერ უორდროპის მიერ განხორციელებული გამოცემა და რუსთველოლოგიის იმდროინდელი მონაპოვრების საფუძველზე, ზოგი ადგილი უფრო ნათლად წარმოუდგენია.

მარჯორი და ოლივერ უორდროპებმა ინგლისურ ენაზე შესრულებული თანგმანებით შესძლეს მთლიანობაში წარმოედგინათ მრავალსაუკუნოვანი ქართული მწერლობა; მხატვრული ლიტერატურისა და ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებთა კარგად შესრულებული თარგმანებით ინგლისელი მკითხველი საზოგადოებისათვის გაეცნოთ ქართული სიტყვაკაზმული მწერლობის ნიმუშები.

From the History of Georgian and English Literary Relations

Marina Jaiani

Summary

After having studied closely the history of Georgian people, their poetry, prose, customs and habits, Marjory and Oliver Wardropes aimed at turning Georgia into a special research subject for European scientists.

In 1888 Oliver Wardrope printed the ,,The Kingdom of Georgia” in English.

Being fluent in the old Georgian language, as well as in modern, Marjory Wardrope together with her brother translated many chiselled samples of Georgian literature, like ,,Visramiani”, ,,The Wisdom of Lies”, ,,St. Nino`s Life, ,,St. Jakob`s Life”, ,,Georgian Folk Tales”.

Marjory Wardrope began translating Shota Rustaveli`s poetic masterpiece ,,The Knight in the Panther`s Skin” in 1891 and finished it after 18 years` hard work. It was the first prosaic translation. Unfortunately, the researcher did not live till the time her work was published. In 1912, 3 years later after Marjory`s death, her brother Oliver printed this work in London. Owing to Marjory Wardrope's English translation of the poem a very important mission was accomplished - ,,The knight in the Panther`s Skin” crossed the national boundaries and became available for the European readers.

Из истории грузино-английских литературных взаимоотношений
(Художественно-переводческая деятельность М. и О. Уордропов)

Марина Джаиани

Резюме

Марджори и Оливер Уордропы основательно изучили историю грузинского языка, грузинские обычаи и поставили перед собой задачу изучения европейскими учёными Грузии как специального предмета.

В 1888 году Оливер Уордроп напечатал на английском языке книгу ,,Грузинское царство”, Марджори прекрасно владела как новым, так и древним грузинским языком. Она вместе с братом перевела на английский язык чеканные образцы грузинских писателей: ,,Висрамиани”, ,,Мудрость”, ,,Житие святой Нино”, ,,Житие Святого Якова”, ,,Грузинские народные сказки”.

Марджори Уордроп в 1891 году занялась переводом на английский язык ,,Витязя в тигровой шкуре” и в течение восемнадцати лет самоотверженного труда перевод был завершён. Это был первый прозаический перевод. К сожалению, выполненная работа не была издана при жизни автора. Через три года после смерти Марджори, её брат - Оливер напечатал его в 1912 году, в Лондоне. Переводом Марджори Уордроп была выполнена большая миссия, ,,Витязь в тигровой шкуре” пересек национальные пределы и стал доступен европейскому читателю.

ლიტერატურა:

1. ნ. ანდრონიკაშვილი, ვეფხისტყაოსანის ინგლისური თარგმანები, თბ., 1984.

2. გ. ბენაშვილი, წინათქმა, შოთა რუსთაველი - სამეცნიერო შრომების კრებული, თბ., 2000.

3. ლ. თაქთაქიშვილი-ურუშაძისა, მარჯორი უორდროპი, თბ., 1965.

4. ლ. თაქთაქიშვილი-ურუშაძისა, მარჯორი უორდროპი და ქართული საზოგადოებრიობა, „მნათობი“, 1960.№1.

5. „ივერია“, 1894, 1896 წწ. №221, 223, 194, 209, 224, 233, 240, 246, 248, 252.

6. უ. მორფილი, ფრაგმენტები წერილებიდან, რუსთაველი მსოფლიო ლიტერატურაში, ტ 1. თბ., 1976.

7. ი. მანსვეტაშვილი, მოგონებანი, ნახული და გაგონილი, თბ., 1936.

Давид Гоциридзе
(Грузия)

Мощная ,,индустрия информации”, сопровождаемая ,,информационным кризисом” на фоне ,,информационного взрыва”, значительно опережает темпы развития технологии ее обработки, которая, в свою очередь, детерминирована психо-мнемологическими возможностями человека.

Единство человеческого общества обеспечивается особой коммуникативной системой. Характерная для современного этапа социальных коммуникаций общественная коммуникативная система, по словам А.В.Соколова, ,,структурированная (упорядоченная определенным образом) совокупность коммуникантов, реципиентов, смысловых сообщений коммуникационных каналов и служб, располагающих материально-техническими ресурсами и профессиональными кадрами” [3,229].

Если отвлечься от уровня развития современных информационных технологий, то, с нашей точки зрения, вполне допустима аналогия с древнейшими информационными системами, характерными для дописьменной эпохи. С целью подтверждения нашего предположения сравним принципы хранения и передачи информации в паремиологической системе и в современных информационно-поисковых системах. Говоря об общественной коммуникативной системе, мы отметим несколько принципиально важных компонентов: коммуниканты реципиенты смысловые сообщения, коммуникационные каналы и службы, располагающие материально-техническими ресурсами и профессиональными кадрами.

Информационные системы в обществе могут быть разделены на общественные и технические системы. Первые - это коллективы людей, регулирующие движение информации и участвующие в ,,управлении” обществом. Необходимо отметить, что информация не может существовать без воспринимающего субъекта, который включен в систему социального взаимодействия. Сам процесс взаимодействия предполагает необходимость наличия у коммуникантов единого кода. Помимо слов, появление которых, по мнению информологов, знаменовало первую информационную революцию, функцию формирования единого культурно-информационного пространства выполняли тексты. Данная точка зрения согласуется с пониманием культуры как совокупности текстов, в том числе и невербальных (Ю.М.Лотман, Умберто эко и др.).

Взаимодействие коммуникантов в дописьменную эпоху было проникнуто чувством сопричастности. Лишь тесное взаимодействие и ощущение коллективизма позволяли успешно вести борьбу за выживание. В этой связи особую роль играли культурно значимые тексты, которые, с одной стороны, фокусировали информационную целостность общества. В условиях устного общения коммуниканты постоянно менялись ролями и партнерами по общению, ,,что обеспечивало как рецензию информации, так и ее обращение. В отличие от одноразовых сообщений, культурно-значимые тексты имели воспроизводимый характер и способствовали выработке единого кода. Несмотря на ,,демократизм” первобытных обществ, информация в них имела и управленческий характер. Паремиологические тексты содержали информацию о речеповеденческих приоритетах народа, на основе которых функционировали первичные институты власти. ,,Дидактизм”, присущий паремиологическим текстам, обеспечивал им особое место в процессе обучения, т.е. приобщения детей к культурно-информационным ценностям народа.

Коммуниканты в пределах культуры образовали единое информационное пространство, со своей иерархией смыслов.

Целостность ,,информационного общества” осуществлялась наличием культурнозначимых текстов, имеющих фоновый характер и отражающих речеповеденческие ориентиры народа.

Эффективность функционирования информационно-поисковой системы напрямую зависит от характера, используемого в коммуникации кода. В роли последнего наиболее эффективно использовались паремиологические тексты. Данное обстоятельство следует объяснить рядом существенных причин, как справедливо отмечается в специальной литературе, паремии являются знаками стереотипных ситуаций, что дает возможность внедрить в сознание народа речеповеденческие нормы. В условиях дописьменной культуры возникала необходимость выработки особых механизмов хранения и передачи информации.

Помимо фактора воспроизводимости, удобозапоминаемость обеспечивалась особой ритмо-мелодической структурой паремий. Количество слов в паремиологических единицах (пословицах и поговорках) соответствует оптимальному режиму запоминания и согласуется с экспериментальными данными психологов (5-7 слов).

Как известно, паремии возникают или как самостоятельные речевые комментарии знаковых ситуаций, или как элементы развернутых текстов, соотносясь с последними как мораль с басней. Комментируя подобные ситуации, мы обратились к понятию ,,аббревиация” и пришли к мнению, что наряду с морфологической и синтаксической аббревиацией возможно говорить и о текстовой аббревиации. Исследуя процессы текстовой аббревиации, мы выделили категорию фразовых текстов, выступающих в роли репрезентантов первичных текстов. К числу фразовых текстов мы относим как паремиологические единицы, так и явления, имеющие другое происхождение - заглавия, лозунги, призывы и т.д. Паремиологические тексты генетически связаны с соответствующими первичными текстами и представляют их уже в конкретных типовых ситуациях. Характер и содержание типовых ситуаций позволяет говорить о связи с национальной картиной мира. Паремиологическая система представляет собой набор культурно-значимых вторичных текстов, охватывающих все области человеческой деятельности. В центре паремиологической системы находится человек и его отношение к окружающей действительности. Степень детализации последней зависит от условий жизни каждого отдельного народа и системы его ценностей.

Так как все стороны человеческой деятельности тесно переплетены и образуют единую системную целостность, то вполне закономерно говорить и о системности текстов, отражающих указанное единство.

В современных общественных коммуникативных системах принято говорить о коммуникационных каналах и специальных службах, располагающих материально-техническими ресурсами и профессиональными кадрами. Сложно предположить прямую аналогию с дописьменным периодом, однако, необходимо отметить, что и без существования специальных коммуникационных служб все культурные смыслы передавались в социальном пространстве и времени посредством устной коммуникации. Общинная коммуникационная система отличалась первобытным равенством и социальной однородностью. Не существовало социального противопоставления по принципу: грамотный - неграмотный. Устное слово, используемое как коммуникативный код, было доступно всем. Следует отметить, что в это время не существовало понятия авторства и паремии представляли, по словам М.Сервантеса, ,,остроумие одного и мудрость многих”. Функцию органа, осуществляющего отбор и переработку информации, брало на себя общество.

При всем многообразии технических возможностей современные информационно-поисковые системы представляют собой модернизированный вариант паремиологической информационной системы. Как и последняя, они возникли в условиях информационной энтропии, вызванной на этот раз информационным взрывом, породившим огромный дисбаланс между количеством информации и возможностью его переработки человеком. Как и в первом случае, человек оказался беспомощным перед бесконечным миром и проблемой его осмысления. Первым шагом была сегментация целостной картины мира и выделение и выделение информационных ориентиров, являющихся результатом эмпирической деятельности. В современных поисковых системах также используется принцип сегментации, однако количество информации увеличивается такими бурными темпами, что создаются специальные информационные тексты об информации. Специальные науки, получившие название ,,информатика” и ,,информология”, занимаются созданием специальных вторичных текстов, функция которых заключается в репрезентации первичных сообщений для обеспечения наиболее эффективного режима функционирования в поисковых системах.

Как и в паремиологических текстах, в текстах информатики, создаваемых коллективом специально подготовленных профессионалов, понятие авторства весьма специфично. Фактическим автором вторичного текста является именно тот коллектив, ,,заслуги которого остаются за кадром”, как и заслуги ,,автора” паремиологического текста.

При определении задач информационно-поисковых систем выделяют три следующих фактора: 1) получение; 2) хранение; 3) передача информации.

Сравнение современных информационно-поисковых систем с паремиологической системой позволяет говорить о некоторой преемственности явлений. В этой связи хотелось бы напомнить закон, сформулированный Ю.В.Рождественским: ,,Введение в систему речи новой фактуры речи сопровождается установлением преемственности между языковыми знаками разных фактур речи” [2,107].

Возвращаясь к принципам существования информационно-поисковых систем, отметим, что все три фактора - получение, хранение и передача информации - одинаково присущи сопоставляемым явлениям. Источником получения информации в обоих случаях являются первичные тексты, репрезентируемые паремиями и текстами информатики. Обе системы, исходя из соответствующих технических возможностей, осуществляют хранение и передачу информации. Обе системы обеспечивают информационную целостность общества. Интересное явление было подмечено Ю.В.Рождественским. Рассуждая о факторах разрушения племени, он говорит о факторе поддержки интенсивного общения и единства фольклора [2, 358]. Указанное обстоятельство подчеркивает системообеспечивающее значение паремий, выступающих в качестве оперативных единиц коллективной памяти народа.

Таким образом, следует признать, что паремиологическая система обладает всеми функциями информационно-поисковых систем, опережает их во времени и выступает в качестве их своеобразного прообраза.

Maxims of information systematization in prelettering and data retrieval systems?

D. Gotsiridze?

Summary

1. Modern informative community found a basis on the high tech IT meeting the informative needs of people today.

2. The prototype of modern informative systems is the paremeological system covering all spheres of the human activity.

3. The paremeological system can be referred to the informative systems due to the following reasons:

a) systematic way of the reflected world image

b) specific means of storing and transferring of the information peculiar to the oral utterance;

c) culture integrating function of the paremeological texts that had the great educational meaning in the former times.

4. In spite of the differences in the technology in transference and storage of the information preconditioned by the various speech factors, the paremeological system may be regarded as a particular type of the information retrieval system.

ინფორმაციის სისტემატიზაციის პრინციპები დამწერლობამდელ და ინფორმაციულ-საძიებო სისტემებში

დავით გოცირიძე

რეზიუმე

ავტორი სტატიაში განსაზღვრავს რა ინფორმაციულ-საძიებო სისტემის ამოცანებს, გამოყოფს სამ ფაქტორს: 1. მიღება, 2. შენახვა და 3. ინფორმაციის გადაცემა. თანამედროვე ინფორმაციულ-საძიებო სისტემების შედარება პარამიოლოგიურ სისტემასთან საშუალებას გვაძლევს ვისაუბროთ მოვლენათა თანმიმდევრობაზე.

Литература:

1. Гоциридзе Д.З. Принципы типологической интерпретации фразовых текстов. Тбилиси, 1988.

2. Рождественский Ю.В. Теория риторики. Москва, 1999.

3. Соколов А.В. Общая теория социальной коммуникации. СПб, 2002.

ლუარა სორდია
(საქართველო)

გალაკტიონ ტაბიძემ ღმერთისუარმყოფელ, მეფისტოფელის საუკუნეში იცხოვრა. ამ ეპოქის დირიჟორი იყო სატანა, ანუ ათეისტური, სისხლიანი რუსული ბოლშევიზმი.

„ღრმა სიბრძნით თვალანახელი” პოეტების მეფე საგნების, მოვლენების „მიზეზთა მიზეზს” ეძებდა, ბიბლიური წინასწარმეტყველებივით ევლინებოდა ხილვები, რომლებიც მომავალს უცდომლად მიანიშნებდნენ.

„ბუმბერაზი წინაგრძნობით” მომადლებულმა გალაკტიონმა ყოველგვარი ნიღბის გარეშე იხილა სოციალ-დემოკრატთა სახეები, ოქტომბრის რევოლუციის რეჟისორთა სული, მათი საქმიანობის დამღუპველი შედეგები. წინასწარ დარწმუნდა, რომ სოციალიზმის სახელით არა ქრისტეს, არამედ ბარაბას გზას ერთგულებდნენ. პოეტი მთელი ეპოქის აშკარა თუ ფარულ დინებებს მისწვდა.

ქართულ სალიტერატურო კრიტიკაში გალაკტიონი გამოცხადებული იყო რევოლუციის, საბჭოთა წყობილების, სოციალისტური აღმშენებლობის გულწრფელ მომღერლად.

მაგრამ პოეტის საღმრთო და საღვთისმშობლო სახისმეტყველება, გრაალის, ქრისტიანული იდეალებისადმი ერთგულება გამორიცხავს სისხლიანი ძალადობისადმი სიმპათიებს, თანაც რევოლუციის ცნება ერთმნიშვნელოვანი როდია და აშკარად სხვადასხვაგვარია გალაკტიონის დამოკიდებულება თებერვლისა და ოქტომბრის რევოლუციებისადმი.

„წმინდა ცის” შუქით გაალებული პოეტის სული უცდომლად ჭვრეტდა მიწიერ უკეთურობებს, გლობალური კატაკლიზმების მიზეზებს უღრმავდებოდა, მეფისტოფელის, აპოკალიფსური მხეცების საუფლოდ ქცეულ ქვეყანას ხსნის გზებს უჩვენებდა ბოროტებისადმი ნიღბის ჩამოგლეჯით.

თითქმის ერთნაირი გაგებით შევხვდებით გალაკტიონის პოეზიაში მხეცის, ნადირის, აფთრის, მგლის, გიენას, ქაჯის სახეებს. ისინი არიან აპოკალიფსურ მხეცთა ვარიაციები, სამყაროში ბედისწერისაგან დროებით გამარჯვებული სიავის პერსონაჟები, რომელთა უფსკრულში ჩახოცვაზე თვით ბიბლიურ ხილვებშია მინიშნებული.

შესაბამისად, ჭოტების, ქორების, ყორნების, ბუს, მიკიოტთა ჩხავილი ენაცვლება ბოროტებამოძალებულ საუკენეში „სიყვარულის ხმას“. „ყრუ დედამიწას“ არ აინტერესებდა არაფერი ღვთიური.

გალაკტიონის ლექსი „ფრაგმენტებიდან: ცეცხლი ფიქრიანია” რევოლუციური დამსჯელთა რაზმის ნგრევით საქმიანობას გვამცნობს: „ყველაფერი სრულიად გამხეცებულ ალისაგან განადგურებულია”.

მხეცის სისასტიკეს, მის გამანადგურებელ საქმიანობას, სისხლის მორევებს, ცეცხლად აგიზგიზებულ ბოროტებას, ცრემლების ოკეანეს, სიკვდილის მეუფებას გვიხატავს გალაკტიონის „პოემიდან - იგი ომია”: „ხმობით საშინელით თხრილში ჩაჩრილები, ნისლი მორგებია სახე ფითრებული, ეხლა საშინელი გროვა დაჭრილების თითქო მორგვებია დასახიჩრებული... განა სისასტიკით, რაც აქ დაიღვარა სისხლის მორევები, გამოიზომება? მხეცი თოკიანი დაჰქრის უვნებელი, ქვეყნებს შევლებია ცეცხლის მეზოდენი, დადგა ოკეანე დაუსრულებელი, ეს ხომ ცრემლებია, მაგრამ ესოდენი?”

„ზეცის ნგრევა” (უზენაესის დაგმობა), „მიწის გადაფერდება” (ქვეყნიური უკეთურობები) მხეცთა და დემონთა ღვაწლია: „თითქო მოინგრა ზეცა, სისხლი, სიცილი ლოთის, თითქო მალული მხეცი უფსკრულებიდან მოდის”.

„სისხლში” წარმოგვიდგება გაუგონარი რეპრესიების ხანა, ერის რჩეულთა ფიზიკური და სულიერი შემუსვრის პროცესი, რომელსაც წარმართავს მხეცი: „საშინელია იგრძნო უეცრად, რომ აღარ დგანან ძველი კაკლები, შენი სახელი მათ მიუეცრად - მხეცი! არც მეტი და არც ნაკლები... როს მუხლებამდე სისხლის მორევი გსვრის და მშობლიურ ცხედრებს ეხები, კმაყოფილი ხარ მათი მორევით, ყელამდე სისხლში მიდის ფეხები”.

ამ მოვლენების ოსტატს ჰქვია „უმტკიცესი ბოროტება”, „მკვლელი“, „იუდა”...

გალაკტიონი ამხელს „მშობლიურ ცხედრებთან” შეხებით გახარებულ მხეცებს, რომელთაც ჩვენშიც ჰყავდათ ადრესატები.

პოეტის ჩანაწერები მოწმობს, რომ ანტიპათიურად ყოფილა განწყობილი სტალინისადმი, რადგან 1937 წლის რეპრესიებს შეეწირა ოლია ოკუჯავა.

1959 წლის 9 მარტის წინადღეს გალაკტიონი არ აჰყვა ეგზალტირებული ახალგაზრდების ძახილს: „გაუმარჯოს დიდ სტალინს!”

გალაკტიონის დამოკიდებულება ბელადად აღიარებული სტალინისადმი ვლინდება ასეთ შენიშვნებში: „ასეც არ შეიძლება, ამხანაგო სტალინო.” სტალინის შესახებ რაც ლექსებია... ჰმ...” (1,465-466) იმ დროს დამკვიდრებული სახოტბო ლირიკის პათეტიკას გალაკტიონმა ასეთი მამხილებელი სტრიქონები დაუპირისპირა: „მაშ ძირს მფლობელობა კაენ-იუდების, ქნევა და თარეში ბერიას კუდების”.

პოეტს ბერია წარმოუდგენია ტოტალური ბოროტების რეჟისორად: „ბერიაა ნაშენებ შერნობას რომ მოშლიდა, ბერიაა - ქართველი ერი რომ ამოჟლიტა, ბერიაა - ცხედრებით ქვეყანა რომ დაჰფარა, ბერიაა - სინათლე ბნელს რომ გადააფარა” (1,479).

კონკრეტულ პიროვნებას მიმართავდა ერთ ლექსში: „შენ ხარ ის მხეცი, რომელიც ყეფას არ აგვიანებს. უცხო ნაჯახით შენ უპობ კეფას ადამიანებს”.

„მწარე კბილის”, „ჯოჯოხეთური ალის დამნთები” საშინელი განადგურების მომტანი მხეცი ბობოქრობს ლექსში „არ არის იგი იმდენად ტკბილი”.

მხეცისა და მის თანამზრახველთა სახეები ამოიცნობა ლექსში „მთაწმინდის იქით“: „არ არის შველა. ბნელი ჩრდილები მრავლდება, როგორც სიბნელეში დინგების გროვა”...

აქ დატრიალებული უბედურების ფონზე მსოფლიოს მწუხარება მხოლოდ ლანდად, ჩრდილად ისახება.

ლექსში - „როგორ ებრძოდნენ ზარებს ზარები” სიკეთე „მოკლულია, როგორც აფთარი”. მხეცის საქმეებია სისხლი, სიკვდილი, წარღვნაში მცურავი ცხედრები, „გადამსხვრეული სწორი კენარი” (უარყოფილი სიცოცხლის ხე, ანუ ღმერთი) (2,181).

ნერონის ცეცხლი, ჯვარცმა, უბედურება, რღვევა, ცხედრები, გილიოტინა, ეშაფოტი ილანდება მხეცის ბრჭყალებში ჩავარდნილ თბილისში (,,თბილისი”).

დროის მახასიათებელი აფთარია: „ეს დრო-აფთარი შენ საუკუნის სვლას მიანებე” („ელეგია”).

მხეცი არ იცნობს მზეს, იგი საღამოს ბინადარია („აჩრდილი ჩუმი და მოთარეშე”).

„სამგლოვიარო ეტლების დემონური წინამძღოლის” სახეში დიქტატორ იმპერატორთა საქმიანობა ცნაურდება.

„იმპერატორო, შენ დიქტატორო, მძვინვარებ სისხლის კორიანტელით, მამის საფლავზე რად დაგავიწყდა, აგენთო ერთი წმინდა სანთელი”, მიმართა საოცარი გაბედულებით ტერენტი გრანელმა მსოფლიო ტირანული პოლიტიკის გენიას - სტალინს (3,398).

გალაკტიონის ჭინკაც ხსენებული ბოროტების ნაირსახეობაა. იგი ემტერება ყოველივე ამაღლებულს, სიმბოლურ ალის ჭიქას (ალი ქრისტეს, ჭიქა მარიამის სიმბოლოა (4,36.117). „ლურჯ ედემს” (მარიამის სახეა) (5,121). ქარს უგზავნის, სძულს „ბროლის რიტმი, მუსიკა” (საღვთო ჰანგები), მაისის ბაღი (ბაღი კაცური ბუნებაა იპოლიტე რომაელის მიხედვით) ამარჯვებინებს უდაბნოს (ურწმუნოებას, უსულობას), ჭინკა ქვითინებს პოეტის ბინაში და შემოქმედების ამაოების, სიკვდილის გარდუვალობის ინტონაციებით წამლავს სულს: „რად გინდა ბროლის რიტმი, მუსიკა, სიკვდილი გელის“. მაგრამ, საბედნიეროდ, ჭინკა დაბმულია და მისი ბოროტების ასპარეზი შეკვეცილი („დაბმული ჭინკა”).

„ცალთვალა მეფისტოფელი”, „ბნელცოდვილი ლუციფერი”, სატანა, ბელზებელი, შავი დემონი გალაკტიონის პოეზიაში ეპოქის ტოტალური ბოროტების მახასიათებელია.

სხვა სახელმწიფოს ძლიერი ცოფით მოწამლულ ხალხს ურჩევს პოეტი, საღად შეხედოს სინამდვილეს და მაშინ გულმართლის ნიღაბში დემონი შეიცნობა: ,,გულმართლის, სახე - კდემობის ჩამოიშორე ნიღაბი, რომ დაინახო დემონის ენერგიული ნიკაპი!”

,,მწყემსი კეთილის” - ქრისტეს (იოანე, 10,14) (6,20) სიწმინდეს შეენაცვლა სისასტიკე, ალ-ქაჯების მეუფება ამ სოფელზე: ,,ცხოვრება გაწყრა და გაალქაჯდა, მინდვრებში გატყდა ოცნება მწყემსის” (,,პორტრეტი”).

ქაჯის უარყოფითი სახე, რომელიც შოთა რუსთაველის ,,ვეფხისტყაოსნიდან” არის ცნობილი, საბჭოთა სინამდვილის დასახასიათებლად გამოიყენა. ახალ დროში ხალხის მესვეურთ, მედროვეთ ცხვრის ტყავი აქვთ მორგებული, საქმით ქაჯები არიან: ,,თავმჯდომარე... ცხვარია, იმისი ენა, საქმე ქაჯივით ცხარეა” (,,ჩემი მეეტლე”).

პოემა ,,მშვიდობის წიგნში“ გაშუქებულია იმპერიული ამბიციების მქონე დიდი ქვეყნის მიმართება მცირე ერისადმი. მასში შეჯამებულია იმ მუხანათობების სერია, რაც ჩვენს ქვეყანას აწვნია ,,მტერმა მეორემ“, ,,მგმობარმა მეგობარმა“, რომელიც სახელდებულია ქაჯად.

ქაჯის მცდელობით დაიკარგა ,,მშვიდობის წიგნი”. წიგნი ღმერთის სიმბოლოა (4,151-152), ქაჯი რუსული ბოლშევიზმის, რომელმაც რწმენის სახელით გაგვაცურა, ჯერ დამოუკიდებლობა, მერე ღმერთის რწმენაც წაგვართვა. ამ ურწმუნო იმპერიას იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადებაში ეშმაკის ტახტის მემკვიდრე ეწოდება და ის საბჭოთა კავშირია (7,411).

გალაკტიონის პოემაში საუბარია მახეზე, ბადეზე, დიდ შეთქმულებაზე, წყლის ამღვრევასა და მზის გაუჩინარებაზე.

,,ქაჯთ მიერ გადანაბირები” ზვირთები ანგრევენ სახლებს, იმუქრებიან ჩვენი ციხე-სიმაგრეების აღებით, ხალხის აკლებით.

მიდამოს სატანა დაეპატრონება, ერი ყოფნა-არყოფნის ზღვარზე აღმოჩნდება, სანთელი ქრება, მზე ჩადის (მზე და სანთელი საღვთო სახელებია) (8,122), მამული ნისლის სამეფოდ იქცევა.

ქაჯებმა აღაზევეს მგლები, ძაღლები, ბაყაყები, ჭოტები, ჯოჯოები, დევები...

ნადირთა სათარეშოდ ქცეულ ქვეყანაში განსაკუთრებული მადით გამოირჩევა ვეფხვი, რომელსაც სურს ,,რამე ნამცეცი მიწის და ზეცის.” წარღვნისმაგვარი სტიქიით იღუპებიან ადამიანები, იძირება ბავშვებიანი აკვნები, ხალხი ხდება სიცივის მძევალი, თოვლის, ზვავის მსხვერპლი, ხდება ,,გადაშენება იათ და ვარდთა” (ია და ვარდი საღმრთო სახელებია) (8,122), ჯაგის, ყვავილთ მომშთობი ეკლების მომრავლება.

ეს უბედურება მშვიდობის წიგნის დაკარგვის შემდეგ ხდება. ბოლოს, ხალხი ჩასწვდა თავისი ტრაგედიის მიზეზებს, ტარიელმა იპოვა ქაჯების მიერ გატაცებული წიგნი, მერე დაცხრა წარღვნა, ამინდი გამზიანდა, ,,მზის სვეტი” გამობრწყინდა, წიგნის კითხვით ხალხს ,,შუბლს დაესახა ცისიერება”, ,,დიადად გათენდა”, ,,ცისკრის წამწანი ახამხამდა”, განთიადი დაბრუნდა (ცისკარი, განთიადი საღმრთო სახელებია) (8,122), მაგრამ წყალდიდობის შედეგად დარჩა სიმყრალით სავსე ორმოები, სადაც ყვავილები ვერ იყვავილებს, პოემის ავტორი ხალხს ურჩევს, სიმწრით ნაპოვნი წიგნი გალავნიან ციხეში შეინახოს, კარები მაგრად ჩაკეტოს, ჭიშკრები ჩარაზოს და ყველა გადამთიელი არ ათარეშოს თავის მიწაზე, უფრო მეტი სიფხიზლე იფაროს ფარად.

ქმედითი ეროვნული იდეოლოგია ასეა გამოთქმული: ,,ხიფათში მყოფო ვაზო და მდელო, შემოიკრიბე გონთ სიძლიერე, თორემ გვიანღა იქნება მერე, უფრო მეტად გამჭრიახობა იყოს იმედად”.

ლექსში ,,მახაჯირი” იმპერიული რუსეთის მიერ აფხაზთა გადასახლების ისტორიული ფაქტია (1864-1877 წწ.) თემა.

მახაჯირობის რეჟისორია ქაჯი. მას ენაცვლება ნადირი და მხეცი. ნაწინასწარმეტყველებია მათი დროებითი მეუფება: ,,გარდავა ბნელი საუკუნის მღვრიე ნადირი, აღმოსავლეთი მოირთვება ცისკრის ალუბლით”.

მხეცთა ბუნაგების იავარქმნის რწმენა გამოხატა პოეტმა ლექსში ,,ევროპავ, როგორ არ გახსოვს?” გალაკტიონის პოეზიის მხეცისა და მისი ვარიაციების სახეები პოეტის მიერ იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადების უცდომელი გაგებით არის შთაგონებული. იოანეს გამოცხადებაში საყურადღებოა ორი მხეცის სახე. გამოცხადებაში მხეცი წინასწარმეტყველებს დახოცავს, მაგრამ ისინი სამ-ნახევარი დღის შემდეგ გაცოცხლდებიან და ზეცაში ავლენ (გამოცხადება 11,7,8,9,10).

,,წითელ გველეშაპს”, წუთისოფლის მაცდურს (თ.12) ებრძვის მიქაელი ანგელოზებთან ერთად ზეცაში. მას ჩამოაგდებენ მიწაზე. გველეშაპი თავის ძალას, ტახტს და დიდ ხელმწიფებას მისცემს ზღვიდან ამომავალ მხეცს, რომელიც გმობს ღმერთს. მას თაყვანს სცემენ ისინი, ვინც ჩაწერილი არ არიან სიცოცხლის წიგნში, რომელიც აქვს კრავს (,,გამოცხადება”, 11,1-8).

შემდეგ გამოჩნდება მიწიდან ამომავალი მხეცი, რომელიც მხეცის ხატებას გააკეთებს და აიძულებს ყველას, თაყვანი სცენ მას. ხელზე ან შუბლზე მხეცის ნიშნის მიმღებნი სვამენ ღვთის მრისხანების ღვინოს (გამოცხადება, 14,10), მათი წამების კვალი დის უკუნითი უკუნისამდე.

ღვთის მძვინვარების შვიდი თასის მიწაზე გადმოღვრის შემდეგ მხეცის ნიშნის მქონე ადამიანებს უჩნდებათ საზარელი ჭრილობები (გამოცხადება, 16,1,2).

მეხუთე ანგელოზი გადმოღვრის თავისი თასიდან მხეცის ტახტზე და დაბნელდება მისი სამეფო (16,10).

ეშმაკის სულები ახდენენ სასწაულებს, გამოდიან მთელი მსფლიოს მეფეეებთან, რათა შეკრიბონ ისინი ყოვლისშემძლე ღვთის დიდი დღისათვის (გამოცხადება, 16,14).

ათი მხეცი შეებრძოლება კრავს, მაგრამ კრავი გაიმარჯვებს.

მხეცს და მის თაყვანისმცემლებს ჩააგდებენ ცეცხლის ტბაში (გამოცხადება, 19,17,20).

ანგელოზი გველეშაპს შებოჭავს ათასი წლით და უფსკრულში მიუჩენს ადგილს (გამოცხადება, 20,10).

ბიბლიის კომენტატორები აკონკრეტებენ აპოკალიფსის მხეცთა ადრესატებს. ,,ზღვიდან მომავალი მხეცის თავი, რომელმაც სასიკვდილო ჭრილობა მიიღო და არ მოკვდა, ლენინია. მან იმეფა 42 თვე, 1917-1921 წწ., ვიდრე შეეძლო აზროვნება, რის შემდეგაც მეფობდა მეორე მხეცი - სტალინი, რომელმაც შექმნა პირველი მხეცის ხატი და დახოცა ყველა, ვინც თაყვანს არ სცემდა მას. პირველი მხეცი, ზღვიდან ამომავალი, ნიშნავს ხალხის მღელვარებიდან მოსულ ბელადს, ლენინს. მეორე მხეცი, მიწიდან მოსული, არის იატაკქვეშელი ბოლშევიკი სტალინი. ახდა ბიბლიური წინასწარმეტყველება. შეიქმნა უღმერთო იმპერია, მაგრამ წითელი გველეშაპის ყოვლისშემძლეობასაც მოეღო ბოლო, დაემხო ბოროტების სისხლიანი მონსტრი. ბიბლიაზე დამყარებით, გალაკტიონი წინასწარმეტყველებდა ჩვენი უბედურების მოთავე ნადირ-მხეცთა გადაშენებას, და მართლაც, საუკუნის ბოლოს გავხდით ტოტალური ბოროტების უკანდახევის მოწმე, ხოლო აღმოსავლეთი, საიდანაც გამოჩნდა ცოცხალი ღმერთის ბეჭდის მპყრობელი ანგელოზი (გამოცხადება, 7,2-3), ჯერჯერობით ისევ შეჭირვებულია და ცისკრის გამოჩენას მოელის.

Apocaliptical Images in the poetry of Galaktion Tabidze

Luara Sordia

Summary

Beasts in their diversity in the poetry of Galaktion Tabidze are taken from the last book of the Bible, Revelation of St. John the Divine. These images point to the October Revolution murderous leaders and unprecedented repressions of the Totalitarian State.

The poet described relations between the Imperial monster and small nations like a feast of beasts in the territory of enslaved smaller peoples.

Аппокалиптические образы в поэзии Галактиона Табидзе

Луара Сордия

Резюме

Звери во всём их многообразии в поэзии Галактиона Табидзе инспирированы образами из последней книги Библии, Аппокалипсиса Иоанна Богослова. Эти образы указывают на кровавых лидеров революции, о неслыханных репрессиях тоталитарного государства.

Поэт охарактеризовал взаимоотношения между имперским монстром и малочисленными нациями, как пир зверей на территориях порабощенных малочисленных народов.

ლიტერატურა:

1. ვახტანგ ჯავახიძე, ,,უცნობი”, თბილისი, 1991.

2. აკაკი ბაქრაძე, სასულიერო პოეზიის სახეები, კრ. „პოეზია“, 1981.

3. ,,ცისფერი სიშორე”, თბილისი, 1978.

4. ლუარა სორდია, გალაკტიონ ტაბიძის ფილოსოფიური ლირიკის საკითხები, თბ., 1996.

5. ტიტე მოსია, ,,საღვთისმშობლო სახისმეტყველება”, ზუგდიდი, 1996.

6. ახალი აღთქმა და ფსალმუნები, სტოკჰოლმი, 1992.

7. იოანე-იონა, ,,რა უნდა ვაკეთოთ”, თბილისი, 1994.

8. ტიტე მოსია, ,,საღვთო სახისმეტყველება”, ზუგდიდი, 1995

Ольга Петриашвили
(Грузия)

В эпоху Ренессанса началось активное изучение искусства и литературы Древней Греции и Древнего Рима. Античные сооружения, статуи, произведения литературы, некогда презираемые как порождения языческого мира, стали почитаться как подлинные шедевры искусства, достойные подражания. Как отмечал Петрарка, ,,юристы и медики забыли Юстиниана и Эскулапа, их ошеломили имена Гомера и Вергилия; плотники, валяльщики, крестьяне бросили свое дело и толкуют о музах и Аполлоне”. Конечно, в этих словах есть известная доля юмора и преувеличения, тем не менее перед нами объективное свидетельство всеобщего интереса к культурному наследию античного мира.

В Риме многие исторические сооружения находились в буквальном смысле под ногами горожан. За долгие века античные дворцы и виллы разрушились, руины покрылись зарослями, и мало что напоминало о былой роскоши ,,вечного города”.

В конце XV века в Риме начались раскопки на месте, где некогда находись знаменитые термы императора Тита. Именно здесь на стенах терм был обнаружен не известный прежде вид римского живописного орнамента, поразивший современников необычной, причудливой, вольной игрой растительными, животными и человеческими формами, которые переходили друг в друга, как бы порождая друг друга. Этот вид орнамента был назван ,,la grotesca”, - от итальянского слова ,,grotta”, что означает ,,грот”, ,,подземелье” (имелись в виду подземные термы Тита в Древнем Риме). Однако термин ,,гротеск” привился не сразу и часто дублировался такими терминами, как ,,арабеска” (преимущественно в применении к орнаменту), ,,бурлеск” (преимущественно в применении к литературе).

Принято считать, что в высшей степени специфический тип гротескной образности - это древнейший тип, встречающийся в мифологии и в архаическом искусстве всех народов. В доклассическом искусстве древних греков и римлян гротеск широко представлен, но в классическую эпоху гротескный тип искусства вытесняется на периферию и продолжает жить и развиваться в некоторых ,,низких”, неканонических видах искусства, в частности, в области смеховой культуры, связанной с празднествами карнавального типа: сатировы драмы, древняя аттическая комедия, мимы и пр. Сюда же следует отнести и комедии Аристофана. В эпоху поздней античности гротескный тип образности переживает обновление и расцвет и захватывает почти все сферы искусства и литературы, свидетельством чему может служить сочинение Луция Апулея ,,Метаморфозы, или Золотой осёл”. Но так как эстетическая и искусствоведческая мысль античности (Платон, Аристотель, Цицерон) развивалась в русле классической традиции, то гротескный тип образности, условности не получил ни фиксированного наименования, ни сколько-нибудь достаточного теоретического осмысления. Известно лишь, что римский архитектор и искусствовед эпохи Августа - Витрувий осуждал новую, ,,варварскую” моду ,,разрисовывать стены чудовищами вместо ясных отображений предметного мира”, то есть осуждал гротескный стиль с классических, канонических позиций как грубое нарушение естественных форм и пропорций.

Дальнейшее своё развитие литературный гротеск (иногда в нерасчлененном виде с другими видами искусства, как, например, в ,,комедии дель арте”) получил в эпоху Возрождения. Вершинами ренессанского литературного гротеска стали ,,Гаргантюа и Пантагрюэль” Ф. Рабле, ,,Дон Кихот” М. Сервантеса и ,,Похвала глупости” Э. Роттердамского. Наиболее бросающаяся в глаза особенность ренессанского гротеска заключается в ,,реабилитации плоти” в эллинистическом духе - в противовес средневековому аскетизму.

Другая особенность ренессанского гротеска - система последовательных снижений возвышенных образов, каковую систему можно проследить на примере ,,Дон Кихота” М. Сервантеса. Известный исследователь гротеска М. М. Бахтин заметил: ,,Основная линия пародийных снижений у Сервантеса носит характер приземления, приобщения к возрождающей производительной силе земли и тела. Это - продолжение гротескной линии. Но в то же время материально-телесное начало у Сервантеса уже несколько оскудело и измельчало. Оно находится в состоянии своеобразного кризиса и раздвоения, образы материально-телесной жизни начинают жить у него двойной жизнью... Роль Санчо в отношении Дон Кихота можно сопоставить с ролью средневековых пародий в отношении высокой идеологии и культа, с ролью шута в отношении серьезного церемониала, ролью ,,charnage” в отношении ,,Car*me” и т.п. Возрождающееся веселое начало, но в ослабленной степени, есть еще и в приземляющих образах всех этих мельниц (гиганты), трактиров (замки), стад баранов и овец (войска рацарей), трактирщиков (хозяин замка), проституток (благородные дамы) и т.п. Все это - типичный гротескный карнавал, травестирующий битву в кухню и пир, оружие и шлемы - в кухонные принадлежности и бритвенные тазы, кровь - в вино (эпизод битвы с винными бурдюками) и т.п” [1, 29]. К этому следует добавить, что ,,Дон Кихот” М. Сервантеса был задуман и создавался как гротескная пародия на рыцарские романы той поры, когда рыцарство, как социальное явление, уже сходило с исторической арены. Однако в изображении Сервантеса ,,Рыцарь Печального Образа”, заступник бедных и униженных получился настолько привлекательным, что в итоге вышла не пародия (поскольку повествование ведётся в реальном плане, а то, что чудится Дон Кихоту, объясняется болезненным состоянием его ума), а величайший литературный памятник мировой литературы, которым гордится не только Испания, но и все человечество.

Не соглашаясь во многом с оценкой М. М. Бахтиным ренессанского гротеска и вообще сущности гротескного образа (,,амбивалентность”, отношение к жизни и смерти в гротеске, мнимый ,,универсализм” народной смеховой культуры в определении гротеска и т.д.), следует признать, что в целом М. М. Бахтин даёт верную историческую картину средневекового и ренессансного гротеска, в особенности, в применении к Рабле и его знаменитой книге.

В Новое время, в эпоху господства классицизма, Просвещения, этого логического продолжения возрождённой античной классики и искусства, европейского рационализма в философии и абсолютизма в политике, гротеск, как ,,приземленный”, как слишком ,,народный” оказался вытесненным из большой литературы на обочину мирового литературного процесса - в низкую комику. Но где бы ни находился гротеск по стечению обстоятельств, под влиянием исторических изменений, он никогда не умирал, был на удивление живуч, правда, часто менял лицо, внешность, но сущность его всегда оставалась прежней: причудливое буйство фантазии, фантасмагорические интеллектуальные игры, совершенно не отвечающие не только канонам классицизма, но и самому духу рационализма, рационалистического мышления. Теоретик классицизма Н. Буало так сформулировал свое кредо в трактате ,,Поэтическое искусство”, ополчившись против ,,разнузданного гротеска” с его грубостью и уродством:

Невероятное растрогать неспособно.
Пусть правда выглядит всегда правдоподобно;
Мы холодны душой к нелепым чудесам,
И лишь возможное всегда по вкусу нам [2, 78].

Так сама эпоха отодвинула литературный гротеск на второй и третий план, по сути дела - на задворки ,,серьезной” литературы. Но та же история, которая так сурово обошлась с литературным гротеском в период классицизма, вновь дала мощный импульс гротеску, когда на историческую авансцену выдвинулся романтизм, а впоследствии - критический реализм. Со своей страстной декларацией в защиту гротеска выступил Виктор Гюго в ,,Предисловии к ,,Кромвелю”. По его мнению, гротеск ,,проникает всюду, так как если у самых низких натур бывают часто возвышенные порывы, то и самые высокие нередко платят дань пошлому и смешному. Поэтому он всегда присутствует на сцене, даже когда молчит, даже когда скрывается, часто неуловимый, часто незаметный. Благодаря ему не бывает однообразных впечатлений. Он вносит в трагедию то смех, то ужас. Он заставляет Ромео встретиться с аптекарем, Макбета - с тремя ведьмами, Гамлета - с могильщиками” [3, 98]. И далее: ,,Гротеск повсюду: с одной стороны он создает бесформенное и ужасное, с другой - комическое и буффонадное”[там же]. Существенным моментом гротеска В. Гюго считает безобразное, которое должно контрастировать с возвышенным таким образом, чтобы гротескное и возвышенное, дополняя друг друга, создавали некое единство, подлинную красоту, достигаемую лишь в творениях величайших писателей, каким был У. Шекспир. Сам В. Гюго реализовал свою эстетическую концепцию в таких романах, как ,,Собор Парижской богоматери” (образ горбуна Квазимодо) и ,,Человек, который смеется” (образ изуродованного компрачикосами мальчика Гуинплена), ни один из которых по нынешним меркам и критериям не считается подлинно гротескным.

Что касается собственно литературного гротеска, то новое слово здесь сказал немецкий романтизм, в котором происходит удивительное возрождение гротеска, но уже не на карнавальной и смеховой основе, а на основе субъективного, индивидуального мироощущения писателей эпохи ,,Бури и натиска”, а также раннего романтизма, таких как Л.И. Тик, Т.Г. Гиппель, Жан-Поль Рихтер, Бонавентура (псевдоним неизвестного автора) и, наконец, Э.Т.А. Гофман, оказавший огромное влияние на развитие нового гротеска в последующей мировой литературе. Немецкий романтический гротеск стал весьма значительным и влиятельным явлением своего времени: отвергая ограниченность и одностороннюю серьезность Просвещения, рассудочность рационализма и дидактическую наивность классицизма, романтический гротеск вновь, как и прежде, стал ориентироваться на традиции Возрождения, величайшие достижения эстетики М. Сервантеса и У. Шекспира.

Значительность и плодотворность немецкого романтического гротеска опиралась на хорошо разработанную теоретическую концепцию гротеска, восходящую к именам Юстуса Мёзера (,,Арлекин, или Защита гротескно-комического”), (К.Ф. Флёгеля (,,История гротескной комики”) и Г. Шнееганса (,,История гротескной сатиры”). Так, Ю. Мёзер подчеркивал, что гротескный мир обладает целостностью, своими эстетическими закономерностями и критериями совершенства, не подчиняющимися классицистской эстетике прекрасного и возвышенного. Вот некоторые особенности этого гротескного мира: ,,химеричность”, то есть сочетание чужеродных элементов в некотором причудливом единстве, гиперболичность, то есть нарушение естественных пропорций, наличие пародийных и карикатурных элементов. Ю. Мёзер подчеркивал смеховое начало гротеска, которое он выводил из потребности человеческой души в радости и веселье. Со своей стороны К. Флёгель отнёс к гротескной комике всё то, что резко отклоняется от обычных эстетических норм и в чём резко подчеркнуто и преувеличено материально-телесное начало. Наконец, в 1894 году Генрих Шнееганс в своей обширной монографии ,,История гротескной сатиры” различает уже два исторически известных определения гротеска: первое ,,считает самой существенной чертой гротеска элемент карикатуры”, второе видит ,,сущность гротеска не в карикатуре, а в фантастике и юморе” [4, 12-13]. Сам Г. Шнееганс соединяет эти два определения в одно, и такое ,,синтетическое” определение гротеска дошло до наших дней, хотя и нуждается в коррективах и поправках с учётом современности.

М. М. Бахтин в своем анализе романтического гротеска выделил целый ряд особенностей, специфичных именно для немецкого романтизма (,,романтический гротеск на германской почве”), имея в виду главным образом те черты, которыми они отличаются от средневекового и ренессанского гротеска: ,,В отличие от средневекового и ренессанского гротеска, непосредственно связанного с народной культурой и носившего площадной и всенародный характер, романтический гротеск становится камерным: это как бы карнавал, переживаемый в одиночку с острым сознанием этой своей отъединенности” [1, 45]. Далее, ,,смех в романтическом гротеске редуцировался и принял форму юмора, иронии, сарказма. Он перестает быть радостным и ликующим смехом. Положительный возрождающий момент смехового начала ослаблен до минимума” [там же, 46]. Ещё одна отличительная черта романтического гротеска: ,,Мир романтического гротеска - это в той или иной степени страшный и чуждый человеку мир. Всё привычное, обычное, обыденное, обжитое, общепризнанное оказывается вдруг бессмысленным, сомнительным, чуждым и враждебным человеку” [там же, 46-47]. ,,В народном гротеске безумие - веселая пародия на официальный ум, на одностороннюю серьезность официальной ,,правды”. Это - праздничное безумие. В романтическом же гротеске безумие приобретает мрачный, трагический оттенок индивидуальной отъединённости” [там же, 47]. ,,Ещё более важен мотив маски... В романтическом гротеске маска, оторванная от единства народно-карнавального мироощущения, обедняется и получает ряд новых значений, чуждых её изначальной природе: маска что-то скрывает, утаивает, обманывает и т.п.” [там же, 48].

М.М. Бахтин подчеркивает далее: ,,В романтическом гротеске большую роль играет мотив марионетки, куклы. Мотив этот не чужд, конечно, и народному гротеску. Но для романтизма в этом мотиве на первый план выдвигается представление о чуждой нечеловеческой силе, управляющей людьми и превращающих их в марионетки, представление, совершенно не свойственное народной смеховой культуре. Только для романтизма характерен и своеобразный гротескный мотив трагедии куклы” [там же, 48-49]. И наконец, отчетливо бросающаяся в глаза особенность романтического гротеска: ,,Это по преимуществу ночной гротеск (,,Ночные дозоры” Бонавентуры, ,,Ночные рассказы” Э.Т.А. Гофмана), для него вообще характерен мрак, но не свет. Для народного гротеска, напротив, характерен свет: это весенний и утренний, рассветный гротеск” [там же, 49].

Этот тонкий и глубокий анализ отличается, однако, тем, что автор постоянно сетует на отход романтизма от традиционного народно-карнавального гротеска, ,,раблезианского смеха”, что, по его мнению, равносильно смерти или извращению гротеска. Между тем гротеск по самой своей сути не может быть ,,неправильным”, так как он сам по себе, от начала до конца, есть преднамеренная ,,неправильность”, противоречащая законам природы и нормам человеческой жизни, а поскольку всякого рода романтические ,,отклонения” никак не регламентируются, то любой ,,неправильный” гротеск в конечном счёте оказывается вполне правильным: в романтической форме гротеск не только продолжает жить, но и заметно развивается, приобретает новые краски, оттенки, звучание, он все более интеллектуализируется вместе с ростом образования и культуры в обществе и тем самым достигает XXI века, - в своем первоначальном виде он попросту не смог бы дожить до наших дней и сохранить себя в новых условиях современной научно-технической революции.

Со второй половины XIX века, вместе с уходом с европейской литературной арены романтизма, ослабевает интерес и к гротеску: не создается произведений литературного гротеска, в литературоведении гротеск относят к формам низкой вульгарной комики, его понимают как особую форму сатиры, направленной на отдельные отрицательные общественные явления. Зато в XX веке произошло новое мощное возрождение литературного гротеска в Европе, включая Россию и Грузию [5]. Это - модернистский гротеск (сюрреалисты, экспрессионисты), связанный с традициями романтического гротеска, в настоящее время он развивается также под влиянием различных течений экзистенциализма, и реалистический гротеск (Томас Манн, Бертольд Брехт, Пабло Неруда и др.), связанный с традициями гротескного реализма, народной культуры.

The West-European Grotesque Evolution

Olga Petriashvili

Summary

The article gives a short story of the West-European grotesque beginning from the ancient period up to the 20th century.

The grotesque is a particular art style chracterized by conventional figurativeness. During the Renaissance age, that is, in the period of a shared interest in antiquity, there were created the masterpieces of the literary grotesque such as ,,Gargantua and Pantagruel” by F.Rabelais and ,,Don Quixote” by M.Cervantes. In the age of classicism the grotesque was considered to be rude and scanty.

The new revival of the grotesque took place in the 19th century in romantic literature. The most vivid examples of this are the works by V.Hugo, E.T.A.Hoffmann.

In the 20th century a new powerful renaissance of the grotesque followed after the decaying romanticism. It was in the form of modern (F.Kafka) and realistic (B.Brecht) grotesque.

დასავლეთევროპული გროტესკის ევოლუცია

ოლღა პეტრიაშვილი

რეზიუმე

სტატიაში მოკლედ წარმოდგენილია დასავლეთევროპული გროტესკის ისტორია, დაწყებული ანტიკური ხანიდან, დამთავრებული მე-20 საუკუნით. გროტესკი პირობითი მხატვრულობის განსაკუთრებული საშუალებაა. აღორძინების ეპოქაში შექმნილია ლიტერატურული გროტესკის ისეთი შედევრები, როგორიცაა ფ. რაბლეს ,,გარგანტუა და პანტაგრუელი”, მიგელ დე სერვანტესის ,,დონ კიხოტი”. კლასიციზმის ეპოქაში გროტესკი ითვლებოდა უხეშ, ,,დაბალ” ჟანრად, ხოლო გროტესკის ახალი აღმავლობა დაიწყო მე-19 საუკუნეში, რომანტიკოსების შემოქმედებაში, ყველაზე გამოჩენილი მაგალითებია ვ. ჰიუგოსა და ე. თ. ა. ჰოფმანის ნაწარმოებები. რომანტიზმის დაკნინების შემდეგ გროტესკის მძლავრი აღორძინება დასავლეთ ევროპაში აღინიშნება მე-20 საუკუნეში - მოდერნისტული (ფ. კაფკა) და რეალისტური (ბ. ბრეხტი) ფორმით.

Литература:

1. Бахтин М.М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура средневековья и Ренессанса. Москва, 1990.

2. Буало. Поэтическое искусство. Москва, 1937.

3. Гюго В. Предисловие к Кромвелю. Собрание сочинений в 15-ти томах. Т.14, Москва, 1956.

4. Schneegans Heinrich. Geschichte der grotesken Satyre. Strassburg, 1894.

5. Петриашвили Ольга. Гротеск в русской литературе ХХ века. Тбилиси, 2005.

Ольга Кавтария
(Грузия)

Увлечение Востоком передавалось в семье Гессе по наследству. Восточная культура имела огромное значение для писателя. Но Востоком для Гессе были не только Индия и Китай, их культура и философия, Востоком для Гессе была и Россия. Отражение биполярной концепции мира и сущности человека помимо древневосточной культуры Герман Гессе нашел в творчестве великого русского писателя Федора Михайловича Достоевского. В сборнике статей ,,Взгляд в хаос”, посвященном творчеству писателя, Гессе более четко сформулировал свои эстетические взгляды и принципы. Рассматривая мировоззрение писателя, Гессе старался связать гуманизм Достоевского и русской литературы с гуманизмом Востока, с ,,азиатскими” традициями, и противопоставить их европейской культуре.

В творениях Достоевского Гессе привлекала способность показать синтез двух начал, двух сил, находящихся в постоянной борьбе. Гессе в героях Достоевского видел две силы, движущие ими, слышал два голоса, направляющие человека. Один голос утверждал смерть, отрицал надежду и отказывался от всего интеллектуального и поэтического в мире. Второй голос в человеке - совесть, протестующая против жестокости и насилия, своего рода таможня. Совесть - единственный истинный путь, проходящий через ад и смерть, приводящий человека к пониманию смысла жизни, к вечности. Этот путь не закрыт ни для кого. Каждый человек может идти этим путем, довольно тяжелым и тернистым, проходящим через борьбу с самим собой и своей совестью, иногда поступаясь с ней, иногда пребывая в вечном блаженстве и мире с совестью.

В статьях этого сборника хорошо представлена биполярность мира, как ее понимал автор. Гессе провел своеобразное утопическое противопоставление двух миров, двух частей света - Востока и Запада, и, соответственно, двух типов людей, населяющих эти части земли. Гессе выделил европейский и азиатский типы. ,,Взгляд в хаос” это попытка соединить воедино Восток и Запад. Гессе признает преимущества азиатского человека перед европейским, он как бы образец нравственной свежести и силы, хотя это довольно беспокойный тип человека. Особое место Гессе уделил русскому типу, человеку Достоевского, способному соединить в себе противоположности мира, человеку, носящему в своей душе весь мир и стремящемуся к самопознанию, а не к мещанской добропорядочности и покою. За образец этого типа людей, соединивших в себе полюса, Гессе берет братьев Карамазовых, героев романа Достоевского ,,Братья Карамазовы”. Писатель не выбирает какого-либо из братьев, не отдает предпочтение одному из них, а обобщает их в один тип людей - русский человек, Карамазов. Русский человек не истерик, не пьяница, не преступник, не поэт и не святой, он совокупность всех этих свойств. В нем одновременно живет убийца и судья, эгоист и добрейшей души человек, он - единство добра и зла, бога и сатаны. Карамазовский тип человека ничего не любит и любит все, ничего не боится и боится всего, ничего не делает и делает все. У него вечные внутренние и внешние проблемы. Русский человек - это тайна, познать которую не суждено европейцу, так как европеец способен познать что-либо только в противоречиях. Русский Карамазов, напротив, бежит от противоположностей, от определенных свойств, от морали, он стремится к растворению в природе. ,,...в душе этих Карамазовых копится страстная жажда высшего символа - бога, который одновременно был бы и чертом... Бог, который одновременно и дьявол, это есть древний демиург. Он, единственный, находится по ту сторону всех противоречий, он не знает ни дня, ни ночи, ни добра, ни зла. Он - ничто, и он - все... Это человек, который рвется прочь от противоположностей, от определенных свойств, от морали, это человек, который намерен раствориться, вернувшись вспять, в principium individuationis. Этот человек ничего не любит и любит все, он ничего не боится и боится всего, он ничего не делает и делает все”/4, 106-107/.

Современный западный мир, современная Европа представляются Гессе милитаристским, практическим миром. Азия же - идеальная, вечная прародина человеческой цивилизации. Восток в понимании Гессе - это материнское начало, темные силы мироздания, бессознательное, животное. Именно это и является причиной того, что восточный человек ближе, чем европеец, к природе, к святости. Центр, в котором, по мнению Гессе произошло соединение этих двух миров - Россия.

В соответствии с положением в мире в начале ХХ в., Гессе провел для себя переоценку материальных и духовных ценностей и пришел к выводу, что все ценности относительны. Для современных европейцев ценности приобрели другие ,,цены”, перестали быть устойчивыми и стали подвижными и расплывчатыми. Светлое превратилось в темное, доброе в злое, и наоборот. Перед Европой и Германией в частности стоял вопрос о выборе дальнейшего пути развития - или идти вперед, через крушение старых идеалов, традиций и ценностей к ,,хаосу”, или назад к восточному ,,порядку”. Современная жизнь представлялась писателю бесконечным хаосом, пришедшим на смену эпохе традиций и законов. Гессе считал, что изменение мира с его ценностями должно принести исцеление и подъем. По-гессевски, хаос - это шаг вперед, а от него далее к преображенной Европе. Это состояние, когда происходит взаимозаменяемость противоположностей. Гессе отождествил хаос не только с сознанием отдельного человека, но и с кризисным состоянием эпохи. ,,Будущее неопределенно, путь же к нему... требует ,,магического” мышления, принятия хаоса. Это возврат к неупорядоченному, возврат к бессознательному, лишенному формы, к животному состоянию и еще далее - к началу начал. Ни ради того, чтобы превратиться в животное или стать первозданной материей, но чтобы обрести новые ориентиры, чтобы у корней нашего бытия отыскать забытые инстинкты и возможности нашего развития,чтобы вновь приняться за созидание, оценку, разграничение нашего мира”/4, 119/. Для упорядочения мира, общества, культуры и морали мир необходимо разделить на противоположности, - на добро и зло, на ,,да” и ,,нет”, на дозволенное и запретное. При этом высшей реальностью является обратимость каждого положения, равнозначность каждого полюса. Хаос у Гессе несет не только отрицательное, но и положительное начало. Писатель говорит о двух видах хаоса, о его двух полюсах. Один хаос - неиспорченный человеческой цивилизацией, целомудренный, он близок к первозданным творческим силам природы, второй хаос - порождение цивилизации. Гессе старался отождествить оба эти понятия хаоса и сблизить оба полюса, представить человеческую жизнь как единство двух полюсов. Гессе представляет хаос не как понятие зла, а как один из типов человеческого сознания. Этим ,,хаотическим” типом писатель считает азиата, восточного человека, или же иначе - безумца. Только безумец, идиот способен постичь истинность мира, тайну его существования. Безумец часто находится у той черты, за которой начинается хаос, где сосуществуют вместе истина и ее противоположность, плюс и минус. За этой чертой дух и природа, добро и зло могут меняться местами. В конечном счете это приводит к тому, что для безумца перестают существовать законы, правила, какие-либо формы и установки. ,,... однажды или даже не раз он оказывается на этой таинственной грани, за которой можно принять все, ... Безумец временами близок к той грани, за которой вместе с данной мыслью ему представляется истинной и противоположная. Значит у него возникает чувство, будто не существует вообще никаких мыслей, никаких законов, никаких видов и форм, которые были бы правильны и истинны не иначе, как при рассмотрении с одного полюса, то есть что с каждым полюсом соотносится ему противоположный. Но установление единственного полюса, определение одной точки зрения, откуда рассматривается и организуется мир, есть первейшая основа всякого разграничения, всякой культуры, всякого общества и морали. Кто считает, что дух и природа, добро и зло могут хоть на миг поменяться местами, тот злейший враг всякого порядка. Ибо отсюда происходит противоположность этого самого порядка, отсюда ничинается хаос”/4, 117/.

The East and the West
(Th. Dostoevski and H. Hesse)

Olga Kavtaria

Summary

Hesse found the reflection of bipolar conception of the world and human essence in the works of the great Russian writer Th. Dostoevski. In the collection ,,A look into chaos” dedicated to the writer's creation . Hesse more accurately formulated his aesthetic points of view and principals. Dostoevsk's works attracted Hesse with his ability to show synthesis of two beginnings. Hesse saw two powers in Dostoevski's heroes motiving them, heard two voices guiding them. Hesse carried out his own utopic contrast of two worlds, of two parts of the worlds - the East and the West, and accordingly there are two kinds of people, inhabiting those parts on the world. Hesse distinguishes Asian and European kinds ,,A look into chaos”.

აღმოსავლეთი და დასავლეთი
(თ. დოსტოევსკი და ჰერმან ჰესე)

ოლღა ქავთარია

რეზიუმე

ბიპოლარული კონცეფციისა და ადამიანის არსის განსაზღვრის ასახვა ჰესემ დოსტოევსკის შემოქმედებაში ჰპოვა. დოსტოევსკისადმი მიძღვნილი სტატიების კრებულ - ,,მზერა ქაოსში” ჰესემ ზუსტად ჩამოაყალიბა თავისი ესთეტიკური შეხედულებები და პრინციპები. რუსი მწერლის შემოქმედებაში მას ორი საწყისის სინთეზის გამოსახვის შესაძლებლობა ხიბლავდა. დოსტოევსკის გმირებში ჰესე ადამიანის ორ მამოძრავებულ ძალას, ორ წარმმართველ ხმას არჩევდა.

ჰესემ მოახდინა ორი სამყაროს, მისი ორი ნაწილის - დასავლეთისა და აღმოსავლეთის და, შესაბამისად, ამ მხარეებში მცხოვრები ორი ტიპის ადამიანების ერთგვარი უტოპიური შეპირისპირება. ჰესემ ევროპული და აზიური ტიპები გამოჰყო. ,,მზერა ქაოსში” გახლავთ ცდა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის გაერთიანებისა.

Литература:

1. H. Hesse. Briefe an Freunde: Rundbriefe 1946-1956. F/M, 1979.

2. H. Hesse. Die Kunst des Müssiggangs: Kurze Prosa aus dem Nachlass. F/M, 1973.

3. Г. Гессе. Магия книги. М., 1990.

4. Г. Гессе. Письма по кругу. М., 1987.

მანანა შელია
(საქართველო)

შემეცნებითი აქტივობა, აღქმისა და წარმოსახვის თვალსაზრისიდან გამომდინარე, წარმოადგენს აუცილებელ პირობას ინტელექტუალური განვითარებისათვის. ცნობილია, რომ ეს პრობლემა ყოველთვის იყო და არის განსაკუთრებით აქტუალური და მუდამ დაკავშირებულია ცოდნის მოცულობის ზრდასთან.

ამა თუ იმ მასალის შესწავლისა და დამუშავებისას ადამიანი სააზროვნო აქტივობას ეწევა. ცნობილი ქართველი ფსიქოლოგი დ. უზნაძე აღნიშნავს, რომ აზროვნება ფენომენოლოგიურად და ფუნქციონალურად აქტიური პროცესია. აზროვნება ქცევის სახეა, ამიტომ იგი განისაზღვრება არა მარტო გარეგანი, არამედ შინაგანი პიროვნული წყაროებითაც, ე.ი. მოთხოვნილების, მისწრაფებებისა და განწყობების ფორმით [1,281].

ინგლისური ენის ლექსიკის შესწავლისას დიდი ადგილი ეთმობა სიტყვაწარმოებას, რომელიც თავისთავად რთული და განშტოებული სისტემაა როგორც სტრუქტურულ, ასევე სემანტიკურ პლანში, თუმცა ეს სისტემა ხასიათდება საკმაოდ ზუსტი კანონზომიერებებით, რომელთა ცოდნა არა მარტო არეგულირებს ახალი სიტყვების გამოჩენას, ასევე განმარტავს კავშირებს ენაში არსებულ სიტყვებს შორის. ეს ხელს უწყობს შერჩეული ლექსიკური მინიმუმის ადვილად დაუფლებას და პოტენციური ლექსიკონის მნიშვნელოვნად გაფართოებას.

სიტყვა, როგორც დაკვირვების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ობიექტი, წარმოადგენს ენის მრავალმხრივ ერთეულს. ლინგვისტიკაში დღემდე არ არსებობს საყოველთაოდ მიღებული სიტყვის მოკლე, საბოლოოდ ზუსტი და ამომწურავი განმარტება.

სიტყვებზე მუშაობისას ხშირად ჩნდება ინტერესი ამა თუ იმ სიტყვის წარმოშობაზე და ხდება ინფორმაციის მოპოვება სხვადასხვა ლინგვისტურ საკითხზე. ცნობილია, რომ ენაში სიტყვა არსებობს არა იზოლირებულად, არამედ განსაზღვრულ ლექსიკურ მოვლენათა სისტემაში. სიტყვა ფსიქოლოგიური ფაქტია. ის უშუალო კავშირშია ცნებასთან. სიტყვა ენის ერთეულია, ენა კი საგანი, რომელსაც სწავლობს ლინგვისტიკა. ამიტომაც სიტყვის მიმართ ფსიქოლოგიური მიდგომის გარდა, შესაძლებელია აგრეთვე ლინგვისტური მიდგომა. სიტყვა უშუალო კავშირშია ცნებასთან და ყოველთვის ამა თუ იმ მნიშვნელობას იძენს.

ლინგვისტური თვალსაზრისით, სიტყვა არის განსაზღვრული ურთიერთობის ენობრივი საშუალება, რომელსაც ადამიანი იყენებს ამა თუ იმ საგნის დასახელებისათვის. ლინგვისტს არ აინტერესებს, რა ხდება ადამიანის ცნობიერებაში, მას აინტერესებს სიტყვის თანაფარდობა იმ საგნებთან, რომლებიც ამ სიტყვებითაა აღნიშნული [2,43].

სიტყვაში მოიპოვება იდეალური (გონებრივი, აზრობრივი) მხარე, რომელსაც ენათმეცნიერებაში უწოდებენ სიტყვის სემანტიკას. თვით სიტყვის სემანტიკაში განასხვავებენ სიტყვის აზრსა და მნიშვნელობას. სიტყვის მნიშვნელობის ქვეშ იგულისხმება სიტყვის კუთვნილება თავისავე საგნისა და მოვლენის აღმნიშვნელთან. სიტყვის აზრობრივი მხარე გაპირობებულია სიტყვის უშუალო კავშირით მის შესაბამის ცნებასთან, როგორც სინამდვილის განზოგადოებული ასახვა. სიტყვა გამოხატავს ცნებას, ანუ ცნება გამოხატულია სიტყვაში.

ცნობილია, რომ სიტყვას გააჩნია რთული სეგმენტური და მორფოლოგიური სტრუქტურა, განსხვავდება ფორმობრივი და აზრობრივი მთლიანობით. სიტყვა არ არსებობს ენაში იზოლირებულად, ის ფუნქციონირებს ენის სისტემაში, ლექსიკურ, გრამატიკულ და ფონეტიკურ მოვლენათა სისტემაში, რომელიც დამახასიათებელია ენისათვის და წარმოადგენს თვით ენის სემანტიკურ ერთეულს. როგორც სემანტიკური ერთეული ის წარმოადგენს ფორმებისა და მნიშვნელობების სისტემას.

სიტყვის აზრი ყოველთვის აღწევს ყველა მის მნიშვნელობაში, ამიტომ სხვადასხვა კონტექსტში მას სხვადასხვა მნიშვნელობა აქვს. აზრის წყალობით სიტყვის მნიშვნელობა ხასიათდება სემანტიკური ერთიანობით, რომელიც მოიცავს სიტყვის ყველა კერძო მნიშვნელობას. მაშასადამე, სიტყვის აზრისა და მისი მნიშვნელობების დამოკიდებულება არის დამოკიდებულება ზოგადსა და კერძოს შორის, ე.ი. დაქვემდებარებული დამოკიდებულება, რომელიც ტიპურია ცნებებს შორის ურთიერთდამოკიდებულებისათვის. სიტყვის აზრი ე.ი. მისი ძირითადი მნიშვნელობა, მიეკუთვნება მოცემული სიტყვის ძირეულ ცნებას, მაშინ, როცა სიტყვის ყველა კერძო მნიშვნელობა მიეკუთვნება სახეობით ცნებებს, რომლებშიც შედის ძირეული ცნებების მოცულობა და ასევე, გამოხატულია მოცემული სიტყვით მისი პრაქტიკული გამოყენებისას. ამიტომაც, სხვადასხვა კონტექსტში მაგალითად, სიტყვა ,,გვირგვინი”- chaplet [`tƒæplιt]. 1. A wreath for the head, usually a garland of flowers or leaves, also of gold, precious stones, etc; a. circlet, coronal. b. Her. A bearing representing a garland of leaves with four flowers at equal distances. 2. A string of beads. a. esp. One used for counting prayers, one third of the length of a rosary. Also, the prayers recited over this. b. gen. A string of beads; a necklace. 3. Anything resembling a string of beads; e. g. the string of eggs of the toad. 4. Arch. A moulding of the astragal species.

დეფინიციიდან გამომდინარე აღნიშნავს როგორც გვირგვინს, ასევე ლენტს, კრიალოსანს (მლოცველთათვის), მძივს და ა.შ., რომლებიც ერთიმეორისაგან განსხვავდება თავისი ფორმითა და დანიშნულებით. აბსტრაქტულ-ლოგიკური აზროვნების დროს სიტყვები ჩვეულებრივ გამოიყენება თავისი ყველაზე ფართო მნიშვნელობით, ე.ი. ძირითადი აზრით, რის შედეგაც ისინი გადაიქცევა ტერმინებად, რომელთაც სხვა მრავალი მნიშვნელობა გააჩნია.

ინგლისურ სიტყვათა სტრუქტურა და მათი ანალიზის პრობლემა რთულდება განსაკუთრებით ნაწარმოებ სიტყვებზე მუშაობის პროცესში. სიტყვის სტრუქტურის შესწავლის საკითხი მუდამ წარმოადგენდა და წარმოადგენს ლინგვისტთა ინტერესის საგანს. მისი კვლევების ერთ-ერთ რთულ საკითხად განიხილება ძირეული და აფიქსალური მორფემების გამოყოფა. ლინგვისტები სიტყვების ანალიზის დროს მიმართავენ როგორც ტრადიციულ მორფემულ, ასევე სხვა არატრადიციულ მეთოდებსაც. სიტყვის ანალიზი არ წარმოადგენს მექანიკურ ანალიტიკურ სავარჯიშოს, არამედ ის არის გარჩევის ხარისხობრივად ახალი სახე. სიტყვის შინაგანი ერთიანობა უზრუნველყოფილია არა მხოლოდ მისი ფონეტიკური და გრამატიკული შემადგენლობის ერთიანობით, არამედ მნიშვნელობების სემანტიკური ერთიანობის სისტემით, რომელიც, თავის მხრივ განისაზღვრება მთლიანად ენის სემანტიკური სისტემების ზოგადი კანონზომიერებებით [4,17]. ამჯერად ჩვენს ნაშრომში გამოვიყენებთ სიტყვის ანალიზის დეფინიციურ-ასოციაციურ მეთოდს [5,38], რომელსაც მიმართავენ სხვადასხვა ლინგვისტური მიზნებისათვის. სიტყვათა რელაციური თვისებები მთლიანად გაპირობებულია ასოციაციის ფსიქოლოგიური მოვლენით, რომლის დროსაც ხდება ასოციაციური კავშირის დადგენა მოცემულ სიტყვასა და სიტყვებს შორის და რომელიც ინახება ანაბეჭდის სახით ინდივიდუალურ კომუნიკატორებში. უკვე რამდენიმე ათეული წელია, რაც ლინგვისტები და ფსიქოლოგები იკვლევენ სიტყვებს შორის ასოციაციის პრობლემას. სიტყვებს შორის ასოციაციური ურთიერთობების ფორმალიზაცია დაიყვანება (სემანტიკურ პლანში) სიტყვის დეფინიციასა და მის ფორმას შორის კორელაციის დადგენამდე. სიტყვის ასოციაციური სტრუქტურა განისაზღვრება მისივე დეფინიციით და ასევე სეგმენტის ან სეგმენტების შემადგენლობაში არსებული ფონემების (გრაფემების) საშუალებით, რომლებიც განაპირობებს სიტყვის შეყვანას ძლიერ ან სუსტ ასოციაციაში სხვა სიტყვებთან. ასეთ სეგმენტებს უწოდებენ სიტყვის ასოციაციურ კომპონეტებს (ან უბრალოდ კომპონენტებს) - აზრობრივ კომპონენტებს (Notional Component - NC) და მარკერულ კომპონენტს (Marking Component - MC). სიტყვის აზრობრივი კომპონენტი ეს არის სეგმენტი, რომელიც უზრუნველყოფს სიტყვის ძლიერ ფორმალურ სემანტიკურ ასოციაციას დეფინიციაში მოცემული წევრისა, ხოლო მარკერული კომპონენტი მიაკუთვნებს სიტყვას გარკვეულ ფორმალურ-სემანტიკურ კლასს. თუ აზრობრივი კომპონენტის დადგენა ხდება უშუალოდ დეფინიციიდან აღებული სიტყვიდან, სადაც ის წარმოდგენილია როგორც ფორმალური კორელიანტი, მარკერული კომპონენტის გამოსაყოფად საჭიროა ვაწარმოოთ არანაკლებ ორი სიტყვის დეფინიციების შეპირისპირება. მაგ. სეგმენტი - er მარკირებს სიტყვებს teacher, financier, drummer და ა.შ., რომელიც მიეკუთვნება ერთ ფორმალურ-სემანტიკურ კლასს (a name for profession or occupation). განსხვავება აზრობრივ და მარკერულ კომპონეტებს შორის მდგომარეობს იმაში, რომ პირველები გამოიყოფა კონკრეტული მნიშვნელობების ასოციაციით (სიტყვა-ასოციანტი), მაშინ, როცა მეორენი ასოცირდება ტიპთან (კლასთან), ან (საწყისი სიტყვის) მნიშვნელობასთან.

მნიშვნელოვანია მრავალი ლინგვისტის აზრი ფსიქოლინგვისტური მიდგომის პროდუქტიულობაზე. კერძოდ, ა. ლეონტიევი აღნიშნავს, რომ ენის მატარებლის მიერ ფსიქიკაში არსებულ სიტყვათა სემანტიკური კავშირები ასოციაციური ექსპერიმენტის გამოყენებას ხდის მნიშვნელოვანს და საინტერესოა არა მხოლოდ ფსიქოლოგის ან ფსიქოლინგვისტისთვის, არამედ ასევე ლინგვისტისთვისაც.

ფსიქოლინგვისტიკური ხერხის გამოყენება დამყარებულია სიტყვებს შორის ასოციაციური კავშირების კონსტატაციაზე და მნიშვნელოვანია სიტყვის ანალიზის ასოციაციური სტრუქტურის დადგენის მიზნით. ამა თუ იმ სიტყვის დეფინიციის (დეფინიციების) წაკითხვისას ხდება მისი გააზრება და შემდეგ დეფინიციურ-ასოციაციური ანალიზის საშუალებით მისი ასოციაციური სტრუქტურის განსაზღვრა. მაგალითისათვის განვიხილოთ სიტყვა painter [`peint]=one who paints. ამ სიტყვაში სეგმენტი პაინტ- აზრობრივი კომპონენტია (Notional Component-NC). იმ ფაქტებიდან გამომდინარე, რომ ის უზრუნველყოფს ძლიერ ფორმალურ-სემანტიკურ ასოცირებას დეფინიციაში მოცემული წევრისა პაინტს. ხოლო სეგმენტი -er კვალიფიცირდება როგორც მარკერული კომპონენტი (Marking Component-MC) და მარკირებს სიტყვებს designer, builder, worker და ა.შ. მაშასადამე სიტყვის სტრუქტურა შეიძლება წარმოვიდგინოთ შემდეგნაირად [NC+MC].

ლინგვისტურ ლიტერატურაში მოიპოვება მრავალი ნაშრომი, სადაც აღწერილია ისეთი სეგმენტების არსებობა სიტყვის სტრუქტურაში, რომლებიც არ ასრულებს რაიმე ასოციაციურ ფუნქციას და არ გააჩნია სრულფასოვანი მორფემული სტატუსი. ხსენებული სეგმენტები ლინგვისტების მიერ აღნიშნულია სხვადასხვა სახელწოდებით. მათ შორის ყველაზე გავრცელებულია უნიკალური მორფემები - Unique morphemes [7.161]. ჩვენს ნაშრომში მოცემული სეგმენტი აღინიშნება ასოთი R - Remainder ნაშთიანი სეგმენტი, რომელთა რაოდენობა თანამედროვე ინგლისურ ენაში ითვლის 1500-ზე მეტ ერთეულს. მაგალითად, სიტყვაში aard - wolf [`a:rd wulf] -n-. A south - African carnivorous quadruped (Proteles Lalardii St. Hil.), of the size of a loz, occupying an intermediate position between the dog, hyenas, and civets.

სეგმენტი - წოლფ აზრობრივი კომპონენტია -NC, ხოლო პირველი სეგმენტი აარდ - შეიძლება ჩაითვალოს ნაშთად, რადგანაც დეფინიციაში არ მოიპოვება ასოციანტი. მაშასადამე, მისი სტრუქტურა აღინიშნება ფორმულით [R+NC].

სიტყვებზე დაკვირვებისას ხდება მათი გააზრება, რაღაც ახალი ფაქტების გაცნობა და შესწავლა. ანალიზის დროს აუცილებლად გასათვალისწინებელია სიტყვის პოლისემია, რადგანაც სხვადასხვა მნიშვნელობის შემთხვევაში სიტყვის სტრუქტურაც განსხვავებულია. ამ შემთხვევაში განვიხილავთ ერთ-ერთ მაგალითს.

gold-finch [`gouldfintƒ]-n-. 1. A bright - coloured singing bird (Carduelis elegans) of the family Fringlide, with a patch of yellow its wings [NC1+NC2].

b. U.S. Applied to other yellow finches, esp. Spinus tristis, the thristle-bird. [NC1+NC2].

2. A gold coin a guinea or sovereign. [NC+R].

როგორც დეფინიციიდან ჩანს მოცემული სიტყვა ორსტრუქტურიანია. პირველი ორი მნიშვნელობით 1, ბ. მისი სტრუქტურაა წარმოდგენილი ფორმულით [NC1+NC2], ხოლო ბოლო მნიშვნელობით [NC+R] სხვადასხვა სტრუქტურის მატარებულია ასევე სიტყვები: higball, dough-boy, handsome და ა.შ.

ცნობილია, რომ ენის ლექსიკური მარაგი განუწყვეტლივ ივსება და მდიდრდება ახალი სიტყვებით. ასევე ხდება მათი განვითარება, ფორმის შეცვლა, რომლის დროსაც ადგილი აქვს როგორც ფონეტიკურ, ასევე სემანტიკურ ცვლილებას, სიტყვის განხილვისას, იქნება ეს სინქრონულ თუ დიაქრონულ პლანში, ხდება მისი დეტალური შესწავლა. ინტერესს იწვევს კვლევის ჩატარება სიტყვებზე, მათი წარმოშობის პერიოდიდან დღემდე.

მაგ., სიტყვა raspberry [`ra:zberi] n - 1. The fruit of several plants of the genus, esp. R. ideus, consisting of many small juicy grains or drupes of a subacid flavour arranged on a conical receptable, from which the ripe fruit is easily detached unbroken. 2. The plant which produces the raspberry, or other plants of the genus Rubus resembling this. უ. სკიტის ეტიმოლოგიური ლექსიკონის მიხედვით [7,137] ამ სიტყვის ძველი ვარიანტია raspis-berry ანუ raspise berry. სიტყვის პირველი კომპონენტი raspis - ეს ღვინის სახელწოდებაა. ესპანურ ენაზე raspado ნიშნავს გამოწურული ყურძნისაგან დამზადებულ, წყლით შეზავებულ ლიქიორს. მოცემული დეფინიციიდან გამომდინარე, სეგმენტი rasp- კვალიფიცირდება როგორც ნაშთი-R, ხოლო სიტყვის მეორე კომპონენტი berry - აზრობრივი კომპონენტია NC. მოცემული სიტყვა აღინიშნება ფორმულით [R+NC].

შეპირისპირების მეთოდის გამოყენებისას მკვლევარი ცდილობს, უფრო ზუსტად და ნათლად ახსნას საკვლევი მოვლენის ენობრივი არსი და აღნიშნოს მისი სპეციფიკური გამოხატვა სხვადასხვა ენაში, რაც უფრო ღრმავდება ენობრივი ფაქტების ტიპოლოგიური შეპირისპირებითი ანალიზი და რაც მეტი ყურადღება ექცევა თითოეული ფაქტის მიმართებას სხვა ენის ფაქტებთან, მით უფრო მეტი შესაძლებლობა იქმნება ამ ენებში ახლის, ადრე უცნობი მოვლენის დანახვისა. მრავალი ლინგვისტი აღნიშნავს, რომ შეპირისპირებითი ანალიზის განხორციელება სასარგებლოა როგორც უცხოური, ასევე მშობლიური ენის სრულყოფის მიზნით.

ცნობილია, რომ ქართული და ინგლისური ენები გენეალოგიური კლასიფიკაციის მიხედვით მიეკუთვნება სხვადასხვა ენათა ოჯახს. მიუხედავად მათი ასეთი განსხვავებისა, ასევე შესაძლებელია ჩატარდეს დეფინიციურ-ასოციაცური ანალიზი ქართული სიტყვების მაგალითზე. განვიხილოთ ერთ-ერთი მაგალითი. სიტყვაში მეტოქე - ვინც უპირისპირდება ვინმეს თავისი ინტერესებით: მოქიშპე, მოცილე, მოწინააღმდეგე. მე- და -ე მარკერული კომპონენტებია, ხოლო შუა სეგმენტი - ტოქ - ნაშთია [MC1+R+MC2]. მსგავსი კვლევა შეიძლება ჩატარდეს სხვა ენის სიტყვებშიც. დეფინიციურ-ასოციაციური ანალიზის საფუძველზე შეიძლება დავადგინოთ სიტყვის ასოციაციური სტრუქტურა და ასევე ვიპოვოთ სიტყვები, სადაც შეინიშნება ნაშთიანი სეგმენტების არსებობა. მაგალითად: სეგმენტი -амт სიტყვაში почтамт, - г სიტყვაში четверг, - ован სიტყვაში котлован (რუსულ ენაში); Mar- სიტყვაში Mardi, Jeu - სიტყვაში Jeudi, chauff - სიტყვაში chauffer (ფრანგულ ენაში), - igal გერმანულ სიტყვაში nachtigall, riqif - ქართულ სიტყვაში მერიქიფე და მრავალი სხვა.

მაშასადამე, სიტყვებზე მუშაობისას ვახდენთ მათზე დაკვირვებას, ანალიზს, გააზრებას და აზროვნების დაძაბვას, რომელიც გამსჭვალულია გრძნობადი მომენტებით, ე.ი. მივმართავთ კვლევის მეთოდს, რომელიც შემეცნების ერთ-ერთი ფორმაა. შემეცნებითი ინტერესი ყოველთვის მიმართულია რაიმე ახლისაკენ, შეუცნობელისაკენ, რომელიც აძლევს ადამიანს ინტელექტუალური აქტივობის სტიმულს და საშუალებას შემოქმედებითი მუშაობისათვის.

Cognitive Process Activization in Definitive Associative Analysis of a Word

Manana Shelia

Summary

The article concerns questions connected with the factor of cognitive interest concerning words. The use of definitive and associative analysis with the purpose of words associative structure definition promotes activization and intensification of thought and creative work.

In recent years alongside with different methods of word analysis, cognitive factors seem to attract increasing interest. One of the ways of activization is getting information by means of explanatory and etymological dictionaries. While working with words different cognitive operations are being used: analysis, synthesis, generalization. This methods give opportunities of high motivation and promote stimulation of cognitive and creative activities.

Активность познавательных процессов в дефиниционно-ассоциативных анализах слова

Манана Шелия

Резюме

В статье рассматриваются вопросы, связанные с фактором познавательного интереса в процессе анализа слов. Дефиниционно - ассоциативный анализ с целью определения ассоциативной структуры слова способствует активизации мышления и повышению познавательного интереса. Для целей исследования нами применяются как толковые, так и этимологические словари английского языка.

Вышеуказанный метод также применяется для решения определенных лингвистических проблем.

ლიტერატურა:

1. უზნაძე დ., ზოგადი ფსიქოლოგია, ტ. III-IV გამომც. ,,აღმაშენებელი”, 1998.

2. Беляев Б.В.Очерки по психологии обучения иностранным языкам. М., 1965.

3. Gairns R. Redmon S., Working with words. A guide to teaching and learning vocabulary. Cambridge University Press, 1988.

4. Виноградов Н.А., Словообразование и его отношение к грамматике и лексикологии. В сб. ,,Вопросы теории и истории языка”, М., 1952.

5. Шубин Э.П., Троицкая Н.Б. Дефиниционно-ассоциативная теория внутренней структуры слова. Калининский государственный педагогический институт, 1971.

6. Bloomfield L. Language. N.Y. 1933.

7. Skeat W. An Etymological Dictionary of the English Language. Oxford Clarendon Press., 1956.

8. The Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles. Oxford University Press, 1988.

Мария Филина
(Грузия)

С конца 1830-х до середины 1850-х годов на Кавказе, в частности, в Грузии функционировал своего рода ,,филиал” польской романтической поэзии. ,,Группа кавказских поэтов” - это молодые участники польского национального восстания 1830-1831 гг., участники заговоров (так называемых ,,списков”) Шимона Конарского, ксендза Петра Сцегенного и иных, сосланные на Кавказ. Студенты, офицеры, разжалованные в солдаты, против своей воли участвовавшие в Кавказской войне, принадлежали к интеллектуальной элите своего поколения. Их деятельность отличается большой разносторонностью, но основное ядро группы составляли поэты Тадеуш Лада-Заблоцкий, Леон Янишевский, Владислав Стшельницкий, Войцех Потоцкий, Ксаверий Петрашкевич и другие. Численность группы доныне исследователями определяется по-разному, можно лишь утверждать, что молодых поляков, писавших на Кавказе в тот период, было около сорока. Многие из них оставили и прозаические произведения, путевые заметки, дневники, этнографические исследования, переводы.

После восстания 1830-1831 гг. Польша как бы еще раз насильно разделяется на новые составные. Это части не географические, появившиеся после раздела конца XVIII века, а функционирование различных центров в изгнании. Возникает западная эмиграция, сибирская каторга и кавказская ссылка. Осколки еще недавно одного целого, они, тем не менее, качественно различаются. Положение западных эмигрантов особое: им удалось основать новые сообщества, союзы, издательства, в какой-то степени готовя страну к новому этапу борьбы. Сибирские узники оказались в ужасных условиях. Кавказские поляки, в том числе поэты, имели то преимущество, что связь с родиной была возможна. Но бытующее мнение о том, что ,,южная ссылка” была более мягкой, не всегда справедливо. Ссыльные в первые годы стали участниками самого тяжелого этапа войны и сотнями гибли в горах. Они всячески старались не воевать против горцев, боровшихся за свою независимость. Первый чин, который позволял подать прошение об отставке, был чин подпоручика. Поэтому мы иногда называем их наследие поэзией ,,подпоручиков”.

Творчество этих поэтов довольно подробно исследовали грузинские, польские и русские ученые [1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10]. Однако все они обращают внимание на то, что в биографии и поэзии их доныне имеются ,,белые пятна”, наследие польских поэтов может быть изучено в самых разных ракурсах, и некоторые проблемы требуют современного изучения. В литературе этой много пробелов: погибшие рукописи, незавершенные произведения рано умерших авторов, намеренные и ненамеренные умолчания. Помимо того, неизвестно, какие купюры при публикации сделаны цензурой, так как материалы с Кавказа подвергались особой проверке. Как отмечает известный польский литературовед Данута Оссовская, ,,каждая попытка синтетического образа требует большой осторожности в выводах” [2,26].

Тем не менее, поэзия ,,кавказцев” - это своего рода собирательное наследие, оставленное группой авторов со своего рода общей судьбой. Безусловно, перед нами романтическая поэзия второго ряда, созданная под влиянием Адама Мицкевича и европейских романтиков. Среди литераторов рассматриваемой группы не было поэта с мощным и абсолютно оригинальным миром.

Но эта поэзия имеет свои неповторимые черты, которые определяются особой судьбой поэтов, определяющей все уровни творчества. Эта поэзия характеризуется повышенной биографичностью. Основой мироощущения кавказских поэтов является чувство изгнанничества. Ключевая для романтизма категория в их текстах преломляется через личные переживания. Хотя напомним, что и вершинные польские поэты эпохи - Адам Мицкевич и Юлиуш Словацкий - также были скитальцами и завершили свой земной путь на чужбине, поэтому изгнанничество было у них основой мироощущения.

Категория романтизма, которая для иных могла быть необходимым атрибутом поэтики, получает полновесное жизненное наполнение, романтическое мировосприятие накладывается на обстоятельства судьбы. Изгнанничество обретает абсолютный характер. По сгущенности трагизма ощущений оно соизмеримо с палитрой чувств позднего Словацкого и зрелого Лермонтова, декабристов и поляков сибирской ссылки. Если можно говорить о степени ощущения неволи, то ни Пушкин периода ,,южной ссылки”, ни Мицкевич поры ,,Крымских сонетов” не передали столь безысходных чувств. Польские литераторы были оторваны от родины навсегда, погружены в совершенно неведомый им дотоле мир. Особой темой является восприятие ими Кавказа, расширение польского романтизма кавказскими впечатлениями и введение кавказских реалий (благодаря этой поэзии) в польское сознание в целом.

Сама собственная поэзия воспринималась ,,кавказцами” как спасение от нравственной смерти, как стон, который не удалось сдержать. Мы не утверждаем, что она имела лишь терапевтический смысл для самих авторов, значение этой поэзии гораздо шире, данный вопрос уже рассматривался исследователями и требует современного прочтения.

Одним из центральных образов романтизма и, безусловно, лирики почти всех поэтов, писавших на Кавказе, является образ поэта, пророка. В польском сознании вершинный поэт эпохи воспринимается как ,,Wieszcz” (так уже при жизни называли Мицкевича).

Этот образ в лирике Тадеуша Лады-Заблоцкого, Леона Янишевского, Владислава Стшельницкого, Ксаверия Петрашкевича и других обладает специфическими чертами. С одной стороны, он несет в себе представления о гении, пророке, призванном вести за собой человечество, он верховное, даже мифологизированное понятие в системе ценностей ,,кавказцев”. Д.Оссовская остроумно отметила, что ,,в этом есть что-то от создания образа провинциальных святых” [2,27], имея в виду и несколько провинциальную психологию большинства кавказских поэтов (по типу сознания, а не в оценочном плане). Значительная часть этих политических ссыльных происходила с так называемых kresów (kresy - особая категория в польской истории, она означает польские окраинные земли, оторванные от Польши еще до последнего раздела).

Творец и пророк в мироощущении гениев романтической эпохи - Пушкина, Лермонтова, Мицкевича, Словацкого - накладывается на собственное творчество, на свою миссию, эти понятия глубинно связаны с лирическим героем. В мире кавказских поэтов это понятие прямо не проецируется на их миросознание. Напротив, они ощущают, а порой и утверждают некую ущербность своей поэзии. Объясняется это рядом причин.

Во-первых, никто из них не чувствовал в себе поистине масштабного дарования, позволяющего совместить собственный мощный голос с образом пророка. Во-вторых, в их неуверенности играло роль их окраинное происхождение (большинство из них происходило из небогатых дворянских родов с kresów). Хотя данное предположение требует оговорки. Отметим, что с kresów происходили самые выдающиеся польские писатели и деятели культуры. Адам Мицкевич, Юлиуш Словацкий, Станислав Монюшко, Хенрик Сенкевич родились на территории нынешней Украины, Литвы и Белоруссии. Однако ,,наши” ,,кавказцы” изначально не были включены в магистральную линию родной словесности. И, наконец, их постоянно терзало ощущение того, что они насильственно отторгнуты от родной почвы, не имеют литературной среды, словно вычеркнуты из жизни.

Мы сталкиваемся с довольно редким явлением самокритичности в поэзии, порой доходящей до самоуничижения. И проявляется это в первую очередь в воплощении образа поэта. Т. Лада-Заблоцкий назвал свое творчество ,,вдовьим грошом на алтарь отечественной поэзии”. Помимо этого лапидарного определения одной из самых ярких поэтических самооценок является стихотворение Вл.Стшельницкого ,,К…”, своего рода концентрат отношения поэта к своей музе:

Разные пересекал я в то время края,|
Повсюду носил я лютню скитальца
И настраивал ее на разные тона.
Но ах! Сегодня давний энтузиазм /вдохновение/
В мрачных песнях моих, как и во мне,
Напрасно /ты/ надеялся бы найти. -
Найдешь в них неясные очертания сердца,
Недоговоренные надежды, печаль,
Мечты туманные, как зимние дни,
Порой незавершенный гимн /полгимна/ красоте,
А все глухое, сонное, бесплодное…И завершается это размышление даже чрезмерным преуменьшением собственного значения:
Примешь ли милостиво сиротское
Пожертвование изгнанника:
Песнопения, сложенные на старые ноты
(Что подношу тебе, твоей забаве),
Я, не осознавший стремлений века /эпохи/,
Пиит, отставший от времени? [11, 37-38]
(подстрочник наш - М.Ф.).

Однако не следует столь уничижительную самооценку принимать на веру. В этих строках звучит мольба о признании, желание услышать от читателя, от коллег уверение в том, что поэт творил не зря, что его строки услышаны. Доказательством тому может быть интерпретация в поэзии ,,кавказцев” мифа о Прометее, который становится сквозным в лирике некоторых ,,кавказцев”. Они включают в свою поэтику лишь вторую часть мифа - Прометея прикованного. Это не герой, добывший людям огонь, в его фигуре ощущается не мощный заряд подвига, а именно горе пленения, зависимость. Ведущей в мифе становится его трагическая сторона:

Как второй Прометей, на отроге Кавказа
Повис; от святотатства посинела губа,
Молнии вонзаются в чело,
И стервятник рвет мои внутренности.
Свои меня не признают, а чужой, проходя,
Весело посвистывает с язвительной ухмылкой
И говорит тайком: ,,Вот стонет преступник,

Вплетенный в колесо страдания” [12,172]
(подстрочник наш - М.Ф.).

Подобной интерпретации мифа, полностью наложенной на собственные переживания, мы, пожалуй, не встретим у современников Заблоцкого. Поражают строки, определяющие его внутреннее состояние: не нужен ни своим, ни чужим, для родных перестал быть родным, для иных не стал близким. Такое самоощущение лирического субъекта вносит новый оттенок в польский романтизм.

Однако это полное признание фиаско собственной жизни несет в себе внутреннюю уверенность и в собственной значимости, пусть не признанной ни своими, ни чужими. Заблоцкий, как и иные ,,кавказцы”, сравнивает себя все же с Прометеем, пусть и Прометеем второй части мифа - наказания, а не поры взлета и подвига. Тем не менее, Прометей - один из главных героев человечества, и сравнение с ним является утверждением собственной значимости, величия жертвы, жизненного поражения, сравнимого по масштабу с прометеевским.

Так в любой самооценке ,,кавказцев”, в их поэзии, определенной Заблоцким как ,,разбитых арф недозвучавший звук”, мы встречаемся с потаенным желанием быть услышанными, осознанием того, что их переживания - это исповедь значительной части поколения.

Внутренняя противоречивость является одной из определяющих черт поэзии польской ссылки. Противоречивость заложена и в оценке их наследия. С одной стороны, все уровни его поэтики представляются зависимыми от уже сложившихся романтических структур, а с другой стороны, все тематические пласты, все образы отличаются от канонических и вносят оригинальные штрихи в национальный романизм.

,,პოეტი-წინასწარმეტყველი” პოლონელ ,,კავკასიელ” პოეტთა ლირიკაში

მარია ფილინა

რეზიუმე

სტატიაში განხილულია XIX საუკუნის გადმოსახლებულ პოლონელ, ე.წ. ,,კავკასიელ პოეტთა ჯგუფის”, ლიტერატორთა ლირიკა. ამ პოეტთა შემოქმედება საკმაოდ ვრცლადაა გამოკვლეული ქართველ, პოლონელ და რუს მეცნიერთა მიერ. თუმცა ყველა მათგანი აღნიშნავს, რომ მათ ბიოგრაფიაში და პოეზიაში ბევრი რამ დღემდე დაუზუსტებელია. პოლონელ პოეტთა მემკვიდრეობა შეიძლება სრულიად განსხვავებული რაკურსებით იქნეს დანახული და ზოგიერთი პრობლემა საჭიროებს თანამედროვე კვლევას.

,,კავკასიელთა” პოეზიის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სახეა ,,შემოქმედი”, ,,წინასწარმეტყველი”. მას გააჩნია რომანტიკული პოეზიისგან განსხვავებული თავისებურებანი. ერთი მხრივ, ესაა გენიოსი, წინასწარმეტყველი, რომელმაც უნდა უწინამძღვროს კაცობრიობას, მეორე მხრივ, კავკასიაში მოღვაწე პოლონელი პოეტები ამ სახეს აღიქვამენ, მაგალითად, მიცკევიჩისა და სლოვაცკისგან განსხვავებულად. მათ პოეზიაში შემოქმედი - ესაა საკუთარ თავში დაურწმუნებული, ტანჯული ლტოლვილი, რომელიც ოცნებობს, რომ მისმა მუზამ შეძლოს და სამშობლოსა და მაღალი იდეალებისთვის გახდეს საჭირო.

,,Poet-the Prophet” in the lyrics of the Polish ,,Caucasian” Poets

Maria Filina

Summary

The article deals with the lyrical poetry of the Polish exiled poets of the middle of the XIX th century, the so-called ,,Caucasian poetry group”. Literary career of these poets was studied by Georgian, Polish and Russian scientists in greater details. However, all of them note inexactitude in the biography and works of these poets. Literary heritage of the Polish poets can be investigated from various sides. Some problems need to be studied from modern way of looking.

One of the main characters of the ,,Caucasian poetry” is the image of the creator, ,,rophet”. This image represents a self-assured and suffering person in exile, that dreams about his muse being some motivation to lofty ideals for his homeland.

Литература:

1. Янион М. ,,Разбитых арф недозвучавший звук” (к стосорокалетию романтического тома поэзии. ,,Твурчость”, 1986, № 3 (на польском языке).

2. Оссовская Д. О поэзии кавказской ссылки. Труды Высшей педагогической школы в Ольштыне. 1989, № 10, с. 23-41 (на польском языке)

3. Филина М. Грузино-польские литературные взаимосвязи XIX-XX веков. Тбилиси, ТГУ, 1991. 207 с.

4. Заводзиньский К. К столетию романтического тома поэзии. ,,Твурчость”, 1946, № 10. - С.121-135 (на польском языке).

5. Инглот М. Поляки, писавшие на Кавказе в первой половине XIX в. Материалы к постановке проблемы. ,,Паментник Литерацкий”. 1957, № 1-2 (на польском языке).

6. Рейхман Я. Поляки в горах Кавказа до конца XIX века. ,,Вершины”, 1954, т. XXIII. С. 19-58 (на польском языке).

7. Живов М. Польские ,,кавказские” поэты (биографические материалы). ,,Паментник литерацкий”, 1959. вып. 3/4 С.563-591 (на польском языке).

8. Оссовская Д. Польские рапорты (реляции) с Кавказа 30-60-х годов XIX века и русская литература. Кандидатская диссертация, машинопись - 200с. Ольштын, 1984 (на польском языке).

9. Оцхели В. Польско-грузинские литературные связи в XIX веке (до 1917 г.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Москва, МГУ, 1975.

10. Челидзе Дж. Грузино-польские литературные взаимосвязи в XIX веке. Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Тбилиси, 1975 (на грузинском языке).

11. Стшельницкий Вл. Поэзия. Т. III. Житомир, 1860 (на польском языке).

12. Заблоцкий Т. Стихи ,,Атенеум”, 1844, т. 3 (на польском языке).

ნაზი შამუგია
(საქართველო)

ქართული ენის სწავლების დონის ამაღლებას, მის დაფუძნებას სწორ მეცნიერულ საფუძველზე დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. ენა ყოველთვის იყო ქართველი ხალხის შეუნელებელი ზრუნვის საგანი. ჩვენს წინაპრებს კარგად ჰქონდათ შეგნებული მშობლიური ენის ძალა და მნიშვნელობა, მისი სასწავლო-საგანმანათლებლო და აღმზრდელობითი დანიშნულება.

ქართულ ენაზე მწიგნობრობა ძველთაგანვე არსებობს. მეხუთე საუკუნეში უკვე ხანგრძლივი ტრადიცია უნდა ჰქონოდა - ქართულ ასოთა დაწერილობა ჩამოყალიბებული სახით ამაზე მიგვანიშნებს (ივანე ჯავახიშვილი). ყოველ ხალხს, საამაყოდ დაურჩებოდა ძველ ქართულ ენაზე შექმნილი ორიგინალური თუ ნათარგმნი ძეგლები, მეცხრე-მეთერთმეტე საუკუნით რომ თარიღდება. ქართული სალიტერატურო ენა უკვე მეათე-მეთერთმეტე საუკუნისა თავისი დროის კულტურულ მოთხოვნილებას ღირსეულად ემსახურებოდა.

სალიტერატურო ენაც ენაა და ფუნქციის საკითხი აქაც დგას. ,,ფუნქცია აქვს” ნიშნავს დანიშნულებას ასრულებს. ფუნქციათა საკითხი უმწერლო ენის მიმართაც დაისმის და სამწერლო (სალიტერატურო) ენის დახასიათების დროსაც.

არსებობს ენის სამი ფუნქცია: საკომუნიკაციო (ენა ადამიანთა შორის ურთიერთობის მნიშვნელოვანი საშუალებაა), საექსპრესიო (ენა აზროვნების გამოხატვის საშუალებაა) და საობიექტივაციო (ენა არის გარკვეული შინაარსის გამოვლენა-გადმოცემა).

ამ სამ ფუნქციას თანაბარი მნიშვნელობა არა აქვს: ძირითადია საკომუნიკაციო ფუნქცია. ორი სხვა უშუალოდ და შუალობით საკომუნიკაციო ფუნქციას ემყარება. ობიექტივაცია სათქმელთან თქმულის მიმართებას გულისხმობს: ამ მიმართებას კი მთქმელსა და მსმენელში აქვს ადგილი. ცოცხალი ადამიანის გარეშე ამგვარი მიმართება ვერ ჩამოყალიბდებოდა. საობიექტივაციო ფუნქცია უკავშირდება საექსპრესიოს, როგორც მისი ერთი მომენტი. რაც შეეხება საექსპრესიო ფუნქციას, მისი უპირატესობა ცხადია. ჯერ მთქმელია და მერე მსმენელი. სათქმელი ნაწევრდება მთქმელში, რომ ნათქვამი მსმენელმა აღიქვას. ჯერ სათქმელს გავიაზრებთ, მერე ვამბობთ. და მაინც ეს ასე არ არის, მთქმელი ერთ შემთხვევაში მსმენელიცაა. როცა მონოლოგს წარმოთქვამენ, იმავე ენობრივ საშუალებას მიმართავენ, რასაც მსმენელთან საუბარში. მონოლოგის დროს არსებობს მსმენელი, ასევეა წერის დროსაც. დამწერმა არ იცის, რამდენი ადამიანი წაიკითხავს ნაწერს, ამიტომ შეგნებულად ცდილობს ნაწერი გასაგები იყოს მკითხველისათვის. გვაგრძნობინებს, რომ საკომუნიკაციო მნიშვნელობა აქაც ძალაშია. თანდათანობით იმ ენაზე ვიწყებთ აზროვნებას, რა ენასაც საკომუნიკაციო ფუნქცია აღმოაჩნდება.

ამრიგად, საკომინიკაციო ფუნქცია ძირითადია, მასზეა დამოკიდებული ცოცხალია ენა თუ მკვდარი. მაგალითად, ლათინური ენა რომის იმპერიაში ერთ-ერთი სალიტერატურო ენა იყო. საუკუნეების მანძილზე იგი იყო ერთადერთი ენა ახლანდელი იტალიის, საფრანგეთის, ესპანეთის მიწა-წყალზე. და მაინც ეს ენა დროთა განმავლობაში გამოვიდა ხმარებიდან, იქცა მკვდარ ენად, იგი შეცვალა იტალიურმა, ფრანგულმა, ესპანურმა...

კახეთიდან მეჩვიდმეტე საუკუნეში აყრილი და სპარსეთში დასახლებული მოსახლეობის ნაწილი მხოლოდ იქ დარჩა ქართველად (და დღესაც გურჯად იწოდება), სადაც ენა შეინარჩუნა, ასეა ფერეიდანში. აქ 50 წლის წინ 12 ქართული სოფელი იყო (თოთხმეტიდან), რომელიც ქართულად ლაპარაკობდა. თუმცა იყო ისეთი სოფლებიც (ქვემო მარტყოფი, შაურდი, ნინოწმინდა), სადაც ქართულთან ერთად სპარსულიც იყო გაბატონებული.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სალიტერატურო ენაშიც დგას ფუნქციის საკითხი. ოღონდ ჩნდება კითხვა: რა და რა სფეროში მოიხმარენ სალიტერატურო ენას ურთიერთობის საშუალებად და აზროვნების იარაღად? გამოყენების სფერო განასხვავებს ერთმანეთისაგან სალიტერატურო ენას.

სალიტერატურო ენა ესაა არა მხოლოდ მხატვრულ ნაწარმოებთა ენა, სალიტერატუროა ის ენა, რომელზედაც იწერება სამეცნიერო გამოკვლევები, ჟურნალ-გაზეთების ენაც.

ყველა ეროვნული ენა იმავე დროს სალიტერატუროც არის, მაგრამ ყველა სალიტერატურო ენა არ არის ეროვნული. ისეთი სალიტერატურო ენები, როგორიცაა: რუსული, უკრაინული, ბელორუსული, ესტონური, სომხური, ჩინური, იაპონური და მრავალი სხვა, ეროვნულ ენასაც წარმოადგენენ, მაგრამ სალიტერატურო ენა შეიძლება ჰქონდეს ხალხსაც, რომელიც ერად არ ჩამოყალიბებულა. მაგალითად, დაღესტანში არის ექვსი სალიტერატურო ენა: ხუნძური, ლაკური, დარგუული, ლეზგიური, ტაბასარანული, ყუმიკური, მაგრამ დაღესტნის ეს ხალხები ექვს ერს როდი ქმნიან. სალიტერატურო ენა აქ ეროვნულ ენას არ ნიშნავს. სალიტერატურო ენა იქცევა საერთო ეროვნულ ენად, როცა სათანადო კოლექტივი ერად ჩამოყალიბდება.

ქართული მწიგნობრობის კერას ძველად მონასტერი და იქ არსებული სკოლები ქმნიდნენ (მათ შორის სახელი გაითქვა XII საუკუნეში გელათისა და იყალთოს აკადემიებმა). ამ სკოლებში წვრთნიდნენ მწიგნობრებს. უკვე მეათე-მეთერთმეტე საუკენეების ქართული სალიტერატურო ენა თავისი დროის კულტურულ მოთხოვნილებებს ღირსეულად ემსახურებოდა.

და მაინც სალიტერატურო ენა ერთდროულად კულტურის პროდუქტიც არის და კულტურული განვითარების იარაღიც. ქართული სალიტერატურო ენის ფუნქციები ისე მდიდარი არასოდეს ყოფილა, როგორც დღეს არის, არც ამ ფუნქციის გამოყენებას ჰქონია ისეთი ვრცელი სარბიელი, როგორიც დღეს.

ქართული სალიტერატურო ენა მრავალი ღირებულების მქონე სალიტერატურო ენაა, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სალიტერატურო ქართული ენა, როგორც ყოველი ცოცხალი ენა უცვლელი ვერ იქნება. ამოცანა ისაა, რომ ცვლის ეს პროცესი მიზანშეწონილად წარიმართოს, შენარჩუნდეს, ქართული ენის მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე ღირებული ფასეულობები. სალიტერატურო ენის სასიცოცხლო ინტერესი მოითხოვს, რომ ის არ მოწყდეს მასაზრდოებელ წყაროს - ზეპირ მეტყველებასა და ტერიტორიულ დიალექტს. ჩვენ მივეჩვიეთ იმას, რომ ქართულ ენაზე ყველა დარგის ნააზრევი შეიძლება გადმოიცეს, ხშირად გვავიწყდება, თუ რა განუზომელი მნიშვნელობა ჰქონდა ამას ქართველი ხალხის კულტურული ცხოვრებისათვის, მისი სასიცოცხლო უნარის განმტკიცებისათვის. რაც უფრო მაღალია კულტურის განვითარების დონე, მით უფრო ძლიერია სალიტერატურო ენის გავლენა. მოიპოვება ენები (ინგლისური, ფრანგული...), რომლებიც იჩემებენ სხვადასხვა ხალხის ურთიერთობის ენა ვართო. ასეთი პრეტენზია ქართულ ენას არა აქვს - ის ქართველი ერის კულტურულ მოთხოვნილებებს ემსახურება.

იმის ნათელსაყოფად, თუ როგორ შეფასებას აძლევდნენ ძველად ჩვენი წინაპრები ქართულ ენას, X საუკუნის ქართველი მწერლის, მთარგმნელისა და საზოგადო მოღვაწის იოანე-ზოსიმეს თხზულებებიც კი იკმარებდა. მან დაწერა საგალობლები და ერთ-ერთ ჰიმნოგრაფიულ თხზულებაში ,,ქებაი და დიდებაი ქართულისა ენისაი”, რომელიც 1924 წელს გამოაქვეყნა პავლე ინგოროყვამ ჟურნალ ,,კავკასიონში”, იოანე ზოსიმემ ქართულს განსაკუთრებული შეფასება მისცა: ,,მეორედ მოსვლისას მაცხოვარი ამ ენაზე განიკითხავს და ამხელს მსოფლიოსო”. როგორც ჩანს, იოანე ზოსიმესათვის ეროვნული თვითშეგნება ძალზედ მნიშვნელოვანი იყო.

მდიდარი და დახვეწილია V-XII საუკუნეების ქართული სალიტერატურო ძეგლების ენა. ქართული სალიტერატურო ენის ღრმად შესწავლამ და საიმედოდ მოვლილობამ განაპირობა ისეთი მაღალმხატვრული და ენობრივად სრულყოფილი ნაწარმოების შექმნა, როგორიცაა ,,ვეფხისტყაოსანი.”

XII საუკუნის შემდეგ საქართველოს ძლიერება საგრძნობლად შესუსტდა. გარეშე მტრების გამუდმებული შემოსევები არ აძლევდა ნიჭიერ ქართველ ხალხს თავისუფალი ცხოვრებისა და შემოქმედების საშუალებას. ენა რომ დაცული ყოფილიყო და ერს გადაგვარება არ დამუქრებოდა, საჭირო იყო ენის კანონების შემსწავლელი მეცნიერების - გრამატიკის სრულყოფა-განვითარება. უკვე XVII-XVIII საუკუნეებში იქმნება და ხელნაწერების სახით ვრცელდება ქართული ენის გრამატიკის მრავალი სახელმძღვანელო.

ქართული ენა ისწავლებოდა თბილისისა და თელავის სემინარიებში (პირველი დაარსდა 1755 წელს, მეორე -1782 წელს). თბილისის სემინარიაში ქართულ ენას ასწავლიდა ანტონ ბაგრატინი, თელავის სემინარიაში კი რექტორი გაიოზი. 1790 წელს ერეკლე მეფის შვილიშვილმა დავით გიორგის ძე ბატონიშვილმა დაწერა სახელმძღვანელო ,,საგრამატიკო ხელოვნება”.

XIX საუკუნის ოთხმოციან წლებში რუსეთის ცარიზმმა გადაწყვიტა ქართული ენის განდევნა სკოლებიდან. მის წინააღმდეგ ხმა აიმაღლეს ქართველმა მწერლებმა, საზოგადო მოღვაწეებმა. ქართულ ინტელიენციას კარგად ჰქონდა შეგნებული, რომ ქართული ენის შენარჩუნებისათვის აუცილებელი იყო ენის სახელმძღვანელოების შედგენა. 1882 წელს პეტერბურგში დაიბეჭდა დ. ყიფიანის მიერ შედგენილი ,,ახალი ქართული გრამატიკა სხარტულად დაწერილი მამისაგან შვილებისათვის”, 1888 წელს გამოიცა პ. კვიცარიძის ,,ქართული სწორმეტყველება”. იმავე წელს გამოვიდა ა. ქუთათელაძის ,,პირველი დაწყებითი ქართული გრამატიკა”. ხოლო 1989 წელს თ. უორდანის ,,ქართული გრამატიკა”.

ქართული ენის მოვლა-პატრონობას, მის შემდგომ სრულყოფასა და განვითარებას დიდად შეუწყო ხელი სილოვან ხუნდაძის, იასე ნიკოლაიშვილისა და ილია სიხარულიძის მიერ შედგენილმა ქართული ენის გრამატიკის სასკოლო სახელმძღვანელომ. აღსანიშნავია პროფესორ ვ. რამიშვილის, აკადემიკოსს ა. შანიძის, პროფესორ ლ. კვაჭაძის მიერ დაწყებითი, საშუალო და უმაღლესი სასწავლებლებისათვის შედგენილი ქართული ენის სახელმძღვანელოების უდიდესი მნიშვნელობა.

ყველა ქართველის ვალია პატივი სცეს და მოუაროს თავის მდიდარ დედა ენას. ყურადღება არ მოაკლოს და არ დაივიწყოს ძველი ჭეშმარიტება - ენა არის ხალხის მეობის ძირითადი ნიშანი.

Literary Language and Nation Originality

Nazi Shamugia

Summary

It is important to raise teaching standards of the Georgian language guided by the proper scientific fundamentals.

The Georgian literary language of the X-XI th centuries presented honorable cultural heritage of that time. Functional application of the Georgian literary language has never been so abundant as today.

The Georgian literary language is diverse by its nature. But it has been changing constantly. The author of the article finds the basic task in controlling the changing process purposefully.

Литературный язык и национальная самобытность

Нази Шамугия

Резюме

Повышение уровня обучения грузинскому языку на правильной научной основе имеет огромное значение.

Грузинский литературный язык Х-Х1 веков достойно представлял культурное наследие своего времени. Сегодня как никогда богато функциональное использование грузинского литературного языка, которое может меняться. Задача в том, чтобы целенаправленно управлять этим процессом.

ლიტერატურა:

1. კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. 1, თბ., 1941.

2. ილია ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ. V, თბ., 1969.

3. შ. ძიძიგური, ქართული ენის ლექსიკა, ფონეტიკა, მორფემა, თბ., 1956.

4. ლ. კვაჭაძე, ქართული ენა I, ლექსიკა, ფონეტიკა, გრამატიკა და მორფოლოგია, თბ., 1961.

5. ალ. ღლონტი, ქართული ლექსიკოგრაფიის საფუძვლები, თბ., 1971.

6. არნ. ჩიქობავა, ენათმეცნიერების შესავალი, თბ., 1952.

7. აკ. თოფურია, ქართული მეთოდიკური აზროვნების ისტორია, თბ., 1969.

8. მ. რეხვიაშვილი, მეტყველების კულტურისა და ზნეობრივი აღზრდის მეთოდოლოგოა, თბ., 1997.

9. ვ. რამიშვილი, ქართული ენის სწავლების მეთოდიკის საკითხები, თბ., 1976.

10. ა. შანიძე, ქართული გრამატიკის საფუძვლები, I, თბ., 1953.

11. ლ. ჭეიშვილი, ქართული სალიტერატურო ენისა და სტილის საკითხები, თბ., 1956.

Tamar Jojua
(Georgia)

The role of English as one of the most widely used international languages in the world is really indisputable. It serves as a means of communication between millions of speakers of different languages in such fields as science, diplomacy, business, education, mass media, arts, sport and tourism. Not surprisingly, nowadays the process of teaching English as a foreign language is focused on the development of fluent, spontaneous communication in spoken and written forms. {5}

The goals for ELT are to meet the basic requirements of people who acquire the language to interact effectively with members of other societies.

Communicative approach to language teaching focuses on real uses of language; especially social uses are the priority. Students should be encouraged to practice language in such situations which resemble real life communication, as language is learnt most effectively by using it in realistic situations {6}. Such practice favours the formation and further perfection of communicative competence -to know a language and to be able to put that knowledge to use in communicating with others in different situations {7}.

Since this language is not native for students, it is vital that classes be interesting enough to motivate them to break the language barrier and enter into discussion.

The role of grammar in the process of communicative teaching of English is really very important. No one doubts the Prominence of grammar as an organizational framework within which communication operator {2}. For achieving skills of fluent, spontaneous communication a good knowledge of grammar is considered as one of the main components in teaching of English to nonnative speakers. Teaching of grammar has also become more communicatively oriented. The process involves such factors as arising the motivation of grammar acquisition (which is lower in comparison with other aspects of the language) in our students. While teaching of grammar purely formed (manipulative) mechanical drills should be avoid. Teachers have to use some `bridge' to read communication containing the grammatical phenomena under study, (for example instead of Put verbs into the Present Perfect, tells your friend about recent changer {1}. Grammar exercises should be designed on the textual level and not on the level of separate sentences, providing the situational context.

For the effective formation of grammar habits they should be considered as the subcomponents of four basic language skills (listening, writing, reading, speaking), having defined more precisely peculiarities and mechanisms of reception (segmentation, identification, decoding) and production (selection, substitution, transformation) of written and oral speech. Grammar teaching process should be directed correspondingly (teachers have to work out in language learners grammar habits of reading, listening, speaking and writing). Separate attention must be paid to receptive (perceptive) grammar habits. Teachers should teach not only how to produce a grammar form, students need to know which form to choose in different situations, they must recognize the form and grasp its meaning. In the process of formation grammar habits of listening/reading special attention is paid to the grammar polysemy. In my approach to grammar teaching students are stimulated in making independent conclusions based on typical examples- inductive approach (instead of ready-made rules), it helps memorizing, deeper understanding, forming so-called `sense of language' and perfects the ability of explanation, though such approach doesn't eliminate further usage of `ready-made' grammar theory (deductive approach) in getting more skillful formulation in revision of studied materials and for the confirmation of students' attitudes towards the grammatical phenomenon. Induction is especially actual because of the following reasons:

Language is inexhaustible and while teaching we can't consider all grammar phenomena our students may come across in the future.

Language is never static like all other forms of life it is in a constant state of evolution. There is constant interaction between life and language. As life marches on, language must march with it, taking new words, to express new ideas and leaving behind such words as belong to thoughts and facts that have had their day. Linguistic changes on the grammatical level of the language can also be observed and the knowledge gained in the process of studying won't be enough, because of this a person with a good command of language, especially a language specialist must possess the skill ,,to decipher” the unknown linguistic (grammatical) phenomena, accordingly for the formation of such skills students must have serious work and long-termed practice. {1}

Translation and presentation of new grammar items should constitute part of grammar teaching itself and not only of separate subjects (translation, methodology). Translation in both directions (native-target and vice versa) in reasonable amounts permits students to realize the problems of possible habit interference and to organize nationally learning/teaching process.

Grammar teaching should be professionally oriented. When teaching the future teachers, philologists, translators it is considered very important to focus on such professional components as presentation of grammar items, correction of mistakes, a good command of terminology, translation (written, oral), and grammar analysis. In grammar teaching realization of `spiral approach' (repetition and systematization on a new level of each studied grammar material) permits deep enough understanding and strong enough skills.

As for the approach to grammar correction I share Professor N. Dogonadze's view on this point, who states that: ,,The approach to grammar correction is analogues to phonetic correction (principle of approximation). Correcting each mistake while drilling, and explaining in case of repeated mistakes (self-correction after teacher's words and gesture, showing that something is wrong, is more appropriate), and correction in case of difficult comprehension of what was said as for writing, all mistakes should be corrected, as we can't permit them to be fixed as the right variant, but while counting the scores, mistakes not creating obstacles to comprehension shouldn't influence the general evaluation” {3}. I only add that while correcting mistakes so called ,,double normativeness” (informal/oral and formal/written speech) must be taken into account, it is necessary not to forget about the types of mistakes (global-local). Students must be aware of the fact, that there is no only one correct utterance; the chosen grammar form may depend on the certain situation and the speaker's evaluation. {1}

I offer some types of communicative grammar techniques promoting formation/perfection of the grammar habits of four basic language skills (listening, reading, writing, and speaking) {3}

1. (L) Listen and mark down whether the sentence is about regular behaviour (r) or about a single action (s), e.g. the sun rises earlier in summer than in winter (r).

2. (L) Listen and mark down whether the action began in the past (p) or it is taking place right now (n) e.g. He's been learning German since childhood (p). He's been learning English and French.

3. (2 -R) Mini-dialogues. Listen and choose the correct replies.

A: You are shaking!

B: a) I'm thinking about that terrible incident.

b) I've been thinking about that terrible incident.

(The correct answer is ,,b” as shaking is the evidence of thinking about the accident.)

4. (R) Read and match each sentence with the situation.

She is smiling - The action is taking place right now, we don't know or aren't interested When it started.

Our city is growing quickly - Some recent changes are described.

5. (R) Match the questions and the answers.

6. (R) Read the story. Then say what is (and has always been typical for its character, what he is doing during the short period of time and what he has been doing for some longer period.

7. (S, L) Ask your friend questions about something she/he knows better than you do (pop music, American literature, sports, etc).

Ask and answer about the typical features, tendencies for the several years' newest changes.

8. (R) does ,,true-false” exercise according to the given text, pay attention to the verb forms.

9. (R -W) Fill in ,,do/does/is/are/have been/has been”.

10. (R -W) Fill in the verbs in the correct form.

11. (S, L) Speak about your language learning and skills. Describe your general likes and dislikes, problems, recent changes, duration of different activities.

12. (S, L) Role play: a curious child who wants to know everything about “his/her family members, professions, how long it is necessary to learn to become good specialists, what their duties at work are, what they are doing right now, etc. ( “the family” are the rest of the group).

13. (S, L) Role play: an interview with a ,,star”. Ask a ,,star” about his/her hobbies, schedules, achievements and the time it took him/her to..

14. (W) Correct the mistakes in the suggested letter.

15. (W) Write a composition about your university-its general characteristics, something that has been happening in it for some time and the most recent changes. Then exchange the exercise-books and check each other's mistakes. Only then the teacher will check some of your essays.

16. (R) Translate into Georgian (into your native language). Name the forms the verbs are in.

17. (W) Translate into English with a dictionary. Pay attention that all the verbs in Georgian are in the same form, while in English -in different. Say which words in the Georgian sentences helped you to choose the tense-aspect form.

18. (R -W) Choose the correct form (s)

19. (R) Identify the one underlined word or phrase that is not correct.

In conclusion let me point out that teaching that incorporates the communicative use of grammar requires a greater degree of flexibility and therefore a greater degree of classroom organization. When teaching grammar the teacher's job is to create conditions in the classroom that will enable students to learn by becoming engaged in real-life language activities. As Wilga Rivers states: `The classroom has to be very active, very interactive, with people learning through performing tasks or performing group activities or whatever, so that they are using the language as much as possible'. {2}. Grammar is an integral part of language and the effective teaching of each grammatical structure in the realization of communicative approach to foreign language teaching.

References:

1. ჯოჯუა თ., უცხოური ენის გრამატიკის სწავლება უმაღლესი სასწავლებლის სპეციალურ ფაკულტეტზე (ინგლისური ზმნის პირიანი ფორმების მაგალითზე) თბილისი. გამომც. „მერიდიანი“ 2005.

2. Arnold, J. Reflections on Language Learning and Teaching: An interview with Wilga Rivers. Selected Articles from the English Teaching Forum. Washington. D.C. 1994 pp.122-123.

3. Dogonadze, N. Methods of Teaching Languages as the guidelines of Creating EFL

Textbooks. Tbilisi. Alma-Mater Publishers. 1996 pp. 102-104.

4. Dogonadze, N., Jojua, T. The English Verb (Finite Forms) Practice Book for Future Language Specialists. Tbilisi, 2000.

5. Ellis, R. The Study of Second Language Acquisition. Oxford University Press. 1994. pp. 220-221.

6. Finocchiaro, M. , Brumfit, C. The Functional-notional approach: from theory to practice. Oxford: Oxford University Press. 1983. p.90.

7. Hedge, T. Teaching and Learning in the Language Classroom. Oxford University Press. 2000. pp. 44-49.

თამარ ჯოჯუა

რეზიუმე

ინგლისურის როგორც მსოფლიო მასშტაბით ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ფართოდ გამოყენებადი საერთაშორისო ენის როლი კონკურენციის გარეშეა. სხვადასხვა ეროვნების მილიონობით წარმომადგენელი ერთმანეთთან კომუნიკაციას სწორედ ამ ენის საშუალებით ახორციელებს ისეთ სფეროებში როგორიცაა მეცნიერება, დიპლომატია, ბიზნესი, განათლების სფერო, მასმედია, ხელოვნების დარგები, სპორტი და ტურიზმი. დღეს ყველაზე წარმატებული ის პროფესიონალები არიან, რომლებმაც თავიანთ პროფესიასთან ერთად ინგლისურ ენაზე გამართული კომუნიკაციის უნარ-ჩვევები გააჩნიათ. აქიდან გამომდინარე, ბუნებრივია, რომ ინგლისური ენის, როგორც უცხოურის, სწავლების მეთოდიკის პრიორიტეტს წარმოადგენს ამ ენაზე თავისუფალი, სპონტანური, გრამატიკულად კორექტული კომუნიკაციის უნარ-ჩვევების ჩამოყალიბება/სრულყოფა წერითი და ზეპირი ფორმებით.

უცხოური ენის სწავლებისადმი კომუნიკაციური მიდგომა მოითხოვს, რომ ენის შემსწავლელებს შეექმნათ რეალურთან მიახლოებული სათანადო სამეტყველო სიტუაცია, რომელიც მათ აქტიური მეტყველბისაკენ უბიძგებენ.

გრამატიკის როლი უცხოური ენის კომუნიკაციური სწავლების პროცესში ძალზედ მნიშვნელოვანია. გრამატიკა უნდა ვასწავლოთ კომუნიკაციურად, იგი უცხოური ენის პრაქტიკული მიზნებისათვის შეთვისებას, ამ ენაზე სწავლელთა ამეტყველების ამოცანებს უნდა ექვემდებარებოდეს. გრამატიკა უნდა ისწავლებოდეს როგორც ძირითადი სამეტყველო უნარ-ჩვევების კომპონენტი. სწავლებისას უნდა გამოვიყენოთ საინტერესო სავარჯიშოები და ისეთი დავალებები, რომელიც ცხოვრებისეული სიტუაციებისა და ამოცანების მსგავსია. გრამატიკული მოვლენის სწავლებისას აუცილებელია მისი სამეტყველო ფუნქციის გათვალისწინება. რადგან დღეისათვის მთავარი ყურადღება უცხოური ენის კომუნიკაციურ შეთვისებას ეთმობა, ამდენად გრამატიკული მასალის შერჩევა სწორედ ამ მიზნის განხორციელებას უნდა ემსახურებოდეს.

Роль грамматики в процессе коммуникативного обучения английскому, как иностранному языку

Тамар Джоджуа

Резюме

Роль английского языка, как одного из самых употребляемых международных языков в мировом масштабе вне конкуренции. Миллионы представителей разных национальностей осуществляют между собой коммуникацию с помощью этого языка в таких сферах как наука, дипломатия, бизнес, сфера образования, масмедия, искусство, спорт и туризм. Сегодня наиболее успешными являются те, которые наряду со своими высокопрофессиональными навыками, владеют способностью вести коммуникацию на хорошем английском языке. Исходя из этого вполне естественно, что приоритетом методики преподавания английскому языку, как иностранному, является формирование навыков свободной, спонтанной, грамматически конкретной коммуникации на этом языке в письменной и в устной форме.

Коммуникативный метод обучения иностранному языку требует создания на занятиях реальных речевых ситуаций, в которых активно будут вовлечены студенты, изучающие этот язык.

Роль грамматики в процессе коммуникативного обучения иностранному языку является очень важным. Обучать грамматике должны коммуникативно, она должна соответствовать принципам и задачам освоения иностранного языка для практической цели, способностью свободного владения этим языком.

Грамматике следует обучать как компоненту основных речевых умений, с помощью интересных упражнений, сходных с формами и задачами реальной жизни. При обучении грамматическим явлениям необходимо учитывать речевые функции данного языка.

Марина Арошидзе
Нино Арошидзе
(Грузия)

Представляя собой интереснейшую разновидность клишированных текстов анекдот прошел сложный путь эволюции от короткого, устного рассказа с неожиданной остроумной концовкой, события необычного характера - до уникального феномена современной культуры. Он стал самым оперативным жанром городского фольклора, моментально реагирующим на любое более или менее важное событие в жизни данного социума.

В ,,Литературном энциклопедическом словаре” термин анекдот имеет два значения: ,,Анекдот (от греч. anecdotos - неизданный). 1) Короткий рассказ о незначительном, но характерном происшествии, преимущественно из жизни исторического лица. В этом значении термин впервые применен к сатирической ,,Тайной истории” Прокопия Кесарийского. Позднее анекдотом стали называть малые повествовательные литературные жанры шуточного характера, нередко с острым политическим содержанием (в западно-европейской литературе - фаблио и фацеции). В России анекдот получил распространение со второй половины XVIII века. 2) Краткий устный рассказ злободневного бытового или общественно-политического содержания с шутливой или сатирической окраской и неожиданной остроумной концовкой; своеобразная юмористическая, нередко гротескная притча; основной жанр современного, преимущественного городского, фольклора” (2, 28).

В настоящее время анекдот все чаще выполняет сатирическо-развлекательную функцию, его сердцевина, пуант (неожиданная развязка) осуществляет разрядку напряженности, возникшую в разговоре, и тем самым посредническую (медиативную) функцию, выводящую говорящих из неловкого положения или просто затянувшейся паузы. Постепенно, шаг за шагом складывалась специфика анекдота, объединяющего три ипостаси: анекдот как социо-культурный феномен, анекдот как литературный жанр и особый вид устного словесного искусства, анекдот как специфическая языковая игра.

Но примечательно, что и ученые-лингвисты, изучающие специфику текстов анекдотов, и коллекционеры этого уникального жанра, и замечательные мастера-рассказчики (триксеры) единодушны в выделении такой важнейшей черты анекдотного феномена, как оперативность, способность сразу же реагировать на любые изменения в общественно-политической и хозяйственной жизни той лингвокультурной общности, в которой рождается и функционирует данный анекдот. Можно привести множество высказываний, которые сводятся к одной мысли: анекдот - это своеобразная летопись времени, живая, необычайно колоритная, психологически достоверная, в лучших своих образцах доставляющая чисто эстетическое наслаждение. Но особое значение этот уникальный пласт культуры приобретает в тоталитарной стране, в которой только в анекдоте ,,можно найти верный ответ на любой вопрос из области политики, экономики, секса, педагогики и т.д.” (3, 38).

Представляя собой в большинстве случаев миниатюрные по объему художественные тексты, анекдоты максимально насыщены имплицитной информацией о действующих лицах, об их типичных взаимоотношениях, привычках, приоритетах. Театрализованность действия в анекдоте способствовала широкому распространению особой синтаксической конструкции в начале текста, когда фиксируется особый порядок слов: глагол-предикат в форме настоящего время, затем персонажи предстоящей истории, затем все остальные второстепенные члены предложения:

Встречаются как-то две подруги …

Целям свертывания текстовой информации прежде всего служат национально-культурологические маркеры, являющиеся обычно названиями особенностей национального быта, истории, культуры. В роли маркеров часто выступают имена собственные, характерные для той или иной народности. Все любители анекдотов знают, что Абрам и Сара - типичные представители еврейского народа со всеми чертами, свойственными или приписываемыми этим людям, обычно - это жители Одессы, очень остроумные, весьма прижимистые. Некоторые герои даже не наделены собственными именами: чукча, грузин, американец и пр. При функционировании в иноязычной среде они приобретают более высокую степень обобщенности. Так, для русскоязычной аудитории чукча олицетворяет собой любого представителя Крайнего Севера, грузин - это чаще всего любой закавказец, и лишь затем представитель своего народа, когда дело касается разницы между грузинами, армянами и азербайджанцами. Когда же анекдот функционирует в национальной среде, то грузин-рассказчик никогда не использует типаж грузин в широком смысле, более того, обычно героями рассказанных им анекдотов являются представители разных уголков Грузии (рачинцы, аджарцы, гурийцы, мингрелы и пр.), являющиеся олицетворением разных черт. Подобную же функцию выполняют и прецедентные имена (Бичико и Чичико), которые часто выступают в очень фамильярной форме (Бичикия и Чичикия). Точно также, если героями анекдота являются русский и украинец, то в пересказе украинского триксера (рассказчика) в нем появляются хлопец (Мыкола) и москаль. В подобных анекдотах очень ярко представлен национальный менталитет героев, требующий соответствующих знаний для декодирования текста.

Жанр рассказов о народах-соседях существует в фольклоре самых разных народов. Французы и голландцы рассказывают анекдоты о бельгийцах, испанцы о португальцах, шведы - о норвежцах, а финны - о шведах. Это вполне естественно. Ведь представления о ,,человеке вообще” люди, как правило, формируют на основе наблюдений над собственным этносом, отличительные особенности которого, таким образом, принимаются за норму. Соответственно, черты, свойственные иным этносам, воспринимаются как отклонение от стандарта. Это касается как характерных черт поведения, так и речевых особенностей, причем к последним можно отнести как нарушения собственно языковых норм (акцент, несвойственные языку рассказчика синтаксические конструкции), так и пристрастия к речевым стратегиям, не характерным для языка рассказчика, поскольку стереотипы поведения разных народов обычно не совпадают, специфические черты поведения, свойственные иным этносам (как правило, представленные в преувеличенном виде), часто воспринимаются как смешные, глупые, не соответствующие собственной, ,,правильной” норме поведения. Тем более смешными кажутся нарушения носителями других языков речевых стереотипов родного языка рассказчика. В России с ее огромной территорией и многонациональным населением русские постоянно сталкиваются с различными типами ,,неправильного” с русской точки зрения поведения и ,,неправильной” русской речью.

Л.П.Крысин рассматривает бытующие в русской языковой среде представления о национальном характере и речевых особенностях народов- соседей, так называемые этностереотипы (1,13). Эти представления отражены в художественной литературе, в которой при передаче русской речи нерусских, как правило, изображаются какие-то специфические ,,неправильности”, а также в так называемых ,,анекдотах об инородцах” (жанре чрезвычайно распространенном в современном городском фольклоре). При этом существует целая традиция вторичного отражения особенностей русской речи нерусских.

Закавказцы в анекдотах опознаются по произношению [а] в безударных слогах на месте редуцированных, мягкому произношению шипящих, неразличению твердых и мягких согласных. Произношение чукчей имитируется посредством произнесения свистящих на месте соответствующих шипящих. Для украинцев характерна реализация фонемы [г] как фрикативной, для речи евреев - реализация [р] как заднеязычного [R]. Также речевая характеристика других народов в анекдотах часто включает в себя склонность к использованию определенных прагматически насыщенных частиц. Для грузин это произносимое с особою интонацией вопросительное ,,Да?”, для чукчей - слово однако, для евреев частица таки. Склонность к чрезмерному (с точки зрения русских речевых стереотипов) использованию соответствующих языковых средств также может играть решающую роль в создании комической ситуации, как в анекдоте о грузинской и еврейской кошке: Мяу да? - говорит грузинская кошка, и еврейская отвечает - Таки мяу!

Любопытен уже сам выбор ,,героев” анекдотов об инородцах. Выбор персонажей русских анекдотов об этнических меньшинствах весьма ограничен. Из более чем сотни народов, населявших территорию Российской империи, а затем территорию Советского Союза, лишь о единицах рассказываются анекдоты. При этом выбор героев для анекдотов изменился с течением времени. Если в начале XX в. героями анекдотов часто были цыгане или армяне, то в современном фольклоре анекдотов про цыган нет, анекдоты про армян трансформировались в серию анекдотов об армянском радио. Наиболее частые герои русских анекдотов об этнических меньшинствах в современном фольклоре - это грузины, чукчи, украинцы (хохлы) и евреи. Конечно, существуют анекдоты и о других народах, но в них, как правило, отражены лишь отдельные черты этих народов: эстонская сдержанность и медлительность, белорусская покорность (4, 41).

Каждый типичный персонаж анекдотов характеризуется особыми чертами. Так грузины в анекдотах предстают как гостеприимные, хлебосольные люди, они любят застолье, пиры, произносят цветистые тосты, щедрые, даже часто слишком щедрые. Но вместе с тем грузин обязательно шумный, заметный, одетый богато, но пестро, любит прихвастнуть, кичится своим настоящим или мнимым богатством. Сравните следующие анекдоты:

Грузин в Москве купил ,,Запорожец”. Наутро просыпается - машины нет. Он купил еще один ,,Запорожец”. Та же картина. Тогда грузин прикрепил на лобовом стекле записку - Хочешь - катайся, но потом машину верни. Утром на месте своей машины обнаружил ,,Мерседес” с запиской - Не позорь нацию!

Среди грузин много долгожителей, они любят выпить, вкусно поесть, поухаживать за женщинами, хотя их характеризует ,,восточное” отношение к женщине. Поскольку анекдоты о грузинах распространились в советский период, то одной из обязательных тем является тема отношения грузин к советской власти. Общим является то, что советскую власть не любит никто, она мешает всем, но всем по-разному. Грузинам советская власть мешает наслаждаться жизнью.

Помимо выше отмеченного ,,да”, столь характерного для речи грузина - героя анекдотов, он часто использует обращение ,,ты” независимо от того, к кому обращается, даже к незнакомому человеку. Обращение на ,,вы” является слишком формальным и разрушило бы стереотипный образ грузина. Синтаксис этих героев характеризуется большим количеством эмоционально окрашенных конструкций, много побудительных предложений и риторических вопросов, и, конечно же, любимое обращение грузин ,,кацо”!

Не обошли вниманием русские анекдоты и представителей других национальностей, хотя им досталось значительно меньше. Вполне вероятно, что подобное обстоятельство объясняется несколькими факторами: во-первых, тем, что англичане, американцы, французы и пр. представители зарубежья не владеют русским языком, а соответственно не над чем смеяться (имеются ввиду искажения русской речи), во-вторых, тем, что русские всегда преклонялись перед Западом, поэтому над грузинами, евреями, чукчами, украинцами в русских анекдотах смеются, а над англичанами, немцами и пр. лишь уважительно посмеиваются. Представители других национальностей показаны в русских анекдотах с какой-либо одной стороны: англичане - очень флегматичные приверженцы традиций, французы - порывистые, эмоциональные поклонники прекрасного пола, американцы поклоняются зеленому божеству - доллару.

Проанализированные этностереотипы, используемые в русских анекдотах, бытуют в русской речи и во многом имеют ,,лингвистическое” происхождение, то есть речевая характеристика героев коррелирует определенным образом с реальными особенностями русской речи представителей соответствующих народов. Обращая внимание на эти особенности, их подсознательно связывают с особенностями характера, таким образом делается вывод о национальном менталитете. Но необходимо отметить, что образ представителя того или иного народа не полностью совпадает с соответствующим анекдотным этностереотипом.

Исследование лингвопрагматического феномена анекдотных текстов позволяет утверждать, что данная разновидность текстов представляет собой совершенно уникальный тип, характеризующийся высокой степенью вариативности и имплицитности. Декодирование текстовой информации весьма проблематично для инокультурного адресата, ибо требует знания большого объема фоновой информации лингвокультурологического характера. Вариативность же анекдотного текста определяется параметрами речевой ситуации и личностью коммуникантов. Но наличие имплицитных средств выражения в смысловой ткани художественных произведений не должно превышать ,,порог понятности”, который учитывает фактор адресата.

Anecdote as a kind of Cliché Texts and its Functioning in the Intercultural Context

Marina Aroshidze
Nino Aroshidze

Summary

Being an interesting type of cliché texts, an anecdote has gone through the evolution from the short, uttered story with an unexpected punch line, an extraordinary event to the unique phenomenon of the modern culture. It became the most efficient genre of the rural folklore, immediately reacting to any event relatively important for the given community. Anecdotes are distinguished by the high level implicitness and capability to change. The problem of decoding textual information is very actual for the addressee belonging to the different culture as it requires the vast background information of linguistic and cultural character.

ანეკდოტი, როგორც კლიშირებული ტექსტი და მისი კულტურათაშორის სივრცეში ფუნქციონირების თავისებურებები

მარინა აროშიძე
ნინო აროშიძე

რეზიუმე

ანეკდოტი წარმოადგენს კლიშირებული ტექსტის მეტად საინტერესო ნაირსახეობას, რომელმაც ევოლუციის საკმაოდ რთული გზა განვლო - მოკლე, ზეპირსიტყვიერი, მოულოდნელი და გონებამახვილური ფინალის მქონე მოთხრობიდან, უჩვეულო ხასიათის მქონე მოვლენიდან თანამედროვე კულტურის უნიკალურ ფენომენამდე. ანეკდოტი ქალაქური ფოლკლორის ყველაზე ოპერატიულ ჟანრად იქცა, რომელიც მყისიერად რეაგირებს მოცემული სოციუმის ცხოვრებისათვის მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვან ნებისმიერ მოვლენაზე.

ანეკდოტების ტექსტების ლინგვოპრაგმატული ფენომენის შესწავლა საშუალებას გვაძლევს ვამტკიცოთ, რომ ეს სრულიად უნიკალური ტიპის ტექსტებია, რომლებიც მაღალი ხარისხის ვარიანტულობითა და იმპლიციტურობით ხასიათდებიან.

ტექსტის ინფორმაციის დეკოდირება ფრიად პრობლემატურია განსხვავებული კულტურის მქონე ადრესატისთვის, რადგან მისგან ლინგვოკულტუროლოგიური ხასიათის მქონე საკმაოდ დიდი მოცულობის ინფორმაციის ცოდნას მოითხოვს.

Литература:

1. Крысин Л.П. Параметрическое описание языковых состояний. Русский язык, 1991. №5.

2. Лингвистический энциклопедический словарь. Москва, 1990.

3. Раскин И. Энциклопедия хулиганствующего ортодокса. Москва, 1999.

4. Шмелева Е.Я., Шмелев А.Д. Русский анекдот. Москва, 2002.

მარინე ტურავა
(საქართველო)

ტერმინი ,,ჟანრი” წარმოიშვა კლასიციზმის ეპოქის საფრანგეთში, სადაც ხელოვნების თეორიამ ჟანრებს მტკიცე ზღვარი დაუდგინა და უმკაცრესი წესებით დაიცვა ჟანრული სიწმინდე. XIX საუკუნეში არსებულმა ჟანრულმა მრავალფეროვნებამ შეარყია ეს სიმტკიცე.

ყოველი ლიტერატურული ეპოქისა და მხატვრული მეთოდისათვის დამახასიათებელია ამა თუ იმ ფორმის უპირატესობა. კლასიციზმის ეპოქაში პოპულარული იყო ტრაგედია, კომედია, ოდა, ეპიკური პოემა; განმანათლებლობის ეპოქაში - ,,მეშჩანური დრამა”, ელეგია, ბალადა, ლირიკული პოემა. XX საუკუნე ხასიათდება კიდევ უფრო მეტი ჟანრული მრავალფეროვნებით, ვიდრე წინა. მისთვის ორგანულია შუალედური ფორმები: სატირული კომედიები, ეპიკური პოემებისა და ტრაგედიების ახალი ტიპები და ა.შ.

XX საუკუნეში ჟანრის პრობლემა მწვავდება, რადგან მოდერნისტულმა ესთეტიკამ კიდევ უფრო გააღრმავა ჟანრული საზღვრების მოშლა დრამასა და რომანში (,,აბსურდის დრამა”, ,,ცნობიერების ნაკადის რომანი”), გამოცხადდა ჟანრული ფორმების უგულვებელყოფაც და თავისუფლებაც.

ლიტერატურული ჟანრის პრობლემა უშუალოდ უკავშირდება საკუთრივ ლიტერატურული გვარის ცნებას. ძირითადად ლიტერატურული გვარები და ჟანრები უფრო ადრეა წარმოქმნილი, ვიდრე ჩვენამდე მოღწეული ლიტერატურული ნიმუშები. დღეისათვის არა გვაქვს ისეთი მხატვრული ნაწარმოებები, რომლებიც წარმოდგენას შეგვიქმნიდა იმაზე, თუ რა პროცესის გავლით ყალიბდებოდა თითოეული ლიტერატურული ჟანრი მისი ფორმისათვის დამახასიათებელი ნიშნებით. გვარი, ერთი მხრივ, განაპირობებს ჟანრების ასახვით, კომპოზიციურ თავისებურებებს, მეორე მხრივ, იძლევა ჟანრულ სახეობათა აღმოცენების ამოუწურავ შესაძლებლობებს. სხვადასხვა გვარში შემავალ ჟანრებს წარმოსახვის საკუთარი წესი აქვს: ეპიკური თხრობა სხვაგვარია, ვიდრე ლირიული ამღერება, ანდა სინამდვილის რეპროდუცირება დრამატულ მოქმედებათა სურათებით. განსხვავება არის მხოლოდ თხრობის წესში, თორემ თითოეული გვარისათვის შინაარსად შეიძლება იქცეს ყველაფერი სინამდვილიდან.

თანამედროვე თეორიების მიხედვით ის, რაც ეწინააღმდეგება ტრაგიკულისა და კომიკურის კატეგორიებს იმის მაუწყებელიცაა, რომ დგება ესთეტიკური ჟანრების დაცემის, უარყოფის პერიოდი. ხელოვნებას არ ევალება საყოველთაოს გამოხატვა ტიპებში, ადრეული საუკუნეების ტიპები კი წარსულს ჩაბარდა. ყოველი ნაწარმოები უნდა შეფასდეს საკუთარი ღირსებიდან გამომდინარე. არც ერთი მნიშვნელოვანი ნაწარმოები არ პასუხობს მთლიანად კონკრეტული ჟანრის მოთხოვნილებებს. იმგვარად როგორც ცალკეული ხელოვნება იკარგება დიდ ხელოვნებაში, ცალკეულ დარგებში ნელ-ნელა, ნაბიჯ-ნაბიჯ ქრება ჟანრები და ფორმები, მაგრამ არა მთლიანად, უკვალოდ. XX საუკუნის გამოჩენილი რუსი მეცნიერი პიტირიმ სოროკინი წერდა: ,,ჩვენი გრძნობადი ხელოვნება თავის თავში შეიცავს რღვევისა და დაშლის ვირუსებს. ეს პათოლოგიური ვირუსები თანდაყოლილია.” ასეთივე პათოლოგიურ ვირუსებს ეწირება ჟანრული ნორმებიც.

რაც უფრო კონკრეტულია ნაწარმოები, მით უფრო თანმიმდევრულად ახორციელებს იგი ჟანრობრივ პრინციპებს. დიალექტიკური გამოსახვა, რომლის მიხედვითაც განსაკუთრებული არის საყოველთაოც, ხელოვნებაში ხორციელდება. პირველად ეს კანტმა შეამჩნია, თუმცა დღეს ამ საკითხმა ერთგვარად დაკარგა აქტუალურობა. კანტთან საყოველთაო განსაკუთრებულში აღწერილია, როგორც წინასწარ განჭვრეტილი, მისი ერთგვარი გარანტი უნდა იყოს გენიოსის ცნება. ინდივიდუალობა აშორებს ხელოვნებას საყოველთაოს. თუ ვივარაუდებთ საყოველთაოს მთლიანობასა და სიმტკიცეს, იგი თავიდანვე დაინგრევა, თუ მას იშორებენ, ხელახლა მოსაპოვებლად, ვერასოდეს იბრუნებენ უკან. თუ შინაგანი მოთხოვნის გარეშე ინდივიდუალიზებური საყოველთაოში გადავა, იგი ამ დროსაც იკარგება. ჟანრებისათვის დამახასიათებელი საყოველთაოს აპელაცია დიდი ხანია აღარ მოქმედებს, იგი ნელ-ნელა უახლოვდება შემთხვევითობის, აბსოლუტური გულგრილობის ზღვარს და ვერანაირი საშუალო, ოქროს შუალედი ვერ უწყობს ხელს სიტუაციის გამოსწორებას.

კანტის მიხედვით, თეოლოგიურ ასპექტში, ესთეტიკური თვალსაზრისით, გონება მხოლოდ იდენტურობის, ტიპიურობის ტოტალურ დამკვიდრებას ემსახურება. თავისი წარმოშობით წმინდა ხელოვნების ნაწარმოები საბოლოოდ მხოლოდ იდენტურს - ტიპიურს ასახავს. ტიპიურის დისკურსიულ შეცნობას, სირთულის გამო, ტრანსცენდენტურმა ფილოსოფიამ ერთგვარი ტაბუ დაადო. ამიტომაც იგი ხელოვნების ასახვის საგნად იქცა. ჟანრებისათვის დამახასიათებელი საყოველთაოს, ზოგადის აპელაციაც დიდი ხანია შეწყდა. ჟანრობრივი პრინციპები ნელ-ნელა უახლოვდება აბსოლუტური გულგრილობის ზღვარს, რაც შეუქცევადი პროცესია.

ანტიკურ ეპოქაში ჟანრების ესთეტიკის წარმოშობა ესთეტიკურ პრაგმატიზმთან ერთად ვითარდებოდა. პლატონთან ხელოვნება განიხილება სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური სარგებლობის პოზიციიდან. არისტოტელესთან, მესაკუთრეობის ელინისტური ტენდენციებიდან გამომდინარე, მთავარია ხელოვნების ცალკეულ ინივიდებზე ზემოქმედების უნარი. ამ ფილოსოფოსების მიერ გამოცხადებული ხელოვნების ზემოქმედების ძალა შესაძლოა ფიქტიური ყოფილიყო მათსავე ეპოქაში. მიუხედავად ამისა, ჟანრების ესთეტიკისა და პრაგმატიზმის ალიანსი არც ისეთი აბსურდულია, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს.

ცალკეულ ნაწარმოებებში ჩაღრმავება ეწინააღმდეგება ჟანრობრივ პრინციპებს, იწვევს ინდივიდუალური კანონზომიერებების გამოვლენას. ნაწარმოები მონადად - განუყოფელ ერთეულად იქცევა, რომელიც გაურბის დისციპლინარულ, ჟანრულ პრინციპებს. თუ ჟანრული კანონები, რომელსაც ნაწარმოები მიჰყვება, ამ ნაწარმოების კანონზმიერებად იქცევა, თხზულება კარგავს ინდივიდუალურობას. რამდენად შეიძლება პრაგმატიზმის მორგება ანტიკურობაზე ძნელი სათქმელია, ფაქტია ის, რომ ხელოვნების ნიმუშების ღირებულების საზომი ანტიკურობიდან ,,მოდერნამდე” თითქმის ერთნაირია. კოლექტიურ ნორმებს არასოდეს არ ჰქონდა ისეთი ღირებულება, როგორც ,,მოდერნის” ეპოქაში. დღეს ისევ ძლიერდება სურვილი ქრონოლოგიურად სხვადასხვა ეპოქაში შექმნილ პოზიციებს ჩამოშორდეს ისტორიულ-ფილოსოფიური ხასიათი.

თანამედროვე ხელოვნებაში სულ უფრო მკვიდრდდება ესთეტიკური ნომინალიზმი. ნომინალიზმის მოთხოვნით შექმნილი ნაწარმოები ნამდვილ ნაწარმოებად იქცევა მხოლოდ საკუთარი ძალისხევით და არა ,,ზემოდან,” თავსმოხვეული ჟანრული მოთხოვნების წყალობით. მაგრამ საკუთარ თავს ბრმად მინდობილ არც ერთ ნაწარმოებს არა აქვს ორგანიზების ისეთი ძალა, რომელიც მას აუცილებელ საზღვრებს დაუწესებს. ამიტომაც ჟანრული მოთხოვნების მინიმალური დაცვა აუცილებელია. ლიტერატურისათვის ორგანული გახდა ჟანრული პრინციპების აღრევაც. თანამედროვე იაპონელი მწერალი ჰარუკი მურაკამი წერს: ,,ჩემი რომანები ბუნებრივად ისხამდა ხორცს სხვადასხვა ჟანრის რომანის მნიშვნელოვან ელემენტთა მიღწევის გზით.”

ფორმების ისტორიაში სუბიექტურობა, რომელმაც შექმნა ისინი, გარდაისახება და მათშივე იკარგება. ასე შექმნა ბახმა თავისი ფუგები წინამორბედთა გამოცდილებაზე დაყრდნობით. მისი სიკვდილის შემდეგ ეს ფორმა არავის გამოუყენებია. პროცესი, რომელშიც ბახი ჰქმნიდა ამ ნაწარმოებებს, იყო ობიექტურად დეტერმინირებული, ითვალისწინებდა დაუსრულებელის, გაუფორმებელის, რუდიმენტულის აღმოფხვრას. ჟანრები თავად ემორჩილებიან დიალექტიკის კანონს, ისინი ისახებიან და კვდებიან და რაღაც საერთო აქვთ პლატონის იდეებთან. რაც უფრო ავთენტიკურია ნაწარმოები, მით უფრო ბეჯითად მიჰყვება იგი ობიექტურობას და ატარებს საყოველთაო ხასიათს. ცალკეული ნაწარმოებები ამა თუ იმ ჟანრის ფარგლებში თავსდება არა იმიტომ, რომ იგი საერთო მახასიათებლებს ფლობს, არამედ ეპოქის, დროის, მხატვრული მეთოდის მოთხოვნებიდან გამომდინარე.

მოცარტი თავისი ფორმალური ძიებებით თითქმის უბადლო კომპოზიტორია. მიუხედავად ამისა, მისი ყველაზე გამბედავი და ავთენტური ნაწარმოებები ფორმის თვალსაზრისით, ძალიან ახლოს დგას ნომინალისტურ უარყოფასთან. ხელოვნების ნაწარმოები როგორც არტეფაქტი (ხელოვნურად შექმნილი) შეუძლებელია მთლიანად საკუთარ თავს ეკუთვნოდეს. ნაწარმოები შექმნის პროცესში განიცდის ,,რეჟისურის”, ინსცენირების ზეგავლენას, რაც აუტანელია ნომინალისტური მგრძნობელობისათვის. ლ. ტოლსტოი თავისი რომანის ,,ანა კარენინას” შესახებ წერდა: ,,მე რომ მდომოდა სიტყვიერად გამომეთქვა ყველაფერი ის, რისი გამოთქმაც რომანით მინდოდა, მაშინ მომიხდებოდა რომანის ხელახლა დაწერა.” ავტორი თითქოს ემორჩილება კანონზომიერებებს, წესებს, რომელიც მასზე ძლიერია. ამ მხრივ, მეორე უკიდურესობას ღია ფორმები წარმოადგენს. ღია ფორმების არასრულყოფილების მაგალითია სიძნელეები, რომელსაც აწყდებიან XX საუკუნის დრამატურგები, მაგალითად, ბრეხტი, როცა თავისი პიესებისათვის დამაჯერებელი ფინალის შექმნა სურთ. აქვე უნდა აღინიშნოს ღია ფორმების ტენდენციების პროგრესი - ისინი ძველი ფორმების მოდიფიცირებით შეიქმნა, საერთო მონახაზები შენარჩუნებულ და დაცულ იქნა.

ნომინალიზმი შეეხო სტილსაც. ნებისმიერი ენის გამოსახვად ხელოვნებაში სტილი გვევლინება. ნაწარმოები არის ძალისმიერი ველი, მათ შორის სტილთან დაკავშირებითაც, მოდერნის ეპოქაშიც კი. ნაწარმოების მხატვრული დამუშავების ზეგავლენით ყალიბდება რაღაც სტილის მაგვარი. რაც უფრო ამბიციურია ნაწარმოები, მით უფრო აღვივებს იგი კონფლიქტს სტილთან, საკუთარი პოპულარობის ხარჯზეც კი. თუმცა სტილის აღმოჩენა ყველგან შეიძლება, რადგან თავისი რეპრესიული თვისებების მიუხედავად, იგი გარედან, ხელოვნურად კი არ არის თავსმოხვეულ, არამედ ანტიკურობიდან მოყოლებული ერთგვარი სუბსტანტური ხასიათის მატარებელია.

ხელოვნების ნაწარმოებთა განხილვა ესთეტიკური თვალსაზრისით გარდაუვალია. ხშირად განიხილება ნაწარმოებები, რომელიც სტილიზების შედეგად, თითქოს შემთხვევით იქმნება. Corriger la fortune (ფრანგული) - ბედისწერის შეცდომის გასწორება - არის პრინციპი, რომელიც ნომინალისტური ნაწარმოებებისათვის მუდმივ საფრთხეს წარმოადგენს. ამ ნაწარმოებებს არა აქვს fortune, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ საბედისწერო მომხიბვლელობას, რომლისგანაც თავის დაღწევას ისინი ცდილობენ იმ პერიოდიდან, როცა ანტიკურობის ეპოქაში მითს დაუპირისპირდნენ.

დედამიწის ზურგზე არ არსებობს ერი, რომლის ლიტერატურაც მითოლოგიით არ დაწყებულიყოს. ლიტერატურული და კულტურული ტრადიციების მქონე ერებში ფსიქიკის ნაციონალური მოდელები მითებიდან იღებს სათავეს. ეს ტიპები ყოველთვის დააინტერესებს ლიტერატურას. თუმცა ეს დაინტერესება იქნება სახეობრივი, მხატვრულ-მეტაფორული, პირველსაწყისი მენტალობისაგან დაცლილი. ეს არის პოეტური სიტყვა, პოეტურ-ალეგორიული, პოეტურ-მეტაფორული სამყარო, მხატვრული და არა მსოფლმხედველობრივი ანთროპომორფიზმი. სწორედ პოეტურ-მეტაფორული, მხატვრული სახეებით აზროვნებით განსხვავდება ხელოვნების ნაწარმოები მითისაგან, სწორედ ეს იწვევს მათ შორის დაპირისპირებასა და წინააღმდეგობას. ამიტომაც მხატვრული ნაწარმოები ცდილობს მითოსური აზროვნებისაგან გამიჯვნას და საკუთარი ადგილის, მხატვრული აზროვნების დამკვიდრებას.

Genres in Literature, Open and Closed forms

Marine Turava

Summary

Nowadays aesthetic nominalism is being more and more profoundly inculcated in modern art. Works created under the influence of nominalism become real works of literature only owing to their own efforts and not obtruded by demands of the genre. The fact of rejecting tragic and comical elements demonstrates negation and completion of the aesthetic genres period. Art is not instructed to express universal in types and earlier types have become a thing of the past. Every work should be evaluated for its own values. None of the significant works answer requirements of some particular genre. Separate genres and forms are failing step by step, little by little, as well as each particular kind of art fails in the great art.

Жанр в литературе, открытые и закрытые формы

Марина Турава

Резюме

В современном искусстве все более укрепляется эстетический номинализм. Настоящим может считаться только то произведение, которое становится таковым не в результате требований жанра, а благодаря собственным усилиям.

То, что противоречит категориям трагического и комического, свидетельствует о том, что наступает падение эстетических жанров, период отрицания. Искусство не выражает всеобщность типов, а типы ранних веков остаются в прошлом.

Каждое произведение должно быть оценено по своим достоинствам. Ни одно значительное произведение не отвечает полностью требованиям конкретного жанра. Как отдельные виды искусств растворяются в большом искусстве, в отдельных сферах, так же не полностью, не бесследно, но шаг за шагом, медленно исчезают жанры и формы.

ლიტერატურა:

1. ლიტერატურის თეორიის საფუძვლები, თბ., თსუ გამომცემლობა, 1995.

2. არისტოტელე, პოეტიკა, IV-IX თავები, წინასიტყვაობა, თარგმანი და კომენტერები პროფ. შ. დანელიასი, თბ., თსუ გამომცემლობა, 1944.

3. თეოდორ ვ. ადორნო, ესთეტიკური თეორია, ხელოვნების ფილოსოფია, მ., 2002 (რუსულ ენაზე).

4. თანამედროვე გერმანული ფილოსოფიური ლიტერატურისმცოდნეობა, ანთოლოგია, სანკტ-პეტერბურგი, 2001, (რუსულ ენაზე).

Лала Ахмедова
(Азербайджан)

Для городской прозы последних лет закономерным становится обращение к парапсихологическим явлениям. Если Ю. Трифонов говорил о возможности ,,не исчезнуть бесследно” за той чертой, которая отдаляет жизнь от смерти, то в новой городской прозе это показано как нечто реализовавшееся. Городская проза новой волны художественно зафиксировала новую готовность человеческого сознания к восприятию другой - потусторонней жизни, показав ее как объективную, не подвергающуюся сомнению реальность.

Еще одна ценность ,,другой жизни” - это литература как эстетическая реальность, противопоставленная объективной реальности, действительности, как окружающего привычного мира. Первым это обозначил А.Битов в ,,Пушкинском доме”: ,,Я не хочу никого задеть, но здесь очевидно проступает (на опыте моего героя), что живая жизнь куда менее реальна, чем жизнь литературного героя, куда менее закономерна, осмысленна и полна… И эта весьма бредовая наша рабочая гипотеза для дальнейшего повествования, что наша жизнь - есть теневая загробная жизнь литературных героев, когда закрыта книга” (1).

Свое дальнейшее развитие эта идея получает в ,,Новой московской философии” В.Пьецуха. Книга построена на перекличках с романом Ф.Достоевского ,,Преступление и наказание”: ,,… в самых общих чертах классическая история повторилась в наши бесстрастные времена, как бывает, повторяется в общих чертах судьбы, исторические события катастрофы, точно есть в этой истории некая бытийная инвариантность” (2). Он всячески подчеркивает те связи, которые существуют ,,между жизнью и тем, что мы называем литературой”. Он говорит о том, что ,,литература есть бытие превращенное, преломленное через художественный талант, и преломление как-то так истинно, что в Татьяну Ларину веришь вернее, нежели в соседку по этажу” (3). Соотношение жизни и литературы осмысляется как соотношение эталона и наброска, где литература - эталон.

Литература у А. Битова, В.Пьецуха показана как привычная реальность, а жизнь - ее невразумительным отражением. Не в такой степени, но в какой-то мере связь между действительностью и литературой прорывается и в прозе других городских прозаиков, но не становится концептуально важной для них (Ю.Трифонов, Л. Петрушевская, Анар и др.).

Исследование действительности в городской прозе тесно связано и с мотивом ,,бегства”, ,,ухода”, ,,путешествия”, которые предпринимают герои, чтобы как-то изменить свою судьбу, начать новый виток в жизни. Но, как правило, все заканчивается ,,возвращением на круги своя”.

Примером современной разработки классического мотива русской литературы - ,,ухода” может служить повесть В.Пьецуха ,,Освобождение”. Бухгалтер Вырубов подает заявление об уходе с работы, где, по его мнению, происходит пустое времяпровождение, уходит от жены, так как считает, что они стали чужими друг другу, и в поисках ,,настоящей” жизни уезжает из города в ,,естественную среду, к простым, исконным людям”. Этот ,,уход” в биологическую жизнь вне цивилизации оказался несостоятельным. Только в своей городской квартире, куда он возвращается, Вырубов ,,чувствует себя замечательно хорошо” (3).

Перекликается с ним и герой ,,Записок из-за угла” А.Битова: ,,Город теперь окончательно делает меня больным. Я в нем простужаюсь. Я в нем задыхаюсь. Я в нем начинаю ненавидеть. Я в нем жить не могу. И без него жить не могу” (4).

Комфортно чувствует себя в городской квартире и герой Маканина (,,Один и одна”), т.к. любые выходы за пределы городского пространства оборачиваются для него неприятностями, поэтому он ,,никуда и никогда не поедет и однажды помрет среди огромных зданий города, среди непрекращающейся суеты людей” (5).

Город для этих людей не просто определенное место, застроенное многоэтажками, он сливается воедино с людьми, его населяющими, неотделим от их проблем, от их чувств и эмоций. Все это создает особый феномен города, воспринимаемого через призму мироощущения героев. Культурологи, исследующие проблему города, отмечают, что пространство города усваивается ,,во внутреннем мире человека, т.е. начинает действовать, производить работу как общение между элементами личности” (7).

В психике современного горожанина, в глубине его внутреннего мира существует импульс, заставляющий воспринимать город как единственное место, где он может быть в безопасности, где он может укрыться. Принятое им решение покинуть город всегда для человека размыкает границы, отделяющие его от остального, враждебного мира. В этом плане мотив ,,ухода” героев с места их проживания метафорически подобен пересечению какой-то черты.

Городская проза зачастую осмысляет городское пространство в виде графем. Это лабиринт и круг. Так, например, В.Серкова в своей статье ,,Неописуемый Петербург” выдвигает мысль о том, что геометрическим выражением топоса северной столицы служит лабиринт, отличительными чертами которого служат запутанные ходы, создающие впечатление ,,поступательного движения, а на самом деле отдаляющие цель странствия и маскирующие повторяемость кругового пути” (7). Исследователи геометрическим выражением топоса Москвы считают круг.

Писатели и сами обозначают свое ощущение пространственного расположения города, о котором они пишут. Так, Ю.Трифонов в своей статье ,,Бульварное кольцо” (1980) подчеркивает восприятие Москвы как кольца, круга: ,,Рассказать о Бульварном кольце? Это значит - рассказать о своей жизни, которая обвязана, обвеяна этим кольцом вся. Никуда из него не вырвешься. Ты начал с него, увидел мир на его бульварах и постоянно к нему возвращаешься. Нет другой улицы на земле, которая была бы столь извечна твоя. Странная власть Кольца! Ты находишься в какой-то мистической зависимости от него…” (8).

Азербайджанские исследователи, рассматривая городскую прозу, подмечали тяготение писателей к символике круга. Так, Ариф Гаджиев в своей книге, анализируя роман Анара ,,Круг”, не случайно озаглавил статью ,,Круг Неймата, белая гавань Тахмины”, подчеркнув тот факт, что писатель в первом издании назвал свое произведение Белой гаванью”, а затем переименовал его на ,,Круг”. Повесть начинается сном - ,,кругом” Неймата и завершается другим сном - ,,белой гаванью” Тахмины, но сон этот видит не Тахмина, а Неймат, ,,…сюжет Тахмины вписывается в рамки сюжета Неймата, белая гавань вписывается в круг”.

Круг Неймата - это осознание им замкнутости его жизненного ,,маршрута”, его движения по кругу жизни, в которой трудно что-то изменить, его неспособности вырваться из круга условностей, правил, запретов. Белая гавань Тахмины - это мечта ее о том, чтобы вырваться из этого круга, это место, где могут осуществиться ее мечты, но она ,,вписана в круг” и поэтому выходом из круга в романе ,,Шестой этаж пятиэтажного дома” становится нахождение героиней своей последней гавани - смерти.

А.Гаджиев не раз подчеркнет наличие мотива ,,круга”, ,,кружения” по жизни и у других писателей - Р.Ибрагимбекова, М.Ибрагимбекова, Ч.Гусейнова, но, к сожалению, этот образ города-круга, реализация этой графемы в художественной ткани произведений городских писателей не были им развиты и исследованы. Пространственная структура круга определяет не только хронотоп города, но и проецируется на сознание героев, их поступки, реализуясь в мотивах, сюжете произведений Ю.Трифонова, А.Битова, В.Маканина, Анара, Ч.Гусейнова, Р. и М. Ибрагимбековых. Это одна из интересных тем для будущих исследователей городской прозы.

Город - это чаще всего и активное действующее лицо в городской прозе, а не просто среда, воздействующая на характеры. И городская проза зафиксировала художественно эти взаимоотношения города и героя. Так, например, у Ю.Трифонова Москва - активное начало, которое подстегивает героев, втягивает их в свою орбиту, задает тон, подчиняет: ,,… навалилась Москва с холодами, дождем, спеком, болезнью отца, сердитым Сергеем Леонидовичем, волнениями из-за новой постановки и беготней по магазинам в поисках туфель на каучуке для мокрой погоды”. Такие же заботы обрушивает, ,,наваливает” Москва и на героев В.Маканина, которые постоянно находятся под ее ,,давлением”.

Неймат из повести Анара ,,Круг” переносит свое недовольство жизнью на город, находясь в котором он обречен на жизнь, в которой ничего не меняется. Обозревая из окна своей квартиры одну и ту же панораму, он приходит к неожиданному выводу: ,,Понял, что как ни была красива панорама за его окном, он, Неймат, ненавидит ее. Ненавидит потому, что приговорен к ней. Пожизненно. Никогда это окно не сдвинется, как окно поезда. Ничего за ним не изменится. Прибили это окно к его жизни, как ковер четырьмя гвоздями. Всю жизнь он будет взирать на верхушку Девичьей башни, новое здание академии, банк, мельницу” (11).

Четко определяет пространственное расположение своего города Ч.Гусейнов: ,,На Каспии - полуостров… На полуострове - угловой дом, в угловом доме - Мамиш” (12). Наряду с характеристикой главного героя Мамиша (,,Магомед, Мамед, Мамиш” Ч. Гусейнова) дана и характеристика этого углового дома как средоточия города: ,,угловой дом, похожий на старый, но всё ещё крепкий корабль, стремительно несётся по вспыльчивому каспию…” (13). Понимаешь, что речь идет о Баку, а не об одной из его улиц. В повести ,,На 9-й Хребтовой” Р.Ибрагимбекова улица также становится характеристикой города. ,,Город крутым амфитеатром спускается к морю, и если набережная - первый ряд этого амфитеатра, то 9-ю Хребтовую улицу, на которой живет Мишоппа, следует искать где-то в последних рядах”, ,,… по вечерам, когда спадает зной, жители 9-й Хребтовой, следуя привычке, перешедшей к ним от отцов, выходят на улицу, охлаждают тротуары водой и, усевшись на ковриках, невысоких скамейках, каменных ступенях лестниц, а то и просто стоя на углу, беседуют о том, о сем, играют в нарды, пьют чай из маленьких пузатых стаканов”.

к описанию города, его улиц, домов, достопримечательностей обращаются почти все городские прозаики, создавая его литературный портрет. Это позволяет объединить в единое целое человека и ,,очаг цивилизации”, в котором он живет. Широко распространено это и в современной русской городской прозе - у А. Битова, В. Пьецуха и др. Происходит словно отождествление города с его обитателями. Герои словно копируют, повторяют все процессы, идущие в их городе. Их отношения - героев и города, героев и улицы, на которой они живут, напоминает отношение между двумя живыми существами, одно из которых имеет влияние на другого. Но они не могут восприниматься по отдельности, в отрыве друг от друга.

Современная русская городская проза не оставляет это без внимания. Мысль о ,,пустых городах”, оставленных людьми, то и дело появляется в ткани их произведений, как нечто кошмарное. Героиня романа ,,Один и одна” В.Маканина видит сон, как она движется по странному лабиринту комнат и квартир, оставленных людьми. В.Пьецух в рассказе ,,Чаепитие в Моссовете” доводит эту мысль до логического тупика, до абсурда. В связи с принятым законом о свободной эмиграции из СССР люди разъезжаются по странам мира, ,,и вот столица нашей Родины опустела: ни автобусов, ни такси, ни очередей в магазинах, ни толп на площади Трех вокзалов - одинокого прохожего, и то увидишь не каждый день”. Герой рассказа Сергей Иванович Большаков умиляется этим изменениям, этому изменившемся облику города, где царит тишина, спокойствие, достаток, чуткость людей друг к другу. Москва без людей здесь оказывается идеальным хронотопом, словно обретая утраченное назначение. В этом ряду можно назвать и повесть ,,Лаз” В.Маканина, где фиксируется превращение Москвы в покинутый населением технополис. Архетип пустого города здесь дан как логическое завершение пути человечества.

Parapsychologic Events in the Context of the Russian and Azerbaijani City Prose

Lala Akhmedova

Summary

The city prose of the end of the XXth century differs greatly . The main aim of this period novels is to show political and social problems, which are characteristic for that period.

The Russian and Azerbaijani city prose of this period reveal bright images of that epoch, contradiction between epoch and personality, moral potential and landmarks. The subject of parapsychology becomes popular for the literature of this period. Writers try to describe everyday life of main characters, their moral, ethical and psychological problems.

პარაფსიქოლოგიური მოვლენები ქალაქური პროზის კონტექსტში რუსულ და აზერბაიჯანულ ლიტერატურულ მასალებზე დაყრდნობით

ლალა ახმედოვა

რეზიუმე

XX საუკუნის მეორე ნახევრის ქალაქური პროზა აბსოლუტურად განსხვავდება სხვა დროის პროზისაგან. ამ პერიოდში შექმნილი მხატვრული ნაწარმოებები ძირითადად მოცემული ეპოქისთვის დამახასიათებელ პოლიტიკურ და სოციალურ პრობლემებს ასახავენ.

რუსული და აზერბაიჯანული ქალაქური პროზა ეპოქის გამოკვეთილ სახეებს აღწერს, ავლენს ეპოქასა და პიროვნებას შორის არსებულ დაპირისპირებას, მორალურ პოტენციალსა და განმასხვავებელ ნიშნებს.

პარაფსიქოლოგიურ თემებზე მსჯელობა იმ პერიოდის ლიტერატურის დამახასიათებელი ნიშანია. ავტორები ცდილობენ აღწერონ თავიანთ პერსონაჟთა ყოველდღიურობა, მათი მორალური, ეთიკური და ფსიქოლოგიური პრობლემები.

Литература:

1. А.Битов. Собр. соч., т.2.

2. В.Пьецух. Я и прочие. М., 1990

3. В.Пьецух. Предсказание будущего. - М., 1989.

4. А.битов. Собр. соч. в 4-х тт., т.1.

5. В.Маканин. Отдушина. М., 1990.

6. Кирсанова Л.И. Семейный роман ,,Невротика” (Опыт психоаналитического прочтения романа Ф.Достоевского ,,Преступление и наказание”. Метафизика Петербурга. СПб., 1993.

7. В.Серкова. Неописуемый Петербург . Метафизика Петербурга. Спб., 1993.

8. Ю.Трифонов. Собр. соч. в 4-х тт., т. 3.

9. А.Гаджиев. В поисках героя. Баку: Язычы, 1981.

10. Ю.Трифонов. Собр. соч. в 4-х тт., т. 2.

11. Анар. Круг. Анар. Шестой этаж пятиэтажного дома. М., Сов. пис.,1988.

12. Ч.Гусейнов. Магомед, Мамед, Мамиш, Ч. Гусейнов. Семейные тайны. М., 1987.

13. Р.Ибрагимбеков. На 9-ой Хребтовой улице, 36.

14. Р. Ибрагимбеков. Избранное в 2-х тт., т. 1. Б., 1989, с. 7.

Элдино Церетели
(Грузия)

Надо заметить, что поиски общего заставляют иногда отвлечься от неповторимости индивидуальных случаев, отмеченным глубоким несходством, всегда отличающим крупных писателей.

Выдвигается индивидуальное при объединении писателей в единую типологическую группу. Неповторимость больших художников не означает их абсолютной обособленности в рамках мирового литературного процесса.

Мы подошли к этой задаче, приняв за единицу типологического членения неповторимое творчество больших художников, создавших свой тип исторического романа и, тем самым, проложивших новые пути повествовательного искусства (Г. Сенкевич и Б. Прус).

Нас заинтересовала трудноуловимая, но почти всегда реальная сопоставимость творчества больших писателей, сходство - различие таких, казалось бы, далеких друг от друга произведений, как романы ,,Камо грядеши” Г. Сенкевича и ,,Фараон” Б. Пруса.

Развитие и изменение сочеталось у этих писателей с их верностью идее, которую они ставили перед собой, и это определило и стиль их произведений.

Соотношение индивидуального и общего в литературном процессе вообще сложно, так как своеобразие художников не означает, что в их произведениях не проявляются общие начала и тенденции.

Начав с первейшей единицы литературного членения, с индивидуальных художественных открытий, ставших вкладом в национальную и мировую литературы, постепенно проявляются притяжение и отмежевание таких разных произведений, как романы ,,Камо грядеши” и ,,Фараон”.

Писатели принадлежали к одной национальной литературе, жили в одном пространстве, между ними обнаруживаются еще более масштабные типологические общности - это и послужило предметом исследования.

Рассматривая творчество Г. Сенкевича и Б. Пруса, мы не считали плодотворным приложить к ним одни и те же ориентировочно выбранные эстетические категории. Во внимание принималась вся система средств художественной выразительности, хотя для каждого писателя они различны.

Опираясь на объективную содержательность формы, на анализ стиля, способный прояснить очень запутанные проблемы содержания, пытаясь раскрыть ее смысл, а этот смысл предпочтенного художником построения совпадает со смысловым зерном содержания.

Сосредоточив внимание на польских писателях второй половины XIX века - Г. Сенкевиче и Б. Прусе, останавливаясь на отдельных сторонах их творческого мышления и стиля, существенных для понимания многопланового процесса идейно-художественного развития этих больших художественных миров в их идейно-художественном единстве.

После восстания 1863-64 гг. в Польше господствует реализм. Поэзия богата гражданскими мотивами, касается новых проблем. Достигает подъема и проза: в романах, повестях, рассказах дается широкая национальная панорама, изображается жизнь крестьянства и городских низов, отмечаются противоречия общественного развития, появляются новые социально-психологические образы. Это произведения Э. Ожешко, Б. Пруса, молодого Г. Сенкевича.

Популярность завоевывает исторический роман. Появляются произведения Г. Сенкевича, которого интересуют времена старой шляхтской Польши, Крашевского, Пруса.

Г. Сенкевич завершает свой исторический роман ,,Камо грядеши” в феврале 1896 года. Примерно через год (в 1897 году) выходит отдельным изданием ,,Фараон” Б. Пруса, но отдельные главы романа печатались в варшавском журнале ,,Тыгодник илюстрированы” (,,Иллюстрировенный еженедельник”) с октября 1895 года.

Интересен сам факт, что почти в одно и то же время, оба писателя обращаются к историческому роману.

В основу своих романов оба писателя берут сюжеты не из собственной истории, а обращают свой взор в отдаленное прошлое Древнего Египта и Рима.

,,Фараон” - исторический роман известного польского писателя Болеслава Пруса из жизни древнего Египта, в котором затрагиваются многие важные проблемы: тяжелое положение народа, роль народа в жизни государства.

Сюжет романа составляет историю борьбы вымышленного исторического деятеля - молодого фараона Рамсеса XII с могущественной кастой жрецов. Содержащаяся в этом произведении критика была актуальна и для современной Прусу Польши.

Действие ,,Камо грядеши”, романа Генрика Сенкевича, развивается в Риме и открывает перед читателем драматическую страницу четырех последних лет правления Нерона (64-68 гг. н.э.).

Появление ,,Фараона” было большой неожиданностью как для читателей, так и для критиков. Польский критик Игнаций Матушевский писал в 1897 году: ,,Прус уже преподнес своим читателям несколько подобных ,,неожиданностей”, однако ни одна из них не была столь ,,неожиданна”, как этот внезапный прыжок с мостовой современной Варшавы внутрь египетских храмов и гробниц. ,,Какую цель имеет это путешествие к пирамидам? Что могут сказать Прусу сфинксы и мумии?” - спрашивали все с удивлением” (5,128).

Интерес Пруса к Древнему Египту связан с новыми открытиями, сделанными в Египте во второй половине XIX века.

Видимо соотношение проблематики романа ,,Фараон” с современной Прусу действительностью было, наверное, более сложным.

Роман ,,Фараон” - роман о судьбе государства, переплетающейся с национальной проблемой. Прус не имел возможности в условиях царской цензуры высказаться открыто. Поэтому и появился роман ,,Фараон”, где одну из важных ролей играет жизнь государства.

На одной из страниц рукописи Прус записал: ,,Три фактора: народ - фараон - жрецы. Гармония между ними и борьба”. Этим высказыванием Прус и определили основную концепцию своего произведения.

Описание Египта и стремление народа к независимости перекликается с положением Польши и такого же стремления польского народа.

Очевидно Г. Сенкевич, как и Б. Прус, обращается к литературному изображению Рима эпохи Нерона для того, чтобы показать - старый мир рушится. Этот мир исчерпал себя.

Эпоха Нерона, к которой обратился Г. Сенкевич, давала ему богатый материал для воплощения своего замысла. Сенкевич изучил описываемый период. Для осуществления его замысла огромную роль сыграли античные авторы, труды которых были изучены Сенкевичем, и произведения которых он высоко ценил.

Репрессии Нерона достигли небывалых размеров. Император нарушал все существующие приличия. Нерон оставил все свои дела и больше года выступал в Греции. Когда он вернулся, ситуация была неуправляема.

Знаменательно то, что обоих писателей интересуют времена смуты.

Сенкевич описывает взбунтовавшихся преторианцев, Прус - народное восстание против касты жрецов.

Показывая политическую жизнь времен Рамсеса и Нерона, писатели, уходя в прошлое, думали о будущем своей родины.

Значение романов ,,Фараон” и ,,Камо грядеши” в развитии польского исторического романа состоит в том, что в них впервые в истории польской литературы на таком высоком художественном уровне, с использованием доступных авторам научных знаний о прошлом были представлены в живых образах социальные проблемы далекой эпохи. Все это имеет огромное значение для понимания современности, в которой жили и творили Сенкевич и Прус.

Типология двух этих романов содержит в себе сложный спектр развития. Исходной, изначальной его степенью является общечеловеческий фактор.

Романы, созданные Сенкевичем и Прусом, являются сложными и многозначными. На типологию ,,Камо грядеши” и ,,Фараона” во многом повлиял временной фактор. Они создавались не только в одну эпоху, а с разницей всего в один год.

Перед художниками стояли очень близкие творческие задачи идейно-художественного плана. Если к этому еще добавить, что Сенкевич и Прус стояли на довольно близкой друг другу идейно-эстетической позиции, то многое станет ясным для сравнительной характеристики романов ,,Камо грядеши” и ,,Фараон”.

Обращение к сходным художественным задачам при определенной близости методов художественного исследования и исторических эпох порождает явление, известное под названием типологической общности. Изучение этой общности дает возможность рассмотреть каждую национальную литературу и ее писателей как часть мирового общеисторического и общелитературного процесса.

The novel of Boleslav Prus ,,Pharaoh” and the novel of Genrik Senkevich ,,Kamo Griadesh”
(comparative and typological analysis)

Eldino Tsereteli

Summary

The article touches upon some novels of the Polish writers B. Prus and G. Senkevich, considering them in the comparative and typological aspects.

As a typological division unit novels of two masters of Polish word are reviewed in this work.

The author of the article got interested in the hard-to-reach, but in reality possible contradiction of the writers' works, in their similarities and difference that seem, at first sight, far-standing. Such works are ,,Pharaoh” of B. Prus and ,,Kamo Griadesh” of Genrik Senkevich.

During analysis the author was guided by the regulations of complexity of comparison, individuality and generalization in the literary process. Peculiarities of these authors don't exclude similar principles and tendencies.

Both authors approached the same aim wending different ways. The importance of the novels of B. Prus and G. Senkevich is in their development.

The analysis has shown us that Prus and Senkevich are unified by peculiarities of description.

Typology of the classic style and its essence is predetermined by different reasons. These reasons are hidden in the most complicated and long lasting history of the Polish people, who proved to face the problem of self-preservation.

ბოლესლავ პრუსის ,,ფარაონი” და გენრიკ სენკევიჩის ,,ვიდრე ჰხვალ”
(შედარებით-ტიპოლოგიური ანალიზი)

ელდინო წერეთელი

რეზიუმე

სტატიაში განიხილება პოლონელი მწერლების ბ. პრუსის და გ. სენკევიჩის რომანები შედარებით-ტიპოლოგიურ ასპექტში.

ტიპოლოგიური დაყოფის ერთეულად აღებულია მხატვრული სიტყვის პოლონური ლიტერატურის ორი დიდოსტატის ბ. პრუსის და გ. სენკევიჩის რომანები.

ნაშრომის ავტორი დაინტერესდა დიდი მწერლების შემოქმედების ძნელადმოსახელთებული, მაგრამ რეალურად შესაძლებელი დაპირისპირებით, მსგავსება-განსხვავებით ერთი შეხედვით თითქოს ერთმანეთისაგან შორს მდგომი ნაწარმოებებისა, როგორიცაა ბ. პრუსის „ფარაონი“ და გ. სენკევიჩის ,,კამო გრიადეში”.

ანალიზისას ავტორი ხელმძღვანელობდა დებულებით ლიტერატურულ პროცესში ინდივიდუალურისა და ზოგადის შეფარდების სირთულის შესახებ. შემოქმედთა თავისებურება არ გამორიცხავს მათ ნაწარმოებებში მსგავს საწყისებსა და ტენდენციებს.

ორივე შემოქმედი ერთი და იგივე მიზნისკენ განსხვავებული გზებით მიდიოდა.

ანალიზმა გვიჩვენა, რომ პრუსსა და სენკევიჩს აერთიანებს აღწერის სპეციფიკის კლასიკური სტილის ტიპოლოგია. ტრაგიკული არსი გაპირობებულია სხვადასხვა მიზეზით. ეს მიზეზი იმალება ურთულეს და ხანგრძლივ ისტორიაში პოლონელი ხალხისა, რომელიც თვითგადარჩენის რთული პრობლემის წინაშე აღმოჩნდა.

Литература:

1. B. Prus. Poradnik bibliograficczny, Waкsz, 1962.

2. Болеслав Прус. Роман ,,Фараон”. М., 1988.

3. Горский И.К. Исторический роман Сенкевича. М., 1966.

4. Е. Цыбенко. Реализм творчества Б. Пруса. М., 1975.

5. История польской литературы. т. 1-2, М., 1968-69.

6. П. Вербицкий. Б. Прус, Харьков, 1967.

7. Сенкевич Г. Собр. соч. в 9-ти тт., М., 1983.

Мака Качарава
(Грузия)

В статье рассматривается семантическое явление дезаббревиации, возникшее в русском языке на рубеже XIX-XX веков почти одновременно с появлением нового способа словообразования - аббревиацией и выступающее своеобразной реакцией разговорно-речевой стихии на необычность нового типа слов в языке. Анализируются психологические, культурологические, семасиологические, семантические механизмы дезаббревиатурных форм в современном дискурсе. Предлагается типология дезаббревиатурных образований (регрессивная и людическая), их характеристика и группы дезаббревиатурных образований.

Процессы дезаббревиации в русском языке стали объектом фиксации и наблюдения почти одновременно со временем их появления - в начале XX века.Противоположное явление - дезаббревиация - до сих пор находится на периферии внимания лингвистов. Несколько фактов этого языкового феномена упоминалось в монографии ,,Русский язык и советское общество” в небольшом разделе Д. И. Алексеева, посвященном лексикализации графических сокращений, но это был лишь единичный случай (8). В последнее время лингвистиы вновь заинтересовались этой проблемой. Дезаббревиацию как языковой феномен описал А. Ф. Журавлев и предложил классификацию семантических процессов, связанных с данным явлением. А. Ф. Журавлев рассматривал дезаббревиацию в контексте ,,вторичного фразообразования”, расчленяя его на а) фразопреобразование, б) дезаббревиацию (4).

В современной лингвистической литературе еще нет устоявшегося и принятого термина для обозначения явления и именуют его по-разному: дезаббревиация (деаббревиация), условное раскодирование, ложные расшифровки, ,,эвфемистически насмешливое раскрытие аббревиатуры. (3). Примечательно, что описания этого процесса нет ни в одном учебном, справочном или монографическом издании. Отсутствие систематизированного описания этого явления объясняется несколькими причинами:1) языковой материал вторичен по отношению к своему источнику-прототипу; 2) объем его не столь велик; 3) существует известная трудность фиксации и сбора такого материала в силу специфики его употребления; 4) он имеет маргинальный характер; 5) носит внутренне неорганизованный, стихийный, окказиональный характер. Поэтому этот феномен относят либо к народной этимологии, либо к сфере языковой игры, но это не так. Наличие таких примеров свидетельствует о том, что живое языковое творчество народа не останавливалось и не останавливается перед аббревиатурами, превращая их в шутливую, ироничную, вторичную номинацию с трансформированной внутренней формой. Именно в этом ракурсе лингвисты смотрели на случай дезаббревиации, иногда приводя их в качестве примера языковой игры, каламбура. Действительно, таких форм в языке не так много (около полутора сотен примеров) (5).

Необходимо ответить на следующие вопросы: каков статус ,,раскодированных” аббревиатур в языке, на каком языковом ярусе они находятся, встречаются ли сейчас случаи ,,раскодирования”, каковы механизмы и мотивы появления таких форм (культурные, семантические, психологические и т.д.).

Перейдем к рассмотрению разрядов дезаббревиации. Существуют два разряда-регрессивный и людический.

Регрессивная аббревиация - раскодирование аббревиатур в обратном направлении (т.е. мотивировке исходным словосочетанием). Такой тип дезаббревиации встречается в книжном или нейтральном стилях языка, но крайне важен с точки зрения стабильности языкового развития и преемственности, служа наиболее мягким механизмом, ,,амортизирующим” последствия мутаций (политических, идеологических, социальных) в обществе (всего найдено два примера). Однако, пожалуй, этот тип дезаббревиации является самым распространенным и разработанным в семантическом механизме аббревиатурного раскодирования в современном дискурсе. Цель такой дезаббревиатуры - в некодифицированном разговорном языке ,,занизить” высокий официальный ранг аббревиатуры, превратив ее в смеховую ,,игрушку”. Таким образом, именно игровое начало является исходной посылкой. Такого типа дезаббревиация называется людической (от лат. ludus -,,игра”).

Перечислим тематические группы аббревиатур в современном русском языке, испытывающие наибольшее влияние процессов людического раскодирования.

1. Названия политических партий, движений: ЛДПР ,,Либерально-Демократическая партия России” —> ,,люблю дурачить простых ребят”, КПСС ,,Коммунистическая партия Советского Союза”, имеет разные варианты интерпретации —> ,,капиталистическая партия Советского Союза”, ,,коммунисты продали советскую систему”, ,,Коммунисты против Сахарова, Солженицына”, ,,Кто пойдет сдавать стеклотару” и т.д. Это по известной причине является самой старой и освоенной. Наличие многих политических партий и свобода выражения своего отношения к той или иной группе, движению, блоку в наши дни делают такой механизм раскодирования популярным элементом языковой полемики и манипуляции, эффектным приемом дискредитации политического соперника (противника).

2. Аббревиатуры, обозачающие социально-политические и экономические явления жизни: СНГ ,,Содружество Независимых Государств” —> ,,сбылись надежды Гитлера”, или ,,спаси нас Господи”, или ,,Сборище ненормальных государств” (у последнего примера даже есть автор- генерал А. Лебедь), ,,союз нищих и голодных”; ГИБДД ,,Госинспекция безопасности дорожного движения” —> ,,гони инспектору бабки (и) двигай дальше”, ,,господа и бандиты-дайте денег; НАТО ,,военно-политический блок” (от англ. North Atlantic Treaty Organisation) —> НАТО бомбу, на се бомбу)”, ,,ништяк-Америке, трындец-остальным”. В данном случае объектом иронии становятся наименования политических организаций, имеющих в массовом сознании негативные ассоциации (напр. НАТО и др.). В любом случае ,,приписывание” им второго значения призвано либо ,,низвергнуть” их с недоступного пъедестала, либо раскрыть, обнаружить их подлинное лицо”, сорвать маску, ,,личину”.

3. Место работы, учебы, предприятий: РИИИ ,,Рос.институт истории искусств” —> ,,Рос. институт испуганной интеллигенции”; МИНЯ ,,Московский институт новых языков” —> ,,мы изучаем не тот язык”, МГТУ ,,Моск. гос. тех. Университет” —> ,,мы готовы тут умереть” или ,,мы готовим тут уродов”, МГПИ ,,Моск. гос. пед институт” —> ,,Московский государственный поющий институт” (его окончили многие известные барды, в том числе Ю. Визбор). Дезаббревиация в таком случае является одним их компонентов студенческого (профессионального) жаргона и, в частности, такого популярного семантического (психологического) механизма, как стебово-ироничное отношение к своей учебной деятельности, официальным органам и даже вообще к миру. Цель их одна - достичь языковой экспрессии, эпатажа окружающих, высмеять ,,высокое и святое”.

4. Учебные предметы, изучаемые дисциплины: ОБЖ ,,Основы безопасности жизнедеятельности” —> ,,общество беременных женщин”; СПИД ,,синдром приобретенного имунного дефицита” —> ,,социально-политическая история XX века” или ,,Совет При Директоре”. В этом случае предметом иронии становятся либо ,,страшные” денотаты типа СПИД (образ, создаваемый масс-медиа, иногда превращается в навязчивый штамп и подвергается пародированию), либо неблагозвучные аббревиатуры, маскирующие за внешней аббревиатурной серьезностью какое-либо несложное или повседневное содержание (ОБЖ) и др.

5. Названия культурно-просветительских учреждений, спортивных клубов, телеканалов, развлекательных программ: ДК ,,Дом культуры” —> ,,дойная корова” (автор Е. А. Земская) (6); КВН ,,Клуб веселых и находчивых” —> ,,клево, весело, незабываемо”; НТВ ,,Независимое телевидение” —> ,,Не твое, Вова (намек на действия В. Путина в отношении этой телекомпании); ЦСКА ,,Центральный спортивный клуб армии” —> ,,центральный спортивный клуб Абрамовича”.

6. Профессии: ГЭС ,,гидроэлекторстанция” —> ,,ГидроЭлектроСварщик”. Эти дезаббревиатуры нечастотны. Источником пародии является высмеивание идей гигантизма (в данном случае в массовом сознании живет устойчивая ассоциация, связанная с представлением о ГЭС как гигантском массивном сооружении, требующем колоссальных физических, технических затрат для строительства.

7. Оружие, боеприпасы : ВНОС ,,Воздушное наблюдение, оповещение и связь” —> ,,выпил, наелся, опять спит” (еще во время 2 мировой войны); БФ ,,Балтийский флот” —> ,,бывший флот”, ТФ ,,Тихоокеанский флот” —> ,,тоже флот”. Очевидно, здесь мотивом дезаббревиации выступает либо криптолалия (в военных условиях), либо (в мирной обстановке) грубоватая армейская фамильярность (дисфемизация, кокофемизация) с целью ,,занизить”, ,,приручить”, ,,одомашнить” денотаты, ввести их в солдатское корпоративное солдатское сообщество в качестве полноправных членов, над которыми можно подшутить, подсмеяться или подтрунить.

8. Помещения: КПД ,,Коэфициент полезного действия” —> ,,комната полезного действия” (о туалете). Ирония является языковой реакцией на наиболее часто повторяемые или заезженные, избитые от повторения аббревиатуры с целью обновления их внутренней формы.

9. Обозначение ситуаций (обычно экстремальных, нестандартных): ЧП ,,чрезвычайное происшествие” —> ,,частная практика” (в речи медиков) или ,,четвертая полоса” (у журналистов (последнее отмечено Е. А. Земской [6]. Такой тип дезаббревиации можно объяснить стремлением к языковой экономии наиболее частотных понятий (в профессииональном языке).

10. Человек (внешность, поведение, характер): ДВП ,,древесноволокнистая плита —> ,,доска временного пользования” (о худой, плоскогрудой женщине-обычно легкого поведения), ОРЗ ,,острое респираторное заболевание” —> ,,очень резко завязал” (прекратить пить). Пародия является реакцией на новые товары (вещи) массового пользования (обычно низкого качества или наукоподобные номинации привычных для человека реалий.

11. Названия машин, препаратов, механизмов: РДС ,,реактивный двигатель специальный” —> ,,Россия делает сама”; БМВ ,,русская транскрипция автомарки”, BMV-,,бандитская машина воров” или ,,без машины веселей”. Цель дезаббревиации-,,упростить” привычные или даже престижные, но громоздкие аббревиатуры применительно к своей аксиологической шкале.

Если аббревиация относится к вторичной номинации (первичными являются словосочетания), легшие в основу аббревиатуры, то интересно, что происходит во время людической дезаббревиации. Примеры показывают, что во время людического раскодирования протекают более сложные семантические процессы. Если рассматривать их с точки зрения номинации, то часть дезаббревиатурных раскодировок являются словосочетаниями (КПСС, КГБ, СНГ, МИСИ, БГУ, ОБЖ и др.), однако чаще встречаются полупредикативные словосочетания типа НАТО, НТВ и др.), или предикативные словосочетания, предложения (КПСС, СНГ, ЦУМ, ГИБДД, МИНЯ, ВУЗ, ГПТУ и др.). В любом случае ведущей является не номинативная функция, а функция характеризации.

Дезаббревиатурное раскодирование относится к продуктам речевой деятельности и возникает как знак вторичной номинации.

Причин и мотивов людической дезаббревиации как наиболее развитой и разветвленной в некодифицированном языке может быть несколько, и все они взаимосвязаны друг с другом. В этом процессе задействованы следующие механизмы: психологический, культурологический, семасиологический, семантический.

Психологическим механизмом появления раскодированных форм является стремление индивида (группы, социума) снять напряжение, стресс, избежать психического и языкового дискомфорта, выйти за рамки ограничений, которые накладывает на поведение социум или господствующая идеология и предписанные ею социальные и политические нормы. Именно таким образом феномен языкового каламбура психолог З. Фрейд интерпретировал в работе ,,Остроумие и его отношение к бессознательному” (1905), полагая, что за каламбурами и шутками скрывается невытесненный, незамещенный, непреодоленный страх. На этом основании З. Фрейд считал шутку древнейшим архаическим элементом табу, ибо в шутке содержится насмешка, предостережение или даже угроза табуизированному предмету (объекту). Аббревиатуры, действительно, скрывают, табуизируют некие сущности от субъекта за нагромождением звуков и тем самым отдаляют, ,,отчуждают” его от искомого предмета. Растабуирование (в данном случае дезаббревиация) призвано приблизить, вновь ,,вернуть” говорящего субъекта к скрываемому (скрытому и скрытному) объекту, однако уже не с ,,лицевой”, а с ,,изнаночной” части. В терминах А. Вежбицкой можно говорить о ,,языковой самообороне”, состоящей ,,в изобретении способов выражения (имеющих более или менее постоянную форму) для тех эмоций, отношений и идей, которые не могут открыто выражаться в условиях жесткого политического контроля жизни страны” (1).

Культурологическим механизмом каламбура служит, по-видимому, прием карнавализации, переиначивания, ,,снижения” (тем самым ,,принижения”), осмеяния высоких принципов, понятий, идей. Этот механизм был глубоко и всесторонне проанализирован М. М. Бахтиным в книге ,,Творчество Франсуа Рабле и народная культура Средневековья”.(1965). Исходным принципом, смысловой посылкой карнавала и карнавализации как его движущего механизма является смешение ,,верха” и ,,низа”, их смысловое и идеологическое ,,переворачивание”, ,,пореодевание”, низведение сакральных сущностей до уровня обычного человека. Близость позиций М. Бахтина и З. Фрейда в интерпретации каламбура несомненна: у Фрейда шутка -это преодоление табу, у Бахтина карнавал-это ,,снижение” или даже ,,ниспровержение” предмета сакрального мира.

Семасиологический механизм дезаббревиации заключается в возможности намеренного разрыва смысловой связи между планом содержания и планом выражения. В отличие от аббревиации, дезаббревиация - своеобразный способ ,,борьбы” с непривычным языковым материалом, который заключается в возможности реноминации (демотивации). Дезаббревиацию можно считать одним из конкретных проявлений динамического соотношения плана выражения и плана содержания. Об этом писал С. И. Карцевский в работе ,,Об ассиметричном дуализме языкового знака” (7). Имеется также мнение современного исследователя: ,,В процессе развития и функционирования языка постоянно происходят реноминации. Реноминация - это изменение соотнесенности между элементами планов выражения и планов содержания, имеет место при переходе от одного языкового состояния или языка к другому: в историческом развитии языка, при переводе или сопоставлении языков при литературном творчестве и формировании вариантов языка, социолектов и языковых стилей” (2).

Семантическим механизмом дезаббревиации является нарушение и разрушение связи денотота и сигнификата при следующих возможных вариантах денотата:1) денотат сохраняется (например, название партии, социально-общественных институтов, вторичное же значение прагматически ,,переворачивает” денотат в сознании человека, меняет знаки с ,,плюса” на ,,минус”); денотат смещается в иную смысловую область. Ясно, что в первом случае элемент языкового творчества, языковой игры намного мощнее и интенсивнее, чем во втором случае, который при деноминации не требует большой мыслительной работы.

Таким образом, процессы людической аббревиации в современном дискурсе предстают сложным клубком психолингвистических, социолингвистических и языковых механихмов, детерминированных как когнитивными структурами языковой компетенции, так и внеязыковыми факторами.

Людическая дезаббревиация легко подвержена социально-политическому влиянию. Таким образом, нужно говорить об эластичности процесса людической дезаббревиации, конечным результатом которого будет сосуществование в языковом пространстве различных интерпретаций. Приведем другие примеры раскодировки СССР —> ,,сидит Сталин среди развалин”; ООН —> ,,органы охраны народа”. Такая форма раскодировок полностью дискредитирует, развенчивает официальную аббревиатуру, показывает ее условность и способствует не только мгновенному возникновению, но и быстрому умиранию таких шутливых дезаббревиатурных номинаций. Механизм дезаббревиации оказывает влияние и на другие области сокращения слов. Появляются намеренные стяжения, когда ,,скрывается” аббревиатура, и в то же время для непосвященного выступают как обычные слова. Напр., шок (состояние испуга или радости) и намеренное сокращение шок (от шоколад) с дополнительной псевдоаббревиацией ,,шоколад отличного качества” (это стало брэндом шоколадной фабрики ,,Россия”); местоимение все стало обозначать партию ВСЕ и стало расшифровываться как (,,возрождение, сила. Единство”). Такая двойная маскировка - новое явление в русском семантическом словообразовании.

Людической дезаббревиации можно дать следующую лингвистическую дефиницию: это способ семантического словообразования (семантической деривации), в ходе и в результате которого рождается новая, индивидуальная или окказиональная мотивировка аббревиатуры в пределах старой (звуковой, графической) формы с целью каламбура, иронии, языковой игры.

Таким образом, можно отчетливо видеть значительное расширение процессов дезаббревиации в русском речевом дискурсе современного периода: от маргинальных групп, социолектов (парт. ячейки, лагерный закрытый мир)- до общего употребления. Изменилась и функция таких форм: табуистический принцип сменился чисто игровым, перейдя во власть смехового мира, от эвфемизации - к своей противоположности, дисфемизации.

Аббревиация и дезаббревиация всегда шли рука об руку в языке, составляя диалектичекую оппозицию двух процессов: словообразовательной номинации (семасиологический аспект) и деноминации (ономасиологический аспект).

Итак, дезаббревиация имеет две разновидности: регрессивную и людическую.

Регрессивная представляет собой механизм газетно-публицистического дискурса и нацелена на обновление внутренней формы аббревиатуры в стилистических или прагматических целях. Такой тип дезаббревиации является принадлежностью книжных стилей русского языка и связан с поддержанием стабильности языковой системы.

Людическая дезаббревиация направлена на коренное преобразование референциальных связей аббревиатуры; этот тип дезаббревиации по своей интенции противоположен регрессивной, поскольку ориентирован на смещение привычных референциальных связей и радикальное преобразование сигнификата. Людическая дезаббревиация представляет вторичное лингвистическое явление, служа лишь ,,тенью” аббревиации, поэтому она не считалась самостоятельной областью описания. Однако, сейчас ясно, что перед нами новый лингвистический объект: это языковые единицы, существующие в речевом (некодифицированном употреблении). Специфика данного объекта в том, что дезаббревиатуры не существуют в языке автономно, но появляются в речевой деятельности в процессе коммуникации с заданной (ироничной) целью. Дезаббревиатурные образования не первичны, а вторичны, ибо их статус поддерживается только наличием в языковом континууме аббревиатур, послуживших источником этой вторичной номинации (деноминации). Дезаббревиатуры представляют собой своеобразные ,,эхо-слова” с особыми функционально-семантическими и прагматическими свойствами (языковая игра, пародия, травестирование).

Резюмируя сказанное, мы пришли к выводу, что дезаббревиация-языковой феномен в русском языке, возникший и мощно развившийся в XX веке. Возникнув в первые десятилетия XX века (известны лишь единичные примеры) в замкнутых социально-политических (полу) нелегальных группах с целью табуирования, на рубеже XX-XXI вв. дезаббревиация представляет собой достаточно развитый и разработанный семантический механизм, принятый и усвоенный в русском языковом и культурно-ментальном пространстве и едва ли найдется сила, которая может этот процесс остановить.

Psychological, cultural, semasiological and semantical aspects of disabbreviations

Maka Kacharava

Summary

Disabbreviation is a linguistic phenomenon in the Russian language that originated and developed at the beginning of XXth century. It appeared in exclusive social and political, half-legal groups in order to be tabooed.The process of disabbreviation presents quite a mature and worked out mechanism that has been adopted into the Russian linguistic, cultural and mental sphere and nothing can stop this process.

We can clearly notice the significant extension of the process of disabbreviation in the modern Russian spoken discourse, including marginal groups, socialekts and general usage. The function of such forms has also changed: the taboo principle changed into the playing principle presented by the world of laughter or from euphemisation into, its opposite, disefeuphemisation.

დეზაბრევიაციის კულტუროლოგიური, ფსიქოლოგიური, სემასიოლოგიური და სემანტიკური ასპექტები

მაკა კაჭარავა

რეზიუმე

დეზაბრევიაცია არის ენობრივი ფენომენი რუსულ ენაში, რომელიც წარმოიშვა და აქტიურად განვითარდა XX საუკუნეში. თავიდან იგი წარმოიშვა XX საუკუნის პირველ ათწლეულში და გავრცელებული იყო ძალიან ვიწრო სოციალურ-პოლიტიკურ არალეგალურ ან ნახევრად არალეგალურ ჯგუფებში ტაბუირების მიზნით. ხოლო XX-XXI საუკუნეების მიჯნაზე დეზაბრევიაცია უკვე წარმოადგენს საკმაოდ განვითარებულ და დამუშავებულ სემანტიკურ მექანიზმს, რომელიც მიღებულ და ათვისებულ იქნა რუსულ ენობრივ და კულტურულ-მენტალურ სივრცეში. არ არსებობს ძალა, რომელიც ამ პროცესს შეაჩერებს.

თვალნათლივ ჩანს დეზაბრევიაციის პროცესების მნიშვნელოვანი გაფართოვება თანამედროვეობის რუსულ სამეტყველო დისკურსში, კერძოდ, მარგინალური ჯგუფებიდან, სოციოლექტებიდან (პარტიული უჯრედები, დახშული საპატიმრო სამყარო) - ზოგად გამოყენებამდე. შეიცვალა აგრეთვე ასეთი ფორმების ფუნქცია: ტაბუისტური პრინციპი ჩაანაცვლა წმინდა სათამაშო პრინციპმა, რომელიც გადავიდა სიცილის სამყაროში, ევფემიზაციიდან მისი საპირისპირო მხარის მიმართულებით.

Литература:

1. Вежбицка А. Антитоталитарный язык в Польше: механизмы языковой самооброны. ВЯ, 1993, №4.

2. Гак В. Г. Языковые преобразования. М., 1998.

3. Ермакова О. П., Земская Е. А., Р. И. Розанова. Слова, с которыми мы все встречались. Толковый словарь русского общего жаргона (под руковод. Р. И. Розановой). М., 1999.

4. Журавлев А. Ф. Технические возможности русского языка в области предметной номинации. Способы номинации в современном русском языке. М., 1982.

5. Зеленин А. В. Дезаббревиация в русском языке. ВЯ, 2005, №1.

6. Земская Е. А. Словообразование как деятельность. М., 1982.

7. Карцевский С. Об ассиметричном дуализме языкового знака. В. А. Звегинцев. История языкознания в очерках и извлечениях. ч.2. М., 1965.

8. Русский язык и советское общество. Словообразование современного русского литературного языка. М., 1968.

მაია მარღანია
(საქართველო)

განსხვავებულია სხვადასხვა გაზეთის გამოხმაურება ერთსა და იმავე მოვლენაზე.

დაკვირვებამ ცხადყო, რომ პრესაში სიახლეებზე სხვადასხვაგვარი გამოძახილი განსაკუთრებით დამახასიათებელია ბრიტანული მედიისათვის. ეს აიხსნება ბროდშიტების - ხარისხიანი, ავტორიტეტული (Broadsheets or Quality Papers) და ტაბლოიდების - პოპულარული, ვულგარული (Tabloids or Popular Papers) პრესის არსებობით და მათი მკაფიო გამიჯვნით. ბრიტანული პრესის ასეთი მრავალფეროვნება, ცალკეული ნომრის ჟანრობრივი მრავალსახეობა შეიძლება აიხსნას ადრესანტისა (ენის ექსპრესიული ფუნქცია) და ადრესატის (ენის დირექტიული ფუნქცია) ფაქტორების ზემოქმედებით. საყურადღებოა ერთი და იმავე მოვლენის რადიკალურად განსხვავებულად გაშუქება სხვადასხვა გაზეთში და შესაბამისად, ტექსტების გამორჩეული ლინგვოსტილისტური თუ გრაფიკულ-ექსპრესიული აგება:

Quake Village buries its lots children

As aftershocks continued to shift the earth beneath their feet, the people of the devastated farming village of San Giuliano di Puglia buried 26 of their children, an entire class of six-year-olds killed when an earthquake reduced their primary school to rubble.

(The Guardian, Nov 4, 2002)

Village With no 6-year-olds

Villagers in this close-knit southern Italian Community last night wept for their six-year-olds, all of whom perished in last week's earthquake. “It has ripped our heart out”, said one elderly woman. We have lost a generation of our little ones”.

(The Daily Express, Nov. 4, 2002)

რაც შეეხება ქართულ პრესას, იგი განსხვავდება შინაარსობრივი და პოზიციური თვალსაზრისით. ტექსტის აგება და ლინგვოსტილისტური თუ პრაგმატული ხერხების გამოყენება ამა თუ იმ გაზეთში ჯერჯერობით მკვეთრად არ გამოირჩევა სხვათაგან, რადგან ქართულ პრესაში არ შეიმჩნევა გაზეთების ისეთი გამოკვეთილი დეფერენციაცია ხარისხიან და პოპულარულ პრესად, როგორც ეს ბრიტანეთშია (2).

როდესაც ქართული პრესის თანამედროვე ვითარებაზე ვმსჯელობთ, არ უნდა დაგვავიწყდეს ის ფაქტი, რომ ჩვენშიც გაზეთს (და შესაბამისად საგაზეთო ენას) ძალიან დიდი ტრადიციები აქვს.

მ. ტაბიძე მიუთითებს, რომ ,,ქართული პერიოდიკის ისტორია მეცხრამეტე საუკუნიდან იწყება, პრაგმონიმთა სათანადო ჯგუფი ორი ათასზე მეტ ერთეულს ითვლის ამათგან ზოგი თუ პრესის სპეციფიკური დანიშნულების ამსახველია და, ამდენად, საერთოა სხვადასხვა დროისა და ქვეყნის პერიოდიკისათვის (Известия, Петербургские ведомости, Кавказский вестник, ტფილისის უწყებანი, ცნობის ფურცელი...), გვხვდება ერთი შეხედვით მოულოდნელი სახელწოდებებიც (სუსხი, იალქანი, ფასკუნჯი, ნიავი, კლდე...)... პირველი ქართული გაზეთიდან (საქართველოს გაზეთი, 1819) დღემდე ქართულმა საგაზეთო ენამ დიდი გზა გაიარა.” ამავე ავტორთან აღნიშნულია, რომ სარწმუნო ჩანს ზ.ჭიჭინაძის ცნობა, რომლის მიხედვითაც 1763-87 წლებში საქართველოში გამოდიოდა ,,საქართველოს გაზეთის” წინამორბედი. ეს იყო ,,ბრძანება და უწყება”, რომელსაც შემდეგ თურმე ,,ლეპორტის” სახელწოდებით უშვებდნენ (4, 342-343)

ყურადღებას იმსახურებს თავად ტერმინ ,,მასმედიაში” მოთავსებული ჟანრული და დარგობრივი მრავალფეროვნება. მაგალითად, ჟურნალი გაზეთთან შედარებით ხანგრძლივი ინტერვალებით გამოდის, მას უფრო სტაბილური და მომზადებული მკითხველიც ჰყავს, ვიდრე გაზეთს. ჟურნალში მოთავსებული მასალის შეფასებისას სტატიის (ამა თუ იმ ინფორმაციის) ავტორს საშუალება აქვს გამოიყენოს ვრცელი მსჯელობა, თანდათან შეიყვანოს მკითხველი პრობლემის არსში და თანამიმდევრულად დაამტკიცოს სასურველი დებულება ან გააბათილოს სხვის მიერ დასაბუთებული მსჯელობა. ასეთ შემთხვევებში მან შესაძლოა თამამად გამოიყენოს ვრცელი ციტატები სადისკუსიო საკითხთან დაკავშირებული ადრინდელი პუბლიკაციებიდან, გამოიყენოს შეფასებითი ფრაზები ან ლექსემები.

გაზეთის მიერ თემის არჩევაში უკვე ჩანს შეფასება. გაზეთი კომუნიკაციის საინტერესო ნიმუშია. იგი არ წარმოადგენს მარტო ინფორმატორს ან გამრთობს. იგი ანალიტიკური მოვლენაცაა და მასალის შეფასებას ახორციელებს, ეს შეფასება კი ელვის სისწრაფით მიდის უფართოეს მასებამდე და მართავს მის დამოკიდებულებას შეფასებული ფაქტისადმი.

შეფასების გამოხატვის მძლავრ საშუალებას ლექსიკა წარმოადგენს. ლექსიკასთან დაკავშირებით მნიშვნელოვანია გავარჩიოთ ექსპლიციტური (სიტყვის დენოტაციური მნიშვნელობა) და იმპლიციტური (სიტყვას გააჩნია ერთი ან რამდენიმე კონოტაცია - ექსპრესიული, ემოციური, შეფასებითი, სტილისტური) შეფასება. ბრიტანულ გაზეთში შეფასების გამოხატვის ორივე ხერხს მიმართავენ. ინფორმაციულ ჟანრებში ხარისხიანი გაზეთები (Quality Papers or Broadsheets) შეფასებას ძირითადად ფრთხილად, იმპლიციტურად (შენიღბულად, ირიბულად) გამოხატავენ. ამ გაზეთების ჟურნალისტები ოფიციალურ ენას იყენებენ, ცნობისმოყვარეობას აღვიძებენ ადრესატში და უფლებას უტოვებენ მას გააანალიზოს და აღიქვას მოწოდებული ინფორმაცია. აქ სტილი ნეიტრალურია, იმპერსონალური.

ტაბლოიდები ანუ პოპულარული გაზეთები (Popular Papers or Tabloids) კი ყველა ჟანრის ტექსტში მამართავენ შეფასების ექსპლიციტურ, პირდაპირ ხერხს. ჟურნალისტი ინფორმაციის გადაცემისას იყენებს სალიტერატურო ენის დაბალი სტილის ლექსიკას, ანუ არაოფიციალურ ენას (კოლოკვიალიზმები - სასაუბრო ლექსიკა, ჟარგონიზმები, სლენგი, კლიშეები), ანუ გაზეთი ემსგავსება სასაუბრო ზეპირმეტყველებას, რომელიც გასაგებია ნებისმიერი მკითხველისათვის. თუმცა, სალაპარაკო ელემენტების შემოჭრა მეტ-ნაკლებად ხარისხიან გაზეთებზეც ვრცელდება.

მასმედია ჩვენს დროში იმდენად დიდ გავლენას ახდენს საზოგადოებაზე, რომ ძნელიც კია მასმედიის ენისა და ჩვეულებრივი სასაუბრო მეტყველების გამიჯვნა ერთმანეთისაგან: გაზეთი წერს ისე, როგორც ლაპარაკობენ ადამიანები და ადამიანები ლაპარაკობენ ისე, როგორც წერს გაზეთი. ეს აფორიზმის მსგავსი გამოთქმა, ვფიქრობთ, საუკეთესოდ გამოხატავს საქმის ვითარებას. მედია განაპირობებს თანამედროვე ადამიანის სამეტყველო ლექსიკას, მაგრამ, ცხადია, ამ ფაქტს დადებით შეფასებას ვერ მივცემთ, პირიქით, შემაშფოთებლადაც მიგვაჩნია პრესის ენის ასეთი წამლეკავი გავლენა საზოგადოებაზე; რადგან: ა) მასმედია თავისუფალია (რაც შესანიშნავია!), მაგრამ ზოგჯერ ეს თავისუფლება ენობრივ თავაშვებულობადაც იქცევა ხოლმე; ბ) მასმედია საყოველთაოა, ეს კი გულისხმობს მის გავლენას ნებისმიერი ასაკის, ნებისმიერი სქესისა და მისწრაფებების მკითხველსა თუ მსმენელზე; გ) მასმედიაში ხშირად წარმატებულია ,,მარიფათიანი”, მოხერხებული ჟურნალისტი, რომელიც ზოგჯერ ენობრივი ალღოს ნაკლებობას ძლიერი შთაბეჭდილების ხარჯზე ფარავს.

ლექსიკური ერთეულები, რომლებიც ასრულებენ შემფასებლურ ფუნქციას, ვლინდება მეტყველების სხვადასხვა ნაწილში. ყველაზე ნათლად კი ,,კარგისა” და ,,ცუდის” კატეგორია გამოიხატება ზედსართავი სახელით, სადაც შეფასება +/- ნიშნით არის ან თვით სიტყვის სემანტიკაში ან ხდება მისი რეალიზაცია კონტექსტში, კომუნიკაციის კონკრეტულ აქტში (1).

ქართული პერიოდიკა შეფასებითობის გადმოსაცემად აქტიურად იყენებს საკუთარ სახელთა განზოგადების ხერხსაც. ,,სიმბოლურ საკუთარ სახელთა მოხმობა ხდება მაშინ, როდესაც სურთ რეალურ საკუთარსახელიან ობიექტთა ,,შენიღბვა”, სიმბოლოთი აღნიშვნა. ამის საჭიროება კი მაშინ ჩნდება, როდესაც რეალური საკუთარი სახელი მეტისმეტად მეტყველია (მაგ., ჩრდილოეთი + რუსეთის იმპერია) აპელატივაციის გზაზე საკუთარი სახელები რამდენიმე საფეხურს გაივლიან: საკუთარი სახელი, მართალია, კერძოობითი ხასიათისაა, მაგრამ ერთადერთი საგნის აღმნიშვნელად, თუნდაც სახელთა დამთხვევის შესაძლებლობის გამო, იშვიათად გვევლინება. როდესაც ონიმის გადააზრება იწყება, ჯერ ხდება მისი ინდივიდუალიზაცია, ერთადერთი საგნის აღმნიშვნელად გადაქცევა, შემდეგ მისი დატვირთვა სახელდების ობიექტთან დაკავშირებული ინფორმაციით (ოკაზიური, მხოლოდ გარკვეულ სიტუაციასთან დაკავშირებული ცნობები, ისტორიული მასალა, ექსტრა- ლინგვისტური მხარე...), ბოლოს კი - საზოგადო სახელად ჩამოყალიბება, გაფორმება.” (3, 235). ამ მსჯელობით შეიძლება აიხნას თანამედროვე ქართული მედიის ისეთი ყბადაღებული სათაურები, როგორიცაა ,,დარდუბალა” და დარდუბალელი, სოროსელი, შევარდნაძისტები და სხვ.

საგაზეთო მასალაზე ჩატარებულმა კვლევამ დაგვანახა, რომ ბრიტანული პრესა, განსაკუთრებით, ხარისხიანი გაზეთები თავისი ხანგრძლივი დემოკრატიული ტრადიციებით და სიტყვის თავისუფლების ევროპული ღირებულებებით მეტად ესწრაფვის ნეიტრალურობასა და ობიექტურობის შთაბეჭდილების შექმნას, ვიდრე ქართული პერიოდიკა, სადაც სიტყვის თავისუფლების ხაზგასმის სურვილი ხშირად სუბიექტურობის ნიშნითაა აღბეჭდილი. მაგრამ არც ბრიტანული და არც ქართული პრესა არ არის თავისუფალი სუბიექტური შეფასებისაგან, მაგრამ თავად ის კრიტერიუმები, რომელთაც ამა თუ იმ ფაქტის ან მოვლენის შეფასებისას იყენებენ, ობიექტური ფაქტების მიზნობრივი განლაგებითაა მიღწეული. წერის ტაქტიკამ შეიძლება მეტ-ნაკლებად მიუკერძოებლობის ეფექტი შექმნას.

On the category of ,,good” and ,,bad” in the newspaper language

Maia Margania

Summary

The paper deals with the category of ,,good” and ,,bad” in the newspaper language, privately, in British (both broadsheets and tabloids) and Georgian press.

British newspapers have different responses to the same events and it is characteristic of British mass media. The diversity of the British press, the genre variety of separate issues can be explained by the interaction of the sender's (the expressive function) and the addressee's (the directive function) factors.

As for Georgian press, it is differed from the content and position point of view. The structure of the text and the usage of linguistic and stylistic, pragmatic features and means in one or another newspaper are not differed from the others, because there are not clearly differentiations of Georgian newspapers on the quality and popular papers as it is in Britain.

As mass media is one of the effective means of influencing the public opinion and vice versa, sometimes it is difficult to differ the language of mass media from the ordinary colloquial speech.

The conducted research revealed that the newspaper resorts to the explicit and implicit ways of evaluation: 1) in the informative genres, the quality papers give the evaluation warily, i.e. implicitly. They use formal language. The style is neutral, impersonal. The popular papers employ the explicit ways of evaluation in all the text genres. They use informal language, i.e. colloquial speech. 2) Neither British nor Georgian press is free from bias. However, a good writing tactics can create more and less the effect of unbia

О категориях ,,хорошо” и ,,плохо” в языке газеты

Майя Маргания

Резюме

В cтатье рассматриваются категории ,,хорошо” и ,,плохо” в языке газеты, в частности, в британской и грузинской прессе.

Британские газеты отличаются разным резонансом на одно и то же явление. Многообразие британской прессы, жанровое разнообразие его норм, объясняется влиянием факторов адресанта и адресата .

Что касается грузинской прессы, она отличается с содержательной и позиционной точек зрения. Структура текста, использование лингвостилистических, прагматических средств в той или иной газете, не отличается резко от других, так как в грузинской прессе не наблюдается ярко выраженная дифференциация прессы на качественную и популярную.

В британской газете обращаются к двум способам выражения оценки.

Качественные газеты (Quality Papers or Broadsheets) в информационных жанрах оценку выражают в основном осторожно, имплицитно, и используют официальный язык. Популярные газеты (Popular Papers or Tabloids) во всех жанрах текста обращаются к эксплицитным средствам оценки и используют неофициальный язык, т. е. разговорную речь.

ომარ არდაშელია
(საქართველო)

XV საუკუნეში იოჰან გუტენბერგის მიერ წიგნის საბეჭდი დაზგის გამოგონებამ რევოლუცია მოახდინა წიგნის გამოცემის საქმეში. ეს გამოგონება სწრაფად გავრცელდა ევროპის ქვეყნებში და მათ შორის, XV საუკუნის ბოლოს ეს სიახლე თურქეთშიც დაინერგა. ევროპის ქვეყნებისაგან განსხვავებით ამ სიახლეს ოსმალეთის იმპერიაში ბევრი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა. მიუხედავად ამისა, წიგნის ბეჭდვის ერთ-ერთი პიონერები თურქეთში გადმოსახლებული ებრაელები იყვნენ, რომლებმაც პირველი წიგნის საბეჭდი დაზგა თურქეთში ჩამოიტანეს. ისინი ესპანეთიდან ინკვიზიციის დევნას გამოექცნენ და ამ ქვეყანს შეაფარეს თავი. 1494 წელს ორმა ებრაელმა ძმამ სემუელ და დავით ნახმესებმა ოსმალეთის იმპერიის დედაქალაქში - სტამბულში დაარსეს პირველი სტამბა, სწორედ აქ დაიბეჭდა პირველი ნაბეჭდი წიგნი თურქეთში. ეს იყო მოსე წინასწარმეტყველის ,,ხუთწიგნეული“ კომენტარებითურთ. ძმები ნახმესების სტამბამ სტამბოლში ოცი წელი იარსება (1. 18).

მომდევნო საუკუნეში ოსმალეთის იმპერიაში საგრძნობლად გაფართოვდა საგამომცემლო საქმე, კერძოდ, 1510-1520 წლებში სტამბოლში უკვე ებრაელთა მიერ დაარსებული რვა სტამბა არსებობდა, შემდგომ პერიოდში ამ საქმით ოსმალეთის სხვა ქალაქებშიც დაინტერესდნენ და გამოჩნდა ახლად დაარსებული სტამბები სალონიკში - 1512 წელს, ჰალებში - 1519 წელს, ედირნეში - 1554 წელს, დამასკოში - 1605 წელს და ა. შ (2. 7).

ებრაელთა საქმიანობა ამ მიმართულებით, ოსმალეთის სულთნის ხელშეწყობით, იმდენად გაფართოვდა, რომ XVI-XVIII საუკუნეებში ოსმალეთის იმპერიის სხვადასხვა ქალაქებში ებრაელთა მიერ დაარსებულმა სტამბების რიცხვმა ოცდაათს გადააჭარბა. მარტო იზმირში 1656-1758 წლებში ათი სტამბა ფუნქციონირებდა. ნაბეჭდი პროდუქცია დიდი მრავალფეროვნებით არ გამოირჩეოდა და უმეტესწილად რელიგიური ხასიათისა იყო, თუმცა იბეჭდებოდა საერო ხასიათის წიგნები, მაგალითად, ისტორიაზე, გრამატიკაზე და ა. შ. (3. 103-106).

XVI საუკუნიდან წიგნების ბეჭდვას ხელი მიჰყვეს თურქეთში მცხოვრებმა სომხებმაც. სტამბულში პირველი სომხური ტიპოგრაფიის დამაარსებლად ითვლება აბგარ ტოკატეცი, რომელმაც წიგნის ბეჭდვის ხელობა შეისწავლა ვენეციაში, სადაც ჯერ კიდევ 1512 წელს გამოიცა პირველი ნაბეჭდი წიგნი სომხურ ენაზე (4. 31). აბგარ ტოკატეცმა სტამბოლში სტამბა 1565 წელს დააარსა, მაგრამ მის საქმიანობას ხელისუფლება ეჭვის თვალით უყურებდა და დასაწყისში დააპატიმრეს კიდეც, თუმცა მალე გაანთავისუფლეს და მას მიეცა შესაძლებლობა თავისი საქმე წარმატებით გაეგრძელებინა. 1567-1571 წლებში ტოკატეცმა შეძლო შვიდი წიგნი დაებეჭდა სომხურ ენაზე. მათ შორის სომხური ენის ,,გრამატიკა”, რომელიც 1567 წელს გამოიცა. დროთა განმავლობაში სომხებმა სტამბოლში შეძლეს რამდენიმე სტამბის დაარსება, ხოლო 1697 წელს სომხეთის საპატრიარქოს ეგიდით, ისევ სტამბოლში დაარსდა სტამბა, რომელიც თურქეთში სომხურ ენაზე წიგნების გამოცემის ცენტრად იქცა. აღნიშნულ ტიპოგრაფიაში, რელიგიური ხასიათის ლიტერატურასთან ერთად, იბეჭდებოდა ძველი სომეხი ისტორიკოსების შრომებიც, კერძოდ: 1709 წელს გამოიცა აგათანგელოსის, 1719 წელს ზნობ გლაცის ისტორიული თხზულებები, 1730 წელს ფავსტოს ბუზანდაცის, 1764 წელს ეღიშეს თხზულებანი, V საუკუნის სომეხი ფილოსოფოსის ეზნიკ კოხბაცის შრომები და სხვები (4.32).

XVII საუკუნის დასაწყისში წიგნის ბეჭდვის ხელობით დაინტერესდნენ ოსმალეთის ქვეშევრდომი ქრისტიანი ბერძნები. 1627 წელს ბერძენმა ბერმა ნიკომედოს მეტაქსასმა ლონდონიდან ჩამოიტანა საბეჭდი მოწყობილობა და გამოუშვა პირველი ნაბეჭდი წიგნი ბერძნულ ენაზე, მაგრამ მას პრობლემები შეექმნა ოსმალეთში მცხოვრებ ფრანგ იეზუიტებთან, რომლებიც ასევე ბეჭდავდნენ წიგნებს ბერძნულად და სარფიანად ყიდნენ. როგორც ჩანს, ფრანგმა იეზუიტებმა ნიკომედოსის სახით კონკურენტი დაინახეს და მისი ჩამოცილების მიზნით მოისყიდეს იანიჩარები და დაარბევინეს მისი სტამბა, რის გამოც ის იძულებული გახდა დაეტოვებინა სტამბოლი (5. 194 - 200).

საგულისხმოა, რომ ამ დროს ბერძნულ საპატრიარქოს უკვე გააჩნდა ბერძნულენოვანი სტამბა დედაქალაქში და იქ დაბეჭდილი რელიგიური სახის ლიტერატურა ვრცელდებოდა ოსმალეთის სულთნის მართლმადიდებელ ქვეშევრდომებს შორის (ბერძნები, სერბები, ბულგარელები, ქრისტიანი ალბანელები) (2. 7).

ევროპის ქვეყნებისაგან განსხვავებით, ოსმალეთის იმპერიაში წიგნის ბეჭდვისა და სტამბის საქმით დაკავებულ პირთათვის განსაკუთრებული მოთხოვნები არსებობდა. ხელისუფლება, გამომდინარე თავისი რელიგიური შეხედულებებიდან, ეჭვის თავლით უყურებდა ქრისტიანი და ებრაელი ქვეშევრდომების საქმიანობას და კრძალავდა მათ სტამბებში წიგნის ბეჭდვას თურქულ და არაბულ ენებზე. გარდა ამისა, არ უნდა დაბეჭდილიყო ლიტერატურა მუსლიმთათვის. რადგან სტამბები ეკუთვნოდათ ებრაულ, ბერძნულ, სომხურ, ან სხვა ქრისტიანული თემის წარმომადგენლებს, ოსმალეთის ხელისუფლება ნებას რთავდა მათ ეწარმოებინათ საგამომცემლო საქმე, მანამ სანამ ის არ შეეხებოდა იმპერიის პოლიტიკურ, იდეოლოგიურ და ეკონომიურ საფუძვლებს (1. 19-20). ამაზე მიუთითებს ის ფაქტი, რომ მას შემდეგ, რაც XVIII საუკუნის II ნახევარსა და XIX საუკუნის დასაწყისში ოსმალეთის იმპერიაში დაიწყო ქრისტიანი ხალხების ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა, ხელისუფლებამ ძალიან ბევრი სტამბა დახურა იმ მოტივით, რომ ისინი სულთნის ხელისუფლების წინააღმდეგ შეთქმულების მთავარი ცენტრები იყო (1. 21).

რაც შეეხება საკუთრივ თურქული წიგნის ბეჭდვას, აქ საქმე გაცილებით რთულად იყო, რადგან ოსმალეთში თურქულ და არაბულ ენებზე წიგნების ბეჭდვა სულთნის მიერ იყო აკრძალული. თურქი ინტელექტუალები ნაბეჭდ პროდუქციას ამ ენებზე მხოლოდ უცხოეთში შექმნილი გამოცემების მეშვეობით ეცნობოდნენ. პირველი ნაბეჭდი წიგნი არაბულ ენაზე გამოიცა 1514 წელს იტალიის ქალაქ ფანოში. საყურადღებოა, რომ ეს წიგნი იყო არაბულად თარგმნილი ევანგელე, რომელიც განკუთვნილი იყო იმ კათოლიკე ქრისტიანი მისიონერებისათვის, რომლებიც მიემგზავრებოდნენ აღმოსავლეთში ქრისტიანობის საქადაგებლად. 1516 წელს დაიბეჭდა არაბულ ენაზე თარგმნილი ფსალმუნთა კრებული. XVI საუკუნიდან ევროპელებს გაუჩნდათ მეცნიერული ინტერესი ძველი არაბული ხელნაწერების მიმართ. აღნიშნული ხელნაწერების მიხედვით დაიბეჭდა ცალკეული მეცნიერული შრომები, კერძოდ, იბნ სინას (ავიცენას) ნაშრომები მედიცინისა და ევკლიდეს გეომეტრია.

1612 წელს იტალიელმა იერონიმო მეჯისერომ გამოაქვეყნა არაბული ენის გრამატიკა, 1665 წელს რომში გამოვიდა იტალიურ-თურქული ლექსიკონი, რომელიც შეადგინა კაპუჩინელმა ბერმა ბერნარდომ, ხოლო ფ. მენინსკიმ 1680 წელს ვენაში გამოსცა თავისი ცნობილი არაბულ-სპარსულ-თურქული ლექსიკონი.

ოსმალეთში არაბული შრიფტით დაბეჭდილი წიგნების შემოტანა 1567 წელს სულთან მურად III - ის დროს იქნა ნებადართული. სულთნის ბრძანებით, ნება დაერთო გაევრცელებინათ რომში გამოცემული ,,ევკლიდეს დაწყებითი გეომეტრია”. ამ მოვლენით ოსმალეთის იმპერიაში საფუძველი ჩაეყარა ევროპაში დაბეჭდილი არაბული, თურქული და სპარსულენოვანი წიგნების გავრცელებას. მიუხედავად ამისა, ოსმალეთის იმპერიაში სასტიკად აკრძალული იყო ევროპაში დაბეჭდილი მუსლიმანური რელიგიური შინაარსიის წიგნების, კერძოდ, ყურანის შემოტანა, იმ მოტივით, რომ ის ქრისტიანების მიერ იყო დაბეჭდილი და მიუღებელი უნდა ყოფილიყო მართლმორწმუნე მუსლიმთათვის. ასევე იდევნებოდა თურქულ ან არაბულ ენაზე გამოცემული ქრისტიანული ლიტერატურაც.

აღსანიშნავია, ის ფაქტი, რომ იმ პერიოდში თურქებსაც შეეძლოთ სტამბის გახსნა და იმ წიგნების დაბეჭდვა, რომლებიც მათთვის მისაღები იყო, რადგან ეს არც ტექნიკურ და არც მატერიალურ სიძნელეებთან არ იყო დაკავშირებული. ამისთვის თურქებს არც ევროპაში სჭირდებოდათ წასვლა, რადგან ისტორიული წყაროებიდან ირკვევა, რომ ჯერ კიდევ 1589-1611 წლებში საფრანგეთის ელჩმა დე ბრევმა ადგილობრივ ოსტატებს შეუკვეთა თურქული შრიფტები და საფრანგეთში წაიყვანა რამდენიმე თურქი ხოჯა, რომელთა დახმარებით პარიზში წიგნებს აღმოსავლურ ენებზე გამოსცემდა (1. 22).

XVI-XVIII საუკუნეებში, მიუხედავად არამუსლიმანი ქვეშევრდომების მცდელობისა, თურქეთში წიგნის ბეჭდვის საქმე შეფერხებული იყო თურქეთის საერთო კულტურული და სოციალური ჩამორჩენილობით, ფეოდალურ-დესპოტური რეჟიმით, განსაკუთრებით მუსლიმური სამღვდელოების ფანატიზმით, რომელსაც არც უნდოდა და არც სურვილი ჰქონდა რამე ესწავლათ ურწმუნო ,,გიაურებისაგან“. წიგნის ბეჭდვის გავრცელებას არაბულ და თურქულ ენებზე ოსმალეთის სასულიერო და საერო პირები იმიტომ უყურებდნენ შიშით, რომ ის მათი აზრით ზიანს მიაყენებდა საზოგადოებრივ წესრიგს და რელიგიურ აღმსარებლობას. ამავე დროს გასათვალისწინებელია ისიც, რომ იმ პერიოდში ოსმალეთში არსებობდა საკმაოდ დიდი ფენა წიგნის გადამწერებისა, რომლებიც ჰათათებად იწოდებოდნენ და რომლებიც მჭიდრო კავშირში იყვნენ სახელწიფოს უმაღლეს სასულიერო და სახელმწიფო მოხელეებთან. ისინი უმაღლეს ხელისუფალთაგან იღებდნენ შეკვეთებს ხელნაწერი წიგნების დამზადებაზე, ხოლო ტექნიკური პროგრესი საფრთხეს უქადდა მათ ხელობას და შემოსავალს.

XVIII საუკუნეში ოსმალეთის დასუსტებამ, რომელიც ერთი მხრივ, გამოწვეული იყო სამხედრო დამარცხებებით რუსეთთან, მეორე მხრივ, ბალკანეთის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გააქტიურებით, აიძულა ქვეყნის მმართველი წრეები ეფიქრათ სამხედრო სახის რეფორმების ჩატარებაზე, რომლის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილი იყო ტექნიკური ლიტერატურის თარგმნა მათთვის გასაგებ არაბულ და თურქულ ენებზე. სულთან აჰმედ III - ის მმართველობის წლებში (1703-1730), ის და მისი უახლოესი გარემოცვა ცდილობდა მფარველობა გაეწია, არა მარტო ტრადიციული კულტურული დარგებისათვის, მაგალითად, როგორიც იყო პოეზია, ლიტერატურა, ფერწერა, არამედ ტექნიკური ცოდნის გავრცელებისათვის მათემატიკაში, ასტრონომიაში, გეოგრაფიაში და ა. შ. ოსმალეთის ხელისუფლებას ესმოდა, რომ ეს აუცილებელი წინაპირობა იყო სამხედრო ტექნიკური ჩამორჩენილობის აღმოსაფრევლად. ამ მიზნით, 1712-1718 წლებში, სტამბოლში შეიქმნა ოთხი ახალი ბიბლიოთეკა, სადაც რელიგიური სახის ლიტერატურასთან ერთად წარმოდგენილი იყო სამეცნიერო სახის წიგნებიც, გარდა ამისა, სულთნის დიდ - ვეზირის თაოსნობით შეიქმნა სპეციალური კომისია 25 კაცისაგან, რომელსაც უნდა დაეწყო ტექნიკური სახის ევროპული ლიტერატურის თარგმნა თურქულ ენაზე (6. 26). სწორედ, ასეთ პირობებში გახდა შესაძლებელი პირველი თურქული სტამბის დაარსება, რომელსაც სათავეში ჩაუდგნენ იბრაჰიმ მუტეფერიკი და საიდ ეფენდი. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ პირველი, წარმოშობით თურქი არ იყო, არამედ უნგრელი, რომელიც 1674 წელს კალვინისტურ ოჯახში დაბადებულა. მუტეფერიკი 1689-1699 წლებში მონაწილეობდა თურქეთ-ავსტრიის ომში, სადაც ტყვედ ჩავარდა და იმის გამო, რომ არავინ არ გადაიხადა გამოსასყიდი მის გასანთავისუფლებლად ის სტამბულის მონათა ბაზარზე გაყიდეს. ოსმალეთში ყოფნისას მან ისლამი მიიღო და იბრაჰიმის სახელით მოინათლა. როგორც ჩანს, ახალი სარწმუნოება მან საფუძვლიანად შეისწავლა და ისლამის შესახებ გამოკვლევაც კი შექმნა სათაურით ,,ტრაქტატი ისლამის შესახებ” (,,რისალე-იი ისლამიიე”). მუტეფერიკი თავისი ნიჭისა და ახალი რელიგიისადმი ერთგულებით მალე დაწინაურდა, კერძოდ ის დაიახლოვა ოსმალეთის დიდ-ვეზირმა იბრაჰიმ ფაშამ. 1715-1745 წლებში იბრაჰიმ მუტეფერიკს არაერთხელ შეუსრულებია მნიშვნელოვანი სახელმწიფო და დიპლომატიური დავალებები ავსტრია-თურქეთის ომის დროს. 1716-1718 წლებში ის მოლაპარაკებებზე გაგზავნეს უნგრელებთან, რომლებიც ჰაბსბურგთა წინააღმდეგ გამოდიოდნენ. 1718 წელს დანიშნული იქნა თარჯიმნად ფერენც რაკოცისთან, რომელიც ხელმძღვანელობდა ანტიავსტრიულ გამოსვლებს უნგრეთში და მისი დამარცხების შემდეგ იძულებული შეიქმნა თავი ოსმალეთისთვის შეეფარებინა. 1737 წელს იბრაჰიმ მუტეფერიკი იყო იმ ელჩობის წევრი, რომელმაც მოინახულა პოლონეთი. 1737-1739 წლებში მონაწილეობდა საფრანგეთთან მოლაპარაკების პროცესში, მაგრამ ოსმალეთის ისტორიაში იგი შევიდა, არა როგორც გამოცდილი დიპლომატი, არამედ, როგორც პირველი თურქული სტამბის დამაარსებელი (7. 634).

იბრაჰიმ მუტეფერიკმა 1719 წელს გამოსცა პირველი წიგნი თურქულ ენაზე, რომელიც წარმოადგენდა მარმარილოს ზღვის რუქებს კომენტარებითურთ. აღნიშნული გამოცემა მან ოსმალეთის დიდ ვეზირ იბრაჰიმ ფაშას წარუდგინა. ამ საქმიანობაში მას შეუერთდა საიდ ეფენდი, რომელიც იყო საფრანგეთში თურქეთის ელჩის მეჰმედ ჩელების ვაჟი და იმავე საელჩოს მდივანი. ამ ელჩობის მთავარი მიზანი იყო ევროპის, კერძოდ საფრანგეთის ტექნიკური და კულტურული მიღწევების შესწავლა. საიდ ეფენდი სწორედ პარიზში დაინტერესდა წიგნის ბეჭდვის ხელობით და გადაწყვიტა იბრაჰიმ მუტეფერიკთან ერთად სტამბოლში სტამბა დაეარსებინა. როგორც ჩანს, მუტეფერიკი და საიდ ეფენდი ერთმანეთს კარგად იცნობდნენ, რადგან მათ ოსმალეთის დიდ ვეზირ იბრაჰიმ ფაშას წარუდგინეს მოხსენებითი ბარათი, რომელშიც ასაბუთებდნენ წიგნის ბეჭდვისა და სტამბის შექმნის აუცილებლობას ოსმალეთის სახელმწიფოსა და თვით მუსლიმანური სარწმუნოებისათვის. ისინი არწმუნებდნენ დიდ ვეზირს, რომ წიგნის ბეჭდვა ხელნაწერთან შედარებით იაფი ჯდებოდა და გარდა ამისა, ,,ის აამაღლებდა ისლამისადმი რწმენას, ისე, როგორც ეს ,,ჯიჰადმა” გააკეთაო” (7. 639).

მიუხედავად იმისა, რომ სტამბის გახსნას მფარველობდა თურქეთის დიდი ვეზირი, ამ საქმეს დიდი წინააღმდეგობა მოჰყვა, როგორც ისლამური სამღვდელოების, ასევე ხელნაწერი წიგნის გადამწერთა მიერ, რომლებმაც საპროტესტო მსვლელობაც კი მოაწყვეს სტამბოლში. სტამბის გახსნისათვის საჭირო და აუცილებელი გახდა, რომ ოსმალეთის შეიხ - ელ - ისლამის მიერ სპეციალური ფეტვა (ისლამის რელიგიური მეთაურების დასტური) გამოცემულიყო. ოსმალეთის სულთანმა აჰმედ III - მ 1727 წლის 5 ივლისით დათარიღებული სპეციალური ფირმანით ნება დართო იბრაჰიმ მუტეფერიკს და საიდ ეფენდის სტამბა გაეხსნათ სტამბოლში. იმავე დროს სულთანი კრძალავდა მუსლიმანური შინაარსის წიგნების - ყურანის, ჰადისების და ა. შ. ბეჭდვას.

პირველი თურქული სტამბა გაიხსნა სტამბოლში იბრაჰიმ მუტეფერიკის სახლში. ის შედგებოდა ოთხი საბეჭდი მოწყობილობისაგან: ორი წიგნისათვის და ორი რუქებისათვის. სტამბის ნაწილი ჩამოიტანეს ევროპიდან, ნაწილი კი შეისყიდეს ადგილობრივი სომხებისაგან. თურქული შრიფტი დაამზადებინეს ებრაელ იონ აშკენაზის, რომელიც მუტეფერიკის სტამბაში მუშაობდა შრიფტის ამწყობად (2.11). პირველი თურქული სტამბა სახელმწიფოს საკუთრება იყო და წიგნებიც მხოლოდ ოფიციალური ხელისუფლების განკარგულების საფუძველზე, მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშ იბეჭდებოდა.

1729 წლის 31 იანვარს იბრაჰიმ მუტეფერიკის სტამბაში პირველად დაიბეჭდა არაბულ - თურქული ლექსიკონი ორ ტომად, იგი შედგენილი იყო XVI საუკუნეში მეჰმედ ბინ მუსტაფას მიერ. იმავე წელს ამ სტამბაში გამოვიდა XVII საუკუნის ცნობილი თურქი მეცნიერის ჰაჯი ხალიფის (ქათიბ ჩელების) თხზულება, ასევე იბრაჰიმ მუტეფერიკის მიერ თარგმნილი პოლონელი კათოლიკე იეზუიტი მისიონერის კრუსინსკის ისტორიული თხზულება, რომელშიც აღწერილია 1721- 1723 წლებში ავღანელი ტომების მიერ ირანის დედაქალაქის აღებისა და სეფიანთა დინასტიის დაცემის ამბავი. 1730 - 1731 წლებში დაიბეჭდა მუჰამედ ბინ ჰასან მესუდის ნაშრომი ამერიკის აღმოჩენის შესახებ (,,ვესტ - ინდოეთის ისტორია”, რომელიც სპეციალურად სულთან მურად III - სთვის დაიწერა, ჯერ კიდევ 1583 წელს), აქვე დაიბეჭდა მახლობელი აღმოსავლეთისა და მაღრიბის ქვეყნების ისტორიის ნარკვევები 728 წლიდან 1721 წლამდე, იეზუიტი ბერის ხოლდერმანის ცნობილი თურქული ენის გრამატიკა ფრანგულ ენაზე, იბნ არაბშაჰის თემურ-ლენგის ბიოგრაფია, აჰმედ ბინ ჰემდემ სუჰეილის ეგვიპტის ისტორია ორ ტომად 1628 წლამდე.

1732 წელს იბრაჰიმ მუტეფერიკმა თავისი სახელით გამოსცა ნაშრომი მაგნეტიზმის შესახებ, ასევე ტრაქტატი ,,ხალხთა მოწყობის ბრძნული საფუძვლები”. ბოლო ათი წლის მანძილზე 1733 - 1742 წლებში იბრაჰიმის სტამბაში გამოიცა ჰაჯი ჰალიფის (ქათიბ ჩელების) ცნობილი ნაშრომი ,,ქვეყნიერების სარკე” და მისივე ,,ისტორიის კალენდარი”, ოსმალეთის სულთნის კარის ისტორიკოსების ნაიმას, რაშიდის, ასევე ისმაილ ასიმ ჩელები - ზადეს ქრინიკები 1733 წლამდე. აქ დაიბეჭდა ჰასან ეფენდის ცნობილი თურქულ - სპარსული ლექსიკონი, რომელიც 22 550 სიტყვისაგან შედგებოდა.

იბრაჰიმ მუტეფერიკი 1743 წელს დაავადდა და ორი წლის შემდეგ გარდაიცვალა. მისი საქმიანობა სტამბაში 13 წელი გაგრძელდა, რომლის განმავლობაში აქ დაიბეჭდა 17 ნაწარმოები 23 ტომად, მათი საერთო ტირაჟი 12 500 ცალს აღწევდა. იბრაჰიმ მუტეფერიკის გარდაცვალების შემდეგ მისი სტამბის საქმიანობა რამდენიმე ხნით შეწყდა. 1755 - 1756 წლებში სტამბამ მუშაობა განაახლა და ოცი წლის შემდეგ კვლავ შეწყდა. სულთან სელიმ III - ის მიერ სამხერო რეფორმის ,,ნიზამი ჯედიდის” დაწყების შემდეგ, მუტეფერიკის ყოფილ სტამბაში გამოიცა სამი წიგნი სამხედრო საქმის შესახებ.

თურქეთში წიგნის ბეჭდვის ახალი ეტაპი დაიწყო XIX საუკუნის დასაწყისში, როცა ოსმალეთის იმპერიაში სერიოზული ძვრები განხორციელდა ქვეყნის ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ სფეროში.

ამრიგად, თურქეთში წიგნის ბეჭდვის დასაწყისი შეიძლება განხილული იქნეს, როგორ ახალი ეტაპი თურქული კულტურის ისტორიაში. თურქი ისტორიკოსები წიგნის ბეჭდვის დაწყებას მიიჩნევენ როგორც ,,თურქული რენესანსისა” და ევროპიზაციის პირველ ეტაპს, რომელმაც მომავალ საუკუნეებში საფუძველი ჩაუყარა ახალი თურქული კულტურის ჩამოყალიბებას.

Origins of Book-Printing Business in Turkey

Omar Ardashelia

Summary

The technical progress of book-printing plays a significant role in the history of world civilization. The article touches upon the elementary stage of book-printing in Turkey, the history of the printing business there, which is connected with the names of Ibraghim Muteferick and Said Effendi. This period is considered to be the first stage of the ,,Turkish Renaissance” and ,,Europeanization” that promoted development of new Turkish culture.

У истоков истории книгопечатания в Турции

Омар Ардашелия

Резюме

В истории мировой цивилизации особое место занимает технический прогресс книгопечатания. В работе изучен начальный этап книгопечатания в Турции, деятельность Ибрагима Мутеферика и Саида Эфенди, которые с разрешения Султана основали первую турецкую типографию. Это явление считается первым этапом ,,турецкого ренессанса” и ,,европеизации” в Турции. Именно отсюда берут начало культурные импульсы, формирующие новую турецкую культуру.

ლიტერატურა:

1. O. Ersoy, Turkiye'ye matbaanin girisi ve ilk. basilan eserler, Ankara, 1959.

2. F. Babinger, Stambuler Buchvessen im 18 Jahrhundert, Leipzig, 1919.

3. H. Omont, Missions archèologiques francaises en Orient aux XVII et XVIII siècles, pt. 2, Paris, 1902.

4. А. С. Бабаян. Армянская книга. Ереван, 1956.

5. E. Legrand, Bibliographie hellènique, ou description raisonnèe des ouvrages publiès par grecs, au XVII siècle, t.I. Paris, 1894.

6. A. Adnan - adivar, Osmanli turklerinde ilim, ikinci tabi, Istanbul, 1900.

7. Ю. В. Крачковский. Избранные сочинения. Т. 4. М - Л., 1957.

იგორ კეკელია
აბდულ სურმავა
(საქართველო)

გვარი (გვარსახელი) განსაკუთრებული ფუნქციით აღჭურვილი სოციალურ-სამართლებრივი კატეგორიაა, რომელიც პიროვნულ სახელს თან ახლავს, მისი განუყრელი ნაწილია. გვარსახელების ისტორია საუკუნეთა სიღრმეში იღებს სათავეს და ქართულ საისტორიო წყაროებში VII საუკუნიდან გვხვდება, თუმცა იგი უფრო ადრე უნდა წარმოქმნილიყო. როლანდ თოფჩიშვილის თქმით, ,,ქართულ ეთნოგრაფიულ მასალაზე დაკვირვება ცხადყოფს, რომ ჩვენში მოხდა გვაროვნული გვარის ჯერ გვიანდელ გვარში და შემდეგ გვარსახელში გადასვლა. ასე რომ, მემკვიდრეობითი სახელის გარეშე ენობრივ-ეთნიკური სამყარო არასოდეს ყოფილა” (რ. თოფჩიშვილი, 2006, გვ. 98-99).

გარდა ამისა, გვხვდება ეპონიმის სახელისა ან მეტსახელისგან მომდინარე გვარის განაყოფის (განშტოების) ზედწოდება, მეორე მემკვიდრეობითი სახელი, რომლის აღსანიშნავად ქართველი მეცნიერები ,,შტოგვარს” (ს. ჯანაშია), ,,ქვეგვარსა” (ალ. ოჩიაური, ვ. ბარდაველიძე) და ,,მეტგვარს” (ს. მელიქიძე) იყენებენ (ნასესხები ტერმინით - ,,პატრონიმია”: pater-მამა, onymo-სახელი).

,,ძველ საქართველოში, - წერდა აკად. ივანე ჯავახიშვილი, - წესად ჰქონდათ, რომ საგვარეულო სახელებს გარდა, გვარის სხვადასხვა შტოების გასარჩევად კიდევ დამატებითს სახელწოდებასაც ურთავენ ხოლმე. ჩვეულებრივ ასეთი განსხვავებული სახელწოდება ან პაპის მამის, ან პაპის სახელისაგან იყო ხოლმე ნაწარმოები. ძველი ქართველი ხალხის დავთრების აღწერიდგან ჩანს, რომ არა ერთს შემთხვევაში ასე განსხვავებული სახელწოდება შემდეგში გვარის სახელადაც კი ქცეულა” (ივ. ჯავახიშვილი, 1963 გვ. 47).

მემკვიდრეობითი სახელის აღსანიშნავად სამეგრელოში გამოიყენება ,,თური”, ,,გიმნარყი”, ,,გმნაჭყანი”, ,,ნარყი”, ,,ნოყო”, ,,დინო”, ,,სამიჯალო”, ,,საჯიმაკოჩო”, ,,საბიძისქუალო”.

გვარსახელი და შტოგვარი შეიძლება იყოს ეპონიმური (მამის, ან მამის ხაზით წინაპრის, გვარის საფუძვლის ჩამყრელის, სახელისგან ან მეტსახელისგან მომდინარე), ეთნონიმური, გეოგრაფიული (სოფლის სახელწოდებიდან მომდინარე) და პროფესიული (გარეგნული ან შინაგანი ნიშნის მიხედვით შერჩეული სახელი-დახასიათება, ხელობა-მოსაქმეობის ამსახველი, სოციალური სტატუსის გამომხატველი და ა.შ).

ჩვენი წარსულის შესწავლის თვალსაზრისით გვარებისა და შტოგვარების კვლევა ფრიად საყურადღებოა. ამჯერად ჩვენს მიზანს წარმოადგენს სამეგრელოში გავრცელებული ზოგიერთი გვარისა და შტოგვარების ეთნოისტორიული შესწავლა.

ბართაია - გვარის ძირითადი სამკვიდროა მარტვილის რაიონის სოფ. ლეხაინდრაო (41 კომლი). ბართაიები ცხოვრობენ აგრეთვე ბანძაში (5კ.), გეჯეთში (3კ.), აბედათსა (3კ.) და გურძემში (3კ.). მისი ვარიანტია ,,ბართია” (35 კომლი გაჭედილში მოსახლეობს).

ებართაიე ბართაიების გვარით დასახლებული უბანია (მეგრ. ,,მუხური”, ,,კურთხუ”) ლეხაინდრაოში. პაატა ცხადაიას გვარსახელ ,,ბართაიას” ამოსავალ ფუძედ პირსახელი ბართა ან ბარათა მიაჩნია, და იქვე მიუთითებს ,,ბართავას” (გვარი დაფიქსირებულია ზუგდიდისა და წალენჯიხის რაიონებში). პირსახელი ბართა მკვლევარს ბართიმეს, ბართლომეს შემოკლებულ ფორმად მიაჩნია (ბართლომე - ბართიმე - ბართა). არც ისაა გამორიცხული, რომ ბართა ბარათას რედუცირებულ ვარიანტს წარმოადგენდესო (პ. ცხადაია, 2000. გვ. 56).

ლეხაინდრაოში ბართაიების რამდემინე ,,დინო” (შტოგვარი) მიგვითითეს: ,,კოკისქუაეფი”/,,კოკიბართაიეფი”, ,,ჟვაბუბართაიეფი”, ,,ძიგირეფი”, ,,ყორიბართაიეფი” ...

,,კოკისქუა” კოკის შთამომავალს ეწოდება. ესაა მამის (ან მამის ხაზით - წინაპრის) სახელისგან მომდინარე ბართაიას ერთ-ერთი შტოს მეტსახელი. ,,კოკისქუა ბართაიშ გმნარყიე, დინო რე” (,,კოკისქუა” ბართაიას ნაყარია, შთამომავალია) - გვიამბო 36 წლის გია ბართაიამ (ს.დ. №1, 2007).

,,ჟვაბუბართაია” გარეგნული ნიშნის მიხედვით შერჩეული სახელია (ე.წ. სახელი-დახასიათება) და ეპონიმს უნდა შერქმეოდა უშნო, ულაზათო შესახედაობის გამო. ჟვაბუ - ბაყაყი, გომბეშო; ჟვაბუჯგუა - ბაყაყის მსგავსი (მსუქანი, გაბერილი, თვალებგადმოცვენილი). ,,ჟვაბურას” უსუფთაო, უშნო კაცზე იტყვიან (იხ. ო. ქაჯაია, II, 2002, გვ. 497).

ჩვენ მიერ საველე-ეთნოგრაფიული მუშაობისას ჩაწერილი გადმოცემის მიხედვით ,,ბართაიას გვარის ერთ-ერთი წინაპარი, ამ შტოგვარის საფუძვლის ჩამყრელი, ხარბი, გაუმაძღარი კაცი იყო და მის მოდგმას ამიტომ დარქმევია ჟვაბუბართაიები” (ს.დ. №1, 2007).

,,ჟვაბუა”, ,,ჯვაბუა” მეგრულში ხარბად და მადიანად ჭამას, შესანსვლას ნიშნავს. ,,ჟვაბუა” (ჟვაბუას) სახელი ჟვაბუნს ზმნისა - ხარბად ჭამა. ქიმკოდოხოდუ ტაბაკის დო ოჭკომალი დოჟვაბუ - მიუჯდა ტაბლას და საჭმელი შეჭამა (ხარბად). შდრ. ჯვაბუა” (ო. ქაჯაია, II, 2002, გვ 497).

,,ძიგირი”/,,ძიგირეფი”, ენამწარე, გესლიანი კაცის მეტსახელია (ძიგირი - მეგრ. ეკალი).

დანელია - საკმაოდ მრავალრიცხოვანი გვარია. სულთა რაოდენობით მარტვილის რაიონში პირველი ადგილი უჭირავს (1955 სული), სამეგრელოში - მე-16 (3084 სული), ხოლო საქართველოში - მე-60 ადგილი (სულ 5666 სული). დანელიები ცხოვრობენ მარტვილში, ბანძაში, ვედიდკარში, ზანათში, გურიფულში, ანაკლიაში, ქვემო ჭალადიდში, ახალსოფელში, ახალკახათსა და სხვაგან (იხ. პ. ცხადაია, 2000, გვ.79). გვარის ძირითადი სამკვიდრო, თავდაპირველი საცხოვრისი მარტვილის რაიონის ორი მომიჯნავე სოფელი - ლეხაინდრაო და ნაჯახაოა.

დანელია (ადგილობრივთა მეტყველებით - დანეია) ერთი გვარია (,,თური”). გვარის საფუძვლის ჩამყრელი, ეპონიმი - დანე ყოფილა. დანე კოლხეთში გავრცელებული პირსახელია (დანიელი - დანელა - დანელ - დანე). აქედან მოდის გვარები - დანელაშვილი და დანიელაშვილი (პ. ცხადაია, 2000, გვ. 79).

,,დანეიეფიში ოხორი დანეთიე” (დანელიების საცხოვრისი ,,დანეთია”) - გვიამბეს მთხრობელებმა (დანე - პატერი, ეპონიმი; თი-დიდი ოჯახი, ,,მახორობა”).

დანელიას გვარს 30-მდე შტოგვარი ჰქონია. ესენია: ბაბანეფი, ბაკარასქუაეფი, ბაკოსქუაეფი, ბეკინასქუაეფი, ბუკეფი, ბურდეფი, ბუღეფი, გოძღოსქუაეფი, გურმუირეფი, კაკუცასქუაეფი /ქაქუცასქუაეფი, კიჭუეფი /კიჭუასქუაეფი /კიჭურიეფი, კოჩობასქუაეფი, მარტიშიეფი, მაშურიეფი, რცამეფი /ცამეფი, ტრეეფი, ფაცურეფი, ფუცურეფი /ფუცურიეფი, ქუცეფი, ჯღიტურიეფი /ჟღიტურიეფი /ღიტურიეფი, შაქასქუაეფი, ჩიტიესქუაეფი, ჩხვირკეფი, ცხოკეფი /ძღოკეფი, ძაბუნესქუაეფი, ძიგეფი /ძიგვეფი, წაკოსქუაეფი, ჯორიესქუაეფი, ჯოღორიეფი, ჯღიმეფი.

როგორც აღვნიშნეთ, გვარის განაყოფი, განშტოება წინაპრის სახელს ატარებდა მამაკაცის ხაზით. ბაბა/ბაბანე, ბაკარა, ბაკო, ბეკინა, ბურდა, ბუღა, გოძღო, კაკუცა /ქაქუცა, კიჭუ /კიჭურია, კოჩობა, მარტიშია, მაშურია, ჯღიტურია /ჟღიტურია, ტრეი, შაქა, ჩიტიე, ძაბუნე, წაკო, ჯორიე და ჯოღორია დანიელების ამა თუ იმ შტოს წინაპრები ყოფილან. ისინი ტერიტორიულ-ნათესაურ ერთიანობას ქმნიდნენ - დანეთურები (მოგვარეები, სისხლით ნათესავნი, ტომის, მოდგმის წარმომადგენლები) იყვნენ.

,,გურმუირი“ მეგრულში ,,გულმოსულს“, გაგულისებულს, გაბრაზებულს (ბრაზიანს) ნიშნავს. სათანადო მოტივაციის არსებობის შემთხვევაში არაა გამორიცხული, რომ ,,გურმური“ გვარის განაყოფის (განშტოების) ზეწოდებად ქცეულიყო. ,,მარტიშია“ საზოგადო სახელისგანაა წარმოებული და ,,მარტში დაბადებულს“ უნდა ნიშნავდეს. შდრ. მაისი (თვის სახელია) - მაისა (მაისში დაბადებული) კაცის თუ საქონლის სახელია; აქიდან მოდის გვარი მაისაია, მაისაშვილი, მაისაძე და მაისურაძე. დაბადების თვისა და დღის მიხედვით ადამიანისა და შინაური ცხოველისთვის სახელის შერქმევა იშვიათი როდია (თუთაშხია, ობიშხია...). ,,რცამი“ თევზის ერთ-ერთი სახეობაა, მაგრამ აქვს თუ არა გვარის განაყოფის ზედწოდებას რაიმე კავშირი თევზთან, გაურკვეველია. ,,ფაცურა“, ,,ფაცურეფი“ - მუფუსფუსე, მოფაცურე, მოფუცფუცე კაცზე იტყვიან, ვინც საქმეს ფაცა-ფუცით, საჩქაროდ აკეთებს. მივმართოთ ლექსიკონს: ,,ფაცურ“-ი (ფაცურს) აჩქარებული მოძრაობა რამე საქმიანობისას - ფაცაფუცი (იხ. ო.ქაჯაია, III, 2002წ. გვ.92). ,,ფაცური“, ,,ფაცურია“, ,,ფაცურა“ - ესაა საქმის ფაცურით კეთება, საქმიანობა აჩქარებული მოძრაობით (იქვე). ეს სიტყვა შეიძლებოდა შტოგვარის სახლწოდებად ქცეულიყო. სხვათაშორის, ,,ფაცურეები“ გელხვაიძეთა გვარის დანაყოფია ბაღდათის რაიონში (,,ფაცურა“ - ჩქარი, მოძრავი, ცქვიტი). ,,ფუცური“/,,ფუცურია“, ,,ფუცურა“ ფიზიკური მახასიათებლის მიხედვით შექმნილი ზეწოდებაა და მთხრობელთა განმარტებით ,,ტანპატარას, ჩიას“ ნიშნავს - ,,ფუცურა დანელიები დაბალი ტანისანი, ტანმოკლეები არიანო“ (მთხრობელი ოთარ დანელია, ს.დ.№1, გვ.6).

,,ქუცეფი“/,,ქუცურეფი“ (,,ფუცურეფის“ მსგავსად) პიროვნების გარეგნული მახასიათებლის აღსანიშნავი ზედწოდებაა და ნიშნავს ,,პატარა ტანის, გაქუცულ-გასაცოდავებულ კაცს, ტანმორჩილს“. ქვეცე, ქვეცელე, ქვეცერე, ქუცურუა სწორედ ტანმორჩილი, ჩია კაცის ეპითეტია. უცურუა და ქუცურავა გვარია (ეს უკანასკნელი მოხსენიებულია 1616-1621 წწ. ერთ საბუთში (იხ. ქსძ, III, გვ.480). ,,ჩხვირკეფი“ - ჩვენ მიერ მოძიებული საველე-ეთნოგრაფიული მასალებით ,,ჩხვირკი“ გამხდარი კაცის სინონიმია. ,,მეგრულ-ქართულ ლექსიკონში'' ჩხვირკალი განმარტებულია როგორც ,,დაჩხიკინებული; თამამი და ამბიციური“ (ო.ქაჯაია, III, 2002, გვ.331), ხოლო ჩხირკა - ძალიან გამხდარი (ძვლებადქცეული) (იქვე,გვ.333). შესაძლოა შტოგვარს ფუძედ ჩხირკვი (ჩხიკვი) დასდებოდა (შდრ. გვარები - ჩხვირკია და ჩხირკაია). ,,ჩხვირკები და მაშურიები ერთი საბიძაშვილოა - ჩხირკების წინაპარი გამოყოფილია თავდაპირველ საცხოვრისს და სამოსახლო ნოღელისა და ცხენისწყლისპირებში გაუჩენია. მაშინ ეს ადგილი გაუალი ტყით ყოფილა დაბურული. ,,ოჩხვირკეს ქიმთიხორუ“ (საჩხიკვეში, ჩხიკვთა საბუდარში შესახლდაო) - ამბობენ. ყოველ აღდგომა დღეს მაშურიები და ჩხვირკები ერთად ვლოცულობთ ქვევრთან, კაჭუა დანელიას სახლში. ცხარს დავკლავთ და დავილოცებით - მახას და მათეს განაყარს, ღმერთო, სიკეთეს და გამრავლებას ნუ მოაკლებო,“ - გვიამბო ვაჟა სერიოჟას ძე დანელიამ (ს.დ. №1, გვ.12).

,,ცხოკის“ ფიზიკური მახასიათებლის მიხედვით შერჩეული ზედწოდება უნდა იყოს და ნიშნავს ,,მჭლეს“. ,,ძიგა“/,,ძიგვა“ ისეთი კაცის მეტსახელია, რომელიც უშნოდ იყურება, უშნო გამოხედვა აქვს, უაზროდ უყურყუტებს. ,,იძიგინენს“ (იძიგინუუ უშნოდ იყურა, უძიგინუუ უშნოდ უყურებია, ნოძიგინუე(ნ) უაზროდ იყურებოდა თურმე)... უშნოდ (უაზროდ) იყურება; ყუნტავს, ყურყუტებს (ო.ქაჯაია, III, 2002, გვ.386).

ედანეიე დანელიების უბანია სოფ. ბანძაში, რომელსაც დასავლეთით მდ.აბაშა ესაზღვრება. აქაური დანელიები ნაჯახაოდან გადმოსახლებულან.

ლეხაინდრაოს ტოპონიმიაში დაფიქსირებულია ადგილის ნომინაციის ისეთი პრინციპი, სადაც უბნის სახელწოდება გვარის განაყოფთა ოჯახების სახელწოდებითაა ნაწარმოები. ასე, მაგალითად, ,,ჯორიესქუაეფიში მუხურის“ (ჯორიეშვილების უბანი, კუთხე, ყურე) სახელწოდებითაა ცნობილი; ,,გოძღოსქუაეფიში მუხური“ ის უბანია, სადაც გოძღოს შთამომავლები ცხოვრობენ და ა.შ. (მსგავსი გეოგრაფიული სახელწოდებების შესახებ იხ. პ.ცხადაია, 1985, გვ.86-92).

სურმავა სამეგრელოში ფართოდ გავრცელებული გვარია. მარტვილის რაიონში სულთა რაოდენობით მეათე ადგილი უჭირავს, ხოლო საქართველოში - 416-ე ადგილი (სულ 2039 სული). გვარის ძირითად სამკვიდროში - მარტვილის რაიონის სოფ.ნაგვაზაოში, სურმავების 152 ოჯახია აღრიცხული. (62) წლის დათარიღებულ ნაგვაზაოს საეკლესიო გლეხთა სიაში მოხსენიებულია ყმა-გლეხი, გვარად სურმა (იხ. ქსძ, III, გვ.412). სურმავებით დასახლებული უბანი ნაგვაზაოში ესურმედ არის სახელდებული (იხ. ი. კეკელია, 2005, გვ.16).

პ. ცხადაიას მიაჩნია, რომ გვარის ფუძეს სურმა - პირსახელი წარმოადგენს. ,,სურმავას“ წარმოქმნის ფონეტიკური პროცესი, სავარაუდოდ, ასე უნდა წარმართულიყო: სულეიმან - სულმან - სურმან - სურმა (იხ. პ.ცხადაია, 2000,გვ.129).

ჩვენ მიერ მოძიებული ეთნოგრაფიული მასალებით, სამი ძმა გვარად სურმანიძე ჩამოსახლებულა აჭარიდან, ხულოს რაიონიდან, XVI საუკუნის მიწურულს. ერთი ძმა გორდაში დასახლებულა, მეორე ნაგვაზაოში, მესამე - სერგიეთში. სურმავები იმ სამი ძმის შთამომავლები არიან (მთხრ. ანზორ სურმავა, ს.დ. №3,2006,27 ოქტომბერი).

ნაგვაზაოელი სურმავების შტოგვარებია: კიკინოზეფი, გვაბალეფი, შამუტიეფი, კვაირამეფი, ბუძგუეფი/ბუძუეფი/ბუძოიეფი, გაჯღაჯღეფი/დაჯღაჯღიეფი, ზღვაურეფი, ცქუტურიეფი, ჩხვერხორხეფი/ჩხვერხოფიეფი.

კიკინოზა, გვაბა, შამუტია, კვაირამა და ბუძგუ პირთა საკუთარი სახელებია, რომლებიც გვარად სურმავები იყვნენ. ,,თენეფი სურმაშ გამნარყიე, გამნაჭყანიე“ (ესენია სურმას განაყოფია, განშტოებაა) - განგვიმარტეს მთხრობელებმა (კაჭუა, შიო, ზაზა და ანზორ სურმავებმა).

ზოგიერთი ზედწოდების შინაარსი გაბუნდოვანებულია. მაგალითად, ეთნოგრაფიული მასალებით ,,კიკინოზებს“ ამაყად თავდაჭერილ სურმავებს ეძახიან (,,დუდი მეუკიკანა“ - თავი ამაყად უჭირავთ, მედიდურობენ, მეტიჩრობენ). ,,ბუძგუეფი“/,,ბუძოიეფი“ მოუსვენართა ზედწოდებაა (,,ირო იბუძოლუნა“ - სულ ირევიან, ფუსფუსებენ, ფაციფუცობენ, საქმიანობენ...). ,,ზღვაური“ ზღვის მხრიდან მონაბერ ძლიერ ქარს ეწოდება (იგივე ,,წანი“, ,,ბორია“). ხალხური მოტივაციით, ,,ზღვაური'' ამბიციური, ემოციური კაცის ზედწოდებაა, რომელსაც სულ პატარა წყენაც კი აღაშფოთებს, რომელსაც ყველაფერზე გული მოსდის (ს.დ. №3, გვ.14). შეიძლება გამოვთქვათ ვარაუდი, რომ ,,ზღვაური“ მომდინარეობდეს ,,ზღვარზღვინი“ - დან, რაც ბევრის ერთად რევას, ფუთფუთს ნიშნავს. ,,ცქუტურია“ ტანპატარა, ცქვიტი კაცის ეპითეტია სამეგრელოში. ,,ჩხვერხორხიეფი“ - ,,სამი ძმა ყოფილა ჩხვერხორხია, იმდენად ძუნწი და ხელმომჭირნენი, რომ ოჯახის გაყოფისას ქონებას მთელი სიზუსტით ინაწილებდნენ“. ,,ჩხვერკი ხოლო გოხორხესია“ (ხის ხმელი ტოტიც (წნელი, ფიჩხი) გახერხესო” (მთხრ. აპოლონ ელიზბარის ძე კვანტალიანი, დ. 1930, ს. დ. №2, 2006წ, გვ.7). ,,ჩხვერხორხია“ ფიზიკური მახასიათებლის მიხედვით წარმოქმნილი ზედწოდება უნდა იყოს და ,,ვიწროყელიანს“ ან ,,გრძელკისერას“ ნიშნავს (ხორხი, ხურხი, ყორყელი, ყორყინტე, ხირხიტა, ხორხოტა იგივეა რაც ყანყრატო, ყელი (ო. ქაჯაია, III, გვ. 214). ,,კომპული“ - ამ ზედწოდებას შინაარსობრივად მსხლის ერთგვარ ჯიშს (კომპუი, კომპუე) უკავშირებენ. ო. ქაჯაიას ,,მეგრულ-ქართული ლექსიკონის” მიხედვით ,,კომპული“, ,,კოპული“ უნაგირის ტახტია, კეხის წინ და უკან ამოშვერილი ნაწილების სახელწოდება (ო. ქაჯაია, 2002, III გვ. 156, 157). იქვე მოტანილია მაგალითი მაკარ ხუბუას ,,მეგრული ტექსტებიდან“ (ტფ; 1937): ,,ქუგნუოთი კსერსია დო ონანგერიშ კოპულიშა ქაგნიდვია: მ. ხუბუას; გვ. 125 - გადაუგდე კისერზეო და უნაგირის ტახტზე გადაიდევიო“ (იქვე, გვ. 157). გარდა ამისა, კოპული ,,თავსაც“ ნიშნავს და ,,ისარსაც“. კოპული-კომბლის თავი, შქვინდი დო კოპული - მშვილდ-ისარი.

სერგიეთის სურმავები (32 კომლი) სამ შტოდ იყოფა. აქიდან ორი შტოგვარის ზედწოდება გავარკვიეთ - ,,კოტარიეფი“ და ,,კუითურეფი“. ,,კოტა“ და ,,კუი“ წინაპრის სახელებია, რომლებმაც სურმავას ორ შტოს ჩაუყარეს საფუძველი. მთხრობელთა გადმოცემით, სერგიეთელი სურმავები წარმოშობით გურიიდან არიან, გვარად სტურუები. ,,ძიტია სურმავა ჩამოსახლებულა XVII საუკუნეში და გვარი შეუცვლია. ორი შვილი ჰყოლია - ახაია და მაგოია. დღეს სერგიეთიში ძიტიას მე-7-8 თაობა ცხოვრობს“ (მთხრ. სოლომონ (სოსო) სურმავა, ს. დ. №2, გვ.11).

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ ოფიციალური გვარსახელის შიგნით ადგილობრივი (არაოფიციალური) ვარიანტის შექმნას გვარსახელის მრავალრიცხოვნებით გამოწვეული გარჩევის აუცილებლობა, სოციალური, ყოფითი ცხოვრება, პროფესიული საქმიანობა, გარეგნული და შინაგანი მახასიათებლები განაპირობებდა. ამასთანავე, ამა თუ იმ პირის მოდგმა-შთამომავლობა ქმნიდა ერთობლიობას მონოგენური დასახლების სახით. დროთა განმავლობაში ამ ადგილზე მოსახლე ოჯახების გვაროვნულ-გენეტიკური ერთიანობა მოიშალა, მაგრამ სხვადასხვა მემკვიდრეობითი სახელის მატარებელთა შორის ნათესაური ურთიერთობა მაინც შენარჩუნდა.

Ethnical and Historical Study of Surnames and Geneology
(on basis of ethnographic material of Mingrelia)

Igor Kekelia
Abdul Surmava

Summary

Surnames (geneology) is a social and juridical category, distinguished for having a special function that forms integral part of personal names and accompanies them. The article touches upon ethnical and historical aspects of particular surnames, widespread in Mingrelia.

К этноисторическому изучению фамилий и родословной
(по этнографическим материалам Мингрелии)

Игорь Кекелия
Абдул Сурмава

Резюме

Фамилия (родословная) - это социально-правовая категория, обладающая особой функцией, которая сопутствует личному имени и является ее неотъемлемой частью. В работе рассматриваются этноисторические вопросы некоторых фамилий, распространенных в Мингрелии.

ლიტერატურა:

1. გ. ელიავა, აბაშისა და გეგეჭკორის რაიონების ტოპონიმიკა, თბ., 1977.

2. რ. თოფჩიშვილი, საქართველოს ეთნოგრაფია/ეთნოლოგია, თბ., 2006.

3. ი. კეკელია, სოფელი ნაგვაზუ, გაზეთი ,,რაეო“, №14, 2005.

4. ს. დღიური, №2-3, 2006 (ნაგვაზაოს მასალები); №1, 2007. (სერგიეთის მასალები), №1, 2007 (ლეხაინდრაოს მასალები).

5. პ. ცხადაია, მთიანი სამეგრელოს ტოპონიმია (ენათმეცნიერული ანალიზი), თბ., 1985.

6. პ. ცხადაია, გვარები და გვართა დასახლებანი სამეგრელოში, თბ., 2000.

დაზმირ ჯოჯუა
(საქართველო)

,,კავკასიური ერთობა” თუ ,,კავკასიური ერთიანობა” - ეს სიტყვათშეხამება ძალიან უცნაურად ჟღერს იმ ადამიანებისათვის, რომლებიც ზედაპირულად იცნობენ ან სრულებითაც არ იცნობენ კავკასიის ისტორიას, ან თუნდაც რეგიონის ისტორიული განვითარების უმთავრეს, მაგისტრალურ ტენდენციებს. მათი მენტალური რეფლექსია წარმოშობს არა ერთი ანტიკავკასიური ქვეტექსტის შემცველ ბანალურ შეკითხვას - როგორ შეიძლება ერთიანი იყოს რეგიონი, რომელშიც ასობით ეთნიკური ჯგუფი მოსახლეობს, თანაც დიამეტრალურად საწინააღმდეგო აღმსარებლობის მქონე.

ანალოგიური უცნაურობით, მაგრამ საპირისპირო მიზეზით, უყურებს ამ ფორმულირებას საკუთრივ კავკასიელი, რომლისთვისაც კავკასია, მიუხედავად მისი დაყოფისა ჩრდილოეთ კავკასიად და ამიერკავკასიად, მაინც ერთიანი გეოგრაფიული და კულტურულ-ცივილიზაციური ორგანიზმია. კავკასიელის თვალსაზრისით, ,,კავკასიური ერთიანობა” აპრიორული და აბსოლუტურად ბუნებრივი მოვლენაა.

კავკასიური ერთობის იდეა და მისი პრაგმატული რეალიზაციის გარკვეული მოკლე და საშუალოვადიანი ისტორიული ციკლები უაღრესად საყურადღებო მოვლენა და, შეიძლება ითქვას, უნიკალური ფენომენიცაა. სამწუხაროდ, ჩვენს სამამულო ისტორიოგრაფიაში ამგვარი პროცესები სპეციალური კვლევის ფარგლებს გარეთაა დარჩენილი. მკვლევართა და ანალიტიკოსთა უმრავლესობა, კავკასიის შორეულ თუ ახლო წარსულში განვითარებული ნეგატიური მოვლენების აბსოლუტიზაციისა და შიდაკავკასიური კოლიზიების ამსახველი ემპირიულ-ფაქტოგრაფიული მასალის ჰიპერტროფირებული აღქმის საფუძველზე (მაგ., ,,ლეკიანობა”, წინააღმდეგობები კავკასიის ავტოქთონ და მიგრირებულ ეთნოსებს შორის, ჩრდილოკავკასიელთა აქტიური შეიარაღებული ჩარევა აფხაზეთის ომში სეპარატისტთა მხარეზე და ა.შ.) სკეპტიკურად უყურებს როგორც ერთიანი კავკასიის ჩამოყალიბების პერსპექტივას, ისევე კავკასიაში მსოფლიო პრაქტიკის მიერ აპრობირებული ინტეგრაციული სქემების (მაგ., ეუთო, ევროკავშირი) გამოყენების შესაძლებლობას.

რასაკვირველია, რეგიონი გამოირჩევა ეთნიკური არაერთგვაროვნებით, მრავალშრიანი ისტორიული, კულტურული და რელიგიური მოზაიკით, მაგრამ ამ მრავალფეროვნებაში არის ერთი ფუნდამენტური საწყისი -საერთოკავკასიური ისტორიულ-კულტურული ფესვებისა და ფასეულობების კონტინუუმი, რომელიც ნებისმიერ ეპოქასა და გეოპოლიტიკურ-გეოსტრატეგიული სტრუქტურის ვითარებაში მოქმედებს, როგორც კავკასიური ერთიანობის იდეის საფუძველი.

რაში მდგომარეობს ის საერთო ფასეულობები, რომელთა ბაზაზეც ჩამოყალიბდა კავკასიური ცივილიზაცია? რას წარმოადგენს კავკასია, როგორც ერთიანი, მაგრამ დისკრეტული ცივილიზაციური სტრუქტურა? როგორია მისი ადგილი და როლი გლობალურ მსოფლიო-ისტორიულ პროცესში?

ამ კითხვებზე პასუხის გაცემას ჩვენ შევეცადეთ ცივილოგრაფიული პარადიგმის (დღეს აქტიურად მიმდინარეობს სოციალურ მეცნიერებათა სისტემაში ინტერდისციპლინარული მეცნიერების - ცივილიოგრაფიის, როგორც ცივილიზაციის ინტეგრირებული თეორიისა და ისტორიის ჩამოყალიბების პროცესი) ფარგლებში, ცივილიოგრაფიის თეორიული და მეთოდოლოგიური საფუძვლების (რომელთა შორის ყველაზე არსებითია ისტორიული პროცესის მიმართ ცივილიზაციური (და არა მარქსისტულ-ფორმაციული) მიდგომა) გამოყენებით.

ცივილიოგრაფიის, როგორც ცივილიზაციის თეორიისა და ისტორიის შესახებ მეცნიერების ერთ-ერთი ცენტრალური ცნებაა გეოცივილიზაციის ცნება. გეოცივილიზაცია განიმარტება, როგორც ლოკალური, რეგიონალური ისტორიულ-კულტურული სისტემა, გაერთიანებული ამ რეგიონში მცხოვრები ეთნოსებისა და სახელმწიფოებისათვის დამახასიათებელი ფუნდამენტური ფასეულობითი მაჩვენებლების საფუძველზე. ამასთან, ,,ჩვეულებრივი” ცივილიზაციებისაგან განსხვავებით, გეოცივილიზაცია არის გეოპოლიტიკური ანალიზის ერთეული, რომლის დროსაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება ერთიანი გენეტიკური წარმომავლობის, გეოკულტურის, სივრცობრივ-ტერიტორიული ,,ნათესაობისა” და საერთო გეოპოლიტიკური ინტერესების მომენტებს. ამიტომ არის, რომ გეოცივილიზაციის ფარგლებში შეიძლება ინტეგრირებულ იქნან განსხვავებული რელიგიური აღმსარებლობის კულტურული ერთობები.

მიგვაჩნია, რომ კავკასიის ისტორიული განვითარების პროცესისადმი ცივილიზაციური მიმართება, უხსოვარი დროიდან დღემდე კავკასიის სივრცეში მიმდინარე სულიერ-კულტურული და პოლიტიკური პროცესების ანალიზი გეოცივილიზაციის კონცეფციის ფარგლებში არის ის მთავარი მეთოდოლოგიური ღერძი, რომლის საშუალებითაც ყველაზე ადეკვატურად და რელიეფურად, სრულყოფილების გარკვეული ხარისხით აიხსნება კავკასიური ერთიანობის ფენომენის არსიცა და ცალკეული გამოვლინებებიც სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში.

რა არის კავკასია? ცნობილია, რომ ეს ტოპონიმი პირველად მოიხსენიება ძვ. წ. VI საუკუნის ბერძენი დრამატურგის ესქილეს ტრაგედიაში ,,მიჯაჭვული პრომეთე”. აქედან მოყოლებული ეს სიტყვა აღნიშნავდა რეგიონს შავი, აზოვისა და კასპიის ზღვებს შორის, გარკვეულწილად განსაზღვრული საზღვრებით. თუმცა მისი მნიშვნელობა გაცილებით ფართო იყო ოდითგანვე, ვიდრე ის მოიაზრებოდა ბერძნულ-ანტიკური ლინგვისტური სამყაროს ტოპონიმიკური ერთეულით. კერძოდ: კავკასიის ცნება უკავშირდება გარკვეული ერთობის იდეას, ერთობისა, რომელიც უფრო მაღლა დგას, ვიდრე მისი შემადგენელი ერები და მათი სახელმწიფოები, ენები თუ რელიგიები. ამდენად, ეს არის ზეეროვნული, ზეკონფესიური და ზესახელმწიფოებრივი ერთობა, რომელმაც უნდა დაამკვიდროს თავისი იდენტურობა ,,არაკავკასიელთან” და ,,არაკავკასიურობასთან” მიმართებაში.

არ იქნება შეცდომა იმის მტკიცება, რომ ,,კავკასია” უწინარეს ყოვლისა შეიქმნა კავკასიურ ცნობიერებაში, იბერიულ-კავკასიური ერთობის შემეცნებაში. იბერიულ-კავკასიური ცნობიერება - ეს არის კავკასიური ერთობის იდეის გაცნობიერება. მაშასადამე, კავკასია, უწინარეს ყოვლისა, არის იდეა, მაგრამ როგორ გავიგოთ და ავხსნათ ეს იდეა?

იბერიულ-კავკასიური ცნობიერებისა და საერთო-კავკასიური ისტორიული მეხსიერების დედა-იდეა მდგომარეობს იმის მტკიცებაში, რომ კავკასიას აქვს ერთიანი გენეტიკური წარმომავლობა და ისტორიული განვითარების ერთიანი ხაზი. ამ კონცეფციას, თავის მხრივ, გააჩნია ლინგვისტური, ეთნოგენეტიკური, ანთროპოლოგიური და ისტორიული პლასტები, რომლებიც მთლიანობაში ერთიან სტრუქტურას ქმნის. ქართველური, აფხაზურ-ადიღური და ვაინახურ-დაღესტნური ენობრივი სისტემების ნათესაობა და ერთიანი ენოფონდი; მკვიდრი ეთნიკური ერთეულების გენეტიკური ნათესაობა; რასობრივ-ანთროპოლოგიური უნილატერალიზმი, გამოხატული მედიტერანული რასის ბალკანურ-კავკასიური ტიპისადმი კუთვნილებით (ცხადია, ლოკალური ანთროპოლოგიური ქვეტიპების (ადიღური, დასავლურ-კასპიური, წინააზიური) მეტ-ნაკლები განსხვავებით); ისტორიული განვითარების მაგისტრალური ტენდენციების თანხვედრა და ისტორიული ბედის ერთობა - აი, კავკასიური ერთობისა და თვითიდენტურობის საწყისები.

საგულისხმოა, რომ შუა საუკუნეების ქართული ისტორიული აზროვნება გაჯერებულია სწორედ ამ საწყისებზე ორიენტაციით, უფრო სწორად რომ ვთქვათ, ამ საწყისების ხაზგასმის საფუძველზე იბერიულ-კავკასიური ცნობიერი სივრცის - ერთიანი კავკასიური ცივილიზაციის ისტორიულ-კულტურული მოდელის აპრიორულობის ინტერპრეტაციით. მართალია, ინტერპრეტაციის ამოსავალ ფორმას მითოლოგია წარმოადგენს, თუმცა საყოველთაოდ აღიარებულია, რომ მითოსსა და მითოლოგიებში ფიქსირებულია ამა თუ იმ ერის ცნობიერებაში არსებული რეალური ისტორიული განვითარების რაციონალური პლასტები, რომ მითები, გარკვეული გაგებით, რეალური ისტორიული ტრადიციის იდეალიზებული გადმოცემის ფორმებს წარმოადგენს.

ამჯერად ყურადღებას გავამახვილებთ ქართული ისტორიოგრაფიის ორ ნიშანდობლივ, კავკასიური ერთიანობის იდეასთან აბსოლუტურ ჰარმონიაში მყოფ კონცეპტუალურ ტენდენციასთან. პირველი უკავშირდება XI ს-ის ისტორიკოსის ლეონტი მროველის კონცეფციას. ,,სომეხთა და ქართველთა, რანთა და მოვაკნელთა, ჰერთა და ლეკთა, მეგრელთა და კავკასიანთა, - წერს ისტორიკოსი, - ამათა თ სთა ერთი იყო მამა სახელით თარგამოს...” (3,3). ეს არის კავკასიელი მკვიდრი ეთნოსების ურთიერთნათესაობის გენეალოგიური სქემა, რომელიც ამ ეთნოსების პერსონიფიცირებული საწყისების, იგივე ეთნარქების გენეტიკურ ძმობას ეფუძნება.

თუ ღრმად ჩავუკვირდებით ამ ისტორიული კონცეფციის სიღრმისეულ შრეებს, აღმოვაჩენთ რამდენიმე უპირობოდ საცნაურ მომენტს: ლეონტი (და მთელი მისი თანადროული ქართული სულიერი არისტოკრატია) კავკასიური ერთობის მეტაისტორიული საზრისის დასადგენად მიმართავს მითოსს და სწორედ იქ პოულობს კავკასიელთა მსოფლხატის სუბსტრატულ ფენომენს - თარგამოსს, კავკასიელი ეთნოსების საერთო ეპონიმსა და ეთნარქს, გრ. რობაქიძეს რომ დავესესხოთ, ,,კავკასიელთა პირველფენომენსა და თაურხატს”. შემთხვევითი არ უნდა იყოს მეთოდოლოგიური ორიენტაცია მითზე და კავკასიური ერთობის ანალიზი მითის დეკონსტრუქციის გზით. ამით იმდროინდელ ქართულ ელიტას სურს დაამტკიცოს, რომ კავკასიური ერთიანობა მეტაისტორიული საზრისის მქონეა, რომ მას ზეისტორიული და ზედროითი ფენომენის ფუნქცია გააჩნია, რომ ის ,,არქე”-ა და პირველსაწყისი.

მეორე მხრივ, აღნიშნული კონცეფციის თანახმად, კავკასია, თავისი ისტორიული ყოფიერების დასაწყისიდან - არქეტიპული დროებიდანვე ხასიათდებოდა კავკასიელი ხალხების უმჭიდროესი კავშირურთიერთობებით. ზემოთმოყვანილი გენეალოგიური სქემა ადეკვატურად გამოხატავს საერთო იბერიულ-კავკასიურ წარმომავლობას და ამ წარმომავლობის გენეტიკურ პროექციას ისტორიულ მეხსიერებაში: საერთო ეთნარქი და ეპონიმ-ეთნარქთა იერარქიის აგება მათი ძმობის, ე.ი. საერთო სახლის, როგორც გენეტიკური მატრიცის პრინციპზე.

საყურადღებოა ქართული ისტორიული აზროვნების მეორე არსებითი ტენდენცია, რომელიც ,,ქართლის ცხოვრების” თეორიული ატრიბუციის ფარგლებში პირველად აკად. ნ. ბერძენიშვილმა ახსნა. კერძოდ, დიდი ქართველი ისტორიკოსის ყურადღება მიიპყრო იმ გარემოებამ, რომ ,,ქართლის ცხოვრებაში” ნებისმიერი ომი კავკასიის ეთნოსებსა და სახელმწიფოებს შორის განიხილება, როგორც შინაომი. მაშასადამე, იმდროინდელი ქართული ცნობიერებისათვის შიდაკავკასიური სივრცის სუბიექტებს შორის გაჩაღებული ნებისმიერი შეიარაღებული კონფლიქტი არის არა ეროვნებათშორისი ან სახელმწიფოთაშორისი, არამედ, თანამედროვე ტერმინოლოგიით რომ ვისარგებლოთ, სამოქალაქო ომია, ერთიანი გეოცივილიზაციის სუბიექტებს შორისაა, შიდასივრცობრივია და არა სივრცეთაშორისი.

მოკლედ რომ ვთქვათ, ,,კავკასიელობა” და ,,კავკასიურობა” წარმოადგენს კავკასიის ისტორიის შიდა, ენდოგენურ და იმანენტურ ფაქტორებს.

ორივე შემთხვევაში ჩვენთვის სახეზეა იბერიულ-კავკასიური ცნობიერების უშუალო პროექცია ისტორიოგრაფიაში, დისციპლინაში, რომელიც (ფილოლოგიასთან ერთად) ყველაზე ადეკვატურად და სიღრმისეულად ასახავს ნებისმიერი ერთობის ყოფიერების სულიერ-კულტურულ შრეებს.

მაშასადამე, იბერიულ-კავკასიური ცნობიერება წარმოადგენს კავკასიის გეოცივილიზაციის საბაზისო მენტალურ იდეას, რომელიც გვევლინება კავკასიური ერთიანობის ერთგვარ არქეტიპად, პირველდაწყებით წინარესახედ. ამასთან, თავისი არქეტიპული ბუნების გამო ეს ცნობიერება ფუნქციონირებს გარკვეული არაცნობიერი იდეის სახითაც, რის გამოც ის რელიგიურ ცნობიერებაზე მაღლა დგას. ამისი ნათელი მაგალითია კავკასიელ ეთნოსებში ინდენტურობის ტიპთა იერარქია. მაგ., ჩრდილო კავკასიელის იდენტურობის იერარქიაში გამოიყოფა - კუთვნილება კონკრეტული ტიპისადმი და საგვარეულო კლანისადმი, შემდეგ მოდის რელიგიური იდენტიფიკაცია - მაჰმადიანი და ბოლოს - კავკასიელი. ნებისმიერი ქართველი, ვთქვათ, ჯერ რომელიმე გვარის წარმომადგენელია, შემდეგ - ქრისტიანი და ბოლოს - კავკასიელი.

ამდენად, ,,კავკასიელობა” არის ოპტიმალური იდენტურობის უმაღლესი ფორმა (რასაკვირველია, არსებობს იდენტურობის კიდევ უფრო მაღალი ფორმა - ,,ევრაზიელობა”, მაგრამ ეს კონტინენტალური იდენტურობაა და გულისხმობს იდენტიფიკაციის თანაზიარობას კონტინენტის ყველა მცხოვრებთან, რის გამოც ვერ გამოდგება თვითიდენტურობის ტიპად).

იბერიულ-კავკასიური ცნობიერების გარდა, შეიძლება ნიუანსურად, აბსტრაჰირების გარკვეული დოზით, მივუთითოთ კავკასიის გეოცივილიზაციის სხვა საერთო სულიერ-კულტურულ ინსტიტუციებზეც:

პირველი - კავკასიური კულტურების სპეციფიკური ტიპიურობა, რომელიც ხასიათდება მისტიკურ-ირაციონალური, მითოლოგიური და რელიგიური კომპონენტების პრევალირებით ფილოსოფიურ-მეცნიერულ აზროვნებასთან შედარებით. კულტურის ეს არასციენტისტური (და არა ანტისციენტისტური) მიმართულება ყველა კავკასიური ეთნოკულტურის საერთო დამახასიათებელი ნიშანია.

მეორე - თითქმის ყველა კავკასიური ეთნოკულტურისათვის დამახასიათებელი სამყაროს კულტურული სურათის, სამყაროს ხედვისა და ესთეტიკური აღქმის იდენტურობა. აქ მხედველობაში გვაქვს მსგავსი წარმოდგენები სამყაროს აგებულებასა და ფუნქციონირებაზე, სამყაროში ადამიანის ადგილსა და დანიშნულებაზე, ბუნებრივისა და ზებუნებრივის ურთიერთმიმართებაზე და ა.შ.

მესამე - კულტურული უნივერსალიების გარკვეული სისტემა, როგორც ყველა კავკასიური ლოკალური ეთნოკულტურისათვის დამახასიათებელი მატერიალური კულტურის ელემენტების მსგავსება, ასევე საერთო ნორმების, ადათ-წესებისა და ტრადიციების (მაგ., სტუმართმოყვარეობა, ყონაღობა, ძუძუმტეობა, ქალის კულტი, წინაპართა და მიცვალებულთა კულტი, პიროვნული ,,მეს” იდენტიფიკაცია გვართან, კოლექტივთან და ამის საფუძველზე ინდივიდუალისტური მსოფლშეგრძნების სრული გათქვეფა კოლექტივისტურში, სოციოცენტრიზმის პრიორიტეტულობა ანთროპოცენტრიზმთან მიმართებაში და სხვ.) ერთობლიობა, როგორც კულტურის ტიპოლოგიური განსაზღვრულობის საფუძველი.

მეოთხე - გარესამყაროსთან მიმართებაში კულტურული რეფლექსიის იდენტური ტალღები, რომლებიც გამოვლინდა უცხო პოლიტიკური და კულტურული ფენომენების ზემოქმედებისა თუ ინფილტრაციის დროს კავკასიელი ხალხების მიერ მათი აღქმა-გააზრების თუ მათდამი წინააღმდეგობის მეტ-ნაკლებად მსგავს პროცესებში (მაგ., მონღოლური და თურქული ექსპანსიისადმი გამოჩენილი საპასუხო რეაქციების იდენტურობა, ან კიდევ ის, რომ რეაქცია რუსული იმპერიალიზმისა და ოფიციალური სამართლებრივი ცნობიერების გავრცელებაზე თითქმის ერთნაირი იყო საქართველოსა და ჩრდილოეთ კავკასიის მკვიდრ ეთნოსებში).

მაგრამ საფუძველთა საფუძველი მაინც იბერიულ-კავკასიური თვითშეგნება და მისგან გამომდინარე კავკასიური თვითიდენტურობა და კავკასიელობის იდეაა. კავკასიის მთელი კულტურული სოციოდინამიკა (თვით მისთვის არაბუნებრივი ყოფიერების, ე.ი. უცხოელთა ბატონობის პერიოდებშიც კი), სულიერ-კულტურული პროცესების როგორც სინქრონულ, ისე დიაქრონულ ასპექტებში შესწავლა კავკასიური თვითშემეცნების პრიორიტეტულობის ნათელი დადასტურებაა. ყოველი კავკასიელი თუ ყოველი კავკასიური ეთნოსი, მიუხედავად გარკვეული ეთნოცენტრიზმისა და განსხვავებისა რელიგიასა და აზროვნების წესში, მაინც თავის თავს აკუთვნებს საერთოკავკასიურ კულტურას.

ვფიქრობთ, განსახილველი პრობლემის კონტექსტში სპეციფიკურ ანალიზს საჭიროებს კავკასიის გეოცივილიზაციაში რელიგიური არაერთგვაროვნების საკითხი.

ისტორიული რეალობაა, რომ პირველი არსებითი ,,სადემარკაციო ხაზის” გავლება კავკასიელთა შორის და, ასე ვთქვათ, საგრძნობი ცივილიზაციური დისონანსის შეტანა დაკავშირებულია ისლამურ აგრესიასთან და ერთიანი კავკასიური სივრცის ცალკეულ სექტორებში განლაგებული ეთნოკულტურული კომპლექსების გამაჰმადიანებასთან. ისლამიზაციის პირველმა ტალღამ მოახდინა ალბანელი ეთნოსის დესტრუქცია და მისი გათურქება, მეორე ტალღამ - მონღოლურ-თემურიდულ-ოსმალური ისლამური ტრიადის ზეწოლით - ჩრდილოეთ კავკასიის გამაჰმადიანება, ხოლო მესამე ტალღამ - თურქიზაციის ფორმით მოახდინა აღმოსავლეთ მცირე აზიის ქართულ-ლაზური ეთნოკულტურული ზონის გამაჰმადიანება (რითაც, სხვათა შორის, ერთიან კავკასიურ პრაცივილაციურ სივრცეს გამოაკლდა პონტო-კაპადოკიის სექტორი).

მაშასადამე, XV-XVI საუკუნეებიდან ისლამი ჩრდ. კავკასიაში გახდა კულტურულ-ცივილიზაციური ფაქტორი. ამ მეტამორფოზას ზედმიწევნით რელიეფურად წარმო-გვიდგენს თეიმურაზ ბატონიშვილი, თემურიდულ შემოსევამდე და შემოსევის შემდეგ არსებულ სიტუაციათა რელიგიურ-კულტურული კომპარატივისტიკით: ,,ღლიღვნი, დურძუკნი, ლეკნი ლეკოსის ნათესაობანი და სხვანი, იყვნენ ქრისტიანენი და იყვნენ ენითა ქართულითა მომზრახნი... თემურ-ლენგმა რომელმანაც დაიპყრა იგინი... დაუდგინა არაბნი მოლანი... განუწესა მათ რათა ასწავებდნენ ყრმათა მათთა წერილსა და არაბულსა ენასა, მისცა მათ ბრძანება ფიცხნი არღარა კითხვად და არღარა სწავლად ქართულისა წიგნისა...” (1,19).

მაგრამ საკითხის კვლევის საყრდენი სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ისლამმა ვერ შეცვალა ჩრდილოეთ კავკასიის მკვიდრი ეთნოსების კულტურული მოზაიკა, მათი ტრადიციები და ეთნოფსიქოლოგია. მათ ,,ცნობიერებაში ეროვნულობა და საერთოკავკასიური შეგნება ჯერაც დომინანტობს რელიგიურზე” (5,22).

იბერიულ-კავკასიური ცნობიერების აპრიორული პირველადობა ისლამურ-კონფესიურ ცნობიერებასთან მიმართებაში, პირველის მეორეზე დომინანტობა - ვფიქრობთ, ამგვარ დიხოტომიაში მდგომარეობს დასმული საკითხის გადაწყვეტის ოპტიმალური გზა.

ისლამმა დაანგრია და საკუთარი ნორმებით შეცვალა ტრადიციული კავკასიური ეთნოკულტურების ზედაპირული პლასტი, მათ მარადიულ შინაგან ღრმა შრეებამდე მან ვერ ,,ჩააღწია”. ეს შრეები დაკონსერვდა, ასე ვთქვათ, დამალული ფორმით, ახალი ისლამური ფორმებით ,,გადახურული”. კ.ზ. გამსახურდიას მართებული დაკვირვებით, ,,ადათი აქ იმდენად ძლიერი იყო, რომ თვით შამილის იმამატის პერიოდში კონკურენციას უწევდა ,,შარიათს” - ისლამურ სამართალს” (2,139).

აღნიშნულის საილუსტრაციოდ შეიძლება გამოდგეს ასევე ჩრდ. კავკასიის ეთნოსთა ჰეტეროგენური სარწმუნოებრივი სისტემები (დასავლეთ ჩრდ. კავკასიაში მთლიანად, ხოლო აღმოსავლეთის - მთიან რაიონებში სარწმუნოებრივ სტრუქტურაში აღინიშნება ქრისტიანული და წარმართული ელემენტების გარკვეული ხარისხი) და ის გარემოებაც, რომ XX ს-ის შუა ხანებამდე ისინი მაჰმადიანურ რელიგიურ რიტუალებს წარმართული ფორმებით ახორციელებდნენ.

ამდენად, კავკასიური თვითიდენტურობა მაინც შენარჩუნებულ იქნა. ისლამის გავრცელებით მოხდა საერთოკავკასიური შეგნების შესუსტება და არა მისი ტოტალური ნგრევა. ისლამური აგრესიის შედეგების ანალიზისას ჩვენ უნდა ვილაპარაკოთ კავკასიური თვითიდენტურობის კრიზისზე და არა მის სრულ დესტრუქციაზე. იგივე შეიძლება ითქვას რუსული იმპერიალიზმის ნეგატიურ შედეგებზეც.

ბუნებრივია, დაისმის კითხვა: კი მაგრამ, რატომ მოხდა ასე? რატომ ვერ გადაწონა ისლამიზმმა კავკასიურობის იდეა? რატომ არ ჰქონდა შიდაკავკასიურ კონფლიქტებს სულიერ-კულტურული და რელიგიური შემადგენელი? რატომ ვერ ვიპოვით კავკასიის ისტორიაში ჯვაროსნული ომების ან ბართლომეს ღამის ანალოგიებს?

იმიტომ, რომ იბერიულ-კავკასიური ცნობიერება და მის ბაზაზე გენერირებული კავკასიური თვითიდენტურობა უფრო მაღალი სტატუსის მქონე ფასეულობითი ფენომენი იყო, ვიდრე კონფესიური ცნობიერება და მისგან წარმოებული ისლამური იდენტურობა. ამ ფენომენს ზ. გამსახურდიამ ,,კავკასიური პატრიოტიზმი” უწოდა და იგი მთლიანად და სავსებით დაუკავშირა ქართულ პატრიოტიზმს. თავის ერთ-ერთ ინტერვიუში ეს დიდი ქართველი მამულიშვილი და ამდენად დიდი კავკასიელი აღნიშნავდა: ,,არსებობს კავკასიური პატრიოტიზმიც და ეს ქართული პატრიოტიზმისაგან განუყოფელია. ასეთი პატრიოტი იყო დავით აღმაშენებელი, ასეთი პატრიოტი იყო ფარნავაზ მეფე, ასეთი პატრიოტი იყო საურმაგ მეფე... ვახტანგ გორგასლისათვის, დავით აღმაშენებლისთვის საქართველო იყო ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე. ეს მარტო იმას კი არ ნიშნავს, რომ საქართველოს დაპყრობილი ჰქონდა ეს ქვეყნები. ის ამ სამყაროს აერთებდა თავის ცნობიერებაში. საქართველო აზროვნებდა ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე სივრცეში” (6).

კავკასიის გეოცივილიზაციის ისტორიის სრულიად უნიკალური და თვისებრივად საკუთრივ-კავკასიური პერიოდია XI-XV საუკუნეები, როდესაც კავკასია წარმოგვიდგება, როგორც ერთიანი გეოცივილიზაციური კომპლექსი საქართველოს სულიერ-კულტურული და პოლიტიკური ჰეგემონობის საფუძველზე. ამ მოვლენას, კავკასიის სივრცეში ქართლოცენტრისტული გეოპოლიტიკური და გეოკულტურული სტრუქტურის ჩამოყალიბებას, თავისი ობიექტური წანამძღვრები ჰქონდა. მიზეზებს შორის მთავარი მაინც არის კავკასიაში საქართველოს ცენტრალური, შუალედური მდებარეობა.

კავკასიის სივრცის იერარქია ისეთია, რომ მის ცენტრში არის საქართველო, როგორც ერთგვარი შუამდებარე მიწა, შუალედური ტერიტორია, როგორც კავკასიის ,,გეოგრაფიული ღერძი” ანუ ,,ღერძული არეალი”. ეს მომენტი ისტორიულად ყოველთვის განაპირობებს საქართველოს საკვანძო სტრატეგიულ პოზიციას კავკასიის სივრცეში ნებისმიერი გეოპოლიტიკური წესრიგის და მით უფრო საკუთრივ-კავკასიური წესრიგის ფორმირების პროცესში.

საქართველოს ღერძული ფუნქცია კავკასიაში, კონკრეტული გეოპოლიტიკური და გეოსტრატეგიული პარამეტრების თვალსაზრისით, შეიძლება სამ ძირითად აზრობრივ ბლოკში გაერთიანდეს:

პირველი - საქართველო არის კავკასიის გეოპოლიტიკური სუვერენიტეტის მთავარი მაწარმოებელი, რადგანაც მის გარეშე რეგიონის ყოველი სივრცობრივ-ტერიტორიული სექტორი ავტომატურ რეჟიმში ხდება ჩაკეტილი ანკლავი (მაგ., ჩრდ. კავკასიური სექტორი რუსეთსა და საქართველოს შორის ,,იკეტება”, აზერბაიჯანი - საქართველოსა და ირანს შორის, სომხეთი - საქართველოსა და თურქეთს შორის). მხოლოდ საქართველო შავ ზღვაზე გასასვლელით არის აღნიშნული სექტორების ჩაკეტილ სივრცეებად ყოფნისა და მათი „მოხრჩობის“ ერთადერთი ალტერნატივა.

მეორე - საქართველო არის შიდაკავკასიური ინტეგრაციის ერთადერთი ღერძი, რადგანაც სწორედ მის ტერიტორიაზე და მხოლოდ მის ტერიტორიაზე არის შიდაკავკასიური ინტეგრაციის ორივე ვექტორის - როგორც გრძედურის, ისევე განედურის - გადაკვეთის სიბრტყე.

მესამე - როგორც შუალედური მდებარეობის სახელმწიფოს, მხოლოდ საქართველოს შეუძლია კავკასიაში კულტურულ-ცივილიზაციურად ერთიანი სივრცის შექმნა, საერთო კულტურული ფასეულობების, კავკასიური იდეოლოგიისა და საერთო პოლიტიკური ინტერესების ბაზაზე განსაკუთრებული საერთო კავკასიური კომპლექსის ფორმირება. ამ თვალსაზრისით, საქართველოს ფუნქცია წარმოადგენს გეოპოლიტიკურ მეცნიერებაში საყოველთაოდ აღიარებული ე.წ. „ხმელთაშუა ოკეანის“ ფუნქციის სრულ ანალოგიას (ამ ფუნქციას ასრულებდა ანტიკურ ეპოქაში ხმელთაშუა ზღვა, დღევანდელ ეტაპზე კი მისი რეალიზაციის კლასიკური მაგალითია ატლანტის ოკეანის როლი დასავლური პოსტინდუსტრიული ცივილიზაციის ფორმირებაში).

ამგვარი ფუნქციური ტრიალიზმის რეალიზაცია და კავკასიის ქართლო-ცენტრისტული გეოცივილიზაციის შექმნა იწყება XI საუკუნიდან მოვლენათა მთელი რიგით - იქნება ეს ჩრდილოეთ კავკასიაში საქართველოს ეკლესიის მისიონერული მოღვაწეობა, ბიზანტიის მიერ სომხური პოლიტიკური ერთეულების ინკორპორაცია (რომლის შედეგადაც ქართულ მონარქიას უკვე აღარ ჰყავდა ჰეგემონობისათვის ბრძოლაში შიდაკავკასიური მეტოქე) თუ თურქ-სელჩუკთა ექსპანსია (რითაც ხელსაყრელი პირობები შეიქმნა სამხრეთ კავკასიაზე კონტროლის დასამყარებლად ანტისელჩუკური იდეოლოგიის გამოყენებისათვის). ამ პროცესის კულმინაცია იყო დავით აღმაშენებლის, გიორგი III-ის და თამარის მეფობის პერიოდები, ხოლო ქართული ელიტის მიერ მისი კონცეპტუალური გააზრების კლასიკური ფორმულაა თამარის ისტორიკოსის შემდეგი სიტყვები: ,,ამისი მოწამე არს სახლი შარვანშეთი და დარუბანდელთა, ღუნძთა, ოვსთა, ქაშაგთა, დურძუკთა, კარნუ ქალაქელთა და ტრაპიზონელთა, რომელნი თავისუფლებითსა ცხოვრებასა ამის მიერ იყვნეს და მტერთაგან უზრუნველობასა (4,147). XIII საუკუნის ქართველი ისტორიკოსი ამ ფორმულაში ,,თავისუფლებითი ცხოვრება”, ცხადია, გულისხმობს კავკასიის ხალხთა კულტურულ თავისთავადობას, ხოლო ,,მტერთაგან უზრუნველობა” კი - უცხო გეოპოლიტიკური წარმონაქმნებისაგან აგრესიის არარსებობას.

კავკასიის გეოცივილიზაციის არსებობის ეს ორი ტენდენცია, ჩვენის აზრით, მოითხოვს გარკვეულ დაკონკრეტებას, მით უფრო, რომ ადგილი აქვს მისი არასწორი ინტერპრეტაციის შემთხვევებს. მაგალითად, საკმარისია აღვნიშნოთ, რომ რუსულ ისტორიოგრაფიაში ამ მოვლენას სრულიად არაორაზროვნად ეწოდება ,,яркая вспышка грузинского великодержавия”.

მთავარი აქცენტი აქ უნდა გაკეთდეს არა ცალკეულ სამხედრო-პოლიტიკურ გართულებებზე, არამედ საკუთრივ კავკასიის გეოცივილიზაციის ფორმირების არსებით და შიდარეგიონულ ტენდენციებზე. მართალია, თითქმის მთელი კავკასია მოექცა საქართველოს მონარქიის უნიფიცირებული გავლენის ქვეშ და პროცესმაც იმპერიული ხასიათი შეიძინა, მაგრამ ხაზგასმით უნდა ითქვას, რომ ცენტრალური გამაერთიანებელი ტენდენციები იყო არა პოლიტიკური დაპყრობა, არამედ იბერიულ-კავკასიური ერთობის თვითშეგნება, ანტისელჩუკური იდეოლოგია და ყველა კავკასიური ეთნოსისათვის მონათესავე და ამიტომ სრულიად მისაღები ქართული კულტურული ელემენტის (ქრისტიანობა, ქართული ენა და ქართული დამწერლობა) გავრცელება. მაშასადამე, ქართლოცენტრისტული ინტეგრაცია კავკასიისათვის სრულიად გაცნობიერებული და მისაღები ფენომენი იყო და არა უცხო ელემენტის ზეწოლით მიმდინარე სოციო-კულტურული სტრესი (როგორც ეს იყო თემურ-ლენგის, ოსმალეთისა და რუსეთის იმპერიის დაპყრობითი პოლიტიკის დროს).

კავკასიის გეოცივილიზაციის ჩამოყალიბების პროცესი ქართლოცენტრისტული იყო და არა პანქართული, ნაციონალისტური. მისი მაგისტრალური ხაზი იყო არა კავკასიის გაქართველება, ეთნოსთა ინდივიდუალობისა და თვითმყოფადობის საქართველოს მიერ შთანთქმა, არამედ ქართული ტერიტორიულ-პოლიტიკური და სულიერი ბირთვის გარშემო მათი გაერთიანება, საკუთარი ენის, ტრადიციების, ადათ-წესების შენარჩუნებით. კლასიკური კულტუროლოგიის ტერმინებით რომ ვისარგებლოთ, ეს იყო შიდაკავკასიური აკულტურაცია, კავკასიის ცალკეულ ეთნოკულტურულ ერთობათა დომინანტურ ქართულ კულტურასთან ,,მისადაგების” პროცესი და არა მათი სულიერ-კულტურული თვითობის შთანმთქმელი ინკულტურაცია. ყველა ეთნოკულტურამ შეინარჩუნა თავისი ,,სული” - თავისი კულტურის შინაგანი აზრი და ინდივიდუალური სტილი, არცერთ მათგანს არ დაუკარგავს მშობლიური ნორმატიულ-ფასეულობითი რეგულატორები.

მაშასადამე, ქართლოცენტრიზმი ჩვენ უნდა გავიაზროთ, როგორც არაიმპერიული (უფრო მეტიც, ანტიიმპერიული) სულიერი ცნება, რომელსაც საქართველო მიაჩნია კავკასიის სულიერ-კულტურული პროცესის ჰეგემონად და გეოცივილიზაციის ცენტრად და თანაც ამ მტკიცებას განიხილავს სრულიად ბუნებრივ და აპრიორულად განსაზღვრულ მსოფლმხედველობად.

კავკასიის გეოცივილიზაცია არის სწორედ საქართველოს კულტურის რადიაციის არეალი, მისი გავლენის სივრცე, მისი სასიცოცხლო გეოპოლიტიკური და კულტურულ-ცივილიზაციური ინტერესების ზონა. საქართველო, თავის მხრივ, წარმოადგენს ამ გეოცივილიზაციის სისტემაწარმომქმნელ ქვეყანას და მისი დასუსტება თუ დაშლა, ან მისი ღერძული ფუნქციის დაკარგვა მთელი გეოცივილიზაციის დესტრუქციის ტოლფასია, ასე ესმოდა ეს საკითხი დავითისა და თამარისდროინდელ საქართველოს და ასევე უნდა გავიაზროთ ის ჩვენც.

თემურ-ლენგისა და ოსმალეთის აგრესიამ გამოიწვია ფართომასშტაბიანი გეოპოლიტიკური ტრანზიცია კავკასიის რეგიონში. საქართველოს დასუსტებას და შემდგომ დაშლას მოჰყვა მისი ღერძული ფუნქციის დაკარგვა. ამის გამო კავკასიის სივრცე გადაიქცა ქაოსურ-ტურბულენტურ არეალად, სერიოზული დეზინტეგრაციული პროცესებით. ამასთან, XVI საუკუნიდან ჩრდილოეთ კავკასიის ისლამიზაციამ და ამ რელიგიური ფაქტორის დაკავშირებამ ოსმალეთის იმპერიის პანთურქისტულ გეოპოლიტიკურ ინტერესებთან სათავე დაუდო კავკასიური იდენტურობის კრიზისს.

მაშასადამე, მოხდა კავკასიის გეოცივილიზაციის დაშლა და რეგიონში ქართლოცენტრისტული გეოპოლიტიკური წესრიგის ნეგატიური ტრანსფორმაცია. კავკასიამ კვლავ შეიძინა დანაწევრებული, ,,გაყოფილი ხიდის” ფუნქცია. ეს ფუნქცია, გარკვეული ვარიაციებით, გრძელდება დღემდე, ოღონდ კავკასიის გეოცივილიზაციის გამყოფი ელემენტის ხარისხში ოსმალური თურანიზმი ჩაანაცვლა რუსულმა იმპერიალიზმმა.

Kartlocentrism and Geocivilization Background of the Caucasian Identity

Dazmir Jojua

Summary

The given article represents a generalized picture of the tendency of Caucasia historical and cultural development within the bounds of the notion of ,,geocivilization” and based on theoretical and methodological background of civilography.

On basis of such integrated and cultural phenomena, as Iberian-Caucasian consciousness, common Caucasian identity, unity of historical fate, typological universals of culture and etc. the author of the article concludes that Caucasia is a unique geocivilization.

The article particularly marks out the XI-XV centuries in this region, when the Caucasian Kartlocentrical geocivilization existed on basis of political and cultural hegemony of the united Georgia.

Картлоцентризм и геоцивилизационные основы кавказского единства

Дазмир Джоджуа

Резюме

В статье, на основе использования теоретических и методологических основ цивилиографии и в рамках понятия ,,геоцивилизация”, представлена обобщённая картина магистральной тенденции историко-культурного развития Кавказа.

На основе таких интегральных культурных феноменов, какими являются иберийско-кавказское сознание, общекавказская идентичность, общность исторических судеб, типологические универсалии культуры и др., делается вывод о том, что Кавказ -самобытная и уникальная геоцивилизация.

Особое внимание в статье уделено XI-XV векам истории региона, когда на основе политической и духовно-культурной гегемонии Грузии существовала Картлоцентрическая геоцивилизация Кавказа.

ლიტერატურა:

1. ბოცვაძე თ., საქართველო-დაღესტნის ურთიერთობის ისტორიიდან, თბ., 1968.

2. გამსახურდია კ.ზ., დინების საწინააღმდეგოდ, თბ., 1997.

3. ქართლის ცხოვრება, ტ. I, თბ., 1955.

4. ქართლის ცხოვრება, ტ. II, თბ., 1959.

5. ჭანია ვ., კონფლიქტი აფხაზეთში: ისტორიული კანონზომიერება თუ საბედისწერო შეცდომა?! თბ., 2003.

6. გაზეთი ,,ჭყონდიდელი”, 1993 წლის 20 მაისი.

Илона Манелиду
(Греция)

Характеризуя процессы, связанные с глобальной перестройкой современного мира, Н.В.Уфимцева пишет: ,,Мы живём в ,,смутное время”, время крушения социальных идей, скреплявших наше общество, когда в качестве реакции на социальную неопределённость возрастает роль этничности, как наиболее древней и устойчивой формы информационного структурирования мира” (2, 135).

На важность национальных (этнических) корней в жизни человека указывали многие учёные, что нашло отражение в многочисленных работах (Ж.Пиаже, Дж.Кисса, Р.Меллору и др.). Широкое распространение получило положение о том, что вне национальности, понимаемой как индивидуальное бытие, невозможно существование человечества. И именно через национальную индивидуальность каждый индивидуальный человек входит в него как национальный человек. Духовное единство народа: ,,это есть единство, возникшее из инстинктивного подобия, общения и взаимодействия людей в их обращении к Богу, к данной от Бога внешней природе и друг другу. Это единство вырабатывается исторически, в борьбе с природой, в создании единой духовной культуры и в самообороне от вторгающихся нарушителей...Каждый народ призван к тому, чтобы принять свою народную и историческую ,,данность” и духовно проработать её, одолеть её, одухотворить её по-своему, пребывая в своём национально-историческом акте. Это его неотъемлемое, естественное, священное право; и в то же время это его историческая, общечеловеческая и, что самое важное, религиозная обязанность. Он не имеет духовного права отказаться от этой обязанности и от этого призвания. А раз отказавшись - он духовно разложится и погибнет; он исторически сойдёт с лица земли” (3, 232-233).

Основополагающим законом человеческой природы и культуры И.А. Ильин считает то, что ,,всё великое может быть сказано человеком или народом только по-своему и всё гениальное родится именно в ложе национального опыта, духа и уклада. Денационализуясь, человек теряет доступ к глубочайшим колодцам духа и к священным огням жизни; ибо эти колодцы и эти огни всегда национальны: в них заложены и живут целые века всенародного труда, страдания, борьбы, созерцания, молитвы и мысли” (3, 236). Далее автор приходит к следующему заключению: ,,Мы установили, что национальность человека определяется не произволом, а укладом его инстинкта и его творческого акта, укладом его бессознательного и, больше всего, укладом его бессознательной духовности. Покажи мне как ты веруешь и молишься, как проявляются у тебя доброта, геройство, чувство чести и долга; как ты поёшь, пляшешь и читаешь стихи; что ты называешь ,,знать” и ,,понимать”, как ты любишь свою семью; кто твои любимые вожди, гении и пороки, - скажи мне всё это, а я скажу тебе, какой нации ты сын; и всё это зависит не от твоего сознательного произвола, а от духовного уклада твоего бессознательного” (3, 237). Таким образом, главное, чем отличается и чем определяется этничность (или национальность по Бердяеву и Ильину) - это уклад бессознательного.

Истинный же национализм заключается, по мнению Н.С. Трубецкого, не в заимствованиях у этих чужих этносов и в навязывании соседям своих навыков и представлений, а в самопознании. Самопознание есть средство борьбы с собственным эгоцентризмом, есть способ определить своё настоящее место в мире и для каждого человека, и для каждого народа. Самопознание же, по мнению классика русской лингвистики, приводит ,,к постижению природы людей (или народов) вообще, к выяснению того, что не только сам познающий себя субъект, но ни один другой из ему подобных не есть центр или вершина. От постижения своей собственной природы человек или народ путём углубления самопознания приходит к сознанию равноценности всех людей и народов. А выводом из этих постижений является утверждение своей самобытности, стремление быть самим собой. И не только стремление, но и умение. Ибо тот, кто самого себя не познал, не может, не умеет быть самим собой” (5, 115).

Комментируя сказанное выше, необходимо подчеркнуть роль этнического самосознания.

В этой связи хотелось бы привести результаты исследования известного русского психотерапевта Н.М. Лебедевой, согласно которой: ,,в настоящее время наиболее часто психические нарушения встречаются у выходцев из межэтнических браков и у представителей этнических меньшинств, т.е. в тех случаях, когда у человека не сформирована ясная и позитивная этническая идентичность” (4, 26-27).

Одной из наиболее дискутируемых, но наименее решаемых проблем, является - соотношение языка и мышления.

Многочисленные экспериментальные исследования последних лет дали возможность учёным убедиться в том, что механизм мышления не связан с вербальным кодом и осуществляется независимо от языка. Мышление осуществляется на, так называемом, универсальном предметном коде (смысловом коде), имеющим образно чувственный характер. К языку как системе знаков универсальный код не имеет никакого отношения, он формируется в сознании каждого человека на отражательной основе через органы чувственного восприятия. По мнению И.А. Стернина и Г.В. Быкова при возникновении у субъекта необходимости выразить свою мысль в языковой форме универсальный предметный код через механизм кодовых переходов перекодируется в языковые знаки, причём сначала он перекодируется в промежуточный код (внутреннюю речь, особый код имеющий черты как универсального предметного кода, так и реальной речи), а затем промежуточный код перекодируется уже в громкую (внешнюю) речь, причём громкая речь может выступать в зависимости от коммуникативной задачи в виде скрытой артикуляции (так называемой ,,речь минус звук”), шёпотной и собственно громкой речи. Как полагают учёные, для осуществления мышления необходим универсальный предметный код, но не лексика реального языка (6, 57).

Говоря о соотношении языка и мышления, надо учесть то обстоятельство, что в сознании человека многие фрагменты действительности представлены образами, и многое может попасть в поле его зрения и быть увиденным (понятым) без наличия для него специального обозначения.

В памяти человека нередко всплывают целые эпизоды, с языком не связанные, да и хранятся в ней самые разные отпечатки прошлого - лица, вещи, целые сцены - и мы можем ,,прокрутить” по желанию различные фрагменты нашей жизни и даже сопоставить их. Как отмечает Е.С. Кубрякова, ,,Память причудливо связана с языком, однако в ней, несомненно, есть место и несловесным образам… Но, действительно, то, что ,,схвачено языком” и получило своё название, своё имя в языке, обладает для человека исключительной значимостью, а потому играет в осуществлении мыслительных процессов едва ли не основополагающую роль” (7, 306).

В настоящее время для обозначения мыслительного образа, называемого той или иной лексической единицей, закрепился термин ,,концепт”. В когнитивной лингвистике принято говорить о трёх принципиальных разновидностях мыслительных образов (концептов), обнаруживающихся в лексических единицах разных типов.

1. Представления - обобщённые чувственно - наглядные образы предметов или явлений. Концепты-представления выступают в качестве смысловой стороны преимущественно лексических единиц конкретной семантики. О том, что смысловая сторона таких слов - представление, свидетельствуют многие словарные дефиниции таких слов, которые практически целиком состоят из перечисления чувственно воспринимаемых признаков предмета номинации: дрожь - частое судорожное вздрагивание тела, клён - лиственное дерево с широкими резными листьями, ласточка - перелётная птица с узкими, острыми крыльями, яркая и быстрая в полёте.

Концепты-представления оказываются различной степени яркости, что позволяет выделить лексемы со сверхвысоким, высоким, существенным, средним и низкими уровнями образности. Например, концепты-представления в таких лексемах как солнце, луна, кровь, автобус демонстрируют сверхвысокую яркость наглядно-образного представления. Наоборот, средний и низкий уровень яркости представлений зафиксирован у наименований лиц по ролевым функциям пассивного характера, названий ощущений, форм общественного сознания, названий физиологических состояний человека, родовые названия предметов, названия явлений социального характера. Подобную градацию мы находим в работе Е.М. Бебчук ,,Образный компонент в лексическом значении русского существительного” (8, 52).

2. Гештальты - комплексные целостные функциональные структуры, упорядочивающие многообразие отдельных явлений в сознании. Гештальт как вид концепта представляет собой закреплённый словом целостный образ, совмещающий чувственные и рациональные элементы, а также объединяющий динамические и статические аспекты отображаемого объекта или явления. Гештальты образуют семантическое содержание так называемой абстрактной лексики.

Экспериментальное исследование Е. М. Бебчук показало, что знание подобных слов испытуемые связывают с чувственно-воспринимаемыми явлениями, которые увязываются сознанием в некоторую комплексную картину. Так, гештальтами являются полученные экспериментально дефиниции значений следующих слов: религия - ,,церковь, в которой поп, монахи, молящиеся люди, иконы с лицом Христа и Богоматери, Библия, свечи”; молчание - ,,люди с сжатыми губами и выразительными глазами, пустая комната, тишина”; быт - ,,мытьё посуды на кухне, телевизор в доме, уборка квартиры” и т.д.

К гештальтам следует отнести и концепты, толкуемые через ,,прототипы” (термин Ч. Филлмора), например, родовые термины или собирательные единицы типа птица, животное, цветок, одежда, обувь, посуда, мебель и т.д. В результате ассоциативных экспериментов подобные слова, предложенные в качестве стимулов, часто дают ассоциативные реакции по типу ,,типичный представитель”, например: цветок - роза, ромашка; обувь - ботинки, туфли; одежда - платье, костюм, пальто; животное - корова, бык и т.д.

Типичными гештальтами являются, по мнению Е.М.Бебчук, концепты таких лексем как очередь, игра, деньги, пытка, любовь, судьба, искренность и др. (8, 42), а также так называемые фреймы (статические мыслительные картинки - супермаркет, класс) и сценарии (динамические мыслительные картинки - экзамен, футбол, пикник, экскурсия, свадьба).

3. Понятие - мысль о наиболее общих, существенных признаках предмета или явления, результат рационального отражения основных, существенных признаков предмета. Например: звезда - самосветящееся и раскалённое мировое тело; квадрат - прямоугольник с равными сторонами.

Понятие - результат целенаправленного осмысления предмета или явления, преследующего цель отграничить предмет от сходных, либо исчислить существенные признаки предмета для его изготовления. В силу сказанного следует признать справедливость мнения Ю.С. Степанова о том, что понятия формируются преимущественно в научной и производственных сферах (терминология). Многие понятия были сформулированы самими лингвистами, оказавшимися перед необходимостью дать слову дефиницию в толковом словаре в опоре на небольшое количество дифференциальных признаков или выполнить компонентный анализ значения слов, чтобы разграничить сходные слова по смыслу. Как отмечал Ю.С.Степанов ,,логические понятия выработаны не для каждого явления, называемого отдельным словом, так как не все объекты и явления являются предметом общественного познания” (9, 12).

Наличие слова облегчает формирование понятия в индивидуальном сознании, но понятие как вид концепта далеко не всем пользователям тем или иным словом в реальности необходимо. Понятие может быть вообще неизвестно носителю языка, он им вообще может не оперировать в общении, обходясь менее абстрактными концептами.

Представления, гештальты и понятия, как известно, тесно переплетаются как в мыслительной деятельности человека, так и в его коммуникативной практике. Одно и то же слово может в разных коммуникативных условиях реализовать либо гештальт, либо понятие, либо представление, поскольку все эти концепты представляют собой разные уровни мыслительной абстракции, а коммуникативные потребности могут потребовать разной степени конкретизации мысли.

В связи с интересующей нас проблемой, необходимо разграничение процессов мышления и коммуникации. Мышление невербально, осуществляется при помощи универсально-предметного кода, единицы которого (чувственно-образной природы) закрепляют и позволяют комбинировать и актуализировать концепты. Процесс языковой коммуникации материален, представляет собой использование материальных языковых знаков в межличностном общении.

Система языка существует и функционирует для обслуживания процессов коммуникации, а не процессов мышления.

Active units of consciousness

Ilona Manelidou

Summary

The paper concerns the problem of personal and communicative processes mutual exclusion. Language enables a person to transfer to the level of operating with the forms of thinking. Thinking exists not only in the forms of thought, but is also realized in concrete verbal forms, in which these forms of thought are explicit.

ცნობიერების ოპერატიული ერთეულები

ილონა მანელიდუ

რეზიუმე

ნაშრომში წარმოდგენილი პრობლემა შეეხება პიროვნებისა და კომუნიკაციის პროცესების ურთიერთგამიჯვნას. პიროვნება არავერბალურია და ხორციელდება უნივერსალურ-საგნობრივი კოდის მეშვეობით, რომლის ერთეულები გვაძლევენ კონცეპტების კომბინირებისა და აქტუალიზაციის საშუალებას. ენობრივი კომუნიკაციის პროცესი მატერიალურია და ადამიანთა შორის ურთიერთობებში მატერიალური ენობრივი ნიშნების გამოყენების საშუალებას წარმოადგენს.

Литература:

1. Kiss G., Armstrong C., Milroy R. The Associative Thesaurus of English. - Edinburgh, 1972.

2. Уфимцева Н.В. Русские: опыт ещё одного самопознания. Этнокультурная специфика языкового сознания. М., 1996.

3. Ильин И.А. Путь духовного обновления. Путь к очевидности. М., 1993.

4. Лебедева Л.А. Устойчивые сравнения русского языка во фразеологии и фразеографии. Краснодар, 1999.

5. Трубецкой Н.С. История. Культура. Язык. М., 1995.

6. Стернин И.А., Быков Г.В. Коммуникативное поведение в структуре национальной культуры. М., 1996.

7. Кубрякова Е.С. Язык и знание. М., 2004.

8. Бебчук Е.М. Образный компонент в лексическом значении русского существительного. АКД, Воронеж, 1991.

9. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. М., 1997.

ლია სვანიძე
(საქართველო)

კულტურა (ლათ. ცულტურა) არის საზოგადოების, ადამიანის შემოქმედებითი ძალების და უნარების განვითარების ისტორიულად განსაზღვრული დონე, რომელიც ვლინდება ადამიანთა ცხოვრების და საქმიანობის ორგანიზების სახეებში და ფორმებში, და, ასევე, მათ მიერ შექმნილ მატერიალურ და სულიერ ფასეულობებში.

,,კულტურის“ ცნება (1) გამოიხატება სხვადასხვა ფორმით, კერძოდ, საქმიანობის სპეციფიკურ ფორმებთან მიმართებაში (მაგალითად, საქმიანი ურთიერთობების კულტურა) და შეიცავს ადამიანთა საქმიანობის შედეგებს, ადამიანურ ძალებს და უნარებს, რომელთა რეალიზებაც ხდება ამ საქმიანობის დროს - ცოდნა, შესაძლებლობები, ინტელექტის დონე, ზნეობრივი და ესთეტიკური განვითარება, მსოფლმხედველობა, ურთიერთობის ხერხები და ფორმები.

სოციალური ქცევის სხვადასხვა სახეების რეგულირების დროს ფართოდ გამოიყენება კულტურის ნორმები.

მთლიანობაში კულტურული ნორმების ცნება თანაფარდობაშია ცხოვრების წესის, ყაიდის, ეტიკეტის რეგულირებასთან. ამ დროს გამოიყენება ნორმატული წარმონაქმნები - წეს-ჩვეულებები, რიტუალები, ადათ-წესები და სოციალური ქცევის რეგულირების სხვა ფორმები, როგორც სხვადასხვა ერთობების და საზოგადოებების სულიერი და მატერიალური კულტურის ელემენტები.

კულტურის ანალიზის დროს განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა მოცემული ერთობის ან ჯგუფის წევრების ურთიერთობის ხარისხობრივად განსაზღვრულ სტრუქტურას, რომელიც განაპირობებს ერთობის ან ჯგუფის წევრებს შორის ურთიერთობების და მათი ურთიეთზემოქმედების, სხვა კულტურული ერთობების წევრების მიმართ დამოკიდებულებების ხასიათს და შინაარსს (2). კულტურული ნორმები უფრო მეტად ვიდრე სხვა სახის ნორმები, ყალიბდება ურთიერთობის სტრუქტურის ტიპის და ხასიათის შესაბამისად, რათა ამ ნორმებმა ასახოს და შეინარჩუნოს ეს სტრუქტურა. ადამიანის ჩართვა მოცემული ერთობის ან ჯგუფის კულტურაში ხორციელდება, უპირველეს ყოვლისა, მის მიერ ამ ურთიერთობის ათვისებისა და რეალიზების მეშვეობით. მხოლოდ ქცევაში და პიროვნულ ნორმატიულ სისტემებში მოცემული ერთობის კულტურული ნორმების რეალიზაცია აქცევს ადამიანს აღნიშნული ერთობის ან ჯგუფის წევრად.

ამა თუ იმ ეროვნების ადამიანი ხდება საკუთარი ეთნიკური ჯგუფის წევრი მხოლოდ მაშინ, როდესაც საკუთარ ქცევაში აითვისებს და რეალიზებას გაუკეთებს ამ ეთნიკური ჯგუფის ნორმებს. ეს დებულება შეიძლება გავრცელდეს ყველა კულტურულ ერთობაზე და ჯგუფზე. ასე, ადამიანი, რომელიც გონებრივ სამუშაოს ეწევა ანუ საკუთარი მდგომარეობით ინტელიგენტია, მხოლოდ მაშინ ხდება ინტელიგენტი თავისი არსით, თუ იგი თავის ქცევაში ნამდვილად უკეთებს რეალიზებას ჭეშმარიტად მაღალ ზნეობრივ და კულტურულ სოციალურ ნორმებს.

სოციალურ ურთიერთობებში და ურთიერთქმედებებში ადამიანი ყოველთვის გამოდის, როგორც ამა თუ იმ სოციალური ნორმის მატარებელი. მისი პოზიცია საზოგადოებრივი ურთიერთობების სისტემაში წარმოადგენს მის ,,ნორმატიულ სტატუსს“. სოციალური ნორმების გარკვეული სისტემის მიღების და რეალიზების შემთხვევაში ადამიანი ერთვება განსაკუთრებულ სოციალურ ჯგუფში - იმ პირთა ჯგუფში, რომლებიც იზიარებენ, იღებენ და რეალიზებას უკეთებენ სოციალური ნორმების მოცემულ სისტემას, მასში გაბატონებულ კულტურულ ნორმებს. სპეციალისტების აზრით, სოციალური ნორმები წარმოადგენს აგრეთვე სოციალური კონტროლისა და ქცევის რეგულირების საშუალებებს. ასე გამოიყო მაგალითად, სოციალური ნორმების კატეგორიები - სამართლის, ეტიკეტის, საქმიანი ურთიერთობების კულტურისა და ა.შ. (3).

სოციალური ფსიქოლოგია გამოდის იქიდან, რომ საზოგადოებაში, ადამიანთა ჯგუფებში რეალური, ობიექტური ურთიერთობები, რომლებიც განპირობებულია საზოგადოებრივი ცხოვრების სოციალურ-ეკონომიკური, სამართლებრივი, იდეოლოგიური და სხვა ფაქტორებით, წარმოადგენს სოციალური ნორმების ობიექტურ საფუძველს. მართალია, სოციალური ნორმები ობიექტურია, ისინი არ არის დამოკიდებული ადამიანის სუბიექტურობაზე, მაგრამ ამავე დროს, ნორმები წარმოადგენს გარკვეული სოციალური რეალობის ასახვას.

დასავლურ სოციალურ ფსიქოლოგიაში სოციალური ნორმების შესწავლაში ცენტრალური ადგილი უჭირავს ან ზნეობრივ, მორალურ ნორმებს, ან კულტურულ ნორმებს.

სტრუქტურულ-ფუნქციონალური და სოციოკულტურული ანალიზის შესაბამისად, სოციალურ ნორმებს აქვს ფუნქციების ორი ტიპი:

1. საზოგადოების და ადამიანთა ჯგუფების წევრთა ქცევის, ურთიერთობებისა და ურთიერთზემოქმედების ეტალონებით, ნიმუშებით, მოდელებით, სტანდარტებით, შაბლონებით უზრუნველყოფის ფუნქცია.

2. სოციუმში ურთიერთობების სტაბილიზაციის, მოწესრიგების, გაწონასწორების ინტეგრაციის ფუნქციები.

ფუნქციების ორივე ტიპი მსგავსია, ,,კულტურა” კი განიხილება როგორც ამ ეტალონების, სტანდარტების ნიმუშების ,,საცავი”. საზოგადოების სოციალური სტრუქტურის, სოციალური ჯგუფებისა და ადამიანების (როგორც სოციალური ქცევის სუბიექტების) შესანარჩუნებლად და უზრუნველსაყოფად სოციალური ნორმები ჩართულია საზოგადოების სოციალური კონტროლის, მისი ნორმატულ-ფასეულობით სისტემაში - კულტურაში. საზოგადოების განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე ისტორიულად ჩამოყალიბებული ურთიერთზემოქმედების და ურთიერთდამოკიდებულების ფორმების ასახვისას, სოციალური ნორმები გამოდის როგორც ურთიერთობების რეალიზების არხები და საშუალებები. ნორმების შემუშავება, მათი განმტკიცება, გავრცელება უზრუნველყოფილია იმ უფლებამოსილებით, რომელიც ხელთა აქვს ამა თუ იმ სოციალურ ჯგუფს და წარმოადგენს ამ ჯგუფის უფლებამოსილების გამოვლენის, რეალიზების მოქმედ ფორმას. რადგან სოციალურ ნორმებს ცენტრალური ადგილი უკავია ქცევის სოციალური რეგულირების სისტემაში, მათ უდიდესი ფუნქციონალური და იდეოლოგიური დატვირთვა აქვთ. ისინი გამოიყენება როგორც რეგულირების არხები და საშუალებები ყველა სოციალური ჯგუფისა და გაერთიანების მიერ. ამ ნორმების ჩამოყალიბება და არსებობა პირდაპირ არის დამოკიდებული მათ მიერ ხარისხობრივად განსაზღვრული სოციალური ნორმების შემუშავებასა და გამოყენებაზე, რომლებიც ასახავენ ამ ჯგუფების არსსა და მიმართულებას.

სოციალური ნორმების მრავალრიცხოვანი ფუნქციები საზოგადოებაში, მათი რეალიზების და შესრულების შესაძლებლობა გაპირობებულია ნორმების განსაკუთრებული დანიშნულებით. საზოგადოების მოთხოვნები სოციალური ნორმების დახმარებით და სოციალური ნორმების ფორმით ეგზავნება და წარედგინება ადამიანს, როგორც პიროვნებას და ამა თუ იმ ჯგუფის, ერთობის, საზოგადოების წევრს. პიროვნების განვითარება მიმდინარეობს ურთიერთმოქმედების და ურთიერთობის სიტუაციაში. ყოველი ურთიერთქმედება და ურთიერთობა უზრუნველყოფილია, რეგლამენტირებულია და დაფუძნებულია სოციალური ნორმების სისტემაზე. ამ პროცესების უზრუნველყოფა დაკავშირებულია სოციალური ნორმების მთელ რიგ ფუნქციებთან. სოციალური ნორმები მთლიანობაში და მათი განსაკუთრებული სახეობა - ჯგუფური ნორმები უზრუნველყოფს ჯგუფის არსებობას, ფუნქციონირებას, ინდივიდის ჩართვას ჯგუფში, ჯგუფური ურთიერთობების პროცესებსა და მექანიზმებში.

პიროვნულ ნორმებზე დაკვირვებისა და ემპირიული კვლევების საფუძველზე ცნობილმა ფსიქოლოგმა შ. შვარცმა (4) შეიმუშავა მთელი რიგი ჰიპოთეზები. იგი აღნიშნავს, რომ პიროვნული ნორმების აქტივაცია ხორციელდება შემდეგ პირობებში: 1. როდესაც ადამიანმა იცის, თუ რა შედეგებს გამოიღებს ნორმებთან შეთანხმებული მისი ქმედებები სხვა ადამიანებისათვის. 2. როდესაც პიროვნული ნორმა მოითხოვს ადამიანისაგან ზუსტად ასეთ ქმედებებს. 3. როდესაც ადამიანს უნარი შესწევს, აკონტროლოს საკუთარი ქმედებები და მათი შედეგები, როდესაც იგი აღიარებს პირად პასუხისმგებლობას თავის ქმედებებზე მოცემულ ნორმასთან შესაბამისად. ადამიანის ქცევაზე ზემოქმედება ცნობიერების მეშვეობით, ნორმის პირდაპირი წარდგენით სიტყვიერ ფორმულირებაში ინდივიდის სოციალიზაციისა და მის მიერ ნორმების შესახებ ცოდნის შეძენის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი არხია. მაგრამ ეს გზაც და პიროვნების შინაგანი სამყაროს სტრუქტურული გარდაქმნაც სოციალური ნორმების ზეგავლენით ყველაზე ეფექტურია ქცევის პირობების, ფორმების, ხერხების ორგანიზების დროს, როდესაც მათში ჩადებულია, ობიექტივირებულია აუცილებელი სოციალური ნორმები. პიროვნების ქცევის უმაღლესი სოციალური რეგულატორების ფორმირებისათვის საჭიროა ფართო საზოგადოებრივი პრაქტიკა, საქმიანი ურთიერთობების კულტურა. მთლიანობაში შეიძლება ჩაითვალოს, რომ ადამიანთა ჯგუფების საერთო ნორმატიულ-ფასეულობითი კულტურა ,,მოცემულია“ და საერთოა ურთიერთქმედების ყველა მონაწილისათვის. კაცობრიობის ისტორიული ცვალებადობის დაუსრულებელ პროცესში უნდა გამოვყოთ და დავაფიქსიროთ ის, რაც საერთოა, მდგრადია ყველა ხალხის ცხოვრებაში. ეს გახლავთ კულტურების ერთიანობა.

საზოგადოების არსებობისა და ცვალებადობა-განვითარების ფაქტორები არ მოქმედებს წმინდა მოცემულობის, თავისთავადი გაშლის წესით. მას აუცილებლობით ერთვის ფაქტორთა მეორე რიგი. ობიექტურად არსებულ მოვლენებსა და პროცესებში აქტიურად ერევა ადამიანთა ნება, მიზნები, ინტერესები და მისწრაფებანი, გამოცდილება და ცოდნა, განწყობილება, საზოგადოებრივი აზრი, გადაწყვეტილებანი, იდეები, თეორიები და ა.შ. მათ ერთობლიობას სუბიექტური ფაქტორების, სულიერი მამოძრავებელი ძალების კატეგორია ასახავს. ისინი ვლინდება ცალკეული ადამიანების და მათი საზოგადოებრივი ჯგუფების, გაერთიანებების და ორგანიზაციების, ხალხთა მასების სხვადასხვა ინსტანციის მმართველობის მოძრაობის სათავეში მყოფ პიროვნებათა კოლექტიური და ინდივიდუალური ცნობიერების საშუალებით. სულიერი მხარე რომ ,,გამოგვეკლო” საზოგადოებისათვის იგი, ამ სიტყვის ნამდვილი მნიშვნელობით, საზოგადოებაც აღარ იქნებოდა. ადამიანთა სულიერება უაღრესად რთული, მრავალწახნაგოვანი ფენომენია, რომლის ქვედა სტრუქტურულ საფეხურად საზოგადოებრივი ფსიქოლოგია გვევლინება. იგულისხმება: სოციალური გრძნობები, ემოციები, განწყობილებანი, ეროვნული ფსიქიკური წყობის თავისებურებანი და სხვ. გნოსეოლოგიური თვალსაზრისით ადამიანთა სულიერება წარმოსდგება უფრო მაღალ-რაციონალურ დონეზე -კულტურული, პოლიტიკური, სამართლებრივი, რელიგიური, ზნეობრივი, მხატვრული, ფილოსოფიური, მეცნიერული იდეების, შეხედულებების, თეორიების - საზოგადოებრივი იდეოლოგიის სახით.

ადამიანთა ყოფიერება, მათი ცხოვრება და საქმიანობა სულიერების აუცილებელი თანამონაწილეობით მიმდინარეობს. სულიერება, უწინარეს ყოვლისა, ადამიანთა ცხოველმოქმედების აქტიური საწყისია. იგი საფუძველია როგორც ცალკეული ინდივიდების, ისე ადამიანთა სოციალური ჯგუფებისა და გაერთიანებების მოქმედებისა ყველა დონეზე, მთელი საზოგადოების ჩათვლით. მაგრამ ადამიანთა ცხოველმოქმედების საწყისის როლს რომ ასრულებს, სულიერების ფუნქცია ამით არ ამოიწურება. სულიერი ძალები აზრს მატებენ ცალკეული ადამიანების, მათი გაერთიანებების, სოციალური ჯგუფებისა და ორგანიზაციების მოქმედებებს. სულიერება ამ მოქმედებათა გარეგნულად უჩინარი, მაგრამ შინაგანად წარმმართველი შინაგანი მარეგულირებელი ძალაა. იგი ადამიანთა შორის ურთიერთკავშირის დამყარებისა და მათი ერთობლივი ძალისხმევით მოქმედების შეგნების ფორმითაც იჩენს თავს. ამ მიმართულებით ვლინდება სულიერი ფაქტორების მაორგანიზებელი ფუნქცია. და ბოლოს სულიერება ,,გადადის” და ხორცს ისხამს ადამიანთა პრაქტიკულ მოქმედებაში. სულიერება თავის სრულ გამოხატულებას პოულობს ადამიანთა საქმიანი ურთიერთობების კულტურის ხასიათში.

კაცობრიობის საუკეთესო მოაზროვნეები ყოველთვის ამახვილებდნენ ყურადღებას ადამიანთა ცოდნისა და განათლების, პროფესიული დახელოვნების უდიდეს მნიშვნელობაზე მათი საქმიანობის და ცხოვრებისათვის, ერთმანეთთან ურთიერთობის რეგულირებისათვის.

საქმიანი ურთიერთობების კულტურის მეცნიერული ცოდნის განვითარებით განისაზღვრება შრომის ხასიათის შეცვლა, ადამიანთა ინტელექტუალური დონის ამაღლება, მათი ფსიქოლოგია, ჩვევები და ტრადიციები, მორალური სტიმულები და თვით ცხოვრების წესიც კი (5). სოციალური ნორმების მოქმედების ფსიქოლოგიური მექანიზმების დამუშავებას დიდი მნიშვნელობა აქვს მართვის სფეროში. ნებისმიერი მართვა წარმოადგენს არხს, რომლითაც მმართველობითი ზემოქმედება, მათ შორის, სოციალური ნორმებიც, მიეწოდება საწარმოო კოლექტივების, სოციალური ჯგუფების, გაერთიანებების კონკრეტულ წევრებს. მმართველობითი ზემოქმედების ეფექტიანობა ბევრად არის დამოკიდებული იმ ცოდნის გამოყენებაზე, რომელიც ეხება ადამიანის ნორმატული ქცევის კანონზომიერებებს, მის მიერ ამ ნორმების მიღების კანონზომიერებებს და საკუთარ ქცევაში მათ სრულად გათვალისწინებას.

საქმიან ურთიერთობებში კულტურის უდიდეს როლს ეხება ვ. ი. ტერეშჩენკო (6), რომელიც 30 წელი საქმიანობდა აშშ-ში. მას შესაძლებლად მიაჩნია ადამიანის ეფექტური მმართველობითი შრომის ათი თვისების გამოყოფა.

პირველი თვისება - იყავი ყოველთვის მმართველი და არა ,,მეხრე”.

რას ნიშნავს ეს? ოდესღაც ჩიკაგოში მოვისმინე უბრალო სოფლელი ბიჭის ისტორია, რომელმაც მუშაობა დაიწყო ქალაქის ყველაზე დიდ უნივერმაღ ,,მარშალ ფილდში“ და ოც წელიწადში გაიკეთა კარიერა: შევიდა ფირმის დირექტორთა შემადგენლობაში, გახდა მილიონერი, გადავიდა ლონდონში და გახსნა საკუთარი სუპერმარკეტი. ასეთი წარმატების ერთ-ერთი მთავარი მიზეზი იყო ადამიანებთან საქმის დაჭერის განსაცვიფრებელი უნარი. იგი ამ თვისებას დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა და ყველა თავისი თანამშრომლისათვის შეადგინა სპეციალური ცხრილი, რომელსაც ერქვა - ,,გახსოვდეს ყოველთვის, რომ შენ მმართველი ხარ და არა მეხრე”.

,,მეხრე” მისდამი დაქვემდებარებულ კოლექტივს მიერეკება, მმართველი კი - მიუძღვის. პირველმა ყოველთვის ,,ყველაფერი იცის” და, რათა შეიქმნას ავტორიტეტი საკუთარ თანამშრომლებთან, ხაზს უსვამს ამას. მეორე კი ასე არ იქცევა: როცა საჭიროა, ასწავლის ადამიანებს, კარნახობს, აგებინებს, მაგრამ თავის ცოდნას ხაზს არ უსვამს.

რაიმე უთანხმოების შემთხვევაში ,,მეხრე” მაშინვე იწყებს დამნაშავის ძებნას. კარგი უფროსი კი ამას არასოდეს სჩადის და უბრალოდ ასწორებს დაშვებულ შეცდომებს. როცა ბრძანებას იძლევა ,,მეხრე”, ყოველთვის ხაზს უსვამს თავის ,,მეს” (,,მე თქვენ გიბრძანებთ გააკეთოთ ასე და ასე”), მმართველი კი ამის მაგივრად ამბობს ,,მოდით გავაკეთოთ”. ცხოვრებისეული გამოცდილება მოწმობს, რომ მეორე ფორმულა ბევრად უფრო ეფექტურია, ვინაიდან იგი არ ქმნის ფსიქოლოგიურ ბარიერს უფროსსა და ხელქვეითს შორის.

,,მეხრეს” კიდევ ერთი ნიშანი ის არის, რომ იგი არასოდეს არავითარ ინფორმაციას არ აწვდის თანამშრომლებს, ამიტომ ასეთ კოლექტივში იქმნება ხმების დაყრისა და ჭორაობის ჭაობისებური ატმოსფერო. გონიერი ხელმძღვანელი არასოდეს ეშვება მსგავს ,,საიდუმლოებამდე” და რაც შეიძლება სრულ ინფორმაციას აწვდის თავის კოლექტივს ყველაფერზე, რაც ეხება მათ საქმიანობას, ბუნებრივია, გარდა სახელმწიფო საიდუმლოებისა.

ადამიანებს, რაც უფრო კარგად ესმით რა ხდება, მით უფრო ეფექტიანად შეუძლიათ გავლენა იქონიონ მოვლენათა მსვლელობაზე.

ეს არა მარტო შრომისადმი შეგნებულ დამოკიდებულებას უწყობს ხელს, არამედ ბუნებრივ ადამიანურ ინტერესსაც აკმაყოფილებს. თუ ჩვენ ადამიანში არ განვავითარებთ ცნობისმოყვარეობის გრძნობას, ამით დავამუხრუჭებთ მის განვითარებას. მაგალითად, აშშ-ში განსაკუთრებით მცირე საწარმოებში, როცა ნიშნავენ ახალ უფროსს, ადგილობრივ ბიულეტენში მოყავთ მისი სრული ბიოგრაფია: როდის დაიბადა, სად მიიღო განათლება, რა თანამდებობებზე მუშაობდა, დაოჯახებულია თუ არა, რას საქმიანობენ ოჯახის წევრები და ა.შ. ამაში არაფერია უჩვეულო, ადამიანებისთვის სულერთი არ არის ვისთან ითანამშრომლებენ ისინი. და ბოლოს, ,,მეხრე” ახერხებს ყველაზე საინტერესო სამუშაო გადააქციოს მოსაწყენ და მონოტონურ სამუშაოდ, რის გამოც ადამიანები მოუთმენლად ელიან სამუშაო დღის დამთავრებას. კარგი უფროსი ისე აწყობს სამუშაოს, რომ იგი არა მხოლოდ მატერიალური კეთილდღეობის, არამედ მორალური კმაყოფილების წყაროდ იქცეს. ამერიკელები თვლიან: თავისთავად მორალური სტიმული ნაკლებეფექტურია, თუ მასთან ერთად არ არის მატერიალური დაინტერესება.

მეორე თვისება - საკუთარი თავის რწმენა.

ეს არ არის ყოყოჩობა, უბრალოდ რწმენაა იმისა, რომ შეგიძლია შეასრულო დაკისრებული მოვალეობა. ცხოვრება გვიჩვენებს, რომ რწმენის მეშვეობით ადამიანმა შესაძლოა შეუძლებელსაც კი მიაღწიოს.

მესამე თვისება - სიმკაცრე და მომთხოვნელობა.

ჩვენ ზოგჯერ ვფიქრობთ, რომ ხელქვეითებს უყვართ მხოლოდ კეთილი უფროსები. დაე, ასე იყოს, სიკეთე - პოზიტიური თვისებაა და ჩვეულებრივ კარგია, როცა უფროსი კეთილი კაცია, მაგრამ მას უნდა შეეძლოს სიკეთისა და ზომიერი სიმკაცრის შეთანაწყობა. ეს მჭიდროდ არის დაკავშირებული შრომის დისციპლინის პრობლემებთან. საქმიან ურთიერთობებში დისციპლინის უგულებელყოფაზე მეტი ბოროტება არ არსებობს. ხელმძღვანელები მთელ იმედს თვითდისციპლინაზე ამყარებენ, მაგრამ რეალისტები უნდა ვიყოთ: თვითდისციპლინის აღზრდა ბევრ დროს მოითხოვს. ასე რომ ხელმძღვანელი საკმაოდ მკაცრი და მომთხოვნი უნდა იყოს, რათა კოლექტივში შეინარჩუნოს საჭირო სამუშაო ატმოსფერო.

მეოთხე თვისება - შენი ხელქვეითები ყოველთვის გააკრიტიკე პოზიტიურად.

არ არის მართალი ის უფროსი, რომელიც გამოიძახებს დამნაშავე ხელქვეითს და მხოლოდ მისი შეცდომების ჩამოთვლას დაიწყებს. ეს არაფრის მომცემია, ზოგჯერ კი მხოლოდ აბოროტებს ადამიანს, შეიძლება დაიწყო კრიტიკით, მაგრამ აუცილებლად უნდა დაამთავრო პოზიტიური მითითებებით: როგორ უნდა იმუშაოს მან სხვანაირად. ასეთი კრიტიკა მიზანს აღწევს.

მეხუთე თვისება - დაინტერესებისა და დასჯის უნარი.

საუბარია იმაზე, რომ ცხოვრებაში თქვენ ვერ მოძებნით ორ ადამიანს, რომლებიც ერთნაირად რეაგირებენ კრიტიკაზე ან რაიმე შენიშვნაზე. მაგალითად, უფროსი ახალგაზრდა თანამშრომელს აძლევს შენიშვნას, ის კი აინუნშიაც არ აგდებს მას. იგივე შენიშვნა ასაკით უფროსს კი გააწითლებს და გაანაწყენებს. ამიტომ უფროსი ყოველ ასეთ შემთხვევაში ანგარიშს უნდა უწევდეს კონკრეტულ ადამიანს, მის ხასიათს, ასაკს, განათლებას, სოციალურ მდგომარეობას. მაშინ დაინტერესება და დასჯა მიზანს მიაღწევს.

საერთო წესია: საჯარო კრიტიკა უმაღლესი სასჯელია. გარდა ამისა, ასეთ შემთხვევაში ზოგჯერ ხელმძღვანელიც ვეღარ უწევს კონტროლს სიტუაციას და ხელქვეითი ყოველთვის ადეკვატურად ვერ აღიქვამს საკუთარი თავის მიმართ კრიტიკას, რაც ხშირად სავალალო შედეგებს იწვევს. არასოდეს არ უნდა დაიწყოთ ამ სახის კრიტიკით.

განსაკუთრებით ეფექტურია კრიტიკა პირდაპირ ერთი ერთზე. აი, როცა ეს არ შველის ერთხელ, მეორედ, მესამედ, მაშინ უკვე საჭიროა საჯარო კრიტიკა.

მეექვსე თვისება - უფროსის უნარი, დააფასოს თავის თანამშრომლების დრო.

პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ უფროსის მიერ თანამშრომელთა დროის დაუფასებლობით იწყება კოლექტივის მორალური დაშლა. ამით იგი ხელქვეითებს ასწავლის არ დააფასონ მისი დროც. ხელმძღვანელის მაღალი კულტურის ერთ-ერთი მაჩვენებელია მისი მისაღები. მაგალითად, აშშ-ში თქვენ ვერ ნახავთ უფროსის ან ექიმის, ადვოკატის მისაღებს, სადაც თავმოყრილი იქნება ხალხი. იქ ასეთი რამ არ არის, რადგან მიღება ჩაწერით ხდება. და კიდევ: არც ერთი უფროსი არ გამოიძახებს მის ხელქვეით ხელმძღვანელს, თუ იცის, რომ მას მიღების საათები აქვს. იგი მაინც არ მოვა. ჩვენში ზოგიერთ უფროსს უყვარს ხელქვეითების ჭკუის სწავლება: დააფასე დრო, რაციონალურად მოაწყვე შენი სამუშაო დღე. ჭკუას კი არიგებენ, მაგრამ შემდეგ თვითონვე აღარ აძლევენ ამ შეგონებით მოქმედების შესაძლებლობას. ხშირად გაისმის ჩივილი: რა ძნელია მუშაობა დაუგეგმავი, ,,ზემოდან” უცერემონიო გამოძახების გამო.

მეშვიდე თვისება - უფროსის თავაზიანი, კეთილმოსურნე დამოკიდებულება თავის თანამშრომლებთან. პრაქტიკა მოწმობს, რომ როცა უფროსი უხეშია, მაშინ ურთიერთუხეშობა მთელი კოლექტივის დამახასიათებელი ნიშანი ხდება. როგორი გამართლებაც არ უნდა მოუძებნოთ ამას, უხეშობა, უზრდელობა საბოლოოდ ვერასოდეს იმარჯვებს.

თუკი ხელმძღვანელი კულტურული და თავაზიანია, კეთილმოსურნედ ეკიდება თავის ხელქვეითებს, შენიშვნისთვის შესაბამის ფორმას გამონახავს, მაშინ კოლექტივშიც მყარდება კარგი მორალურ-ფსიქოლოგიური კლიმატი.

მერვე თვისება - ლაპარაკისა და გაჩუმების უნარი.

სოციოლოგიური გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ ჩვენს დროში უფროსები თავიანთი სამუშაო დროის დაახლოებით 70% ლაპარაკობენ, მხოლოდ 30% წერენ, კითხულობენ, ასრულებენ სხვა სამუშაოს. გასაკვირი არ არის, რომ საზღვარგარეთ (იაპონია) მმართველობითი შრომისათვის ადამიანის მომზადების დროს ისეთ კურსებს იყენებენ, სადაც ასწავლიან ლაპარაკის, საქმიანი, გასაგები და სწრაფი განკარგულების გაცემის, საკუთარი აზრის მკაფიოდ გამოხატვის უნარს.

რას ნიშნავს გაჩუმების უნარი? ეს ნიშნავს იმას, რომ კულტურული უფროსი არ უნდა სარგებლობდეს თავისი თანამდებობით და როგორც იტყვიან, არ უნდა აჩუმებდეს თავის ხელქვეითს. ხელქვეითი გაჩუმდება, მაგრამ ასეთ საქციელს არასოდეს აპატიებს უფროსს. ყოველთვის მიეცით ადამიანს საშუალება, გამოთქვას საკუთარი აზრი, ამით თქვენ თავიდან აიცილებთ ზედმეტ ღელვასა და უსიამოვნებას.

მეცხრე თვისება - იუმორის გრძნობა, საღი ხუმრობის შეფასების, ზოგჯერ საკუთარ თავზე გაცინების უნარი.

ეს თვისება, რომელიც ჯერ კიდევ მიუღებელია ჩვენს ქვეყანაში, დიდად ფასობს აშშ-ში. იქ ნორმალურ მოვლენად ითვლება კარიკატურები და ანეკდოტები პრეზიდენტსა და მთავრობაზე. არავიზე არ ყოფილა იმდენი მოარული ხუმრობა და ანეკდოტი, რამდენიც ფრანკლინ რუზველტზე - აშშ-ს ერთ-ერთ უპოპულარეს პრეზიდენტზე, რომელიც ოთხჯერ ზედიზედ აირჩიეს ამ პოსტზე. ამბობენ, რომ ის მთელი ცხოვრება აგროვებდა მხიარულ, უწყინარ კარიკატურებს საკუთარ თავზე.

ყველაფერი იმაზეა დამოკიდებული, რას ემყარება ავტორიტეტი. თუ საქმე იმაზე მიდგა, რომ ეს პატარა ,,მეფეა”, რომელიც მაღალ საუფროსო სავარძელში იმ მიზნით ჩასვეს, რომ მან ,,მართოს“, მაშინ, ბუნებრივია, რაიმე ხუმრობით ან კარიკატურით მისი ავტორიტეტი შეილახება. ხოლო თუ ხელმძღვანელის ავტორიტეტი ეფუძნება მისი ნათელი გონების, პატიოსანი გულისა და მშრომელი ხელების რწმენას, მაშინ ხელქვეითები მასში ხედავენ არა მარტო უფროსს, არამედ კარგ ადამიანს, კულტურულ პიროვნებას, რომლის ავტორიტეტიც ხუმრობით არ შეილახება. რატომ ენიჭება ასეთი დიდი მნიშვნელობა ამ თვისებას? მეცნიერულ-ტექნიკური რევოლუციის საუკუნეში, რომელსაც თან სდევს ნერვული დაავადებანი მთელ მსოფლიოში, როცა ადამიანს არ შეუძლია გაცინება, გახუმრება, იგი ართულებს თავის ურთიერთობას სხვებთან, იმოკლებს სიცოცხლეს. ის უფროსი, რომელსაც არ შეუძლია ხუმრობა და გაცინება, არა მარტო თავის სიცოცხლეს იმოკლებს, არამედ მნიშვნელოვნად ართულებს თავისი ხელქვეითების ცხოვრებას.

მეათე თვისება - დაინტერესდი, შეისწავლე შენი თანამშრომლები.

ცხოვრებაში არაფერია იმაზე საინტერესო, ვიდრე ადამიანი. ყოველი მათგანი განსაკუთრებით აფასებს საკუთარი თავისადმი ყურადღებას. კარგ ხელმძღვანელს მუდამ უნდა ახსოვდეს ეს. ასეა ისეთ ქვეყანაშიც კი, როგორიც აშშ-ია, სადაც ყველაფერი თითქოს დოლარის გარშემო ბრუნავს. თუნდაც ასეთი მაგალითი: ტეხასის ნავთობის კომპანიებს ქვეყანაში ყველაზე სასტიკი ექსპლუატატორების რეპუტაცია აქვთ და აი, მოულოდნელი სენსაცია: ამ შტატის ფირმების მუშებსა და მოსამსახურეებს შორის ყველაზე დიდი პოპულარობით ერთ-ერთი ნავთობის კომპანიის პრეზიდენტი სარგებლობს. ჟურნალისტებმა გამოიკვლიეს, რომ ამ კომპანიის პრეზიდენტის მართვის მეთოდებს შორის არის ასეთი მეთოდი: ყოველი სამუშაო დღის დაწყებამდე იგი იღებდა დოკუმენტს, რომელშიც ფიქსირებული იყო მისი თანამშრომლების პირად ცხოვრებაში მომხდარი სიახლეები. კომპანიის პრეზიდენტის მუშაობის პირველი თხუთმეტი წუთი ეთმობოდა იმას, რომ იგი პირადად ესალმებოდა იუბილარებს, ბედნიერ მშობლებს, რომელთა ოჯახებში გაჩნდა პატარა, თანაგრძნობას უცხადებდა ოჯახებს, რომელთაც უბედურება ეწიათ. შეიძლება მას აქამდე არც კი გაუგონია მრავალათასიანი კოლექტივის ამა თუ იმ მუშაკის გვარი, მაგრამ ადამიანს სიამოვნებდა კომპანიის პრეზიდენტის ყურადღება.

ბუნებრივია, ზემოთ ჩამოთვლილი თვისებები ვერ ამოწურავს მთელ პრობლემებს, მაგრამ აღსანიშნავია, რომ ეს ათი თვისება ძირითადია, რამდენადაც ისინი უზრუნველყოფენ მართვის კულტურისა და ეფექტურობის მაღალ დონეს, გვაძლევენ უზარმაზარ უკუგებას.

საქმიანი ურთიერთობების კულტურა - ეს არა მარტო ურთიერთ-ხელსაყრელი გარიგებების სრულყოფის, საზოგადოების სამსახურის კულტურა, არამედ ინოვაციური კულტურაცაა.

დღეისათვის საქმიან ადამიანთა დიდი უმეტესობა არის ინოვაციური კულტურის მატარებელი.

საქმიანი ურთიერთობა წარმოადგენს არა უბრალო სისტემას, რომელსაც მთლიანობის აუცილებელი ნიშნები აქვს, არამედ ეს არის აგრეთვე შინაგანად რეგულირებული (ან უფრო ზუსტად, თვითრეგულირებადი) სისტემა. უწინარესად, ეს არის ურთიერთობათა ერთობლიობა საბაზრო ეკონომიკის სუბიექტებს შორის, ე.ი. პროდუქციის მწარმოებლებს, მეწარმეებს, სახელმწიფო სამსახურებს, საზოგადოებრივ, პროფესიულ კავშირებსა და ასოციაციებს შორის და სხვ. ეკონომიკური დამოკიდებულების ყველა ეს ურთიერთობა, კავშირი და ფორმა განაპირობებს ერთმანეთს და შეადგენს ერთ მთლიანს, სადაც საქმიანი ურთიერთობების კულტურა უდიდეს როლს თამაშობს (7).

კულტურის ყოვლისმომცველი, უაღრესად ფართო გაგება გულისხმობს იმ ღირებულებათა სამყაროს, რომელსაც ადამიანები ქმნიან ბუნებასთან და ერთმანეთთან ურთიერთობის პროცესში. ამ მსჯელობიდან გამომდინარე, კულტურის არსებით, შინაგან მახასიათებელს შემოქმედება წარმოადგენს. ამდენად, კულტურა ადამიანთა შემოქმედებითი საქმიანობის მიზანმიმართული მოღვაწეობის შედეგია. მნიშვნელობა არა აქვს იმას, ფიზიკური საქმიანობით ვაღწევთ ამ შედეგს თუ გონებრივით.

მატერიალური კულტურის სამყარო და მისი სრულყოფა-განვითარება თავისთავად მეტყველებს ადამიანის თავისუფლებაზე და მის ზრდაზე. იგივე ითქმის სულიერი კულტურის მიმართაც. კულტურის პროგრესი თავისუფლების პროგრესია და პირიქით. სულიერი კულტურის შინაარსს შეადგენს ადამიანის აზრები, წარმოდგენები, განცდები, განწყობილებები, მოთხოვნილებები, იდეალური ცნობიერებისეული მხარე. ამასთან, უნდა ითქვას, რომ არ არსებობს წმინდა მატერიალური კულტურა - თავისუფალი სულიერი ელემენტებისაგან, არც წმინდა სულიერი კულტურა - თავისუფალი ნივთიერი ელემენტებისაგან.

როგორც ცნობილია, საზოგადოება თავის თავს უზრუნველყოფს ადამიანების მიერ შექმნილი, გარკვეული წესების მიხედვით გარდაქმნილი და მის სამსახურში ჩაყენებული ღირებულებითი სამყაროს საშუალებით.

თუ კულტურის სტრუქტურას საფუძვლად დავუდებთ შინაარსობრივ მხარეს, მაშინ იგი შემადგენელ ელემენტთა მთელი სპექტრით წარმოგვიდგება: თვით ეკონომიკა, ფსიქოლოგია, პოლიტიკა, სამართალი, ზნეობა, ფილოსოფია, ხელოვნება, მეცნიერება, განათლება, რელიგია და ა.შ. და იგი აკუმულირდება საქმიანი ურთიერთობების კულტურაში. შრომისმოყვარეობა, ჭკუა, განათლება და კულტურა ბედნიერების აუცილებელი ატრიბუტებია.

სოციალური ნორმების გაცნობიერება, აქტუალიზაცია, ადეკვატური პრეზენტაცია ცნობიერების ფენომენალურ ველში, შესაძლებლობას იძლევა ამ სოციალური ნორმების ანალიზისა და შეფასების დროს გამოყენებულ იქნას საზოგადოებრივი, სოციალური კრიტერიუმები. მხოლოდ ცნობიერებაში პრეზენტირებული სოციალური ნორმები ხდება გაცნობიერებული და შეფასებული, რაც შესაძლებლობას აძლევს ადამიანს გამოიმუშაოს ქცევის რეგულირების მაღალი ფორმები და საშუალებები, ღირებულებითი სისტემები და კრიტერიუმები. ეტიკეტის მთელი არსი არსებულ მექანიზმს ემყარება, იგი არის პიროვნების ქცევის ავკარგიანობის გამსაზღვრელი.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ, რომ საქმიანი ურთიერთობების კულტურის, ეტიკეტის შესწავლა საშუალებას გვაძლევს მაღალ დონეზე იქნას აყვანილი საქმიანი ურთიერთობები.

განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ საქართველოს სინამდვილეში პირველად, თსუ სოხუმის ფილიალში სამაგისტრო პროგრამის ,,სოციალურ-პოლიტიკური მეცნიერებები” ყველა მოდულის მაგისტრანტებს ეკითხებათ ლექციები დისციპლინაში ,,საქმიანი ურთიერთობების კულტურა”.

ვფიქრობთ, აღნიშნული დისციპლინის შესწავლა დიდ სარგებლობას მოუტანს აგრეთვე ეკონომიკური და იურიდიული ფაკულტეტების მაგისტრანტებს.

Culture as a Social Norm of Relations Regulation

Lia Svanidze

Summary