ზაზა რუხაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის თავმჯდომარე

ალმანახის წინამდებარე გამოცემა სახელმწიფო სამართლის სერიით ძალზე მნიშვნელოვანია სწორედ ქვეყანაში დღევანდელი ვითარების გათვალისწინებით. კონსტიტუციური სამართლის პრობლემატიკა საქართველოში, ალბათ არ გადავაჭარბებთ, თუ ვიტყვით, რომ სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან საკითხებს მოიცავს. შესაბამისად, კონსტიტუციური სამართლის სამართლებრივ-პრაქტიკული დანიშნულება უსაზღვროდ დიდია ქვეყნის ტერიტორიული პრობლემების, მისი გამთლიანების, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეფექტური სისტემის ჩამოყალიბების, ქვეყნის ინტეგრაციულ პროცესებში უმტკივნეულო ჩართვის, გლობალური ტრანსფორმაციის პირობებში ეროვნულ-სამართლებრივი სისტემის პოზიციისა და სხვათა თვალსაზრისით. მრავალთა შორის პრობლემატიკის აქ მოცემული ჩამონათვალიც ნათლად ადასტურებს კონსტიტუციური სამართლის და, აქედან გამომდინარე, წარმოდგენილი ალმანახის მნიშვნელობას.

ქვეყანაში მიმდინარე გლობალური სამართლებრივი და პოლიტიკური რეფორმების ფონზე, დიდი დატვირთვა აქვს ქვეყნის დემოკრატიული აღმშენებლობისათვის პრობლემურ საკითხებზე აკადემიურ და საჯარო მსჯელობას. დღეს ჩვენი ქვეყანა არ არის განებივრებული იურიდიული პერიოდული გამოცემების სიმრავლით, აქედან გამომდინარე, ალმანახი მოკრძალებული მცდელობაა თავისი წვლილი შეიტანოს ამ სიცარიელის შევსებაში.

ალმანახის ამ ნომრით ჩვენ გვინდა, ერთი მხრივ, შევეხმიანოთ დღევანდელ კონსტიტუციურ-სამართლებრივ ცხოვრებას, მის განვითარებას და, მეორე მხრივ, საშუალება მივცეთ შესაბამის აკადემიურ წრეებს, ახალგაზრდა იურისტებსა და სტუდენტებს გამოთქვან თავიანთი შეხედულებები და გამოიწვიონ საჯარო დისკუსია იმ საკითხებზე, რომლებიც მნიშვნელოვანია ჩვენი სახელმწიფოს დემოკრატიული აღმშენებლობისათვის.

აღნიშნული პრობლემების გადასაწყვეტად დღეს აქტიურად საუბრობენ მოქმედი კონსტიტუციის არსებით ცვლილებებზე, რომლებმაც უნდა განსაზღვრონ ქვეყნის ხელისუფლების როგორც ვერტიკალური, ისე ჰორიზონტალური ორგანიზაციის საკითხები. ამ ეტაპზე უპირველეს ამოცანად მიმაჩნია, რომ მეცნიერულ-პრაქტიკული ანალიზი ჩაუტარდეს დღემდე მოქმედ კონსტიტუციურ დებულებებსა და ინსტიტუტებს, ითქვას იმის შესახებ, თუ რა სუბიექტური თუ ობიექტური ფაქტორები განაპირობებდნენ მათ წარმატებას ან წარუმატებლობას. ამის გარეშე შეუძლებელია ღირებული, ნამდვილი სოციალური საყრდენის მქონე კონსტიტუციური დებულებების ასახვა ძირითად კანონში.

ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, ალმანახის წინამდებარე ნომრით მკითხველს ვთავაზობთ სადღეისო პრობლემატიკას მიძღვნილ რამდენიმე მწვავე პრობლემას, როგორც ზოგადთეორიულ მსოფლმხედველობრივი, ისე პრაქტიკული სტატიების სახით.

ვფიქრობ, ალმანახში გამოქვეყნებული სტატიები ფართო გამოხმაურებას ჰპოვებს იურიდიულ წრეებში და საინტერესო განსჯისა და დისკუსიის საგანი გახდება.

ოთარ მაჭარაშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,ყოველი უფლება ქვეყანაზე ბრძოლით არის მოპოვებული, ყოველი მნიშვნელოვანი სიტყვა უფლებისა დამყარებულია მათთან ბრძოლით, ვინც მისი წინააღმდეგი იყო, ყოველი უფლება ხალხისა და კერძო პიროვნებისა თხოულობს მარად მზადყოფნას მის დასაცავად.”¹

ადამიანის უფლებების განვითარების ყოველ ისტორიულ ეპოქას ახასიათებს თავისებური, ერთმანეთისაგან განსხვავებული იურიდიული კონცეფცია. ამ თვალსაზრისით ადამიანის უფლებებში ისტორიული ეპოქების მიხედვით არსებობს იურიდიული და ფილოსოფიური კონცეფციები, რომელთა გაგებაც შესაძლებელია შედარებით-სამართლებრივი და ევოლუციური მეთოდოლოგიით.

ადამიანის უფლებების შესახებ არსებული იურიდიულ-ფილოსოფიური კონცეფციები მათი წარმოშობის დღიდანვე იძლეოდა კითხვებს თავისუფლებისა და პოლიტიკურ წესრიგზე და თავადვე სცემდა პასუხებს². ადამიანის უფლებების იდეა, მათი მრავალსახეობიდან გამომდინარე, ასახულია ყველა ცნობილ ფილოსოფიურ და სოციალურ თეორიაში. ამდენად, მას არა მარტო წმინდა სამართლებრივი, არამედ ფილოსოფიური მნიშვნელობაც ენიჭება.

ადამიანის უფლებების შესახებ არსებული თანამედროვე თეორიები თავიდანვე ემყარებოდა ფილოსოფიურ-სამართლებრივი მსოფლმხედველობის ორ ცნობილ ფორმას - იუსნატურალიზმსა და პოზიტივიზმს. მათგან იუსნატურალიზმი, როგორც პოზიტიურ სამართლის სფეროში ეთიკის პროექცია³, ადამიანს განიხილავს მეტაფიზიკურ-სამართლებრივი სისტემის ნაწილად, მაშინ როცა პოზიტივიზმისათვის ადამიანი მხოლოდ მოქმედი ნორმების ემპირიული და ტექნიკური კვლევის საგანია.

ადამიანის უფლებების, როგორც უნივერსალური, უცვლელი ღირებულებების, შესახებ სამართლებრივი თეორიების გააზრებისათვის აუცილებლად მიგვაჩნია მათი წარმოშობისა და წყაროების დახასიათება იმ ავტორების მაგალითზე, რომლებიც ნაკლებად არიან ამ კუთხით შესწავლილნი. საერთოდ კი ადამიანის უფლებების შესახებ წყაროების მხრივ დიდი სიუხვით ქართულ იურისპრუდენცია არ გამოირჩევა⁴.

ადამიანის უფლებების შესახებ თითქმის ყველა არსებულ გამოცემასა და სამეცნიერო სტატიაში მის წარმოშობასა და ევოლუციას უკავშირებენ ე.წ. ,,ბუნებითი სამართლიდან” გამომდინარე ,,ბუნებით უფლებების” არსებობას. მის წყაროებად კი ხშირად სახელდებიან ისეთი ცნობილი ავტორები, როგორებიცაა: პლატონი, არისტოტელე, ციცერონი, ავრელიუს ავგუსტინე, თომა აქვინელი, ჯონ ლოკი და თომას ჰობსი. თუმცა, რეალურად, ადამიანის უფლებების თანამედროვე თეორიისათვის დამახასიათებელი ძირითადი პრინციპების ავტორებად უნდა მივიჩნიოთ ჰუგო გროციუსი, ბენედიქტ სპინოზა, სამუელ ჰუფენდორფი, ქრისტიან თომაზიუსი, ჟან ჟაკ რუსო, შარლ ლუი მონტესკიე, იმანუელ კანტი, ვილჰელმ ჰუმბოლტი, ჯონ სტიუარტ მილი და გ. ელინეკი. ხსენებული ავტორები, ცალკეული გამონაკლისებით, შეიძლება ჩაითვალონ ადამიანის უფლებების დასავლური ფილოსოფიური და სამართლებრივი კონცეფციების ავტორებად, იმ კონცეფციებისა, რომლებიც საფუძვლად დაედო სხვადასხვა რევოლუციებსა და სოციალურ კატაკლიზმებს, სამოქალაქო ომებს, პოლიტიკურ რეჟიმებსა და სამართლებრივ იდეოლოგიებს.

ვფიქრობთ, მკითხველისათვის საინტერესო იქნება იმ პრინციპების ისტორიული ევოლუციის გზის დაწვრილებითი ჩვენება, რომლებზეც შემდგომში ადამიანის უფლებების უნივერსალური თეორია აიგო.

სახელმწიფოს, როგორც სოციალური სხეულის, ფორმირებამ მისი თვისებებისა და სახელმწიფო ძალაუფლების შეზღუდვის ფორმების შესახებ ცნობიერების ახალი ფორმის ჩამოყალიბება გამოიწვია განმანათლებლობის სახით.⁵

ცნობიერების ამ ფორმის შემოქმედთაგან აღსანიშნავია ცნობილი ჰოლანდიელი იურისტი, ჰუგო გროციუსი (1583-1645). მას ასევე ახალი ,,იურიდიული მსოფლმხედველობის” მამამთავრადაც მიიჩნევენ⁶.

იგი დაიბადა ჰოლანდიის ქალაქ დელფში. უკვე თხუთმეტი წლისამ წარმატებით დაიცვა ორლეანის უნივერსიტეტში სამართლის დოქტორის ხარისხი. გროციუსის მიდრეკილება და მისი ლიბერალური პოლიტიკური შეხედულებები, ასევე უკვე ოცდახუთი წლის ასაკში დაკავებული ჰოლანდიის გენერალური ადვოკატის თანამდებობა, გახდა ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ იგი დაინტერესდა ადამიანის ,,ბუნებითი უფლებებით”⁷.

გროციუსის ცნობიერებაში ადამიანის ღირსებისა და მარადიული ღირებულებების - უფლებების - დამკვიდრების აუცილებლობა კიდევ უფრო გაამწვავა მისმა პირადმა ცხოვრებისეულმა გამოცდილებამაც, როცა მას პოლიტიკური ორიენტაციის გამო 1618 წელს ჰოლანდიაში სამუდამო პატიმრობა მიუსაჯეს. თუმცა ამის შემდეგ საპატიო ემიგრანტის სახით იგი საფრანგეთის მეფემ ლუდოვიკ XIII-მ მიიღო და მას პენსიაც კი დაუნიშნა. სწორედ ემიგრაციის წლებში შექმნა მან თავისი ცნობილი ნაშრომი ,,ომისა და მშვიდობის შესახებ”, რომელიც 1627 წელს პარიზში ლათინურ ენაზე გამოქვეყნდა⁸.

გროციუსის ,,ბუნებითი სამართლის” პრინციპებს საფუძვლად დაედო არისტოტელეს, ციცერონის, სტოიკოსების, რომაელი იურისტების, ჟან ბოდენისა და ესპანური გვიანი სქოლასტიკოსების, ფ. ვასკესის, ფ. ვიტორიასა და გ. რიმინის ნაშრომების შესწავლა და მათში არსებული სამართლებრივი იდეების განვრცობა⁹. გროციუსი ბუნებითი, ადამიანის თანდაყოლილი, განუსხვისებელი უფლებების წარმოშობას უკავშირებს ბუნებით მდგომარეობას. სწორედ ბუნებით მდგომარეობაში მოქმედებს ბუნებითი სამართალი, რომლის ძალითაც ადამიანები თავისუფალნი და თანასწორნი არიან.

მისი აზრით, ბუნებითი სამართალი არსებობს ღმერთის ნებისაგან დამოუკიდებლად, ე.ი., ის იმდენად მტკიცე და ურღვევია, რომ მისი ბრძანებების შეცვლა ღმერთსაც არ შეუძლია:¹⁰. ბუნებით სამართალს იგი განსაზღვრავს როგორც ,,ჯანსაღი გონების წინაპირობებს”¹¹. აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი ქცევა, რომელიც ლახავს ადამიანის თანდაყოლილ ბუნებით უფლებებს, მორალურად გაუმართლებელ დანაშაულად განიხილება.

გროციუსის თანახმად, სამართლიანია მხოლოდ ის უფლებები, რაც ადამიანს თავისთავად ეკუთვნის, რომელთა დაცვასაც გვაკის-რებს მისი ცოცხალ, გონიერ არსებად ყოფნა. ხოლო ამ უფლებების წარმოშობის ძირითად წყაროდ მას სამართლიანობა მიაჩნია.

საინტერესოა გროციუსის მიერ კლასიფიცირებული ბუნებითი სამართლის ნორმების სახეებიც. მათ იგი ადამიანურ სამართალს უწოდებს, რომელიც მოიცავს:

ა) შიდა სახელმწიფოებრივ კანონმდებლობას, მიღებულს სამოქალაქო ხელისუფლების მიერ;

ბ) ადამიანურ სამართალს ვიწრო გაგებით, საოჯახო და საზოგადოებრივი სამოქალაქო ურთიერთობების მარეგულირებელი სამართლის სახით;

გ) ადამიანურ სამართალს ფართო გაგებით, ე.წ. ერების, საერთაშორისო სამართლის სახით¹². გროციუსი ბუნებითი სამართლის ნორმების არსებობის დასამტკიცებლად ორ მეთოდს გამოყოფს: დედუქციურსა და ინდუქციურს.

ხსენებული ავტორი, ბუნებითი სამართლიდან გამომდინარე, ასევე გამოყოფს ადამიანის უფლებების პრაქტიკული განხორციელების გზებსაც. მისი აზრით, სამართლიანობის პრინციპი უნდა გაერთიანდეს პოლიტიკური სარგებლობის და საყოველთაო კეთილდღეობის პრინციპებთან, რაც შესაძლებელს გახდის სამოქალაქო და არა ბუნებითი საზოგადოების ფორმირებას.

თვით სახელმწიფოს წარმოშობას იგი უკავშირებს სამართლიანობისა და საყოველთაო კეთილდღეობის მიღწევის მიზნების არსებობას. გროციუსი თვლის, რომ ,,სახელმწიფო არის თავისუფალი ადამიანების სრულყოფილი კავშირი, რომელიც იქმნება სამართლის დაცვისა და საერთო სარგებლობისათვის”¹³.

გროციუსი ადამიანის ბუნებით უფლებად მიიჩნევს უსამართლობისათვის წინააღმდეგობის გაწევას. იგი თვლის, რომ ,,არაა აუცილებელი დაემორჩილო ხელისუფლების ბრძანებებს, რომლებიც ეწინააღმდეგებიან ბუნებით სამართალს და ღვთიურ ცნებებს”¹⁴. ადამიანის ამ ძირითად უფლებას გროციუსი მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში გამოსაყენებელ უფლებად მიიჩნევს. თუმცა სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე აღნიშნული უფლების ხშირი გამოყენების მომხრედ მას ვერ ჩავთვლით. ამის დასტურია მისი აზრიც, რომ ,,ვინაიდან სახელმწიფო იქმნება საზოგადოებრივი სიმშვიდისათვის, ამიტომ მას ეკუთვნის ერთგვარი უმაღლესი უფლება დაიცვას სიმშვიდე სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე. ამიტომ სახელმწიფოს აქვს უფლება აკრძალოს წინააღმდეგობის გაწევის საყოველთაო უფლების გამოყენება საზოგადოებრივი მშვიდობისა და სახელმწიფო წესრიგის შენარჩუნების მიზნით. იმისათვის, რომ მუდმივად შენარჩუნებული იყოს საყოველთაო წინააღმდეგობის გაწევის უფლება, ეს უკვე სახელმწიფო კი არ იქნება, არამედ უწესრიგო ბრბო, როგორც ციკლოპებთან”¹⁵.

გროციუსის მოსაზრებებში მკითხველი, ცხადია, შეამჩნევდა ურთიერთწინააღმდეგობის გარკვეულ მხარეებსაც, რაც გამოწვეული იყო მისი ისტორიული ეპოქისა და სამართლებრივი კულტურის დაბალი დონით. თუმცა მისი დამსახურება ადამიანის უფლებების თეორიის განვითარებაში მაინც დიდია, ვინაიდან ისინი საერთაშორისო სამართლის ჭრილშიც მოიაზრება.

არანაკლები მნიშვნელობა აქვს ადამიანის უფლებების სამართლებრივი და ფილოსოფიური დასაბუთების საქმეში ბარუხ, ბენედიქტ სპინოზას (1632-1677) წვლილსაც. სწორედ სპინოზამ აიყვანა ერთგვარ ლოგიციზმამდე რაციონალიზებული ადამიანის უფლებების თეორიული წინაპირობები. მასაც, გროციუსის მსგავსად, ადამიანის ბუნებითი, თანდაყოლილი უფლებების საყოველთაო აღიარების აუცილებლობა პირადი ცხოვრებისეული გამოცდილებიდან გამომდინარე, ებრაული წარმომავლობის გამო გამუდმებული დევნის შედეგად გამძაფრებული სახით აწუხებდა.

იგი საკმაოდ შეძლებული ებრაელი ვაჭრის ოჯახში დაიბადა. თუმცა მამის სიკვდილის შემდეგ მას არც თუ უმართლებს მამისეულ საქმეში. ამასთან, იგი ამყარებს კავშირს დემოკრატიული მიმართულების ცალკეულ ქრისტიანულ სექტებთან, რის გამოც იგი 1656 წლის 27 ივლისს ებრაული თემიდან, როგორც ებრაელი, მოკვეთილად გამოაცხადეს. სწორედ ამ პერიოდიდან იწყება მის მიერ ადამიანის უფლებებიდან ერთ-ერთი უფლების - რწმენის თავისუფლების - წარმოშობისა და დაცვის აუცილებლობაზე ფიქრი. სპინოზა ადამიანის უფლებების შესახებ თავის პოლიტიკურ და სამართლებრივ შეხედულებებს აყალიბებს თავის ორ ძირითად ნაწარმოებში, ,,ეთიკასა” და ,,საღვთისმეტყველო პოლიტიკურ ტრაქტატში”. მათი არალეგალურად გამოქვეყნების დღიდან ისინი ხელისუფლების მიერ ოფიციალური იქნა აკრძალული. ავტორი ნატურალისტური პანთეიზმის პოზიციებიდან განიხილავს სახელმწიფო ხელისუფლებისა და ადამიანის ბუნებითი უფლებების - საქმიანობის თავისუფლების, აზრის, სინდისის თავისუფლების - საკითხებს.

ბუნებითი სამართლის ცნების ქვეშ მას ესმის ,,კანონები, ან წესები, რომელთა თანახმად ყველაფერი თვით ბუნების არსიდან გამომდინარე ხდება. სწორედ ამიტომაც ყველა ინდივიდის ბუნებითი უფლებები იმდენად შორს ვრცელდება, რამდენსაც სწვდება მისი, როგორც ინდივიდის, ძალა”¹⁶. ბუნებითი სამართალი კრძალავს მხოლოდ იმას, რაც არავისთვის არის დაშვებული და რასაც ვერავინ გააკეთებს. სპინოზას აზრით, ბუნებით ადამიანები ერთმანეთისათვის მტრები არიან, აქ მისი აზრი ემთხვევა ჰობსის თეორიას ბუნებრივი მდგომარეობის შესახებ.

სპინოზა აღიარებს სახელმწიფოს წარმოშობის ორ თეორიას - არისტოტელესეულსა და ხელშეკრულებით თეორიებს. ამდენად სახელმწიფოს წარმოშობის შემდეგ სწორედ ბუნებითი უფლებები უნდა იქნეს მოდიფიცირებული ადამიანთა მოთხოვნების შესაბამისად.

სახელმწიფოში იგი, ფილოსოფიური თვალსაზრისით, აერთიანებს ორ სუბსტანციურ ერთეულს, ორ სხვადასხვა მდგომარეობას - მოდუსს: ადამიანურ ყოფიერებას სამოქალაქო და ბუნებრივი მდგომარეობების სახით.

სპინოზამ, ფაქტობრივად, გაწმინდა სამართლის, სახელმწიფოსა და პოლიტიკის ცნებები რელიგიური მორალისაგან, რითაც მოახდინა მათი ანთროპოლოგიზაცია, ნატურალიზაცია და ინდივიდუალიზაცია. მისთვის სახელმწიფო, როგორც ადამიანების მიერ საკუთარი ინტერესებისა და უფლებების დაცვისათვის შექმნილი კავშირი, თავისთავად ფლობს მბრძანებლურ უფლებამოსილებებს. თუმცა, ამასთან, პიროვნების სამოქალაქო უფლებები ამ დროს არ უნდა შეიზღუდოს. პიროვნებისა და სახელმწიფოს თავისუფლების ფარგლები, მისი აზრით, განისაზღვრება არა მათთვის დაშვებული მოქმედებების არეალით, არამედ მათი არსებობის გონივრულობის შესაბამისად.

სპინოზა უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს თავისუფლებასაც. ეს ცნება კი მას ესმის როგორც ბუნებითი აუცილებლობების შეცნობა. მისთვის ,,ნება და გონება ერთი და იგივეა. მხოლოდ გონიერი ნებაა თავისუფალი”¹⁷. აღსანიშნავია ის მომენტი, რომ სწორედ შემთხვევითობის გარეშე, აუცილებლობით განსაზღვრული ნება გახდა ჰეგელის სამართლის თეორიის ძირითადი საფუძველი¹⁸. სპინოზასათვის, სინამდვილეში, თავისუფლებაა სახელმწიფოს მიზანი. ცხადია, ერთ საჟურნალო სტატიაში შეუძლებელია სპინოზას ფილოსოფიური თეორიის სრულყოფილი დახასიათება, რაც ცალკე გამოკვლევის საგანი უნდა გახდეს.

საკმაოდ საინტერესო ტრანსფორმაციას განიცდის ადამიანის უფლებები გერმანული სამართლის ფილოსოფიაშიც. გერმანული განმანათლებლობის პიონერი სამუელ ჰუფენდორფი (1632-1694) იყო. იგი წარმოადგენდა თავისი დროის უდიდეს დიპლომატსა და იურისტს, რაც აისახა კიდეც ადამიანის უფლებების შესახებ მის სამართლებრივ შეხედულებებში. მის კალამს ეკუთვნის ოცამდე ფუნდამენტური გამოკვლევა იურისპრუდენციის სხვადასხვა საკითხებზე. თუმცა ჩვენი თემისათვის მნიშვნელოვანია მხოლოდ შემდეგი ნაწარმოებები: ,,ბუნებითი და ხალხთა უფლებების შესახებ. რვა წიგნად” (1672) და ,,ადამიანისა და მოქალაქის ვალდებულებები ბუნებითი კანონის მიხედვით. ორ წიგნად” (1673).

ადამიანის უფლებების არსის კვლევის მეთოდოლოგიაში იგი ემყარება რენე დეკარტეს, ე.წ. კარტეზიანულ, მეთოდს. იგი საკმაოდ სერიოზულად სწავლობს გროციუსის შრომებს, ისტორიას, თეოლოგიას, ძველი გერმანელებისა და შუა საუკუნეების გერმანიის ისტორიას¹⁹. 1661 წელს კი, სპეციალურად მისთვის, ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტში იქმნება პირველად გერმანიაში ბუნებითი სამართლის კათედრა.

ჰუფენდორფის კვლევის ძირითადი სფეროა საზოგადოებასა და სახელმწიფოში ადამიანთა სამართლებრივი მდგომარეობის საკითხები. მისი აზრით, კანონი უნდა არეგულირებდეს ადამიანთა თავისუფლების ფარგლებს, ხოლო თუ ეს არ ხდება, მაშინ უკეთესია საერთოდ არ არსებობდეს ბუნებითი თავისუფლების შემზღუდავი რაიმე კანონი²⁰.

ხსენებული ავტორი უნივერსუმს ყოფს საგანთა ორ ჯგუფად: ბუნებით და მორალურ საგნებად. იგი გამოყოფს მორალურ პიროვნებას, რომელიც ასევე იყოფა მარტივ - ჩვეულებრივ პიროვნებად და რთულ - ადამიანთა გაერთიანებად. ჰუფენდორფი ასევე ადამიანებში განასხვავებს შემდეგ მორალურ თვისებებს: ნამდვილს (ხელისუფლება, სამართალი და ვალდებულება) და ფორმალურს (მაგ., ტიტულები). ადამიანის ბუნებითი უფლებები მისთვის ერთგვარი უნივერსალური ეთიკაა, რომლითაც რეგულირდება საზოგადოების ყველა სუბიექტის (პიროვ-ნებისა და სახელმწიფოს) მოქმედებები.

ჰუფენდორფისათვის ,,ადამიანი ჩნდება მხოლოდ იქ, სადაც ადამიანები ეხმარებიან ერთმანეთს. ვინაიდან ყველაფერი სასარგებლო ადამიანთა ცხოვრებაში წარმოიშობა ადამიანთა ურთიერთდახმარების საფუძველზე. ღმერთის შემდეგ ადამიანს ისე არავინ სჭირდება სამყაროში, როგორც თვით ადამიანი”²¹.

საინტერესოა თანასწორობის ის თითქმის თანამედროვე განმარტება, რასაც ცნობილი გერმანელი იურისტის სიტყვებში ვხვდებით. მისთვის ,,თანასწორობა მდგომარეობს არა მარტო იმაში, რომ ყოველი თანაბრადაა შებოჭილი ვალდებულებებით, რაც გამოწვეულია ბუნებითი უფლებების დაცვით. ამასთან, არც ერთი არის ნაკლებად შებოჭილი ამ ვალდებულებით ან ნაკლებად ვალდებული დაიცვას ისინი სხვებთან შედარებით. ეს მდგომარეობს ასევე იმაშიც, რომ ადამიანები, რომლებიც იმყოფებიან ბუნებრივ მდგომარეობაში, ფლობენ თანაბარ უფლებებს და თანაბარ ძალაუფლებას, რათა გადაირჩინონ საკუთარი თავი, საკუთარი შეხედულებებისა და ჯანსაღი გონების შესაბამისად”²². ჰუფენდორფის ხსენებული განმარტებიდან კარგად ჩანს ის, რომ იგი ადამიანს მიიჩნევს სოციალურ არსებად, რომელსაც გააჩნია თავისუფალი ნება და ჯანსაღი გონება.

ხსენებული ავტორის სახელთანაა დაკავშირებული ასევე ადამიანური ღირსების იურიდიული ფორმულირების პირველი ცდაც. იგი მას მოიაზრებს არა მარტო რაღაც უცვლელი ღირებულების სახით, არამედ იურიდიულ ტიტულსაც ანიჭებს. თვით კანტმაც კი ვერ შეძლო ღირსების იურიდიული ცნების ისეთი დახასიათება, როგორც ჰუფენდორფმა²³.

ადამიანის, როგორც სამართლის ნორმის ერთ-ერთი მთავარი სუბიექტის, განხორციელებისათვის ჰუფენდორფი გამოყოფს სამართლებრივი ქცევის შეცნობის ორ შესაძლებლობას: თვით სამართლის ნორმას და ხელშეკრულებას. სწორედ სამართლებრივი ყოფიერების ეს ორი ფორმა ხდის მას ვალდებულს ღმერთის, საზოგადოებისა და სხვა ადამიანების წინაშე იმოქმედოს ჯანსაღი გონებისა და თავისუფალი ნების საფუძველზე. მისთვის ძირითადი გამაერთიანებელი და უფლებრივი გრძნობის აღმძვრელი არის საყოველთაო გონიერება, რომლის პრინციპებს ფლობს თითოეული ინდივიდი და წესრიგის შესახებ საერთო წარმოდგენა.

ფრიად საინტერესოა ადამიანის უფლებების სახელმწიფოსთან კავშირის პრინციპები, რასაც ჰუფენდორფი იკვლევს თეოლოგიზაციისაგან თავისუფალი ადრეული განმანათლებლობის კლასიკური პრინციპებით. მისთვის ,,სახელმწიფო (civitas) არის რთული მორალური პიროვნება, რომლის ნებაც განიხილება თითოეული პიროვნების ნების სახით; ეს ნება წარმოიშობა ხელშეკრულების საფუძველზე - ყველას ნების ერთიანობით, ადამიანთა თავისუფლებისა და უსაფრთხოებისათვის”²⁴.

სახელმწიფოსა და ადამიანის უფლებების წარმოშობის საფუძვლად იგი მიიჩნევს: საზოგადოებრივ ხელშეკრულებას (pactum) და დამორჩილების შესახებ ხელშეკრულებას (decretum). პირველი ხელშეკრულებით ადამიანთა დიდი ჯგუფები ერთიანდებიან ხელშეკრულებით ერთი საზოგადოებრივი ერთეულის სახით და შემდეგ თანხმდებიან მეორე ხელშეკრულების, არჩეული ხელისუფლებისადმი მორჩილების, პირობებსა და ფარგლებზე.

სახელმწიფოში უმაღლესი ხელისუფლების მფლობელად მას სუვერენი - უმაღლესი ავტორიტეტი მიაჩნია. სუვერენის ხალხის მიმართ პასუხისმგებლობის საკითხს ხსენებული ავტორი არ განიხილავს, რაც აიხსნება ისტორიული ეპოქის თავისებურებითაც და სამართლებრივი კულტურის დაბალი დონითაც. ჰუფენდორფი თვლის, რომ სახელმწიფოს შექმნით ბუნებრივი უფლებები იზღუდება, თუმცა რჩება ძირითადი უფლებები: საკუთრების, რწმენის თავისუფლების და სხვა. მათ იგი ხელშეუხებელ უფლებებად თვლის. მისი შეხედულებები ადამიანის უფლებებზე არ იყო საკმარისად ლიბერალური, იგი უფრო აბსოლუტური მონარქიის მომხრედ დარჩა. იგი ლუთერანული ასკეტიზმის სტილში მოითხოვს მონარქისაგან, რომ მან უარი თქვას ყველა ცხოვრებისეულ სიამოვნებაზე, რაც ხელს შეუშლის მას სახელმწიფოებრივი ვალდებულებების შესრულებაში.

ყველა ადამიანური ვნებისა და სუბიექტური შლაკებისაგან განწმენდილი, მონარქი უნდა იყოს სახელმწიფო ნების უსახო ინსტრუმენტი²⁵. ეს შეხედულება გამოწვეული იყო იმითაც, რომ ჰუფენდორფი ფეოდალური სამართლებრივი იდეოლოგიის პერიოდში ცხოვრობდა.

არანაკლებ საინტერესო იყო ადრეული გერმანელი განმანათლებლის, ქრისტიან თომაზიუსის (1655-1728) ღვაწლი ადამიანის უფლებების კონცეფციის დამუშავებასა და მისი ახალი ელემენტებით გამდიდრების საქმეში.

ქრისტიან თომაზიუსი თავისი წინამორბედის, ჰუფენდორფის ნაკვალევს გაჰყვა, როცა თეორიულ პირველსაწყისებად მისი ბუნებითი სამართლის იდეური კონსტრუქცია აიღო. იგი, როგორც ,,ფილოსოფიის უშიშარი მქადაგებელი,”²⁶ ეწინააღმდეგებოდა სახელმწიფოს წარმოშობის ხელშეკრულებითი თეორიის პრინციპებს და თვლიდა, რომ უფლება არ წარმოადგენს შეთანხმების საგანს, არამედ არის თავისუფლების ნაყოფი, რაც აბსოლუტური ნორმაა²⁷. უფლების წარმოშობას თომაზიუსი თავისუფლების არსებობის აუცილებლობას უკავშირებს.

თავისუფლება მას ადამიანის შინაგან მდგომარეობადაც მიაჩნია, რომელიც თავისთავად განსაზღვრავს უკვე მის გარე არსებობას. ნაწარმოებები, რომლებშიც სრულად აისახა მისი სამართლებრივი შეხედულებები, არის 1688 წლის ,,ღვთაებრივი იურისპრუდენციის საფუძვლები” და 1705 წლის ,,ადამიანისა და ხალხების ბუნებითი უფლებების საფუძვლები”. ადამიანის უფლებრივ ყოფიერებას იგი იკვლევს რაციონალური მეთოდოლოგიით, რაც რენე დეკარტეს მიერ დაფუძნებული კარტეზიანული მეთოდის გაგრძელებად უნდა ჩაითვალოს. თვით ადამიანიც მას ,,რაციონალიზებულ არსებად” მიაჩნია. იგი ბუნებითი უფლებებიდან ღვთიურ სამართალს, ე.წ. Jus Divinum-ს გამორიცხავს. უფლების განსაზღვრებისას იგი აღიარებს სხვადასხვა სამართლის არსებობას, სამართლის ნორმას, როგორც ქცევის წესს. მას იგი, სხვა ნორმების შესრულების თვალსაზრისით, მამოძრავებელ ძალად მიიჩნევს. მეორე მხრივ, იგი ცნობს კანონს როგორც პიროვნების კუთვნილებას სამართლებრივი წესრიგისადმი - attributo. ღმერთის მიერ ბოძებული ბუნებითი უფლებების დაცვის კვინტესენციად მას მიაჩნია შემდეგი პრინციპი: მოიქეცი ჰუმანური მოთხოვნებისა და ადამიანთა თანაცხოვრების წესების შესაბამისად; თავი შეიკავე ბოროტი ქმედებებისაგან. მხოლოდ ამ პრინციპების დაცვის შემთხვევაშია შესაძლებელი საზოგადოებრივი და პირადი კეთილდღეობა და ადამიანთა შორის სიყვარული. ადამიანთა თანდაყოლილი მისწრაფებებიდან იგი გამოყოფს ბედნიერებისადმი მისწრაფებას, რაც აიძულებს თავისთავად ინდივიდს გამოიყენოს ბუნებითი უფლებები. ადამიანის შინაგანი ბუნებიდან გამომდინარე თვისებებიდან იგი გამოყოფს წესიერებას - honestum, ღირსებას - decorum და სამართლიანობას - justum.

დასკვნის სახით შეიძლება მოკლედ ითქვას, რომ თომაზიუსისათვის წარმოუდგენელია ადამიანის უფლებები თავისუფლების გარეშე. მხოლოდ თავისუფალი საზოგადოება, თავისუფალი სამართლიანი სამართალი აძლევს შანსს ადამიანს განხორციელდეს როგორც უფლებრივი სუბიექტი.

გერმანული გვიანი განმანათლებლობის ერთ-ერთმა საუკეთესო წარმომადგენელმა, ცნობილმა ენათმეცნიერმა და დიპლომატმა, ვილჰელმ ფონ ჰუმბოლტმა (1767-1835) სრულად განავრცო ადამიანის უფლებების ის თეორიული პრინციპები, რაც შემდგომში საფუძვლად დაედო გერმანიაში სახელმწიფო ინსტიტუტების დემოკრატიზაციასა და სოციალურ რევოლუციებს.

ჰუმბოლტი ადამიანის უფლებებს განიხილავს ჰუმანისტური ინდივიდუალიზმის ჭრილში. მას, როგორც ყოფილ დიპლომატს, აინტერესებს არა იმდენად სახელმწიფოს მიმართება ადამიანთან, რამდენადაც ადამიანის მიმართება სახელმწიფოსადმი. თავის 1835 წელს გამოქვეყნებული ნაწარმოებში - ,,სახელმწიფოს საქმიანობის საზღვრების დადგენის ცდა”, იგი კვლევის ძირითად მიზანს ორი სიტყვით აყალიბებს: იპოვოს სახელმწიფოში ადამიანისათვის ყველაზე მისაღები და მოსახერხებელი მდგომარეობა”. ეს კი, მისი აზრით, შესაძლებელია ადამიანური ინდივიდუალობისა და მისი უფლებრივი ,,მე”-ს განვითარებით. იგი განასხვავებს სამოქალაქო საზოგადოებასა და სახელმწიფოს. ხოლო მათი განსხვავების საფუძვლად მას მიაჩნია: ა) ნაციონალური საზოგადოებრივი დაწესებულებები, რომლებსაც თვით ინდივიდები ქმნიან სოციალური სხეულის ქვევიდან; ბ) ბუნებითი და პოზიტიური სამართალი. ავლებს რა ზღვარს სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის, მას ეს უკანასკნელი უფრო მნიშვნელოვნად მიაჩნია, ვიდრე სახელმწიფო. მისი აზრით, სწორედ სამოქალაქო საზოგადოებაში შექმნილი და ჩამოყალიბებული ბუნებითი, საერთო სამართალი უნდა დაედოს საფუძვლად სახელმწიფოს მიერ დელეგირებულ პოზიტიურ სამართალს. ამ თვალსაზრისით იგი სახელმწიფოს საქმიანობის ძირითად მიზნად მიიჩნევს ყველაფერ იმას, რასაც ხელისუფლება განახორციელებს მხოლოდ საზოგადოებრივი კეთილდღეობისათვის. საინტერესოა ისიც, რომ სახელმწიფო წყობის გაუმჯობესებას იგი არ თვლის საზოგადოებრივი კეთილდღეობის საფუძვლად, არამედ იგი მხოლოდ ადამიანის უფლებების შინაგანი სრულყოფის შესაძლებლობად მიაჩნია²⁸. მას ასევე დაუშვებლად მიაჩნია სახელმწიფოს ჩარევა მოქალაქეთა პირად ცხოვრებაში საყოველთაო კეთილდღეობის მიღწევის მიზნით. იგი თვლის, რომ ,,ხელისუფლების სული, როგორი ბრძენი და კეთილმოსურნეც არ უნდა იყოს იგი, ამკვიდრებს მხოლოდ ერთფეროვნებას და ერს თავს ახვევს მისთვის უცხო მოქმედებებს”²⁹. სახელმწიფო საშიში ადამიანისა და მისი უფლებებისათვის განსაკუთრებით მაშინ ხდება, როცა იგი იწყებს თითქოსდა მის ,,პატერნალისტურ”, მამობრივი მზრუნველობით დაცვას. ჰუმბოლტი უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს ადამიანში უფლებრივი ცნობიერების არსებობას, რაც ნიშნავს იმას, რომ პიროვნება არ უნდა დაელოდოს, როდის ,,მიართმევს” მას სახელმწიფო კეთილდღეობასა და ბედნიერებას. იგი თვითონვე უნდა გრძნობდეს, რომ ყველაფერი მხოლოდ მასზეა დამოკიდებული³⁰. იმისათვის, რომ ადამიანს გააჩნდეს ეს შეგრძნება და დარწმუნებულობა საკუთარ უფლებებში, ჰუმბოლტი აუცილებელ პირობად თავისუფლების არსებობას მიიჩნევს.

ცხადია ერთი რამ, ჰუმბოლტის აშკარა ანტიფეოდალური შეხედულებები სახელმწიფოსა და სამართალზე. ამდენად მან ადამიანის უფლებების დასაბუთების გზით გერმანულ სამართლებრივ სივრცეში კიდევ ერთი პრეცედენტი შექმნა ჰუმანიზმისა და ზომიერი ლიბერალიზმის დასამკვიდრებლად.

გერმანული სამართლის ფილოსოფიაში ადამიანის უფლებების ზომიერი, უფრო ზნეობრივი თეორიის ავტორად ითვლება ცნობილი ფილოსოფოსი იმანუელ კანტი (1724-1804). მისი შეხედულებები სამართალსა და, მათ შორის, ადამიანის უფლებებზე მოცემულია შემდეგ ცნობილ ნაშრომებში: 1788 წლის ,,პრაქტიკული გონების კრიტიკაში”, 1785 წლის ,,მეტაფიზიკური ზნეობის საფუძვლებსა” და 1795 წლის ,,მარადიული მშვიდობის შესახებ” ტრაქტატში. წინასწარ მსურს ავღნიშნო, რომ კანტის ფილოსოფიური თეორიის შემეცნება და მისი გასაგებ ენაზე გადმოცემა საკმაოდ რთული საქმეა.

ზოგჯერ ვფიქრობთ, რომ ,,ისევე, როგორც ღმერთმა მოაწყო სამყარო, ყველაფერი თავ-თავის ადგილზე დააყენა, ხოლო ჩვენ კი ვერაფერი გავიგეთ, ავრიეთ, და აი, ახლა ამ არეულობის გარკვევა უკვე ისტორიაა, მოცემულ შემთხვევაში - ადამიანური აზრის ისტორია. ჩვენ უნდა გავიაროთ მთელი ისტორია, თავი უნდა ვიმტვრიოთ, რათა საბო-ლოოდ დავინახოთ, შევიცნოთ. შემდეგ უკვე უყურებ და ხვდები, კანტს სწორედ ეს ჰქონდა მხედველობაში” (მ. მამარდაშვილი)³¹. კანტის მიერ მოწყობილ სამყაროში ადამიანის ადგილისა და მისი უფლებების შინაარსის განსაზღვრას საკმაოდ ბევრი ავტორის სქელტანიანი ნაშრომი ეძღვნება. მათგან ჩვენ მხოლოდ ისინი გამოვიყენეთ, რომლებიც ადვილად გასაგებია სამართლის ფილოსოფიაში მოუმზადებელი მკითხველისათვის.

კანტი ადამიანის უფლებების ბუნებითი სამართლის ზომიერი რაციონალიზებით აზროვნება რისკის ქვეშ დააყენა. მისთვის სამართლის საწყისი, როგორც უფლების საფუძველი, არ შემოიფარგლება მხოლოდ ცალკეული სახელმწიფოებითა და ხალხებით, არამედ იგი ვრცელდება მთელს კაცობრიობაზე³². კანტის თეორიაში ადამიანის უფლებები პირდაპირაა დაკავშირებული ბუნებითი სამართლის აღიარებასთან. მისთვის სამართლის საწყისი ეთიკურია. მთელი მისი სამართლის ფილოსოფია ემყარება მთავარ ეთიკურ პრინციპს - ,,მოიქეცი ისე, რომ შენი ნების საფუძველი - მაქსიმა, იქცეს საყოველთაო კანონმდებლობის საფუძველად”. იგი, ამასთან, თვლის, რომ ყოველი პიროვნება ატარებს აბსოლუტურ ღირსებასა და ღირებულებას³³. აქ კანტის მოსაზრება სავსებით ეხმიანება თანამედროვე ფილოსოფიის ცნობილ ანთროპოლოგიურ კონცეფციას, რომლის მიხედვითაც ,,ადამიანი საკუთარ თავში ყოველთვის უნდა ხედავდეს თავის სახეს და პატივს სცემდეს თავის თავს, ის ისე უნდა აეწყოს, რომ თავისი პატივისცემის შესაძლებლობა ჰქონდეს, რომ თავისი თავის პატივისცემის ინსტანციის სახით ცნოს - უამისოდ ადამიანური არსება გამორიცხულია”³⁴. ასეთი მდგომარეობისათვის იგი აუცილებლად მიიჩნევს ბუნებით სამართლის პრინციპებს, რომლებიც ,,ემყარება აპრიორულ პრინციპს, პოზიტიური სამართალი კი გამომდინარეობს კანონმდებლის ნებიდან”³⁵. საინტერესოა ისიც, თუ რა ესმის კანტს აპრიორული პრინციპების ქვეშ. ესენია სწორედ ადამიანისაკენ მიმართული პრინციპები, ვინაიდან იგი სარგებლობს თავისუფლებით და გააჩნია ზნეობრივი ცნობიერება (sofern er frei ist und praktische Vernunft hat). ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ესაა კანონები მორალური ჯერარსობით. სწორედ ამ ჯერარსობაზე ამყარებს კანტი მთელ სამართლის თეორიას. ამდენად კანტისათვის ,,ბუნებითი სამართალი არის კატეგორიული იმპერატივი, და ამიტომაც იგი პრაქტიკული გონების ნორმაა. ესაა სამართლის შეფასების კრიტერიუმი, ნებისმიერი კანონმდებლობის უმაღლესი პრინციპი, ესაა იდეალურისა და ზნეობრივის გაგება”³⁶. კანტი სწორედ ზნეობრივ გაგებას უყენებს მოთხოვნად პოზიციურ, მოქმედ სამართალს. ეთიკური ფორმალიზმის პოზიციებიდან კანტი აშკარა რესპუბლიკანური, ზომიერი ლიბერალიზმით გაჟღენთილი იდეით მიდის იდეალურ სახელმწიფო წყობამდე. სადაც გარანტირებულია ადამიანის, როგორც ეთიკური და მორალური ერთეულის, განუყოფელი უფლებები. ამდენად კანტისათვის სწრაფვა ადამიანის უფლებების დაცვისა და იდეალური წყობის ჩამოყალიბებისაკენ არის ყველა არსებული ხელისუფლების ძირითადი მოვალეობა. თუმცა საბოლოო მნიშვნელობა მაინც ენიჭება გონიერ საწყისებზე დამყარებულ პოლიტიკურ და სამართლებრივ წყობას³⁷. გონიერ საწყისად კი იგი მიიჩნევს ნამდვილ რეალობას - die bewärteste objective Realität, გონების აპრიორულ იდეას კატეგორიული იმპერატივის სახით.

კატეგორიული იმპერატივისაგან შობილი ადამიანი კანტისათვის პირველ რიგში ღირებულებაა, უპირველეს ყოვლისა, საკუთარი თავის მიმართ და იგი არავითარ შემთხვევაში შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც სახელმწიფო ან საზოგადოებრივი მიზნების განხორციელებისათვის გამოყენებული საშუალება³⁸. სწორედ ეს სუბიექტური ბუნებითი უფლებები წარმოეშობა ადამიანს დაბადებისთანავე, რაც ხდება მათი ობიექტური ბუნებითი სამართლის მიერ აღიარების მიზეზი³⁹.

კანტის ფილოსოფიური თეორიიდან გამომდინარე, ადამიანის უფლებების ინტერპრეტაციიდან იგი უკვე პრაქტიკულ გამოხატულებას პოულობს:

ა) სუბიექტური უფლებების აღიარებაში;

ბ) სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების შედეგად წარმოშობილი საზოგადოებრივი და სახელმწიფო შეზღუდვების საზღვრების დადგენაში;

გ) ადამიანის უფლებების დაცვის სპეციალური სამართლებრივი და პოლიტიკური ინსტიტუტების ჩამოყალიბებაში. აღნიშნულ გამოვლინებებთან ერთად კანტი თვლის, რომ თვით გონება ჰგვრის უფლებას ღირსებას. სწორედ ამ ღირსების წინაშე თვით პოლიტიკაც ვალდებულია მოიყაროს მუხლი⁴⁰.

ადამიანის უფლებების სახით ახალი სამართლის წარმოშობას კანტი უკავშირებს ე.წ. პირველად ხელშეკრულებას. იგი მიიჩნევს, რომ ,,ეს ხელშეკრულება, წოდებული contractus originarius anu pactum sociale, როგორც განსაკუთრებულ და პირად ნებათა გაერთიანება ერთ საერთო საჯარო ნებაში (წმინდა საკანონმდებლო სამართლის თვალსაზრისით), გამოხატავს საერთო თანხმობას, მიღწეულს უმრავლესობის პრინციპის საფუძველზე, წარმოადგენს იმ საწყისს, რომელზე დაყრდნობითაც შესაძლებელია სამოქალაქო საზოგადოების, ე.ი. წმინდა სამართლებრივი დაწესებულების, დაფუძნება”⁴¹.

საზოგადოებრივი ხელშეკრულების ცნობილი თეორიის კანტისეული განმარტებიდან გამომდინარე, მასში მორალური ინდივიდი, როგორ უფლებრივი სუბიექტი, მოჩანს როგორც ერთგვარი ,,ტრანსცენდენტალური კონსტიტუციონალისტი”. ეს ყოველივე კი ნიშნავს იმასაც, რომ ,,მოიქცე ისე, რომ შენი ქცევის მაქსიმა შეთავსებადი იყოს პირვანდელ ხელშეკრულებასთან, რაც თავისთავად უზრუნველყოფს ადამიანთა პოლიტიკური ერთიანობის კანონიერების პრინციპზე დაფუძნებას”⁴².

კანტის აზრით, ასეთ საზოგადოებაში ადამიანის მდგომარეობას განსაზღვრავს თავისუფლების, სამართლისადმი ქვეშევრდომობისა და მოქალაქის, როგორც დამოუკიდებელი სუბიექტის, არსებობა. თუმცა ხსენებულ მიზეზებში მთავარი მაინც ადამიანის, როგორც ღირებული სუბიექტის, საზოგადოებისა და სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებლად თანაცხოვრების შესაძლებლობაა⁴³.

ცხადია, საკმაოდ რთულია ორი სიტყვით დაახასიათო კანტის რთული ფილოსოფიური თეორია, და გაცილებით რთულია მასში გამოყო ყველაზე მნიშვნელოვანი, რადგან აქ თითქმის ყველაფერი უმნიშვნელოვანესია. თუმცა მცირე დასკვნის სახით შეიძლება გამოვყოთ ის მთავარი პრინციპები, რომელთა თანამედროვე განვითარების გამო შემდეგი ცვლილებებია შესაძლებელი:

1. პოზიტიური სამართლის ჩამოყალიბება, სადაც ნაციონალური სამართლის მთელი ნორმატიული სხეული დაემყარება მხოლოდ ადამიანის ძირითადი უფლებების აღიარებას და მათი დაცვის გარანტირებას;

2. დამოუკიდებელი მართლმსაჯულების სისტემის ჩამოყალიბება, რომელიც პი-რველი შეეწინააღმდეგება საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების მხრიდან ადამიანის უფლებების საწინააღმდეგო ქმედებებს.

სრულიად სხვაგვარი თავისებურებებით გამოირჩევა ადამიანის უფლებების სამართლებრივი კონცეფცია ცნობილ ფრანგ ფილოსოფოსთან და იურისტთან, შარლ ლუი მონტესკიესთან (1689-1755).

მონტესკიეს სამართლებრივ შეხედულებებში მკითხველი თავიდანვე ამჩნევს ადამიანის უფლებების ხელისუფლების დანაწილების ცნობილი თეორიის ჭრილში განვითარებას. ადამიანის უფლებებზე არსებული მოსაზრებები კარგად ჩანს მის ძირითად ნაწარმოებებში - ,,კანონთა გონსა” და ,,სპარსულ წერილებში”. მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით იგი იყენებს შედარებით სამართლებრივ მეთოდს. ხოლო აზრის შინაგანი კონსტრუქცია კი ემყარება დეიზმის ცნობილ თეორიასა და მე-18 საუკუნის ფრანგული მატერიალიზმის პრინციპებს.

ფრანგი იურისტი ადამიანის უფლებებს ცნობილი ბუნებითი სამართლის ნორმების სფეროში აქცევს. მონტესკიეს აზრით, ადამიანის სამართლებრივი ყოფიერების განმსაზღვრელია კანონი. კანონი კი, ,,ამ სიტყვის ყველაზე უფრო ფართო გაგებით, არის აუცილებელი მიმართებები, რომლებიც საგანთა ბუნებიდან გამომდინარეობს: ამ აზრით, ყველა არსებას თავისი კანონები გააჩნია. ღვთაებას (ლა დივინიტე) თავისი კანონები აქვს, მატერიალურ სამყაროს - თავისი”⁴⁴. ამდენად, ფრანგი ავტორი ადამიანის უფლებების განმარტებისათვის თვით კანონებს მათი შინაგანი საგნით ხსნით და მათ პოზიტიურ და ღვთაებრივ კანონებად ყოფს. თუმცა მკითხველს შეიძლება ასეთი კითხვა დაებადოს: რას ნიშნავს თვით ბუნების კანონი?

,,ბუნებით კანონებს” კი ასე ეწოდებათ იმიტომ, რომ ისინი უშუალოდ ჩვენი არსების აღნაგობიდან გამომდინარეობს. იმისათვის, რომ კარგად შევიცნოთ ისინი, საჭიროა ადამიანი განვიხილოთ ისეთ მდგომარეობაში, რომელიც წინ უსწრებს საზოგადოების წარმოშობას. ბუნების კანონები იქნება ის კანონები, რომელთაც იგი ასეთ მდგომარეობაში ემორჩილება”⁴⁵. ადამიანი, მისი სამართლებრივი ყოფიერების ახსნისათვის მონტესკიეს ბუნებრივ მდგომარეობაში შეჰყავს, იმ დროში, როცა არ არსებობდა ადამიანური საზოგადოება, არამედ იყო მხოლოდ შიშველი ეგოიზმი და უწესრიგობა. ბუნებითი კანონებისაგან ბოძებული ადამიანური თავისუფლების შეცნობისათვის იგი ხაზს უსვამს ასევე პოზიტიური კანონების მნიშვნელობასაც. სწორედ ეს პოზიტიური კანონები აქცევს ადამიანს ქვემდებარე საზოგადოებრივ სუბიექტად. აღსანიშნავია ისიც, რომ ,,ადამიანური კანონების ბუნება ისაა, რომ ისინი აქვემდებარებენ ყველა იმ შემთხვევითობას, რომელთაც ადგილი აქვს ადამიანთა ყოფაში და ცვალებადობენ ადამიანის ნების ცვალებადობასთან ერთად”⁴⁶. კანტის მსგავსად, მონტესკიე ადამიანის უფლებას უკავშირებს მასში ნების არსებობას, ნებისა, რომელიც აიძულებს მას ასევე უარი თქვას პირვანდელ ბუნებით უფლებებზე და დაემორჩილოს პოზიტიურ სამართალს. სწორედ პოზიციური სამართლით დადგენილი თავისუფლების ფარგლები მიაჩნია მას რეალურ ადამიანურ თავისუფლებად⁴⁷. მონტესკიე ადამიანის უფლებებიდან განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს მის პოლიტიკურ უფლებებს. პოლიტიკური უფლებების გარანტირება კი, მისი აზრით, შესაძლებელია მხოლოდ სახელმწიფო ხელისუფლების ფარგლების კონტროლითა და მისი სამართლებრივი საშუალებების დახმარებით შებოჭვით. ასეთ საშუალებად მას მიაჩნია სწორედ ხელისუფლების დანაწილება საკანონმდებლო, აღმასრულებელ და სასამართლო ხელისუფლებად.

მონტესკიესაგან განსხვავებით, ჟან ჟაკ რუსოს (1712-1778) შეხედულებები ადამიანის უფლებებზე გამოირჩევა მომეტებული ლიბერალიზმითა და ერთგვარი დემოკრატიული რადიკალიზმით. წარმოშობით შვეიცარიელი, რუსო, განმანათლებლობის რაციონალიზმის მიუხედავად, აიდეალებდა კიდეც ბუნებით მდგომარეობას. ამ მდგომარეობაში იგი ხედავდა ადამიანს, როგორც თანდაყოლილი უფლებებით სავსეს.

ყველაზე ნათელი ნაწარმოები, რომელშიც ჩანს მისი სამართლებრივი და ფილოსოფიური შეხედულებები ადამიანის უფლებებზე, არის მისი ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულება”.

რუსო ადამიანს, როგორც ცოცხალ არსებას, ცხოველისაგან განასხვავებს იმით, რომ მას შეუძლია თავისუფლად მოქმედება, შეუძლია შეიცნოს საკუთარი თავისუფლების საზღვრები, მაშინ, როცა ცხოველი მხოლოდ საკუთარ ფიზიკურ არსებობას განიცდის. რუსოსათვის თავისუფლება არის ის საფუძველი, საიდანაც იზრდება უფლება, უფლება ადამიანად ყოფნისა. სწორედ ძირითადი უფლებების განხილვით იწყებს იგი თავის ცნობილ ნაწარმოებს, როცა აღნიშნავს, რომ ,,თავისუფლად შობილ ადამიანს ყველგან ბორკილი ადევს”⁴⁸. რუსო არ გამორიცხავს ადამიანის უფლებების წარმოშობისას მისთვის ძალის ხელშეწყობას, რაც ნიშნავს იმას, რომ ძლიერი ადამიანი ფლობს უფლებას, მაშინ, როცა ეს არ გააჩნია სუსტს. სწორედ ამიტომ იგი მიიჩნევს, რომ ,,ძალა არ ქმნის უფლებას, ადამიანი ვალდებულია მორჩილებდეს მხოლოდ კანონიერ ხელისუფალთ”⁴⁹. თუმცა საიდან მოდის კანონიერი ხელისუფალი? რუსოს აზრით, მას ისევ ადამიანები ქმნიან ერთობლივი ურთიერთშეთანხმებით. რუსოსათვის უფლების საფუძველი ადამიანური ბუნებიდან შობილი თავისუფლებაა. თუმცა ,,თავისუფლებაზე უარის თქმა საკუთარ ადამიანურ ღირსებაზე, ადამიანურ უფლებებზე, თვით მოვალეობებზე უარის თქმის ტოლფასია, არ არსებობს ისეთი საზღაური, ყველა ამ უარის შედეგს რომ აანაზღაურებდა”⁵⁰. უნდა აღინიშნოს, რომ რუსოსათვის ყველაზე ხშირად დასამოწმებელი ავტორი საკუთარი პოზიციისა არის გროციუსი. ეს ჩანს მის მსჯელობებშიც ადამიანის უფლებებზე. რუსოს აზრით, თავისუფლების წიაღიდან შობილ პირვანდელ უფლებებს ადამიანი მიჰყავს მათი დაცვის აუცილებლობის გაცნობიერებამდე, რის გამოც იგი საერთო ნების საფუძველზე საზოგადოებრივ ხელშეკრულებას დებს. სწორედ ამ ხელშეკრულებაში უნდა განისაზღვროს ხელისუფლების ვალდებულება დაიცვას ადამიანის უფლება, უფლება სიცოცხლეზე, საკუთრებასა და სახელმწიფო მართვაში მონაწილეობაზე.

რუსო ერთმანეთისაგან მკაცრად მიჯნავს მოქალაქისა და სუვერენის, როგორც ხელისუფალის, უფლებებს. იგი მათ შორის უფლებრივ ზღვარსაც აფიქსირებს: ,,სუვერენული ხელისუფლება, რაოდენ აბსოლუტური, წმინდა და შეუვალიც არ უნდა იყოს იგი, არ გადალახავს და არც შეუძლია გადალახოს საყოველთაო შეთანხმებათა ზღვრები”⁵¹.

რუსო გამოყოფს ადამიანის რამდენიმე ძირითად უფლებას, რომელთაგან აღსანიშნავია სიკვდილისა და სიცოცხლის უფლება. პირველია ადამიანის უფლება საფრთხეში ჩაიგდოს თავი, რათა სიცოცხლე შეინარჩუნოს. ხოლო მეორე უფლებით კი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წინააღმდეგ წასულ ადამიანს სწორედ სიკვდილის უფლებით სჯიან.

ფრანგ განმანათლებელს მხედველობიდან არ რჩება რწმენის თავისუფლებაც, რომელ საც იგი სამოქალაქო რელიგიას უკავშირებს. მისი აზრით, ,,საჭიროა გრძნობები და აზრები ხანგრძლივად იცვლებოდეს, რათა შენივე მსგავსი არსების ბატონად დასმის გადაწყვეტილებას შეეგუო და თანაც იფიქრო, რომ ასე უკეთესი იქნება”⁵². ცხადია, რთულია ფრანგული განმანათლებლობის ყველაზე საინტერესო ავტორის საჟურნალო სტატიაში სრულყოფილად დახასიათება და მისი შეხედულებების ყველა მხრიდან შეფასება, სწორედ ამიტომ ჩვენ შევეცადეთ გვეჩვენებინა მხოლოდ ის ძირითადი მოსაზრებები, რომელთა სამართლებრივი და ფილოსოფიური განზოგადებით ადამიანის უფლებათა ფრანგული დეკლარაცია მივიღეთ.

ადამიანის უფლებების ფილოსოფიური და სამართლებრივი პოზიტივიზმი მოცემულია ცნობილი ინგლისელი ფილოსოფოსის, ჯონ სტიუარტ მილის (1806-1873) 1859 წლის ტრაქტატში ,,თავისუფლების შესახებ”. მკითხველი ნაკლებად ნახავს სპეციალურ უახლეს სამეცნიერო ლიტერატურას მილის, როგორც ფილოსოფიური უტილიტარიზმისა და ინგლისური ლიბერალიზმის მამამთავრის შესახებ. ამ მიზეზით შევეცდებით განვიხილოთ მის შეხედულებებში ადამიანის უფლებების მხოლოდ ზოგადი სამართლებრივ ფილოსოფიური კონცეფცია.

ადამიანის უფლებებს მილი უკავშირებს საყოველთაო სარგებლობის პრინციპებს. სწორედ საზოგადოებრივი კეთილდღეობიდან გამომდინარე, მას დასაშვებად მიაჩნია ინდივიდუალური თავისუფლების შეზღუდვა. იგი თვლის, რომ ,,ინდივიდუალურად ან კოლექტიურად ადამიანებს შეუძლიათ სამართლიანად ჩაერიონ ინდივიდის მოქმედებაში მხოლოდ თვითგადარჩენის მიზნით. ყოველი საზოგადოების წევრი მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება სამართლიანად შეიზღუდოს რაიმე მიზნით, თუ ეს საჭიროა იმისათვის, რომ ამით თავიდან იქნეს აცილებული მისი მხრიდან ის მოქმედებები, რომლებიც მავნებელია სხვა ადამიანებისთვის. ინდივიდის პირადი კეთილდღეობა კი, ფიზიკური, თუ ზნეობრივი, არაა საკმარისი საფუძველი იმისათვის, რომ ჩაერიონ მის პირად მოქმედებაში”⁵³.

მილი გამოყოფს ადამიანის, როგორც პიროვნების, შემდეგ უფლებებს: სინდისის, რწმენის, პირადი ცხოვრების თავისუფლად არჩევის უფლებებს. მისი აზრით, ,,სინდისის თავისუფლება, აზრის თავისუფალი გამოხატვის აბსოლუტური თავისუფლება, საგანგებო დაცვის საგანია და საზოგადოებაში თავისუფლების შენარჩუნების ძირითადი საშუალებაა”. ხოლო ,,თავისუფალი არაა ის საზოგადოება, რა სახის მმართველობაც არ უნდა გააჩნდეს მას, თუ მასში ინდივიდებს არ გააჩნიათ აზრის, სიტყვის, თავისუფალი ცხოვრების, ასოციაციების თავისუფლების უფლებები. საზოგადოებაში ყველა ეს ინდივიდუალური თავისუფლების სახეები უნდა არსებობდეს აბსოლუტური თვალსაზრისით, უნდა იყოს ერთნაირად ხელმისაწვდომი ნებისმიერისათვის”⁵⁴. მილი, უშვებს რა ინდივიდუალური, სუბიექტური უფლებების შეზღუდვას, აღნიშნავს, რომ ,,ეს ყოველივე არ უნდა იყოს სხვებისათვის მავნებელი”⁵⁵.

უტილიტარიზმის დამფუძნებელი საზოგადოებრივი კეთილდღეობის საფუძვლად მხოლოდ რაციონალურ პოზიტიურ დემოკრატიულ კანონს თვლის. მისი აზრით, ,,იქ, სადაც ადამიანები ცხოვრობენ და მოქმედებენ არა თავიანთი ხასიათის, არამედ ადათებისა და გადმოცემების შესაბამისად, კაცობრიობის კეთილდღეობას აკლია მთავარი ინგრედიენტი, რაც სოციალური და ინდივიდუალური თავისუფლების ინგრედიენტიცაა”⁵⁶. ამასთან მილი ერთმანეთისაგან მიჯნავს სუბიექტურ - ადამიანის ძირითად უფლებებსა და ობიექტურ უფლებებს. სუბიექტურ უფლებებს იგი ინდივიდუალურ მონაპოვრად მიიჩნევს, ხოლო ობიექტური უფლებებისათვის კი იგი საჭიროდ თვლის იმას, რომ ისინი უნდა ექვემდებარებოდეს საზოგადოებრივ კონტროლს.

მილი უდიდეს ყურადღებას აქცევს ასევე საზოგადოებისა და სახელმწიფოს პირადი, ინდივიდუალური უფლებების შეზღუდვის ფარგლების დადგენასაც, ვინაიდან გავლენის ფარგლებისა და პირად უფლებებში ჩარევის კონკრეტული სახეების დადგენით თავიდან იქნება აცილებული მათი ხშირი დარღვევის შესაძლებლობები. ცხადია, ინგლისური სამართლებრივი ლიბერალიზმის მამამთავრის შეხედულებების გადმოცემა უფრო ვრცლადაა შესაძლებელი, რასაც მეტ-ნაკლებად ზღუდავს საჟურნალო სტატიის მოცულობას და ეს ცალკე გამოკვლევის საგანი უფროა.

ადამიანის უფლებების სოციალურ, ფილოსოფიურ გააზრებას ვხვდებით ცნობილ გერმანელ სამართალმცოდნესთან, გეორგ ელინეკთან (1851-1911). ადამიანის უფლებები ელინეკს, ნეოკანტიანელების მსგავსად, ეთიკის, ზნეობრიობის სფეროდან გამოჰყავს. თავად უფლების საფუძველს - ეთიკას - იგი ყოფს სპეკულაციურ და ემპირიულ სახეებად. ინდივიდუალური სულიდან, ადამიანის ხასიათიდან გამომდინარე, უფლებები სუბიექტურ ინდივიდუალურ ხასიათს ატარებს. ადამიანის უფლების არსის შეცნობისათვის ელინეკი უფრო ემპირიულ ეთიკას მიმართავს, ვიდრე აპრიორულს. ადამიანი, რომლითაც უნდა იწყებოდეს საზოგადოებრივი მორალი, არაა ის, რაც გამომდინარეობს მისი არსის დედუცირებიდან.

ელინეკი არანაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებს საზოგადოების დეფინიციასა და მასში არსებულ ფსიქოლოგიურ კავშირებს. სწორედ ეს კავშირები ერთ ლოგიკურ ერთიანობას ქმნის უფლებების სახით⁵⁷.

ადამიანის უფლებების კუთხით, ელინეკის შეხედულებებში საინტერესოა მისი მოსაზრებები უმცირესობის უფლებების შესახებ. უმრავლესობის უფლებებში ელინეკი გამოყოფს იმ შეუმჩნეველ უმცირესობას, რომლის უფლებრივი სფერო შეიძლება შეიზღუდოს სწორედ უმრავლესობის მზარდი ნებით. უმცირესობის უფლებების დაცვის მაგალითად მას მოჰყავს აშშ-ის კონსტიტუციური განვითარების ისტორიული მომენტები. იგი თვლის, რომ ,,ამერიკული იდეა უმცირესობის უფლებების დაცვის მხრივ გაერთიანებულია კონსტიტუციის შეცვლის წინააღმდეგ პროტესტის ნორმატიულ შესაძლებლობასთან⁵⁸.

ამდენად ელინეკისათვის ვეტოს უფლება არის ძალა, რომლის საშუალებითაც შესაძლებელია არა რაიმე ობიექტური უფლებების შექმნა, არამედ უმრავლესობისაგან სუბიექტური უფლებების შეზღუდვის შესაძლებლობის გამორიცხვა.

ელინეკისაგან განსხვავებული კუთხით ვითარდება ადამიანის უფლებების თანამედროვე თეორიების ნეოთომისტური ტენდენციები. აღნიშნულ ტენდენციებში ზოგჯერ ადამიანის უფლებების თეორიული კონცეპტის ცალკეული ხარვეზებიც ჩანს. ამ მხრივ საინტერესოა თანამედროვე ფრანგი ფილოსოფოსის, ქრისტიანული ეგზისტენციალიზმის ფუძემდებლის, ჟაკ მარიტენის შეხედულებები ადამიანის უფლებებზე. მარიტენისათვის ადამიანს უფლება გააჩნია, რადგან იგი პიროვნება, საკუთარი ბედის განმკარგავი არსებაა. მარიტენმა ადამიანის ბუნებითი უფლებები დაყო სამ ძირითად ჯგუფად: ინდივიდის, მოქალაქის და მშრომელთა უფლებებად⁵⁹. მარიტენის აზრით, ადამიანი თავისი უფლებების ეგზისტენციით ხდება აღმატებული ჰუმანური სუბიექტი. თუმცა დაუშვებელია თავად ადამიანის ძირითად უფლებათა აბსოლუტიზაცია, რადგან ეს თვით იდეის დეჰუმანიზაციას გამოიწვევს.

დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ ადამიანის უფლებები, როგორც უნივერსალური უფლებები, განიცდის ტრანსფორმაციას, ჰუმანიზაციას და იგი კაცობრიობის ისტორიის ძირითად მიღწევად უნდა ჩაითვალოს. ავტორის მიზანს არ წარმოადგენდა ადამიანის უფლებების სრულყოფილი ფილოსოფიური ევოლუციის პროცესის ჩვენება, არამედ, შეიძლება ითქვას, რომ წინამდებარე სტატია საქართველოში მისი არა მარტო სამართლებრივი, არამედ ფილოსოფიური გააზრების შესახებ დისკუსიის დაწყების მოკრძალებულ ცდას წარმოადგენს.

___________________________

1. რუდოლფ ფონ იერინგი ,,ბრძოლა უფლებისათვის” თბ. 2000 წ. გვ. 31.

2. Schwerpunkte ,,Grundrechte” Staatsrecht 2, 9 Ьberarbeitete Auflage von Pieroth, Schlik jusristische Verlag C.F. Muller 1993, S-6.

3. А. Н. Медушевский ,,Сравнительное Конституционное право и политические институты,, М 200 г ст - 23-32

4. მკითხველს ადამიანის უფლებების სამართლის ფილოსოფიის საკითხებს შეუძლია გაეცნოს შემდეგ გამოცემებში: ბიძინა სავანელი ,,ადამიანის საყოველთაო უფლებათა სამართალი” თბ. 2001 წ; ჟურნალი ,,ალმანახი” სერია: საერთაშორისო სამართალი (3) 1999წ #9, რევაზ თოფჩიშვილი ,,სამართლის ევოლუცია და ადამიანის უფლებები” გვ. 69.

5. Information zur politischen Bildung 210//Menschenrechte/2000 s-6.

6. В.С. Нерсесянц ,,Философия права“

7. История политических и правовых учений. Новое время: от Макивелли до Канта СПБ 2001 г

8. История политических и правовых учений. 17-18 вв. М. 1989 г ст.7.

9. იქვე, გვ. 8.

10. ვახტანგ აბაშმაძე ,,ქართული ინტელექტუალური ფენომენები” თბ. 1992 წ. გვ. 340.

11. История политических и правовых учений. 17-18 вв. М. 1989 г. ст.10

12. იქვე, გვ. 11.

13. Гроцций Г. ,,О праве и воины мира”1956 cт - 74

14. იქვე, გვ. 159.

15. იქვე.

16. История политических и правовых учений. 17-18 вв. М. 1989 г. ст.21.

17. იქვე, გვ. 25 - 21

18. Гегель Философия права. М 19334г ст-53

19. During D. Samuel Hufendorf und die Leipziger Gelehrtengesellschafem in der Mitte des jahrhunderts. Berlin, 1989 s-8-29.

20. Журнал ,,Правоведение” №1 04.01.1999 г/Малышева Н.И. ,,Самуел Пуфендорф”

21. История политических и правовых учений. 17-18 вв. М. 1989 г ст.175

22. იქვე, გვ. 175.

23. Ilting K.H. Naturrecht und Sittlichkeit. Begriffsgeschichtliche Studien. Stuttgart, 1983 s-103.

24. История политических и правовых учений. 17-18 вв. М. 1989 г ст.177.

25. Funke H. Die Lehre vom Fuersten bei Samuel Hufendorf. Berlin 1930. s-6.

26. Виндельбанд В. История новой философии в ее связи с общей культурой и отдельными науками т1. СПБ 1908 с-4088.

27. Журнал ,,Правоведение” №1 05.04.1999 г/Баскин Ю.А. Христиан Томазий.

28. Завадский С. ,,Государство благоденствия”

29. История политических и правовых учений. 17-18 вв. М. 1989 г ст.189.

30. Humbolt W. von. Ideen zu einem Versuch, die Grenzen der Wirksamkeit des Staats zu bestimmen. Sttutgart, 1962 s-30.

31. С.С. Алексеев. ,,Самое святое Что есть у Бога на земле. Иммануил Кант и проблемы права в современную эпоху” М 1998 г. предисловие.

32. В. Соловев ,,Кант” http//:magister.msk.ru/library/

33. Журнал ,,Правоведение” №3 03.08.1998 г/М.И. Абдулаев.

34. Мамардашвили М. ,,Кантянские вариации” - М/Аграф. 1997 г ст-55

35. П.И. Новгородцев ,,Кант и Гегель в их учениях о праве и государстве” Санкт-Петербург 200 г ст-220.

36. იქვე, გვ. 221.

37. იქვე, გვ. 230.

38. Einführung in Rechtsphilosophie und Rechtstheorie der Gegenwart. Artur Kaufman und Winfried Hassemer. 6 Auflage, C.F. Mьller juristischer Verlag Heidelberg . ss-73.

39. იქვე, გვ. 73-74.

40. С.С. Алексеев. ,,Самое святое что есть у Бога на земле. Иммануил Кант и проблемы права в современную эпоху” М 1998 г. ст-219.

41. Кант И. Сочинение на немецком и русском языках. Т 1. М. 1994 г. ст -303.

42. Соловьев Э.Ю. Кант. взаимнодолнительность морали и права. М.1992 г ст-115

43. С.С. Алесеев. დასახ. ნაშრომი, გვ. 247.

44. შარლ ლუი მონტესკიე ,,კანონთა გონი” თბ. 1994 წ. გვ. 30.

45. იქვე, გვ. 32.

46. იქვე, გვ. 555.

47. История политических и правовых учений. 17-18 вв. М. 1989 г ст.111.

48. ჟან ჟაკ რუსო ,,საზოგადოებრივი ხელშეკრულება” თბ. 1997 წ. გვ. 10.

49. იქვე, გვ. 14.

50. იქვე, გვ. 15.

51. იქვე, გვ. 36.

52. იქვე, გვ. 124.

53. Джон Стюарт Милль О свободе. С-Петербург. 1882. ст-163.

54. იქვე, გვ. 169.

55. იქვე, გვ. 258.

56. იქვე, გვ. 258.

57. Г. Еллинек. ,,Общее учение о государстве” 2-е издание. СПБ. 1908 г. ст-67-71.

58. Г. Еллинек. ,,Право Меньшинства” М. 196 г. ст-11-44

59. Маритен Ж. Философия прав человека Европейский альманах. М. 1992 г.

თავისუფალი გარემოს შექმნა მხოლოდ თავისუფალ ადამიანებს ძალუძთ

ზვიად მათიაშვილი
საქართველოს ხალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

შესავალი

დღევანდელ მსოფლიოში, მათ შორის საქართველოში, არსებობს სახელმწიფო, საზოგადოებრივი და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, პიროვნული თავისუფლების პრობლემატიკა, შესაბამისად, ,,სამართლებრივი თავისუფლების” საკითხიც მნიშვნელოვანი პრაქტიკული თემა ხდება, რომელიც თეორიული ბაზისის გარეშე, ცხადია ფონს ვერ გავა. თუმცა ნამდვილად არსებობენ ადამიანები, რომლებიც მიიჩნევენ, რომ პიროვნების ან საზოგადოების თავისუფლების კრიზისი რეალურად, ,,ახლა და აქ” არ არსებობს. მაგონდება გამონათქვამი: რომ არა პრესა, ყველას გვეგონებოდა დემოკრატიაში ვცხოვრობთო. ალბათ თავისუფლების არამდგრადი და სუბიექტური ფარდობითობა მაინც მაძლევს საშუალებას ვამტკიცო, რომ თავისუფლების პრობლემატიკა თავის უმაღლეს წერტილს აღწევს იქ, სადაც მონა თვლის, რომ ის მონა კი არ არის, არამედ თავისუფალია, მით უმეტეს, თუ ამის რწმენას მას არსებული სოციალურ-სამართლებრივი მდგომარეობა უმყარებს (რობოტი თავისუფალია თავის რობოტულობაში, მანამ, სანამ თავს მონად გააცნობიერებდეს). მსგავსი მიდგომის არსებობა არც არის გასაკვირი, რადგან თავისუფლების იდეისადმი დამოკიდებულებას განსაზღვრავენ სხვადასხვა ფაქტორები, იქნება ეს პრესა, სამართალი, კულტურა, დემოგრაფია, ხელისუფლება თუ სხვა. იქმნება მოთხოვნილება ადამიანმა გაარღვიოს პიროვნული თავისუფლების გზაზე აღმართული ბარიერები, საკუთარი თვითდამკვიდრებისა და კეთილდღეობის მოსაპოვებლად, ხოლო სამართალი ისტორიულად არის ის მექანიზმი, რომელმაც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი როლი უნდა ითამაშოს ადამიანის მიერ თავისუფლების მოპოვების რთულ გზაზე.

დღემდე არსებული მსოფლიო ინტელექტუალური სიმდიდრიდან გამომდინარე, განსაკუთრებულ მჭევრმეტყველებას არ საჭიროებს იმის მტკიცება, რომ პიროვნებისთვის მისი განვითარების ყოველ ეტაპზე თავისუფლება (დამოუკიდებლობა) უდიდეს მნიშვნელობას ატარებდა. ყველგან და ყოველთვის ადამიანები სიცოცხლის (საკუთარი თუ სხვისი) ფასად იბრძოდნენ თავისუფლებისათვის. ისტორიისათვის მრავალი ფაქტია ცნობილი, როცა ,,სიცოცხლის ბუნებრივ უფლებაზე” წინ აყენებდნენ ,,თავისუფლების უფლებას”, ან როცა ადამიანების ერთი ჯგუფი საკუთარი თავისუფლებისათვის სწირავდა სხვათა სიცოცხლეს, ან სხვათა თავისუფლებას. მსგავსი მდგომარეობაა დღესაც, ოღონდ ოდნავ განსხვავებული ფორმით და ეს დღევანდელობის ჩვეულებრივი, ყოფითი წესია. საერთო ჯამში კაცობრიობის მთელი ევოლუციური ბილიკი და მათ შორის სამართალი, ერთობლიობაში თუ ცალ-ცალკე, წარმოადგენს ადამიანის განთავისუფლებისაკენ მიმართულ კურსორს.

დღევანდელი საქართველოს სანაქებო კონსტიტუციაც, რაღა თქმა უნდა, არ ჩამორჩა (ალბათ იმიტომ, რომ ვერც ჩამორჩებოდა) ბოლო საუკუნეებში დამკვიდრებულ და დღეს უკვე ,,საყოველთაოდ აღიარებულ” ღირებულებებს. ამ პროცესის ერთ-ერთ შედეგად ვიღებთ საქართველოს კონსტიტუციის მე-14 მუხლის პირველ ფრაზას - ,,ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია”, მაგრამ ეს არის სახელმწიფოს იმ უზენაესი კანონის ნორმა, რომლის ყოველი იდეა, ყოველი აზრი თუ მიმართება აბსოლუტურ, იმპერატიულ დატვირთვას ატარებს (ან უნდა ატარებდეს). ამავე დროს, ეს ნორმა ჩვენს სამართლებრივ ცხოვრებაში პრაქტიკულად აპათიურ მდგომარეობაშია, ერთგვარი სამართლებრივი ბუტაფორია. სამწუხარო პრეცედენტია, რომ არ არსებობს სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელიც ამ ნორმის საფუძველზე იქნებოდა გამოტანილი, ნუთუ საქართველოში პიროვნების თავისუფლების პრობლემა არ არსებობს?! ან იქნებ ჩვენ, ყველას გვიჭირს განვავრცოთ და საკუთარი კეთილდღეობის დასაცვად გამოვიყენოთ ეს ფრაზა - ,,ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია.” იქმნება შთაბეჭდილება, რომ არავინ არ იცის რა არის თავისუფლება, მაგრამ ეს არ გვიშლის ხელს ვამტკიცოთ, რომ ყველა ჩვენთაგანი დაბადებით თავისუფლია. სხვა მხრივ, საქართველოს კონსტიტუციის მთელი მეორე თავი ეძღვნება ან/და მოიცავს ადამიანის სამართლებრივი თავისუფლების თუ თავისუფლებათა (ტერმინი ,,თავისუფლება” უფლებასაც მოიცავს) განსაზღვრებას. კონსტიტუციის პრეამბულიდან კონსტიტუციის მეორე თავის ჩათვლით, ისევე როგორც ამ თავის სახელწოდებასთან - ,,ადამიანის უფლებებთან” - ერთად, აჩრდილივით ყოველთვის თან სდევს ეს საკრალური სიტყვა - ,,თავისუფლება”. თუ გნებავთ მსოფლიოს ნებისმიერი საკანონმდებლო სისტემა ადამიანის თავისუფლების დაცვისთვის არის შექმნილი.

უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენს სამართლებრივ სივრცეში ადამიანის უფლება-თავისუფლებათა განსაზღვრა-დაცვის თვალსაზრისით პირველობა შეუძლია დაიჩემოს საკონსტიტუციო ნორმამ, რომელიც პოპულარულად ქცეული მეორე თავის მიღმა, უფრო სწორედ მის წინ არის დაფიქსირებული და რომელიც, სტატიის ავტორის აზრით, ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს საყრდენ წერტილს წარმოადგენს საქართველოს მთელს კანონმდებლობაში: ,,სახელმწიფო ცნობს და იცავს ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებულ უფლებებსა და თავისუფლებებს, როგორც წარუვალ და უზენაეს ადამიანურ ღირებულებებს. ხელისუფლების განხორციელებისას ხალხი და სახელმწიფო შეზღუდულნი არიან ამ უფლებებითა და თავისუფლებებით, როგორც უშუალოდ მოქმედი სამართლით”, საქართველოს კონსტიტუციის მე-7 მუხლი. ამ მუხლის წაკითხვის შემდეგ თითქოს ყველა ბარიერი და წინაღობა ქრება, მაგრამ ეს მხოლოდ თითქოს.

იმავე კონსტიტუციასა თუ მრავალრიცხოვან საერთაშორისო აქტზე დაყრდნობით ჩვენთვის ცნობილი ხდება, რომ გაგვაჩნია უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც წარუვალი და უზენაესია მათი საყოველთაოდ აღიარების შემთხვევაში და ეს ყოველივე მიუხედავად იმისა, რომ ყველას კარგად გვესმის, რომ კანონმდებლობით გარანტირებული თავისუფლება არ წარმოადგენს აბსოლუტურ კატეგორიას. ამაზე მეტყველებს თუნდაც ის ფაქტი, რომ არსებობს სამართალი, კანონი და, გარკვეულწილად, არსებობს თავისუფლების სამართლებრივი გაგება, ანუ გვინდა არ გვინდა, მაგრამ მაინც დოზირებული, ნორმირებული თავისუფლება, მიმდებარე უფლებებითურთ. თუმცა საერთო ჯამში არსებობენ კითხვები: რა არის თავისუფლება ან სამართლებრივი თავისუფლება? ვინ, როგორ და რა უფლებით ადგენს თავისუფლების საზღვრებს? თუნდაც, რა განსხვავებაა უფლებებსა და თავისუფლებებს შორის? და სხვა. ბევრს ალბათ ამ კითხვებზე პასუხი მზად აქვს, მაგრამ არა ყველას და არა ამომწურავი. ყოველ შემთხვევაში არც ერთ ნორმატიულ აქტში (საქართველოს კანონმდებლობის მასშტაბით) კონკრეტული განსაზღვრებითი პასუხი დასმულ კითხვებზე არ მოიპოვება, თუმცა, როგორც თეორეტიკოსები ამბობენ, ზემოხსენებული კატეგორიები წარმოადგენენ მსოფლიო სამართლებრივი ცივილიზაციის ფუნდამენტურ, უმაღლეს, შეიძლება წარმოუდგენელიც კი არის, მაგრამ მარადიულ პრინციპებსაც კი. მეორე მხრივ, სრულიად პრაგმატული თვალსაზრისით, თავისუფლება შეიძლება აღმოჩნდეს ზუსტად ის, რომ არც ერთ სამართლებრივ აქტშია მოცემული, რას ნიშნავს თავისუფლება. ამავე დროს ხელს არაფერი გვიშლის, რათა კანონმდებლობა სრული მოცულობით ნორმირებულ, დოზირებულ თავისუფლებად მივიჩნიოთ (განსაზღვრულადაც კი, ,,ზღვრულის” თვალსაზრისით).

სამართლისა და თავისუფლების ურთიერთდეტერმინიზმი:

ზოგადად, არსებობს თავად თავისუფლების (საუბარია ადამიანურ, და არა ბიო- ან ფიზიკურ თავისუფლებაზე) უამრავი კონცეფცია, რაც გამოწვეულია თავისუფლების ცნების ფართო შინაარსობრივი თუ შეფასებითი მასშტაბებით. მაგალითისათვის: თავისუფლება ნიშნავს ადამიანის მიერ გარემო პირობების ზეწოლის გადალახვას (დაძლევას), იქნება ეს ბუნების თუ სოციალური კანონები, გარშემო მყოფი ადამიანები თუ შინაგანი შებოჭილობა, როგორც ადამიანის ქცევის დამაბრკოლებელ მრავალი ფაქტორთაგან ერთ-ერთი. შეიძლება გამოითქვას თავისუფლების სხვა განსაზღვრებაც: თავისუფლება გულისხმობს შესაძლებლობას შექმნა ქმედებათა საკუთარი სტრატეგია (პროგრამა, სტილი), რომელიც საშუალებას იძლევა გახვიდე კონკრეტული სიტუაციის მიერ დადგენილი ჩარჩოებიდან, გააფართოვო სამყაროსადმი საკუთარი დამოკიდებულება და აღმოჩნდე სულიერი თუ ფიზიკური არსებობის შედარებით უფრო ფართო კონტექსტში. ასევე, მრავალი და მრავალფეროვანი განსაზღვრება შეიძლება გამოენახოს თავისუფლების ცალკეულ კატეგორიებს - სამართლებრივი თავისუფლება, რომელიც მოიცავს სიტყვის, აღმსარებლობის, განკარგვის, სინდისის თავისუფლებას. ნებისმიერ ადამიანს თავისუფლად შეუძლია მიაჩნდეს თავისუფლების გამოვლინებად, სხვისი ან საკუთარი თავის მკვლელობის თავისუფლებაც კი.

როგორც ჩანს, სამართლებრივ თავისუფლებას, როგორც ზოგადად თავისუფლებას, შესაძლებელია გამოენახოს მრავალი განსაზღვრება (ყველაფერი ფარდობითი და სუბიექტურია), თუმცა თავისუფლების კონკრეტულ ცნებას, როგორც ითქვა, რომელიმე სამართლებრივ აქტში ვერ ამოიკითხავთ (ქართული კანონმდებლობის მასშტაბით). სამართლებრივი თავისუფლება მიეკუთვნება ისეთ კატეგორიათა რიცხვს, რომელთა განსაზღვრაც, სავარაუდოდ, კონკრეტულ ნორმათა შინაარსსა და ანალოგიურ ნორმათა ერთობაში შეიძლება აღმოვაჩინოთ ე. წ. ,,თავისუფლების ზოგად კანონ-სამართლებრივ ანალოგიის” ძალისხმევით, თუმცა ამ გზით სვლა მაინც და მაინც არ არის ოპტიმალური სამართლებრივი თავისუფლების შინაარსის გაშიშვლებისათვის.

სხვა მხრივ, ოდნავი გააზრების შედეგად შეიმჩნევა ,,სამართლისა” და ,,თავისუფლების”, ერთი მხრივ, ურთიერთშეუთავსებლობა, მეორე მხრივ, თქვენ წარმოიდგინეთ და მსგავსება. ეს ფაქტი გამოწვეულია შემდეგი გარემოებით: სამართალი, თავისი ნებისმიერი გამოხატულებით, წარმოადგენს გარკვეულ ნორმათა სისტემას, უმეტესწილად, შეზღუდვითი ხასიათის კონკრეტულ ჩარჩოებს, მაგრამ იგივე სამართალი უზრუნველყოფს თავისუფლებას, მის დაცვას (ოღონდ კონკრეტულ ფარგლებში). სამართალი უზრუნველყოფს თავად თავისუფლების პრაქტიკულ არსებობას, გადმოაქვს რა იგი თავისუფლების იდეიდან რეალურ კატეგორიამდე, ოღონდ ამ ტრანსფორმაციის პროცესში თავისუფლება იქცევა სამართლებრივ თავისუფლებად.

როგორც აღინიშნა, ერთი შეხედვით, სამართალი და თავისუფლება შეუთავსებად და, ამავე დროს, ურთიერთდეტერმინიზირებად (ურთიერთგანმსაზღვრელ) კატეგორიათა რიცხვს მიეკუთვნება. მაგალითად: სამართალი არის საზოგადოებაში არსებულ ფასეულობათა დაცვის მექანიზმი, ხოლო თუ იმასაც ავღნიშნავთ, რომ თავისუფლება ერთ-ერთი უმაღლესი ფასეულობაა (თვით ``სიცოცხლის უფლებას” ეკარგება ფასი, თუ არ გაგვაჩნია თავისუფლების რაიმე მინიმალური დოზა მაინც), შესაბამისად, სამართალი იცავს თავისუფლებას, ოღონდ სამართალი იცავს თავისუფლების გარკვეულ, არც თუ იშვიათად არამკაფიოდ განსაზღვრულ არეალს და ამას იმავე (ან სხვა) თავისუფლებათა შეზღუდვის ხარჯზე აკეთებს, რაც ბუნებრივი და გარდაუვალია. წარმოდგენილი ლოგიკის შედეგად, მიღებული ფორმულა მარტივი და, ამავე დროს, ორაზროვანია: სამართლებრივი თავისუ ფლება ანთავისუფლებს შეზღუდვით. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სამართლებრივი თავისუფლება იცავს თავისუფლების კონკრეტულ არეალს თავისუფლების სხვა არეალის შეზღუდვის ხარჯზე, ანუ დგება საკითხი, თუ რომელი თავისუფლებაა პრიორიტეტული პიროვნებისათვის, უფრო სწორად საზოგადოებისათვის, რადგან საზოგადოება და არა პიროვნება აყალიბებს ფასეულობათა ზოგად სისტემას, რომლის დაცვისკენაც მიმართულია სამართალი, ხოლო საზოგადოების პრიორიტეტების ჩამოყალიბებაზე აბსოლუტური ზემოქმედების მასშტაბით მოქმედებს გარემო, დემოგრაფია, კლიმატი და სხვა. ჩვენს მიერ უმართავი ფაქტორები. მაშასადამე, ვინ ან რა არის სამართლებრივი თავისუფლების ფარგლების დამდგენი პირველწყარო? ან, რამდენად გვაწყობს ჩვენ ამ კითხვაზე გაცემული პასუხი?

სამართლებრივი თავისუფლების სხვა, შედარებით პრაგმატული კუთხით გააზრებისათვის (თუ გვაქვს ამის მოთხოვნილება) შეგვიძლია გამოვიყენოთ ანტიკური დროიდან მოყოლებული სამართალის დაყოფა ე. წ. ,,ბუნებრივი” და ,,პოზიტიური” სამართლის სფეროებად. ,,ბუნებრივი სამართლისათვის” ,,ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია”. წარმოშობის დღიდან ადამიანი, ქვეცნობიერად თუ ცნობიერად, იღწვოდა და იღწვის თავისუფლებისაკენ (განთავისუფლებისაკენ). სოციალური გარემო თუ ბუნების ძალები მასზე ზემოქმედებენ, ხოლო ადამიანს, ნებსით თუ უნებლიედ, უჩნდება მოთხოვნილება იყოს დამოუკიდებელი, თავად განსაზღვროს თავისი განვითარების გზა. ,,ბუნებრივი სამართლისათვის” თავისუფლება სუბიექტური, ნებელობითი კატეგორიაა და არ არის სახელმწიფოს ან სხვათა (მაგ., საზოგადოების) საჩუქარი და მით უმეტეს უანგარო საჩუქარი. ამავე დროს, ,,ბუნებრივ სამართალს” არ გააჩნია ძალდატანების ხასიათი, ქმედების ფარგლები, კონტროლის მექანიზმი, თუმცა კონსტიტუცია, ყველა დანარჩენი სამართლებრივი აქტებისაგან განსხვავებით, ყველაზე მეტად ემსგავსება ,,ბუნებრივ სამართალს”.

,,ბუნებრივი სამართლის” იდეა იდეადვე დარჩება, თუ იგი არ ჩამოყალიბდება იურიდიულ ნორმად, რომლის სავალდებულოდ შესასრულებელ ხასიათსაც უზრუნველყოფს სახელმწიფო ან მისი მსგავსი რაიმე ძალისმიერი მექანიზმი. შესაბამისად, ,,ბუნებრივი სამართალი”, სოციუმში დამკვიდრებისას, ,,იზღუდება” და ,,პოზიტიური სამართლად” გარდაიქცევა. ამჯერად თავისუფლების იდეა აღარ რჩება ადამიანის შინაგანი კატეგორიის ამარა, არამედ გამოვლინდება ნორმირების, კანონმდებლობის სახით, როგორც ცხოვრების დადგენილი და დაცული ზოგადი სტანდარტი. შედეგად, ,,პოზიტიური სამართლისათვის” თავისუფლება განისაზღვრება სოციალური ასპექტებით და გარანტირებულია (დაცულია, ან უნდა იყოს დაცული) კანონით. მსგავსი მიდგომით ,,პოზიტიური სამართალი” ვერ აღწევს მაქსიმალური (ადამიანის შესაძლებლობათა ფარგლებში) ან ,,ბუნებრივი სამართლისათვის” დამახასიათებელ თავისუფლების მასშტაბებს. სამართალი, როგორც თავისუფლებათა რეალიზაციის გარანტი, ამ გარანტიებისათვის კანონზომიერად, ,,საფასურად ითხოვს” კონკრეტულ თავისუფლებათა შეზღუდვას, დათმობას, მათზე უარის თქმას. ანუ იმისათვის, რომ ,,პოზიტიურმა სამართალმა” უზრუნველყოს ,,ბუნებრივი სამართლის” იდეათა დაცვა, იგი ითხოვს ,,სამართლებრივ ქცევას”, ქცევის კონკრეტულ წესს, ეტალონს, რაც, თავისთავად, ,,ბუნებრივი სამართლისათვის” დამახასიათებელი მაქსიმალისტური თავისუფლების შეზღუდვით გამოიხატება. ანუ სამართალი არის საშუალება, რომელიც მიმართულია უფრო მისაღები, უფრო მეტი ფასეულობის მქონე თავისუფლების სასარგებლოდ, ნაკლებად ფასეული თავისუფლების დათმობის გზით. საბოლოო ჯამში კი მივდივართ ცნობილ პრინციპამდე: ერთის უფლებები მთავრდება იქ, სადაც იწყება მეორის უფლებები, ან, სხვაგვარად, ერთის ,,ბუნებრივი უფლებები” მთავრდება იქ, სადაც იწყება მეორის ,,პოზიტიური სამართლით” დაცული უფლებები.

როგორც ზემოაღნიშნულიდან ჩანს, ,,შინაგან” (,,ბუნებრივ”) და ,,გარეგან” (,,პოზიტიურ”) თავისუფლებათა ჩამოყალიბებას შორის ერთგვარი ინტენსიური ურთიერთზემოქმედება არსებობს. ეს ურთიერთზემოქმედება ქმნის სამართლებრივი თავისუფლების ზოგად, არსებულ შეფარდებას, ანუ კანონს, რომელიც საზღვრავს თავისუფლების ნორმას. იგივეს თუ სხვა მხრიდან შევხედავთ - სამართლებრივი თავისუფლება არის ,,ბუნებრივი სამართლისა” და ,,პოზიტიური სამართლის” ერთგვარი სიმბიოზი, რომელიც შეიძლება დავახასიათოთ ,,პოზიტიური სამართლის” ფორმითა და ,,ბუნებრივი სამართლის” შინაარსობრივი დატვირთვით. სამართლებრივი თავისუფლების რეალობად ქცევისათვის საჭიროა მისი სინთეზი კანონმდებლობასთან, ნორმასთან (,,ბუნებრივი და პოზიტიური სამართლის” ერთგვარი ინტეგრაცია), სხვა ფორმით სამართლებრივი თავისუფლება არ არსებობს.

აქვე უნდა დავაფიქსიროთ, რომ სამართალი თითქმის სრულიად უპირისპირდება იმ კატეგორიის თავისუფლებას, რომელსაც თვითნებობს უწოდებენ (ამ შემთხვევაში ნებას უპირისპირდება უფლება - ანუ ნება გამაჩნია სხვებთან შედარებით მეტი დამოუკიდებლობით, ხოლო უფლება გამაჩნია მხოლოდ მაშინ, როცა სხვა აღიარებს ჩემს უფლებას, იღებს მას). საბოლოო ჯამში სამართალი განასხვავებს თავისუფლებასა და თვითნებობას, პირველი მისთვის პრიორიტეტია, მეორე არა, მეტიც, მასებში იგი ხშირად უარყოფითი დატვირთვის მატარებელია.

სამართლისა და თავისუფლების ერთობლივი ევოლუცია:

არსებობს გამოთქმა: კულტურა აკრძალვიდან იწყება. კულტურული ადამიანისაგან განსხვავებით ცხოველისათვის აკრძალული არაფერია. მისთვის ყველაფერი შეიძლება თუკი ეს მას სურს და ფიზიკურად შეუძლია განახორციელოს. ცხოველისაგან განსხვავებით ადამიანს, მისი სურვილისა და ფიზიკური თუ ფიზიოლოგიური უნარის მიუხედავად, რაიმე ქმედება შეიძლება ეკრძალებოდეს სოციალურ დონეზე არსებული შესასრულებლად სავალდებულო ნორმების ძალით. საზოგადოებაში არსებული მრავალი ვალდებულებითი კატეგორიათაგან, განსაკუთრებული სიმტკიცით გამოირჩევა სამართლებრივი ვალდებულებანი (მორალურ, ეთიკურ თუ ჩვეულებითი ვალდებულებებისაგან განსხვავებით). ყოველი ცალკეული ადამიანის დაბადებიდან მის სიკვდილამდე და კაცობრიობის წარმოშობიდან დღემდე ხდება თავისუფლების მრავალ ჩარჩოთა სისტემაში ჩასმა და ყველაფერი თითქმის იდელურად იქნებოდა, ეს პროცესი ხშირად მტკივნეულ ფორმებს, რომ არ ატარებდეს.

დაბადებიდან სიკვდილამდე:

თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ზოგიერთ გარკვეულ თუ გაურკვეველ რელიგიურ, მეტაფიზიკურ მიდგომებს, მაშინ ცხადი გახდება, რომ არც ერთი ჩვენგანს დაბადებით რაიმე ვალდებულებები არ გვაკისრია, ანუ ადამიანი მართლაც რომ ,,ყველა ადამიანი დაბადებით თავისუფალია.”, როგორც ამას გვიდასტურებს კონსტიტუცია. ,,დაბადებით თავისუფლების” თვალსაზრისით ადამიანი შეგვიძლია შევადაროთ ბავშვს, რომელიც თავისუფალია, რადგან მან იცის ცნება ,,მინდა”-ს დატვირთვა (ბუნებაში იქ, სადაც არსებობს ნება, არ არსებობს სიტყვა ,,უნდა”, რომელიც სრულიად ადამიანის შემოქმედებითი ნაყოფია). ბავშვმა თავიდან არ იცის სიტყვა ,,უნდა”, როგორც ვალდებულება. ყოველ ჩვენთაგანს ზრდა-აღზრდის პროცესში გვათვისებინებენ ცნება ,,უნდა”-ს ვალდებულებით შინაარსს და გვასწავლიან ვიყოთ ვალდებულნი. საბოლოოდ, სოციალური კანონზომიერებები და მათ შორის სამართალი გვკარნახობს - შენ ,,უნდა” გააჩუმო, მოთოკო შენი ,,მინდა”, რადგან იგი ხელს უშლის სხვის ,,მინდა-ს”. ერთის ეგოიზმი გაიკიცხება, რადგან ხელს უშლის სხვის ეგოიზმს, ანუ, სამართლებრივი ენით, ერთის უფლებები იზღუდება სხვათა უფლებების დაცვისათვის. მსჯელობას მივყავართ იმ დასკვნამდე, რომ მე კი არა ვარ ვალდებული, არამედ მე დამავალდებულეს, თუმცა ცნობიერების მსგავსი მუშაობა არაპოპულარულია, მისი საზოგადოებისათვის სახიფათობის გამო. საბოლოოდ, იმავე ჩვენი კეთილდღეობისათვის ჩვენ ვეჩვევით საზოგადოების ამ წესებს, ვითავისებთ მათ და ,,უნდა” ხშირად ,,მინდა-ზე” ფასეული ხდება, ანუ სრულ თავისუფლებას ვთმობთ სხვისი ან სხვათა თავისუფლების დასაცავად, იმავე ყოველი ჩვენგანის ,,მინდა”-ს დასაცავად. ხოლო ლი ამ ციკლის ბოლოში მორალთან და სხვა რეგულირების საშუალებებთან ერთად, დარაჯად დგას სამართალი კანონის სახით (ან კანონი სამართლანობის ნიღბით).

კაცობრიობის წარმოშობიდან დღემდე:

თავისუფლების იდეის ისტორიული განვითარება, ძირითადად, ხდებოდა სახელმწიფოს, სამართლის, ეკონომიკის, კულტურის, რელიგიური და მორალური იდეოლოგიის დინამიკასთან ერთად. დროთა განმავლობაში სულ უფრო მძლავრი ხდებოდა თავისუფლების მოთხოვნილება, შესაბამისად, უფრო აქტუალური ხდებოდა თვისუფლების ფარგლების დადგენის და ამ ფარგლების ზრდის საკითხიც. ისტორიის სხვადასხვა ეტაპზე განსხვავებულ რეგიონებში სხვადასხვა ფასეულობათა სისტემა მოქმედებდა, შესაბამისი იყო თავისუფლების ცნებათა განსხვავებაც, მაგალითად, ანტიკური ხანიდან ცნობილი იყო თავისუფალი ადამიანისა და მონის სტატუსი, სადაც მონა ნივთია, რომელიც საკუთარ თავსაც კი არ ეკუთვნის. ქრისტიანობის გავრცელებამ თავისებური ზეგავლენა იქონია სახელმწიფოსა და სამართალზე. ქრისტიანული მრწამსის შესაბამისად, ადამიანი თავისუფალია ნებით და სულიერად, ანუ მას ეძლევა არჩევანის საშუალება, ხოლო მისი სული მუდამ თავისუფალია, მიუხედავად ფიზიკური მდგომარეობისა. აზიური საზოგადოებებისათვის ნაკლებ მძაფრი იყო თავისუფლების საკითხი განსხვავებული პიროვნული დამოკიდებულების გამო. ევროპაში კი უკვე XVI-XVII საუკუნეებში ჩნდება იდეები იმასთან დაკავშირებით, რომ თავისუფლებას ყველა ადამიანი თანაბრად უნდა ფლობდეს, მიუხედავად სხვადასხვა სოციალური მდგომარეობისა. ადრეული ბურჟუაზიული რევოლუციის ევროპაში (განსაკუთრებით საფრანგეთი, გერმანია, ნაწილობრივ ინგლისი) მრავალი ცნობილი ფილოსოფოსისა თუ მოაზროვნის (მაკიაველი, ბოდენი, სპინოზა, ლოკი, ჰობსი, დიდრო) განხილვის საგნად იქცა ადამიანის თავისუფლების, სამართლებრივ თუ სახელმწიფოებრივ ჭრილში ხედვის თემა. რა თქმა უნდა ამ პერიოდის მოაზროვნეთა ნაშრომები ზემოქმედებდა სამართლისა და სახელმწიფოს თეორიის განვითარებაზე, ისევე, როგორც ეს თეორიები თავის მხრივ, ზემოქმედებდნენ თავისუფლების კონცეფციებზე და მის პრაქტიკულ ხასიათზე. ზემოხსენებულ მოაზროვნეთა გამაერთიანებელი მიმართება იყო ადამიანის (ადამიანური) თავისუფლების, თანასწორობის აღიარება და მისი დაცვა სოციალური, კლასობრივი თუ სახელმწიფოებრივი განუკითხაობისაგან. მათ აზრით სახელმწიფოს უმთავრესი მიზანი უნდა ყოფილიყო თანასწორობის პრინციპის დაცვით თავის მოქალაქეებზე ზრუნვა. ისინი გამოდიოდნენ იმ პრინციპის საწინააღმდეგოდ, რომლის მიხედვით ,,გადარჩებიან მხოლოდ უძლიერესნი”. იყვნენ საპირისპირო პოზიციის მომხრენიც, მაგალითად, ,,თანასწორ უფლებათა მოთხოვნები გამომდინარეობენ არა სამართლიანობისაგან, არამედ სიხარბისაგან. როცა მხეცს ახლოდან აჩვენებენ სისხლიანი ხორცის ნაჭრებს და შემდგომში ამ ნაჭრებს კვლავ ართმევენ, სანამ ბოლოს და ბოლოს იგი არ დაიწყებს ღრიალს, - თვლით კი თქვენ, რომ ეს ღრიალი სამართლიანობას ნიშნავს?” - ფრიდრიხ ვილგელმ ნიცშე, ,,ადამიანური, ფრიად ადამიანური”.

იშ: ზემოაღნიშნულ მოაზროვნეთა თავისუფლებისა და თანასწორობის დამკვიდრებისაკენ მიმართულ კეთილშობილურ მცდელობას კაცობრიობის მთელი წარსული ისტორია ედო საფუძვლად. ისტორიის ნებისმიერ მომენტსა თუ ნებისმიერ გეოგრაფიულ წერტილში რეალობა ცხადყოფდა, რომ თავისუფლება, როგორც ზოგადად უფლებები, ანუ შესაძლებლობათა რაღაც მასშტაბი, იყო და არის დაკავშირებული ძალასთან, ძალაუფლებასთან, რადგან ძალა არის შესაძლებლობა, შესაძლებლობა კი იძლევა თავისუფლებას. რაც უფრო მეტია ძალაუფლება, მით მაღალია თავისუფლების ხარისხი. შუა საუკუნეების ყმა ანტიკურ მონაზე თავისუფალია, ხოლო ბურჟუაზიის დროინდელი დაქირავებული მუშა ყმაზე თავისუფალია. შესაძლებლობის, თავისუფლების, ანუ ძალის ზრდასთან ერთად მონა გახდა ყმა, ყმა - დაქირავებული მუშაკი, ეს უკანასკნელი კი ხელშეკრულებით დაქირავებულმა ,,თანამშრომელმა” შეცვალა, რომლისთვისაც კანონი უფრო მეტ უფლებებს ითვალისწინებს, ვიდრე ,,მანუფაქტურათა პერიოდში”. ამ მოკლე ისტორიული ექსკურსით, აშკარაა თავისუფლების დინამიკური ზრდა. უნებლიედ ჩნდება კითხვა - მართლა მივყავართ თუ არა ამ გზას კატასტროფულად მინიმალური თავისუფლებიდან - მონა, რომელსაც საკუთარ თავზეც კი არა აქვს უფლება - ადამიანის აბსოლუტურ თავისუფლებამდე - ყველა სრულიად და თანაბრად თავისუფალია?! მაგრამ მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის ფაქტი, რომ ადამიანთა ზემოხსენებული ჯგუფების - მონის, ყმის, მუშაკისა თუ მოქალაქის - თავისუფლების ზრდით, პარალელურად და პროპორციულად, მცირდებოდა მონათმფლობელთა, ფეოდალთა, ბურჟუათა და, ბოლო პერიოდისათვის, ,,ოლიგარქთა” თავისუფლება, ანუ სოციალურ (სამართლებრივ) ურთიერთობაში თავისუფლების სიდიდე უცვლელია, იცვლება მხოლოდ შეფარდება ურთიერთობის მონაწილე მხარეებს შორის და დღევანდელი კანონმდებლობა (ნაწილობრივ პრაქტიკაც) მიდის იქამდე, რომ მონის აბსოლუტური უუფლებობისა და მონათმფლობლის აბსოლუტური თავისუფლებიდან, ამ ორი უკიდურესობიდან დავადგინოთ ოქროს შუალედი, სადაც ურთიერთობის მონაწილე ორივე მხარეზე თავისუფლების განაწილება თანაბარი იქნება, შესაბამისად, თემიდას სასწორი ჰარმონიულ ბალანსში, ურთიერთწონასწორობაში მოვიდა ,,განურჩევლად რასისა, კანის ფერისა, ენისა, სქესისა, რელიგიისა...” საყოველთაოდ ლოზუნგირებული სამართლებრივი სახელმწიფოსა და თავისუფალი საზოგადოების მსგავსად, სადაც თანასწორობის გარეშე სამართლებრივ თავისუფლებაზე, ერთი შეხედვით, საუბარიც კი ზედმეტია.

თანასწორობის უფლება შეგვიძლია შემდეგნაირად ჩამოვაყალიბოთ: თანასწორობაა, როცა ყველას ერთნაირად არ შეუძლია (შესაძლებლობის ფსიქო-ფიზიოლოგიური და ინტელექტუალური მაჩვენებლები), მაგრამ უფლება აქვს შეეძლოს. ეს არის ყველასათვის თანაზომიერი შეზღუდვის უფლება, ანუ სუბიექტთა უფლება-ვალდებულებათა განხორციელება რეგულირდება ერთი საზომით, შესაბამისად, თავისუფლება ყველასათვის (ყოველ შემთხვევაში, ერთი სახელმწიფოს მოქალაქეებისათვის) ერთნაირად ნორმირებულია ან უნდა იყოს ასე, რადგან მოქმედებს თანასწორობის პრინციპი. ლოგიკურია დავასკვნათ, რომ პიროვნების დაბადების ადგილის მიხედვით, მას სხვადასხვა მასშტაბის თავისუფლება და განსხვავებული თანასწორობის ბალანსი აქვს. მაგალითად, ჩინეთში ადამიანის თავისუფლება განსხვავდება ამერიკელი ადამიანის თავისუფლებებისაგან, მიუხედავად იმისა, რომ ორივენი ადამიანები არიან. ამ შემთხვევაში კონკრეტული პიროვნების თავისუფლების მასშტაბები იმაზეა დამოკიდებული, თუ სად დაიბადა იგი, ანუ რომელი გარემო ზემოქმედებდა მასზე და იმ საზოგადოებაზე, რომლის ძალითაც იქმნება კონკრეტული, ადგილობრივი სამართალი. დგინდება, რომ შიდა სახელმწიფოებრივ (ხშირად თეორიულ) თანასწორობასთან ერთად გვაქვს საერთაშორისო უთანასწორობა, თუმცა მრავალი საერთაშორისო დოკუმენტი მიმართულია იქითკენ, რათა გამოასწოროს მდგომარეობა და ყველა ერთი საზომის ქვეშ მოაქციოს, მაგრამ მიუხედავად მცდელობებისა, ფაქტი რჩება ფაქტად, იმისდა მიხედვით, თუ რომელ ქვეყანაში დაიბადა ადამიანი, ანუ რომელი სახელმწიფოს სამართალი იცავს მის თავისუფლებას, კონკრეტული ადამიანი შეიძლება სხვადასხვაგვარი მოცულობით იყოს სამართლებრივად ან თუნდ, შინაგანად თავისუფალი.

დღევანდელობა:

არც ზემაღნიშნული მსჯელობა და ვერც მსოფლიო ისტორიული გამოცდილება საბოლოოდ ვერ მიდის დასკვნამდე, თუ რამდენია თავისუფლების სამართლებრივად ნორმირებული საერთო, შუალედური, ზოგადი დოზა? ეს კითხვა დღემდე ისეთივე ,,უხერხულ” და უპასუხო სამართლებრივ შეკითხვათა სიას მიეკუთვნება, როგორიცა, მაგალითად, რა ღირს კონკრეტული ადამიანის პატივი ან ღირსება? ეს მაშინ, როცა საუბარია ღირსების შელახვაზე, ხოლო დაზარალებული ითხოვს მატერიალურ (ფულად) კომპენსაციას და, შესაბამისად, მოსამართლეც აფასებს მის ღირსებას, თუმცა ეს უფრო ხშირად ხდება, ვიდრე სასამართლოს (ერთი ან რამდენიმე ადამიანის) მიერ სხვა ადამიანის თავისუფლების შეფასება. საბოლოოდ, ალბათ, ისევ და ისევ შეფასების სუბიექტურ კატეგორიამდე მივდივართ (,,არ არსებობს ფაქტი, არსებობს მხოლოდ ინტერპრეტაცია”), რადგან ყოველი ჩვენგანისათვის თავისუფლების კონკრეტული გამოვლინება ყოველთვის სუბიექტური შეფასების საგანია. იქნებ არ არის საჭირო გავცეთ პასუხი კითხვას - რამდენია თავისუფლების საშუალო, ნებადართული დოზა? იქნებ ჯობდეს, არა რაიმე ფიქსირებულ მაშტაბებზე არამედ ამ მაშტაბების ზრდისკენ მივაპყროთ ძალისხმევა? თუმცა იმ ფაქტს რომ, სამართალი ნორმირებაა, მათ შორის სუბიექტურ შეფასებათა ნორმირება, ვერ გავექცევით. სამართლებრივი თავისუფლება კი ჩვენის სურვილთა და შესაძლებლობათა ნორმირებაა.

როგორც ითქვა, თავისუფლების სამართლებრივი ნორმირება უცილობლად სუბიექტურია, შესაბამისად თავისუფლებისა და სხვა უფლებათა მინიჭებისას (გარანტირებისას) გარდაუვალია, რომ არ დაირღვეს ობიექტურობა, თუმცა ეს უკანასკნელიც აბსოლუტური კატეგორიაა, გამომდინარე აქედან კი - არარსებული, მაგრამ თანამედროვეობის ერთ-ერთი ყველაზე ხმამაღალი ლოზუნგირებული მიზანი ობიექტურობაა, არანაირი მიკერძოება, არანაირი დისკრიმინაცია ან, თუ უკვე ნახსენებ სამართალ-უფლებრივ ტერმინს გამოვიყენებთ - თანასწორობა. თანასწორობა, რომელიც ასევე ფუნდამენტური უფლებაა და მისი თავისუფლების უფლებასთან ურთიერთკავშირი ძალზე მაღალია. საბოლოოდ ძალისხმევა აქ მიმართულია იქეთ, რომ არსებული სუბიექტური, განსხვავებული შეფასებითი სისტემიდან მივიდეთ სასურველ თანასწორობამდე, ბალანსამდე, ობიექტურ შეფასებებამდე, მაგრამ აქვე თავს იჩენს მედალიონის მეორე მხარე; საზოგადოება ერევა ადამიანის ცხოვრებაში, მის აღზრდის პროცესში რათა უნიფიცირებული გახადოს თავისუფლების ფარგლები, თავად თავისუფლების მოთხოვნილებაც კი. ანუ ხდება იგივე, რაც, ვთქვათ, ფეოდალური წყობილების დროს, როცა ძალაუფლების მქონეთა ზოგადი, საერთო შეფასება წყვეტდა სამართლიანობის და, შესაბამისად, თავისუფლების დოზირების საკითხს. დღევანდელი მდგომარეობაც იგივეა, ოღონდ ამჯერად, მცირერიცხოვანი ფეოდალებისაგან განსხვავებით, ძალაუფლების მქონეთა ზოგადი ნება ეკუთვნის (ან უნდა ეკუთვნოდეს) დემოსს, ანუ დემოკრატიას უპირატესობა ფეოდალურ წყობილებასთან შედარებით მხოლოდ და მხოლოდ რაოდენობრივი მახასიათებლის გამო გააჩნია. შედეგად, თავისუფლების შედარებით თანასწორი ნორმირება ყველაზე უფრო დღეს არსებულ დემოკრატიულ მმართველობას ახასიათებს, მაგალითად, დიქტატურის ან ფეოდალური წყობილების საპირისპიროდ. მასებს, უმრავლესობას, ხალხს ეკუთვნის პრეროგატივა კანონის ძალით დაადგინოს სამართლებრივი თავისუფლების ფარგლები, თავისუფლების ზოგადი, საერთო, მისაღები დოზა, თუმც არა კონკრეტიზირებადი. რა თქმა უნდა, მსგავსი მიდგომა გარდაუვლად გამოიწვევს უმცირესობათა და ცალკეულ დისიდენტთა ,,ბუნებრივ უფლებათა” შელახვას სახალხო ,,პოზიტიური სამართლის” ძალით, მაგრამ ხალხს უმცირესობა უმრავლესობად უღირს..

დღეს წარსული საუკუნეებისაგან განსხვავებით, ბევრი საუბარია საჯარო და კერძო ინტერესთა კონფლიქტზე, სოციუმი, რომელიც ადგენს თავისუფლების ჩარჩოებს და პიროვნება, რომელიც ვერ ეტევა ამ ჩარჩოებში. ადამიანური და არა სამართლებრივი თავისუფლება მოიცავს მრავალ ფაქტორს და არ შემოიფარგლება უნიფიცირებული ნორმებით. პიროვნებამ (მრავალი მისგან დამოუკიდებელი მიზეზის გამო) შეიძლება აირჩიოს ქცევა, რომელიც ეწინააღმდეგება სამართლებრივად დადგენილ სავალდებულო ქცევის ნორმებს. თხოვნა - ,,მოიქეცი, როგორც მე ვიქცევი”, უფრო უარყოფითი დატვირთვის მატარებელია, ვიდრე თხოვნა - ,,მოიქეცი, როგორც იქცევა ყველა”, რადგან უმრავლესობისათვის დამახასიათებელი ქცევა უფრო გამართლებულია. ისტორიულად, ის, რაც თავიდანვე ნორმალური იყო, არ ფიქსირდებოდა, არ იყო საჭირო იმის აღნიშვნა, რომ ეს ნორმალურია, რადგან იგი იყო საყოველთაო ნორმა, ჩვეულება, მაგრამ საზოგადოების (ტომის, თემის) განვითარების, (ინფორმაციისა და საშუალებათა არჩევანის ზრდის შედეგად), მისმა წევრებმა სხვადასხვა გზით იწყეს სიარული, გაჩნდა დევიაცია და გაჩნდნენ დისიდენტები, შესაბამისად, ზოგიერთი ალუდა ქეთელაურის თუ ჯორდანო ბრუნოს ქცევა თემის, სახელმწიფოსა თუ არსებული საზოგადოებრივი წესწყობილებისათვის მიუღებელი და არანორმალური გახდა. არსებული სტაბილურობის შესანარჩუნებლად საჭირო გახდა დისიდენტთა გაუვნებელყოფა. თავად დისიდენტური ქცევა ზოგადად მიღებული, გაბატონებული ნორმებისაგან განსხვავებული (საპირისპირო) ქცევაა და ამით საერთო ნებასთან შეუსაბამობა, რაც იწვევს სამართლის წარმოშობის აუცილებლობას, რადგან დისიდენტების არარსებობის შემთხვევაში საერთო, ანუ უმრავლესობის ფასეულობები აბსოლუტურად ყველას მიერ იქნებოდა გაზიარებული, გამონაკლისის გარეშე და აქ ნორმირების მოთხოვნილებაც ნაკლებ აუცილებელი გახდებოდა. დღევანდელობის იდეალური (მაქსიმალური და არა აბსოლუტური) გამოსავალია ყოველი პიროვნების თავისუფლების ფარგლებიდან საშუალო კოეფიციენტის დადგენა, რომელიც ოქროს შუალედი იქნებოდა თავისუფლების სამართლებრივი ფარგლების ნორმირებისას.

დღეს, მსგავსად მთელი ჩვენი ისტორიისა, იმისათვის, რათა თავისუფლად, თავისუფალ საზოგადოებაში (მაქსიმალურად თავისუფლად) ვიცხოვროთ, სხვებს უნდა გავუწიოთ ანგარიში (ერთგვარი, ყოველდღიური სოციალური ანგარება). შედეგად, იმისათვის, რომ თავისუფლები ვიყოთ, ჩვენ ვიზღუდავთ თავს და ეს ჩვეულებრივი საზოგადოებრივი მოვლენაა, ჩვეულებივი ანგარებითი, ხშირ შემთხვევაში სამართლებრივი გარიგება. შესაბამისად, ადამიანები ვადგენთ საზღვრებს, ნორმებს, კანონებს, წესებს, ტაბუს, პრინციპებს, ჩვეულებებს, ტრადიციებს, ფორმულებს, დოგმებს, მცნებებს. ადამიანი შემოღობავს იმას, რასაც ფლობს, რათა იცოდეს, რა არის მისი ფლობის, უფლების ობიექტი, რა - სხვისი. ადამიანი არქაულად არის განმსაზღვრელი, მას არ შეუძლია იარსებოს განუსაზღვრელ, ქაოსურ გარემოში. ერთი სიტყვით განმსაზღვრელი მისი ცნობიერებაა. საზოგადოებრივი ურთიერთობები, არსებული გარემოებებიდან გამომდინარე, რეგულირებას მოითხოვს, ხოლო რეგულირების მეთოდად შემოღებულ იქნა ქცევის წესი, ნორმა. შედეგად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ პიროვნული (სუბიექტური) და სამართლებრივი თავისუფლება ურთიერთკვეთადი, მაგრამ, ამავე დროს, ურთიერთგამიჯნული კატეგორიებია.

ლ: თანამედროვეობის ერთ-ერთ მიღწევად ითვლება სამოქალაქო საზოგადოება, რომელშიაც თავისუფლების სამართლებრივ ფარგლებს ადგენს სოციუმში არსებულ ფასეულობათა ბალანსი, იმის გათვალისწინებით, რომ ყველას თანაბარი ძალაუფლება (ძალა-უფლება), ზემოქმედების მექანიზმი ან თუნდ ნება გააჩნია და, შესაბამისად, მათი ინტერესებიც ერთნაირად არის გათვალისწინებული, თუმცა იგივე სამოქალაქო საზოგადოებაში არ არსებობს ძალთა სასურველი ბალანსი და ვისაც მეტი ძალაუფლება აქვს ან უბრალოდ მეტად აქტიურია, მისი ინტერესებიც უფრო გათვალისწინებულია და რაც უფრო მეტია ძალაუფლება მით მეტად არის იგი დაცული (ხშირ შემთხვევაში სამართლებრივად დაცული). ეს ნორმალური მოვლენაა და იგი ხშირად კანონის ძალითაცაა გამოხატული.

აღსანიშნავია ასევე, რომ დღეს, როგორც ადრე, რეალურად არ არსებობს ,,მართალი და მტყუანი”, ანუ როცა კანონი მძარცველისათვის ითვალისწინებს გარკვეულ ვადით თავისუფლების შეზღუდვას, ამით ის არა აბსოლუტური სიმართლის მხარეს იჭერს, არამედ ხაზს უსვამს, რომ უმრავლესობისათვის (ძალაუფლების მქონეთა გაბატონებულ ნებისათვის) ძარცვა არ არის მისაღები. რა თქმა უნდა, საზოგადოებისათვის უფრო ფასეულია საზოგადოების ინტერესები, რომელთა განხორციელებისათვისაც მას თავისუფლება სჭირდება, ვიდრე პიროვნული თავისუფლება. გამომდინარე აქედან, ერთიანობის არარსებობა საზოგადოებაში საფასურია იმისა, რომ თავისუფლება შეზღუდული გვაქვს. უნდა გავაცნობიეროთ, რომ არსებული სამართლებრივი ნორმები უნდა არსებობდნენ არა იმ მიზეზით, რომ თავისდა უნებურად არიან დადებითი ხასიათის მატარებელნი ან რაიმე ღვთაებრივი ძალის ზემოქმედებით, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ უმრავლესობის სიმპათიის ძალით. კანტი, გამოსავლად თვლიდა მორალურობას, ანუ მდგომარეობას, როცა ადამიანმა უნდა გამოიმუშავოს ქცევის ის ნორმები, რომლებიც სასურველი იქნებოდა ყველა დანარჩენისთვის. თუმცა ეს მიდგომა, აშკარა მიზეზების გამო, დღეს არ მოქმედებს. ინგლისელი სტიუარტ მილი ადამიანის ქცევას ყოფდა ორ ნაწილად, ერთი, რომელიც ეხებოდა მხოლოდ თავად ადამიანს და მეორე, რომელიც ეხებოდა სხვებსაც, პირველ ნაწილში იგი თვლიდა, რომ ადამიანებს უნდა მიეცეთ სრული თავისუფლება, მეორეში კი, რამდენადაც მას სხვებისთვის ზიანის მიყენება შეეძლო, იგი შეზღუდული უნდა ყოფილიყო. თუმცა პრობლემა მაინც ვერ გადაწყა, ვინაიდან ამ ორ ქცევას შორის საზღვარი ძალზე ფაქიზი და ურთიერთგარდამავალი აღმოჩნდა. დღეს, პიროვნული თავისუფლების სამაგალითო დასავლეთი ევროპის ქვეყნებშიაც, ისმის კითხვა - რაში გჭირდება შინაგანი თავისუფლება, თუ იგი გარემოში გერ გამოხატე?! თუ შენ არ იზიარებ გაბატონებულ აზრს, შესაბამისად, აბსოლუტურად და-უცველი ხარ, რადგან სამართალი მოქმედებს გაბატონებული აზრის (აზრთა) შედეგად და, შესაბამისად, არავის აღელვებს ეს, კონკრეტული, კერძო პირის გარდა.

მომავალი:

ასე რომ, კაცობრიობას ჯერ არ შეუქმნია იდეალური სამართალი და შესაბამისად, იგი არ არის თავისუფალი, რადგან ადამიანი თავად არ არის იდეალური, მით უმეტეს ადამიანთა შორის ურთიერთობები და მათი მარეგულირებელი ნორმები. მაგრამ, დროთა განმავლობაში ყველაფერი იცვლება და შეიცვლება სამართალიც, ოღონდ კვლავ და კვლავ იმდენად, რამდენადაც შეიცვლება ძალაუფლების მქონეთა ფასეულობები, ხოლო ისტორია ცხადჰყოფს, რომ ცვლილებები ყოველთვის სასიკეთო, პროგრესირებადი ევოლუციის ფორმას ატარებენ, რომელთა უსასრულო მომავალის წიაღში არასრულყოფილი ადამიანის არასრულყოფილი თავისუფლება სულ უფრო და უფრო მზარდ, დასრულებულ, სრულფასოვან ფორმას ღებულობს.

საბოლოოდ შეიძლება დავასკვნათ, რომ ადამიანები იმდენად, ვართ თავისუფლები, რამდენადაც შეგვიძლია განვახორციელოთ ჩვენი ბუნებრივი თუ სოციალური უფლებები და შესაძლებლობები, რომლებიც დამოკიდებულია გარემოს მიზეზ-შედეგობრივ კანონზომიერებებზე. ადამიანი შინაგანადაც კი ვერ არის თავისუფალი, რადგან იმავე გარემოს ძალით იქმნება მისი შინაგანი სამყარო, რომელიც შეზღუდვისა და გარემოს წესებისადმი მორჩილებისათვის არის განწირული. თვით თავისუფალი ნებაც კი სასიამოვნო ილუზიაა.

ადამიანი თავის გარშემო ქმნის ისეთ გარემოს, როგორი ადამიანიც შექმნა კონკრეტულმა გარემომ, შედეგად თავისუფალი ნებისათვის, ან რაიმე სახის თავისუფლებისათვის თავისუფალი ადგილი აღარ რჩება.

ზაზა რუხაძე
იურიდიულ მეცნიერებათა კანდიდატი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

საქართველოსთვის დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის მოცემულ ეტაპზე კვლავაც სახეზეა პრობლემა, რომ უმაღლესი ხელისუფლება ვერ ახორციელებს თავის იურისდიქციას ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე. 1995 წლიდან, ანუ ახალი კონსტიტუციის მიღებიდან, დღის წესრიგშია ხელისუფლების ტერიტორიული ორგანიზაციის საკითხი. ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური სიტუაციიდან გამომდინარე, ჯერ-ჯერობით შეუძლებელია ამ საკითხის სამართლებრივი გადაწყვეტა. თუმცა ამის მცდელობა მრავალგზის ყოფილა, მათ შორის კონსტიტუციური ცვლილების გზითაც კი; მხედველობაში გვაქვს ცვლილება, რომლითაც კონსტიტუციაში დაფიქსირდა აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი. ამ ცვლილების შესაბამისად, მოხდა ფაქტის კონსტატირება, მაგრამ ცვლილებას თავისთავად არ გააჩნია სამართლებრივი ლოგიკა კონსტიტუციის მთელ რიგ დებულებებთან მიმართებით. საქმე იმაშია, რომ, მართალია, ხელისუფლებამ პასუხისმგებლობა იკისრა საკითხის მოწესრიგებაზე, მაგრამ ამ მოწესრიგების შინაარსობრივი მხარე მომავალს დაუკავშირა, როცა კონსტიტუციაში ჩაწერა: ,,ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივი მოწყობა განისაზღვრება კონსტიტუციური კანონით უფლებამოსილებათა გამიჯვნის პრინციპის საფუძველზე ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე საქართველოს იურისდიქციის აღდგენის შემდეგ.“ ამ დებულებაში დასახული არც ერთი ამოცანა შესრულებული არ არის. შესაბამისად, კონსტიტუციურად აღიარებული ავტონომია რჩება შინაარსის გარეშე. ეს და მსგავსი საკითხები პრობლემური დარჩება ვიდრე, ერთი მხრივ, უფრო ზუსტად არ მოხდება საკითხის გადაჭრისათვის აუცილებელი პროცედურების ზუსტი კონსტიტუციური ფორმულირება და, მეორე მხრივ, არ შეიქმნება ის ისტორიული კონტექსტი, რომელშიც შესაბამისი პოლიტიკური და საერთაშორისო ნიადაგის შექმნა უნდა ვიგულისხმოთ. რასაკვირველია, ყველაფერ ამას ხელისუფლების ნება და გონივრული აქტივობა უნდა განაპირობებდეს.

ცხადია, ხელისუფლების ორგანიზაციის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი პრობლემაა ურთიერთობა საერთო სახელმწიფოებრივ ხელისუფლებასა და სახელმწიფოს შემადგენელი სუბიექტების ხელისუფლებათა შორის. ამ პრობლემის მოცულობა, პირველ ყოვლისა, დამოკიდებულია სახელმწიფოს ფორმაზე, მათ შორის სახელმწიფო წყობილების ფორმაზე. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საქართველოს 1995 წლის 24 აგვისტოს კონსტიტუცია, სახელმწიფოებრივი მოწყობის თვალსაზრისით, საქართველოს ფედერაციულ სახელმწიფოდ გვისახავს. ჩვენი უახლესი წარსული და გარკვეულწილად დღევანდელი მდგომარეობა არ იძლევა იმის საშუალებას, რომ ეს პრობლემა ბოლომდე ასახულიყო და მოგვარებულიყო მოქმედი კანონმდებლობის მეშვეობით. შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე, კანონმდებელმა დღეისათვის მხოლოდ ის შეძლო, რომ კონსტიტუციურად განსაზღვრა პრინციპი, რომელსაც მომავალი კანონმდებლობა დამყარება. ამ საკითხის გადასაწყვეტად და პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე, კანონმდებელმა საკანონმდებლო სისტემაში წინასწარ მიუთითა შესაბამისი ნორმატიული აქტის ადგილსა და მნიშვნელობაზე.

რასაკვირველია, დროის შეჩერება შეუძლებელია და აღნიშნული პრობლემა მისი ცალკეული მხარეების მოგვარებიდან ახალი პრობლემური საკითხების წამოჭრაში გადადის და ასე გაგრძელდება ალბათ, ვიდრე გონივრული კომპრომისი არ გამოინახება. ეს კი ხელისუფლების სურვილსა და უნარზე, ქვეყნისა და საზოგადოების კომპრომისული მართვის ხელოვნებაზეა დამოკიდებული.

რაც შეეხება თავად პრობლემას, ჩვენი აზრით, იგი სხვადასხვა დონის ხელისუფლებათა შორის ინტერესების უბრალო შეუთავსებლობამდე არ დაიყვანება.

თვითონ ფედერალიზმის ცნება, სხვადასხვა ეპოქასა და პირობებში, პრაქტიკულად განსხვავებული შინაარსით ივსებოდა. ავიღოთ მე-18 საუკუნე და მივმართოთ სამართლის ფილოსოფიის ერთ-ერთ უდიდეს კლასიკოსს, შარლ ლუი მონტესკიეს. ტერმინს ,,ფედერალიზმი“ მონტესკიე ხშირად იყენებდა როგორც რამდენიმე საზოგადოების (სახელმწიფოს) სამართლებრივი თანაარსებობის ორგანიზაციულ პრინციპს. ,,მმართველობის ეს ფორმა, ისეთი შეთანხმებაა (une covention), რომლის ძალითაც მრავალი პოლიტიკური არსი თანახმაა გახდეს მოქალაქე უფრო დიდი სახელმწიფოსი, რომლის შექმნაც მათ განუზრახავთ. ეს არის საზოგადოებათა საზოგადოება, რომლებიც ქმნიან კიდევ ახალ საზოგადოებას ახალ წევრთა შემომატების გზით”,¹ ამბობს იგი.

თავის დროზე, დიამეტრალურად განსხვავებული პოზიციებიდან განიხილავდნენ ფედერალიზმს ამერიკასა და ევროპაში. მაშინ, როცა 1787-1788 წლებში შექმნილ „ფედერალისტურ ჩანაწერებში” ალექსანდრე ჰამილტონი, ჯონ ჯეი და ჯეიმს მედისონი ფედერალიზმში პარტიკულარიზმისა და სეპარატიზმის დაძლევის საშუალებას, უფრო კონკრეტულად, ფედერალური ორგანოების განმტკიცების საშუალებას ხედავდნენ, ამ დროს ევროპაში პირიქით, ფედერალიზმს სახელმწიფოს ცენტრალიზაციისათვის მეტად საშიშ მოვლენად განიხილავდნენ და საკავშირო სახელმწიფოების მაქსიმალურ დამოუკიდებლობას უჭერდნენ მხარს.

აღნიშნულ საკითხს, რომელიც საბოლოოდ სახელმწიფოს ფორმის ცნებაში იყრის თავს, უმნიშვნელოვანესი პრაქტიკულ-პოლიტიკური მნიშვნელობა ენიჭება ჩვენი სახელმწიფოებრიობის განვითარების თანამედროვე ეტაპზე.

ვფიქრობთ, სრულებითაც არ გადავამეტებთ, თუ ვიტყვით, რომ ფორმის საკითხს სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს ჩვენი სახელმწიფოსათვის. ამაზე მეტყველებს საქართველოსა და აფხაზეთის სეპარატისტული ხელისუფლების კონფლიქტი. შესაბამისად კი, საქართველოს კონსტიტუციაში სახელმწიფოებრივი მოწყობის, ანუ სახელმწიფო წყობილების ფორმის საკითხის ღიად დატოვება. ამ პრობლემათა მოგვარებისა და საკითხის გადაწყვეტის პირობად სამართლიანად მიიჩნევენ სახელმწიფოებრივი მოწყობის ფორმის საკითხს, რამაც უნდა იხსნას ჩვენი ქვეყანა ეროვნული, სახელმწიფოებრივი და პოლიტიკური კატასტროფისაგან. სწორედ ესაა მიზეზი, რომ ყველაზე მწვავედ საქართველოს მომავალი ტერიტორიულ-სახელმწიფოებრივი მოწყობის საკითხზე მსჯელობენ.

აქ, ბუნებრივია, ჩნდება კითხვა, თუ რა პირობები უნდა იქნეს უპირველესად გათვალისწინებული სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზაციის განსაზღვრისას.

ვფიქრობთ, თავისი ისტორიის მანძილზე, გარდა შედარებით მცირე, შუა საუკუნეების პერიოდისა, საქართველო არასოდეს ყოფილა მკაცრად ცენტრალიზებული სახელმწიფო, თუ, რასაკვირველია, არ ჩავთვლით საბჭოთა პერიოდის მოჩვენებითად სუვერენულ საქართველოს საბჭოთა რესპუბლიკას. ისტორიული ბედუკუღმართობისა თუ სხვა გარემოებათა გამო, ჩვენი ერის ძალისხმევა ქართული სახელმწიფოებრიობის, ქართველი ერის სახელმწიფოებრივი და ეროვნული გადარჩენა-გამთლიანებისაკენ იყო მიმართული. მაშასადამე, აუცილებელია ჩვენი ისტორიული წარსულის გათვალისწინებაც. ფარნავაზ მეფის მიერ საერისთავოებად დაყოფილმა საქართველომ საუკუნეები გამოიარა. ასევე მრავალი საუკუნის მანძილზე იყო ჩვენი ქვეყანა სხვადასხვა სისტემის მქონე რუსეთის იმპერიაში, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ქართველთა ფსიქიკაში რეგიონული თავისებურებების წაშლა შეუძლებელი აღმოჩნდა. ამას ჩვენ ვხედავთ ყოველდღიური ყოფითი ურთიერთობების დონეზე. ამავე გარემოებებმა განაპირობეს მისი მინიმალურად, შეიძლება არაკონსტიტუციურადაც, მაგრამ მაინც, მიმდინარე კანონმდებლობაში ასახვა.

როცა სახელმწიფოებრივ-ტერიტორიული მოწყობის შესახებ კონსტიტუციური ნორმების ინტერპრეტირებას ვახდენთ, ლოგიკურად ისმება კითხვა - რამ აიძულა ქართველი კონსტიტუციური კანონმდებელი გეზი აეღო ფედერალიზმისაკენ, - ისტორიულმა გარემოებებმა თუ შექმნილმა პოლიტიკურმა კრიზისმა? ორივე ეს წანამძღვარი მკვეთრად არის გამოხატული, ე.ი. შეიძლება ითქვას, - ორივემ ერთად. ყოველივე ამას კი ემატება ქვეყანაში არსებული მძიმე რეალური მდგომარეობა, კერძოდ, ფედერალური ორგანიზების სუბსტრაქტი მხარეების სახით უკვე არსებობს და იგი არ არის დაკავშირებული უკანასკნელ პერიოდში რწმუნებულის ინსტიტუტის დაწესებასთან, პირიქით, მართალია, არაკონსტიტუციურად, მაგრამ მაინც, ეს ინსტიტუტი უკვე მოარგეს არსებულ რეალობას. როგორც ჩანს, ,,შვიდთა მნათობთა”-ს სახით მოაზრებული ქართლის, კახეთის, იმერეთის, სამეგრელოს, გურიის და არა მარტო მათგან შემდგარი ერთიანობის მრავალფეროვნება მარადიული და უნიკალური ქართული ფენომენია.

მონტესკიე თავის ,,კანონთა გონში” აღნიშნავს, რომ ყველა სახელმწიფოს აქვს საკუთარი მიზანი, რაც მათი არსებობის დაცვაში გამოიხატება. მართალია, დღეს საქართველო, როგორც დამოუკიდებელი, სუვერენული სახელმწიფო, გაერო-ს მიერ აღიარებულია როგორც საერთაშორისო სამართლის სრულუფლებიანი სუბიექტი არსებულ საზღვრებში, მაგრამ აფხაზი და ოსი სეპარატისტები, ქართველი ერის სულგრძელობისა და ტოლერანტობის პასუხად საქართველოს ერთიანობის ხელყოფას ცდილობენ. საქართველოს ამ პრობლემის გადაწყვეტაში დახმარებას უწევენ საერთაშორისო ძალები, მეგობარი სახელმწიფოები, მაგრამ პრობლემის გადაჭრის საბოლოო გარანტი მაინც საქართველოს ხელისუფლება უნდა იყოს. მხოლოდ იგია უფლებამოსილი განსაზღვროს საქართველოს სახელმწიფოებრივი მოწყობის ფორმა, მისი ტერიტორიული მოწყობის პრინციპები, იმ ურთიერთობათა ხასიათი, რომლებიც უნდა დამყარდეს ცენტრალურ და ადგილობრივ ორგანოებს შორის. აქაც ბუნებრივად დაისმება კითხვა - რა პრინციპებს უნდა დაეფუძნოს მომავალი კანონმდებლობა ამ საკითხის გადაწყვეტისას? პირველი და უმნიშვნელოვანესი, ესაა სახელმწიფო სუვერენიტეტის პრინციპი, რომელიც უკვე სათანადოდ აისახა მოქმედ კონსტიტუციაში. დავაკვირდეთ, როგორ გამოიყურება ეს პრინციპი, ერთი მხრივ, სამართლებრივ ნორმებში ასახული და, მეორე მხრივ, რეალურ ცხოვრებაში არსებული. აქვე უნდა გავითვალისწინოთ ერთი გარემოებაც, როცა სახელმწიფოს ფორმის, უფრო კონკრეტულად, მისი ტერიტორიული ორგანიზაციის საკითხსა და სუვერენიტეტის, როგორც ამ ორგანიზაციის პრინციპზე ვსაუბრობთ, ძნელია დავასახელოთ სახელმწიფო, რომელიც ცალსახად მოთავსდებოდა უნიტარიზმის ან ფედერალიზმის კლასიკურ განსაზღვრებაში. საქმე იმაშია, რომ უნიტარიზმიცა და ფერდერალიზმიც დინამიური, მუდმივ განვითარებადი სისტემებია და, შესაბამისად, მათი გამოვლენის ფორმები სხვადასხვაა ყოველ კონკრეტულ ქვეყანაში. ასეთი კონკრეტული გამოვლინებების გამო, მხოლოდ პირობითად თუ შეიძლება ვუწოდოთ ზოგიერთ სახელმწიფოში არსებულ სახელმწიფო წყობილების ფორმას უნიტარული ან ფედერაციული. ამიტომ, ვფიქრობთ, არ შეიძლება იმ აზრის მართებულობის გაზიარება, რომ უნიტარიზმი ცალსახად ცენტრალური ხელისუფლების დონეზე ფუნქციების თავმოყრას, ხოლო ფედერალიზმი, მეტი უფლებამოსილებების ადგილობრივი ხელისუფლებისათვის გადაცემას ნიშნავს. სინამდვილეში, ჩვენი აზრით, საკითხი ფოკუსირდება სუვერენიტეტისა და მისი მატარებლის, ანუ ამავე სუვერენიტეტის წყაროს საკითხში. უფრო კონკრეტულად თუ ვიტყვით, აქ საკითხი ეხება იმას, რომ უნიტარულ სახელმწიფოში არსებობს ერთი სუვერენიტეტი ხალხის სახით, რომლის სუვერენობა განუსხვისებელია და ისევ ხალხის სახელით მას განახორციელებს საერთო ეროვნული, ცენტრალური ხელისუფლება მთელ ტერიტორიაზე. ფედერალიზმის დროს კი ხელისუფლების წყაროდ ერთდროულად გამოდის ხალხი და ფედერაციის სუბიექტები. მაგრამ არ შეიძლება, ასეთი არსებითი განსხვავების მიუხედავად, არ აღინიშნოს ამ ორ ფორმას შორის იმ საერთო მახასიათებელზე, რომელიც განსაკუთრებულ ყურადღებას იპყრობს ჩვენი პოზიციიდან, ანუ სწორედ ხელისუფლების რგანიზაციის სახით. საქმე იმაშია, რომ „...სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობის ორივე ფორმა ეფუძნება ერთ საერთო მიზანს, კერძოდ, როგორც ფედერალური, ასევე უნიტარული პრინციპი ესწრაფვის გაერთიანებას. განსხვავებულია მხოლოდ ერთიანობის მიღწევის, ერთიანობის მეთოდები. ფედერალიზმი გულისხმობს ტერიტორიული ერთეულების გაერთიანებას იმ პირობით, რომ აუცილებლად იქნება დაცული მათი დამოუკიდებლობა; უნიტარიზმი - პირიქით, ამოდის მთლიანობისა და ერთიანობის პრინციპიდან და ესწრაფვის ისეთი პოლიტიკური ერთობის ჩამოყალიბებისაკენ, რომლის წევრიც არც სახელმწიფო ხელისუფლების პარტნიორია და არც სახელმწიფო ხელისუფლების სუბიექტი“.² ფედერალური და უნიტარული სისტემების დინამიზმისა და გამოვლინების კონკრეტულობის გამო, ბოლო დროს იურიდიულ ლიტერატურაში გაჩნდა სახელმწიფო მოწყობის ჰიბრიდული ფორმის გაგება. ამ ტერმინით აღნიშნავენ იმ სახელმწიფოების ტერიტორიული ორგანიზაციის ფორმას, რომელშიც შერწყმულია ორივე სისტემის ნიშნები.

ჩვენი აზრით, უმნიშვნელოვანესი პრინციპი, რომელიც გარკვეულწილად აგრძელებს ერთიანი ფედერალური სახელმწიფოს ერთიანობის პრინციპს, და პირდაპირი ფორმულირების გზით უნდა აისახოს მომავალ კონსტიტუციურ კანონში, ესაა ჰომოგენურობის პრინციპი. ამ პრინციპის სათანადო სიცხადით ასახვას მომავალი ტერიტორიული ორგანიზებისათვის უფლებამოსილებათა გარანტის მნიშვნელობა აქვს არა მხოლოდ ერთიანი სახელმწიფოს, არამედ მისი შემადგენელი სუბიექტების სამართლებრივი სტატუსის დასაცავადაც.

ჰომოგენურობის, ანუ ერთიანობის პრინციპის ფარგლებში უზრუნველყოფილი უნდა იქნეს კონსტიტუციური წყობის ერთიანობა, რაშიც იგულისხმება ერთიანი სახელმწიფოს შემადგენელი სუბიექტების კონსტიტუციური წყობის სრული შესაბამისობა ერთიანი სახელმწიფოს კონსტიტუციურ წყობასთან. ამ პრინციპის პირდაპირი სახით ფორმულირებას მრავალდონიანი ხელისუფლების არსებობის პირობებში, ვფიქრობ, არსებითი მნიშვნელობა აქვს, მით უმეტეს, იმასაც თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამ თვალსაზრისით ჩვენი ქვეყანა საკმაოდ რთულ და მტკივნეულ პროცესებს განიცდის. აუცილებელი ყურადღების ღირსია ისიც, რომ საკითხის ამდაგვარი რეგულირების კონსტიტუციური პრაქტიკა უკვე არსებობს და დადებითად აპრობირებულია რთული სახელმწიფოებრივი ორგანიზების ბევრ ქვეყანაში. მაგალითისათვის შეიძლება მოვიტანოთ გერმანიის ძირითადი კანონის 28.8-ე მუხლის დებულება, რომლის მიხედვით: „ლანდების კონსტიტუციური წყობა უნდა შეესაბამებოდეს ძირითად კანონში განმტკიცებულ რესპუბლიკური, დემოკრატიული და სოციალური სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებს.“ ამავე მუხლის მესამე აბზაცის მიხედვით, ლანდების უფლებამოსილებების გარანტად გამოდის თვით ფედერაცია. ყოველივე აღნიშნულით იმის თქმა მინდა, რომ, თუ საქართველო ხვალ იქნება რთული სახელმწიფოებრივი ორგანიზების სახელმწიფო, მაშინ, ჩვენი ისტორიული და დღევანდელი სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის გათვალისწინებით, საკმარისია საქართველოს კონსტიტუციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის დებულება, რომლის მიხედვითაც: „საქართველოს კონსტიტუცია უზენაესი კანონია. ყველა სხვა სამართლებრივი აქტი უნდა შეესაბამებოდეს კონსტიტუციას.“ პირიქით, ვფიქრობთ, მიზანშეწონილი იქნებოდა კონსტიტუციურ დონეზე იმის პირდაპირი ფიქსირება, რომ საერთო სახელმწიფოებრივ კანონმდებლობას უპირატესი ძალა აქვს სახელმწიფოს შემადგენელი სუბიექტების კანონმდებლობასთან მიმართებით. აქაც გერმანიის ძირითადი კანონის მაგალითი გამოგვადგებოდა, კერძოდ, ძირითადი კანონის 31-ე მუხლში მითითებულია, რომ „ფედერალურ სამართალს უპირატესობა აქვს ლანდების სამართლის მიმართ.“

ჰომოგენურობის პრინციპთან ერთად და მის ფარგლებში, ხელისუფლების ტერიტორიული ორგანიზების დროს, კონკრეტულად რეგულირებული და რეალიზებული უნდა იყოს დემოკრატიული სახელმწიფოს, დემოკრატიული მმართველობის პრინციპი. ამ პრინციპის სავალდებულობა, სახელმწიფოს შემადგენელი სუბიექტებისათვის, დღეს მოქმედი კონსტიტუციითაც არის მოცემული. ეს ვალდებულება გამომდინარეობს იქედან, რომ 1995 წლის კონსტიტუცია იძლევა საქართველოს, როგორც დემოკრატიული სახელმწიფოს, კონსტიტუციურ-სამართლებრივ დახასიათებას. აღნიშნული დახასიათების ფარგლებში, როგორც საერთო-სახელმწიფოებრივ, ისე რეგიონულ დონეზე, ხელისუფლების ორგანიზება შეიძლება ხდებოდეს მხოლოდ დემოკრატიული გზით, რომლის პარამეტრებიც ასევე კონსტიტუციითაა განსაზღვრული. კერძოდ, კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მიხედვით, სახელმწიფო ხელისუფლების წყაროა ხალხი. შესაბამისად, ადგილებზეც ხელისუფლება ხალხს ეკუთვნის და არ შეიძლება სხვა ვინმე ფლობდეს მას. „არავის არა აქვს უფლება მიითვისოს ან უკანონოდ მოიპოვოს ხელისუფლება“, აღნიშნულია მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტში.

საქართველოს კონსტიტუცია, აღნიშნული მუხლის მე-4 პუნქტის მიხედვით, ასევე ავალდებულებს და მომავალშიც იგივე დატვირთვა ექნება სახელმწიფოს შემადგენელი სუბიექტების მიმართ, რომ ხელისუფლების ორგანიზება ხდებოდეს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით. „ხელისუფლება ხორციელდება ხელისუფლების დანაწილების პრინციპზე დაყრდნობით“ აღნიშნულია მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტში. ჩვენი აზრით, საჭიროა მომავალმა კონსტიტუციურმა კანონმა კიდევ უფრო მეტი გარანტია შექმნას ამ თვალსაზრისით, რადგან დღეისათვის რეგიონალურ დონეზე აღნიშნული კონსტიტუციური ნორმა სათანადოდ ვერ სრულდება. მაგალითისათვის შეიძლება დავასახელოთ აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის ხელისუფლების ორგანიზაციის დღევანდელი მოდელი. ავტონომიური რესპუბლიკის მოქმედი კონსტიტუციის პირველი მუხლი სწორედ ხელისუფლების განხორციელების პრინციპს ეხება და იწოდება ,,ხელისუფლების განხორციელების პრინციპები აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში.“ შესაბამისი მუხლით განსაზღვრულია აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის სამართლებრივი სტატუსი, როგორც პოლიტიკური ავტონომიისა საქართველოს შემადგენლობაში; მითითებულია ხელისუფლების წყაროზე და ასეთად აღიარებულია ხალხი; განსაზღვრულია ხალხის მიერ ხელისუფლების განხორციელების ფორმები; განსაზღვრულია წარმომადგენლობითი ორგანოს ადგილი და მნიშვნელობა სახელმწიფო ორგანოთა შორის.

„1. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა არის სახელმწიფო მოწყობის მქონე პოლიტიკური ავტონომია საქართველოს შემადგენლობაში.

2. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკაში მთელი ძალაუფლება ეკუთვნის ხალხს.

3. ხალხი სახელმწიფო ხელისუფლებას ახორციელებს წარმომადგენლობითი ორგანოების-უზენაესი საბჭოსა და საკრებულოების მეშვეობით, რომელიც ხელისუფლების პირდაპირი ფორმით განხორციელების საფუძველს წარმოადგენს. მმართველობის ყველა ორგანო ექვემდებარება წარმომადგენლობითი ორგანოების უზენაესი საბჭოსა და საკრებულოების კონტროლს და ანგარიშვალდებულია მათ წინაშე“.

გ: ჩვენი აზრით, სასურველია ამ მუხლს დაემატოს ხელისუფლების დანაწილების პრინციპის მარეგლამენტირებელი პირდაპირი ფორმულირების დებულება, ისე, როგორც ეს საქართველოს და სხვა მრავალი ქვეყნის კონსტიტუციებშია მოცემული. ამით მომავალში უნდა გამოირიცხოს ხელისუფლების ორგანიზაციის შესახებ ისეთი კონსტიტუციური დებულებანი, როგორიც დაფიქსირებული იყო იმავე კონსტიტუციის მე-3 თავის 53-ე მუხლში: „აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მეთაური არის აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი პოლიტიკური თანამდებობის პირი, რომელიც ხელმძღვანელობს საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას.“³

2001 წელს კვლავ განხორციელდა ცვლილებები აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, რომლის მიხედვით, ავტონომიური რესპუბლიკის მეთაური აღარ წარმოადგენს ორივე განშტოების ხელმძღვანელს, რითაც წინ გადაიდგა ნაბიჯი ხელისუფლების დემოკრატიულ ორგანიზაციაში. თუმცა, ხელისუფლების დანაწილების სრულყოფისათვის, ვფიქრობთ, საჭირო იყო კიდევ ერთი ნაბიჯის გადადგმაც. ანუ აქ გვაქვს ის დებულება, რომლის მიხედვითაც, როცა მნიშვნელოვანი საკითხები იხილება აჭარის ა.რ. პარლამენტის მიერ, ასეთ შემთხვაში ტარდება ერთობლივი სხდომა, რომელსაც ხელმძღვანელობს ავტონომიური რესპუბლიკის მეთაური.

ერთიანი კონსტიტუციური წყობის ფარგლებში ცენტრსა და რეგიონებს შორის უფლებამოსილებათა მარეგულირებელი კანონმდებლობა აუცილებლად უნდა ქმნიდეს იმის გარანტიას, რომ როცა განხორციელდება საქართველოს სოციალურ სამართლებრივ სახელმწიფოდ დახასიათების მიზანი, აუცილებელია ასევე სახელმწიფოს შემადგენელ ნაწილებსაც საკანონმდებლო დონეზე ჰქონდეთ განმტკიცებული სოციალური კონსტიტუციური წყობა. შესაბამისად, რეგიონის კანონმდებლობა საერთო სახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის ადეკვატურად ამკვიდრებს სოციალური თანასწორობის პრინციპს; რეგიონალურ დონეზე უნდა უზრუნველყოფილ იქნეს მოსახლეობის სხვადასხვა ჯგუფებისა და ფენების ეკონომიკური და კულტურული ინტერესები. რეგიონალური კანონმდებლობა არ შეიძლება ეწინააღმდეგებოდეს საერთო სახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის მიერ დადგენილ სტანდარტებს ისეთ სფეროებში, როგორებიცაა: საყოველთაო და უმაღლესი განათლება, სოციალური დახმარება და დაზღვევა, სოციალური საბაზრო ეკონომიკა და სხვა.

რეგიონალური კანონმდებლობის მიერ დასახელებული პრინციპების უგულებელყოფა ან ხელყოფა, ან საწინააღმდეგო დებულებათა ფორმულირება არაკონსტიტუციურია. ამიტომ, ჩვენი აზრით, აქაც საჭიროა გამოვიყენოთ შედარებითობის მეთოდი და მომავალ კონსტიტუციურ კანონში დავამკვიდროთ იმპერატიული ხასიათის ნორმები, რომლებიც შექმნიან ერთიანი სახელმწიფო ხელისუფლების უზენაესობისა და შესაბამისი კონსტიტუციური წყობის დაცვის შესაძლებლობას ხელისუფლების ყველა დონეზე. პარალელისათვის შეიძლება გამოვიყენოთ გერმანიის ძირითადი კანონის 28-ე და 38-ე მუხლები. ლანდების კონსტიტუციური წყობის ფედერაციის კონსტიტუციურ წყობასთან წინააღმდეგობის შემთხვევაში, ანუ დასახელებული პრინციპების ხელყოფისას, კანონის 28-ე მუხლი იმპერატიულ ფორმაში ადგენს, რომ „(1) ამ ძირითადი კანონიდან გამომდინარე, ლანდების კონსტიტუციური წყობა უნდა შეესაბამებოდეს რესპუბლიკური, დემოკრატიული და სოციალური სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპებს“. ამასთან, ამავე მუხლის მე-3 ნაწილის მიხედვით, ლანდების კონსტიტუციური წყობის, ფედერაციის კონსტიტუციურ წყობასთან შესაბამისობის გარანტად მიიჩნევს თვით ფედერაციას: „(3) ფედერაცია უზრუნველყოფს ლანდების კონსტიტუციური წყობის შესაბამისობას ძირითად უფლებებთან და 1-ლი და მე-2 აბზაცების დებულებებთან.“

მომავალმა ტერიტორიულმა ორგანიზაციამ, მართალია, უნდა გამორიცხოს კონფლიქტების არსებობა ცენტრსა და რეგიონებს შორის, მაგრამ ჩვენი უახლესი ისტორიისა და დღევანდელი რეალობის გათვალისწინებით, კანონმდებელმა იმის ალბათობაც უნდა დაუშვას, რომ შესაძლებელია ცალკეულ საკითხებზე წარმოიშვას გარკვეული წინააღმდეგობა, ამასთან, მეტ-ნაკლებად მძიმე ფორმითაც. ამიტომ საჭიროა კანონმა გაითვალისწინოს ასეთი კონფლიქტების მოგვარების მექანიზმებიც, მათ შორის იძულების გზით რეგულირების შესაძლებლობაც. ამ შემთხვევაშიც ჩვენ არ ვიქნებოდით პიონერები და არც იმის მტკიცება იქნებოდა მართებული, თითქოს ამით ქვეყანა გადაუხვევდა დემოკრატიული აღმშენებლობის რელსებს. მაგალითისათვის ისევ გერმანიის ძირითადი კანონის 37-ე მუხლის დებულებებს მოვიყვანდით: „(1) თუ რომელიმე ლანდი არ ასრულებს მასზე ძირითადი კანონით ან სხვა ფედერალური კანონით დაკისრებულ მოვალეობებს, ფედერალურ მთავრობას შეუძლია ბუნდესრატის თანხმობით მიიღოს აუცილებელი ზომები, რათა ფედერალური იძულების გზით დაიყოლიოს ლანდი თავისი მოვალეობების შესასრულებლად. (2) ფედერალური იძულების განხორციელების მიზნით, ფედერალურ მთავრობას ან მის რწმუნებულს გააჩნია მითითებების გაცემის უფლება ყველა ლანდისა და მათი უწყებების მიმართ.“

თავისთავად ცხადია იმ საკანონმდებლო გარანტიების ფიქსირების აუცილებლობა, რომლებიც უზრუნველყოფენ ერთიანი ფედერალური სახელმწიფოს ინტერესების დაცვას, მაგრამ, ვფიქრობ, ამასთანავე, არანაკლებ მნიშვნელოვანია ფედერალიზმის, როგორც ფორმისა და პოლიტიკური წესრიგის, პროპაგანდა და გაცნობიერება. საკითხების მოწესრიგების შემდეგ შესაძლებელი იქნებოდა ხელისუფლების ორგანიზაციაში ისეთი პრინციპის დამკვიდრება, რომლის ძალითაც ფედერაცია და მისი სუბიექტები, მათი ხელისუფლების სახით, კონსტიტუციურად იქნებიან შეზღუდული საერთო ფედერალური სახელმწიფოს ინტერესებიდან გამომდინარე. ეს კი ანალოგია იქნებოდა იმ პრინციპთან მიმართებით, რომლებიც შეიძლებოდა გამოგვეხატა ფედერაციისადმი ,,მოვალეობის“ ან უკეთ ,,ერთგულების“ ტერმინით და რომლებიც, ჩვენი აზრით, კარგად გამოხატა გერმანიის ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში: „ფედერალურ სახელმწიფოში მოქმედი ფედერალიზმის პრინციპის შინაარსი გულისხმობს ფედერაციის და მისი წევრების მოვალეობას, საკავშირო სახელმწიფოსადმი მეგობრული ურთიერთობის შესახებ.“ ე.ი. კონსტიტუციური „კავშირის“ ყველა წევრმა უნდა ითანამშრომლოს ამ კავშირის არსის შესაბამისად და ხელი შეუწყოს მის განმტკიცებასა და მისი წევრების დასაბუთებული ინტერესების დაცვას.⁴

როდესაც ხელისუფლების ორგანიზაციის თეორიულ ასპექტებზე ვსაუბრობდით, მაშინ ზოგადად შევეხეთ საქართველოს ტერიტორიული ორგანიზაციის კონსტიტუციურ პრინციპებს და აღვნიშნეთ, რომ მოქმედმა კონსტიტუციამ, მთელი რიგი ობიექტური მიზეზებისა გამო, ღიად დატოვა ეს საკითხი და მისი მოწესრიგება, კონსტიტუციის მე-2 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, კონსტიტუციურ კანონს მიანდო. შევეხეთ პრინციპსაც, რომელსაც უნდა დაეყრდნოს მომავალი კონსტიტუციური კანონი, ესაა სუვერენიტეტის და სახელმწიფოსა და ტერიტორიულ ერთეულებს შორის კომპეტენციების გამიჯვნის პრინციპი.

საქართველოს ხელისუფლების ტერიტორიული ორგანიზაციის კონსტიტუციური პარამეტრები

მოცემულ ქვეთავში მიზანშეწონილად მიგვაჩნია უფრო კონკრეტულად დავუბრუნდეთ აღნიშნულ კონსტიტუციურ პარამეტრებს და ვცადოთ მათი ინტერპრეტაცია. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, საქართველოს კონსტიტუციის მე-3 მუხლის პირველ პუნქტში მოცემულია უმაღლეს სახელმწიფო ორგანოთა განსაკუთრებულ განმგებლობას მიკუთვნებული საკითხები. ძალზე საინტერესო დებულებაა მოცემული ამავე მუხლის წინა, მე-2 მუხლში, რომელიც ამბობს: „ერთობლივ განმგებლობას მიკუთვნებული საკითხები ცალკე განისაზღვრება“.

აქ ბუნებრივად ჩნდება კითხვა - რას უნდა ნიშნავდეს „ერთობლივი განმგებლობა“? თუ ჩავთვლით, რომ ამ შემთხვევაში იგულისხმება ცენტრისა და ტერიტორიული ერთეულების ხელისუფლებათა მიერ შესაბამისი სამართლებრივი აქტის მიღება, ეს როგორც პრაქტიკულ-პოლიტიკური, ისე პროცედურული თვალსაზრისით არარეალურია. ვფიქრობთ, რომ ამ დებულების ინტერპრეტაციის შედეგად, ჩვენ შეიძლება მივიდეთ სამართლის თეორიაში „კონკურირებადი კომპეტენციების“ ცნებასთან. მისი არსი მდგომარეობს იმაში, რომ უფლებამოსილებების ამ ნაწილში ტერიტორიული ერთეულების აქტები მხოლოდ მანამდე მოქმედებენ, სანამ ცენტრი არ გამოსცემს შესაბამის აქტებს იმავე კომპეტენციაში შემავალ საკითხებზე. ამ პრინციპს აღიარებს გერმანიის კანონმდებლობაც და, სავარაუდოდ, იგი მისაღები იქნება საქართველოსთვის, ამასთან, იმ პირობით, თუ შესაბამისი მექანიზმის სრულყოფა მოხდება ერთიანობის გარანტიად ჩადებული კონსტიტუციურ დებულებებზე დაყრდნობით, და სრულად იქნება შესაბამისობაში ზემოთ აღნიშნული ჰომოგენურობის პრინციპთან. ამ მექანიზმის სრულყოფაში ვგულისხმობთ იმას, რომ კონკურირებადი უფლებამოსილებების პირობებში, რასაკვირველია, ცენტრმა და ტერიტორიულმა ერთეულებმა შეიძლება კონკურენცია გაუწიონ ერთმანეთს საკანონმდებლო სფეროში, მაგრამ აქ უპირობოდ უნდა იქნეს აღიარებული და დაცული ფედერაციის პრიორიტეტულობის პრინციპი. ამ თვალსაზრისით, კონსტიტუციამ პირველი ნაბიჯი გადადგა, როცა მე-3 მუხლში განსაზღვრა ცენტრალურ ორგანოთა განსაკუთრებულ კომპეტენციას მიკუთვნებული საკითხები. დღეს აღნიშნულ მუხლში მოცემული დებულებების დუბლირება ხდება ზოგიერთი, მაგალითად, აჭარისა და აფხაზეთის კანონმდებლობაში, რაც, იურიდიული თვალსაზრისით, გამართლებული არ არის. ვფიქრობთ, შესაძლებელია ამავე სფეროში დავუშვათ ტერიტორიული ერთეულების საკანონმდებლო უფლებამოსილება, მაგრამ ეს უნდა ხდებოდეს მხოლოდ მაშინ, თუ ამაზე სპეციალურ აღმჭურველ უფლებამოსილებას იძლევა ცენტრალური ხელისუფლება, ანუ საკითხი ამ შემთხვევაში შეიძლება გადაწყდეს გერმანიის ძირითადი კანონის 71-ე მუხლში მოცემული წესის ანალოგიურად. კერძოდ, გერმანიის კონსტიტუციის აღნიშნულ მუხლში მითითებულია, რომ პ: „ფედერაციის განსაკუთრებული კომპეტენციის სფეროში ლანდებს მხოლოდ იმ ზომით აქვთ საკანონმდებლო უფლებამოსილება, რა ზომითაც სპეციალურად აღჭურვავს მათ ამ უფლებით ფედერალური კანონი.“ კონკურირებადი უფლებამოსილების ფარგლებში, ტერიტორიულ ერთეულებს, როგორც უკვე მივუთითეთ, შეუძლიათ მიიღონ საკანონმდებლო აქტები მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამავე საკითხებზე არ არსებობს ცენტრალური ხელისუფლების აქტი. მაგალითად, გერმანიის ძირითადი კანონის 72-ე მუხლი ამ საკითხს შემდეგნაირად არეგულირებს:

„(1) კონკურენტული საკანონმდებლო უფლებამოსილებების სფეროში ლანდებს მაშინ აქვთ საკანონმდებლო უფლებამოსილება, როცა ფედერაცია არ სარგებლობს ამ თავისი უფლებით.

(2) ფედერაციას აღნიშნულ სფეროში გააჩნია საკანონმდებლო უფლება, თუ არსებობს ფედერალური საკანონმდებლო რეგულირების საჭიროება, ვინაიდან:

1. რაიმე საკითხი არ შეიძლება ეფექტურად მოწესრიგდეს ცალკეული ლანდის კანონმდებლობით, ან

2. რაიმე საკითხის მოწესრიგებამ ლანდის კანონით შეიძლება შელახოს სხვა ლანდის ან მთელი ქვეყნის ინტერესები, ან

3. ამას მოითხოვს სამართლებრივი ან სამეურნეო ერთიანობის შენარჩუნება, კერძოდ კი, ცხოვრებისეული პირობების ერთგვაროვანი დაცვა ერთზე მეტი ლანდის ტერიტორიაზე.“

მოტანილი დებულებიდან კარგად ჩანს ფედერალური ხელისუფლების პრიორიტეტულობა, რაც კონსტიტუციურ დონეზეა ფიქსირებული და რითაც იგი საერთო ეროვნული ინტერესებიდან გამომდინარე კანონით გავსაზღვრულ შემთხვევებში შეიძლება ჩაერიოს საკითხის რეგულირებაში. მიუხედავად ამისა, გერმანელი კანონმდებელი არ დაჯერდა და კიდევ უფრო შორს წავიდა, როცა მომდევნო 75-ე მუხლით ფედერაციას მიანიჭა ფუძემდებლური მითითებების შემუშავების უფლება, ანუ შექმნას ჩარჩო კანონმდებლობა და განსაზღვროს ჩარჩო და ძირითადი შინაარსი იმ კანონებისა, რომლებიც უნდა მიიღონ ან შეიძლება მიიღონ ლანდებმა.

„ფედერაციას, 72-ე მუხლით გათვალისწინებული პირობების შესაბამისად, უფლება აქვს გამოსცეს ზოგადი ხასიათის მითითებები შემდეგ საკითხებზე:

1. იმ პირთა სამართლებრივ ურთიერთობათა შესახებ, რომლებიც იმყოფებიან ლანდების, თემებისა და საჯარო სამართლის სხვა კორპორაციების სახელმწიფო სამსახურში, რამდენადაც 74 ა მუხლი სხვა რამეს არ განსაზღვრავს;

1ა. უმაღლესი განათლების ზოგადი პრინციპების შესახებ;

2. პრესისა და კინოს ზოგადი პრინციპების შესახებ;

3. ნადირობის, ბუნების დაცვისა და ლანდშაფტების მოვლის შესახებ;

4. მიწების დარიგების, რეგიონალური დაგეგმარების მოწყობისა და წყლის რეჟიმის შესახებ;

5. ჩაწერისა და საპასპორტო საქმის შესახებ.”

მიუხედავად იმისა, რომ 1994 წელს ძირითად კანონში შევიდა ცვლილებები და დამატებები, რომლითაც გამკაცრდა ფედერალური ხელისუფლების ბარიერები ლანდების კანონმდებლობაში ჩარევისათვის, საერთო სახელმწიფოებრივი ინტერესებიდან გამომდინარე, ასეთი ჩარევის ხარისხი საკმაოდ მაღალია, რაც კიდევ ერთ კონსტიტუციურ ნორმაში შეიძლება ამოვიკითხოთ. კერძოდ, ძირითადი კანონის 91ა მუხლში ნათქვამია:

„ფედერაცია მონაწილეობს ლანდების მიერ მათი ამოცანების შესრულებაში, თუ ისინი მნიშვნელოვანია საზოგადოებისათვის და ფედერაციის დახმარება აუცილებელია ცხოვრებისეული პირობების გაუმჯობესებისათვის (საზოგადოებრივად სასარგებლო ამოცანები):

ღ:1. უმაღლესი სასწავლებლების, აგრეთვე, მათი კლინიკების გაფართოება და ახალთა მშენებლობა;

2. რეგიონალური ეკოლოგიური სტრუქტურების გაუმჯობესება;

3. აგრარული სტრუქტურისა და სანაპირო დაცვის გაუმჯობესება.“

გერმანიის კონსტიტუციური პრაქტიკის ანალიზი და მისი პრაქტიკულ-პოლიტიკური შედეგი, ჩვენი აზრით, წარმოდგენილი მექანიზმის დადებითობაზე მეტყველებს, რაც, თავის მხრივ, ადასტურებს საკითხების ერთიანი რეგულირების აუცილებლობას, მიუხედავად იმისა, რომ კონკურირებადი უფლებამოსილებების მნიშვნელოვანი ნაწილი პრაქტიკულად ლანდების უფლებამოსილებებიდან გამოდის.

როცა საქართველოს კონსტიტუციაში მოცემული დებულებების სრულყოფის შესახებ მივუთითებდით, ტერიტორიული ორგანიზაციის სრულყოფაში სწორედ მსგავსი მოდელის შექმნას ვგულისხმობდით. ჩვენი ქვეყნის სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური პერიპეტიების გათვალისწინებით, მოტანილი გერმანული მექანიზმის მსგავსი სისტემის შექმნა, მიგვაჩნია, მისაღები და გამართლებულია. თუმცა აქ, რასაკვირველია, არ მოვიაზრებთ, რომ სახელმწიფოს ფედერალური ორგანიზების შემთხვევაში უნდა გამოირიცხონ სიცოცხლისუნარიანი სუბიექტები, ანუ რეალური და მიზანშეწონილი დეცენტრალიზაცია.

ზემოაღნიშნულის შემდეგ, საქართველოს კონსტიტუციიდან მოტანილი დებულებებთან დაკავშირებით, კიდევ ორ მომენტს გავუსვამთ ხაზს, რომლებიც, ჩვენი აზრით, შემდგომ დაკონკრეტებასა და სრულყოფას საჭიროებენ. პირველი, ესაა მე-5 მუხლში მითითებული დებულება „ცალკე განისაზღვრება“. თუმცა კანონმდებელმა გვერდი აუარა იმის დაკონკრეტებას, თუ რომელი აქტით შეიძლებოდა განსაზღვრულიყო ერთობლივ განმგებლობას მიკუთვნებული საკითხები. ამ საკითხს, გარდა სამართლებრივისა, საკმაოდ დიდი პოლიტიკური დატვირთვაც გააჩნია, რადგან შესაბამისი აქტის საფუძველზე უნდა მოხდეს უფლებამოსილებათა დელეგირება, რამაც, სავარაუდოდ, სახელმწიფოს ტერიტორიული ორგანიზების მიმართებით, ხელი უნდა შეუწყოს გარკვეული ნაბიჯების გადადგმას. ამასთან, ეს ნაბიჯები შესაძლებელია იყოს წამახალისებელი მომავალი ურთიერთობების რეგულირებისათვის, მაგალითად, ისეთ რეგიონთან, როგორიც აფხაზეთია.

მეორე მომენტი, რომელიც, ჩვენი აზრით, სრულყოფას მოითხოვს, არის ის გარემოება, რომ საქართველოს კონსტიტუცია არ იხსენიებს და, შესაბამისად, არ განსაზღვრავს ტერიტორიული ერთეულების განსაკუთრებულ განმგებლობას მიკუთვნებულ საკითხებს. რას უნდა ნიშნავდეს ეს გარემოება, ტერიტორიული ერთეულების განსაკუთრებული განმგებლობის საერთოდ დაუშვებლობას თუ საქმე გვაქვს სამართლის მეცნიერებაში აღიარებულ ე.წ. „ნარჩენ კომპეტენციებთან“. ვფიქრობთ, კონსტიტუციის სისტემურ ანალიზს სწორედ მეორე ვარიანტისაკენ მივყავართ. ამასთან, ტერიტორიული ერთეულების კომპეტენციაში შესაძლებელია შევიდეს შემდეგი საკითხები:

ა) უწყებებისა და ადმინისტრაციული დაწესებულებების ორგანიზაცია, რომლებიც ტერიტორიული ერთეულების დაქვემდებარებაში იმყოფებიან;

ბ) სოციალური უზრუნველყოფა, ჯანდაცვა, ჰიგიენა;

გ) საზოგადოებრივი წესრიგი (ადგილობრივი პოლიცია);

დ) ქალაქმშენებლობა, ბინათმშენებლობა;

ე) პროფესიული განათლება;

ვ) ადგილობრივი ტურიზმი;

ზ) ადგილობრივი მნიშვნელობის საავტომობილო გზები;

თ) თემთა საზღვრების დადგენა;

ი) ნაოსნობა შინაგან წყლებში;

კ) თევზჭერა შინაგან წყლებში;

ლ) გარემოსდაცვითი ღონისძიებების განხორციელება;

მ) ადგილობრივი მნიშვნელობის ჰიდროტექნიკური ნაგებობების აგება-გამოყენება;

ნ) სპორტი და დასვენება.

საქართველოს მომავალი ტერიტორიული ორგანიზაციის საკითხს არაპირდაპირ, მაგრამ მაინც, უკავშირდება კონსტიტუციის მე-4 მუხლი, რომლის პირველ პუნქტში მითითებულია: „საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე შესაბამისი პირობების შექმნისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შექმნის შემდეგ საქართველოს პარლამენტში იქმნება ორი პალატა: რესპუბლიკის საბჭო და სენატი.”

ბიკამერალური პარლამენტი, როგორც წესი, დამახასიათებელია ფედერაციული ან უნიტარული დეცენტრალიზებული სახელმწიფოებისათვის. თუ საქართველოს კონსტიტუციის ხსენებული მუხლის ინტერპრეტაციას გავაგრძელებთ, ცხადია, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ცენტრალურ და რეგიონალურ ხელისუფლებათა შორის მთავარი მაბალანსებელი მექანიზმი უნდა დავინახოთ, თუ როგორი ურთიერთდამოკიდებულება იქნება საერთო ეროვნულ დონეზე პარლამენტში, მის ორ პალატას - რესპუბლიკის საბჭოსა და სენატს შორის. აქედან ერთი - სენატი რეგიონების ინტერესების გამომხატველია, ხოლო რესპუბლკის საბჭო, როგორც წამყვანი პოლიტიკური პარტიების წარმომადგენლობა, - საერთო ეროვნულ ინტერესებს გამოხატავს. როგორც ვხედავთ, რეგიონალური ინტერესების გამოხატვისათვის კანონმდებელმა დაუშვა ორპალატიანი სისტემა და ამ ინტერესების გარანტირებულობისათვის მიუთითა რა მათ წარმომადგენლობაზე მე-4 მუხლის მე-9 და მე-3 პუნქტებში, ჩაწერა, რომ ,,ქვედა პალატა“ - რესპუბლიკის საბჭო, შედგება პროპორციული წესით არჩეული წევრებისაგან, ხოლო სენატი - ,,ზედა პალატა“, აფხაზეთში, აჭარასა და საქართველოს სხვა ტერიტორიულ ერთეულებში არჩეული წევრებისა და საქართველოს პრეზიდენტის მიერ დანიშნული ხუთი წევრისაგან.

ხელისუფლების ორგანიზაციის კიდევ ერთ ძალზე მნიშვნელოვან საკითხს წარმოადგენს პარლამენტის პალატების - რესპუბლიკის საბჭოსა და სენატის უფლებამოსილებებისა და მათი ურთიერთობის დადგენა. ამ თვალსაზრისით, მსოფლიო კონსტიტუციური პრაქტიკა საკმაოდ მრავალფეროვანია. ეს სახესხვაობა, რასაკვირველია, განპირობებულია სახელმწიფოს ფორმით. თუ თვალს გადავავლებთ მსოფლიო პრაქტიკას, ადვილი შესამჩნევია, რომ, რაც უფრო უნიტარულია სახელმწიფო, მით უფრო ნაკლებია ფუნქციური დატვირთვა პალატებს შორის, ხოლო პირიქით ხდება ფედერალური ორგანიზების ქვეყნებში. შესაბამისად, უნიტარული მოწყობის იტალიაში ზედა პალატის უფლებამოსილებანი არ არის ბოლომდე დატვირთული. ამასთან, კონსტიტუცია პირდაპირი ფორმულირებით არ აფიქსირებს პალატებს შორის განსხვავებას. მათ შორის განსხვავება შეიძლება ამოვიკითხოთ მხოლოდ კონსტიტუციის 83-ე, 135-ე, 104-ე მუხლებში, ანუ, როცა საქმე ეხება პრეზიდენტის არჩევას, საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრების დანიშვნას, მაგისტრატურის უმაღლესი საბჭოს წევრების არჩევას. იტალიის პარლამენტის პალატების თანაბრობის პირობა მათი შემადგენლობის ერთგვაროვნებასა და პალატების შინაგან ორგანიზაციაში დევს. ჩვენ შემთხვევაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ იტალიის პარლამენტის ორივე პალატას საკანონმდებლო ფუნქციის განხორციელებისას თანაბარი უფლებები გააჩნია.

რაც შეეხება გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის პარლამენტის თავისებურებებს ბიკამერალიზმის თვალსაზრისით, გამოიხატება იმაში, რომ თავად გერმანიის ძირითადი კანონი არ მიუთითებს მის ბიკამერალურ ხასიათზე, რადგანაც ბუნდესრატი არ მოიხსენიება როგორც პარლამენტის მეორე პალატა. შესაბამისად, გერმანიის პარლამენტი თვით გერმანელი მეცნიერების ნაწილის მიერ აღიარებულია როგორც ერთპალატიანი პარლამენტი. ამ გარემოებას ხსნიან იმით, რომ სახალხო წარმომადგენლობის უფლებით სარგებლობს და, შესაბამისად, საკანონმდებლო და სხვა საქმიანობას ახორციელებს ბუნდესტაგი. ხოლო, რაც შეეხება ბუნდესრატს, იგი ფედერაციის სუბიექტების სახელითა და საშუალებით მონაწილეობს საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლების განხორციელებაში. „ბუნდესრატის საშუალებით მიწები მონაწილეობენ საკანონმდებლო საქმიანობაში და ფედერაციის მართვაში, ასევე ევროკავშირის საქმეებში“ - აცხადებს 50-ე მუხლი. აქედან გამომდინარე, ბუნდესრატი, ჩვენი აზრით, სავსებით მართებულად აღიქმება ”ლანდების უმაღლეს ბიუროკრატიად,” ფედერალურ ორგანოდ, რომელიც, სხვა ფედერალურ ორგანოებთან ერთად, ,,მუდმივ ორგანოს“ წარმოადგენს და ფორმირდება და განახლდება ლანდების მთავრობების მიერ.

თუ მაინც გავითვალისწინებთ ან დავუშვებთ მეცნიერთა, მათ შორის გერმანელ მეცნიერთა მეორე ნაწილის აზრს იმის შესახებ, რომ გერმანიის პარლამენტი შედგება ორი პალატისაგან, მაშინ შეიძლება დავასკვნათ, რომ გერმანული ბიკამერალიზმი განსაკუთრებული ხასიათისაა. ამ თავისებურებას განაპირობებს პალატების სრულიად განსხვავებული სამართლებრივი სტატუსით სარგებლობა, რაც, თავის მხრივ, მათი ფორმირების წესიდან გამომდინარეობს.

ბუნდესტაგი აირჩევა ოთხი წლის ვადით საყოველთაო, პირდაპირი და თანასწორი საარჩევნო პრინციპების საფუძველზე მაშინ, როცა ბუნდესრატის წევრები ინიშნებიან ლანდების მთავრობების მიერ და ამავე ორგანოების მიერ ხდება მათი გამოწვევა. ამასთან, კონსტიტუცია არ მიუთითებს ბუნდესრატის უფლებამოსილების ვადაზე.

ძალზე განსხვავებულია ბუნდესტაგისა და ბუნდესრატის უფლებამოსილებანი, მისი მოცულობა. ბუნდესრატის როლი და საერთოდ, მისი ,,კონსტიტუციურ-პოლიტიკური რანგი და მნიშვნელობა განისაზღვრება უმთავრესი უფლებით, რომ მიიღოს გადაწყვეტილება იმ კანონებთან დაკავშირებით, რომლებიც ითხოვენ ბუნდესრატის თანხმობას. ეს უფლება ბუნდესრატს და, შესაბამისად, ლანდებს უქმნის შესაძლებლობას მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინონ ფედერაციის კანონმდებლობაზე, რამდენადაც ფედერალური კანონების ნახევარზე მეტი საჭიროებენ ბუნდესრატის თანხმობას.“⁵

ჩვენი აზრით, მცირეთა შორის ყველაზე ძლიერი არგუმენტი, მეცნიერთა მეორე ნაწილის სასარგებლოდ, არის ძირითადი კანონის 81-ე მუხლი, რომელმაც შემოიტანა განსაკუთრებული საკანონმდებლო ვითარების ცნება, რომლის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ იმ შემთხვევაში, თუ ფედერალური მთავრობა აუცილებლად მიიჩნევს, პრაქტიკულად, ბუნდესრატს შეუძლია კანონი მიიღოს ბუნდესტაგის თანხმობის გარეშე. ეს ვითარება იქმნება იმ შემთხვევაში, როცა ბუნდესტაგის წევრთა უმრავლესობა ნდობას არ უცხადებს კანცლერს, ხოლო ფედერალური პრეზიდენტი არ ეთანხმება ამ უკანასკნელის მოთხოვნას ბუნდესრატის დათხოვნის თაობაზე. სწორედ ასეთ ვითარებაში, პრეზიდენტს, ფედერალური მთავრობის წინადადებითა და ბუნდესრატის თანხმობით, შეუძლია გამოაცხადოს საგანგებო საკანონმდებლო ვითარება ბუნდესტაგის მხრივ უარყოფილი კანონპროექტების მიმართ. როგორც ნათქვამიდან ჩანს, გერმანული პარლამენტის ბიკამერალიზმი, თუკი საერთოდ მას ასეთად ჩავთვლით, ძალზე თავისებურია და ჩვენ მიერ ხშირად მოხმობილი ამა თუ იმ მოდელისაგან განსხვავებით, იგი ნაკლებად გასათვალისწინებელი იქნება ქართული ხელისუფლების ორგანიზებისათვის როგორც ფორმირების, ისე კონსტიტუციურ-პოლიტიკური როლისა და მნიშვნელობის მიხედვით. ეს განსხვავება იმითაა განპირობებული, რომ მოქმედმა ქართულმა კონსტიტუციამ უმაღლეს საკანონმდებლო ორგანოსთან მიმართებით, ასე ვთქვათ, ,,სენატურ“ სისტემაზე აიღო გეზი. შესაბამისად, გერმანული მოდელი არსებითად განსხვავდება როგორც მომავალი ქართული, ისე არსებული ამერიკული, შვეიცარიული თუ სხვა ტრადიციული სენატური სისტემებისაგან. თუმცა გერმანულ მოდელშიც არის საყურადღებო მომენტები, რომლების შესაძლებელია გათვალისწინებულ იქნეს რესპუბლიკის საბჭოსა და მთავრობის ურთიერთობის საკითხებში. მოტანილი მაგალითებისა და საქართველოს სინამდვილეში არსებული სოციალურ-პოლიტიკური ვითარების ანალიზის საფუძველზე, ვფიქრობთ, შეიძლება იმ დასკვნის გაკეთება, რომ მომავალი ორპალატიანი პარლამენტის პირობებში, პალატებს შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნისათვის გასათვალისწინებელია, რომ მომავალმა კანონმა არ დაუშვას ისეთი მექანიზმის არსებობა, რომლის მიხედვითაც, პარლამენტის კომპეტენციაში შემავალ ყველა საკითხზე გადაწყვეტილების მიღებისათვის აუცილებელი იყოს ორივე პალატას შორის შეთანხმების მიღწევა, რამაც მოცემული სოციალურ-პოლიტიკური ვითარების პირობებში შესაძლებელია ძალზე გაართულოს ან გააჭიანუროს გადაწყვეტილების მიღება. შესაბამისად, საკითხის რეგულირებისათვის, ჩვენი აზრით, ყველაზე უფრო მისაღები მექანიზმი შეიძლება იყოს ის, რომ მომავალი ორპალატიანი სტრუქტურის პირობებში საქართველოს უმაღლესმა საკანონმდებლო ორგანომ ორივე პალატის აუცილებელი შეთანხმების საფუძველზე მიიღოს გადაწყვეტილება მხოლოდ ისეთ საკითხებზე, რომლებიც ტერიტორიული ერთეულის ინტერესებს ეხება, ხოლო ყველა დანარჩენ საკითხზე, რესპუბლიკის საბჭომ გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს ზედა პალატის აუცილებელი თანხმობის გარეშე. ამასთან, აქვე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ უფლებამოსილებათა ის წრე, რომლებიც შეეხება რეგიონალურ ინტერესებს ან გამომდინარეობენ ასეთი ინტერესებიდან, კანონით ზუსტად უნდა იქნეს განსაზღვრული. აღნიშნულის თვალსაზრისით, საქართველოს კონსტიტუცია მხოლოდ ნაწილობრივ იძლევა საკითხის გადაწყვეტის კონსტიტუციურ მიმართულებას, როცა ზოგადი დებულებების მე-3 მუხლში განსაზღვრავს სახელმწიფოს ცენტრალურ ორგანოთა განსაკუთრებულ განმგებლობას მიკუთვნებული საკითხების ჩამონათვალს. მაგრამ, რასაკვირველია, ეს კონსტიტუციური დებულება სრულებით არ არის საკმარისი და მან შემდგომი დაკონკრეტება მომავალ კონსტიტუციურ კანონში უნდა ჰპოვოს. აქ, ბუნებრივია, ისმის კითხვა - რა მიმართულებით უნდა წარმართოს ეს კონკრეტიკა მომავალმა კანონმა? თუ კანონმდებელი ჩამოთვლიდა სუბიექტების უფლებამოსილებებს, ცხადია, ერთი კანონი ვერ იქნება იმის გარანტი, რომ ამოწუროს ეს უფლებამოსილებები, თუ კანონი ერთობლივი კომპეტენციების ჩამონათვალს მოგვცემდა, მაშინ არ ვიქნებით დაზღვეული იმისაგან, რომ ამ უფლებამოსილებათა მიღმა დარჩება საკმაოდ დიდი ველი საკითხებისა, რომელთა ხარჯზე შესაძლებელი იქნებოდა სუბიექტების უფლებამოსილებების სპონტანური და არამართლზომიერი გაზრდა. ვფიქრობთ, გამოსავალი შეიძლება გამოიძებნოს ისეთი მექანიზმის საკანონმდებლო რეგლამენტაციაში, სადაც კანონი ამომწურავად განსაზღვრა-ვდა სუბიექტების კომპეტენციას. ამ მექანიზმის ფარგლებში, კონსტიტუციურად განსაზღვრული იქნება როგორც ცენტრის, ისე ტერიტორიული ერთეულების უფლებამოსილებები, რომელთა მიღმა დარჩენილი საკითხები ავტომატურად უნდა ჩაითვალოს ერთობლივ განმგებლობას მიკუთვნებულ საკითხებად.

თუ კონსტიტუციური დებულებების ინტერპრეტაცია ზემოაღნიშნული მიმართულებით წარიმართება, ვფიქრობთ, მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნება შესაძლებელი ჩვენ მიერ ზემოთ მითითებული მოსაზრების რეალობა საქართველოს მომავალ ტერიტორიულ ორგანიზებასთან დაკავშირებით.

ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან და განსაკუთრებით, გერმანული პრაქტიკიდან მაგალითების მომეტებულად მოშველიებით, ნამდვილად არ გვსურს იმის ხაზგასმა, რომ ქართული მექანიზმი მხოლოდ ცენტრისკენული ტენდენციის ამსახველი იყოს. უბრალოდ, ხაზი გვინდა გავუსვათ იმ გარემოებას, რომ ხელისუფლების ტერიტორიული ორგანიზების პრობლემის გადაწყვეტისას არსებული გამოცდილების, პრაქტიკის გათვალისწინებით ჩამოყალიბდეს კერძო, ქართული მიდგომა, რადგან მოცემული საკითხი მკვეთრად ინდივიდუალურია ყოველ ცალკეულ ქვეყანაში, თავისი პრაქტიკულ-პოლიტიკური ფორმისა და შედეგის თვალსაზრისით. მხოლოდ მთავარია, რომ ქართული სახელმწიფოებრივი აღმშენებლობის დღევანდელი სოციალური, ეკონომიკური, მენტალური, გეოპოლიტიკური მდგომარეობის გათვალისწინება, რადგან, როცა საშინაო ინტეგრაციას სასიცოცხლო მნიშვნელობა ენიჭება, ”მაშინ ცენტრალიზაციის პროცესი, გარკვეული აზრით, ბუნებრივი მოვლენაა...“⁶ ამ ბუნებრიობაზე, ჩვენი აზრით, მიუთითებს ერთიანი სახელმწიფო სუვერენიტეტის დარღვეული მთლიანობის აღდგენა ქვეყნის გამთლიანების სახელმწიფოებრივი ამოცანა. ამ ამოცანის შესრულება გვესახება ისეთი პრაქტიკულ-პოლიტიკური შედეგის მიღწევაში და მის ისეთ იურიდიულ გაფორმებაში, როცა თამამად შეგვიძლია მივუთითოთ ცენტრალიზაციის საკითხზე, თუ ამ შემთხვევაში „ცენტრალიზაცია, ერთი მხრივ, წარმატებული ინტეგრაციის შედეგია, მეორე მხრივ კი, ცენტრალიზაციის ტენდენცია უკავშირდება ყველა დონეზე სახელმწიფოს ინტერვენციონისტული ფუნქციის ზრდას“⁷, რაც დემოკრატიულ პრინციპებზე დაყრდნობით და გონივრული კომპრომისით, ხელს შეუწყობს აღნიშნული ამოცანის განხორციელებას.

_____________________

1. მონტესკიე, კანონთა გონი, თბილისი, 1994, გვ. 156.

2. გ. ხუბუა, ფედერალიზმი, როგორც ნორმატიული პრინციპი და პოლიტიკური წესრიგი, ABA,U.J.N თბილისი, 2000, გვ. 42.

3. იხ. აჭარის ა.რ. კონსტიტუცია, გაზეთი ,,აჭარა“, 2000 წლის 1 ივლისი, გვ.1-5

4. Клаус Михаель Мибах, Федерализм Федеративной республики Германия ИН-ПРЕСС, Бонн 1997 стр.10.

5. იქვე.

6. გ. ხუბუა, ფედერალიზმი, როგორცნორმატიული პრინციპი და პოლიტიკური წესრიგი, ABA,U.J.N თბილისი, 2000, გვ. 122.

შორენა წიქარიძე

სახელმწიფოს არსებობის ნებისმიერ ეტაპზე მმართველობის სრულყოფილი ფუნქციონირების დონე სახელმწიფოში მოქმედი კონტროლის სისტემის გამართულ საქმიანობაზეა დამოკიდებული. ნებისმიერი იურიდიული პირისა და მათ უმეტეს, სახელმწიფოს ორგანოების სრულყოფილი საქმიანობისათვის აუცილებელია კონტროლი.

როდესაც გავეცანით საფინანსო კონტროლის ორგანოებსა და მათ თავისებურებებს ევროპის სახელმწიფოებში, დავადგინეთ, რომ მათ ფონზე საქართველოს კონტროლის პალატას სჭირდება დამოუკიდებლობის მეტი გარანტია. ამასთან, ვფიქრობთ, ძალზე მნიშვნელოვანია ეკონომიკურად ძლიერი საზღვარგარეთის ქვეყნების გამოცდილების გაზიარება. როგორც ცნობილია, სახელმწიფოს ეკონომიკური მდგომარეობა ბაზისია, საფუძველია თავად ამ სახელმწიფოს, როგორც სუვერენული ერთეულის არსებობისა. ისტორიულად ცნობილია, რომ ნებისმიერ ქვეყანაში საფინანსო კონტროლის განხორციელებას ბევრი ორგანო ცდილობდა და ახლაც ცდილობს, რადგან ეროვნული ვალუტა - როგორც სახელმწიფოსთვის მიმართულების მიმცემი ბიძგი, ყოველთვის საზოგადოების ყურადღების ცენტრში იყო და არის. იმდენად მნიშვნელოვანია სახელმწიფო კონტროლი და მით უმეტეს საფინანსო, რომ საერთაშორისო ორგანიზაციის მე-9 კონგრესის მიერ 1977 წელს მიღებულ და ხელმოწერილ იქნა ლიმის დეკლარაცია, რომელიც აღიარებს უმაღლესი საკონტროლო ორგანოს ზეუწყებრივ ბუნებას, ითვალისწინებს კონტროლის სახელმძღვანელო პრინციპებს და ა.შ. როგორც ჩანს, კონტროლის ტექნოლოგიზაციის სამართლებრივი ბაზის შექმნა საერთაშორისო მნიშვნელობის პრობლემად რჩება და, რა თქმა უნდა, საქართველოსთვისაც ამას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს.

თავის დროზე ხელისუფლების სათავეში მოსვლისთანავე ბურჟუაზიამ წარმომადგენლობითი ორგანოს მეშვეობით განამტკიცა არა მხოლოდ გადასახადების დადგენისა და სესხების გაცემის, არამედ ბიუჯეტის მიღებისა და სახელმწიფო სესხების ხარჯვაზე კონტროლის განხორციელების უფლება. ამ მიზნით მთელ რიგ პარლამენტებთან შექმნილია საფინანსო კონტროლის სპეციალური ორგანოები, რომელთაც კონტროლის საპარლამენტო ინსტიტუტებსაც უწოდებენ.

საქართველოს კონტროლის პალატა, როგორც ქვეყნის უმაღლესი საფინანსო-საბიუჯეტო კონტროლის განმახორციელებელი ორგანო, იქმნება საქართველოს პარლამენტთან, რომელიც საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მთავრობის კონტროლის ერთ-ერთ საშუალებას წარმოადგენს, საპრეზიდენტო რესპუბლიკის საკონტროლო შეზღუდვის პირობებში კი თითქმის ერთადერთ რეალურ ბერკეტად რჩება.

დღეს, როდესაც საქართველოს დემოკრატიული სახელმწიფოს მშენებლობისაკენ აქვს კურსი აღებული, საჭიროა გავითვალისწინოთ ევროპის მაღალგანვითარებული ქვეყნების გამოცდილება, რათა ჩვენც შევძლოთ გარდამავალი ეპოქის თანმდევი კრიზისების დაძლევა საქართველოსთვის მისაღები უნდა იყოს უკვე არსებული, აპრობირებული და გაანალიზებული გამოცდილების გათავისება, თუმცაღა ეს ყველაფერი ქართულ ტრადიციებს, მენტალიტეტსა და კანონმდებლობას უნდა მოერგოს.

ჩვენს მიერ განხილული იქნება ავსტრიის, გერმანიის, იტალიის, პოლონეთის, რუსეთის ფედერაციისა და საფრანგეთის საფინანსო-საბიუჟეტო კონტროლის განმახორციელებელი ორგანოების თავისებურებები, რომელთა ჩვენს კანონმდებლობაში გათვალისწინება უფრო ეფექტურს გახდის კონტროლის განხორციელებას.

კონტროლის სუბიექტებთან დაკავშირებით იურიდიულ ლიტერატურაში ტერმინოლოგიური მოუწესრიგებლობაა. ვეთანხმები პროფ. ო. მელქაძის მოსაზრებას და ვიმეორებ, რომ ორგანოებს, რომელთათვისაც კონტროლი არ წარმოადგენს მისი საქმიანობის ერთადერთ ფუნქციას (მაგ. პარლამენტი) ,,მაკონტროლებელი ორგანოები” ვუწოდოთ, ხოლო ორგანოებს, რო-მელთათვისაც კონტროლი მაპროფილებელი საქმიანობაა (მაგ. კონტროლის პალატა) - ,,საკონტროლო ორგანოები”, მათ ერთობ-ლიობას კი - ,,კონტროლის ორგანოები”.

,,საქართველოს კონტროლის პალატის შესახებ” კანონის მე-5 მუხლში ჩამოყალიბებულ კონტროლის პალატის უფლებამოსილებებს, ჩვენი აზრით, უნდა დაემატოს შემდეგი, კერძოდ: კონტროლის პალატამ უნდა შეამოწმოს სოციალური დაზღვევის ორგანოების წარმომადგენელთა საფინანსო საქმიანობა, როგორც ეს ავსტრიაშია; ასევე შეამოწმოს მიღებულია თუ არა ხელშეკრულების მონაწილე მხარის მიერ საკმარისი ზომები სახელმწიფოსათვის ზარალის თავიდან ასაცილებლად, ასევე არსებობდა თუ არა სახ-ს თანხების გამოყენების აუცილებლობა კონკრეტულ შემთხვევაში (გერმანია). ეს წინასწარი კონტროლის ერთ-ერთი სახეა, რაც დღევანდელ სიტუაციაში საქართველოსთვის მისაღებია და თავიდან აგვაცილებს სახელმწიფო ბიუჟეტის განიავებას, სახელმწიფო თანხების არამიზნობრივ ხარჟვას. კონტროლის პალატას ასევე დავაკისრებდით ანგარიშის ჩაბარებას პარლამენტისა და მთავრობის წინაშე სახ-ო ქონების პრივატიზაციის კონტროლის შედეგებზე, ასევე აკონტროლოს სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო ვალის მდგომარეობა, საკრედიტო რესურსების გამოყენება (რუსეთი). ეს ნორმა საქართველოსთვის მისაღებია იმდენად, რამდენადაც კონტროლის პალატა სრულყოფილად ფლობს ინფორმაციას ქვეყნის საფინანსო მდგომარეობის შესახებ და ამის საფუძველზე სრულყოფილად გააკონტროლებს ქვეყნის მიერ ვალის აღებასა თუ გადახდას; ხოლო საკრედიტო რესურსებში უნდა იგულისხმებოდეს არა მარტო შიდასახელმწიფოებრივი, არამედ საერთაშორისო საკრედიტო რესურსებიც.

რაც შეეხება კონტროლის პალატის თავმჟდომარეს, მას დავუმატებდით ვალდებულებას, რომ ბიუჟეტის შესრულების მიმდინარე ანგარიშიც წარუდგინოს პარლამენტს. დღევანდელი სიტუაციის გათვალისწინე-ბით, როცა სრულიად მოულოდნელად საბიუჯეტო წლის მიმდინარეობისას ხდება ხოლმე ბიუჟეტის სეკვესტრი და სხვა ანომალიები საფინანსო სფეროში; მისი აღმოფხვრისათვის უკეთესი იქნება მიმდინარე ანგარიშის შემდეგ სიტუაციის გამოსწორების მიზნით გარკვეული ღონისძიებების გატარება, ვიდრე საბიუჯეტო წლის დამთავრების შემდეგ უკვე არსებული უარყოფითი შედეგების გაშუქება. თუმცა ეს უკანასკნელიც აუცილებელია, რათა მომავალში იგივე შეცდომები არ იქნეს დაშვებული.

საფინანსო-საბიუჟეტო კონტროლის მაღალი ეფექტიანობა საზღვარგარეთის ქვეყნებში განპირობებულია მთელი რიგი ფაქტორებით. უმთავრესი იმაში მდგომარეობს, რომ კანონმდებლობის მიერ დადგენილია საფინანსო კონტროლის განმახორციელებელი ორგანოს ხელმძღვანელების საკანონმდებლო ორგანოზე უფრო ხანგრძლივი ვადით დანიშვნა (მაგ.: აშშ-ში - 15 წლით, კანადაში - 10 წლით). კონტროლის პალატის თავმჟდომარე საქართველოშიც პარლამენტის მიერ უნდა აირჩეს თავად პარლამენტის უფლებამოსილებაზე უფრო ხანგრძლივი ვადით - მაგ.: 7 წლით, რათა არ ემთხვეოდეს არც პრეზიდენტისა და არც პარლამენტის უფლებამოსილების ვადას. ამ შემთხვევაში კონტროლის პალატის თავმჯდომარე მმართველობის ორგანოების, პოლიტიკური თუ სხვა ზეგავლენისგან იქნება დაცული და მასზე ზეწოლა არ მოხდება.

ავსტრიაში თავად საფინანსო კონტროლის ორგანოს თავმჯდომარეობის კანდიდატი გარკვეულ პირობებს უნდა აკმაყოფი-ლებდეს: იგი არ უნდა შედიოდეს რომელიმე საერთო წარმომადგენლობითი ორგანოს შემადგენლობაში და უკანასკნელი ოთხი წლის განმავლობაში არ უნდა იყოს ფედერალური მთავრობის ან რომელიმე მიწის მთავრობის წევრი. ეს წესი ერთგვარად ხელს უწყობს, როგორც მომავალი საანგარიშო პალატის თავმჯდომარის, ისე მთლიანად საანგარიშო პალატის დამოუკი-დებლობას. აღნიშნული ნორმა ქართულ სინამდვილეშიც უნდა დაინერგოს, რათა თავიდან იქნეს აცილებული კონტროლის პალატის თავმჯდომარეზე ზეწოლა, იგი ჩართულ არ იქნეს კორუფციაში ან პოლიტიკურ დაპირისპირებაში.

შეიძლება მივიჩნიოთ, რომ ეს ფორმალობაა, მაგრამ მისაღებია: სანამ კონტროლის პალატის თავმჯდომარე შეუდგებოდეს საქმიანობას, ფიცი დადოს პარლამენტის წინაშე (როგორც ეს ავსტრიაშია), რადგან იგი ანგარიშს სწორედ პარლამენტს აბარებს. ყველაფერი ეს, რა თქმა უნდა, სიმბოლურია, მაგრამ თუკი მაგ.: მოსამართლეები დებენ ფიცს, რომელთაც სახელმწიფოს სახელით გამოაქვთ განაჩენი, უპრიანი იქნებოდა ფიცი სახელმწიფოს უმაღლეს მაკონტროლებელ ორგანოს ხელმძღვანელსაც დაედო.

გერმანიაში მაგ.: საანგარიშო პალატის პრეზიდენტი ამავე დროს არის ფედერაციის რწმუნებული ეკონომიკური ეფექტიანობისა და სახელმწიფო მმართველობის საკითხებში. ჩვენი აზრით, დღეისათვის კონტროლის პალატის თავმჯდომარის ასეთი ფართო უფლებამოსილებით აღჭურვა არ შეიძლება, რადგან 1. არ არსებობს საფინანსო კონტროლის ისეთი გამოცდილება, როგორც ეს, ვთქვათ, გერმანიაშია; 2. დასახვეწია ჩვენი საფინანსო კანონმდებლობა; 3. კონტროლის პალატის თავმჯდომარეს ისეთი ძლიერი ავტორიტეტი და ძალაუფლება არ გააჩნია, როგორც ეს ევროპის განვითარებულ ქვეყნებშია; 4. სახ-ო მმართველობის საკითხებში კონტროლის პალატის შეჭრა, ერთგვარად დააკნინებს საპრეზიდენტო რესპუბლიკის სიმყარეს. გერმანიის მაგალითი საქართველოსთვის მისაღები ალბათ, მომავალში იქნება, როდესაც მთელ ტერიტორიაზე აღსდგება იურისდიქცია, პარლამენტი ორ პალატად ჩამოყალიბდება და კანონმდებლობაც მასთან მოვა შესაბამისობაში. ცენტრისა და რეგიონის მარეგულირებელი კანონმდებლობის შესაქმნელად ამ საკითხზე იურისტები და პოლიტიკოსების დღესვე უნდა იწყებდნენ მსჯელობას.

ასევე, ჩვენი აზრით, სასურველი იქნებოდა, თუ კონტროლის პალატის თავმჯდომარეს საკონსულტაციო ფუნქციებითაც აღვჭურვავდით, როგორც ეს გერმანიაშია, რათა თავის სფეროში კონსულტაციები მისცეს მთავრობას, ცალკეულ მინისტრებს, პარლამენტს. საქართველოსთვის ეს გამოცდილება მისაღები იქნება იმდენად, რამდენადაც მთლიანად ქვეყანაში თუ მის ცალკეულ რაიონებში სახელმწიფო ფინანსების მდგომარეობის შესახებ სრულ სურათს სწორედ კონტროლის პალატის თავმჯდომარე ფლობს, ამიტომ კარგი იქნება, სანამ ესა თუ ის თანამდებობის პირები რაიმე გადაწყვეტილებას მიიღებენ, გარკვეული კონსულტაციები გამართონ საფინანსო-საბიუჯეტო პალატის თავმჯდომარესთან.

რაც შეეხება კონტროლის პალატის თავმჯდომარის მოადგილეებს, ,,საქართველოს კონტროლის პალატის შესახებ” კანონის მე-13 მუხლში წერია: ,,საქართველოს კონტროლის პალატის თავმჯდომარის მოადგილეებს ნიშნავს და ათავისუფლებს საქართველოს პრეზიდენტი საქართველოს კონტროლის პალატის თავმჯდომარის წარდგინებით”. ხოლო მე-14 მუხლში კი ნათქვამია: ,,კონტროლის პალატის თავმჯდომარე დანიშვნიდან ერთი თვის ვადაში საქართველოს პარლამენტს წარუდგენს მოადგილეების კანდიდატურებს”. თუ დავეთანხმებით მე-13 მუხლს, მაშინ სრულიად მიუღებელია მე-14 მუხლი ანუ თუკი მოადგილეებს პრეზიდენტი ნიშნავს, სრულად ზედმეტია ამ პროცედურის შემდეგ მათი კანდიდატურების პარლამენტისათვის წარდგენა. მაგრამ თუ მე-14 მუხლს დავეთანხმებით, მე-13 მუხლი კანონიდან მოწყვეტილად ჩაითვლება. ალბათ, აღნიშნული მუხლები ცდილობენ კონფლიქტური სიტუაცია არ წარმოშვან აღმასრულებელ და საკანონმდებლო ხელისუფლებას შორის და პრეზიდენტის მიერ მოადგილეების დანიშვნამდე პარლამენტს მათი კანდიდატურების გაცნობასა და მოწონებას სთხოვს, მაშინ კიდევ უფრო ბუნდოვანი და გაუგებარი ხდება ეს მუხლები. თუკი კანონი ცდილობს კონფლიქტური სიტუაცია არ წარმოშვას პრეზიდენტსა და პარლამენტს შორის, მაშინ მე-13 მუხლად უნდა ჩამოყალიბდეს, რომ სანამ კონტროლის პალატის თავმჯდომარის მოადგილეებს პრეზიდენტი დანიშნავს, მანამდე პარლამენტში უნდა მოხდეს მათი განხილვა და მოწონება; ხოლო მე-14 მუხლში კი ჩაიწეროს, რომ ამ პროცედურის შემდეგ კონტროლის პალატის თავმჯდომარემ პრეზიდენტს წარუდგინოს მოადგილეების კანდიდატურები დასანიშნად.

კანონის თანახმად, კონტროლის პალატის უმაღლეს კოლეგიურ ორგანოს კონტროლის პალატის პრეზიდიუმი წარმოადგენს, რომელშიც შედის თავმჯდომარე, მისი მოადგილეები, პრეზიდიუმის დანარჩენი წევრები. ჩვენი აზრით, კანონით განსაზღვრული უნდა იყოს წევრთა ზღვრული რაოდენობა, როგორც ეს პოლონეთის კანონმდებლობაშია. კონტროლის პალატის პრეზიდიუმი ,,მართავს სხდომებს თვეში ერთხელ მაინც”. ეს საკმაოდ კარგი ტენდენციაა, თუმცა არავითარი მნიშვნელობა არ ექნება ამ სხდომების გამართვას, თუკი მასზე საზოგადოებისა თუ სახელმწიფოს მხრიდან ,,კონტროლი” არ განხორციელდა. საქართველოს კონტროლის პალატაში, ჩვენი აზრით, რუსეთის ფედერაციის საანგარიშო პალატის გამოცდილება უნდა დაინერგოს, კერძოდ, იმ საკითხში, რომ ეს უკანასკნელი რეგულარულად აწვდის თავისი საქმიანობის შესახებ ინფორმაციას მასმედიას; გამოსცემს ყოველთვიურ ბიულეტენს (ოფიციალური ბეჭდვითი ორგანო), რომელშიც სავალდებულო გამოქვეყნებას ექვემდებარება მისი ფედერალური კრებისადმი წარდგენილი ყოველწლიური ანგარიში. საზოგადოებისათვის გამჭვირვალე ხდება საბიუჯეტო სახსრების ხარჯვისა და შესრუ-ლების პროცესი, რაც კორუფციის, სახელმწიფო ფინანსების არამიზნობრივი გამოყენების თავიდან აცილების წინაპირობაა.

უკეთესია საქართველოშიც იქნეს შემოღებული სახელმწიფო ბუღალტრების ინსტიტუტი (როგორც ეს საფრანგეთშია), რომლებიც სახელმწიფოსა თუ სახელმწიფო ორგანოთა ნებისმიერ ფინანსურ ოპერაციას აწარმოებენ, პასუხისმგებელნი არიან შემოსავლის აკრეფისა თუ ხარჯების დამტკიცების პროცესზე და ასევე, ყოველწლიურად აბარებენ ანგარიშს საანგარიშო პალატას. საქართველოში ეს ინსტიტუტი მისაღებია, რადგან კონტროლის პალატა შემდგომში იმ პირების საქმიანობას გააკონტროლებს, რომლებიც უშუალოდ ახორციელებენ კონტროლს. ეს არის კონტროლი თავად კონტროლის ორგანოში.

სასურველი იქნებოდა საქართველოს კანონმდებლობაში, პოლონეთის კანონმდებლობის მსგავსად, დადგენილიყო კონტროლიორის დანიშვნის წესი (კონტროლიორს იგივე უფლება-მოვალეობები აქვს, რაც სახელმწიფო ბუღალტერს საფრანგეთში). დანიშვნამდე კონტროლიორი გადის სტაჟირებას, რომელიც საკვალიფიკაციო გამო-ცდით მთავრდება. მისი უმწიკვლოებისა და მოუსყიდველობის შემოწმება გამოცდის შემდეგაც გრძელდება: გამოცდით მიღებული თანამდებობის საბოლოო დაკავებას წინ უსწრებს ერთწლიანი ხელშეკრულების გაფორმება. საქართველოში კანდიდატურების ასე შერჩევა თუ მოხდება, იმედი გვაქვს, კორუფციის დონე შემცირდება. თუკი საკონტროლო ორგანოში კორუფცია აღარ იმძვინვარებს, მაშინ სხვა ნებისმიერ ორგანოში კორუფციის ფაქტის აღმოჩენის შემთხვევაში, კონტროლიორებს (და არა მარტო მათ) სათანადო რეაქცია ექნებათ და ამით პრაქტიკულად ეს პრობლემა ნაწილობრივ მაინც გადაიჭრება.

გერმანიის საანგარიშო პალატის კიდევ ერთ გამოცდილებას თუ გავიზიარებთ, საფინანსო კანონმდებლობას ეფექტურად და სრულად გავატარებთ ცხოვრებაში. აქ მხედველობაში გვაქვს საკანონმდებლო პრაქტიკა, რომლის შესაბამისადაც, გერმანიის ფედერაციული საანგარიშო პალატა რეგულარულად ღებულობს საბიუჯეტო პროცესთან დაკავშირებულ კანონებსა და მთავრობის ნორმატიულ-სამართლებრივ აქტებს და უკუკავშირების არხით უკანვე უბრუნებს ინფორმაციას ადგილზე კანონებისა და ნორმატიული აქტების ქმედითობისა და შესრულების მდგომარეობის შესახებ. ჩვენი აზრით, ეს ნორმა მისაღებია კონტროლის პალატისათვის, რადგან თითოეული ნორმატიული აქტი იმისათვის იქმნება, რომ ცხოვრებაში მოხდეს მისი რეალიზაცია, ამიტომ დადებითი მოვლენაა, როცა საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას სრული მონაცემები აქვს ქვეყანაში მიმდინარე ნორმატიული აქტების ქმედითობასა და შესრულების მდგომარეობის შესახებ.

საქართველოში წინასწარი კონტროლით უნდა მოხდეს მთავრობის ყველა აქტის განხილვა, რომელმაც შესაძლოა რაიმე გავლენა მოახდინოს კანონიერ ძალაში შესულ ბიუჯეტის მაჩვენებლებზე და კონტროლის პალატა ამ ანგარიშს პარლამენტს ჩააბარებს (იტალია). თუკი იტალიის ეს გამოცდილება ჩვენთანაც დაინერგება, იგი ქართულ კანონმდებლობასთან სრულებითაც არ მოვა წინააღმდეგობაში, რადგან 1. ამ ნორმით გაკონტროლდება უკვე მიღებულ ბიუჯეტში შესასვლელი ცვლილებები, 2. ამასთან გაკონტროლდება მთავრობა, ანუ ამოქმედდება პარლამენტის ბერკეტები აღმასრუ-ლებელ ხელისუფლებასთან მიმართებაში.

მისაღები იქნება, თუკი კონტროლის პალატის ერთ-ერთ სექციას დაეკისრება საფინანსო კონტროლი პროცესუალურ-სამართლებრივი საშუალებებით. მაგ.: იტალიის საანგარიშო პალატის ათი სექციიდან ცხრა სექცია აღნიშნულ კონტროლს ახორციელებს; ეს კი იმას ნიშნავს, რომ სახელმწიფოში ასეთ საქმიანობას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს.

გერმანიის ფედერალურ საანგარიშო პალატაში არსებობს ცხრა განყოფილება, რომლებსაც კონტროლის განსაზღვრული სფეროები აქვთ. მაგ.: პირველი განყოფილება საანგარიშო პალატის ბუნდესტაგსა და ბუნდესრატთან ურთიერთობის საკითხებზე მუშაობს და ა.შ. კარგი იქნება, თუკი კონტროლის პალატაში თითოეულ განყოფილებას ვიწრო სპეციალიზაცია ექნება და უფრო ხარისხიანად მოხდება ნაკლოვანებების აღმოფხვრა, ვიდრე ზოგადად და ნაჩქარევად.

ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფო მმართველობის სისტემაში სახელმწიფო კონტროლის სახეებიდან ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია საფინანსო-საბიუჯეტო კონტროლი, ამიტომ შემთხვევითი არაა, რომ ჯერ კიდევ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის 21 თებერვლის კონსტიტუციაში ცალკე მე-8 თავი დათმობილი ჰქონდა სახელმწიფო კონტროლს. მასში ლაკონურად, მაგრამ მთელი სიზუსტით იყო ასახული თანამედროვე სახელმწიფოების გამოცდილება. აქედან ნათლად ჩანს, რომ ჩვენ ქვეყანას მდიდარი გამოცდილება აქვს, რომლის მაღალგანვითარებული ქვეყნების თავისებურებებთან შერწყმა საკმაოდ ეფექტურს გახდის საფინანსო კონტროლს საქართველოში.

ჩვენი სახელმწიფოსათვის, როგორც უნიტარული ქვეყნისათვის სრულიად მისაღები იქნება ჩვენს მიერ შემოთავაზებული წინადადებები, თუმცა ამ შემთხვევაში თუკი საქართველო ფედერაციული ტიპის სახელმწიფოდ გარდაიქმნება ან საქართველოს პარლამენტი ორ პალატად ჩამოყალიბდება, რა თქმა უნდა კანონმდებლობაში შესაბამისად შევა ცვლილებები, რომელიც ამ ტიპის სახელმწიფოს მიერგება.

დასკვნის სახით გვინდა იმედი გამოვთქვათ, რომ ჩვენი საფინანსო კანონმდებლობის სრულყოფის უმთავრესი მიზანი ის იქნება, რომ კონტროლის პალატა - როგორც ქვეყნის უმაღლესი საფინანსო-საბიუჯეტო კონტროლის ორგანო, იყოს დამოუკიდებელი და ავტორიტეტული სხვა სახელმწიფო ორგანოებთან ერთად, სწორედ ისევე, როგორც ეს ევროპის მაღალგანვითარებულ ქვეყნებშია, რადგან სახელმწიფოში ცხოვრების მაღალი ეკონომიკური დონე სწორედ სწორ საფინანსო პოლიტიკასა და კონტროლზეა დამოკიდებული.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. საქართველოს კონსტიტუცია (1995 წლის 24 აგვისტო).

2. საქართველოს კანონი ,,საქართველოს კონტროლის პალატის შესახებ” - 1997 წლის 15 აპრილი.

3. ,,დამოუკიდებელი საქართველოს კონსტიტუციები” - რედ. ხათუნა ტაბლიაშვილი. თბ. 2001 წ.

4. მელქაძე ო. ,,საზღვარგარეთის ქვეყნების სახელმწიფო სამ-ი” - თბ. 1996 წ.

5. მელქაძე ო. ,, საუბრები ქართულ კონსტიტუციაზე” - თბ. 1996 წ.

6. მელქაძე ო. ,,საფინანსო კონტროლი ევროპულ ქვეყნებში” - თბ. 1996 წ.

7. მელქაძე ო. ,,სახ-ო კონტროლი: თეორია, პრაქტიკა, პერსპექტივა” - თბ. 1996 წ.

8. მელქაძე ო. რამიშვილი ნ. ,,გერმანიის კონსტიტუციური სამართალი” - თბ. 1999 წ.

9. რუხაძე ზ. ,,საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი” - ბათუმი 1999 წ.

10. ,,საზღვარგარეთის ქვეყნების კონსტიტუციური სამართალი” - კრებული 1. რედაქ. ო.მელქაძე თბ. 1999 წ,

11. ,,საზღვარგარეთის ქვეყნების საპარლამენტო პრაქტიკის მიმოხილვა” - რედ. ი.მესხია - თბ. 1991 წ.

12. უტიაშვილი გ. ,,საქართველოს რესპუბლიკის კონსტიტუციური წყობა” (1921-1994) - თბ. 1995წ.

13. Гергес Рената ,,Так работают правительство и парламент“- М. 1993г.

14. ,,Государственное право буржуазных стран и стран освободившихся от колониальной зависимости“ под. ред. Ию Чиркина В.Е. - М. 1977г.

15. ,,Институты конституционного права иностранных государств“ - под. ред. Ковачева Д.А. М.2002г.

16. ,,Конституционное право зарубежных стран“. под. ред. Баглая М.В. Леибо Ю.И. Энтина Л.М.

17. Чиркин В.Е. ,,Конституционное право зарубежных стран“ - М. 1997г.

კახი ყურაშვილი
იურიდიულ მეცნიერებათა კანდიდატი

ადგილობრივი თვითმმართველობის 1985 წლის 15 ოქტომბრის ევროპული ქარტიის საფუძველზე, საქართველოს კონსტიტუციის მე-2 მუხლის მე-4 პუნქტში განმტკიცებულია ადგილობრივი თვითმმართველობის პრინციპი, როგორც კონსტიტუციური წყობის ერთ-ერთი საფუძველი.

ადგილობრივი თვითმმართველობა, რო-გორც უშუალო დემოკრატიის ერთ-ერთი ქმედითი ფორმა, საჯარო ხელისუფლების ნაწილია, ემიჯნება სახელმწიფო ხელისუფლებას და გულისხმობს ადგილობრივი მოსახლეობის უფლებას და ნამდვილ შესაძლებლობას გააკონტროლოს და მართოს კანონის ფარგლებში, თავისი პასუხისმგებლობით და საზოგადოების საკეთილდღეოდ რეგიონის საქმეთა მნიშვნელოვანი ნაწილი.

მთელი რიგი ობიექტური თუ სუბიექტური მიზეზებისა გამო, საქართველოს არ გააჩნია თვითმმართველობის დიდი ტრადიცია. მიუხედავად არსებული გარკვეული ისტორიული გამოცდილებისა (1919-1921, 1991-1994), თვითმმართველობის ხანგრძლივი ვაკუუმი საქართველოს სინამდვილეა. საქართველოში თვითმმართველობის ინსტიტუტმა ფუნქციონირება დაიწყო მხოლოდ 1998 წლის 15 ნოემბერის ადგილობრივი არჩევნების შემდეგ, ამ კონსტიტუციის ძალით და მის შესაბამისად შექმნილი საკანონმდებლო ბაზის საფუძველზე და განაგრძობს ფუნქციონირებას 2002 წლის 2 ივნისის ადგილობრივი არჩევნების საფუძველზე.

საქართველოს მოქალაქეები, საჯარო ხელისუფლების განხორციელებისას, ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხებს აწესრიგებენ თვითმმართველობის ფორმით. ადგილობრივი თვითმმართველობა საქართველოში არის საქართველოს მოქალაქეთა კონსტიტუციით აღიარებული უფლება, შესაძლებლობა და პასუხისმგებლობა, დადგენილი წესით, თვითმმართველობის ერთეულებში მათ მიერ შექმნილი ადგილობრივი ორგანოების მეშვეობით, კანონის საფუძველზე, საკუთარი პასუხისმგებლობითა და დამოუკიდებლად გადაწყვიტონ საქართველოს კონსტიტუციითა და კანონმდებლობით განსაზღვრული ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხები, სახელმწიფო სუვერენიტეტის შეულახავად.

ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელებას საფუძვლად უდევს:

- ტერიტორიულობა;

- არჩევითობა;

- მრავალფეროვნება და ერთიანობა;

- დეცენტრალიზაცია, დამოუკიდებლობა და კომპეტენტურობა;

- ავტონომიურობა და პასუხისმგებლობა;

- სახელმწიფო ხელისუფლებისაგან გამიჯვნა და სახელმწიფო გარანტირებულობა.

1. ტერიტორიულობა

საქართველოში ტერიტორიული სახელმწიფოებრივი მოწყობის შესახებ კონსტიტუცირი კანონის მიღებამდე, საქართველოს რაიონების, ქალაქების, დაბების, თემებისა და სოფლების შექმნა-გაუქმება, საზღვრების დადგენა, გაერთიანება და გაყოფა, კატეგორიათა შეცვლა, სახელების დარქმევა-გადარქმევა, აღრიცხვა და რეგისტრაცია ხორციელდება საქართველოს პრეზიდენტის 1999 წლის 14 მაისის #321 ბრძანებულებით დამტკიცებული დებულებით ,,საქართველოს ადმინისტრაციული მოწყობის საკითხთა გადაწყვეტის წესის შესახებ”.

საქართველოს ტერიტორიული სისტემა, დღევანდელი რეალობიდან გამომდინარე, აერთიანებს შემდეგ დასახლებულ პუნქტებს: ქ. თბილისი, ქალაქის რაიონები, ქალაქები, რომლებიც არ შედიან რაიონის შემადგენლობაში (ბათუმი, რუსთავი, სოხუმი, ფოთი, ქუთაისი, ცხინვალი), რაიონები, რაიონში შემავალი ქალაქები, დაბები, თემები და სოფლები, სულ - 4603 ერთეული; ამ დასახლებული პუნქტებიდან ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ტერიტორიულ ერთეულებად ყალიბდება მხოლოდ 1195 ერთეული. საქართველოს თვითმმართველობისა და მმართველობის ტერიტორიული სისტემა, რომელიც სამართლებრივ დოქტრინაში ორ დონედ იყოფა (პირველ დონეს ქმნიან რაიონში შემავალი ქალაქები, დაბები, თემები და სოფლები. მეორე დონის ტერიტორიულ ერთეულებს წარმოადგენენ ქ. თბილისი, ქალაქები, რომლებიც არ შედიან რაიონის შემადგენლობაში და რაიონები) კიდევ უფრო ვრცელია, ვიდრე თვითმმართველობის საქართველოში მოქმედი ტერიტორიული სისტემა (პირველი დონის 1111 ტერიტორიულ კოლექტივს დამატებული ქალაქები, რომლებიც არ შედიან რაიონის შემადგენლობაში (6) და ნაწილობრივ ქ. თბილისი, სულ - 1118).

ა) პირველ დონეზე - რაიონში შემავალ ქალაქებში, დაბებში, თემებსა და თემში არშემავალ სოფლებში, რომლებიც ტერიტორიულ კოლექტივებად მოიაზრება, სულ - 1111 ტერიტორიული ერთეულიდან საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევის გამო, ადგილობრივი თვითმმართველობის კონსტიტუციური პრინციპი სრულმასშტაბურადაა რეალიზებული მხო-ლოდ 889 ერთეულში.

ბ) ადგილობრივი თვითმმართველობა ხორციელდება აგრეთვე ქალაქებში, რომლებიც არ შედიან რაიონის შემადგენლობაში (ამ ტიპის 6 ქალაქიდან, ფაქტობრივად, მხო-ლოდ - ბათუმში, რუსთავსა და ქუთაისში). მათი ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოები, გარდა თვითმმართველობისა, დელეგაციის წესით, იმავდროულად, ახორციელებენ ადგილობრივ მმართველობასაც, ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ 1997 წლის 16 ოქტომბრის საქართველოს ორგანული კანონით განსაზღვრული კომპეტენციის ფარგლებში.

გ) ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შერეული ფორმაა რეალიზებული დედაქალაქში, რომლის განსაკუთრებული სამართლებრივი მდგომარეობა განსაზღვრულია 1998 წლის 20 თებერვლის კანონით ,,საქართველოს დედაქალაქის - თბილისის შესახებ“. თბილისის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობით ორგანოს წარმოადგენს 4 წლის ვადით პროპორციული წესით არჩეული ქალაქის 49 წევრიანი საკრებულო. ქ. თბილისის მერია წარმოადგენს სახელმწიფო მმართველობის ორგანოს. მას ხელმძღვანელობს თბილისის უმაღლესი თანამდებობის პირი - საქართველოს პრეზიდენტის მიერ დანიშნული მერი. მერია, იმავდროულად, ასრულებს ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს - საკრებულოს აღმასრულებელი ორგანოს ფუნქციებს. მერიაში გაერთიანებულია თბილისის მთავრობა, რომელიც შედგება პრემიერის, პრემიერის მოადგილეების, ცალკეული საქალაქო სამსახურების ხელმძღვანელებისა და ქალაქის რაიონებისა და დაბა წყნეთის გამგებლებისაგან; ქალაქის რაიონების (სულ 5 - ისანი-სამგორის, მთაწმინდა-კრწანისის, ვაკე-საბურთალოს, დიდუბე-ჩუღურეთის, გლდანი-ნაძალადევის) და დაბა წყნეთის გამგეობები; რაიონში შემავალი ადმინისტრაციული ერთეულების ორგანოები (დღეისათვის ამგვარი ადმინისტრაციული ერთეულები შექმნილი არაა). პრემიერსა და რაიონების გამგებლებს თანამდებობაზე, საკრებულოს თანხმობის საფუძველზე, ქალაქის მერის წარდგინებით, ნიშნავს საქართველოს პრეზიდენტი.

დ) გამონაკლისის სახით, ქ. ფოთში მერი - ქალაქის უმაღლესი თანამდებობის პირი და მთავრობის ხელმძღვანელი ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს - საკრებულოს შემადგენლობიდან თანამდებობაზე ინიშნება და თანამდებობიდან თავისუფლდება საქართველოს პრეზიდენტის მიერ, ანუ ადგილობრივი მოსახლეობის საარჩევნო უფლება ერწყმის საქართველოს პრეზიდენტის დანიშვნა-გათავისუფლების პრეროგატივას. ადგილობრივი თვითმმართველობის კონცეპტუალური შინაარსიდან ამოვარდნილია გორის რაიონის ერედვისა და ქურთის, ქარელის რაიონის თიღვის და გულრიფშის რაიონის აჯარის თემებიც და მათში გაერთიანებული სოფლები, რომელთა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების შექმნა და უფლებამოსილებათა განსაზღვრა ხდება რაიონისათვის დადგენილი წესით. საქართველოს იურისდიქცია არ ვრცელდება ქალაქებში სოხუმი და ცხინვალი, აფხაზეთისა და შიდა ქართლის მხარის 7 რაიონში და პირველი დონის 218 თვითმმართველობის ტერიტორიულ ერთეულში.

ე) საქართველოს 67 რაიონიდან 60-ში საქართველოს ტერიტორიული სახელმწიფო-ებრივი მოწყობის შესახებ კონსტიტუციური კანონის მიღებამდე ხორციელდება ადგილ-ობრივი მმართველობა, დანარჩენ 7 რაიონში მოქმედებს აფხაზეთის და ე.წ. სამხრეთ ოსეთის სეპარატისტული ხელისუფლება.

ადგილობრივი მმართველობა - ადგილობრივი ორგანოებისათვის საქართველოს კანონმდებლობით მინიჭებული უფლება და დაკისრებული მოვალეობაა, საერთო სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარე, ადგილობრივი პირობების გათვალისწინებით, გადაწყვიტონ სახელმწიფო ორგანოების მიერ დელეგირებული სახელმწიფო მნიშვნელობის ადგილობრივი საკითხები. რაიონებში ადგილობრივი მმართველობის წარმომადგენლობით ორგანოსთან - საკრებულოსთან, რომელიც შედგება რაი-ონში შემავალი თვითმმართველი ტერიტორიული ერთეულის წარმომადგენლობითი ორგანოების - საკრებულოების თავმჯდომარეებისაგან, ფუნქციონირებს ადგილობრივი მმართველობის აღმასრულებელი ორგანო - რაიონული გამგეობა, რომელიც უზრუნველყოფს ადგილობრივი მმართველობის განხორციელებასა და დელეგირებულ უფლებამოსილებაზე გადაწყვეტილებათა მიღებას. ამ ორგანოს ხელმძღვანელი არის საქართველოს პრეზიდენტის მიერ საკრებულოს შემადგენლობიდან დანიშნული გამგებელი, რომელიც ანგარიშვალდებული და პასუხისმგებელია საქართველოს პრეზიდენტისა და საკრებულოს წინაშე.

2. არჩევითობა

არჩევითობა თვითმმართველობის ტრადიციული დამახასიათებელი ნიშანია. არჩევითი უნდა იყოს ადგილობრივი თვითმმართველობის როგორც წარმომადგენლობითი, ისე აღმასრულებელი ორგანო ან თანამდებობის პირი. ამასთან, შევნიშნავთ, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები არ წარმოადგენენ ხელისუფლების ორგანოებს, ხოლო მათი ექსკლუზიური კომპეტენცია არ მიეკუთვნება სახელმწიფო იურისდიქციული კომპეტენციის ნაწილს.

საქართველოში ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანო სოფელში, თემში, დაბაში, ქალაქსა და იმ ქალაქში, რომელიც არ შედის რაიონის შემადგენლობაში, არის საკრებულო. საკრებულოს არჩევნები ტარდება 4 წელიწადში ერთხელ, მრავალმანდატიანი საარჩევნო ოლქების მიხედვით, მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემის საფუძველზე. საყოველთაო, თანასწორი, პირდაპირი და ფარული კენჭისყრით აირჩევა საკრებულოს 5 წევრი, თუ ამომრჩეველთა რაოდენობა თვითმმართველობის ტერიტორიულ ერთეულში არ აღემატება 5000-ს, 7 - თუ ამომრჩეველთა რაოდენობა 5000-დან 10000-მდეა, 9 - თუ ამომრჩეველთა რაოდენობა აღემატება 10000-ს და 15 - ბათუმის, რუსთავის, სოხუმის, ფოთის, ქუთაისისა და ცხინვალის საკრებულოებში.

ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელი ორგანო სოფელში, თემში, დაბასა და ქალაქში არის საკრებულოს მიერ ფორმირებული გამგეობა, არა უმეტეს 7 წევრის შემადგენლობით, რომელსაც ხელმძღვანელობს საკრებულოს მიერ არჩეული გამგებელი - საკრებულოს თავმჯდომარე. სოფელსა და თემში, რომლის მოსახლეობაც არ აღემატება 3000-ს ადამიანს, საკრებულოს აღმასრულებელი ორგანოს - გამგეობის, ფუნქციას ასრულებს უშუალოდ გამგებელი - საკრებულოს თავმჯდომარე. ქალაქის, რომლის ამომრჩეველთა რაოდენობა 5000-ზე მეტია - აღმასრულებელი ორგანოს - გამგეობის ხელმძღვანელი - გამგებელი, აგრეთვე ქალაქის, რომელიც არ შედის რაიონის შემადგენლობაში, გარდა ქ. ფოთისა - აღმასრულებელი ორგანოს მთავრობის (რომელიც შედგება არა უმეტეს 15 წევრისაგან) ხელმძღვანელი - მერი, აირჩევიან მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემის საფუძველზე საკრებულოს უფლებამოსილების ვადით საყოველთაო, თანასწორი, პირდაპირი და ფარული კენჭისყრით.

3. მრავალფეროვნება და ერთიანობა

ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელებისას დემოკრატიის მრავალი ფორმა გამოიყენება: ადგილობრივი რეფერენდუმი და პლებისციტი (უნგრეთი, ბულგარეთი), სოფლის ყრილობა და სასოფლო შეკრება (რუსეთი), წარმომადგენლობითი ორგანოს არჩევა და მის მიერ აღმასრულებელი თანამდებობის პირის შერჩევა (საფრანგეთი) ან აღმასრულებელი ორგანოს ფორმირება (იტალია, პოლონეთი), ადგილობრივი წარმომადგენლობითი და ადგილობრივი აღმასრულებელი თანამდებობის პირის პირდაპირი არჩევა ან ორგანოს ფორმირება (ბულგარეთი).

საქართველოში ადგილობრივი თვითმმართველობა წარმომადგენლობითი და აღმასრულებელი ორგანოების სისტემად ყალიბდება. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები წარმოადგენენ საჯარო სამართლის იურიდიულ პირებს. არჩევითი საკრებულოსა და არჩევითი გამგებლის (მერის), გამგეობის (მერიის), ურთიერთდამოკიდებულება ერთიან მექანიზმს ქმნის. თვითმმართველობის პირველი დონის იმ ტერიტორიულ ერთეულებში, სადაც ამომრჩეველთა რაოდენობა 5000-ზე ნაკლებია, თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს - საკრებულოს, თავმჯდომარე და გამგებელი ერთი და იგივე პირია, ანუ ადგილობრივი თვითმმართველობა სტრუქტურული ერთიანობითაც ხასიათდება (ე.წ. სამხრეთგერმანული მოდელი).

რე:თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანო - საკრებულო, მნიშვნელოვან მაკონტროლებელ ფუნქციებს ფლობს თვითმმართველობის აღმასრულებელი ორგანოს მიმართ. კერძოდ, საკრებულოს კომპეტენციას შეადგენს ადგილობრივი ბიუჯეტის როგორც მიღება, ისე კონტროლი მის შესრულებაზე და შესრულების ანგარიშის დამტკიცება. საკრებულოს მხრიდან ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელ ორგანოზე კონტროლის ფორმას წარმოადგენს გამგებლის მიერ გაწეული მუშაობის შესახებ წელიწადში ერთხელ ანგარიშის წარდგენა საკრებულოს სხდომაზე და საკრებულოს მიერ შექმნილი ორგანოების ხელმძღვანელებისა და თანამდებობის პირთა ანგარიშების მოსმენა. სოფლის, თემის, დაბისა და ქალაქის გამგებელი პასუხისმგებელია შესაბამისი საკრებულოს წინაშე, ხოლო იმ ქალაქის მერი, რომელიც არ შედის რაიონის შემადგენლობაში, ანგარიშვალდებულია საკრებულოს წინაშე, ამ უკანასკნელის უფლებამოსილებების ფარგლებში. საკრებულოს განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას წარმოადგენს გამგებლის - საკრებულოს, თავმჯდომარისა-თვის, გამგეობის (მთავრობის) ცალკეული წევრისათვის უნდობლობის გამოცხადება საქართველოს კონსტიტუციის დარღვევის, სახელმწიფო ღალატის ან სხვა სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენის, აგრეთვე, საჯარო სამსახურის შესახებ საქართველოს კანონის 78-ე მუხლით გათვალისწინებული დისციპლინარული გადაცდომის ჩადენის გამო, რაც ამ უკანასკნელის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტას იწვევს, მთლიანად გამგეობისათვის (მთავრობისათვის) უნდობლობის გამოცხადება კანონმდებლობით დადგენილ უფლებამოსილებათა განუხორციელებლობისათვის, რაც ასევე მისი მთელი შემადგენლობის უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტას იწვევს. იმ ქალაქში, რომელიც არ შედის რაიონის შემადგენლობაში, აგრეთვე ქალაქებში, რომლის ამომრჩეველთა რაოდენობაც აღემატება 5000-ს, საკრებულო უფლებამოსილია მხოლოდ დასვას საქართველოს პრეზიდენტის წინაშე წინადადება ქალაქის მერის (გამგებლის) უფლებამოსილების შეწყვეტის (ქ. ფოთის მერის თანამდებობიდან გათავისუფლების) საკითხი ზემოთ მითითებული მოტივაციით.

4. დეცენტრალიზაცია, დამოუკიდებლობა და კომპეტენტურობა

ადგილობრივი თვითმმართველობის სფერო ადგილობრივი მნიშვნელობის, ანუ კონკრეტული ტერიტორიის მოსახლეობის ცხოვრების უზრუნველყოფის ადგილობრივად დამკვიდრებული საკითხია. ცალკეული საზოგადოებრივი საკითხების ადგილობრივი თვითმმართველობის დამოუკიდებელ ობიექტად გამოყოფა ნიშნავს სახელმწიფო მმართველობის დეცენტრალიზებულ ფორმაზე გადასვლას. დეცენტრალიზაცია გულისხმობს საჯარო ხელისუფლების გადაცემას ცენტრიდან პერიფერიებზე და უზრუნველყოფს ქმედების არჩევის თავისუფლებას, გადაწყვეტილებების მიღების ავტონომიურობას საკუთარი პასუხისმგებლობით. დეცენტრალიზაციით ხდება ადგილობრივი მოსახლეობისათვის სწორედ იმ საკითხების გადაცემა, რომლებიც წარმატებით გადაწყდება მათ მიერვე დამოუკიდებლად და საკუთარი პასუხისმგებლობით. ეს თავისთავად არ ნიშნავს, რომ ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხები იზოლირებულია სახელმწიფო ორგანოთა გამგებლობის საკითხებისაგან. დეცენტრალიზაცია არ უნდა იქნეს გაგებული ისე, თითქოს ადგილობრივი თვითმმართველობა მოწყვეტილია სახელმწიფო ორგანიზმს და ეწინააღმდეგება მას: დეცენტრალიზაცია არ ნიშნავს ხელისუფლების დეკონცენტრაციას. დეცენტრალიზაციის პროცესისათვის დამახასიათებელია მისი მომდინარეობა ,,ზევიდან“, ანუ ცენტრალური სახელმწიფო ხელისუფლებიდან და განხორციელება სახელმწიფოს მხარდაჭერით, იმ კანონმდებლობის შესაბამისად, რომელიც სწორედ სახელმწიფოს მთელ ტერიტორიაზე მოქმედებს. დეცენტრალიზაციის უმთავრეს ამოცანას წარმოადგენს ინდივიდუალური თვითშემოქმედებისა და დამოუკიდებელი ინიციატივის უზრუნველყოფა და წახალისება, ხოლო მისი მიზანია არა ხელისუფლების შებოჭვა და სახელმწიფოებრივი ძალაუფლების შესუსტება, არამედ სოციალური ფორმების სიჯანსაღე და სიმყარე, სტაბილურობის უზრუნველყოფა.

ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხების ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ დამოუკიდებლად გადაწყვეტა მიიღწევა ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების კანონმდებლობით განსაზღვრული ექსკლუზიური და დელეგირებული უფლებამოსილებებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების ხელთ არსებული მატერიალურ-ფინანსური რესურსების ურთიერთშესაბამისობით, ადგილობრივი მოსახლეობის საჯარო ნებისა და ინტერესების გამომხატველი ეფექტური დემოკრატიული ინსტიტუციონალური სისტემის არსებობით და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა მიერ, თავისი კომპეტენციის ფარგლებში და კანონმდებლობის შესაბამისად, გადაწყვეტილებათა მიღების თავისუფლებით.

დეცენტრალიზაციისას საქართველოში გამოიყენება თვითმმართველობის პრინციპებით, ასევე მიზნებითა და ამოცანებით განპირობებული უფლებამოსილებათა როგორც სამუდამო, ისე დროებითი გადაცემის, ასევე, ცალკეულ უფლებამოსილებათა ნებაყოფილობით თავისი პასუხისმგებლობაში აღების პრაქტიკა.

ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებს კომპეტენციის ნაწილი მინიჭებული აქვთ ექსკლუზიურ (საკუთარ) უფლებამოსილებად, ხოლო ნაწილს ახორციელებენ დელეგირების წესით სახელმწიფო ორგანოთა კონტროლის ქვეშ არა კანონის, არამედ მმართველობის აქტის საფუძველზე, მმართველობის ორგანოებთან ურთიერთშეთანხმებით, რომელიც ატარებს დროებით ხასიათს. კანონმდებლობით შეზღუდულია ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დამოუკიდებლობა შესაბამის მატერიალურ და ფინანსურ რესურსებთან ერთად გადაცემული (დელეგირებული) უფლებამოსილებების განხორციელებისას, რადგან სახელმწიფო ორგანოებს უფლება აქვთ გააუქმონ მათი გადაწყვეტილებები იმ სფეროში, რომლის დელეგირებაც მოახდინეს. ნებაყოფილობით, ანუ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მიერ საკუთარი ინიციატივით, დაიშვება მხოლოდ ისეთი უფლებამოსილებების აღება, რომლებიც კანონის თანახმად, არ არის ამოღებული მისი უფლებამოსილებებიდან და არც სახელმწიფო ორგანოთა კომპეტენციას განეკუთვნება, სუბსიდიარობის პრინციპის საფუძველზე.

ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები ადმინისტრაციულ, მომსახურებით, საინვესტიციო და მარეგულირებელ ფუნქციებს ახორციელებენ კანონმდებლობით ზუსტად და ნაწილობრივ ამომწურავად განსაზღვრულ უფლებამოსილებათა რეალიზაციისას საზოგადოებრივი მართვის სფეროში (ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების დებულების მიღება, მასში ცვლილებების შეტანა და კონტროლი მის შესრულებაზე; ადგილობრივი არქივის შექმნა და შენახვა; ადგილობრივი სამსახურების შექმნა და ლიკვიდაცია); ქონებისა და ფინანსების სფეროში (ადგილობრივი თვითმმართველობის ქონების ფლობა, სარგებლობა და განკარგვა; ადგილობრივი ბიუჯეტის ფორმირება, დამტკიცება, შესრულება და კონტროლი; ადგილობრივი გადასახადებისა და მოსაკრებლების შემოღება და გაუქმება); ეკონომიკისა და ურბანიზაციის სფეროში (დაქვემდებარებული ტერიტორიის კომპლექსური სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების პროგრამების შემუშავება, დამტკიცება და შესრულება; ადგილობრივი საწარმოების შექმნა და ლიკვიდაცია; დაქვემდებარებულ ტერიტორიაზე, სახელმწიფო აღმასრულებელი ხელისუფლების ტერიტორიულ ორგანოსთან შეთანხმებით, დასახელებული პუნქტების გენერალური გეგმების შემუშავების ორგანიზება და კონტროლი მშენებლობის განხორციელებაზე; საცხოვრებელი სოციალურ-კულტურული და საყოფაცხოვრებო დანიშნულების დაწესებულებათა მშენებ-ლობისათვის ხელის შეწყობა); საბინაო-კომუნალურ სფეროში (ადგილობრივი თვითმმართველობის საბინაო და არასაცხოვრებელი ფონდის შექმნა და განკარგვა; კომუნალური მეურნეობა; სასაფლაოების მოვლა-პატრონობა); მიწათსარგებლობისა და გარემოს დაცვის სფეროში (მიწათსარგებლობის საკითხების გადაწყვეტა; დაქვემდებარებული ტერიტორიის კეთილმოწყობა და გამწვანება; წყალმომარაგების ადგილობრივი სისტემის ორგანიზება, მისი შენახვა და განვითარება); ტრანსპორტისა და კომუნიკაციების სფეროში (მოსახლეობის ტრანსპორტით მომსახურების ორგანიზებისათვის ხელის შეწყობა; ადგილობრივი საინფორმაციო სამსახურის ორგანიზება და შენახვა, მისი ფუნქციონირებისათვის ხელის შეწყობა; შიდა სარგებლობის გზების შეკეთება, რეკონსტრუქცია და მშენებლობა); განათლების, ჯანდაცვის, სპორტისა და კულტურის სფეროში (ადგილობრივი მნიშვნელობის განათლების, ჯანმრთელობის დაცვის, კულტურისა და სპორტის საკითხების გადაწყვეტა; ბიბლიოთეკების, თეატრების, კულტურისა და სპორტულ-გამაჯანსაღებელი დაწესებულებების შექმნა და შენახვა; სოციალური მომსახურების ორგანიზება).

5. სახელმწიფო გარანტირებულობა

ადგილობრივი თვითმმართველობა საქართველოში სახელმწიფოს მიერ გარანტირებულია. ადგილობრივი თვითმმართველობის განხორციელების სამართლებრივ გარანტიას წარმოადგენს კანონით დადგენილი წესი, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების და თანამდებობის პირების მიერ თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში მიღებული გადაწყვეტილებები სავალდებულოა შესასრულებლად დაქვემდებარებულ ტერიტორიაზე განლაგებული ყველა საწარმოს, დაწესებულებისა და ორგანიზაციისათვის, აგრეთვე ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ორგანოებისა და მოქალაქეთათვის.

საქართველოს მოქალაქეებს, ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებსა და თანამდებობის პირებს უფლება აქვთ მიმართონ სასამართლოს - სახელმწიფო ხელისუფლების, ადგილობრივი თვითმმართველობის და მმართველობის ორგანოების მიერ მიღებული იმ აქტების გასასაჩივრებლად, რომლებიც ზღუდავენ ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლებებს.

სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები, საწარმოები, დაწესებულებები, ორგანიზაციები, სხვა ფიზიკური და იურიდიული პირები პასუხს აგებენ იმ ზარალისათვის, რომელსაც ისინი თავიანთი ქმედებით ან გადაწყვეტილებებით მიაყენებენ ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებს.

ადგილობრივი თვითმმართველობის გარანტიაა ორგანული კანონით ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების გადაწყვეტილებათა შეჩერებისა და გაუქმების, საკრებულოს საქმიანობის შეჩერების, დათ-ხოვნის ან მისი უფლებამოსილების ვადამდე შეწყვეტის ზუსტი და ადგილობრივი თვითმმართველობის პირდაპირი სახელმწიფო მმართველობით ვადიანი შეცვლის კონკრეტული რეგლამენტაცია.

ორგანული კანონის შესაბამისად, ერთადერთი ორგანო, რომელიც უფლებამოსილია გააუქმოს თვითმმართველობის ორგანოთა კანონშეუსაბამო გადაწყვეტილებები არის სასამართლო. საკრებულოს საქმიანობის შეჩერება ან დათხოვნა კი მხოლოდ პრეზიდენტისა და პარლამენტის შეთანხმებული გადაწყვეტილების შედეგი შეიძლება იყოს.

აღსანიშნავია, რომ ორგანული კანონი განავრცობს პრეზიდენტის კონსტიტუციურ უფლებამოსილებებს და ანიჭებს დამატებით უფლებას პარლამენტის თანხმობით ვადამდე შეწყვიტოს საკრებულოს უფლებამოსილება სახელმწიფო რწმუნებულის წარ-დგინების საფუძველზე, თუ საკრებულოს წევრთა რაოდენობა შემცირდა ნახევარზე მეტით, თუ საკრებულომ 2 თვის მანძილზე ვერ აირჩია აღმასრულებელი ხელისუფლების ხელმძღვანელი და თუ საბიუჯეტო წლის დასაწყისიდან 2 თვეში არ დაამტკიცა სათანადო წესით შედგენილი ბიუჯეტი.

6. ავტონომიურობა დაპასუხისმგებლობა

ადგილობრივი თვითმმართველობის ავტონომიურობას უნდა უზრუნველყოფდეს მისი ეკონომიკური საფუძველი - ადგილობრივი თვითმმართველობის ძირითადი (განუსხვისებელი) და არაძირითადი საკუთრება, საქართველოს სახელმწიფო და აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკების ბიუჯეტებთან გამიჯნული ადგილობრივი ბიუჯეტი, რომლის ფორმირებისას ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოები დამოუკიდებელნი არიან, ცალკეული ეკონომიკური უფლებამოსილებანი.

ადგილობრივი თვითმმართველობის ავტონომიურობა ნიშნავს ყველა მიღებული გადაწყვეტილებისათვის და შესაბამისი შედეგისათვის პასუხისმგებლობის აღებასაც. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა ადგილობრივი მოსახლეობისა და სახელმწიფოს წინაშე პასუხისმგებლობის ფორმები და მასშტაბები ექსკლუზიური, დელეგირებული და ნებაყოფილობით აღებული უფლებამოსილებების განხორციელებაზე კანონმდებლობით ზუსტადაა რეგლამენტირებული.

უზენაესი კანონი განსაკუთრებულად გამოყოფს ადგილობრივი თვითმმართველობის ვალდებულებას არ შელახოს ადგილობრივი მნიშვნელობის საკითხების გადაწყვეტისას სახელმწიფო სუვერენიტეტი და 73-ე მუხლის პირველი პუნქტის ,,ი” ქვეპუნქტში აფიქსირებს ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოების პასუხისმგებლობას ქვეყნის სუვერენიტეტისათვის, ტერიტორიული მთლიანობისათვის, სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოთა კონსტიტუციურ უფლებამოსილებათა განხორციელებისათვის საფრთხის შექმნისათვის, რაც იმას ნიშნავს, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის რეალიზაცია უნდა განხორციელდეს მხოლოდ კონსტიტუციური ლეგიტიმაციის ფარგლებში, წინა-აღმდეგ შემთხვევაში დადგება ადგილობრი-ვი თვითმმართველობის ორგანოს სახელმწიფოს წინაშე პასუხისმგებლობის საკითხი.

დელეგირებული კომპეტენციის შესრულებისათვის პასუხისმგებლობა შეზღუდულია სახელმწიფოს მიერ გამოყოფილი მატერიალურ-ფინანსური სახსრების ფარგლებით.

საქართველოს მოქალაქეები ახორციელებენ თვითმმართველობის ორგანოთა საქმიანობაზე საზოგადოებრივი კონტროლს, რაც ამ საქმიანობის გამო, სასამართლო პასუხისგებაში მიცემის საფუძველი შეიძლება გახდეს. ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების პასუხისმგებლობა ფიზიკურ და იურიდიულ პირთა წინაშე დგება საქართველოს კანონმდებლობით გათვა-ლისწინებული წესის საფუძველზე.

ადგილობრივი თვითმმართველობა, როგორც საქართველოს კონსტიტუციური წყობის საფუძველი, მისი, როგორც მოსახლეობის ადგილობრივი თვითმმართველობის უფლების რეალიზაციის ფორმები და საშუალებები ქართველი კანონმდებლის განსაკუთრებული ყურადღების ცენტრშია. მის შესახებ საქართველოში მიღებულია 1997 წლის 16 ოქტომბრის საქართველოს ორგანული კანონი ,,ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის შესახებ”, რომელშიც 1999 წლის 28 მაისის, 23 ივლისის, 28 დეკემბრის, 2000 წლის 28 ივნისის, 2001 წლის 2 აგვისტოს, 26 ოქტომბრის ორგანული კანონების საფუძველზე შესულია ცვლილებები და დამატებები. საქართველოში ადგილობრივი თვითმმართველობის საკანონმდებლო უზრუნველყოფა ხდება აგრეთვე 1998 წლის 20 თებერვლის საქართველოს კანონით ,,საქართველოს დედაქალაქის - თბილისის შესახებ”, 2001 წლის 22 აგვისტოს საქართველოს ორგანული კანონის ,,საქართველოს საარჩევნო კოდექსით”, 1998 წლის 29 მაისის საქართველოს კანონით ,,ადგილობრივი მოსაკრებლების შესახებ”, 1998 წლის 26 ივნისის საქართველოს კანონით ,,ადგილობრივი წარმომადგენლობითი ორგანოს - საკრებულოს წევრის სტატუსის შესახებ”, 1999 წლის 22 ივნისის საქართველოს კანონით ,,ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის ორგანოების ეკონომიკური საქმიანობის შესახებ”, 1999 წლის 9 ივნისის საქართველოს კანონით ,,პირდაპირი სახელმწიფო მმართველობის შესახებ” (დაგეგმილია ადგილობრივი ბიუჯეტის შესახებ, ტრანსფერების გამოთანაბრების მექანიზ-მისა და ფორმულის შესახებ, ადგილობრივი ქონების ფლობის, განკარგვისა და ამ ქონებით სარგებლობის წესის შესახებ, სახელმწიფო საკუთრების მიწაზე უმაღლეს სახელმწიფო და ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოთა უფლებამოსილებათა გამიჯვნის შესახებ საქართველოს კანონების მიღება).

გამოყენებული ლიტერატურა

1. კომპიუტერული პროგრამა ,,კოდექსი” (საქართველოს კანონმდებლობა);

2. ზ. რუხაძე, საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი, - თბილისი, 1999;

3. ო. მელქაძე, საზღვარგარეთის ქვეყნების სახელმწიფო სამართალი, - თბილისი, 1996;

4. ო. მელქაძე, საუბრები ქართულ კონსტიტუციაზე, - თბილისი, 1996;

5. Михалева Н. А., Конституционное право зарубежных стран СНГ, -Москва, 1998;

6. Михалева Н. А., Практикум по конституционному праву стран СНГ (методические разработки и нормативные акты), - Москва, 1998.

ირაკლი კოტეტიშვილი

ადამიანის უფლებათა დამკვიდრების და დაცვის თვალსაზრისით XX საუკუნის მე-2 ნახევარი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი პერიოდია. სწორედ ამ დროს იქნა მიღებული მთელი რიგი კონვენციები და დეკლარაციები, რომლებიც ადამიანის უფლებათა დაცვისათვის შეიქმნა. აღნიშნულ საერთაშორისო აქტებს აქვთ უშუალოდ მოქმედი სამართლის ძალა, რაც გულისხმობს, რომ მათი ყველა წევრი სახელმწიფო ვალდებულია პატივი სცეს და დაიცვას ამა თუ იმ საერთაშორისო აქტში განმტკიცებული ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები.

საერთაშორისო სამართლის ის ნორმები, რომლებიც ადამიანის უფლებებს აწესებს, შეიძლება დავყოთ ორ დიდ ჯგუფად:

1. ნორმები, რომელთა მოქმედების შეჩერება შესაძლებელია საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს;

2. ნორმები, რომლებიც არ შედის პირველ ჯგუფში.

II ჯგუფის ნორმებით გათვალისწინებული უფლებების შეზღუდვა დაუშვებელია საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროსაც კი. სწორედ ამ ჯგუფის ნორმები ქმნის საერთაშორისო სამართლის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან განშტოებას - ჰუმანიტარულ სამართალს. ჰუმანიტარული სამართლის ნორმები შეგვიძლია ასევე დავყოთ ორ ნაწილად: 1) ნორმები, რომლებიც ომში მონაწილე სახელმწიფოებს უყენებს გარკვეულ სავალდებულო მოთხოვნებს; 2) ნორმები, რომლებიც აწესებს ადამიანის იმ უფლებებს, რომელთა შეზღუდვაც სახელმწიფოს არ შეუძლია ქვეყანაში საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის გამოცხადების დროსაც კი. წინამდებარე სტატია საქართველოს კანონმდებლობის მაგალითზე დაყრდნობით განიხილავს ადამიანის უფლებების შეზღუდვის პრობლემას სწორედ საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის შემოღების დროს.

ამრიგად, საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლი საქართველოს პრეზიდენტს ანიჭებს უფლებას საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე ან მის რომელიმე ნაწილში შეზღუდოს კონსტიტუციის მე-18, მე-20, 21-ე, 22-ე, 24-ე, 25-ე, 30-ე, 33-ე და 41-ე მუხლებში ჩამოთვლილი უფლებანი და თავისუფლებანი. საქართველოს პრეზიდენტი ვალდებულია არაუგვიანეს 48 საათისა ეს გადაწყვეტილება შეიტანოს საქართველოს პარლამენტში დასამტკიცებლად.

ვიდრე საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლით გათვალისწინებული ადამიანის უფლებათა შეზღუდვის პრობლემას მიმოვიხილავთ, ვფიქრობ, უმჯობესია ჯერ განვსაზღვროთ თავად ტერმინები - ,,საგანგებო ან საომარი მდგომარეობა“.

ამრიგად, ვიდრე საქართველოს პარლამენტი 1997 წელს მიიღებდა კანონებს ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ და ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ“, მანამ ქვეყანაში მოქმედებდა საქართველოს რესპუბლიკის 1990 წლის 11 დეკემბრის კანონი ,,საგანგებო წესის შესახებ“ (საქართველოს უზენაესი საბჭოს უწყებები, 1990 წ. #12) და საქართველოს რესპუბლიკის 1992 წლის 24 დეკემბრის კანონი ,,სამხედრო მდგომარეობის შესახებ“ (საქართველოს პარლამენტის უწყებები, 1992 წ. #2). 1997 წელს კი, როგორც ზემოთ ითქვა, ეს კანონები გაუქმდა და საქართველოს პარლამენტმა მიიღო სრულიად ახალი, ახლებურად გააზრებული და სხვა ფასეულობებზე დამყარებული ნორმატიული აქტები.

სწორედ ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ საქართველოს კანონის 1-ელ მუხლშია მოცემული დეფინიცია, თუ რას წარმოადგენს საგანგებო მდგომარეობა: ,,საგანგებო მდგომარეობა არის დროებითი ღონისძიება, რომელიც, საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად, ცხადდება საქართველოს მოქალაქეთა უსაფრთხოების უზრუნველყოფის ინტერესებისათვის ომიანობის თუ მასობრივი არეულობის, ქვეყნის ტერიტორიული ხელყოფის, სამხედრო გადატრიალებისა თუ შეიარაღებული ამბოხების, ეკოლოგიური კატასტროფების და ეპიდემიების დროს, სტიქიურ უბედურებათა, დიდი ავარიების, ეპიზოოტიების ან სხვა შემთხვევებში, როცა სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოები მოკლებულნი არიან კონსტიტუციურ უფლებამოსილებათა ნორმალური განხორციელების შესაძლებლობას“, ამავე კანონის მე-2 მუხლის მიხედვით, ,,საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების მიზანია ვითარების უსწრაფესი ნორმალიზაცია, კანონიერებისა და მართლწესრიგის აღდგენა“.

საქართველოს კანონი ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ“ ადგენს იმ პირობებს, თუ როდის შეიძლება საქართველოს პრეზიდენტმა შემოიღოს საომარი მდგომარეობა: ,,საომარი მდგომარეობა გულისხმობს საქართველოზე შეიარაღებული თავდასხმის შემთხვევაში ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე განსაკუთრებული წესების გამოცხადებას, რაც შეესაბამება ქვეყნის თავდაცვის ინტერესებს“. საომარი მდგომარეობა ცხადდება საქართველოს კონსტიტუციისა და საქართველოს კანონის ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ“ მიხედვით და მიზნად ისახავს ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობის სახელმწიფო უშიშროებისა და საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვის უზრუნველყოფას.

საგანგებო ამ საომარი მდგომარეობის გამოცხადების შესახებ საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულებაში უნდა აღინიშნოს ასეთი გადაწყვეტილების მიღების მოტივები, საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის მოქმედების ვადა და ტერიტორიული საზღვრები (მხოლოდ საგანგებო მდგომარეობის დროს). საქართველოს პრეზიდენტს საქართველოს პარლამენტის თანხმობით შეუძლია გაახანგრძლივოს გამოცხადებული საგანგებო მდგომარეობის მოქმედების ვადა ან ვადამდე გააუქმოს იგი. არსებობს მეორე, ალტერნატიული, ვარიანტი: თუ საქართველოს პარლამენტი ჩათვლის, რომ აღარ არსებობს ის გარემოება, რომელიც საფუძვლად დაედო საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადებას, იღებს კანონს მისი გაუქმების შესახებ. საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის გამოცხადების, მისი მოქმედების ვადის გახანგრძლივების ან გაუქმების შესახებ გადაწყვეტილება ძალაშია მისი მიღების მომენტიდან, თუ საქართველოს კანონმდებლობით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული.

როგორც ზემოთ აღინიშნა, საგანგებო მდგომარეობა შეიძლება გამოცხადდეს როგორც ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე, ისე მის რომელიმე ნაწილში, ხოლო საომარი მდგომარეობა ცხადდება მხოლოდ მთელი ქვეყნის მასშტაბით და, ბუნებრივია, ამას თავისი გამართლება აქვს: საგანგებო მდგომარეობა შეიძლება გამოცხადდეს, მაგალითად, რაჭაში სერიოზული მიწისძვრის გამო. ამ შემთხვევაში, ბუნებრივია, ქვემო ქართლს ან საქართველოს სხვა, რაჭისაგან მოშორებით მყოფ მხარეს არა აქვს რაიმე შეხება სტიქიასთან და სწორედ ამიტომ არ არის საჭირო ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე საგანგებო მდგომარეობის შემოღება. ხოლო რაც შეეხება საომარ მდგომარეობას, იგი ცხადდება მთელი ქვეყნის მასშტაბით, რადგან მტერი თავს ესხმის არა საქართველოს რომელიმე ნაწილს, არამედ მის სუვერენიტეტს.

საგანგებო მდგომარეობას, ისევე როგორც საომარს, აცხადებს საქართველოს პრეზიდენტი და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით აფრთხილებს მოსახლეობას ამის შესახებ, ხოლო გამოცხადებიდან 48 საათის განმავლობაში ეს გადაწყვეტილება შეაქვს საქართველოს პარლამენტში დასამტკიცებლად. თუ საქართველოს პარლამენტმა არ დაამტკიცა საქართველოს პრეზიდენტის გადაწყვეტილება, ამ მომენტიდან საგანგებო ან საომარი მდგომარეობა გაუქმებულად ითვლება.

საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს საქართველოს პრეზიდენტი გამოსცემს კანონის ძალის მქონე დეკრეტებს, რომელიც 48 საათის განმავლობაში წარედგინება საქართველოს პარლამენტს დასამტკიცებლად. საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს საქართველოს პრეზიდენტის მიერ გამოცემული დეკრეტი, რომელიც ზღუდავს საქართველოს კონსტიტუციის მე-18, მე-20, 21-ე, 22-ე, 25-ე, 30-ე, 33-ე და 41-ე მუხლებში ჩამოთვლილ ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებს, უნდა დაამტკიცოს საქართველოს პარლამენტმა. დეკრეტის ტექსტი გადაიცემა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებით ხელმოწერიდან ერთი დღის განმავლობაში ყოველ ორ საათში ერთხელ მაინც.

როგორც ვხედავთ, ერთადერთი სუბიექტი, ვისაც შეუძლია პარლამენტის თანხმობით შეზღუდოს ადამიანის უფლებები, არის საქართველოს პრეზიდენტი. ეს საკითხი განსხვავებულად იყო გადაწყვეტილი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუციით, რომლის 43-ე მუხლის მიხედვით, ამბოხების ან ომის დროს მხოლოდ პარლამენტს, ხოლო თუ პარლამენტი არ იყო შეკრებილი, მთავრობას ჰქონდა უფლება, დროებით შეეჩერებინა მთელს რესპუბლიკაში ან მის რომელიმე ნაწილში კონსტიტუციის იმ მუხლების მოქმედება, რომლებიც ითვალისწინებდა: სიკვდილით დასჯის გაუქმებას, პიროვნების ხელშეუხებლობას, შეპყრობილის დაკავებას მხოლოდ განსაზღვრული დროით, ყოველი მოქალაქის ბინის შეუვალობას, კერძო მიწერ-მოწერის ხელშეუხებლობას, მიმოსვლისა და ბინადრობის არჩევაში სრულ თავისუფლებას, სიტყვის, პრესის, აზრის თავისუფლებას, შეკრებებისა და მიტინგების უფლებას, გაფიცვის თავისუფლებას, ხოლო ომის დროს კი შეეძლო ასევე იმ მუხლის მოქმედების შეჩერება, რომელიც ითვალისწინებდა ყოველი მოქალაქის უფლებას ყოფილიყო გასამართლებული მხოლოდ საერთო წესით.

ვფიქრობ, დღევანდელ კონსტიტუციაში ადგილი აქვს ადამიანის უფლებების სერიოზულ ხელყოფას. კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლის იმპერატიული მოთხოვნაა, რომ ადამიანის კონსტიტუციური უფლებების შემზღუდველი გადაწყვეტილებები უნდა დაამტკიცოს პარლამენტმა. ტერმინი - ,,დამტკიცება“ გულისხმობს, რომ სანამ საქართველოს პარლამენტი თანხმობას არ მისცემს ამ გადაწყვეტილებისთვის იურიდიული ძალის მინიჭებაზე, მანამ იგი ძალაში არც უნდა შევიდეს. ეს ბუნებრივიცაა, რადგან საქმე ეხება ადამიანის ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა შეზღუდვას და ერთ პირს, თუნდაც იგი ქვეყნის პრეზიდენტი იყოს, არ უნდა მივცეთ უფლება, თუნდაც მცირე ხნით მაგრამ მაინც, განახორციელოს აღნიშნული მოქმედება. ხოლო ის, რომ პრეზიდენტს მაინც აქვს უფლება 48 საათის განმავლობაში (ვიდრე პარლამენტი თანხმობას მისცემდეს) შეზღუდოს საქართველოს კონსტიტუციის მე-18, მე-20, 21-ე, 22-ე, 24-ე, 25-ე, 30-ე, 33-ე და 41-ე მუხლებში ჩამოთვლილი უფლებები და თავისუფლებები, ჩანს საქართველოს კანონებიდან ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ და ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ“. ორივე ზემოთ დასახელებული კანონის მე-2 მუხლის II პუნქტი იდენტურია ერთმანეთისა და შემცველი ტექსტიდან აშკარად ჩანს, რომ საქართველოს პრეზიდენტის გადაწყვე-ტილება საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის შესახებ მოქმედებს მანამდე, ვიდრე საქართველოს პარლამენტი უარს იტყვის დამტკიცებაზე (რა თქმა უნდა, თანხმობის მიცემის შემთხვევაში პრეზიდენტის გადაწყვეტილების მოქმედება გრძელდება). ამრიგად, თუკი საგანგებო ან საომარი მდგომარეობა მოქმედებს, ქვეყანაში ავტომატურად ირთვება საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლი, რომელიც საქართველოს პრეზიდენტს აძლევს ნებას ადამიანის უფლებების შემზღუდველი დეკრეტები გამოსცეს და ამ დეკრეტების მოქმედება პარლამენტის მიერ მათ დამტკიცებამდე გრძელდება 48 საათის განმავლობაში. ვფიქრობ, საქართველოს პრეზიდენტის ნებისმიერი დეკრეტი, რომელიც ეხება ადამიანის კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვას, არ უნდა შევიდეს ძალაში, ვიდრე მას პარლამენტი არ დაამტკიცებს. ხოლო რაც შეეხება საგანგებო მდგომარეობას, იგი პრეზიდენტმა ერთპიროვნულად უნდა გამოაცხადოს და საჭირო არ უნდა იყოს პარლამენტის თანხმობა. მივიჩნევ, რომ განსხვავებულად უნდა გადაწყდეს საომარი მდგომარეობის შემოღების საკითხი - იგი, რა თქმა უნდა, პარლამენტმა უნდა დაამტკიცოს 48 საათში და სწორედ ამის შემდეგ უნდა შევიდეს ძალაში პრეზიდენტის ის დეკრეტები, რომლებიც ადამიანის უფლებებს ზღუდავს.

ვფიქრობ, მკითხველისთვის საინტერესო უნდა იყოს ის საკითხი, თუ რომელი კონსტიტუციური უფლებების შეზღუდვა შეუძლია საქართველოს პრეზიდენტს საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს. მივყვეთ თანმიმდევრობით:

1) საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლის ჩამონათვალში რიგით პირველი მე-18 მუხლია, რომლის შინაარსი შემდეგია:

1. ადამიანის თავისუფლება ხელშეუვალია.

2. თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე.

3. ადამიანის დაკავება დასაშვებია კანონით პირდაპირ განსაზღვრულ შემთხვევებში. საგანგებოდ უფლებამოსილი პირის მიერ დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირი უნდა წარედგინოს სასამართლოს განსჯადობის მიხედვით არა უგვიანეს 48 საათისა. თუ მომდევნო 24 საათის განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტილებას დაპატიმრების ან თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვის შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს.

4. დაუშვებელია დაკავებული თუ სხვაგვარად თავისუფლებაშეზღუდული პირის ფიზიკური ან ფსიქიკური იძულება.

5. დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე უნდა განემარტოს მისი უფლებები და თავისუფლების შეზღუდვის საფუძველი. მას დაკავების ან დაპატიმრებისთანავე შეუძლია მოითხოვოს დამცველის დახმარება, რაც უნდა დაკმაყოფილდეს.

6. დანაშაულის ჩადენაში ეჭვმიტანილის დაკავების ვადა არ უნდა აღემატებოდეს 72 საათს, ხოლო ბრალდებულის წინასწარი პატიმრობა - 9 თვეს.

7. ამ მუხლის მოთხოვნათა დარღვევა ისჯება კანონით. უკანონოდ დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს აქვს კომპენსაციის მიღების უფლება.

ამრიგად, საქართველოს პრეზიდენტს უფლება ეძლევა საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს შეზღუდოს მე-18 მუხლით გათვალისწინებული უფლებები და თავისუფლებები. ამ მუხლის შეზღუდვის შემთხვევაში დაკავებულ პირს შეეზღუდება ერთდროულად ყველა ის ძირითადი უფლება და თავისუფლება, რომელთა გარეშეც წარმოუდგენელია ნებისმიერი პროცესუალური მოქმედება. მე-18 მუხლის III პუნქტში დადგენილია, რომ პირის დაკავების მაქსიმალური ვადაა 72 საათი და ამ დროის განმავლობაში მას თუ არ წაუყენეს ბრალი, მაშინ იგი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს. ამ უფლების შეზღუდვის მიზანი არის ის, რომ საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს საკონსტიტუციო სასამართლომ არ გააუქმოს ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-7 მუხლის II პუნქტი, სადაც წერია, რომ ,,ამ მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული წესის დამრღვევ პირებს დააკავებს პოლიცია ან პატრული კომენდანტის საათის დამთავრებამდე, ხოლო ვისაც თან დოკუმენტი არა აქვს - მათი პიროვნების დადგენამდე, მაგრამ არაუმეტეს 3 დღისა; დაკავებულნი შეიძლება პირადად გაისინჯონ, აგრეთვე გაუსინჯონ ნივთები“. ვფიქრობ, საერთოდ უნდა გაიმიჯნოს ერთმანეთისგან რეჟიმები, რომლის დროსაც პრეზიდენტს ზემოხსენებული მუხლების შეზღუდვის უფლება ენიჭება.

მ: ალბათ უფრო გონივრული იქნებოდა, თუ საგანგებო რეჟიმის დროს პირს არ წავართმევდით უფლებას ესარგებლა კონსტიტუციის მე-18 მუხლით და მხოლოდ იმის გამო, რომ პოლიცია ან პატრული კომენდანტის საათში ვერ ადგენს მის პიროვნებას, არ შევუზღუდავდით თავისუფლებას 3 დღით, ხოლო რაც შეეხება საომარ მდგომარეობას, აქ, ვფიქრობ, დასაშვებია აღნიშნული შეზღუდვა, მაგრამ პარადოქსი სწორედ ის არის, რომ კანონი ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ“ ითვალისწინებს პირის დაკავებას სწორედ იმდენი ხნით, რამდენითაც საქართველოს კონსტიტუცია, ანუ 72 საათით. საერთოდ საგანგებო მდგომარეობა ძლიერ განსხვავდება საომარისაგან, შესაბამისად ზომები, რომლებიც უნდა გაატაროს სახელმწიფომ აღნიშნულ ვითარებებში, განსხვავდება ერთმანეთისაგან. ამიტომ, გაუგებარია, თუ რატომ აქვს საქართველოს პრეზიდენტს საგანგებო მდგომარეობის დროს იგივე უფლებები, რაც საომარი მდგომარეობისას.

აბსოლუტურად მიუღებელია მე-18 მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებული უფლების შეზღუდვა, მნიშვნელობა არა აქვს საგანგებო მდგომარეობაა ქვეყანაში გამოცხადებული, თუ საომარი. მე-18 მუხლის მე-4 პუნქტი დაკავებულ პირს ანიჭებს უფლებას იყოს დაცული ფიზიკური ან ფსიქიკური ზემოქმედებისაგან. ფიზიკურ ან ფსიქიკურ ზემოქმედებას სხვაგვარად ჰქვია წამება, რაც მრავალი საერთაშორისო აქტითაა აკრძალული. წამების აკრძალვას ითვალისწინებს სპეციალურად ამისთვის შექმნილი ჟენევის კონვენცია. ამ კონვენციის მიხედვით, დაუშვებელია ადამიანის წამება როგორც მშვიდობიანობის, ისე საომარი მდგომარეობს დროს. ერთი სიტყვით, წამებას კრძალავს როგორც ადამიანის უფლებათა, ისე ჰუმანიტარული სამართალი. ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპის 1950 წლის კონვენციის მე-3 მუხლი შემდეგი შინაარსისაა: ,,არავინ უნდა განიცადოს წამება, არც არაადამიანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობა ან სასჯელი.“ წამების აკრძალვას ეძღვნება ასევე ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-5 მუხლი: ,,არავის მიმართ უნდა იქნეს გამოყენებული წამება ან სასტიკი, არაადამიანური თუ მისი ღირსების დამამცირებელი მოპყრობა და სასჯელი.“

თუკი პირს შეეზღუდება აღნიშნული უფლება, მაშინ სამართალდამცავი ორგანოები (მით უმეტეს ჩვენს პირობებში) ყველანაირად შეეცდებიან დაკავებულისაგან მიაღწიონ მათთვის სასურველი ჩვენებისა თუ აღიარების მიღებას.

რა თქმა უნდა, შორს ვარ იმ აზრისაგან, რომ სამართალდამცავ ორგანოებს და საერთოდ, სახელმწიფო ორგანოებს არ უნდა მიეცეთ დამატებითი ინსტრუმენტები სიტუაციის გამოსასწორებლად, მაგრამ პრობლემის არსი სწორედ იმაშია, თუ რა დონემდე შეიძლება შეიზღუდოს ადამიანის უფლებები?! პასუხი მარტივი, მაგრამ მრავლისმთქმელია: ერთი მხრივ, იმ დონემდე, რომელიც აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში სახელმწიფო უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად და მეორე მხრივ, ვიდრე დაირღვეოდეს ჰუმანიტარული სამართლის ნორმები. ანუ, კიდევ უფრო მარტივად რომ ვთქვათ: დაცული უნდა იყოს თანაფარდობა კერძო და საჯარო ინტერესთა შორის.

საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს ქვეყანაში შექმნილია არაორდინალური და ექსტრემალური ვითარება. შეზღუდულია სახელმწიფოს პოლიტიკური თუ არაპოლიტიკური ინსტიტუტების ნორმალური ფუნქციონირება, რაც საზოგადოების არსებობისათვის არის დამღუპველი. სახელმწიფოს შემადგენელ მეორე აუცილებელ ელემენტშიც, საზოგადოებაში, არის არაორდინალური ვითარება, პრაქტიკულად შეჩერებულია ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებების მოქმედება. ბუნებრივია, ხელისუფლება ვალდებულია აღადგინოს ის status quo, რომელიც საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის წარმოშობამდე არსებობდა და ამისთვის მას სჭირდება დამატებითი ინსტრუმენტები ამის მისაღწევად. სწორედ ამიტომ საერთაშორისო სამართალში გავრცელებული პრაქტიკაა ის, რომ სახელმწიფოებს მიეცეთ უფლება საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს შეზღუდონ ადამიანის ძირითადი უფლებანი და თავისუფლებანი და ამით ერთგვარად ხელშეკრული არ იყვნენ ზემოაღნიშნული მიზნის მისაღწევად ჩატარებულ ღონისძიებებში და მოქმედებებში. მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ სახელმწიფოებს აქვთ უფლება შეზღუდონ საყოველთაოდ აღიარებული ყველა უფლება და თავისუფლება. საერთაშორისო სამართალი აწესებს იმ მინიმალურ უფლებებს, რომელთა შეზღუდვაც თვით საომარი ან საგანგებო მდგომარეობის დროსაც კი არ შეიძლება. ეს უფლებები გაფანტულია რამდენიმე საერთაშორისო აქტში. ნორმები, რომლებიც ასეთ მინიმუმებს აწესებს, ქმნის ჰუმანიტარულ სამართალს. ჰუმანიტარული სამართლის ნორმები არის ის უკიდურესი ზღვარი, რომლის გადასვლა სახელმწიფოებს არ შეუძლიათ თვით ომიანობის დროსაც კი. წამების აკრძალვა სწორედ ჰუმანიტარული სამართლის სფეროს განეკუთვნება და თუკი ქვეყანა უშვებს წამების ლეგიტიმაციას (თუნდაც საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს), მას არ შეიძლება პრეტენზია ჰქონდეს დემოკრატიული სახელმწიფოს სახელის ტარებაზე.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მოქმედების შეჩერებით უკანონოდ დაკავებულ ან დაპატიმრებულ პირს ჩამოერთმევა კომპენსაციის მიღების უფლება. თუმცა ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მას საერთოდ არ ექნება ამის მოთხოვნის უფლება, როდესაც საგანგებო ან საომარი მდგომარეობა გაუქმდება, ავტომატურად უქმდება ასევე პრეზიდენტის ყველა დეკრეტი, მათ შორის ისიც, რომელიც მე-18 მუხლის მოქმედებას აჩერებს და ყველას ეძლევა საშუალება აინაზღაუროს მისთვის მიყენებული ზიანი.

2) შემდეგი მუხლი, რომლის მოქმედების შეჩერება საქართველოს პრეზიდენტს საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს შეუძლია, არის მე-20 მუხლი, მისი შინაარსი ასეთია:

1. ყოველი ადამიანის პირადი ცხოვრება, პირადი საქმიანობის ადგილი, პირადი ჩანაწერი, მიმოწერა, საუბარი სატელეფონო და სხვა სახის საშუალებებით, აგრეთვე, ტექნიკური საშუალებებით მიღებული შეტყობინებები ხელშეუხებელია. აღნიშნული უფლების შეზღუდვა დაიშვება სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან მის გარეშეც, კანონით გათვალისწინებული გადაუდებელი აუცილებლობისას.

2. არავის აქვს უფლება შევიდეს საცხოვრებელ ბინაში და სხვა მფლობელობაში მფლობელ პირთა ნების საწინააღმდეგოდ, აგრეთვე ჩაატაროს ჩხრეკა, თუ არ არის სასამართლოს გადაწყვეტილება ან კანონით გათვალისწინებული აუცილებლობა.

რა თქმა უნდა, ყოველ ადამიანს აქვს პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლება, მაგრამ როდესაც საქმე ეხება დანაშაულის გახსნას ან მის თავიდან აცილებას, ასევე თუ არსებობს გადაუდებელი აუცილებლობა, ვფიქრობ, დასაშვებია ადამიანის ამ უფლების შეზღუდვა დასაშვებ ზღვრამდე. პირადი ხელშეუხებლობის მოთხოვნას აწესებს ასევე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, კერძოდ, მისი მე-18 მუხლი: საცხოვრებელი ბინის ან სხვა მფლობელობის დათვალიერება მფლობელ პირთა ნების საწინააღმდეგოდ, აგრეთვე ჩხრეკა, ამოღება, საფოსტო-სატელეგრაფო კორესპონდენციაზე, საფოსტო გზავნილზე ყადაღის დადება და ქონების ჩამორთმევა შეიძლება მხოლოდ მოსამართლის ბრძანებით ან სასამართლოს განჩინებით (დადგენილებით), თუ არსებობს კანონით დადგენილი აუცილებლობა, საცხოვრებელი ბინის ან სხვა მფლობელობის დათვალიერება მფლობელ პირთა ნების საწინააღმდეგოდ, ჩხრეკა და ამოღება შეიძლება ჩატარდეს მოსამართლის ბრძანების გარეშე, მაგრამ მათი კანონიერება და დასაბუთებულობა უნდა შეამოწმოს მოსამართლემ მათ შესახებ მა-სალების წარდგენიდან არა უგვიანეს 24-საათისა. ამასთან, მოსამართლე წყვეტს აღ-ნიშნული საპროცესო მოქმედებებით მიღებული მტკიცებულების დასაშვებობის საკითხს. შემოწმების, ექსპერტიზის, სხვა საპ-როცესო მოქმედებების ჩატარებისას არ უნდა გამჟღავნდეს ცნობები, რომელთა სა-იდუმლოდ დაცვაც პირს საჭიროდ მიაჩნია.

ზემოაღნიშნული ეხება პირადი ცხოვრების უფლების შეზღუდვას დანაშაულის ჩადენის ან დანაშაულის თავიდან აცილების დროს. სხვა საქმეა, როდესაც პირადი ცხოვრების უფლება იზღუდება გადაუდებელი აუცილებლობისას. უნდა ითქვას, რომ ,,გადაუდებელი აუცილებლობის“ ცნების დეფინიციას იძლევა საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსის 27-ე მუხლის კ) ქვეპუნქტი: ,,გადაუდებელი აუცილებლობა - კანონმდებლობის დარღვევის საშიშროება ან ვითარება, როდესაც დემოკრატიულ საზოგადოებაში რეალური საფრთხე ექმნება საჯარო დაწესებულებების ფუნქციონირებას.“ გადაუდებელ აუცილებლობად შეიძლება შეფასდეს ქვეყანაში საგანგებო ან საომარი მდგომარეობა, რომლის დროსაც დასაშვებია ამ უფლების შეზღუდვა, მხოლოდ აქაც არ უნდა დაგვავიწყდეს პრინციპი, რომელიც ზემოთ იყო ნახსენები: დაცული უნდა იყოს თანაფარდობა კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის და თუ მართლაც აუცილებელია ამ უფლების შეზღუდვა დემოკრატიული საზოგადოების ინტერესების გათვალისწინებით, იგი უნდა შეიზღუდოს კიდეც!

3) საქართველოს პრეზიდენტს საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს შეუძლია ასევე შეზღუდოს საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლი. ე. ი. საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლება. 21-ე მუხლის შინაარსი ასეთია:

1. საკუთრება და მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია, დაუშვებელია საკუთრების, მისი შეძენის, გასხვისების ან მემკვიდრეობით მი-ღების საყოველთაო უფლების გაუქმება.

2. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის დასაშვებია პირველ პუნქტში აღნიშნულ უფლებათა შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით.

3. აუცილებელი საზოგადოებრივი საჭიროებისათვის საკუთრების ჩამორთმევა დასაშვებია კანონით პირდაპირ დადგენილ შემთხვევებში, სასამართლოს გადაწყვეტილებით ან ორგანული კანონით დადგენილი გადაუდებელი აუცილებლობისას და მხოლოდ სათანადო ანაზღაურებით.

საკუთრება, ზოგადი გაგებით, სოციალური დატვირთვის მატარებელია. ეს ვლინდება მრავალ შემთხვევაში. საკუთრება არ შეიძლება წარმოვიდგინოთ როგორც აბსოლუტურად ,,ლაგამმიშვებული“ ფასეულობა. მესაკუთრის უფლებამოსილებანი შეზღუდულია კანონით ან ხელშეკრულებით. ასე მაგალითად, თუ მესაკუთრე დააპირებს საკუთრების ობიექტის გაყიდვას, ზოგჯერ ვალდებულია შესთავაზოს იგი უპირატესი შესყიდვის უფლების მქონე პირებს, ასევე შეიძლება მას ზოგჯერ დაეკისროს საკუთ-რების ობიექტის (ვთქვათ, ბინის) გასხვისების ვალდებულება (საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 222-ე მუხლი). მესაკუთრის მოქმედებით არ უნდა ილახებოდეს მეზობლების ან მესამე პირთა უფლებები. მესაკუთრეს ეკრძალება საკუთრების უფ-ლების ბოროტად გამოყენება. დაუშვებელია უფლების გამოყენება მარტოოდენ იმ მიზნით, რომ ზიანი მიადგეს სხვას. სავარაუდოდ ამავე კონტექსტში უნდა განვიხილოთ საკუთრების უფლების შეზღუდვა საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს, ოღონდ აუცილებლად უნდა იყოს დაცული ძირითადი პირობა: საკუთრების უფლების შეზღუდვა დაიშვება მხოლოდ მაშინ, თუ ამოწურულია მიზნის მისაღწევად არსებული ყველა საშუალება და უფლების შეზღუდვა ერთადერთ გამოსავლად რჩება.

საქართველოს კონსტიტუციის 21-ე მუხლის შეზღუდვის შემდეგ, კონკრეტულ გარემოებათა შესაბამისად, საქართველოს აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოებს თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში კანონმდებლობის მოთხოვნათა დაცვით შეუძლიათ: 1) დროებით ჩამოართვან მოქალაქეებს (მათ კანონიერ საკუთრებაში არსებული) ცეცხლსასროლი და ცივი იარაღი, ტყვია-წამალი, ხოლო საწარმოებს, დაწესებულებებსა და ორგანიზაციებს - აგრეთვე სასწავლო-სამხედრო ტექნიკა, ფეთქებადი, რადიაქტიული ნივთიერებები და მასალები, ძლიერმოქმედი ქიმიური და შხამიანი ნივთიერებები; 2) კანონმდებლობის შესაბამისად გამოიყენონ სახელმწიფო საწარმოების, დაწესებულებებისა და ორგანიზაციების რესურსები საგანგებო ვითარების შედეგების თავიდან აცილებისა და ლიკვიდაციისათვის; იმავე მიზნით ისარგებლონ სხვა იურიდიული, აგრეთვე ფიზიკური პირების კუთვნილი ქონებითა და მატერიალური საშუალებებით მხოლოდ სათანადო ანაზღაურებით, რომელიც გაიცემა საგანგებო მდგომარეობის დამთავრების შემდეგ.

ვფიქრობ, საკუთრების უფლების შეზღუდვა დასაშვებია საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს, მაგრამ როდესაც გაუქმდება აღნიშნული ექსტრემალური სიტუაცია, სახელმწიფომ უპირობოდ უნდა უზრუნველყოს ჩამორთმეული საკუთრების უფლების ობიექტების დაბრუნება მესაკუთრისადმი, ხოლო თუ ეს შეუძლებელია, მესაკუთრეს აუცილებლად უნდა მიეცეს შესაბამისი ანაზღაურება.

4) კიდევ ერთი უფლება, რომლის შეზღუდვაც საქართველოს პრეზიდენტს საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს შეუძლია, განმტკიცებულია საქართველოს კონსტიტუციის 22-ე მუხლში. ამ მუხლის შინაარსი ასეთია:

1. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება საქართველოში, აქვს ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე თავისუფალი მიმოსვლისა და საცხოვრებელი ადგილის თავისუფალი არჩევის უფლება.

2. ყველას, ვინც კანონიერად იმყოფება საქართველოში, შეუძლია გავიდეს საქართველოდან. საქართველოს მოქალაქეს შეუძლია თავისუფლად შემოვიდეს საქართველოში.

3. ამ უფლებათა შეზღუდვა შეიძლება მხოლოდ კანონის შესაბამისად, დემოკრატიული საზოგადოების არსებობისათვის აუცილებელი სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველყოფის, ჯანმრთელობის დაცვის, დანაშაულის თავიდან აცილების ან მართლმსაჯულების განხორციელების მიზნით.

ამ უფლებათა და თავისუფლებათა შეზღუდვით სახელმწიფო ცდილობს გაიადვილოს მუშაობის პროცესი, რადგან თუ თავისუფალი მიმოსვლა და ქვეყანაში შემოსვლა ან გასვლა იქნება შეზღუდული ან აკრძალული, მაშინ სახელმწიფოს კომპეტენტურ ორგანოებს ექნებათ კონტროლის საუკეთესო საშუალებები. 22-ე მუხლი მოქმედების შეჩერებით ან შეზღუდვით ხელისუფლებას ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ მე-4 მუხლის მიხედვით შეუძლია: დროებით გაასახლოს მოქალაქეები საცხოვრებლად საშიში რაიონებიდან; ამასთან, აუცილებლად უნდა მისცეს მათ სტაციონარული ან სხვა დროებითი საცხოვრებელი სადგომები; საგანგებო მდგომარეობის მოქმედების ფარგლებში შემოიღოს მოქალაქეთა შესვლისა და გასვლის განსაკუთრებული რეჟიმი; აუცილებლობის შემთხვევაში შეუზღუდოს მოქალაქეებსა და მოქალაქეობის არმქონე პირებს თავისუფალი გადაადგილების უფლება; აუკრძალოს თავიანთი საცხოვრებელი ადგილის ან სხვა ადგილსამყოფელის დატოვება სათანადო ნებართვის გარეშე, საზოგადოებრივი წესრიგის დამრღვევნი, რომლებიც არ არიან მოცემული ადგილის მცხოვრებნი, გააძევოს საკუთარი ხარჯით თავიანთ მუდმივ ადგილსამყოფელში ან საგანგებო მოქმედების ფარგლებს გარეთ.

5) საქართველოს პრეზიდენტს უფლება აქვს შეზღუდოს ასევე ინფორმაციის თავისუფლება და, შესაბამისად, საქართველოს კონსტიტუციის 24-ე მუხლი. ინფორმაციის თავისუფლება კონსტიტუციურ სამართალში წარმოადგენს ცნებას, რომელიც მოიცავს უფლებათა და თავისუფლებათა მთელ ჯგუფს: სიტყვის თავისუფლებას, ბეჭდვისა და სხვა მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების თავისუფლებას. ამ თავისუფლების განსახორციელებლად საქართვე-ლოში დღესაც მოქმედებს რესპუბლიკის უზენაესი საბჭოს მიერ 1991 წლის 10 აგვისტოს მიღებული კანონი ,,პრესისა და მასობრივი ინფორმაციის სხვა საშუალებების შესახებ“, რომელშიც შევიდა ცვლილებები 1997 წლის 28 ოქტომბრის კანონით.

ინფორმაციის თავისუფლების შესახებ ნათქვამია ასევე სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლში: ,,ეს უფლება შეიცავს თავისუფლებას, რომ სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად პირმა ეძიოს, მიიღოს და გაავრცელოს ყოველგვარი ინფორმაცია ზეპირად, წერილობით თუ პრესისა და გამოხატვის მხატვრული ფორმების საშუალებით ან სხვა საშუალებით საკუთარი არჩევანით.“ ეს მუხლი აწესებს ზოგიერთ შეზღუდვასაც, რაც უნდა იყოს კანონით დადგენილი და აუცილებელი სხვა პირთა უფლებებისა და რეპუტაციის პატივისცემისათვის, სახელმწიფო უშიშროების, საზოგადეობრივი წესრიგის, მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და ზნეობის დასაცავად. აღნიშნული შეზღუდვების დაწესების მიუხედავად, ვფიქრობ, დაუშვებელია ის, რაც წერია ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“ კანონის მე-4 მუხლის ო) ქვეპუნქტში: ,,კანონმდებლობის შესაბამისად კონტროლი დაუწესონ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებს.“ ვფიქრობ, აღნიშნული ნორმა შეუთავსებელია დემოკრატიული საზოგადოების წესრიგთან და მის ბუნებასთან.

საგანგებო მდგომარეობის დროს სიტყვისა და პრესის თავისუფლების შეზღუდვა შესაძლოა გამართლებული იყოს დემოკრატიულ, სტაბილური პოლიტიკური სიტუაციის მქონე ქვეყანაში, სადაც არ არსებობს ეჭვი იმისა, რომ ამას სათავისოდ არ გამოიყენებენ სამართალდამცავი ორგანოები და ზოგადად ხელისუფლება. მაგრამ საქართველოში, სადაც ოფიციოზი ასე აგრესიულად არის განწყობილი მასმედიის მიმართ, გაუმართლებლად მიმაჩნია ამ თავისუფლების შეზღუდვის დაწესება.

6) საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს შეზღუდვას ექვემდებარება ასევე კონსტიტუციის 25-ე მუხლში გათვალისწინებული შეკრებებისა და მანიფესტაციების თავისუფლება. ხალხის სუვერენიტეტის ამ დიად უფლებაზე პირველად ჩაიწერა ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციაში (1789 წ.) და შემდეგ იაკობინელთა 1793 წლის კონსტიტუციაში, რომლის 35-ე მუხლში აღნიშნულია: ,,როდესაც მთავრობა ლახავს ხალხის უფლებას, მის წინააღმდეგ ამხედრება წარმოადგენს ხალხის წმიდათაწმიდა უფლებას და ყველაზე აუცილებელ მოვალეობას”.

 სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა შესახებ საერთაშორისო პაქტი, რომელიც 1966 წლის 19 დეკემბერს დაიდო ქ. ნიუ-იორკში გაეროს წევრ სახელმწიფოებს შორის, მოითხოვს მოქალაქეთა მშვიდობიანი შეკრების თავისუფლებას, რომელიც სახელმწიფოების მიერ არ უნდა იყოს შეზღუდული, გარდა კანონით გათვალისწინებული შემთხვევებისა, რომელიც შეიძლება გამართლებული იყოს მხოლოდ სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივი უშიშროების, საზოგადოებრივი წესრიგის, მოსახლეობის ჯანმრთელობის და ზნეობის დაცვის ან სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის ინტერესებით (მუხლი 21-ე აღნიშნული პაქტისა).

მიტინგებისა და დემონსტრაციების თავისუფლება აღიარებულია ყველა დემოკრატიული ქვეყნის კონსტიტუციაში. მაგალითად, იტალიის კონსტიტუციის მე-17 მუხლში მითითებულია, რომ მოქალაქეებს აქვთ მშვიდობიანად და უიარაღოდ შეკრების უფლება, საზოგადოებისთვის ღია ადგილებში შეკრების უფლების ჩათვლით. მოქალაქეთა მიტინგებისა და მანიფესტაციის თავისუფლებას აღიარებდა საბჭოთა კონსტიტუციაც, რომლის მიხედვითაც, ხალხის ინტერესების შესაბამისად და სახელმწიფო წესწყობილების განვითარება-განმტკიცების მიზნით, მოქალაქეებს გარანტირებული ჰქონდათ სხვა თავისუფლებებთან ერთად მიტინგების, ქუჩაში მსვლელობებისა და დემონსტრაციების თავისუფლება (მუხლი 48-ე).

ვფიქრობ, აბსოლუტურად მისაღებია აღნიშნული შეზღუდვის გათვალისწინება საქართველოს კონსტიტუციის მიერ, რადგან როდესაც ქვეყანაში არის საგანგებო ან საომარი მდგომარეობა, მოსახლეობის ინტერესებშივე უნდა შედიოდეს აღნიშნული ვითარების უსწრაფესი ნორმალიზაცია, რაც ნამდვილად ვერ მიიღწევა მიტინგებისა და მანიფესტაციების ფონზე.

7) საქართველოს კონსტიტუცია ითვალისწინებს ასევე შრომის უფლების შეზღუდვას, რომელიც განმტკიცებულია საქართველოს კონსტიტუციის 30-ე მუხლში:

1. შრომა თავისუფალია;

2. სახელმწიფო ვალდებულია ხელი შეუწყოს თავისუფალი მეწარმეობისა და კონკურენციის განვითარებას. აკრძალულია მონოპოლიური საქმიანობა, გარდა კანონით დაშვებული შემთხვევებისა. მომხმარებელთა უფლებები დაცულია კანონით.

აბსოლუტურად გაუგებარია, თუ რაში სჭირდება სახელმწიფოს აღნიშნული შეზღუდვის დაწესება, მით უმეტეს, რომ არც ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ” და არც ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ” საქართველოს კანონები არ ითვალისწინებენ რაიმე დამატებით ღონისძიებებს ამ შეზღუდვის გასამართლებლად.

ერთადერთი, რასაც შეუძლია აღნიშნული შეზღუდვის მიზანზე მიგვანიშნოს, არის ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ“

საქართველოს კანონის მე-4 მუხლის ლ) ქვეპუნქტი, რომლის მიხედვითაც საგანგებო მდგომარეობის დროს, კონკრეტულ ვითარებათა შესაბამისად, საქართველოს აღმასრულებელი ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოებს, თავიანთი კომპეტენციის ფარგლებში, კანონმდებლობის მოთხოვნათა დაცვით შეუძლიათ ჩააბან შრომისუნარიანი მოქალაქეები საწარმოების, დაწესებულებებისა და ორგანიზაციების მუშაობაში შრომის საშუალო ანაზღაურებით, აგრეთვე საგანგებო მდგომარეობის შედეგების ლიკვიდაციაში, ამასთან უზრუნველყონ მათი შრომის უსაფრთხოება.

ბუნდოვანია, თუ რას გულისხმობს ტერმინი - „ჩააბან“. თუკი ეს ნიშნავს იძულებას, მაშინ იგი დაუშვებელია, რადგან დიდი ხანია წარსულს ჩაბარდა ის დრო, როდესაც სახელმწიფოებს (მაგალითად, საბჭოთა კავშირში) შეეძლოთ საკუთარ მოქალაქეებზე ასეთი ტიპის იძულება განეხორციელებინათ. ხოლო თუკი ტერმინი - ,,ჩააბან“ გულისხმობს მხოლოდ მოქალაქეთა ნება-სურვილის მიხედვით სამუშაოს ტიპის არჩევის შესაძლებლობას, მაშინ გაუგებარია, თუ რატომ ახდენს ამის დეკლარირებას კანონმდებელი კანონის იმ მუხლში, სადაც ჩამოთვლილია ღონისძიებანი, რომელთა განხორციელება შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როცა საქართველოს პრეზიდენტი გამოიყენებს საქართველოს კონსტიტუციით მინიჭებულ უფლებამოსილებას და შეზღუდავს ადამიანის უფლებათა განსაზღვრულ წრეს.

8) საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს დასაშვებია აგრეთვე გაფიცვის უფლების შეზღუდვა, რომელიც წარმოადგენს ინდივიდუალურ და კოლექტიურ შრომით დავებზე შედარებით ფართო უფლების ნაწილს კანონით დადგენილი პროცედურების გამოყენებით. გაფიცვა გულისხმობს მუშებისა და მოსამსახურეების მიერ სამუშაოს კოლექტიურ შეწყვეტას და მეწარმეებისადმი ან სახელმწიფოსადმი ეკონომიკური (ხანდახან პოლიტიკურიც) მოთხოვნების წაყენებას. ეს უფლება აღიარებულია მრავალი საერთაშორისო აქტით, თუმცა ასევე ყველა აქტში არის მინიშნება იმის თაობაზე, რომ აღნიშნული უფლება ექვემდებარება შეზღუდვას.

9) და ბოლო უფლება, რომლის შეზღუდვაც საქართველოს პრეზიდენტის საგანგებო ან საომარი მდგომარეობის დროს შეუძლია, არის საქართველოს კონსტიტუციის 41-ე მუხლით დაცული. ამ მუხლის შინაარსი ასეთია:

1. საქართველოს ყოველ მოქალაქეს უფლება აქვს კანონით დადგენილი წესით გაეცნოს სახელმწიფო დაწესებულებაში მასზე არსებულ ინფორმაციას, აგრეთვე იქ არსებულ ოფიციალურ დოკუმენტაციებს, თუ ისინი არ შეიცავს სახელმწიფო, პროფესიულ ან კომერციულ საიდუმლოებას;

2. ოფიციალურ ჩანაწერებში არსებული ინფორმაცია, რომელიც დაკავშირებულია ადამიანის ჯანმრთელობასთან, მის ფინანსებთან ან სხვა კერძო საკითხებთან, არავისთვის უნდა იყოს ხელმისაწვდომი თვით ამ ადამიანის თანხმობის გარეშე, გარდა კანონით დადგენილი შემთხვევებისა, როდესაც ეს აუცილებელია სახელმწიფო უშიშროების ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად, ჯანმრთელობის, სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.

როგორც ვხედავთ, თავად ამ მუხლშივეა გათვალისწინებული ის, რომ ინფორმაციის მიღების თავისუფლება შეზღუდვას ექვემდებარება გარკვეულ პირობათა არსებობისას. ვფიქრობ, აღნიშნული მუხლის შეზღუდვას თავისი გამართლება აქვს. როდესაც ქვეყანაში საგანგებო ან საომარი მდგომარეობაა, უცხო სახელმწიფოს თავისუფლად შეუძლია მიიღოს თავისი აგენტებისაგან (რომლებიც საქართველოს მოქალაქეები არიან) სასურველი ინფორმაცია, რომელსაც შემდეგ გამოიყენებს უკვე საქართველოს წინააღმდეგ.

დასკვნა

ამდენად, ჩვენ მიმოვიხილეთ საქართველოს კონსტიტუციის 46-ე მუხლით გათვალისწინებული ადამიანის საყოველთაოდ აღიარებული უფლებების შეზღუდვები. როგორც ზემოთ იყო ნაჩვენები, მრავალი უფლება, რომელიც შეზღუდვას ექვემდებარება დღევანდელი კანონმდებლობით, არის ადამიანის არსებობისათვის აუცილებელი (მაგ., დაკავებული პირის უფლება იყოს წამებისაგან დაცული) და მათი შეზღუდვა თვით საომარი მდგომარეობის დროსაც კი არ შეიძლება, რადგან მას კრძალავს ჰუმანიტარული სამართლის ნორმები. ასევე, ვფიქრობ, შეზღუდვას არ უნდა ექვემდებარებოდეს ისეთი პოლიტიკური უფლება, როგორიც სიტყვის, აზრის და ზოგადად ინფორმაციის თავისუფლებაა.

არ შემიძლია კიდევ ერთხელ არ დავუბრუნდე კონსტიტუციის 30-ე მუხლის შეზღუდვის საკითხს. ალბათ სასაცილოც კია, XXI საუკუნეში ისაუბრო შრომის თავისუფლების შეზღუდვაზე და საკანონმდებლო დონეზე განამტკიცო სახელმწიფოს ბერკეტები და ამ სფეროში.

საერთოდ უნდა ითქვას, რომ სტატიაში მოყვანილი სიტუაციები და ადამიანის უფლებების შეზღუდვები ჯერ არ განხორციელებულა და ღმერთმა ნუ ქნას მათი განხორციელებისთვის აუცილებელი პირობების დადგომა. თუმცა, ვფიქრობ, ეს არ უნდა იყოს საბაბი იმისათვის, რომ წინასწარ არ მოვამზადოთ ჩვენი კანონმდებლობა ამისათვის და არ მოვახდინოთ ჩვენი საკანონმდებლო ბაზის იმპლემენტირება ამ სფეროში არსებულ კონვენციებთან.

ათ: თუკი ჩვენ გვინდა, ნამდვილად სამართლებრივი სახელმწიფო ავაშენოთ, მაშინ არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ქვეყნის დემოკრატიულობის ხარისხის განმსაზღვრელ პირობათა შორის უმნიშვნელოვანესი სწორედ ადამიანის უფლებათა დაცვაა, მნიშვნელობა არა აქვს, მშვიდობისა თუ ომიანობის დროს. ერთიც უნდა ითქვას: დღეს რატომღაც აღარავის ახსოვს, რომ არსებობს კანონები, რომლებიც აწესრიგებენ სახელმწიფოსა და ადამიანებს შორის სამართლებრივ ურთიერთობებს საგანგებო ან საომარი მდგომარეობისას და, შესაბამისად, არც პარლამენტი ილტვის, დახვეწოს კონსტიტუციის შესაბამისი მუხლები და ზემოთ ნახსენები კანონები, რაც შეიძლება ძვირად დაგვიჯდეს, როდესაც ფაქტის წინაშე აღმოვჩნდებით.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოს კონსტიტუცია;

2. საქართველოს კანონი ,,საგანგებო მდგომარეობის შესახებ”;

3. საქართველოს კანონი ,,საომარი მდგომარეობის შესახებ”;

4. საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსი;

5. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი;

6. პ. ცნობილაძე ,,საქართველოს კონსტიტუციური სამართალი” თბ. 1999წ.;

7. ვ. ლორია ,,საქართველოს ადმინისტრაციული სამართალი” თბ. 2000 წ.;

8. საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის კომენტარები (წიგნი მეორე) თბ. 1999 წ.;

9. პაქტი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ, ნიუ-იორკი, 1966 წ.;

10. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, ნიუ-იორკი, 1948 წ.;

11. ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენცია, რომი 1950 წ.;

12. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის 1921 წლის კონსტიტუცია;

13. იტალიის რესპუბლიკის კონსტიტუცია.

ჩიორა თაქთაქიშვილი
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვა ნებისმიერი სამართლებრივი სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნის უპირატესი ამოცანაა. შესაბამისად, შემთხვევით არ არის, რომ ევროკავშირის არსებობის 50-ე წელს დაისვა საკითხი ახალი აქტის მისაღებად ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში. ევროკავშირის ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების ქარტიის დეკლარაციით 2000 წლის 7 დეკემბერს ნიცის სამიტზე და-ფიქსირდა უახლესი სიტყვა ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში. ამასთან, აღნიშნული აქტით ადამიანის უფლებების კონტექსტში სრულიად ახლებურად იქნა გააზრებული სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის ცნება ევროკავშირის ფარგლებში, რაც გამოიხატა წევრი სახელმწიფოების მხრიდან გარკვეულ სახელმწიფოებრივ უფლებამოსილებათა ტრანსფერში ევროკავშირის ორგანოების სასარგებლოდ და, შესაბამისად, წევრი სახელმწიფოების მოქალაქეების პოლიტიკური უფლებების განხორციელების არატრადიციულ გააზრებაში.

ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, ჩვენი ნაშრომის პირველ ნაწილში განვიხილავთ იმ სიახლეებს, რითაც ევროკავშირის ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა ქარტიამ ადამიანის უფლებების დაცვის მექანიზმები შესაბამისობაში მოიყვანა თანამედროვე მეცნიერულ-ტექნიკურ-სოციალურ პროგრესთან; მეორე ნაწილში კი ყურადღებას გავამახვილებთ სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის ევროპულ კონცეფციაზე, რამაც გამოხატულება ჰპოვა მოქალაქეთა პოლიტიკური უფლებების ახლებურ გააზრებაში.

სანამ უშუალოდ განვიხილავდეთ მოცემულ საკითხთა წრეს, რამდენიმე სიტყვით შევჩერდებით თვით ევროკავშირის ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა ქარტიის¹ (შემდგომში - ქარტია) სამართლებრივ სტატუსზე და ადგილზე ევროკავშირის სამართალში.

ქარტიის სამართლებრივი სტატუსის განსაზღვრისას ყურადღება გამახვილებულია მისი მიღების პროცედურაზე. კერძოდ, ქარტიის მიღება მოხდა 2000 წლის 7 დეკემბერს საფრანგეთის ქალაქ ნიცაში გამართულ ევროპის საბჭოს სხდომაზე. წარმოდგენილმა ევროპის პარლამენტის, მინისტრთა საბჭოს და კომისიის პრეზიდენტებმა შესაბამისი ორგანოების სახელით ხელი მოაწერეს ქარტიას, რომელიც მათი თანამშრომლობის შედეგი იყო. ქარტიის პროექტის შესამუშავებლად შექმნილი სპეციალური კომისიის ერთწლიანი მუშაობის შემდეგ, ქარტიის მიღებაზე ერთხმად გადაწყვეტილება მიღებულ იქნა ევროპის საბჭოს მიერ, რის შედეგადაც ევროპის პარლამენტმა და კომისიამ გამოხატეს თავიანთი თანხმობა. სწორედ ასეთი მჭიდრო თანამშრომლობის შედეგად მიღებულ ქარტიაზე ხელმოწერით ევროკავშირის ორგანოებმა აიღეს პასუხისმგებლობა იმაზე, რომ ევროკავშირის ყველა მოქმედება თუ პოლიტიკა შესაბამისობაში იქნება და განუხრელად დაიცავს ქარტიაში აღიარებულ უფლებებს ევროპის მთელ ტერიტორიაზე. ამასთან, ევროკავშირმა აიღო ვალდებულება ქარტიის ინტეგრირება მოახდინოს დამფუძნებელ ხელშეკრულებებში, რაც მას უფრო მეტ იურიდიულ ძალას მიანიჭებს და მას ნებისმიერ წევრი ქვეყნისათვის უზენაესი იურიდიული ძალა ექნება.

ქარტიის იურიდიულ ბუნებასთან დაკავშირებით გასათვალისწინებელია ასევე მისი წარმომავლობის საკითხი სამართლებრივი თვალსაზრისით. ქარტია დაფუძნებულია და გამომდინარეობს ორი ძირითადი სამართლებრივი წყაროდან. ესაა, უპირველეს ყოვლისა, 1950 წლის ევროპის ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა დაცვის კონვენცია და თავად ევროკავშირისა და ევროგაერთიანებების დამფუძნებელი ხელშეკრულებები - 1951 წლის პარიზის, 1957 წლის - რომის, 1992 წლის - მაასტრიხტისა და 1997 წლის ამსტერდამის ხელშეკრულებები. ქარტიის 52-ე მუხლში პირდაპირაა მითითებული:

,,ქარტიაში წარმოდგენილი ის უფლებები, რომელთა საფუძველი ევროგაერთიანებისა თუ ევროკავშირის ხელშეკრულებებია, განხორციელებულ უნდა იქნეს ამ ხელშეკრულებებით განსაზღვრული პირობების დაცვით და ფარგლებში. თუ ქარტიაში გათვალისწინებული უფლებები ემთხვევა ევროპის ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა დაცვის კონვენციით გარანტირებულ უფლებებს, მათი მნიშვნელობა და მოცულობა იქნება ისეთი, როგორსაც ზემოხსენებული კონვენცია ადგენს. ამასთან, ეს ხელს არ უშლის იმას, რომ ევროკავშირმა უფრო ფართოდ დაიცვას ესა თუ ის უფლება''.

ხსენებულის გათვალისწინებით შეიძლება დაიბადოს კითხვა, თუ რა საჭირო იყო ევროპაში ადამიანის უფლებათა შესახებ ახალი აქტის მიღება. საკითხის გადაჭრა სავსებით ნათლადაა მოცემული თავად ქარტიის პრეამბულაში, სადაც აღნიშნულია: ,,საზოგადოების განვითარების, სოციალურ პროგრესისა და მეცნიერულ-ტექნიკური მიღწევების გათვალისწინებით აუცილებელია გავაძლიეროთ ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა დაცვა და ადვილად ხელმისაწვდომი გავხადოთ ისინი ქარტიაში გაერთიანებით''.

მეორე მხრივ, ხელშეკრულებაში დაფიქსირებული ახალი ევროპული სუვერენიტეტის კონცეფცია, უპირველეს ყოვლისა, ასახვას ევროპის მოქალაქეთა პოლიტიკურ უფლებებში პოულობს, რომელთა ქარტიაში დაფიქსირება ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაბიჯია ევროპის კონსტიტუციის შექმნისაკენ, რომელიც სწორედ ქარტიით აღიარებულ ევროკავშირის ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა განხორციელების გარანტი უნდა იყოს.

I. ქარტიის სიახლენი ადამიანის უფლებათა დაცვის სფეროში

საზოგადოების განვითარება, სოციალური პროგრესი და მეცნიერულ-ტექნიკური მიღწევები გახდა სწორედ ის საფუძველი, რომლის მეშვეობითაც ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა ტრადიციული ინტერპრეტაცია გამდიდრდა ახალი ნიუანსებით, რომელთაც პრეამბულაში მოცემული კატეგორიების მიხედვით განვიხილავთ ქარტიის შესაბამისი მუხლების მოხმობით:

1. მეცნიერულ-ტექნიკური მიღწევები

ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების ცნებების წარმოშობა, მათი დღევანდელი გაგებით, დაკავშირებულია ისეთ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ-ფილოსოფიურ მიმდინარეობებთან, როგორიცაა ლიბერალიზმი, ინდივიდუალიზმი, ნომინალიზმი. აქედან გამომდინარე, მათი ზოგადი შინაარსი და აგებულება დაკავშირებულია სწორედ ამ მიმდინარეობებთან, თუმცა მათი კონ-კრეტული შინაარსი დამოკიდებულია მათი საზოგადოებაში, თითოეული პიროვნების მიერ გამოყენების პროცესზე. რამდენადაც იცვლება საზოგადოება, იმდენად ახალ შინაარსს იძენს ესა თუ ის ზოგადი უფლება. ადამიანის უფლებათა სფეროში მრავლადაა იმის მაგალითები, თუ როგორ ითვალისწინებდა თითოეული ახალი საზოგადოებრივი აქტი ამ სფეროში საზოგადოების განვითარების ისეთ გამოვლინებას, როგორიცაა მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესი.

ამის მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ თუნდაც პატივისა და ღირსების ხელშეუხებლობის უფლების შინაარსში საკუთარ გამოსახულებაზე უფლების მოაზრება, რაც მხოლოდ და მხოლოდ ელექტრონული გამოსახულების მიღების შემდეგ გახდა განსაკუთრებული დაცვის ობიექტი, თუმცა მას ისედაც მოიცავდა ზემოხსენებული უფლების ზოგადი შინაარსი.

ანალოგიურ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე ევროკავშირის ფუნდამენტურ უფლებათა ქარტიაში არსებულ სიახლეებთან დაკავშირებით, რომლებიც მეცნიერულ-ტექნიკური მიღწევების გამოხატულებაა, რამდენადაც ეს სიახლეები არ ცვლის იმ ძირითად უფლებათა და თავისუფლებათა შინაარსს, რომლებიც მრავალი საერთაშორისო აქტით იქნა აღიარებული და გარანტირებული, თუმცა კი აკონკრეტებენ მათ შინაარსს ამ მიღწევების გათვალისწინებით.

ასეთია, მაგალითად, ჯანმრთელობაზე უფლების ქვეშ მედიცინისა და ბიოლოგიის სფეროში წამოჭრილ ახალ პრობლემებზე ყურადღების გამახვილება და მათი ცალკე პუნქტად გამოყოფა ქარტიაში. მე-3 მუხლის თანახმად:

,,ყოველ ადამიანს აქვს უფლება საკუთარ ფიზიკურ და გონებრივ ჯანმრთელობაზე. მედიცინისა და ბიოლოგიის სფეროში განსაკუთრებულად უნდა იქნეს გათვალისწინებული:

- თანხმობა, როგორც კანონით გათვალისწინებული პიროვნების თავისუფალი ნების გამოხატულება;

- ევგენიკური² შესწავლის აკრძალვა, რომლის მიზანია პიროვნებათა შერჩევა;

- ადამიანისა და მისი ცალკეული ორგანოების, როგორც მოგების წყაროს, გამოყენების აკრძალვა;

- ადამიანის რეპროდუქციული კლონირების აკრძალვა”.

ბუნებრივია, ყველა ეს პუნქტი თავისთავად იგულისხმება ჯანმრთელობაზე უფლების შინაარსში, მაგრამ ისეთი სიახლეები მედიცინასა და ბიოლოგიაში, როგორიცაა ევგენიკა, გენეტიკური კოდის გაშიფვრა, ტრანსპლანტაცია და კლონირება, გავლენას ახდენს ამ უფლების განხორციელებაზე და, შესაბამისად, წამოჭრის ახალ პრობლემებს ჯანმრთელობის უფლების დაცვის კუთხით. მათი ფიქსირება კი თანამედროვე ზოგადი ხასიათის სამართლებრივ აქტში უფლებების სფეროში გარანტირებულს ხდის ჯანმრთელობის უფლების დაცვას სწორედ ამ ახალ კონტექსტში, მასზე განსაკუთრებული ყურადღების გამახვილების გზით.

გენეტიკის მეცნიერების განვითარებასთანაა დაკავშირებული აგრეთვე ქარტიის 21-ე მუხლში მოცემული დისკრიმინაციის აკრძალვის ახლებური ფორმულირება. ადამიანის უფლებათა უნივერსალური და რეგიონალური სამართლებრივი აქტებით აღიარებული დისკრიმინაციის აკრძალვა თანასწორობის პრინციპის დაცვის გარანტიაა. შესაბამისი მუხლები ჩამოთვლის ასევე დისკრიმინაციის კონკრეტულ გამოვლინებას, კერძოდ, დაფუძნებულს სქესზე, ენაზე, რასაზე, კანის ფერზე და ა.შ. ამასთან ეს ჩამონათვალი არასდროს არის ამომწურავი და ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში შეიძლება განივრცოს. სწორედ ამგვარ განვრცობასთან გვაქვს საქმე ქარტიაში, სადაც 21-ე მუხლში საუბარია დისკრიმინაციის აკრძალვაზე განურჩევლად გენეტიკური მახასიათებლებისა. გენეტიკის განვითარების საფუძველზე შესაძლებელი გახდა არა მხოლოდ პიროვნების გენეტიკური მახასიათებლების განსაზღვრა, არამედ ცოდნის ნიადაგზე თანასწორობის ხელყოფა და დისკრიმინაცია, რის პასუხადაც გვევლინება ქარტიაში აკრძალული დისკრიმინაციის სახეებს შორის გენეტიკური მახასიათებლების საფუძველზე განხორციელებული დისკრიმინაციის მოხსენება.

2. სოციალური პროგრესი

ევროკავშირის, ისევე როგორც მისი წევრი ქვეყნების პოლიტიკაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს სოციალურ პრობლემატიკას. ეს ბუნებრივიცაა, რადგან შეუძლებელია ეკონომიკის განვითარება და აღმავლობა, რაც თავისთავად ევროკავშირის შექმნის მიზანს წარმოადგენს, კვალიფიციური შრომითი რესურსების გარეშე, რომელთაც შესაბამისი შრომითი გარანტიები სჭირდება. ამასთან, ევროკავშირის მასშტაბით თავისუფალი მიმოსვლა და საზღვრების გაუქმება წევრ ქვეყნებს შორის მშრომელთა და მომსახურების თავისუფალ გადაადგილებასაც გულისხმობს. ამიტომაც აუცილებელი ხდება ევროკავშირის, და არა მხოლოდ ეროვნულ დონეზე, მოწესრიგებულ იქნეს შრომის უფლების გარანტიები და შესაბამისი სოციალური დაცვის სისტემა. ამ საკითხის მნიშვნელობაზე მეტყველებს ისიც, რომ ქარტიაში მას მთელი ერთი თავი აქვს დათმობილი სახელწოდებით - ,,სოლიდარობა”.

განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია საზღვრების გაუქმებიდან გამომდინარე შრომის უფლების გარანტირება ნებისმიერი წევრი ქვეყნის მოქალაქისათვის. შრომის უფლების უზრუნველყოფა ყოველთვის ქვეყნის შიდა კანონმდებლობით ხორციელდებოდა, რის გამოც საზღვარგარეთ დასაქმებულთა შრომითი გარანტიები ბევრად უფრო ნაკლები იყო, რადგან დამოკიდებული იყო იმ სახელმწიფოს კანონმდებლობაზე, სადაც იყო დასაქმებული სხვა ქვეყნის მოქალაქე.

ამგვარი პრობლემა ევროკავშირში, ერთი მხრივ, ართულებს საერთო ეკონომიკურ განვითარებას, მეორე მხრივ კი, განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევს აბსოლუტურად თავისუფალი მიმოსვლის პირობებში. აქედან გამომდინარე, ევროკავშირი არ იფარგლება ეროვნული კანონმდებლობით და ევროპული კანონმდებლობის დონეზე არეგულირებს შრომის უფლების თავისუფლად განხორციელებას მთელ მის ტერიტორიაზე. ამასთან, თანაბარ გარანტიებს აწესებს შრომის უუნარობის შემთხვევაში ნებისმიერ წევრ ქვეყანაში დასაქმებული წევრი ქვეყნის მოქალაქის თუ რეზიდენტისათვის.

ზემოთქმულის დასადასტურებლად საკმარისია მოვიხმოთ ქარტიის ისეთი მუხლები, როგორებიცაა მუხლი 34 - ,,სოციალური უზრუნველყოფა და სოციალური დახმარება”, რომელიც გათვალისწინებულია ევროპის ყველა სახელმწიფოს მოქალაქის თუ ამ სახელმწიფოში დროებით მცხოვრებ პირისათვის; მუხლი 29 - ,,დასაქმების სამსახურის ხელმისაწვდომობა”, რომლის თანახმადაც ყველა პირს აქვს უფლება ისარგებლოს დასაქმების უფასო სამსახურით ევროპის მთელ ტერიტორიაზე.

ქარტიაში განსაკუთრებული ადგილი აქვს დათმობილი ისეთ შრომისუუნარო, შეზღუდულუნარიან პირებს, როგორებიც არიან მოხუცები და ინვალიდები. თავად სოლიდარობის პრინციპიდან გამომდინარე, მოხუცები და ინვალიდები სხვა სახის უმუ-შევრებთან ერთად გარანტირებულნი არიან, რომ მთელ ევროპის მასშტაბით თანაბარ პირობებში იქნება დაცული მათი უფლებები. მეტიც, მათ მიმართ დაწესებულია განსაკუთრებული შეღავათები და გარანტიები.

ამ მხრივ აღსანიშნავია 21-ე მუხლი - ,,დისკრიმინაციის აკრძალვა”, რომელშიც აკრძალული დისკრიმინაციის სახეების ჩამო-ნათვალი გაფართოებულია ინვალიდობასა და მოხუცებულობაზე დაფუძნებული დისკრიმინაციით, ანუ ,,დაუშვებელია დისკრიმინაცია დაფუძნებული... ინვალიდობაზე, ასაკზე”. . .

ხანში შესულ პირებს ეთმობა ქარტიის 25-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც ,,კავშირი ცნობს და ითვალისწინებს ხანში შესულ პირთა უფლებას ჰქონდეთ საკუთარი ღირსეული და დამოუკიდებელი ცხოვრება და მონაწილეობა მიიღონ სოციალურ და კულტურულ ცხოვრებაში”. ინვალიდთა მიმართ კი, 26-ე მუხლის თანახმად, ევროკავშირი იღებს ვალდებულებას დაუწესოს მათ შესაბამისი შეღავათები:

,,კავშირი ცნობს და ითვალისწინებს ინვალიდთა უფლებას, ისარგებლონ ყველა იმ შეღავათით, რომლებიც მიზნად ისახავენ მათი ავტონომიურობის, სოციალური და პროფესიული ინტეგრაციისა და კავშირში მონაწილეობის უზრუნველყოფას”.

ადამიანის უფლებათა არც ერთ მანამდე არსებულ ზოგად აქტში, როგორებიცაა 1949 წლის გაეროს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, 1950 წლის ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია, ცალკე არ ყოფილა გამოყოფილი ასეთი სოციალური შეღავათები უმუშევარ, მოხუც ან ვალიდ პირთათვის. მათი უფლებების დამოუკიდებელი დაცვის ობიექტად აღიარება, რა თქმა უნდა, სოციალური პროგრესის თვალსაჩინო გამოხატულებაა, რაც არა ერთხელ აისახა ევროკავშირის სოციალურ ქარტიებში. პროგრესი გამოიხატება იმაში, რომ საზოგადოების შრომისუნარიანი ნაწილი, გარკვეულწილად, საკუთარ თავზე იღებს გადასახადებისა თუ უშუალოდ განხორციელებული შრომის ფასად, საზოგადოების იმ ნაწილზე ზრუნვას და ხელშეწყობას, რომელსაც არ შეუძლია სრულყოფილად განახორციელოს თავისი შრომის უფლება. ევროკავშირის ორგანოები კი ამ ,,გარიგებას” სამართლებრივ გაფორმებას აძლევს და სოლიდარიზმს ევროპული საზოგადოების არსებობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პრინციპად მიიჩნევს.

3. საზოგადოებრივი განვითარება

პრეამბულაში მოცემული საზოგადოებრივი განვითარებისა და სოციალური პროგრესის ცნებები განმარტებას საჭიროებს, რადგან შეიძლება მათი შინაარსი იდენტური მოგ-ვეჩვენოს სახელწოდებიდან გამომდინარე.

ჩვენი აზრით, საზოგადოებრივი განვითარება ბევრად უფრო მრავლისმომცველი ცნებაა, ვიდრე სოციალური პროგრესი. ეს უკანასკნელი გამოხატულებას პოვებს იმ ურთიერთობათა განვითარებაში, რაც დაკავშირებულია სოციალურ სფეროსთან, იქნება ეს შრომითი ურთიერთობები თუ ჯანმრთელობის დაცვა. საზოგადოებრივი განვითარების ყურადღება გამახვილებულია არა რომელიმე კონკრეტული სოციუმის შინაგან ურთიერთობებზე, არამედ საზოგადოებაზე, როგორც კაცობრიობის არსებობის ფორმაზე ზოგადად, რომელიც კაცობრიობის ევოლუციის შედეგად თავადაც ვითარდება. კაცობრიობის ევოლუციაში კი ვგულისხმობთ იმ საყოველთაო ღირებულებათა განვითარებას, რომელთა დასაცავადაცაა მოწოდებული ნებისმიერი საზოგადოებრივი ინსტიტუცია.

ამგვარად, ამ თავში განვიხილავთ იმ ახალ ტენდენციებს, რასაც ამ მხრივ გვთავაზობს ევროკავშირის ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა ქარტია. უპირველეს ყოვლისა ეს არის სიცოცხლის უფლების გაგების ევოლუცია. ქარტიის მე-2 მუხლში სავსებით ერთმნიშვნელოვნადაა მითითებული:

,,ყველა ადამიანს აქვს სიცოცხლის უფლება. დაუშვებელია სიკვდილის მისჯა და ასეთი სასჯელის აღსრულება”.

ეს არაორაზროვანი ფორმულირება სიკვდილით დასჯის აკრძალვის შესახებ პირველად გვხვდება ზოგადი ხასიათის საერთაშორისო უფლებადაცვით აქტში. მართალია, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია მიიჩნევა ამ დებულების დამკვიდრების ინიციატორად, მაგრამ მის მე-2 მუხლში ჩამოთვლილია სწორედ ის შემთხვევები, რო-დესაც სიკვდილით დასჯა დასაშვებია. მხოლოდ კონვენციის მე-6 დამატებითი ოქმი აუქმებს უპირობოდ სიკვდილით დასჯას, მაგრამ მას მხოლოდ სპეციალური წესის არსებობისას აქვს სავალდებულო ხასიათი კონვენციის წევრი სახელმწიფოსათვის.

ქარტიაში ასეთი ერთმნიშვნელოვანი პოზიციის დაფიქსირება სიკვდილით დასჯის გაუქმებასთან დაკავშირებით, რასაკვირველია, საკაცობრიო ღირებულებების ევოლუციის უდავო შედეგად უნდა მივიჩნიოთ. საზოგადოება აღიარებს, რომ სიცოცხლის უფლება არ არის სახელმწიფოებრივი ინსტიტუციის არსებობაზე დამოკიდებული უფლება, რომლის შეზღუდვა-ხელყოფასაც სახელმწიფო შეძლებდა, რაც არ უნდა მძიმე დანაშაული ჩაიდინოს მისმა სუბიექტმა.

მეორე სიახლედ ამ სფეროში შეიძლება მივიჩნიოთ 21-ე მუხლის ფორმულირების კიდევ ერთი ახალი ელემენტი: ,,დაუშვებელია ყოველგვარი დისკრიმინაცია, დაფუძნებული... პირის სექსუალურ ორიენტაციაზე”.

რა თქმა უნდა, სექსუალური ორიენტაციის მიხედვით დისკრიმინაცია თავისთავად იგულისხმება ნებისმიერ ადრინდელ აქტში ადამიანის უფლებათა შესახებ, თუმცა ცალკე მას პირველად ქარტიაში ვხვდებით. სწორედ საზოგადეობის ევოლუციის შედეგია ის, რომ ადამიანურ ქცევის საზომად განიხილება არა ზებუნებრივი ან თუნდაც ტრადიციულად დამკვიდრებული დოგმები, არამედ თავად ინდივიდის თავისუფალი ნება სხვის თავისუფლებებთან შესაბამისობაში. აქედან გამომდინარე, ნების თავისუფლების, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობისა და თავისუფალი განვითარების უფლებათა ფონზე, სრულად ბუნებრივია დისკრიმინაციის აკრძალვა სექსუალური ორიენტაციის არჩევის საფუძველზე.

საზოგადოების განვითარების შედეგია ასე-ვე ის უმნიშვნელოვანესი ახალი ეტაპი სახელმწიფოებრიობის განვითარებაში, როდესაც სახელმწიფო სუვერენიტეტის ცნება გადალახავს ერთი სახელმწიფოს ფარგლებს და, ამგვარად, პოლიტიკური უფლებებიც ახ-ლებური ინტერპრეტაციით წარმოგვიდგება. სწორედ პოლიტიკური უფლებების ახლებური მოსაზრების გამო შეიძლება ჩაითვალოს ევროკავშირის ადამიანის უფლებათა ქარტია მნიშვნელოვან სიახლედ ადამიანის უფლებების დაცვის სფეროში. რაც შეეხება სხვა სიახლეებს, რომლებიც ჩვენს მიერ იქნა განხილული, ისინი, როგორც დავრწმუნდით, არ წარმოადგენს რაიმე განსაკუთრებულს. ეს უფრო ტექნიკური ხასიათის დამატებებია ადამიანის უფლებათა და ფუნდამენტურ თავისუფლებათა დაცვის ევროპულ კონვენციაში მოცემულ უფლებებზე. რაც შეეხება პოლიტიკურ უფლებებს, ეს მართლაც მნიშვნელოვანი საკითხია, რის გამოც მათ ცალკე განვიხილავთ.

II. პოლიტიკური უფლებების ახლებური ინტერპრეტაცია ქარტიაში

ის სიახლენი პოლიტიკურ უფლებების სფეროში, რაც აისახა ევროკავშირის ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებათა ქარტიაში, მჭიდროდაა დაკავშირებული მოქალაქეობის საკითხთან. თავსაც, რომელშიც ეს უფლებებია მოცემული ,,მოქალაქეობა” ეწოდება.

1992 წლის მაასტრიხტის³ ხელშეკრულების მე-8 მუხლით დაწესდა ევროკავშირის მოქა-ლაქეობა. კავშირის მოქალაქედ ჩაითვალა ყველა ის პირი, ვისაც გააჩნდა ერთ-ერთი წევრი ქვეყნის მოქალაქეობა. შესაბამისად, მოქალაქეთა პოლიტიკური უფლებებიც მთელი კავშირის მასშტაბით ხორციელდება. უპირველეს ყოვლისა განვიხილავთ საარჩევნო უფლებას ევროკავშირში, ხოლო შემდგომ ამ უფლებიდან გამომდინარე სხვა პოლიტიკურ უფლებებსაც იმ სახით, როგორითაც ისინი მოცემულია ქარტიაში.

1. საარჩევნო უფლება ევროკავშირში

ევროკავშირის მოქალაქეობა ,,ორმაგი” მოქალაქეობის ერთგვარ ნაირსახეობად შეიძლება იყოს აღქმული. კავშირის მოქალაქეობა ავტომატური დანამატია წევრი სახელმწიფოს მოქალაქეობაზე. საჭირო არაა რაიმე დამატებითი მოქმედების განხორციელება მის მოსაპოვებლად წევრი ქვეყნების მოქალაქეებისათვის. ამასთან, იგი არ აუქმებს და არ ენაცვლება წევრი ქვეყნის მოქალაქეობას.

შესაბამისად, საარჩევნო უფლებაც ორი კუთხით წარმოგვიდგება. ქვეყნის შიგნით საკანონმდებლო და ადგილობრივი თვითმმა-რთველობის/მუნიციპალიტეტის არჩევნების, ხოლო ევროკავშირის მასშტაბით - ევროკავშირის პარლამენტის არჩევნების სახით.

ქვეყნის შიდა საკანონმდებლო არჩევნები თითოეული წევრი ქვეყნის შიდა კანონმდებლობითაა მოწესრიგებული. რაც შეეხება დანარჩენ ორს, ქარტიაში თითოეული მათგანი ცალკე უფლების სახითაა მოცემული.

ქარტიის მე-40 მუხლის თანახმად:

,,კავშირის ყველა მოქალაქეს, იქნება ის ქალი თუ კაცი, აქვს უფლება ხმა მისცეს და იქნეს არჩეული მუნიციპალურ არჩევნებში იმ ქვეყანაში, სადაც იგი ცხოვრობს ამავე პირობებში, როგორიც აქვთ ამ სახელმწიფოს წარმომადგენლებს”.

ევროკავშირის ფარგლებში მნიშვნელობა არა აქვს, რომელი წევრი ქვეყნის მოქალაქეა პირი იმისთვის, რომ მონაწილეობა მიიღოს, აქტიურად თუ პასიურად, იმ მუნიციპალიტეტის არჩევნებში, რომლის ტერიტორიაზეც ცხოვრობს.

ამგვარი დებულება სავსებით დაკავშირებულია თავად ადგილობრივი თვითმმართველობის მიზნებთან, რაც იმაში მდგომარეობს, რომ გადაჭრას კონკრეტული ტერიტორიის ფარგლებში არსებული ადგილობრივი პრობლემები. ამდენად, სხვა ქვეყნის მოქალაქეებისათვის, რომლებიც მოცემული მუნიციპალიტეტის მოქმედების ტერიტორიაზე ცხოვრობენ, ისევე მნიშვნელოვანია თვითმმართველობის საკითხები, როგორც ამ ქვეყნის მოქალაქისათვის.

ორე ფაქტორი დაკავშირებულია თავად ევროკავშირის ერთ-ერთ უმთავრეს მიზანთან, რომელიც ევროპის ხალხთა შორის უწყვეტი და უფრო მჭიდრო კავშირის დამყარებას გულისხმობს.⁴ ამგვარი კავშირის დამყა-რების მნიშვნელოვანი საფუძველია სწორედ სხვადასხვა წევრი ქვეყნების მოქალაქეების მიერ ერთად მუნიციპალური ორგანოების არჩევა.

რაც შეეხება საარჩევნო უფლებას კავშირის პარლამენტში, ქარტიის 39-ე მუხლი განსაზღვრავს.

,,კავშირის ყველა მოქალაქეს, იქნება ის ქა-ლი თუ კაცი, უფლება აქვს აირჩიოს და იყოს არჩეული ევროპის პარლამენტის არჩევ-ნებზე იმ სახელმწიფოში, სადაც იგი ბინადრობს, იმავე პირობებში, როგორიც აქვთ ამ სახელმწიფოს მოქალაქეებს”.

ეს დებულება წინააღმდეგობაშია სახელმწიფო სუვერენიტეტის ტრადიციულ გაგებასთან, რომლის თანახმად სახელმწიფო ხელისუფლება უზენაესია ქვეყნის საშინაო და საგარეო პოლიტიკის განსაზღვრისას.⁵ იმ შემთხვევაში კი, როდესაც მოქალაქეები ირჩევენ მათი საკანონმდებლო ხელისუფლებისაგან განსხვავებულ ორგანოს, გამოდის, რომ ისინი სუვერენულ უფლებას ანიჭებენ ეროვნული პარლამენტისაგან განსხვავებულ ორგანოს. შესაბამისად, ეროვნული საკანონმდებლო ორგანოს სუვერენიტეტი იზღუდება და ნაწევრდება ევროკავშირის ორგანოების სასარგებლოდ.

ამასთან, მნიშვნელობა არა აქვს, თუ რომელი სახელმწიფოს მოქალაქე რომელი სახელმწიფოს წარმომადგენელი იქნება ევროკავშირში. საკმარისია მხოლოდ კავშირის მოქალაქეობა. ეს გასაგებიცაა 1997 წლის ოქტომბერს ძალაში შესული შენგენის ხელშეკრულების გათვალისწინებით, რომლის თანახმად კავშირის ნებისმიერ მოქალაქესა და მის ტერიტორიაზე კანონიერად მყოფ პირს საშუალება ეძლევა ყოველგვარი დაბრკოლების გარეშე გადაადგილდეს კავშირის ტერიტორიაზე. ქარტიაში მოცემული საარჩევნო უფლების განხორციელების შედეგად წარმოიქმნება სუვერენიტეტის მატარებელი ორი დაწესებულება: შიდასახელმწიფო და ევროპული. შესაბამისად, არსებობს მათ შორის ფუნქციების გადანაწილება.

ევროკავშირი საკუთარ თავზე იღებს საკა-ნონმდებლო ფუნქციას მხოლოდ დამფუძნებელი ხელშეკრულებებით გათვალისწინებულ სფეროებში. ესენია: საერთო ეკონომიკური, სატრანსპორტო, სოფლის მეურნეობის, რეგიონალური, საგარეო პოლიტიკა, ერთიანი უშიშროება, ეკოლოგია...⁶ წევრი სახელმწიფოების სუვერენიტეტი კი შეეხება მხოლოდ იმ სფეროებს, რომლებიც ევროკავშირის რეგულირების არეალს მიღმაა დარჩენილი. ამასთან, ევროკავშირის სამართალს უპირატესი იურიდიული ძალა აქვს ყველა შიდა სახელმწიფოებრივი აქტის მიმართ და შიდა კანონმდებლობა ვალდებულია ზედმიწევნით აღასრულოს კავშირის ,,საკანონმდებლო” აქტები. ურთიერთობა კავშირის სამართალსა და წევრი სახელმწიფოების შიდა სამართალს შორის სუბსიდიურობის პრინციპზეა დაფუძნებული, რაც ევროკავშირის სამართლის ქვაკუთხედს წარმოადგენს.

ამგვარად, ქარტიაში მოცემული საარჩევნო უფლება ევროპარლამენტთან მიმართებაში შეიძლება მივიჩნიოთ სუვერენიტეტის ტრადიციული ცნების ახლებურ ინტერპრეტაციად, როდესაც არა მხოლოდ წევრი სახელმწიფოები არიან ვალდებულნი მოქალაქეთა წინაშე, არამედ თავად ევროკავშირი, როგორც ზენაციონალური წარმონაქმნი, აგებს პასუხს წევრი სახელმწიფოებისა და, შესაბამისად, საკუთარი მოქალაქეების უფლება-თავისუფლებათა განხორციელებაზე. ამ მხრივ კი გათვალისწინებულია ის დაბრკოლება, რომ ევროკავშირის პარლამენტში საარჩევნო უფლების განხორცილება არ შეიძლება იყოს კავშირის სუვერენიტეტის ლეგიტიმურობის ერთადერთი საფუძველი, რადგან მოქალაქეთა მიერ პირდაპირ არჩეული კავშირის პარლამენტი არ არის საკანონმდებლო ხელისუფლების უშუალო განმახორციელებელი, რაც თავისთავად სუვერენიტეტის ცნების აუცილებელი შემადგენელი ელემენტია.⁷

ევროკავშირში საკანონმდებლო ფუნქციას, ძირითადად, კავშირის მინისტრთა საბჭო ახორციელებს, რომელიც თითოეული წევრი ქვეყნის შესაბამისი დარგის მინისტრებისაგან შედგება. პარლამენტი კი შემოიფარგლება საბჭოს პროექტებზე საკონსულტაციო ან თანაგადაწყვეტის ფუნქციით. 1997 წლის ამსტერდამის ხელშეკრულებით პარლამენტს გაუფართოვდა უფლებამოსილებანი. თანაგადაწყვეტის ახალი პროცედურის თანახმად, პარლამენტს შეუძლია უარყოს საბჭოს პროექტი ,,ორმაგი” ვეტოს დადების შემთხვევაში. ამასთან, სწორედ პარლამენტის უფლებამოსილებაშია ყოველი წლის დეკემბრის თვეში კავშირის ბიუჯეტის დამტკიცება. იგი განახორციელებს აგრეთვე ევროკავშირის ორგანოებზე ზოგად კონტროლს და სპეციალურ კონტროლს კავშირის მოქალაქეთა უფლებების დაცვის სფეროში.⁸

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ქარტიით გათვალისწინებული საარჩევნო უფლება ევროკავშირის პარლამენტში ტრადიციული პოლიტიკური უფლების ახლებურ სახესხვაობას წარმოადგენს, რაც გამომდინარეობს სახელმწიფო საზღვრების, კანონმდებლობისა და საერთოდ სუვერენიტეტის ახლებური გააზრებიდან ევროკავშირში.

2. საარჩევნო უფლებიდან გამომდინარე სხვა პოლიტიკური უფლებები

კავშირის მოქალაქეთა უშუალო თუ არაპირდაპირი მონაწილეობით შექმნილი ორგანოების არსებობა თავისთავად განაპირობებს მთელი რიგი უფლებების დაცვის აუცილებლობას სწორედ ამ ორგანოებთან მიმართებაში.

ამ მხრივ განსაკუთრებით აღსანიშნავია ქარტიაში მოცემული ის უფლებები, რომლებიც დაკავშირებულია ევროკავშირის ორგანოთა თუ მათ წარმომადგენელთა მოქმედებების კონტროლთან და მათი გასაჩივრების მექანიზმებთან. მათგან მნიშვნელოვანია ისეთი უფლებების დაცვა ქარტიაში, როგორიცაა უფლება კარგ ადმინისტრაციაზე. მართალია, საფრანგეთის 1789 წლის ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციის მე-15 მუხლით გათვალისწინებულია საზოგადოების უფლება ანგარიში მოსთხოვოს ქვეყნის ადმინისტრაციის ნებისმიერ მოხელეს, მაგრამ სწორედ ამ ქარტიაში განსაკუთრებით სრულყოფილად იქნა გაშიფრული ამ უფლების კონკრეტული შინაარსი.

ქარტიის 41-ე მუხლის თანახმად, უფლება კარგ ადმინისტრაციაზე გულისხმობს პირის უფლებას წინასწარ იქნეს მოსმენილი მისი მოსაზრება. მისთვის არასასურველი ნებისმიერი ინდივიდუალური აქტის გამოცემისას, უფლებას პერსონალური ინფორმაციის ხელმისაწვდომობაზე, ადმინისტრაციის მოვალეობას დაასაბუთოს თავისი გადაწყვეტილებები, ისევე როგორც აანაზღაუროს საკუთარი ან მისი მოხელეების მოქმედებებით მიყენებული ზიანი.

ქარტიის კონტექსტიდან გამომდინარე, ყველა ეს უფლება შეეხება ევროკავშირის ადმინისტრაციას, მის ორგანოებსა და მოხელეებს.

ქარტიით გათვალისწინებულია ასევე ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა კავშირის ყველა მოქალაქისათვის.

ევროკავშირის ორგანოთა და მოხელეთა უკანონო მოქმედებების აღსაკვეთად და მოქალაქეთა უფლებების დასაცავად გათვალისწინებულია შიდასახელმწიფოებრივი დაცვის მექანიზმებისგან განსხვავებული გასაჩივრების ორი შესაძლებლობა. კერძოდ, ესენია მედიატორის ინსტიტუტი და პეტიციის უფლება.

ევროკავშირში მედიატორი არის ის ორგანო, რომელსაც კავშირის ნებისმიერმა ფიზიკურმა თუ იურიდიულმა პირმა შეიძლება მიმართოს, თუ იგი თვლის, რომ მისმა ორგანომ ან დაწესებულებამ არასწორად განახორციელა მასზე დაკისრებული ადმინის ტრაციის/მმართველობის ფუნქცია. აქედან გამონაკლის წარმოადგენს კავშირის მართლმსაჯულების ორგანოები, რომელთა ფუნქციების განხორციელებაზე არ შეიძლება გავრცელდეს მედიატორის კომპეტენცია. ამგვარად, შეუძლებელია ევროგაერთიანების მართლმსაჯულების სასამართლოსა და კავშირის პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილებათა გასაჩივრება მედიატორის წინაშე.

გასაჩივრების მეორე, ახალ მექანიზმს წარმოადგენს ქარტიით გათვალისწინებული პეტიციის უფლება. ქარტიის 44-ე მუხლის თანახმად:

,,კავშირის ყოველ მოქალაქეს, იქნება ის ქალი თუ კაცი, ან ნებისმიერი ფიზიკურ და იურიდიულ პირს, რომლის იურიდიული ადგილსამყოფელი რომელიმე წევრ სახელმწიფოშია, უფლება აქვს პეტიციით მიმართოს ევროკავშირის პარლამენტს”.

სწორედ მოქალაქეთა მიერ პირდაპირი არჩევნების საფუძველზე არჩეული ევროკავშირის პარლამენტია მოქალაქეთა ქარტიით აღიარებულ უფლებათა და თავისუფლებათა დაცვაზე კონტროლის განმახორციელებელი.

ამ მექანიზმების გათვალისწინება ქარტიაში ქმნის საფუძველს იმისათვის, რომ ევროკავშირის ტერიტორიაზე მყოფ თითოეული პირი დაცული იყოს მისი უფლებებისა და თავისუფლებების ხელყოფისაგან თავად ევროკავშირის მიერ.

______________________

1. Charte des droits fordamentaux de l'Union europienne, Bruxelles, Office des publications officielles des communautes europeennes, 2001.

2. ევგენიკა - მოძღვრება მემკვიდრული ბუნების გაუმჟობესების შესახებ.

3. Traite de Maastricht, 7 fevrier 1992, Paris, JOCE, #C191 du 29 juillet 1992.

4. Traite de Maastricht: იხ. მე-9 გვ. სქოლიო.

5. Dictionnaire de la philosophie politique, Paris, Presses universitaires de France, 1996, p. 57.

6. L'Union Politique de l'Europe, la Documentation francaise, Paris, 1998, p. 322.

7. Boddin J., ,,Les six livres de la Republique” (1576), reed. de la 10-e ed., 6 vol., Paris, Fayard ,,Corpus”, 1986, p. 122.

8. Annuaire des institutions de l'Union Europeenne et des communautes europeennes 2000, 17-e ed., editions Delta, Bruxelles, 2000, p. 47.

სიმონ პაპუაშვილი

1. რა უფლებებია დაცული მეცხრე მუხლით

ევროპის კონვენციის მე-9 მუხლით აღიარებული აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის, გამოხატვის თავისუფლებისა და შეკრებისა და გაერთიანების თავისუფლებასთან ერთად წარმოადგენს დემოკრატიული საზოგადოების ქვაკუთხედს. როგორც ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა, ,,ეს უფლება მორწმუნეთა ცნობიერებისა და მათი ცხოვრების წესის განმსაზღვრელი ერთ-ერთ სასიცოცხლო ელემენტია, ამასთანავე, იგი ფასეულია ათეისტების, აგნოსტიკოსების, სკეპტიკოსებისა და იმ პირთათვისაც კი, რომელნიც ინდიფერენტულად ეკიდებიან ამ საკითხებს. დემოკრატიული საზოგადოებისაგან განუყოფელი საჯაროობა, რომლის მოპოვებაც შესაძლებელი გახდა საუკუნეების მანძილზე ბრძოლის შედეგად, დამოკიდებულია ამ უფლებაზე”¹

სასამართლოს მიდგომა მე-9 მუხლთან დაკავშირებით შემოსული საქმეებისადმი სხვა მსგავსი სტრუქტურის მქონე მუხლების (8-11) განხილვის წესის ანალოგიურია. კერძოდ, სასამართლო პირველ რიგში მსჯელობს იმის შესახებ, თუ რამდენად ესადაგება განმცხადებლის მოქმედება ტერმინების: ,,აზრი”, ,,სინდისი” და ,,რელიგია” მნიშვნელობას. თუ იგი დაადგენს, რომ პირის მოქმედება არ მოიცავს დასახელებულ ტერმინთაგან ერთ-ერთს მაინც, საქმე იხურება. წინააღმდეგ შემთხვევაში სასამართლო მსჯელობს, იყო თუ არა შეზღუდვა ,,გათვალისწინებული კანონით”, ,,აუცილებელი დემოკრატიული საზოგადოებისთვის”, პროპორციული მისაღწევი მიზნისა და ემსახურებოდა თუ არა მე-9.2 მუხლით გათვალისწინებული საზოგადოებრივი სიკეთის დაცვას.

აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება ზოგადად ხორციელდება ადამიანთა ცნობიერებაში და მათი ერთმანეთისაგან გაყოფა რთულია. მხოლოდ მაშინ, როცა ესა თუ ის პიროვნება გამოხატავს საკუთარ რელიგიას ან მრწამსს, სახელმწიფოს შეუძლია გაიგოს მისი (რელიგიის ან მრწამსის) არსებობისა და თვისობრიობის შესახებ. ამ შემთხვევაში პიროვნების მიერ რელიგიის ან რწმენის აღმსარებლობა შეიძლება მოხვდეს კონვენციის მე-10 (გამოხატვის თავისუფლება) ან მე-8 მუხლის (პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობა) დაცვის ქვეშ, ანუ მოქმედებს lex specialis - უპირატესობის პრინციპი.

სასამართლოს და კომისიას მხოლოდ რამდენჯერმე მოუხდათ მე-9 მუხლში მოცემული ,,აზრის თავისუფლების” საკითხის განხილვა. განმცხადებლები ამ შემთხვევაში ამტკიცებდნენ, რომ აზრი და ენა იმდენად მჭიდროდაა ერთმანეთთან დაკავშირებული, რომ სახელმწიფოს მიერ ამა თუ იმ ენით სარგებლობის უფლების შეზღუდვა აზრის ლების დარღვევაა. არც კომისია და არც სასამართლო ამ არგუმენტაციას არ იღებს. ,,ბელგიის ლინგვისტურ საქმეში” კომისიამ განაცხადა, რომ მე-9 მუხლი არ გამოიყენება მაშინ, როდესაც, სახელმწიფო ცალკეულ პირებს არ აძლევს უფლებას, ისარგებლონ მშობლიური ენით სახელმწიფო ორგანოებთან ურთიერთობაში. ამასთან, კომისიამ აღნიშნა, რომ გარკვეული გარემოებების არსებობისას სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას იმ პირთა ინტერესები, რომელთაც სათანადოდ არ იციან ოფიციალური ან ფართოდ გავრცელებული ენა, მაგალითად სისხლის სამართალწარმოების დროს. ამგვარი უფლებები მოცემულია ევროკონვენციის მე-5, მე-6 მუხლებში და როგორც კომისიამ აღნიშნა, ისინი დამოუკიდებელია მე-9 მუხლით გათვალისწინებული ,,აზრის” თავისუფლებისაგან.

აღსანიშნავია, რომ მე-9 მუხლში მოხსენებული ტერმინი - ,,აზრი” - გარკვეულწილად განსხვავდება მე-10 მუხლში მოცემულ ტერმინ ,,მოსაზრებისაგან”, რამეთუ აზრი (thought) მე-9 მუხლის მიზნებისათვის გულისხმობს აზროვნების პროცესს, უფრო ზუსტად, აზროვნების პროცესის თავისუფლებას. ხოლო ტერმინში ,,მოსაზრება” (ოპინიონ) იგულისხმება უფრო კონკრეტული იდეა ან იდეათა ერთობლიობა, რომელიც შესაძლოა გამოხატულ იქნეს.

შესაბამისად, აზრის თავისუფლება გულისხმობს, რომ არავინ უნდა დაექვემდებაროს ისეთ მოპყრობას, რომლის მიზანია შეცვალოს პიროვნების აზროვნების პროცესი. ასევე, აკრძალულია ყოველგვარი იძულება, რომელიც მიმართულია აზრის შეცვლის ან მათი იძულებით გამოხატვისაკენ. მე-9 მუხლი ინდივიდს იცავს ყოველგვარი რელიგიური და პოლიტიკური ინდოქტრინაციისაგან, რომელიც მომდინარეობს სახელმწიფოს მხრიდან.²

სტრასბურგის ორგანოები (წარსულში კომისიაც) იშვიათად განიხილავენ ტერმინების - ,,სინდისი” და ,,მრწამსი” - მნიშვნელობის საკითხს. მათ არც ერთხელ არ განუხილავთ საკითხი ამ ორ ტერმინს შორის განსხვავების შესახებ. როგორც წესი, სასამართლო იღებს განმცხადებლის მტკიცებას, რომ ესა თუ ის აზრი ან ინტელექტუალური პოზიცია ეხება ,,სინდისის” ან ,,რწმენის” საკითხებს კონკრეტული განმცხადებლისათვის. ამასთან, სტრასბურგის ორგანოები არცთუ იშვიათად მიდიოდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ამა თუ იმ მრწამსის აღმსარებლობა არ ექცევა მე-9.1 მუხლის მოქმედების სფეროს ქვეშ, რამდენადაც ესა თუ ის მოქმედება წარმოადგენდა არა მოცე-მული მრწამსის აღმსარებლობას, არამედ მოტივირებული იყო ამ უკანასკნელით ან მისი არაპირდაპირი ზემოქმედების შედეგს წარმოადგენდა. ასე, მაგალითად, საქმეში - ეროუსმიტი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Arrowsmith v, UK) ბრიტანეთის მოქალაქე, ქალბატონი ეროუსმიტი, აპროტესტებდა მისი დევნისა და გასამართლების ფაქტს, რომელიც შედეგად მოჰყვა მის მიერ შეიარაღებულ ძალებში საინფორმაციო ლიფლეტების გავრცელებას. ეროუ-სმიტი სამხედრო შენაერთის წევრებს მოუწოდებდა, უარი ეთქვათ სავალდებულო სამხედრო სამსახურზე რწმენისა და ეთიკური მოსაზრებების საფუძველზე. იგი ამტკიცებდა, რომ გაერთიანებული სამეფოს ხელისუფლებამ დაარღვია მისი სინდისისა და რწმენის თავისუფლება, რადგან იგი იყო პაციფისტური მსოფლმხედველობრივი მრწამსის მიმდევარი. კომისიამ ჩათვალა, რომ პაციფიზმი წარმოადგენს ფილოსოფიას, რომელიც ექცევა მე-9 მუხლის მოქმედების სფეროში, თუმცა ლიფლეტების გავრცელება არ წარმოადგენს პაციფისტური მრწამსის აღმსარებლობას, რამდენადაც ტერმინი ,,აღმსარებლობა”, ისე როგორც იგი გამოყენებულია მე-9.1 მუხლში, არ მოიცავს ყოველგვარ მოქმედებას, რომელსაც საფუძვლად უდევს ესა თუ ის რელიგია ან რომელიც ჩადენილია მათი ზემოქმედების შედეგად.”³ კომისიამ ასევე დაადგინა, რომ განმცხადებელს სათანადოდ ჰქონდა მოხმობილი მე-10 მუხლი პროკლამაციების გავრცელების მიმართ, თუმცა მიიჩნია, რომ სახელმწიფოს ჩარევა კანონიერი იყო ეროვ-ნული უსაფრთხოებისა და (არმიაში) უწესრიგობის თავიდან აცილების ინტერესებიდან გამომდინარე.

საქმეში X and Church of Scientology vs. Sweden კომისიამ განიხილა საკითხი იმის შესახებ, თუ რამდენად წარმოადგენდა მოცემულ შემთხვევაში რელიგიური ორგანიზაციის მიერ გაკეთებული სარეკლამო განცხადება რწმენის აღმსარებლობის აუცილებელ შემადგენელ ნაწილს. დაადგინა რა, რომ ამგვარი განცხადება ატარებდა წმინდა კომერციულ ხასიათს, კომისიამ განაცხადა, რომ იგი არ ექცეოდა მე-9.1. მუხლის დაცვის სფეროშია.

ანალოგიურ დასკვნამდე მივიდა კომისია ერთ-ერთი უჩვეულო საქმის განხილვისას გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის წინააღმდეგ, რომელშიც განმცხადებელი გამოთქვამდა სურვილს, რომ მისი ფერფლი სიკვდილის შემდგომ მის მშობლიურ მიწაზე ყოფილიყო მიმოფანტული. კომისიამ ჩათვალა, რომ ,,განმცხადებლის აღნიშნული სურვილი არ შეიძლება განიხილებოდეს მრწამსის აღმსარებლობად, როგორც ეს ნაგულისხმევია კონვენციის მე-9.1. მუხლში, მიუხედავად იმისა, რომ მას უთუოდ ძლიერი მოტივაცია უდევს საფუძვლად.”⁴

კომისიამ ასევე მიიჩნია, რომ ქმედება, რომელსაც კავშირი აქვს პიროვნების სინდისთან ან მრწამსთან, არ ექცევა მე-9.1. მუხლის დაცვის სფეროში, თუკი სახელმწიფოში არსებობს ნეიტრალური ინსტიტუტი ან პრაქტიკა, რომელიც ინდივიდისაგან მოითხოვს ისეთ საქმიანობაში მონაწილეობას, რომელიც მის მრწამსს ეწინააღმდეგება. ასე, მაგალითად, პეტიციაში გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ ერთ-ერთი გადასახადების გადამხდელი (კვაკერთა საზოგადოების წევრი) მოითხოვდა, რომ ხელისუფლებას მოეხდინა მის მიერ გადახდილი გადასახადების ასიგნება სამშვიდობო პროგრამებზე იმის მაგივრად, რომ აღნიშნული თანხა მოხმარებოდა ქვეყნის თავდაცვას. კომისიამ განაცხადა, რომ:

,,მე-9 მუხლი პირველ რიგში იცავს ინდივიდის პიროვნულ და რელიგიურ მრწამსს, ანუ სფეროს რომელსაც ფორუმ ინტერნუმ-ს უწოდებენ. ამასთანავე, იგი იცავს ქმედებას, რომელიც განუყოფლადაა დაკავშირებული ასეთ შეხედულებებთან და მათ გარეგან გამოვლინებასთან. მაგალითად, ქმედება, რომელიც ღვთისმსახურებასა და ლოცვას უკავშირდება და რომელიც წარმოადგენს რელიგიური მრწამსისა და ჩვეულებების გამოხატვის პრაქტიკის ასპექტს საყოველთაოდ აღიარებული ფორმით.

გადასახადების გადახდის ვალდებულება ატარებს ზოგად ხასიათს და თავისთავად მას არ მოსდევს არავითარი შედეგი, რომელთაც რელიგიურ მოსაზრებებთან ექნებათ კავშირი.

აქედან გამომდინარეობს, რომ მე-9 მუხლი განმცხადებელს არ ანიჭებს კანონმდებლობის დაცვისაგან თავის არიდების შესაძლებლობას რწმენის საფუძველზე, კანონმდებლობისა, რომელიც გამოიყენება ნეიტრა-ლურად, საერთო წესით საჯარო სფეროში, ისე რომ არ აყენებს ზიანს კონვენციის მე-9 მუხლით დაცულ თავისუფლებათა სფეროს.”5

ანალოგიური პოზიცია დაადასტურა გაეროს ადამიანს უფლებათა კომიტეტმა საქმეში - J.P. v. Canada - ქალბატონმა J.P.-მ რომელიც არის კვაკერთა საზოგადოების წევრი, უარი განაცხადა გადასახდების იმ ნაწილის გადახდაზე, რომელიც ფედერალური ბიუჯეტის სამხედრო ხარჯების ნაწილის შესავსებად იყო გამიზნული. გადასახადების გადახდაზე უარის თქმამდე მან არაერთხელ მიმართა ქვეყნის შესაბამის ორგანოებს საჩივრით, რომელშიც ამტკიცებდა, რომ მოქმედი საგადასახადო კანონმდებლობა მისი სინდისისა და რელიგიის აღმსარებლობის უფლებას არღვევდა. იგი კომისიის წინაშე სამართალწარმოებისას ამტკიცებდა, რომ სამხედრო ხარჯებისათვის განკუთვნილი გადასახადების გადახდის ვალდებულება ეწინააღმდეგება მე-18 მუხლის მოთხოვნებს და პროცედურული წესების შესაბამისად (წესი #86) კომიტეტისაგან ითხოვდა დროებითი ღონისძიებების მიღებას, რადგან საგადასახადო სამსახური აპირებდა დავალიანების იძულების წესით ამოღებას.

კომიტეტმა მიიჩნია, რომ განაცხადი არ უნდა დაკმაყოფილებულიყო, რადგან გადასახადების გადახდაზე უარის თქმა მრწამსის საფუძველზე არ ექცევა მე-18 მუხლის ი. ანალოგიური განცხადება გააკეთა კომიტეტმა საქმეში K.V. and C.V. vs. Greece (აპლიკაცია #568/1993).

მე-9 მუხლით დაცული უფლებები შეიძლება ნაწილობრივ დაემთხვეს, (გადაფაროს) ან წინააღმდეგობაში მოვიდეს კონვენციით დაცულ სხვა უფლებებთან. მაგალითად, ქმედება შეიძლება წარმოადგენდეს მრწამსის გამოხატვას, რომელიც დაცულია მე-9 მუხლით და ამავე დროს მასზე შესაძლოა გავრცელდეს მე-10 მუხლის დაცვის სფერო. აღნიშნულ საკითხს სასამართლო წყვეტს კონკრეტული გარემოებების გათვალისწინებით, თუმცა, როგორც ეს ეროუსმიტის საქმიდან ჩანს, იგი ამჯობინებს მე-10 მუხლის შესაბამისად საქმის განხილვას, რამდენადაც ეს შესაძლებელია ქმედების ხასიათიდან გამომდინარე.

საქმეში - Hoffman v. Austria - განმცხადებელი, ავსტრიის მოქალაქე, ქალბატონი ჰოფმანი, ითხოვდა ორ არასრულწლოვან შვილზე მეურვეობის უფლებას მეუღლესთან განქორწინების შემდგომ. განქორწინებას საფუძვლად დაედო ქალბატონი ჰოფმანის იეჰოვას მოწმეთა სექტაში გაწევრიანება და მის საქმიანობაში აქტიური ჩართვა. ჰოფმანის მეუღლე, ბატონი ჩ, რომელიც კათოლიციზმის მიმდევარია, აცხადებდა, რომ ”იმ რელიგიური კონფესიის საგანმანათლებლო პრინციპები, რომელსაც მისი ყოფილი მეუღლე მიეკუთვნებოდა, ანტისაზოგადოებრივია იმ გაგებით, რომ მოუწოდებს ნორმალური საზოგადოებრივი ურთიერთობების დამყარებისაგან თავის შეკავებას, რამაც შესაძლოა გამოიწვიოს ბავშვის სოციალური იზოლაცია. ამასთან, იეჰოვას მოწმეთა მიმდინარეობაში მოქმედმა წესმა, რომლის მიხედვითაც მშობელს შეუძლია უარი განაცხადოს შვილისათვის სისხლის გადასხმაზე, შესაძლოა საფრთხე შეუქმნას ბავშვის სიცოცხლეს გარკვეულ გარემოებებში.” თავის მხრივ ქალბატონი ჰოფმანი აცხადებდა, რომ იგი უკეთ შეძლებდა შვილების აღზრდას და როგორც დედა, გააკეთებდა ყველაფერს ოჯახში ბავშვთა სწორად აღზრდისათვის სათანადო გარემოს შესაქმნელად.

ავსტრიის უზენაესმა სასამართლომ მიაკუთვნა რა მეურვეობის უფლება ბატონ ჩ-ს, დაეთანხმა მის არგუმენტაციას ბავშვთა უფლებათა დაცვის თაობაზე.

ქალბატონი ჰოფმანი პეტიციაში მიუთითებდა როგორც მე-9, ასევე მე-8 მუხლის მე-14-სთან კავშირში და კონვენციის პირველი ოქმის მე-2 მუხლის შესაძლო დარღვევაზე.⁶

ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა რა მე-8 მუხლის მე-14-სთან კავშირში დარღვევა, განაცხადა, რომ არ უნდა წამოჭრილიყო საკითხი მე-9 მუხლის შესაძლო დარღვევის თაობაზე.

საქმეში - Darby v. Sweden - განმცხადებელი, ბრიტანული წარმოშობის ფინეთის მოქალაქე, მუშაობდა შვედეთში 1966-1986 წლების განმავლობაში. 1979-1981 წლებში იგი იხდიდა მუნიციპალურ გადასახადს, რომელიც მოიცავდა საეკლესიო მოსაკრებელსაც. პირებს, რომელნიც განმცხადებლის მსგავსად არ იყვნენ შვედეთის ოფიციალური ეკლესიის წევრები სათანადო განაცხადის საფუძველზე, უფლება ჰქონდათ, მოეთხოვათ მუნიციპალური გადასახადის შემცირება საეკლესიო მოსაკრებლის გამოქვითვის გზით. თუმცა იმ დროისათვის მოქმედი შვედეთის კანონმდებლობის თანახმად, განმცხადებელი მოკლებული იყო ამ უფლებით სარგებლობის შესაძლებლობას, რადგან იგი არ იყო რეგისტრირებული შვედეთის ტერიტორიაზე. კომისიაში სამართალწარმოებისას მან დააყენა მე-9 მუხლის მე-14-სთან კავშირში დარღვევის საკითხი კომისიამ განმცხადებლის არგუმენტაცია გაიზიარა და დაადგინა როგორც მე-9 მუხლის დამოუკიდებლად, ასევე მე-14 მუხლის დარღვევაც. იმის გათვალის-წინებით, რომ განმცხადებლის პრეტენზიები ძირითადად ეხებოდა შვედეთის საგადასახადო კანონმდებლობის დისკრიმინაციულ ხასიათს, სასამართლომ უფრო ლოგიკურად მიიჩნია, განეხილა საქმე საკუ-თრების უფლებასთან მიმართებაში დისკრიმინაციული მოპყრობის საფუძველზე (პირველი ოქმის 1-ლი მუხლი კონვენციის მე-14 მუხლთან კავშირში). დაადგინა რა 1-ლი მუხლის დარღვევა მე-14-სთან კავშირში, სასამართლომ მიზანშეწონილად არ მიიჩნია, განეხილა მე-9 მუხლის შესაძლო დარღვევის საკითხი.

საქმეში - Ahmad v. UK - ბატონ აჰმედს, რომელიც იყო მუსულმანური რელიგიის განუხრელად მიმდევარი, თავისი რელიგია ავალდებულებდა, დასწრებოდა ლოცვებს პარასკევობით იმ შემთხვევაში, თუ იმყოფებოდა ფეხით სამოგზაურო მანძილზე მეჩეთიდან. 1968-72 წლებში იგი მუშაობდა ლონდონის ერთ-ერთ სკოლაში სრულგანაკვეთიანი სამუშაო განრიგით მასწავლებლად. ამ პერიოდის განმავლობაში ბატონ აჰმედს არ მოუთხოვია მეჩეთში ლოცვებზე დასწრების ნებართვა (პარასკევობით ლოცვა ემთხვეოდა მის სამუშაო საათებს), რადგან სკოლა, რომელშიც იგი მუშაობდა, არ მდებარეობდა მეჩეთიდან ფეხით სამოგზაურო მანძილზე. 1974 წელს იგი გადაყვანილ იქნა სხვა რეგიონში, სადაც მან თავისი სურვილით შეარჩია მეჩეთთან ახლომდებარე სკოლა. გარკვეული პერიოდის განმავლობაში ბატონი აჰმედი ესწრებოდა პარას-კევობით ლოცვებს მეჩეთში ისე, რომ მის კლასში ამ პერიოდის განმავლობაში შედი-ოდნენ სხვადასხვა მასწავლებლები. თუმცა მას შემდეგ, რაც მათი მხრიდან გამოითქვა პროტესტი, სკოლის ადმინისტრაციამ ბატონ აჰმედს მოსთხოვა სამსახურის დატოვება ან ნახევარგანაკვეთიან სამუშაო განრიგზე გადასვლა, რამდენადაც იგი არღვევდა საკონტრაქტო ვალდებულებებს. კომისიამ მოცემულ საქმესთან დაკავშირებით განაცხადა, რომ ,,პიროვნებამ რელიგიური მრწამსის აღმსარებლობისას უნდა გაით-ვალისწინოს ის საკონტრაქტო ვალდებულება, რომელიც თავისი ნებით იკისრა”. გამომდინარე იქედან, რომ ბატონ აჰმედს სკოლის ადმინისტრაციასთან კონტრაქტის გაფორ-მებისას არ მოუთხოვია პარასკევობით გათავისუფლების ნებართვა, მე-9 მუხლი არ დარღვეულა.

ანალოგიურ დასკვნამდე მივიდა სასამართლო საქმეში - Kalac v. Turkey. განმცხადებელი ბატონი კალაჟი იყო სულეიმანთა სექტის მიმდევარი. ბატონი კალაჟი, წოდებით კაპიტანი, მუშაობდა თურქეთის სამხედრო სასამართლოში სამართლებრივი მრჩევლის თანამდებობაზე. იგი ბრალეულად იქნა მიჩნეული სამხედრო დისციპლინის დარღვევასა და სკანდალური ქმედების ჩადენაში სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულების დროს, რის შედეგადაც გათავისუფლდა სამუშაოდან უმაღლესი სამხედრო საბჭოს გადაწყვეტილების საფუძველზე. სასამართლო დაეთანხმა ხელისუფლების არგუმენტებს იმის თაობაზე, რომ პიროვნების დათხოვნა სამხედრო უწყებიდან განპირობებული იყო ამ უკანასკნელის ქცევითა და არა მისი რელიგიური მრწამსის გამომჟღავნებით. სასამართლომ განაცხადა, რომ რელიგიური მრწამსის აღმსარებლობისას პირმა უნდა გაითვალისწინოს ის სპეციფიკური სიტუაცია, რომელშიც იგი თავისი ნებით იმყოფება.

საქმეში - Stadman v. UK - ქალბატონი სტედმანი აპროტესტებდა კერძო კომპანიის მიერ სამუშაოდან მისი დათხოვნის ფაქტს. იგი გაათავისუფლეს სამსახურიდან იმ საფუძველზე, რომ უარი განაცხადა კვირა დღეს მუშაობაზე, რადგან კვირაობით მუშაობა მისი ქრისტიანული რელიგიური მრწამსის თავისუფალ აღმსარებლობას უშლიდა ხელს. კომისიამ არ დაადასტურა მე-9 მუხლის დარღვევა და განაცხადა, რომ ,,აპლიკანტს უარი ეთქვა სამუშაოზე იმ მოტივით, რომ იგი არ დათანხმდა გარკვეულ საათებში მუშაობას და არა მისი რელიგიური მრწამსის გამო. თუ მას სურდა საკუთარი რელიგიის თავისუფალი აღმსარებლობა, მას გააჩნდა სრული უფლება, აერჩია სხვა სამუშაო (შემდგომში იგი ასეც მოიქცა).

2. პროზელიტიზმი

პროზელიტიზმის დასჯადობის საკითხმა პირველად ევროსასამართლოს პრაქტიკაში თავი იჩინა საქმეში Kokinakis vs. Greece. განმცხადებელი, ბატონი მანოს კოკინაკისი, რომელიც იეჰოვას მოწმე გახლდათ, არაერთხელ იქნა დაკავებული საბერძნეთის ხელისუფლების მიერ პროზელიტიზმის განხორციელებისათვის. საბერძნეთის კონსტიტუციის მე-13 მუხლის (პუნქტი 2) თანახმად, პროზელიტიზმი აკრძალულია, ხოლო საბერძნეთის კანონმდებლობით პროზელიტიზმი განმარტებულია როგორც ”პიროვნების რელიგიურ რწმენაში ჩათრევის ნებისმიერი, პირდაპირი თუ არაპირდაპირი, მცდელობა, როცა მიზნადაა დასახული რწმენის დაკნინება ნებისმიერი სახის ცდუნებ მორალური თუ მატერიალური დახმარების დაპირების მეშვეობით, ცრუ საშუალებებით ან შესაბამისი პირის გამოუცდელობის, ნდობის, საჭიროების, დაბალი ინტელექტის ან გულუბრყვილობის გამოყენებით”.⁷

მოცემული საქმის მიხედვით, ბატონი კოკინაკისი თავის მეუღლესთან ერთად ეწვია ქალბატონ გეორგია კორიაკისს. მას შემდეგ, რაც მან მოახერხა მოტყუებით კორიაკისის სახლში შეღწევა, კოკინაკისმა დაიწყო საკუთარი რელიგიური მრწამსის აქტიური ქადაგება. ქალბატონმა კორიაკისმა დაურეკა პოლიციას, რის შედეგადაც ბატონი კოკინაკისი და მისი მეუღლე დააპატიმრეს. საბერძნეთის ეროვნულ სასამართლოებში სამართალწარმოებისას ქალბატონ კოკინაკისს ბრალდება მოეხსნა, ხოლო ბატონ კოკინაკისს დაეკისრა ფულადი ჯარიმის გადახდა.

ევროპულმა სასამართლომ განაცხადა: ,,რელიგიის თავისუფლება წარმოადგენს პიროვნების სინდისის საკითხს, იგი ასევე მოიცავს რელიგიის გამომჟღავნების თავისუფლებასაც, ვინაიდან მორწმუნე საუბრისას თუ ქმედებისას გამსჭვალულია რელიგიური მრწამსით.”

საბერძნეთის სასამართლოებმა პირის ბრალეულობა დაადგინეს მხოლოდ შესაბამისი კანონის მე-4 ნაწილის უბრალო მოხმობით და საფუძვლიანად არ გამოარკვევს, ცდილობდა თუ არა განმცხადებელი თავისი თანამოქალაქის დარწმუნებას მიუღებელი საშუალებებით. მათ მიერ წარმოდგენილი არც ერთი ფაქტი არ ასაბუთებს მათ დასკვნას.

ამას გარდა, არ დადასტურდა, რომ განმცხადებლის დამნაშავედ ცნობა მოცემულ სიტუაციაში გამართლებული იყო უკიდურესი საზოგადოებრივი აუცილებლობით. ამდენად, სადავო ზომა არ იყო მისაღწევი კანონიერი მიზნის თანაზომიერი და, შესაბამისად, ,,აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად. აქედან გამომდინარე, კონვენციის მე-9 მუხლი დაირღვა.”⁸

კიდევ ერთი საქმე, რომელიც ევროპულმა სასამართლომ განიხილა და რომლიდანაც ჩანს, თუ რა გარემოებების არსებობისას შეუძლიათ სახელმწიფოებს, შეზღუდონ პროზელიტიზმის აქტები, არის Larissis, Mandalaridis and Sarandis v. Greece. საქმეში განსახილველი მოვლენების განვითარების პერიოდში სამივე განმცხადებელი მსახურობდა ოფიცრად სამხედრო-საჰაერო ძალების ერთ-ერთ ქვედანაყოფში. ისინი ორმოცდაათიანელთა სექტის, პროტესტანტული ქრისტიანული დენომინაციის, მიმდევრები იყვნენ, რომლის პრინციპის მიხედვით თითოეული მორწმუნე ვალდებულია ეწეოდეს ევანგელიზაციას. განმცხადებლები, ერთი მხრივ, გასამართლებულნი იყვნენ მათი ხელქვეითი სამხედრო პირების მიმართ განხორციელებული პროზელიტიზმის გამო. აღნიშნული სამხედრო პირები აცხადებდნენ, რომ ვინაიდან განმცხადებლები იყვნენ მათზე ზემდგომი ოფიცრები, ისინი თავს ვალდებულად თვლიდნენ, მიეღოთ მონაწილეობა რელიგიური ხასიათის საუბრებში, რომელსაც მათი ხელმძღვანელები საკუთარი ინიციატივით იწყებდნენ. მეორე მხრივ, მათი გასამართლება მოხდა სამოქალაქო პირების მიმართ განხორციელებული პროზელიტიზმის გამოც.

თუ კოკინაკისის საქმის განხილვისას ევროპის სასამართლომ დაადასტურა მე-9 მუხლის დარღვევა, ლარისისის საქმეზე ხაზგასმით აღნიშნა: ,,იერარქიული სტრუქტურა, რომელიც შეიარაღებული ძალების ერთ-ერთ თავისებურებას წარმოადგენს, სამხედრო მოსამსახურეებს შორის ურთიერთობას განსაკუთრებულ ელფერს აძლევს, ეს ხელს უშლის ქვეშევრდომს, წინააღმდეგობა გაუწიოს წოდებით ზემდგომს ან თავი აარიდოს ამ უკანასკნელის მიერ დაწყებულ საუბარს. ამგვარად, ის რაც სამოქალაქო ცხოვრებაში აზრთა უწყინარ გაცვლა-გამო-ცვლად აღიქმება (სადაც მოსაუბრეს თავის-უფლად შეუძლია მიიღოს ან უარყოს მეორე მოსაუბრის აზრი), სამხედრო ცხოვრებაში იგი შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც დაუშვებელი ზეწოლის ფორმა საკუთარი ძალაუფლების ბოროტად გამოყენებით.”

თუმცა ამავე საქმეზე სასამართლომ დაადასტურა სამოქალაქო პირებთან მიმართებაში მე-9 მუხლის დარღვევა და განაცხადა: ,,გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს იმ გარემოებას, რომ სამოქალაქო პირები, რომელთა მოქცევასაც ცდილობდნენ განმცხადებლები, არ ექცეოდნენ ზეწოლის ქვეშ და არ იყვნენ იძულებულნი, როგორც ეს სამხედრო მოსამსახურეების შემთხვევაში მოხდა, მოესმინათ განმცხადებლებისათვის. სა-პირისპიროს არ ამტკიცებს არც ერთი ფაქტი. არც ის დასტურდება, რომ ქადაგება ამა თუ იმ გაგებით მიუღებელი იყო მათთვის.”

ზემოთ განხილული ორი საქმიდან ჩანს, რომ ევროკონვენციის მე-9 მუხლით გარანტირებული რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლება მოიცავს პროზელიტიზმის, ანუ სხვადასხვა ფორმით საკუთარ მრწამსზე სხვა პირთა გადმობირების მცდელობის განხორციელების თავისუფლებასაც. ცხადია, ეს თავისუფლება არაა აბსოლუტური და იგი შეიძლება შეიზღუდოს მე-9.2. მუხლში გათვალისწინებული პირობების შესაბამისად საქმის კონკრეტულ გარემოებათა გათვალისწინებით.

3. პოზიტიური ვალდებულებები

სტრასბურგის ორგანოების პრაქტიკაში მე-9 მუხლთან მიმართებაში ჩამოყალიბდა სტანდარტი, რომლის მიხედვითაც წევრი სახელმწიფოები არა მარტო ვალდებულნი არიან თავი შეიკავონ რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის პროცესში ჩარევისაგან, არამედ მათ უნდა უზრუნველყონ ამ უფლებით დაუბრკოლებლად სარგებლობის შესაძლებლობა მათ იურისდიქციაში მყოფი ყველა პირისათვის. საქმეში Dubovska and Skup v. Poland კომისიამ განაცხადა, რომ პოზიტიური ვალდებულებები, რომლებიც გულისხმობს სათანადო ზომების მიღების აუცილებლობას თუნდაც კერძო პირთა შორის ურთიერთობის რეგულირებისას, შეიძლება მოითხოვდეს, სახელმწიფოსაგან ისეთი გარანტიების შექმნას, რომელიც გარკვეულ ფიზიკურ პირთა ჯგუფს ან ცალკეულ პირებს არ მისცემს შესაძლებლობას, ჩაერიოს სხვა პირთა მიერ განხორციელებული რელიგიური აღმსარებლობის პროცესში (მაგალითად: რელიგიური შეკრებების დროს თავმოყრილ პირთა დაცვა თავდასხმისაგან).

მე-9 მუხლიდან გამომდინარე, პოზიტიურ ვალდებულებათა უზრუნველსაყოფად სათანადო ზომების მიღება გარკვეულ პირობებში შეიძლება მოიცავდეს კონვენციით აღიარებული მეორე უმნიშვნელოვანესი უფლების, გამოხატვის თავისუფლების (მუხლი 10), შეზღუდვის რისკს. აღნიშნული პრობლემა კარგად ჩანს საქმის - Otto Preminger vs.Austria - მაგალითზე.

განმცხადებელ ასოციაციას (ოტტო-პრემინგერის სახელობის აუდიო-ვიზუალურ საინფორმაციო საშუალებათა ინსტიტუტი), რომელიც მდებარეობს ქ. ინსბრუკში, აქვს კინო-თეატრის შენახვისა და ფილმების ჩვენების ნებართვა. აღნიშნული ასოციაციის კინო-თეატრში იგეგმებოდა 1985 წელს ვერნერ შროდერის ფილმის - ,,სიყვარულის ტაძარი” - ჩვენება. რეკლამაში, რომელიც ფილმის ჩვენებას უძღოდა წინ, მოკლედ გადმოსცემენ ფილმის შინაარსს და მიუთითებდნენ, რომ 17 წლამდე ასაკის პირები ჩვენებაზე არ დაიშვებოდნენ. აღსანიშნავია ისიც, რომ ჩვენება ფასიანი იყო. ფილმის ჩვენებამდე რამდენიმე დღით ადრე, ინსბრუკის კათოლიკური ეკლესიის მიმართვის შემდეგ, ქალაქის პროკურატურამ აღძრა სისხლის სამართლის საქმე ავსტრიის სისხლის სამართლის კოდექსის 188-ე მუხლის საფუძველზე, რომელიც ,,რელიგიური მრწამსის შეურაცხყოფას” დასჯად ქმედებად აცხადებს. ეროვნულ სასამართლოებში სამართალწარმოებისას მოხდა ამ ფილმის ამოღება და, შესაბამისად, ჩვენებაც არ შემდგარა. ფილმში სატირული სახით წარმოდგენილნი და გაკრიტიკებული იყვნენ რელიგიური პერსონაჟები, რამაც, როგორც თვითონ აცხადებდნენ, გამოიწვია კათოლიციზმის მიმდევართა რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა.

განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ ავსტრიის ხელისუფლების მოქმედება წარმოადგენდა მის შემოქმედებით თავისუფლებაში (რომელიც გარანტირებულია კონვენციის მე-10 მუხლით) უკანონო ჩარევას.

ევროსასამართლომ განაცხადა: ,,ისინი, ვინც გამოხატავენ საკუთარ რელიგიურ მრწამსს, მიუხედავად იმისა, უმრავლესობას მიეკუთვნებიან თუ უმცირესობას, ბუნებრივია, შეიძლება გახდნენ კრიტიკის ,,მსხვერპლნი”. მათ უნდა გამოიჩინონ მოთმინება და უნდა შეეგუონ იმას, რომ სხვები უარყოფენ მათ რელიგიურ მრწამსს ან ავრცელებენ სწავლებას, რომელიც მათი რელიგიური მრწამსისათვის შეიძლება იყოს ზიანის მომტანი. თუმცა კრიტიკის საშუალებებმა და რელიგიური სწავლების უარყოფამ შეიძლება გამოიწვიოს სახელმწიფოს პასუხისმგებლობა, თუ ამ ქმედებებს შედეგად მოჰყვა მე-9 მუხლით დაცული სიკეთეების ხელყოფა. არსებობს სამართლიანი საფუძველი ვარაუდისათვის, რომ მორწმუნეთა გრძნო-ბები ხელყოფილ იქნა ფილმში მათი რელიგიური კულტების პროვოკაციულად განსახიერების შედეგად. აღნიშნული გამოხატვის ფორმა შეიძლება ჩაითვალოს დემოკრატიული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი შემწყნარებლობის სულისკვეთების ბოროტად გამოყენებად”. შესაბამისად, სასამართლომ არ დაადასტურა მე-10 მუხლის დარღვევა.

რელიგიური გაერთიანების რეგისტრაციისათვის სათანადო პირობების შექმნის ვალდებულების საკითხმა წინა პლანზე წამოიწია საქმეში Manoussakis and Others vs. Greece. ganmcxadeblebma (იეჰოვას მოწმეები) ქ. ჰერაკლიონში იჯარის ხელშეკრულებით იქირავეს შენობა. ხელშეკრულება ითვალისწინებდა, რომ აღნიშნული შენობა იეჰოვას მოწმეების მიერ გამოყენებული იქნებოდა რელიგიური მიზნებისათვის. 1983 წლის 28 ივნისს განმცხადებლებმა მიმართეს ეროვნული განათლებისა და კულტურის მინისტრს, რათა მიეღოთ მისგან ნებართვა შენობის რელიგიური მიზნებისათვის გამოსაყენებლად. თუმცა ამის პარალელურად ქ. ჰერაკლიონის ორთოდოქსულმა ეკლესიამ მიმართა პოლიციას განცხადებით, რომელშიც იტყობინებოდა იეჰოვას მოწმეთა სამლოცველო სახლის უკანონო არსებობის შესახებ.

განმცხადებლები ეროვნული სასამართლოს მიერ დაჯარიმებულ იქნენ ნებართვის გარეშე სამლოცველო შენობის შენახვისა და სარგებლობისათვის საბერძნეთის #1363/1938 და #1672/1939 კანონების შესაბამისად.

აღსანიშნავია, რომ განმცხადებლებმა არაერთხელ მიმართეს დასახელებულ სამინისტროს საჭირო ნებართვის მისაღებად, თუმცა იმ დროისათვის, როცა საქმეს ევროპის სასამართლო განიხილავდა, კერძოდ 1994 წელს, მათ აღნიშნული ნებართვა ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ მიღებული.

მოწმეთა ჩვენებები და სხვა საქმეებიდან განმცხადებლების მიერ მოყვანილი ფაქტები მეტყველებენ იმაზე, რომ საბერძნეთის ხელისუფლება განზრახ იყენებდა დასახელებული კანონების შესაბამისად არსებული ნებართვის პროცედურას არამართლმადიდებლური რელიგიური მიმდინარეობების, მათ შორის იეჰოვას მოწმეთა სექტის, საქმიანობისათვის ხელის შეშლის მიზნით. ერთი შეხედვით უწყინარი ნებართვის მიღების პროცედურა საბერძნეთის ხელისუფლებისათვის იქცა მრისხანე ,,იარაღად” რელიგიის თავისუფლებასთან საბრძოლველად.

მანუსაკისის საქმის ანალიზიდან ლოგიკურად გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფომ არათუ ხელი არ უნდა შეუშალოს რელიგიური ორგანიზაციების რეგისტრაციას, არამედ, პირიქით, ვალდებულია შექმნას ყველა სათანადო პირობა, რათა ასეთ გაერთიანებებს სურვილის შემთხვევაში ჰქონდეთ ზედმეტი დაბრკოლებების გარეშე რეგისტრაციის შესაძლებლობა, რამეთუ ასეთი რეგისტრაცია ზოგჯერ აუცილებელიცაა ნორმალურ სამოქალაქო-სამართლებრივ ურთიერთობებში შესვლისათვის (შენობის იჯარით აღება, რელიგიურ-საგანმანათლებლო დაწესებულების დაარსება, რელიგიური ლიტერატურის იმპორტ-ექსპორტი და სხვ.).

4. სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან სინდისის საფუძველზე უარის თქმის შესაძლებლობა

სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან სინდისის საფუძველზე უარის თქმის შესაძლებლობის საკითხი ერთ-ერთი აქტუალურია იმ საკითხთაგან, რომლებიც წარმოიშობა კონვენციის მე-9 მუხლთან მიმართებაში. ამ საკითხთან დაკავშირებით ევროსაბჭოს პოლიტიკური ორგანოების პრაქტიკა განსხვავებულია სასამართლოსა და კომიტეტის პრაქტიკისაგან და, შეიძლება ითქვას, გაცილებით პროგრესულიც. რო-გორც საპარლამენტო ასამბლეამ, ასევე კომიტეტმა თავის გადაწყვეტილებებში არაერთხელ მიუთითეს, რომ მე-9 მუხლიდან უდავოდ გამომდინარეობს სავალდებულო სამხედრო სამსახურიდან, რელიგიური, ეთიკური, მორალური, ფილოსო-ფიური ან სხვა მსგავსი მოტივების საფუძველზე გათავისუფლების ვალდებულება.

როგორც აღინიშნა, კონვენციის მაკონტროლებელი ორგანოების პრაქტიკა განსხვავებულია პოლიტიკურ ორგანოთა პრაქტიკისაგან. თავის ერთ-ერთ გადაწყვეტილებაში კომისიამ მიუთითა კონვენციის მე-4.3.ბ პუნქტზე, რომელიც ამბობს: ტერმინი - ძალდატანებითი ან იძულებითი სამუშაო - არ მოიცავს ნებისმიერ სამხედრო სამსახურს ან სამსახურს, განსაზღვრულს სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ნაცვლად იმ ქვეყნებში, სადაც ამგვარი გათავისუფლების შესაძლებლობა აღიარებულია. კომისიამ აგრეთვე განმარტა, რომ ფრაზა - ,,იმ ქვეყნებში, სადაც ამგვარი გათავისუფლების შესაძლებლობა აღიარებულია” - მიუთითებს იმაზე, რომ სახელმწიფოები სარგებლობენ თავისუფლებით, დააწესონ ან არ დააწესონ ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახური სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ნაცვლად.⁹ შესაბამისად, წევრ სახელმწიფოებს შეუძლიათ, დააწესონ სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა სავალდებულო სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდების შემთხვევაში.¹⁰

საქმეში - G. v. Netherlands, რომელიც ალტერნატიული სამსახურის ვადებს ეხებოდა, ჰოლანდიის მთავრობა ამტკიცებდა, რომ უფრო დიდი ვადის დაწესება ალტერნატიული სამსახურისათვის საჭიროა საზოგადოებრივი უშიშროების დაცვის მიზნით, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში საზოგადოების უმრავლესობა უარს იტყვის სამხედრო სამსახურზე. იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ალტერნატიული სამსახურის ვადა (16 თვე) ორჯერ აღემატებოდა სამხედრო სამსახურის ვადას, კომისიამ მე-9 მუხლის დარღვევა არ დაადასტურა.¹¹

გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის მიერ განხილულ საქმეში - Brinkhof v. the Netherlands - ბატონმა ბრინკჰოფმა რელიგიური მრწამსის გამო უარი განაცხადა როგორც სავალდებულო სამხედრო, ასევე ალტერნატიულ სამოქალაქო სამსახურზე. იგი დააკავეს შესაბამისმა სამსახურებმა, რის შემდეგაც მოსთხოვეს ჩაეცვა სამხედრო ფორმა და მიეღო საბრძოლო აღჭურვილობა, რაზეც მან უარი განაცხადა. ბატონი ბრინკჰოფი გასამართლებულ იქნა ნიდერლანდების სამხედრო სისხლის სამართლის კოდექსის მიხედვით და სასამართლო გადაწყვეტილების საფუძველზე მიესაჯა 12 თვით თავისუფლების აღკვეთა.

განმცხადებელი ამტკიცებდა: მიუხედავად იმისა, რომ პირს, რომელიც მრწამსის სა-ფუძველზე უარს ამბობს სავალდებულო სამხედრო სამსახურზე, შეიძლება წაეყენოს ბრალდება, იეჰოვას მოწმეთა მიმდევრებზე კანონის ეს მოთხოვნა არ უნდა გავრცელდეს.

იგი აცხადებდა, რომ აღნიშნული ბრალდება ლახავდა მის რელიგიურ მრწამსს, რომელიც მოითხოვდა როგორც სამხედრო, ისე ალტერნატიულ სამოქალაქო სამსახურზე უარის თქმას.

კომიტეტმა განაცხადა, რომ ბრინკჰოფმა ვერ შეძლო დაემტკიცებინა, თუ რატომ იყო პაციფისტური შეხედულებები შეუსაბამო ალტერნატიულ სამოქალაქო სამსახურთან. შესაბამისად, მას არ ჰქონდა უფლება, თავი აერიდებინა ამ უკანასკნელისთვის, თუმცა სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდების გამო მისი დასჯა ეწინააღმდეგება პაქტის მე-18 მუხლს.

5. დასაშვები შეზღუდვები

კონვენციის ტექსტიდან გამომდინარე, არსებობს მე-9 მუხლის შეზღუდვის ორი შემთხვევა:

2. შეზღუდვა გამომდინარე მე-9 მუხლის მეორე პუნქტიდან (ე.წ. უფლების თანმდევი შეზღუდვა);

კონვენციის მე-15 მუხლის თანახმად, ,,ომის ან სხვა საზოგადოებრივი საგანგებო მდგომარეობის დროს, რომელიც საფრთხეს უქმნის ერის სიცოცხლეს, ნებისმიერ მაღალ ხელშემკვრელ მხარეს შეუძლია მიიღოს ზომები, რომლებიც უგულებელყოფენ ამ კონვენციიდან გამომდინარე მის ვალდებულებებს, იმდენად, რამდენადაც ეს განპირობებულია საზოგადოებრივი სიმწვავით, იმ პირობით, რომ ამგვარი ზომები არ უნდა იყოს საერთაშორისო სამართლით მასზე დაკისრებული სხვა ვალდებულებების შეუსაბამო”.

მეთხუთმეტე მუხლის იმ ჩამონათვალში, რომელიც შეუზღუდავ, აბსოლუტურ უფლებებს ეხება (მე-2, მე-3, მე-4, მე-7 მუხლები), არ არის მოცემული მე-9 მუხლი. შესაბამისად, ზემოთ მოყვანილ გარემოებებში სახელმწიფოებს უფლება აქვთ, შეზღუდონ რელიგიისა და რწმენის გამოხატვის თავისუფლება.

საბერძნეთის საქმეში კომისიამ განმარტა, რომ ტერმინი ,,საგანგებო მდგომარეობა” გულისხმობს ცნებას აშკარა საფრთხის შესახებ და, ამდენად, აუცილებელია შემდეგი ელემენტების არსებობა, იმისათვის რომ გამოყენებულ იქნას მე-15 მუხლის დებულებები:

1. საფრთხე უნდა იყოს რეალური და აშკარა;

2. მის შედეგებს ზეგავლენა უნდა ჰქონდეს მთელ ერზე;

3. საფრთხის ქვეშ უნდა იდგეს საზოგადოების ნორმალური ცხოვრების გაგრძელების შესაძლებლობა;

4. კრიზისს ან საფრთხეს უნდა ჰქონდეს გამონაკლისის ხასიათი, ანუ კონვენციით ნებადართული ჩვეულებრივი ზომები ან შეზღუდვები საკმარისი არ უნდა იყოს საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, ჯანმრთელობისა და წესრიგის შესანარჩუნებლად. საქმეში - ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ - კომისიამ განიხილა რა მე-15 მუხლით ნაგულისხმევი პროპორციულობის პრინციპის გამოყენების საკითხი, აღნიშნა: ,,ხელისუფლებას არ შეუძლია მოიხმოს საგანგებო მდგომარეობის არსებობა ნებისმიერი ზომის გასამართლებლად, რომელიც მან შეიძლება გამოიყენოს, არამედ მან უნდა დაამყაროს კონკრეტული მიზეზობრივი კავშირი შესაბამის ზომასა და იმ სიტუაციას შორის, რომელიც კონტროლს მოითხოვს”. ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ მე-15 მუხლით გათვალისწინებული გადახვევის შესაძლებლობა სახელმწიფოთა მიერ პრაქტიკაში იშვიათად გამოიყენება.

უფლებათა თანმდევი, იგივე მე-2 პარაგრაფის, შეზღუდვების თეორია საფუძვლიანად იქნა დამუშავებული კონვენციის მაკონტროლებელი ორგანოების პრაქტიკაში. შეზღუდვების აღნიშნული კატეგორიის დებულებებს შეიცავს კონვენციის მე-8-მე-11 მუხლები, ასევე მე-4 ოქმის მე-2, მე-4 მუხლები და მე-7 ოქმის პირველი მუხლი. სხვა მსგავსი სტრუქტურის მქონე მუხლებისაგან განსხვავებით, კონვენციის მე-9 მუხლი არ შეიცავს დებულებას სახელმწიფოებრივი უშიშროების მოტივით უფლების შეზღუდვის შესახებ.

მას შემდეგ, რაც სასამართლო დაადგენს, რომ განმცხადებლის ქმედება ექცევა ტერმინების: ,,აზრი”, ,,სინდისი” ან ,,რელიგია” - მნიშვნელობის სფეროში, იგი იხილავს, იყო თუ არა შეზღუდვა გათვალისწინებული კანონით. როგორც სასამართლომ დაადგინა საქმეში - Silver and Others v. United Kingdom - კონვენციით გათვალისწინებული კანონიერების კონცეფცია გამოიყენება შიდა სამართლის ყველა სახის ,,კანონის” მიმართ, იქნება ეს დაწერილი, დაუწერელი, ადმინისტრაციული თუ საკონსტიტუციო სამართლის ნორმები. საქმეში - სანდი თაიმსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ - სასამართლომ და კომისიამ ჩამოაყალიბეს კანონიერების ორი მთავარი მოთხოვნა: ,,პირველ რიგში, კანონი უნდა იყოს ადეკვატურად ხელმისაწვდომი, მოქალაქეს უნდა ჰქონდეს საკმარისი ინფორმაცია მისი საქმის მიმართ გამოსაყენებელი სამართლებრივი წესების შესახებ; მეორეც, ნორმა არ ჩაითვლება კანონად, თუ იგი საკმარისი სიზუს-ტით არ არის ფორმულირებული, რაც შესაძ-ლებლობას მისცემს მოქალაქეს, მოახდინოს თავისი ქცევის რეგულირება დადგენილი სამართლებრივი ნორმების შესაბამისად.”

კონვენციის ორგანოები იმის განსაზღვრისას, იყო თუ არა შეზღუდვა აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში, იყენებენ ორ კრიტერიუმს:

1. არის თუ არა ,,შეზღუდვის მიზანი კანონიერი”;

2. არის თუ არა ეს უკანასკნელი მისაღწევი კანონიერი მიზნის ,,პროპორციული“.

მაგალითად, მანუსაკისის საქმეში საბერძნეთის ხელისუფლება ამტკიცებდა, რომ ჯარიმის დაკისრება ემსახურებოდა კანონიერ მიზანს, კერძოდ, საზოგადოებრივი წესრიგის და სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას. როგორც კომისიამ, ასევე სასამართლომაც მიიღო აღნიშნული არგუმენტი, თუმცა მიიჩნიეს, რომ შეზღუდვა, რომელმაც დიდი გავლენა იქონია განმცხადებელთა რელიგიურ აღმსარებლობაზე, არ იყო აუცილებელი მისაღწევი კანონიერი მიზნისათვის.

ასევე, კოკინაკისის საქმეში სასამართლომ მიიჩნია, რომ სადავო ზომა ემსახურებოდა კანონიერ მიზანს, კერძოდ კი სხვა პირთა უფ-ლებებისა და თავისუფლებების დაცვას, თუმცა არ იყო მისაღწევი კანონიერი მიზნის ,,პროპორციული” და, შესაბამისად, ,,აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში”.

რაც შეეხება თვითონ საზოგადოებრივ სი-კეთეებს, რომელთა დაცვაც შესაძლებელია გახდეს მე-9 მუხლის შეზღუდვის საფუძველი; მაგალითად, საზოგადოებრივი უსაფრ-თხოების დაცვის მოტივით, სიქჰიზმის მიმდევართათვის ჩალმის მაგიერ დამცავი ჩაფხუტის ტარების მოთხოვნა გამართლებულ იქნა.¹² ასევე სიქჰიზმის მიმდევარი პატიმრის დავალდებულება საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის დაცვის მოტივით საკნის იატაკის მოწმენდისა, ჩაითვალა კონვენციის მე-9 მუხლის შესაბამისად.¹³ კომისიამ დარღვევა ვერ აღმოაჩინა საქმეში, როცა სახელმწიფომ მიზეზად სხვა პირთა უფლებების დაცვა დაასახელა და არ უზრუნველყო პატიმრის მოთხოვნა, მიეცათ მისთვის აღმოსავლური რელიგიური ლიტერატურა, რომელიც ხელჩართული ბრძოლის ილეთებს შეიცავდა.¹⁴ კომისიამ ასევე ვერ აღმოაჩინა დარღვევა შემთხვევისას, როდესაც სახელმწიფომ არ შეასრულა მოთხოვნა ორთოდოქსი ებრაელისა, უზრუნველეყოთ მისთვის განსაკუთრებული საკვების მოხმარების შესაძლებლობა.

____________________________

1. Kokkinakis vs. Greece (1993.).

2. Appl. 23380/94. C.J and J.J. vs. Poland (1996).

3. Arrowsmith vs. UK (1978).

4. Appl. 8741/79.

5. Appl. 10358/83.

6. კონვენციის პირველი ოქმის მე-2 მუხლი, რომელიც ეხება განათლების უფლებას, ითვალისწინებს მშობელთა უფლებას, ,,აირჩიონ შვილებისათვის ისეთი განათლება და სწავლება, რომელიც შეესაბამება მათ რელიგიურ და ფილოსოფიურ მრწამსს“.

7. კანონი # 1672/1939.

8. Kokkinakis vs. Greece pars. 31,49.

9. X. vs. Austria.

10. Appl. 10640/83.

11. Autio vs. Finland.

12. X. V. UK NO. 8231/78.

13 X. v. UK NO.79992/77.

14. appl. NO 6886/75.

ირინა წაქაძე
საქათველოსახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

ადამიანის უფლებანი ცოდნის ის დარგია, რომელიც მჭიდროდაა დაკავშირებული ფილოსოფიასთან, პირველ რიგში კი ეთიკასთან, იურიდიულ და პოლიტიკურ მეცნიერებებთან. ცოდნის ეს დარგი თანამედროვე სახით მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ წარმოიშვა, თუმცა მისი სათავეები მკაფიოდ შეინიშნება ძველ ეპოქაში, შუა საუკუნეებში, და, რა თქმა უნდა, განმანათლებლობის ეპოქაში.

ყველა ხელისუფლებას ეშინია საზოგადოებრივი კრიტიკისა და ანგარიშს უწევს მის აზრს. მოქალაქე, რომელმაც იცის საკუთარი უფლებები და მათი დაცვის გზები, უკვე აღარ არის დაუცველი.

ადამიანის უფლებები ყოველთვის არ არის იგივე, რაც დემოკრატია, თანასწორობა, სამართლიანობა, თავისუფლება, თუმცა, ამ უკანასკნელი სიტყვის (,,თავისუფლება“) გაგება ყველაზე ახლოსაა ,,ადამიანის უფლებების“ გაგებასთან.

კომუნისტები განასხვავებდნენ ,,ბურჟუაზიული ადამიანის უფლებებს“ და ,,სოციალისტური ადამიანის უფლებებს.“ ეს უკანასკნელი კრძალავდა სხვადასხვა პროფკავშირებში ან პოლიტიკურ პარტიებში ადამიანის გაერთიანების უფლებას, პიროვნებისათვის საცხოვრებელი ადგილის არჩევის თავისუფლებას, ქვეყნიდან გამგზავრების თავისუფლებას, პირადი ცხოვრების ხელშეუხებლობის უფლებას. ადამიანის უფლებების სოციალისტური გაგება უგულებელყოფდა ყველაზე უმთავრესს - ადამიანის ღირსებას. ადამიანის უფლებათა კონცეფციისათვის ძირითადი და განუყოფელია სწორედ ადამიანური ღირსების ცნება, რომელსაც ფესვები ქრისტიანულ მოძღვრებაში აქვს გადგმული. ღირსება ადამიანის ყველა უფლებისა და თავისუფლების წყაროა. ყველაფერი, რაც კი შესულია ადამიანის ძირითად სამოქალაქო უფლებათა და თავისუფლებათა კრებულში, გამომდინარეობს ღირსებიდან. მართალია, ღირსება ყველას გააჩნია, მაგრამ ის ყოველი კონკრეტული ადამიანისათვის ერთი და იმავეს არ ნიშნავს, საზოგადოებაში სახელს და ადგილს ყოველი ადამიანი თვითონ იმკვიდრებს.

ადამიანური ღირსება, ისტორიის განვითარების შესაბამისად, მჭიდროდ არის დაკავშირებული ქრისტიანობასთან, თუმცა, მისი განმარტებები და გარანტიები ისტორიაში მხოლოდ უახლეს პერიოდში ჩნდება, როცა ადამიანები შედარებით ნაკლებად არიან რელიგიით შებოჭილნი. თითოეული ადამიანის განსაკუთრებული ღირსების საფუძველს ქმნის ძველი და ახალი აღთქმის ის გარემოება, რომ ადამიანი შექმნილია როგორც ,,ღმერთის ხატი.“ აქედან გამომდინარე, მას გააჩნია საკუთარი ღირებულება, რომლის განხორციელებაც დედამიწაზე შესაძლებელია და რის გამოც ადამიანი არასოდეს უნდა გახდეს შიშველი ობიექტი ან ინსტრუმენტი. ადამიანის განსაკუთრებული ღირსების თავისებურებას წარმოადგენს გონიერება და ნების თავისუფლება, რაც, პირველ რიგში, განასხვავებს მას სხვა სულიერი არსებებისაგან.

ადამიანის ღირსების ქრისტიანობასთან კავშირის საწინააღმდეგოდ შეიძლება ისტორიული მოვლენების წინა პლანზე წამოწევა, უპირველეს ყოვლისა, ეკლესიის მიერ აღიარებული წოდებრივი დანაწევრება საზოგადოებისა; შუა საუკუნეების თეოლოგების მიერ აღიარებული მოძღვრება მონობის შესახებ; აგრეთვე, ეკლესიის მიერ საერო ძალაუფლების გამოყენება მოწინააღმდეგეთა და არამორწმუნეთა დევნისათვის. თუმცა, ქრისტიანული ეკლესიის შეცდომები, არასაკმარისი ტოლერანტობის შედეგად, არ უარყოფენ ადამიანის ღირსების ქრისტიანობიდან წარმოშობას.

1948 წელს მიღებულ იქნა ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია, რომელიც იქცა ადამიანის უფლებათა თანამედროვე გაგების ერთ-ერთ ქვაკუთხედად, სადაც ადამიანური ღირსება განიხილება როგორც დეკლარაციის უმაღლესი ღირებულება, მასში ჩამოთვლილ ყველა დანარჩენ უფლებათა საფუძველი. ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლი კიდევ ერთხელ ადასტურებს აღნიშნული ფასეულობის საყოველთაო მნიშვნელობას.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის თანახმად, ,,ადამიანის პატივი და ღირსება ხელშეუვალია. დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელის გამოყენება.“ რუსეთის ფედერაციის კონსტიტუციის 21-ე მუხლი ერთგვარად აგრძელებს საქართველოს კონსტიტუციის აღნიშნულ მუხლში გატარებულ აზრს და ადგენს: ,,სახელმწიფო იცავს პიროვნების ღირსებას. არაფერი არ შეიძლება იყოს ღირსების დამცირების საფუძველი.“

პიროვნების ღირსების ცნება იურიდიულად განსაზღვრული არ არის. კონსტიტუციის მოცემული მუხლიდან მხოლოდ ის გამომდინარეობს, რომ ღირსების პატივისცემას ეწინააღმდეგება ,,წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელის გამოყენება.“

სამართლებრივ დოქტრინაში გვხვდება ტერმინ ,,პიროვნების ღირსების“ განმარტების მცდელობები.

მაგ: ,,ყოველი ადამიანი წარმოადგენს უმაღლეს ღირებულებას, როგორც არსება, რომელიც დაჯილდოებულია გონებით, ნებით და გრძნობებით, ე.ი. იმ თვისებებით, რაც გამოარჩევს მას გარემომცველი სამყაროს დანარჩენი ნაწილისაგან. ღირსება, ეს არის ადამიანზე ამ ღირებულების აღიარება მიუხედავად იმისა, თუ რას ფიქრობს ის საკუთარ თავზე და როგორ აფასებენ მას სხვები. ღირსება სუბიექტური კატეგორიაა (საკუთარი ღირსების შეგრძნება) და ამავე დროს ობიექტურიც (ადამიანის ღირსების საყოველთაო აღიარება და პატივისცემა); იგი განიხილება ადამიანის ობიექტურ თვისებებთან ერთობლიობაში, რომლებიც აფასებენ მის რეპუტაციას საზოგადოებაში (ზნეობრიობა, ინტელექტუალური მონაცემები, ცხოვრების წესი და ა. შ).

თუმცა, ,,პიროვნების ღირსება“, ეს არის იურიდიული კატეგორია სოციალურ-ისტორიულად ცვალებადი შინაარსით. ის იძენს კონკრეტულ შინაარსს კონკრეტულ სამართლებრივ კულტურაში. კერძოდ, იმ ქვეყნებში, სადაც შედარებით განვითარებულია სახელმწიფო-სამართლებრივი ურთიერთობები, სოციალურ სახელმწიფოში ,,მეორე ტალღის“ ადამიანის უფლებების აღიარებისა და რეალური უზრუნველყოფის პირობებში, ადამიანის ღირსების ცნებაში იგულისხმება არა მხოლოდ სამართლებრივი თავისუფლების, არამედ ღირსეული ცხოვრებისათვის აუცილებელი, თანამედროვე სამომხმარებლო საზოგადოების სტანდარტების შესაბამისი მინიმალური სოციალური სიკეთეების ერთობლიობა (საცხოვრებელი, შედარებით მაღალი ხელფასი, ყველასათვის ხელმისაწვდომი ჯანმრთელობის დაცვა და განათლება, სოციალური უზრუნველყოფა და სხვ.) ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, ისმება კითხვა: პიროვნების ღირსების ცნება ,,მეორე ტალღის“ ადამიანის უფლებების რეალობის პირობებში რა ზომით გამოიყენება თანამედროვე ქართულ საზოგადოებაში (კონსტიტუციის პრეამბულაში დაფიქსირებულია ,,სოციალური და სამართლებრივი“ სახელმწიფოს ჩამოყალიბების ურყევი ნება, რომლის პოლიტიკაც მიმართულია ადამიანის ღირსეული ცხოვრების უზრუნველმყოფი პირობების შექმნაზე)?

ითვლება, რომ პოსტტოტალიტარულ სივრცეში სოციალურ-ეკონომიკური კრიზისისა და სამართლებრივი თავისუფლების არასაკმარისი გარანტირებულობის პირობებში ძალიან კარგი იქნებოდა გვესწავლა პიროვნების ღირსების, როგორც პირადი უფლებებისა და თავისუფლებების საბაზისო პრინციპის დაცვა, მაგრამ რამდენადაც კონსტიტუცია ორიენტირებას აკეთებს სოციალური სახელმწიფოს ფორმირების მიზანზე, საკონსტიტუციო სასამართლოს შესაბამისი საქმეების განხილვისას შეეძლო ორიენტაცია აეღო პიროვნების ღირსების უფრო თანამედროვე გაგებაზე. მაგალითად, ნათელია, რომ კანონის მიერ რეალურად განსაზღვრულმა მინიმალური ხელფასისა და პენსიის ოდენობამ არ უნდა დაამციროს ადამიანის ღირსება თანამედროვე საქართველოშიც კი.

ადამიანის ღირსების საკითხზე მსჯელობისას განსაკუთრებულ ყურადღებას მოითხოვს არასრულფასოვნებისა და უმწეობის მდგომარეობა, რაც ტიპიურია ფსიქიატრიული საავადმყოფოში მოთავსებული პაციენტებისათვის.

ფსიქიკური დაავადება წარმოადგენს ადამიანის ფსიქიკური ფუნქციების დარღვევით გამოწვეულ ქცევის მოშლას. ეს მოშლა იწვევს ადამიანის დეზადაპტაციას მის ჩვეულ გარემოში. ამასთან, ფსიქიკური დაავადება ადამიანის არსებობის, მისი რეალური ცხოვრების ერთ-ერთი ფორმაა. ამის გამო მისი განხილვა ვიწრო სამედიცინო, განსაკუთრებით კი ვიწრო ბიოლოგიური კუთხით ვერ ასახავს მთელი სისრულით ამ ფენომენს. დესოციალიზაცია, ანუ სოციალური ურთიერთობების დარღვევა, გარემოსა და საკუთარი თავის არასწორი, დამახინჯებული შეფასება წარმოადგენს ფსიქიკური დაავადების ძირითად არსს. აქედან გამომდინარე, დამახასიათებელი თავისებურებებით გამოირჩევა ფსიქიკურად დაავადებულის მიერ საკუთარი ღირსების აღქმის პროცესი. თუმცა საკითხი იმ პაციენტების ფიზიკური და სულიერი ჯანმრთელობის მდგომარეობის შენარჩუნების შესახებ, რომლებიც პასუხს სრულად ვერ აგებენ საკუთარ ქმედებაზე, წყდება ექიმების მიერ მედიცინის აღიარებული მეთოდების საფუძველზე (მათ შორის, ძალადობრივი გზით), ეს პირები მაინც რჩებიან კონვენციის მე-3 მუხლის დაცვის ქვეშ, რომელიც არ უშვებს არანაირ გადახვევას.

ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლომ აღნიშნა, რომ ,,დაკანონებული სამედიცინო პრაქტიკა“ გადამწყვეტ როლს ასრულებს იმის განსაზღვრისას, აუცილებელია თუ არა ასეთი მკურნალობა. სასამართლომ ზოგადი წესის სახით დაადგინა, რომ სამედიცინო თერაპევტული ხასიათის სავალდებულო ზომები არ შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც არაჰუმანური ან ღირსების დამამცირებელი, - სასამართლო ასრულებს ზედამხედველობით ფუნქციას და არანაირად არ არის მოწოდებული ჩაერიოს იმ სფეროში, რომელშიც ის საკმარისად კომპეტენტური არ არის, მათ შორის სამედიცინო სფეროშიც. აღნიშნულ სფეროში ჩარევისაგან ეროვნული სასამართლოებიც თავს იკავებენ, თუმცა, მათ ეძლევათ რეკომენდაცია გამოავლინონ განსაკუთრებული ყურადღება აღნიშნული საკითხისადმი და ხელი შეუწყონ ამ სფეროში უნიფიცირებული სტანდარტების ჩამოყალიბებას. უკანასკნელ პერიოდში მიღებულ იქნა მთელი რიგი რეკომენდაციები და რეზოლუციები, რომლებიც ადგენენ ფსიქიატრიულ დაწესებულებებში პაციენტებისადმი მოპყრობის მინიმალურ სტანდარტებს და ნორმებს.

მოცემულ კონტექსტში შეიძლება ასევე წამოიჭრას იძულებითი მკურნალობის მიმართ რელიგიური შეხედულებების გავლენისა და ევთანაზიის საკითხი, ასევე საკითხი იმის შესახებ, ირღვევა თუ არა ინდივიდის ღირსების დაცვის აბსოლუტური უფლება იძულებით მკურნალობას დაქვემდებარებული პირის მიმართ. ამ საკითხზე უფრო ფართო კონსენსუსის მიღწევა გავლენას მოახდენს სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიების შეფასების პროცესზეც ადამიანური ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის თვალსაზრისით.

უნდა აღინიშნოს, რომ ფსიქიატრიული მკურნალობის საყოველთაოდ აღიარებული სტანდარტებიც გარკვეულ ცვლილებებს განიცდის. განსაკუთრებული ყურადღების გამოვლენაა საჭირო ფსიქიურად დაავადებული პაციენტების მიმართ ისეთი მეთოდების გამოყენებასთან, როგორიცაა ხელბორკილები, ქამარი, დამაწყნარებელი პერანგი და სხვ. მათი გამოყენება შეიძლება მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში. იურიდიული სისტემა, რომელიც უშვებს აღნიშნული მეთოდების რეგულარულ გამოყენებას, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ისინი არ არის დანიშნული ექიმის მიერ, ალბათობის მაღალი ხარისხით შეიძლება აღიარებულ იქნას როგორც კონვენციის მოთხოვნებთან შეუთავსებელი.

განსაკუთრებულ შემთხვევებში, თუ შესაბამისი სფეროს სპეციალისტებს მაინც მოუხდათ ამ მეთოდების გამოყენება, ისინი პირველივე შესაძლებლობისთანავე უნდა გაუქმდეს. გარდა ამისა, დაუშვებელია მათი გამოყენება სასჯელის სახით, რაც კონვენციის დარღვევის უპირობო დამადასტურებელ ფაქტს წარმოადგენს. იმ შემთხვევაში, თუ პაციენტის იზოლაცია გამოიყენება არა სასჯელის სახით, არამედ სხვა მიზნით, ის უნდა იყოს დეტალურად შემუშავებული პოლიტიკის საგანი, რომელიც განსაზღვრავს, კერძოდ, რა შემთხვევაში შეიძლება მისი გამოყენება, რა მიზნით და როგორი ხანგრძლივობით; გარდა ამისა, განსაზღვრავს ამ ღონისძიებების რეგულარულად გადასინჯვის, ადამიანური კონტაქტისა და პერსონალის მხრიდან განსაკუთრებული ყურადღების გამოვლენის აუცილებლობას. იმასთან დაკავშირებით, რომ ფსიქიატრიულ პრაქტიკაში უკანასკნელ პერიოდში შეინიშნება პაციენტების იზოლაციაზე უარის თქმის მზარდი ტენდენცია და ეჭვის ქვეშ დგება ამ ღონისძიების თერაპევტული ეფექტი, მოსალოდნელია, რომ ზემოაღნიშნული პირობების შეუსრულებლობა კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევად ჩაითვალოს. ერთ-ერთ საქმეში სასამართლო შეშფოთებული იყო პირველ რიგში დროის იმ ხანგრძლივობით, რომლის განმავლობაშიც გამოიყენებოდა ხელბორკილები და სარეჟიმო საწოლი. თუმცა, ჩათვალა, რომ მის ხელთ არსებული მტკიცებულებები არ არის საკმარისი მთავრობის მტკიცების გასაქარწყლებლად იმის შესახებ, რომ მოცემული მომენტისათვის ფსიქიატრიის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპების შესაბამისად, მედიცინის მეცნიერება ამართლებს ასეთ მოქმედებას.

ფსიქიატრიული მკურნალობის კონკრეტულ მეთოდებთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა იმის თაობაზე, ჩაითვლება თუ არა ამა თუ იმ მეთოდის გამოყენება ღირსების დამამცირებელ მოპყრობად. ასეთ მეთოდთა რიცხვს მიეკუთვნება ელექტროშოკური თერაპია. იმის მიუხედავად, რომ ელექტროშოკური თერაპია რჩება მკურნალობის მიღებულ მეთოდად ფსიქიატრიული პრაქტიკის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპების თანახმად, წამების თავიდან აცილების კომისიამ განსაკუთრებული შეშფოთება გამოხატა არამოდიფიცირებული ფორმით მისი გამოყენების მიმართ (ე.ი. ანესთეზიისა და კუნთების რელაქსანტების გამოყენების გარეშე). კომისია მიიჩნევს, რომ ეს მეთოდი უკვე თანამედროვე ფსიქიატრიულ პრაქტიკაშიც აღარ შეიძლება მისაღებად ჩაითვალოს. მისი აზრით, თავად ეს პროცედურა დამამცირებელია როგორც პაციენტის, ისე მისი განმახორციელებელი პერსონალისათვის. რამდენადაც ელექტრო-შოკურ თერაპიას მოდიფიცირებული ფორმითაც კი დამამცირებელი ხასიათი აქვს, ის სასურველია ჩატარდეს სპეციალურად ამისთვის მოწყობილ შენობაში სხვა პაციენტებს თვალთახედვიდან მოშორებით, სათანადოდ მომზადებული პერსონალის მიერ.

საქართველოს მატერიალურ და პროცესუალურ კანონმდებლობაში მკაცრად რეგლამენტირებულია სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიების გამოყენების წესი. ეს ღონისძიება შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მხოლოდ იმ პირის მიმართ, ვინც ჩაიდინა სისხლის სამართლის კანონით აკრძალული ქმედება შეურაცხადობის მდგომარეობაში; შეზღუდული შერაცხადობის მდგომარეობაში; რომელიც დანაშაულის ჩადენის შემდეგ ფსიქიურად დაავადდა, რაც შეუძლებელს ხდის მისთვის სასჯელის დანიშვნას; ან როდესაც პირს ესაჭიროება განკურნება ალკოჰოლიზმისაგან ან ნარკომანიისაგან.

გარდა ამისა, სამედიცინო ხასიათის იძულებითი ღონისძიება ინიშნება მხოლოდ მაშინ, როდესაც პირის ფსიქიკური მდგომარეობა საფრთხეს უქმნის თვითონ მას ან სხვას ანდა შეიცავს სხვაგვარი არსებითი ზიანის საშიშროებას.

,,სისასტიკის მინიმალური ზღვარის პრინციპი“

სასტიკი მოპყრობის ყველა სახე არ ხვდება კონვენციის მე-3 მუხლის მოქმედების ქვეშ. სასამართლომ დაადგინა, რომ ამისათვის უდიერმა მოპყრობამ უნდა მიაღწიოს სისასტიკის მინიმალურ დონეს. თუმცა, ისიც აღინიშნა, რომ ხანდახან რთულია მკვეთრი ზღვარის გავლება ერთი მხრივ, სასტიკ მოპყრობასა და, მეორე მხრივ, კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას შორის.

სხვადასხვა საზოგადოებებში, ასევე ერთი საზოგადოების შიგნით ინდივიდებს შორის შეიძლება არსებობდეს განსხვავებული შეხედულებანი იმის შესახებ, თუ რა ჩაითვლება სასტიკ მოპყრობად. მაგალითად, ქალების და ბავშვების მიმართ მოპყრობის ზოგიერთი ფორმა რელიგიური ან კულტურული ჩვეულებების მიხედვით, მოსახლეობის სხვადასხვა ფენების მიერ შეიძლება აღქმულ იქნეს როგორც უფრო მეტად სასტიკი, განსხვავებით საზოგადოების სხვა ჯგუფების წარმოდგენებისაგან. მოპყრობის ამა თუ იმ ფორმის ფსიქოლოგიური ზემოქმედების ხარისხი ხშირად კონკრეტული ინდივიდის კულტურული განვითარების დონეზეა დამოკიდებული.

თუმცა, რაც შეეხება სასტიკ მოპყრობას და კონვენციის მე-3 მუხლით წარმოდგენილ გარანტიებს, აქ იკვეთება პრაქტიკისა და სტანდარტების უნიფიკაციის მზარდი ტენდენცია, რაც თავის მხრივ, იწვევს მეტ ობიექტურობას სისასტიკის მინიმალური ზღვარის შეფასების პროცესში.

ღირსების ხელყოფის ფორმები

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპულ კონვენციას ხელი მოეწერა რომში 1950 წლის 4 ნოემბერს და ძალაში შევიდა 1953 წლის 3 მაისს. კონვენცია ფლობს სავალდებულო იურიდიულ ძალას საერთაშორისო სამართლის ჩარჩოებში და ამავე დროს, საქართველოს კონსტიტუციის თანახმად, საქართველოს შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის შემადგენელ ნაწილსაც წარმოადგენს. ამდენად, კონვენციას აქვს სავალდებულო ხასიათი ქვეყნის ეროვნული სასამართლოებისა და სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებისათვის. გარდა ამისა, საქართველოს მოქალაქეები აღჭურვილნი არიან კონვენციაში დაფიქსირებული უფლებებითა და მოვალეობებით, ასე რომ, მათ შეუძლიათ უშუალოდ მოითხოვონ მისი ნორმების გამოყენება შიდასახელმწიფოებრივ სასამართლო პროცედურებში.

კონვენციის კიდევ ერთ მნიშვნელოვან თავისებურებად გვევლინება მისი დინამიური ხასიათი, რაც ასახავს სოციალური სტანდარტებისა და მოთხოვნილებების ცვლილების პროცესს. სწორედ კონვენციის მე-3 მუხლის საფუძველზე საქმის განხილვისას სასამართლოს მიეცა შესაძლებლობა აღენიშნა, რომ კონვენცია წარმოადგენს ცოცხალ ინსტრუმენტს, რომლის ახსნა-განმარტებაც უნდა წარმოებდეს დღევანდელი დღის აქტუალური მოვლენების პრიზმაში.

როგორც სასამართლომ არაერთხელ აღნიშნა, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლში დაფიქსირებულია დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი უმთავრესი ფასეულობა. იგი ადგენს: ,,დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელის გამოყენება“.

წამებისაგან თავისუფლების უფლება და არაჰუმანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობისაგან თავისუფლების უფლება წარმოადგენს ადამიანის ერთ-ერთ უმთავრეს უფლებას, რამდენადაც ისინი დაკავშირებულია ინდივიდის პირად ხელშეუხებლობასა და ადამიანურ ღირსებასთან. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო იერარქიაში ამ აღნიშნულ უფლებათა მეტისმეტად მაღალი მდგომარეობა გამოხატავს მათ განსაკუთრებულ სტატუსს ამ თვალსაზრისით. მოსარჩელეები ხშირად ეყრდნობიან კონვენციის მე-3 მუხლს, ცდილობენ რა წარმოადგინონ უფრო მაღალი სტატუსი, როდესაც მათი მოთხოვნები კონვენციის სხვა მუხლების საფუძველზე საკმაოდ სუსტია; მეორე მხრივ, როგორც ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლო, ისე ადამიანის უფლებათა ევროპული კომისიაც კონვენციის მე-3 მუხლის დებულებათა განმარტებას განსაკუთრებული სიფრთხილით ეკიდებიან, რათა თავიდან აიცილონ მათი სერიოზული ხასიათიდან გამომდინარე ამ ნორმების უადგილო გამოყენება. მე-3 მუხლის დარღვევაზე მსჯელობისას აუცილებელია კონკრეტული საქმის გარემოებებისა და მოცემულ მომენტში დამკვიდრებული შეხედულებების გათვალისწინება. თუმცა, აღნიშნული მუხლით აკრძალული მოპყრობისა და სასჯელის სახეების შეფასებისას აბსოლუტური სტანდარტები არ არსებობს.

ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლო და კომისია, როგორც წესი, განიხილავენ კონვენციის მე-3 მუხლში მოხსენიებულ სამ ძირითად ცნებას, ასხვავებენ რა მათ ძირითადად ხარისხის მიხედვით. კომისიამ აღნიშნა: წამების ნებისმიერი სახე უნდა ჩავთვალოთ არაჰუმანურ ან ღირსების დამამცირებელ მოპყრობად, არაჰუმანური მოპყრობა კი, თავის მხრივ, ასევე ღირსების დამამცირებელ მოპყრობად.

სასამართლომ ერთმანეთისაგან განასხვავა აკრძალულ ქმედებათა სამი კატეგორია:

1. წამება-განზრახი არაჰუმანური მოპყრობა, რაც იწვევს მეტად სერიოზულ და სასტიკ ტანჯვას;

2. არაჰუმანური მოპყრობა-ძლიერი ფიზიკური და მორალური ტანჯვის მიყენება;

3. ღირსების დამამცირებელი მოპყრობა-უდიერი მოპყრობა, მიმართული იმისკენ, რომ გამოიწვიოს მსხვერპლში შიშის, ტკივილისა და არასრულფასოვნების შეგრძნება, რაც დაამცირებს მას და, შესაძლოა, დაძლევს მის ფიზიკურ ან მორალურ წინააღმდეგობას.

საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მე-2 ნაწილში ჩამოთვლილი აკრძალვები (,,დაუშვებელია ადამიანის წამება, არაჰუმანური, სასტიკი ან პატივისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობა ან სასჯელის გამოყენება~) აღწერენ ადამიანის ღირსების შელახვის შედარებით აუტანელ ვარიანტებს, გააზრებულს პირადი თავისუფლების თვალსაზრისით. ძალადობის აკრძალვა მოიცავს ნებისმიერი სხეულებრივი სასჯელის დაწესების აკრძალვას. წამების მუქარა სასტიკი მოპყრობის ტოლფასია.

განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია წამების აკრძალვა. გაეროს 1984 წლის კონვენცია (ძალაში შევიდა 1987 წლის 26 ივნისს) ,,წამებისა და სხვა სასტიკი, არაჰუმანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობისა და სასჯელის გამოყენების წინააღმდეგ“ წამებაში მოიაზრებს ნებისმიერ ქმედებას, რომელიც პირს განზრახ აყენებს ძლიერ ტკივილს ან ტანჯვას (ფიზიკურს ან მორალურს), რათა მიღებულ იქნეს მისგან ან მესამე პირისაგან ცნობები ან აღიარება; დასჯილ იქნას იმ ქმედებისათვის, რომელიც ჩაიდინა მან ან მესამე პირმა, ან რომლის ჩადენაშიც ის ეჭვმიტანილია, ასევე სხვა მიზეზით, რომელიც დაფუძნებულია ნებისმიერი სახის დისკრიმინაციაზე. აღნიშნული მოქმედებები კონვენციის მიხედვით წარმოადგენს წამებას, თუ ისინი ჩადენილია სახელმწიფო თანამდებობის პირების მიერ (ან სხვა პირებისა, რომლებიც გამოდიან ოფიციალურ რანგში), მათი წაქეზებით ან უსიტყვო თანხმობით. ამ განსაზღვრებაში არ მოიაზრება ტკივილი ან ტანჯვა, რაც წარმოადგენს კანონიერი სანქციების შედეგს, განუყოფელია ასეთი სანქციებისაგან ან მათგან შემთხვევით არის გამოწვეული^.1

მთელ მსოფლიოში წამების პრაქტიკის გაგრძელების სასტიკი რეალობის მიუხედავად, რის შესახებაც ავტორიტეტული წყაროები განუწყვეტლივ აგროვებენ ცნობებს, უნდა აღინიშნოს, რომ წამების აკრძალვა წარმოადგენს არა მხოლოდ კონვენციაში განმტკიცებულ ნორმას, არამედ საერთაშორისო სამართლის ნაწილსაც და განიხილება ius cogens-ის თვალსაზრისით.

უ:სასამართლომ განაცხადა, რომ წამება განსხვავდება უდიერი მოპყრობის სხვა ფორმებისაგან ,,მიყენებული ტანჯვის ინტენსიურობის ხარისხის მიხედვით.~ სისასტიკის ხარისხი და ტანჯვის ინტენსიურობა შემდეგი კრიტერიუმებით განისაზღვრება:

- ხანგრძლივობა;

- ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ზემოქმედება;

- მსხვერპლის სქესი, ასაკი და ჯანმრთელობის მდგომარეობა;

- მისი აღსრულების საშუალებები და მეთოდები.

წამებას ახასიათებს actus reus (ბრალეული ქმედების) ელემენტი და წინასწარგანზრახული ფორმა. იმ საქმეებზე, სადაც სასამართლომ დაადგინა წამების ფაქტი, აღნიშნა, რომ ,,მსხვერპლისადმი მოპყრობას უნდა ჰქონდეს წინასწარგანზრახული ხასიათი, ვინაიდან აღნიშნული ქმედების განსახორციელებლად საჭიროა განსაზღვრული წინასწარი მომზადება“. გარდა ამისა, წამებაში ხშირად შეინიშნება მიზანმიმართულობის ელემენტი (მაგალითად, მსხვერპლისაგან ცნობების ან აღიარებითი ჩვენების მიღება).

სასტიკი მოპყრობა, რომელიც არ წარმოადგენს წამებას მიზანმიმართულობისა და ინტენსიურობის დაბალი ხარისხის გამო, შეიძლება შეფასდეს როგორც არაჰუმანური ან ღირსების დამამცირებელი.

ტერმინები ,,არაჰუმანური“ და ,,ღირსების დამამცირებელი“ ხშირად ერთდროულად გამოიყენება. ისინი ჯერ კიდევ არ არის დამუშავებული კომისიისა და სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალში. საქმეში - ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ სასამართლომ აღნიშნა, რომ „სასტიკმა მოპყრობამ უნდა მიაღწიოს სისასტიკის მინიმალურ დონეს იმისათვის, რომ მოექცეს კონვენციის მე-3 მუხლის ზემოქმედების ქვეშ. ამ მინიმუმის შეფასება შეფარდებით ხასიათს ატარებს. ის დამოკიდებულია საქმის კონკრეტულ გარემოებებზე, მაგალითად, ასეთი მოპყრობის ხანგრძლივობაზე, მის ფიზიკურ და მორალურ შედეგებზე, ზოგიერთ შემთხვევაში კი მსხვერპლის სქესზე, ასაკზე, ჯანმრთელობის მდგომარეობაზე და ა.შ.“

მთელ რიგ შემთხვევებში მსჯავრდებულებმა შეიტანეს საჩივარი, რომ ციხის უფროსობა სასტიკად ეპყრობოდა მათ, რაც, მათი აზრით, წარმოადგენს არაჰუმანური მოპყრობის შესახებ კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას. ერთ შემთხვევაში განმცხადებლები ამტკიცებდნენ, რომ არ იყვნენ უზრუნველყოფილნი აუცილებელი სამედიცინო დახმარებით ისეთი დაავადების დროს, როგორიცაა გლაუკომა, დიაბეტი, გულის დაავადებები, ტვინში სისხლის ჩაქცევის შედეგად ფუნქციების დარღვევა. კომისიამ ვერ აღმოაჩინა კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევის ფაქტი, თუმცა, მან საწინააღმდეგო გადაწყვეტილება მიიღო, როცა განმცხადებელმა იძულებითი დაკავებისას დროს მოიტეხა ნეკნი და მას არ აღმოუჩინეს სამედიცინო დახმარება 6 დღის განმავლობაში. ეს საქმე მშვიდობიანი მოლაპარაკებით გადაწყდა.

ისეთმა ფაქტორებმა, როგორიცაა მსხვერპლის ასაკი და სქესი, შეიძლება საკმაოდ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინონ იმის შეფასებაზე, წარმოადგენს თუ არა მოპყრობა არაჰუმანურს ან ღირსების დამამცირებელს, თუ ის ქმნის წამების შემადგენლობას, რამდენადაც ამ შეფასების პროცესს აქვს სუბიექტური ხასიათი. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ზოგ შემთხვევაში შეიძლება საკმარისი იყოს ისიც, რომ მსხვერპლი თავს დამცირებულად გრძნობს საკუთარი თავის წინაშე (და არა სხვების წინაშე).

მოქმედებათა უმრავლესობას, რომლებიც მიეკუთვნებიან კონვენციის მე-3 მუხლის გამოყენების სფეროს, შეიძლება ეწოდოს ,,მოპყრობა“. თუმცა, ზოგ შემთხვევაში სრულიად ცალსახად შეიძლება საუბარი დაზარალებულის მიმართ გამოყენებული სასჯელის ამა თუ იმ ფორმაზე, რაც, თავის მხრივ, მოითხოვს იმის დადგენას, წარმოადგენს თუ არა აღნიშნული სასჯელი არაჰუმანურს ან ღირსების დამამცირებელს.

შეიძლება კამათი იმ საკითხზე, რომ სასჯელში თავისთავად არის ჩადებული ბუნებრივი დამცირების ელემენტი, მაგრამ აბსურდი იქნებოდა იმის მტკიცება, რომ ჩვეულებრივი სასჯელის აღსრულება წარმოადგენს ღირსების დამამცირებელ მოპყრობას კონვენციის მე-3 მუხლის თვალსაზრისით. აღნიშნული საკითხის განხილვისას სასამართლო სავსებით სამართლიანად მოითხოვს დამატებითი კრიტერიუმის არსებობას. მართლაც, კონვენციის მე-3 მუხლი, რომელიც ცალსახად კრძალავს ,,არაჰუმანურ“ და ,,ღირსების დამამცირებელ“ სასჯელს, ჩვეულებრივ სასჯელსა და სასჯელის აღნიშნულ სახეს შორის განსხვავების არსებობაც უდავოდ გულისხმობს.

ამდენად, ღირსების დამამცირებელი სასჯელის აკრძალვა ჩვეულებრივი სასჯელის აღსრულების პროცედურაზე არ ახდენს გავლენას იმ შემთხვევაშიც კი, როცა დამნაშავის მიმართ გამოტანილი განაჩენი საკმაო სიმკაცრით გამოირჩევა. სასამართლომ მი-უთითა, რომ მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში შეიძლება მკაცრი განაჩენის აღსრულებაზე გავრცელდეს კონვენციის მე-3 მუხლის მოქმედება. 1978 წელს სასამართლომ გამოიტანა გადაწყვეტილება, რომ გაერთიანებულ სამეფოში დაწესებული არასრულწლოვან სამართალდამრღვევთა სხეულებრივი სასჯელების პრაქტიკა კონვენციის მე-3 მუხლს ეწინააღმდეგება (მიუხედავად იმისა, მიიღო თუ არა არასრულწლოვანმა რეალურად სხეულის მძიმე დაზიანება).

ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემის ევროპული პრაქტიკის გათვალისწინებით, ადამიანის წამება, არაჰუმანური, ან ღირსების შემლახველი მოპყრობა და სასჯელის გამოყენება შემდეგ სიტუაციებს ასახავს: პოლიციაში დაკავებულთა მიმართ სასტიკი მოპყრობა; პატიმრობის არაჰუმანური და ღირსების დამამცირებელი პირობები; მეტისმეტად ხანგრძლივი ან უკანონო თავისუფლების აღკვეთა; დეპორტაცია ან გასახლება (მსჯავრდებულის დეპორტაცია იმ სახელმწიფოში, სადაც ამ ქვეყნის კანონმდებლობისა და პრაქტიკის შესაბამისად, მას შეიძლება ემუქრებოდეს წამება ან არაჰუმანური მოპყრობა (არაჰუმანური მოპყრობის საფრთხე); ადამიანის ,,გაქრობა“; სასიკვდილო განაჩენის აღსრულების გადაწყვეტილება, რომლის დროსაც მსჯავრდებული ხანგრძლივი პერიოდის (მრავალი წლის) განმავლობაში უნდა ელოდოს განაჩენის აღსრულებას და განიცადოს ძლიერი ტანჯვა; არასრულწლოვანთა სხეულებრივი სასჯელები; დისკრიმინაცია; კერძო პირთა მხრიდან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის მსხვერპლის სასამართლოს მიერ დაცვის შეუძლებლობა; ადამიანის ღირსებასთან ასევე შეუსაბამოა ადამიანების იმგვარი გონებრივი ჩათრევა, რომ მათ უმრავლესობას მხოლოდ ერთი მიმართულებით შეეძლოს ფიქრი და მოქმედება.

კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევის საფრთხე მეტ-ნაკლებად ემუქრებათ თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში, და შესაბამისად, ხელისუფლების ორგანოების სრული კონტროლის ქვეშ მყოფ პირებს. ავტორიტეტული სამთავრობათაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ შეგროვილი უამრავი მტკიცებულება გვიჩვენებს, რომ მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში წინასწარ გამოძიებაში მყოფი პატიმრებისათვის შექმნილი პირობები ყველაზე სერიოზული კრიტიკის საგანს წარმოადგენს. ეს კრიტიკა მრავალფეროვანია. იგი მოიცავს წამების დოკუმენტურად დადასტურებულ ფაქტებს და ინფორმაციას პატიმრობის ისეთი რეჟიმების არსებობის შესახებ, რომლებიც სერიოზულად ლახავს იმ ადამიანთა ღირსებას, რომლებიც სასამართლოს მიერ ჯერ არ არიან აღიარებულნი დამნაშავეებად. აღნიშნული საკითხის დასარეგულირებლად წამების თავიდან აცილების კომიტეტი სარგებლობს თავისუფალი მანდატით მოინახულოს თავისუფლების აღკვეთს ადგილები, შეისწავლოს იქ მყოფთა მიმართ მოპყრობის პირობები და საჭიროების შემთხვევაში გააძლიეროს მათი დაცვა.

1992 წლის 6 აპრილს გაეროს ადამიანის უფლებათა დაცვის კომიტეტმა ზოგად კომენტარში განაცხადა, რომ სახელმწიფო ვალდებულია მოეპყრას დაკავებულებს და დაპატიმრებულებს მათი ღირსების სრული პატივისცემით. აქედან გამომდინარე, აკრძალულია დაკითხვის საშუალებებად ნარკოანალიზის, სიცრუის დეტექტორის, ასალაპარაკებელი საშუალების, ჰიპნოზის ან წამების გამოყენება. კომიტეტმა ასევე განაცხადა, რომ ეს არის ,,ძირითადი და საყოველთაო წესი“, რომლის გამოყენებაც არ შეიძლება იყოს დამოკიდებული სახელმწიფოს მატერიალურ შესაძლებლობებზე.

წამების და სასტიკი, არაადამიანური, ღირსების შემლახავი მოპყრობის ან დასჯის რამდენიმე შემთხვევის შემდეგ მრავალ ქვეყანაში შეიმუშავეს მთელი რიგი ზოგადი პრინციპები. ამ პრინციპების შესაბამისად, სასჯელი წარმოადგენს სასტიკ, არაადამიანურ და ღირსების შემლახავ მოპყრობას თუ იგი:

ა) არ შეესაბამება ჩადენილ ქმედებას ან დისციპლინისა და რეჟიმის განხორციელების მიზანს;

ბ) არაგონივრულია;

გ) არ არის აუცილებელი;

დ) თვითნებურია;

ე) იწვევს გაუმართლებელ ტკივილს და განცდებს.

იმისათვის რომ განვსაზღვროთ, ირღვევა თუ არა კონკრეტული სასჯელით რომელიმე ამ პრინციპთაგანი, უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი ფაქტორები:

1. დასჯის ხასიათი და ხანგრძლივობა;

2. განმეორებადობის სიხშირე და შესაძლო შედეგები პატიმრის სქესის, ასაკის და სხვა შესაბამისი ფიზიკური ნიშნების მიხედვით;

3. პატიმრის ფიზიკური და გონებრივი მდგომარეობა;

4. კვალიფიციური და კომპეტენტური სამედიცინო შემოწმების შესაძლებლობა დასჯის შემდეგ, პატიმრის ფიზიკური და გონებრივი მდგომარეობის გარკვევის მიზნით;

5. კანონთან შესაბამისობა.

ციხის ხელმძღვანელ პირებს არა აქვთ უფლება, რომ პატიმრებთან სასტიკი მოპყრობა გაამართლონ კანონმდებლობაზე ან ზემდგომი ორგანოების ინსტრუქციებზე დაყრდნობით.

თუ პირს მიყენებული აქვს სხეულის დაზიანება თავისუფლების აღკვეთის ადგილას ყოფნის დროს ხელისუფლების ორგანოების მხრიდან ფიზიკური ძალის გამოყენების შედეგად, ამ ორგანოების წარმომადგენლებმა უნდა დაამტკიცონ, რომ ეს ღონისძიებები განპირობებული იყო თვით დაკავებულის ქცევით და იყო აბსოლუტურად გარდაუვალი. შესაბამისად, მათვე უნდა ახსნან დაზარალებულის სხეულზე არსებული ტრავმების მიზეზები. სასამართლომ განაცხადა, რომ ,,დაკავებულის სიკვდილის შემთხვევაში, მაშინაც კი, თუ ამ უკანასკნელს მიყენებული აქვს სხეულის უმნიშვნელო დაზიანება, ხელისუფლებას ეკისრება განსაკუთრებული ვალდებულება წარმოადგინოს აღნიშნული ფაქტის ირგვლივ დამაკმაყოფილებელი ახსნა-განმარტება.“ ამასთან, აღნიშნული ახსნა-განმარტების შეფასება უნდა მოხდეს როგორც მათი სარწმუნოების, ასევე კონვენციის მე-3 მუხლის მოთხოვნებთან შესაბამისობის დადგენის თვალსაზრისით.

კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევა პრაქტიკულად თავისუფლების აღკვეთის ყოველ სტადიაზეა შესაძლებელი - დაკავების პირველივე მომენტიდან პირის გათავისუფლებამდე. თუ სასტიკი მოპყრობა დაკავებულისაგან ინფორმაციის ან აღიარებითი ჩვენების მიღებასთან არის დაკავშირებული, აღნიშნულ დარღვევას ადგილი აქვს დაკავების პირველ სტადიაზე - დაკითხვებისა და დაკავებულისაგან ახსნა-განმარტების მიღების პროცესში, რასაც ადგილი შეიძლება ჰქონდეს უფრო მეტად პოლიციის განყოფილებაში, ვიდრე ციხეში.

დაკავების კონკრეტულ პირობებს, რომლებიც კონვენციის მე-3 მუხლის თანახმად, ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის კატეგორიას მიეკუთვნება, წარმოადგენს კამერების გადატვირთვა, სუფთა ჰაერზე გასვლისა და გარე სამყაროსთან კონტაქტის შეუძლებლობა, არაადექვატური სანიტარული და ჰიგიენური პირობები, სამედიცინო დახმარების უქონლობა. სახელმწიფო ორგანოებს ეკისრებათ თავისუფლების აღკვეთს ადგილებში მყოფ პირთა ჯანმრთელობის დაცვის ვა;დებულება. საჭირო სამედიცინო დახმარების აღმოუჩენლობა შეიძლება დაკვალიფიცირდეს როგორც კონვენციის მე-3 მუხლთან შეუთავსებელი ქმედება.

უკანასკნელ წლებში საქართველო გახდა რა სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციის წევრი, ის ვალდებულია აღიაროს საერთაშორისო სამართლის ძირითადი დებულებები, რომლებიც კრძალავენ წამებას, არაჰუმანურ ან პატივისა და ღირსების შემლახველ მოპყრობას და სასჯელის გამოყენებას.

ჩვენს ქვეყანაში მსჯავრდებულთა ცხოვრების პირობებთან დაკავშირებით ჩამოყალიბდა თითქმის კატასტროფული სიტუაცია. განსაკუთრებით მძიმე მდგომარეობაა საგამოძიებო იზოლატორებში. პენიტენციალური სისტემა, ფაქტიურად, არ ფინანსდება.

მოცემულ შემთხვევაში სახეზეა ადამიანის უფლებათა დარღვევის პრობლემა, რომლის გადაჭრაც საეჭვოა კანონმდებლობის სრულყოფით, მისი კონსტიტუციასთან შესაბამისობის საკითხის გადაწყვეტით, ან პენიტენციალური სისტემის გადასვლით იუსტიციის სამინისტროს დაქვემდებარებაში. ასევე არ უნდა ვივარაუდოთ, რომ შინაგან საქმეთა სამინისტროსა და პროკურატურის შესაბამისი ორგანოები შეეცდებიან დაპატიმრებების რიცხვისა და წინასწარი პატიმრობის ვადის შემცირებას (პრინციპში, ეს მაშინ იქნება შესაძლებელი, თუ საქართველოს კონსტიტუციის მე-18 მუხლის მე-2 ნაწილის შესრულებაზე (,,თავისუფლების აღკვეთა ან პირადი თავისუფლების სხვაგვარი შეზღუდვა დაუშვებელია სასამართლოს გადაწყვეტილების გარეშე“) შემოღებული იქნება დაპატიმრების კანონიერებისა და დასაბუთებულობის წინასწარი სასამართლო კონტროლის ინსტიტუტი). პრობლემის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ საქართველოში ადამიანის მოთავსება საგამოძიებო იზოლატორში - ეს არის სამართალდამცავი ორგანოების მიერ წამების გამოყენების, როგორც ეჭვმიტანილთა და ბრალდებულთა ბრალეულობის დამადასტურებელი ერთ-ერთი ძირითადი საშუალების, დამკვიდრებული პრაქტიკა. ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა დარღვევების ყველაზე უფრო გავრცელებულ შემთხვევებს კვლავინდებურად ადგილი აქვს შინაგან საქმეთა (პოლიციის) რაიონულ, საქალაქო და რესპუბლიკური ორგანოების საქმიანობაში. ისინი ძირითადად დაკავშირებულია კანონით დადგენილი წესების დარღვევით მტკიცებულებათა შეგროვების მცდელობებთან, სამსახურებრივი მოვალეობების ბოროტად გამოყენებასა და უფლებამოსილების გადამეტებით პირების დაკავების, ჩხრეკის, ძალადობის, ცემის, წამების, მუქარის, მოტყუების, შანტაჟის, პიროვნების აბუჩად აგდების გზით ჩვენებების, ქრთამის გამოძალვის ფაქტებთან, რაც დადგენილია ევროპის საბჭოსა და გაეროს ექსპერტების მიერ.

ამდენად, საქართველოში სახეზეა სიტუაცია, როდესაც ეჭვმიტანილთა და ბრალდებულთა მიმართ პატიმრობის შესახებ კანონმდებლობის გამოყენება ეწინააღმდეგება საქართველოს კონსტიტუციას, რამდენადაც აღნიშნული ტოლფასია ადამიანის მოთავსებისა ისეთ პირობებში სადაც უხეშად ირღვევა კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მოთხოვნები, და თუ ჩავთვლით, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო ამ თვალსაზრისს დაეყრდნობა, მოსალოდნელია, რომ მანამ, სანამ ამ სასამართლოსათვის ავტორიტეტული ორგანიზაციები არ მივლენ ადამიანის ღირსების დაცვის მოთხოვნებთან საგამოძიებო იზოლატორებში არსებული პირობების მინიმალურ დონეზე შესაბამისობაში მოყვანის აუცილებლობის აღიარებამდე, საკონსტიტუციო სასამართლო მოქალაქეთა უფლებებისა და თავისუფლებების დარღვევის საჩივრებზე სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის შესაბამის ნორმებს ცნობს არაკონსტიტუციურად. თუმცა, ასეთი ვარაუდი გაუმართლებელია. ასევე არ არსებობს საფუძველი ჩავთვალოთ, რომ სასამართლოები, რომლებიც იხილავენ სისხლის სამართლის საქმეებს, ბრალდებულის (განსასჯელის) ყოფნას საგამოძიებო იზოლატორში აღიარებენ წამებად და ამ პოზიციიდან გამომდინარე იმსჯელებენ წინასწარი გამოძიების დროს მიღებული პირის ბრალეულობის დამადასტურებელი მტკიცებულებების კანონიერების საკითხზე. ასეთ პირობებში მხოლოდ იმის მოლოდინი დაგვრჩენია, რომ მომავალში საქართველოს სახელმწიფო აღიარებს და დაიცავს ადამიანის ღირსების პრინციპს საგამოძიებო იზოლატორში მყოფი პირების მიმართ.

ანალოგიური პრობლემა წამოიჭრება უვადო თავისუფლების აღკვეთის გამოყენებისას, როდესაც უვადო თავისუფლების აღკვეთით მსჯავრდებული პირის ტანჯვა გამოწვეულია ძირითადად თვით სასჯელის ხასიათით. სამუდამო პატიმრობის ღირსეული აღსრულების ერთ-ერთ წინაპირობად გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო თვლის იმას, რომ მსჯავრდებულს ,,აქვს შანსი კვლავ ეზიაროს თავისუფლებას.“ ადამიანის ღირსების გარანტიდან გამომდინარეობს შეწყალების ინსტიტუტი, რომელიც უვადო თავისუფლების აღკვეთით მსჯავრდებულს უტოვებს იმედს, კვლავ დაიბრუნოს თავისუფლება. ამის დასასაბუ-თებლად ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო ამბობს: განსასჯელი არ უნდა იქცეს დანაშაულის დაძლევის შიშველ ობიექტად მისივე კონსტიტუციურ-სამართლებ-რივად დაცული სოციალური ღირებულების ხარჯზე; ღირსების ამგვარ გაგებასთან შეუ-თავსებელია სახელმწიფოს მიერ ადამიანისათვის თავისუფლების იძულებით წართმევის უფლების შენარჩუნება მისი კვლავ მოპოვების ყოველგვარი შანსის გარეშე.

დამიანის უფლებათა ევროპულ კონვენციაში არაფერია ნათქვამი არც კონკრეტულ ქვეყანაში მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის შესახებ და არც ქვეყნიდან გასახლების თავიდან აცილების უფლების თაობაზე, თუმცა, კონვენციის #4 ოქმის მე-4 მუხლი კრძალავს ქვეყნიდან უცხოელთა მასობრივ გასახლებას. კომისია დროდადრო იხილავს განცხადებებს, სადაც ცალკეული პირები ასაჩივრებენ ამა თუ იმ სახელმწიფოს გადაწყვეტილებას ქვეყნიდან მათი გასახლების შესახებ იმ საფუძვლით, რომ გასახლება გამოიწვევს მათ მიმართ ისეთ მოპყრობას, რომელიც კონვენციის მე-3 მუხლით არის აკრძალული. კომისიამ შეიმუშავა განსაზღვრული ნორმები, რომლებსაც ეყრდნობა ისეთი საქმეების განხილვისას, როცა გასახლება წინააღმდეგობაშია კონვენციის მე-3 მუხლთან და საკმაო საფუძველი არსებობს ჩავთვალოთ, რომ პირის მიმართ ადგილი ექნება აღნიშნული მუხლით აკრძალულ მოპყრობას. ამდენად, კომისია ინარჩუნებს უფლებას განიხილოს არა მხოლოდ დეპორტაციის განმახორციელებელი ქვეყნის შიდა სამართლებრივი პროცედურები, არამედ მხედველობაში მიიღოს ის საფრთხეც, რაც პირს შეიძლება ემუქრებოდეს იმ ქვეყანაში, სადაც მას ასახლებენ.

საქმეში სიორინგი (Soering) გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ გერმანიის მოქალაქემ შეიტანა საჩივარი იმის თაობაზე, რომ გაერთიანებული სამეფოს გადაწყვეტილება აშშ-თვის მისი გადაცემის შესახებ არღვევს მის უფლებას კონვენციის მე-3 მუხლთან მიმართებაში იმის გამო, რომ აშშ-ში მას შეიძლება მიუსაჯონ სიკვდილით დასჯა და ხანგრძლივი დროის (6-8 წლის) განმავლობაში ელოდოს მის აღსრულებას ვირჯინიის შტატის ციხეში, სადაც დაწესებულია განსაკუთრებით მკაცრი რეჟიმი და მოიპოვება სარწმუნო ცნობები განსასჯელთა მიმართ ფიზიკური ძალადობის შემთხვევების შესახებ, გარდა ამისა, არსებობს ,,სიკვდილმისჯილთა კამერის სინდრომის“ განცდის რეალური საფრთხე, რაც მის მიმართ არაჰუმანური მოპყრობის ტოლფასია. განმცხადებელი ამტკიცებდა, რომ დანაშაულის ჩადენის დროს (18 წლის ასაკში) მას ჰქონდა ფსიქიკური გადახრა, რაც არსებითად ამცირებდა მის მიერ საკუთარ ქმედებებზე პასუხისმგებლობის უნარს. განცხადებაში მან აღნიშნა, რომ პირს არ უნდა დაატოვებინონ იმ ქვეყნის ტერიტორიის ფარგლები, სადაც მისი უფლებები დაცულია კონვენციით, თუ არ იქნებიან დარ-წმუნებულნი, რომ სხვა სახელმწიფოს მიერ წარმოდგენილი გარანტიები არ იქნება კონვენციით გათვალისწინებული გარანტიების ანალოგიური მე-3 მუხლთან მიმართებაში. ამჯერად აშშ-ს ხელისუფლებამ არ წარმო-ადგინა არავითარი გარანტია, რომ არ მო-ითხოვს სასიკვდილო განაჩენის გამოტანას.

თავის მხრივ, გაერთიანებული სამეფოს მთავრობამ განაცხადა, რომ კონვენციის მე-3 მუხლის არ უნდა განიმარტოს როგორც სახელმწიფოზე დაკისრებული პასუხისმგებლობა მისი იურისდიქციის ფარგლებს გარეთ განხორციელებული ქმედებისათვის.

სასამართლომ მკვეთრად გადაუხვია სტრასბურგის ორგანოების ჩამოყალიბებულ პრეცედენტულ სამართალს და ერთხმად დაადგინა აღნიშნულ საქმეში კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევა. მან მიუთითა, რომ კონვენცია არ წარმოადგენს ერთხელ და სამუდამოდ ფორმულირებულ სამართლებრივ აქტს - ის ღიაა ახსნა-განმარტებისათვის დღევანდელი დღის პირობების შესაბამისად. იმის შეფასებისას, განხილულ უნდა იქნეს თუ არა კონკრეტული მოპყრობა ან სასჯელი არაჰუმანურად ან ღირსების დამამცირებლად კონვენციის მე-3 მუხლის თვალსაზრისით, ,,სასამართლომ არ შეიძლება არ განიცადოს განვითარების თანამედროვე ტენდენციებისა და იმ ნორმების ზეგავლენა, რომელთაც საყოველთაო აღიარება ჰპოვეს დანაშაულისათვის სასჯელის სახის განსაზღვრის პოლიტიკის სფეროში ევროპის საბჭოს წევრ-სახელმწიფოებში.“ გარდა ამისა, კონვენციის განმარტებისას აუცილებელია მხედველობაში იქნეს მიღებული მისი განსაკუთრებული ხასიათი, როგორც ხელშეკრულებისა ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლებების კოლექტიური გარანტიის შესახებ. ამდენად, მისი, როგორც ადამიანის უფლებების დაცვის უზრუნველმყოფი სამართლებრივი აქტის მიზანი და ამოცანები მოითხოვს კონვენციის მუხლების განმარტებას და ცხოვრებაში გამოყენებას ისე, რომ კონვენციით წარმოდგენილი გარანტიები იყოს რეალური და ეფექტური.

მართალია, კონვენციის ორგანოები წყვეტენ საკითხს კონვენციის რეალური (და არა შესაძლო) დარღვევის შესახებ, მაგრამ თუ ბრალდებული ექსტრადირების შემდეგ გახდება (ან ალბათობის მაღალი ხარისხით შეიძლება გახდეს) წამების, არაჰუმანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობისა და მსხვერპლი, მოსალოდნელი ზიანის სერიოზული და შეუქცევადი ხასიათის გათვალისწინებით, აუცილებელია აღნიშნული პრინციპიდან გადახვევა.

ამდენად, სასამართლომ დაადგინა, რომ თუ აღსრულდება გაერთიანებული სამეფოს შინაგან საქმეთა მინისტრის გადაწყვეტილება სიორინგის აშშ-თვის გადაცემის შესახებ, მის მიმართ ადგილი ექნება კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას (სასამართლოს 1989 წლის 7 ივლისის გადაწყვეტილება).

კომისიამ და სასამართლომ განიხილეს რამდენიმე საქმე კონვენციის მე-3 მუხლთან მიმართებაში, სადაც ბავშვები ამტკიცებდნენ, რომ სხეულებრივი სასჯელები სისხლისსამართლებრივი სანქციის სახით და დისციპლინური სანქციები სკოლებში წარმოადგენს ღირსების დამამცირებელ მოპყრობას. სასამართლომ დაადგინა: სხეულებრივი სასჯელის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ერთი ადამიანი ჩადის ფიზიკურ ძალადობას მეორის მიმართ. გარდა ამისა, ეს არის დაკანონებული ძალადობა, ე.ი. მოცემულ შემთხვევაში ძალადობა, რომელიც ნებადართულია კანონით და აღსრულებულია სახელმწიფოს სასამართლო ორგანოების მიერ. ამდენად, ეს სასჯელი წარმოადგენს ხელყოფას კონვენციის მე-3 მუხლის ერთ-ერთ მთავარ მიზანზე - დაიცვას ადამიანის ღირსება და ფიზიკური ხელშეუხებლობა გამორიცხული არაა, რომ ასეთმა სასჯელმა გამოიწვიოს უარყოფითი ფსიქოლოგიური შედეგები.

გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ მიმართულ საქმეში კომისიამ დაადგინა კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევის ფაქტი შემდეგი საფუძვლით: მოცემულ მომენტში განათლების კომპეტენტური ორგანოების მიერ არ იყო დადგენილი არანაირი ოფიციალური წესები სხეულებრივ სასჯელებთან დაკავშირებით, ამდენად, ასეთი სასჯელების გამოყენება დამოკიდებული იყო ცალკეული სკოლის ხელმძღვანელთა შეხედულებაზე. კომისიამ განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიანიჭა იმ გარემოებას, რომ სხეულებრივი სასჯელი გამოყენებულ იქნა სხვა ადამიანის თანდასწრებით 16 წლის გოგონას მიმართ, რომელმაც, შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობის შესაბამისად, საქორწინო ასაკს მიაღწია. გარდა ამისა, არ შეიძლება იმის მტკიცება, რომ მიყენებული ზიანი წმინდა ტრივიალურ ხასიათს ატარებს და უარყოფით ფსიქოლოგიურ შედეგებს გამორიცხავს. ამდენად, კომისიამ მხედველობაში მიიღო კონკრეტული გარემოებები და დაადგინა, რომ განმცხადებლის წინააღმდეგ გამოყენებული სხეულებრივი სასჯელი წარმოადგენს მისი ღირსების დამცირებას, აღწევს რა კონვენციის მე-3 მუხლით გათვალისწინებულ ქმედებათა მინიმალურ დონეს.

კომისიამ შეიმუშავა პრინციპი, რომლის თანახმად, რასობრივი დისკრიმინაცია შეიძლება წარმოადგენდეს კონვენციის მე-3 მუხლის დებულების დარღვევას ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის შესახებ. სასა-მართლომ დააზუსტა, რომ სახელმწიფო გან-ზრახ უნდა ატარებდეს დისკრიმინაციულ ღონისძიებებს, რათა მისი ქმედება კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევად ჩაითვალოს.

ავსტრიის წინააღმდეგ მიმართულ საქმეში განმცხადებელმა მიუთითა, რომ სახელმწიფომ არ დართო მას ნება განეცხადებინა საკუთარი ეთნიკური წარმოშობის შესახებ მოსახლეობის ლინგვისტური აღწერის დროს, რაც არღვევს კონვენციის მე-3 მუხლს ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის თვალსაზრისით. კომისიამ ვერ აღმოაჩინა ვერანაირი დარღვევა და მიუთითა, რომ კონვენცია არ ითვალისწინებს ლინგვისტუ-რი უმცირესობის, როგორც ასეთის, უფლებებს, და ასეთ უმცირესობათა ცალკეული წევრების უფლებების დაცვა ,,იზღუდება“ მხოლოდ დისკრიმინაციის აკრძალვით მათი ამ უმცირესობებისადმი კუთვნილების ნიშნით კონვენციით გათვალისწინებული უფლებების განხორციელებისას. მოცემულ შემთხვევაში არ დგას კონვენციით აღიარებული სხვა უფლებების დარღვევის საკითხი, ამდენად, აქ დისკრიმინაციის საკითხზე მსჯელობაც უადგილოა.

კონვენციის მე-3 მუხლთან პირდაპირაა დაკავშირებული ,,გაქრობის“ ინსტიტუტი. ,,გაქრობაზე“ საუბარი შეიძლება იმ შემთხვევაში, თუ პირი დაკავებულია ხელისუფლების ოფიციალური წარმომადგენლების მიერ ან მათი დავალებით, რომლებიც უარს ამბობენ დაკავების ფაქტის დადასტურებაზე, რის უკანაც ხშირად იმალება ,,გამქრალი“ ადამიანის სიკვდილი, ან მისი ბედის თაობაზე აბსოლუტური დუმილი, რაც აიძულებს ამ პირის ახლობლებს ჩათვალონ, რომ ის გარდაიცვალა. მოცემულ სიტუაციაში წამოიჭრება ორი საკითხი: რა ფორმით ილახება პირის ღირსება, რომლის დაკავების ფაქტიც არ არის დადასტურებული და რა გავ-ლენას ახდენს ეს ფაქტი მის ახლობლებზე.

სასამართლომ ამჯობინა აღნიშნული საკითხის განხილვა არა არაჰუმანური და ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის თვალსაზრისით, არამედ კონვენციის მე-5 მუხლთან მიმართებაში (თავისუფლებისა და პირადი ხელშეუხებლობის უფლება). სასამართლო თვლის, რომ იმ პირების მიმართ სასტიკი მოპყრობა, რომლებიც არ არიან ოფიციალურად რეგისტრაციაში გატარებული და აუცილებელი სამართლებრივი გარანტიებით უზრუნველყოფილნი, დამამძიმებელ გარემოებებს მიეკუთვნება უფრო მეტად კონვენციის მე-5 მუხლის თვალსაზრისით. თუმცა, სასამართლომ საჭიროდ ჩათვალა კონვენციის მე-3 მუხლთან მიმართებაში ,,გაქრობის“ შედეგების შესახებ საკითხის განხილვა ,,გამქრალი“ პირის ახლო ნათესავების მიმართ.

კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევის მსხვერპლად ოჯახის წევრების აღიარება დამოკიდებულია მთელ რიგ ფაქტორებზე, კერძოდ, ნათესაობის ხარისხზე, მათ შორის ურთიერთობის ხასიათზე, ოჯახის წევრის მიერ ,,გამქრალი“ პირის შესახებ რაიმე ცნობების მიღების მცდელობაზე და ხელისუფლების ორგანოების შესაბამის რეაქციაზე.

ღირსების დაცვის სამართლებრივი გარანტიები

კონვენციის მე-3 მუხლის ეფექტური გამოყენებისათვის აუცილებელია ეროვნულ კანონმდებლობაში ფორმულირებული მთელი რიგი გარანტიების არსებობა, რომლებიც ეხება სასტიკი მოპყრობისაგან ინდივიდის დაცვის საკითხს არა მხოლოდ ხელისუფლების წარმომადგენელთა, არამედ კერძო პირების მხრიდანაც. კონვენციის მე-3 მუხლით გარანტირებული უფლება წარმოადგენს ადამიანის განუყოფელ უფლებას, რომელსაც იცავს ქვეყნის შიდასახელმწიფოებრივი კანონმდებლობა. კონვენციის მონაწილე ქვეყნებში მოქმედებს ასეთი დაცვის რამდენიმე მიმართულება: სამოქალაქო სამართლებრივი, ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი და სისხლისსამართლებრივი.

საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მე-18 მუხლის მე-2 პუნქტის თანახმად, ,,პირს უფლება აქვს სასამართლოს მეშვეობით მოითხოვოს იმ ცნობების უარყოფა, რომლებიც ლახავს მის პატივს, ღირსებას, პირადი ცხოვრების საიდუმლოებას, პირად ხელშეუხებლობას ან საქმიან რეპუტაციას, თუ ამ ცნობების გამავრცელებელი არ დაამტკიცებს, რომ ისინი სინამდვილეს შეეფერება. იგივე წესი გამოიყენება ფაქტობრივი მონაცემების არასრულად გამოქვეყნებისათვის, თუკი ამით ილახება პირის პატივი, ღირსება ან საქმიანი რეპუტაცია.“

აღსანიშნავია, რომ სამოქალაქო კოდექსის ამავე მუხლით, აღნიშნული სიკეთის დაცვა ხორციელდება ხელმყოფის ბრალის მიუხედავად, ხოლო თუ დარღვევა გამოწვეულია ბრალეული მოქმედებით, პირს შეუძლია მოითხოვოს ზიანის ანაზღაურება - აქ იგულისხმება როგორც ქონებრივი, ისე არაქონებრივი (მორალური) ზიანიც, რომლის ანაზღაურებაც შეიძლება ქონებრივი ზიანის ანაზღაურებისაგან დამოუკიდებლად.

კოდექსის 1205-ე მუხლი ითვალისწინებს მშობლების მხრიდან შვილებისადმი სასტიკი მოპყრობისათვის განსაზღვრულ შემთხვევებში მშობლის უფლების ჩამორთმევას.

საქართველოს კანონმდებლობაში არ არის მოცემული წამების ცნება, თუმცა, სისხლის სამართლის კოდექსის კერძო ნაწილში მოცემულია დანაშაულის შემადგენლობები, რომელთა მიხედვითაც შეიძლება დადგენილ იქნეს პირის ბრალეულობა ადამიანის ღირსების დამამცირებელ ქმედებაში ან დანაშაულებრივი ქმედების ჩადენის დროს გამოვლენილ სისასტიკეში. საქართველოს კონსტიტუციის მე-17 მუხლის მოთხოვნების დარღვევისათვის გათვალისწინებულია იურიდიული პასუხისმგებლობა. ასე მაგ, ქმედებისათვის, რომელიც დაკავშირებულია სისასტიკესა და ძალადობასთან, პიროვნების ღირსების შელახვასთან, დგება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობა (საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 109-ე მუხლით, მკვლელობა განსაკუთრებული სისასტიკით მკვლელობის დამამძიმებელი გარემოებაა; კრიმინალიზებულია ასევე თვითმკვლელობამდე მიყვანა მუქარის, სასტიკი მოპყრობის ან დაზარალებულის პატივისა და ღირსების სისტემატური დამცირებით და ა.შ; აღსანიშნავია, რომ შეურაცხყოფა, როგორც დანაშაულებრივი ქმედება, ამოღებულია საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის კერძო ნაწილიდან, ამდენად, აღნიშნული ქმედების მსხვერპლს რჩება მხოლოდ დაც-ვის სამოქალაქო-სამართლებრივი ბერკე-ტები მორალური ზიანის მიყენებისათვის).

საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 146-ე მუხლის მე-7 პუნქტის შესაბამისად, ეჭვმიტანილის ,,დაკავების ვადა ბრალდების წაყენებამდე არ უნდა აღემატებოდეს 48 საათს დაკავებულის მოკვლევის ორგანოში მიყვანის მომენტი-დან. თუ მომდევნო 24 საათის განმავლობაში სასამართლო არ მიიღებს გადაწყვეტი-ლებას დაპატიმრების ან აღკვეთის ღონისძიების სხვა სახის გამოყენების შესახებ, პირი დაუყოვნებლივ უნდა გათავისუფლდეს“. ამასთან, აღნიშნული პროცესი უნდა მიმდინარეობდეს პირის პატივისა და ღირსების სრული დაცვით. გარდა ამისა, სასტიკი მოპყრობის მსხვერპლს უნდა ჰქონდეს მიყენებული ზიანის ანაზღაურებისა და სრული რეაბილიტაციის უფლება.

კონვენციის მონაწილე ქვეყნების სასამართლო ხელისუფლების ორგანოები ვალდებულნი არიან სრულყოფილად გამოიძიონ კონვენციის მე-3 მუხლის სავარაუდო დარღვევის შემთხვევები და მიიღონ შესაბამისი ეფექტური ზომები. ამ დარღვევებზე ადექვატური რეაგირების შეუძლებლობა შეიძლება დაკვალიფიცირდეს როგორც კონვენციის მე-3 მუხლის დამოუკიდებელი დარღვევა სასამართლო ორგანოების მხრიდან, ვინაიდან აღნიშნული შეიძლება გახდეს სამართლებრივი დაცვის მაძიებელ პირში შიშისა და დაუცველობის გრძნობის ჩამოყალიბების მიზეზი. გამოძიების წარმოებისას დაცული უნდა იქნეს შემდეგი პირობები:

ო: პროკურორებსა და გამომძიებლებს უნდა ჰქონდეთ უშიშროების ძალებისა და პოლიციის წარმომადგენელთა დაუბრკოლებელი დაკითხვის შესაძლებლობა; მათთვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს სასტიკი მოპყრობის დამადასტურებელი ან უარმყოფელი დოკუმენტური მტკიცებულებები, კერძოდ, დაკავების ოქმი უშიშროებისა და პოლიციის მუშაკების მიერ წარმოდგენილ ინფორმაციებში რაიმე დარღვევების აღმოჩენის მიზნით; პროკურორებმა უნდა მიიღონ ზომები საკუთარი ინიციატივით მტკიცებულებათა მოსაპოვებლად, მათ შორის, სამედიცინო ექსპერტიზის ჩასატარებლად; დაბოლოს, მათ უნდა განახორციელონ ეფექტური ღონისძიებები კონვენციის დამრღვევთა დასასჯელად და ამ სფეროში პრევენციული მექანიზმის ჩამოსაყალიბებლად.

განსაკუთრებულ ყურადღებას საჭიროებს სასამართლო-სამედიცინო ექსპერტიზის დანიშვნისა და ჩატარების პროცესი, ვინაიდან დამოუკიდებელი და სარწმუნო სამედიცინო დასკვნის არსებობა წარმოადგენს გადამწყვეტ ფაქტორს ჭეშმარიტების დასადგენად. ექსპერტიზა უნდა ჩატარდეს მაღალკვალიფიციური ექიმის მიერ პოლიციის წარმომადგენელთა დაუსწრებლად. სამედიცინო დასკვნა უნდა შეიცავდეს არა მხოლოდ აღმოჩენილ სხეულის დაზიანებათა დაწვრილებით აღწერას, არამედ პაციენტის ახსნა-განმარტებასაც მათი წარმოშობის წყაროს შესახებ და ექიმის დასკვნას, თუ რამდენად შეესაბამება ეს ახსნა მის მიერ აღმოჩენილ დაზიანებებს.

საგამოძიებო და სასამართლო ორგანოებმა ყურადღება უნდა მიაქციონ საზოგადოების განსაზღვრულ ჯგუფებს, რომლებსაც ემუქრებათ სასტიკი მოპყრობის მეტ-ნაკლებად რეალური საფრთხე. საქმე ეხება უმცირესობათა წარმომადგენლებს, ასევე ლტოლვილებს და უცხო ქვეყნის მოქალაქეებს, პირებს, რომლებიც ცდილობენ სიტყვის თავისუფლების, შეკრებისა და ასოციაციის შესახებ საკუთარი უფლების განხორციელებას (პოლიტიკური ოპოზიციის წარმომადგენლები, ჟურნალისტები, სამართალდამცველები), ასევე ადვოკატებს, რომლებსაც შეაქვთ საჩივარი თავისი კლიენტების მიმართ სასტიკი მოპყრობის თაობაზე. თუმცა, მაშინ, როდესაც ამ უკანასკნელთ არცთუ ისე იშვიათად ძალუძთ მიიპყრონ საერთაშორისო საზოგადოების ყურადღება, რიგითი მოქალაქეები, რომლებიც არიან სასტიკი მოპყრობის მსხვერპლნი, ხშირად აღნიშნული მოპყრობის თაობაზე შესაბამის ორგანოებში საჩივრის შეტანასაც კი ვერ ბედავენ.

თითოეული სახელმწიფო იღებს ეფექტურ საკანონმდებლო, ადმინისტრაციულ, სასამართლო და სხვა ზომებს წამების აქტების აღკვეთისათვის მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე. არავითარ განსაკუთრებულ გარემოებებს, როგორიც არ უნდა იყვნენ ისინი, იქნება ეს ომის მდგომარეობა, შინაგანი პოლიტიკური არასტაბილურობა ან ნებისმიერი სხვა საგანგებო მდგომარეობა, არ შეუძლიათ გაამართლონ წამება.

თითოეული სახელმწიფო უზრუნველყოფს, რომ ინფორმაცია წამების აკრძალვის შესახებ სრულიად იყოს ჩართული სამართალდამცავი ორგანოების, სამოქალაქო ან სამხედრო და სამედიცინო პერსონალის ან დაკავებასთან და დაპატიმრებასთან დაკავშირებულ სხვა პირთა მომზადების პროგრამაში. თითოეული სახელმწიფო სისტემატურად განიხილავს და სრულყოფს წესებს, ინსტრუქციებს, მეთოდებს და პრაქტიკას, რაც დაკავშირებულია იმ პირების დაკითხვასთან, პატიმრობაში ყოფნასთან და მოპყრობასთან, რომლებიც არიან დაკავებული, დაპატიმრებული ან საპატიმრო ადგილებში მოთავსებული.

თითოეული სახელმწიფო უზრუნველყოფს, რომ მისმა კომპეტენტურმა ორგანოებმა ჩაატარონ სწრაფი და დაუბრკოლებელი გამოძიება, როდესაც არსებობს საკმაო საფუძველი ვარაუდისათვის, რომ წამება გამოყენებული იყო სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე.

თითოეული სახელმწიფო უზრუნველყოფს თითოეული პირის უფლებას, რომელიც ამტკიცებს, რომ მის მიმართ გამოყენებული იყო წამება, წარუდგინოს საჩივარი ამ სახელმწიფოს კომპეტენტურ ორგანოს, და უფლებას ასეთი საჩივრის სწრაფ და მიუკერძოებელ განხილვაზე. სახელმწიფოები იღებენ ზომებს მომჩივანის და მოწმის დაცვის უზრუნველსაყოფად ნებისმიერი ფორმით ცუდი მოპყრობისაგან ან დაშინებისაგან საჩივრის შეტანის ან მოწმეთა ჩვენებების გამო.

თითოეული სახელმწიფო უზრუნველყოფს თავის სამართლებრივ სისტემაში, რომ წა-მების მსხვერპლმა მიიღოს სამართლებრივი სანქციით განმტკიცებული სამართლიანი და ადექვატური კომპენსაცია, რაც შეიძლება სრული რეაბილიტაციის ჩათვლით.

თითოეული სახელმწიფო უზრუნველყოფს, რომ ნებისმიერი ჩვენება, რომელიც, როგორც დადასტურებულ იქნა, მიღებული იყო წამების ქვეშ, არ იქნას გამოყენებული როგორც ბრალდების მტკიცებულება ნებისმიერი სასამართლო განხილვისას, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც იგი გამოიყენება იმ პირის წინააღმდეგ, რომელსაც ბრალი ედება წამების ჩადენაში.

თითოეული სახელმწიფო ვალდებულებას კისრულობს მისი იურისდიქციის ქვეშ მყოფ ტერიტორიაზე აღკვეთოს სხვა სასტიკი, არა-ადამიანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის და დასჯის აქტები, როდესაც ასეთი აქტები ჩადენილია სახელმწიფო თანამდებობის პირის მიერ ან იმ პირის მიერ, რომელიც გამოდის ოფიციალურ რანგში, ან მათი წაქეზებით ან მდუმარე თანხმობით.

წამების შესახებ ზემოაღნიშნული დებულებები ვრცელდება სასტიკი, არაჰუმანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობის ან დასჯის აქტებზეც.²

,,წამება წარუშლელ კვალს ტოვებს ადამიანის ცხოვრებაზე. წამების ფიზიკური შედეგების აღმოფხვრა შესაძლოა, თუმცა, არა ყოველთვის, მაგრამ სულიერი ტკივილი მუდმივად თან სდევს წამების მსხვერპლს.“

1997 წლის 12 დეკემბერს გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალურმა ასამბლეამ 26 ივნისი გამოაცხადა წამების მსხვერპლთა თანადგომის საერთაშორისო დღედ. სწორედ ამ დღეს ძალაში შევიდა გაეროს კონვენცია ,,წამებისა და სხვა არაადამიანური, ადამიანის ღირსების შემლახველი მოპყრობისა და დასჯის წინააღმდეგ“. საქართველო აღნიშნულ კონვენციას შეუერთდა 1994 წელს, მაგრამ, სამწუხაროდ, შესაბამისი ცვლილებები საქართველოს კანონმდებლობაში ჯერაც არ არის ასახული, რაც აფერხებს საქართველოში წამების წინააღმდეგ ბრძოლას და საჭიროებს როგორც სამთავრობო, ისე არასამთავრობო სტრუქტურების, საერთაშორისო ორგანიზაციების და მთლიანად საზოგადოების ერთობლივ ძალისხმევას.

აღნიშნული კონვენციის შესაბამისად, სახელმწიფომ იკისრა ვალდებულება პერიოდულად წარუდგინოს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტს მოხსენებები ამ დოკუმენტის დებულებათა შესასრულებლად განხორციელებული ღონისძიებების შესახებ. წამების საწინააღმდეგო კომიტეტი სთავაზობს ქართულ მხარეს ცნოს კომიტეტის უფლებამოსილება მიიღოს და განიხილოს საქართველოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფ პირთა ინდივიდუალური საჩივრები კონვენციით გათვალისწინებული მათი უფლებების დარღვევის შესახებ. ცოტა ხნის წინ საქართველოს პარლამენტმა გააკეთა ოფიციალური განცხადება წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის კომპეტენციის ცნობის თაობაზე. 2003 წლის ნოემბერში საქართ-ველომ უნდა წარუდგინოს წამების საწინააღმდეგო კომიტეტს მეორე პერიოდული მოხსენება.

2002 წლის დეკემბერში საქართველოს პრეზიდენტმა საქართველო გამოაცხადა წამებისაგან თავისუფალ ზონად. დღეს ყველასათვის ნათელია, რომ წამება და სხვა სასტიკი, არაადამიანური, ღირსების შემლახავი მოპყრობა წარმოადგენს ყოვლად მიუღებელ მოვლენას ცივილიზებული საზოგადოებისათვის. ამგვარი მოქმედებების ჩამდენი ნებისმიერი დონის თანამდებობის პირი, მისი მფარველი ან ხელშემწყობი უნდა დაისაჯოს კანონის მთელი სიმკაცრით და ეს სასჯელი უნდა გახდეს გარდაუვალი.3 მსოფლიო ცივილიზებული საზოგადოება მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ყოველ ადამიანს აქვს უფლება აბსოლუტურად დაცული იქნეს წამებისა და სხვა არაადამიანური, ღირსების შემლახავი მოპყრობისა და დასჯისაგან. კონვენციის სხვა მუხლებისაგან განსხვავებით, მე-3 მუხლი ფორმულირებულია აბსოლუტური და უპირობო ტერმინებით და ზოგიერთი სხვა მუხლის მსგავსად არ შეიცავს მე-2 ნაწილს გამონაკლისების გათვალისწინებით, რაც იმას ნიშნავს, რომ არანაირ გარემოებას არ შეუძლია გაამართლოს აღნიშნული მუხლით აკრძალული ქმედებები.

საქართველოს პრეზიდენტის 2002 წლის 17 მაისის #240 ბრძანებულებით ,,საქართველოში ადამიანის უფლებათა დაცვის განმტკიცების ღონისძიებათა შესახებ“ საქართველოს სამართალდამცავ ორგანოებს და-ევალათ უზრუნველყონ, რომ თავისუფლებაშეზღუდული პირის სხეულის დაზიანების ნებისმიერი ფაქტის გამოვლენის შემთხვევაში აღიძრას სისხლის სამართლის საქმე და ჩატარდეს შესაბამისი მოკვლევა; დააწესონ განსაკუთრებული კონტროლი წინას-წარი დაკავებისა და თავისუფლების აღკვეთის ადგილებში პირთა წამებისა და ღირსების შემლახველი მოპყრობისა და დასჯის ფაქტების გამოვლენა-აღმოფხვრაზე და უზრუნველყონ ამგვარ მოქმედებებში მხილებულ პირთა პასუხისგებაში მიცემა; აამაღლონ პროკურატურის, პოლიციისა და სასჯელაღსრულების დაწესებულებების თანამშრომელთა პროფესიული მომზადების დონე წამების თავიდან აცილებისა და პირთა წამებისაგან და ღირსების შემლახველი მოპყრობისაგან დაცვის მიზნით.

,,Human Rights Watch“-ის კავკასიის ოფისის დირექტორის ალექს ანდერსონის განცხადებით, საქართველოს დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან 10 წლის შემდეგაც კი ნაკლებად შესამჩნევია რეალური წინსვლა წამების აღმოფხვრის თვალსაზრისით, თუმცა, თუკი მაინც შეიძლება ამ სფეროში რაიმე წინსვლაზე საუბარი, მაშინ ის ბოლო რამდენიმე წლის მანძილზე შეინიშნება, რაც იმაში გამოიხატება, რომ მოვლენა შედარებით გამჭვირვალე გახდა, რის შედეგადაც ჩვენთვის უკეთესად არის ცნობილი წამების მასშტაბები, მისი ფესვები და მიზეზები.

____________________

1. პატიმრობის საერთაშორისო სტანდარტები. თბილისი 2000. გვ. 53.

2. როგორ დავიცვათ საკუთარი უფლებები. თბილისი. 1998. გვ.41.

3. Conference ,,Together against torture”. Tbilisi.2002. p.7.

ეკა გაჩეჩილაძე
საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

,,ყოველი ცივილიზებული საზოგადოების წევრი მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება სამართლიანად შეიზღუდოს რაიმე იძულებით, თუ ეს საჭიროა იმისათვის, რომ ამით თავიდან იქნეს აცილებული მისი მხრიდან ის მოქმედებები, რომლებიც მავნებელია სხვა ადამიანებისათვის”.¹

21-ე საუკუნის დასაწყისში თითქმის ყველა პოლიტიკური იდეოლოგიის მოდერნიზაციისა და ტოტალიტარული სისტემის რღვევის შემდეგ ადამიანის უფლებები იქცა იმ საფუძვლად, რომელიც აერთიანებს ქვეყნებს, კონტინენტებსა და სხვადასხვა ისტორიული თუ სამართლებრივი კულტურის მქონე ერებს². სწორედ ამ პერიოდში საკმაოდ საინტერესო სამართლებრივ განვითარებას განიცდის ადამიანის უფლებების საგანგებო ომბუდსმენის ინსტიტუტი აშშ-ში. სანამ უშუალოდ მისი განვითარებისა და ზოგადი სურათის დახასიათებას დავიწყებდეთ, ვფიქრობთ, მკითხველისათვის საინტერესო იქნება იმ ისტორიული და სამართლებრივი წინაპირობების შეხსენება, რომლებიც საფუძვლად დაედო ომბუდსმენის ინსტიტუტს ამერიკის შეერთებულ შტატებში.

სახელმწიფო და საზოგადოებრივ ინტერესებთან მიმართებაში ჯერ კიდევ თომას პეინისა და ფედერალისტების სამართლებრივ შეხედულებებში შეიმჩნეოდა ადამიანის თანდაყოლილი, ,,ბუნებითი” უფლებებისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობის მინიჭება.

თომას პეინი სამართლიანად თვლიდა, რომ ,,ყოველი ქვეყნის კანონები უნდა შეესაბამებოდეს ერთ საერთო, ძირითად პრინციპს” და ეს პრინციპია ადამიანის თანდაყოლილი უფლებები - სიცოცხლის, თავისუფლებისა და საკუთრების³ უფლება. რაც შეეხება თვით ბუ-ნებით, თანდაყოლილ უფლებებს, რომელთა სადარაჯოზეც დგას აშშ-ის ომბუდსმენის ინსტიტუტი, ისინი ,,ადამიანს ეკუთვნის მისი არსებობის უფლებიდან გამომდინარე. ამ უფ-ლებებში კი შედის ყველა ინტელექტუალურ-სულიერი უფლება, ასევე პირადი კეთილდღეობისა და ბედნიერებაზე ზრუნვის უფლებაც”⁴.

გასაკვირი არაა ისიც, რომ, კონტინენტური ევროპის ქვეყნებისაგან განსხვავებით, აშშ-ის კონსტიტუციაში თავიდანვე აისახა ადამიანის ყველა ძირითადი უფლება. ხოლო თვით ამერიკელებს კი, როგორც ცნობილი ავტორი, ალექსის დე ტოკვილი აღნიშნავდა, ,,იშვიათად გაუმართლა. რადგან მათ პიროვნების თავისუფლებისა და ადგილობრივი თვითმმართველობის იდეები ინგლისური არისტოკრატიისაგან გადმოიღეს. მათ შეძლეს ორივე იდეის შენარჩუნება იმიტომ, რომ არისტოკრატიის წინააღმდეგ ბრძოლა არ დასჭირვებიათ”⁵.

საინტერესოა ისიც, რომ ტოკვილი რამდენიმე საუკუნის წინ ხედავდა დემოკრატიულ ქვეყნებში, და მათ შორის აშშ-შიც, ხელისუფლებისათვის დამახასიათებელ ტენდენციას, როცა ხელისუფლება ,,ცდილობს ხელით ატაროს ყოველი მოქალაქე, ხოლო აუცილებლობის შემთხვევაში მათი ნების საწინააღმდეგოდ ბედნიერი გახადოს ისინი”⁶.

არ შეიძლება არ აღინიშნოს ადამიანის უფლებების ინსტიტუციონალური პირველწყაროს თვალსაზრისით ფედერალისტების მიერ გამოცემულ კრებულში ასახული ზოგიერთი მოსაზრებაც, რომელთა სამართლებრივი რეცეფციის შედეგად უნდა მივიჩნიოთ ომბუდსმენის ინსტიტუტი აშშ-ში.

აშშ-ის კონსტიტუციისა და ადამიანის უფლებათა დამფუძნებლები თავიდანვე მიიჩნევდნენ, რომ ,,რესპუბლიკისათვის მნიშვნელოვანია არა მარტო დაიცვას საზოგადოება ხელისუფლების მხრიდან მოსალოდნელი შეზღუდვებისაგან, არამედ საჭიროა საზოგადოების ერთი ნაწილის მეორე ნაწილის მხრიდან რაიმე უსამართლობისაგან დაცვა. ხოლო თუკი საერთო ინტერესი უმრავლესობისას ემთხვევა, მაშინ საფრთხის ქვეშ უმცირესობის ინტერესები დგება. ამ ბოროტების საწინააღმდეგოდ კი მხოლოდ ორი საშუალება არსებობს:

პირველი - შექმნა უმრავლესობისაგან, ე.ი. თვით საზოგადოებისაგან, დამოუკიდებელი ძალა, რომელიც შეეწინააღმდეგება უმრავლესობას;

მეორე - საზოგადოება დაყო მოქალაქეთა იმ ჯგუფებად, რომლებიც არ დაუშვებენ უსამართლობისაკენ მიმართულ ადამიანთა ნებისმიერი გაერთიანების შექმნას, არამედ გამორიცხავენ მისი შექმნის ყოველგვარ შესაძლებლობას”⁷.

სწორედ დემოკრატიული უმრავლესობისაგან დაცვისათვის შეიქმნა ომბუდსმენის ინსტიტუტი აშშ-ში. იგი თავიდანვე სამოქალაქო, პოლიტიკური და სოციალური უფლებების სფეროში ალტერნატიული გადაწყვეტის შესაძლებლობა იყო. ესაა სამსახური, რომელიც ფართოდ მონაწილეობს სახელმწიფო ხელისუფლების დარღვევების სფეროში მოქალაქეთა საჩივრების განხილვისა და გადაწყვეტის პროცესში. ტრადიციულ გამოკვლევებსა და სამეცნიერო სტატიებში ტერმინ ,,Ombudsman”-ის არსი განიხილება ადმინისტრაციული და სახელმწიფო სამართლის ხაზით. აშშ-ის სამართალი ახდენს ამ ინსტიტუტის ზოგად კორექტირებას და მას მიაკუთვნებს როგორც საჯარო ასევე კერძო სამართლის სფეროებს. საჯარო სამართლის ჭრილში იგი განიხილება როგორც სასამართლოს გარე შესაძლებლობა განახორციელოს დემოკრატიული კონტროლი სახელმწიფო აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოებში დასაქმებულ სახელმწიფო მოხელეებზე და ამ ინსტიტუტებზე. კერძოსამართლებრივი თვალსაზრისით კი იგი განიხილება როგორც სამოქალაქო თანაცხოვრების სხვადასხვა სფეროში წარმოშობილი დავების არასასამართლო გზებით გადაწყვეტის შესაძლებლობა.

ამერიკული ომბუდსმენის ინსტიტუტი განსხვავდება ამ სფეროში არსებული კლასიკური ინსტიტუტებისაგან. თვით ტერმინი ,,Ombudsman“ ან „Ombudsperson“ ინგლისური სიტყვა არ არის. იგი, როგორც ცნობილია, სკანდინავიური წარმოშობისაა⁸. ომბუდსმენი ანგლოსაქსურ ქვეყნებში - ახალ ზელანდიაში, ავსტრალიაში, ინგლისში - ითარგმნა როგორც ,,საპარლამენტო კომისიონერი”, თუმცა არაადეკვატური თარგმანის გამო საბოლოოდ მთლიანად ზუსტად იქნა გადმოტანილი ამ ქვეყნებში⁹. საინტერესოა თვით ამ ტერმინის ეტიმოლოგიის რამდენიმე არსებული ვერსია. შუა საუკუნეების შვედეთში სიტყვა ,,umbud” ნიშნავდა ძალასა და ავტორიტეტს¹⁰. ნორვეგიული სიტყვით - ,,ombud”, აღინიშნებოდა ელჩი ან დელეგატი, რომელიც მიმართავდა ხალხს მეფის სახელით. ხოლო გერმანულენოვან ტომებში ომბუდსმენს უწოდებდნენ პირს, რომელიც დამნაშავეებისაგან გადასახადს აგროვებდა დაზარალებული ოჯახების სასარგებლოდ¹¹. ომბუდსმენის იდეა ტრანსფორმაციას განიცდის ევროპის თითქმის ყველა დემოკრატიულ ქვეყანაში, ხოლო აშშ-ში ომბუდსმენის თანამდებობა შემოღებულ იქნა მხოლოდ 1969 წელს ჰავაის კუნძულებზე, 1971 წელს - ნებრასკას შტატში, 1972 წელს - აიოვაში, 1975-ში - ალიასკაზე. აშშ-ში ომბუდსმენის ინსტიტუტის თავისებურებას წარმოადგენს ისიც, რომ ეს თანამდებობა არსებობს არა მარტო შტატებში, არამედ სხვადასხვა ოლქებსა და ქალაქებში. მსგავსი ინიციატივა მომდინარეობდა ბუფალოს უნივერსიტეტის სამართლის სკოლისაგან, სწორედ ბუფალოში იქნა თავ-დაპირველად გამოყენებული ქალაქის ომბუდსმენის ინსტიტუტი. აღსანიშნავია ისიც, რომ იდეის განვრცობის გამო იქმნება რეგი-ონული საოლქო ომბუდსმენების ინსტიტუტები¹².

აშშ-ში ომბუდსმენის ინსტიტუტის დამკვიდრებას არ ხლებია თან ის პოლიტიკური, სოციალური და სამართლებრივი სირთულეები, რითაც გამოირჩეოდა კონტინენტური ევროპის ზოგიერთი ქვეყანა. საინტერესოა ისიც, რომ აშშ-ის იურიდიული საზოგადოება პირველი იყო, რომელმაც აქტიურად დაუჭირა მხარი მის დამკვიდრებას. უკვე 1967 წელს ამერიკის ადვოკატთა ასოციაცია ადმინისტრაციული სამართლის სექციის ფარგლებში ქმნის ომბუდსმენის კომიტეტს. 1971 წელს ასოციაცია იღებს რეზოლუციას ომბუდსმენის ინსტიტუტის ფედერალურ დონეზე დამკვიდრების შესახებ. აღნიშნულ რეზოლუციაში განისაზღვრა ის ძირითადი პრინციპები, რომელთა არსებობა აუცილებელია ომბუდსმენის კანონმდებლობაში. ხსენებული პრინციპებიდან აღსანიშნავია შემდეგი:

- ომბუდსმენის კომპეტენცია ადამიანის უფლებების დაცვის მიზნით განახორციელოს კონტროლი ყველა სახელმწიფო ორგანოზე, გარდა საკანონმდებლო და სასამართლო ორგანოებისა;

- ნებისმიერი ორგანოებისაგან დამოუკი-დებელი საქმიანობის პრინციპი, გარდა საკანონმდებლო ხელისუფლების მიმართ პასუხისმგებლობის პრინციპისა;

- ხმათა ორი მესამედით საკანონმდებლო ან აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების მიერ მისი არჩევის პრინციპი;

- ომბუდსმენის დანიშვნა არანაკლებ 5 წლის ვადით ხმათა ორი მესამედის საფუძველზე;

- ომბუდსმენის კომპეტენცია თვითონვე დანიშნოს საკუთარი ოფისის თანამშრომლები;

- უკანონო ადმინისტრაციული აქტისა და მოქმედების გამოძიების კომპეტენცია;

- მოქმედების თავისუფლება გამოსაძიებელ საქმეზე გადაწყვეტილებათა მიღების თვალსაზრისით;

- თანამდებობის პირებისა და სხვადასხვა სააგენტოების ვალდებულება გამოსაძიებელ საქმესთან დაკავშირებით დოკუმენტაციისა და ახსნა-განმარტების გაცემის შესახებ;

- ომბუდსმენისა და მისი პერსონალის იმუნიტეტის არსებობა სამოქალაქო სამართლებრივი დაცვის თვალსაზრისით.

აშშ-ის სხვადასხვა შტატებსა და რეგიონებში შექმნილი ომბუდსმენის ინსტიტუტების საქმიანობის კოორდინაციისა და სამუშაო პრაქტიკის განვრცობის თვალსაზრისით 1977 წელს ყალიბდება აშშ-ის ომბუდსმენების ამერიკული ასოციაცია (The United States Association of Ombudsman). ასოციაციის საქმიანობის პირველი შედეგი იყო ის საერთო პრინციპები, რომლებიც შემუშავებულ იქნა იურისტების მსოფლიო ასოციაციასთან ერთად. ამ პრინციპების შესაბამისად, ომბუდსმენის, როგორც თანამდებობის პირის, სამსახური მტკიცდება ქვეყნის კონსტიტუციის საფუძველზე საკანონმდებლო ორგანოების მიერ. იგი უფლებამოსილია განიხილოს მოქალაქეთა საჩივრები დაკავშირებული სახელმწიფო ორგანოებისა და საჯარო მოხელეების უკანონო მოქმედებებთან. ომბუდსმენის კლასიკური ინსტიტუტის დამკვიდრება აშშ-ში დაკავშირებული იყო მის ფართო ტრანსფორმაციასთან. თუმცა სხვა ქვეყნებთან შედარებით ომბუდსმენის ინსტიტუტმა ვერ შეძლო ,,ადმინისტრაციული სისტემის ჰუმანიზაცია”. აშშ-ში არსებობს ე.წ. კვაზიომბუდსმენის ინსტიტუტიც. ეს ინსტიტუტი არ მოითხოვს კონსტიტუციის საფუძველზე შექმნას. იგი უბრალოდ მტკიცდება სპეციალური კანონის ან მუნიციპალური ორგანოს დადგენილების საფუძველზე. ამდენად აღმასრულებელი-კვაზიომბუდსმენი, კლასიკური ომბუდსმენისაგან განსხვავებით, არაა დამოუკიდებელი, არამედ ექვემდებარება ადმინისტრაციულ ორგანოებს. ასეთი კვაზიომბუდსმენების უფლებამოსილებაში შედის შტატის დონეზე ადმინისტრაციის, ქალაქისა და ოლქის ციხეების, საავადმყოფოების ან საგანმანათლებლო დაწესებულებების საქმიანობაზე ზედამხედველობა. საჯარო სამართლებრივი ურთიერთობების გარდა კვაზიომბუდსმენის საქმიანობა ვრცელდება ცალკეულ კერძოსამართლებრივ საკითხებზეც. ასეთი კერძოსამართლებრივი საქმიანობის ნაირსახეობას წარმოადგენს ე.წ. კორპორაციული, ორგანიზაციული ომბუდსმენობა (ცორპორატე ორ ორგანიზატიონალ ომბუდსმან). ასეთი ომბუდსმენების ინსტიტუტი იქმნება სხვადასხვა დიდ კორპორაციებსა და დაწესებულებებში, სადაც ისინი არეგულირებენ დავებს ადმინისტრაციასა და მუშა-პერსონალს, დამქირავებლებსა და დაქირავებულებს შორის. კორპორაციული კვაზი ომბუდსმენის თავისებურებაა ისიც, რომ მან ერთდროულად უნდა შეინარჩუნოს დამოუკიდებლობა და ასევე დაიცვას მხარეთა ინტერესები, უნდა იცოდეს მოსაგვარებელი კონფლიქტის ბუნება და არსი. ასე რომ ომბუდსმენი ამ შემთხვევაში მოქმედებს როგორც პროფესიონალი და როგორც ორგანიზაციული მართვის სპეციალისტი¹³. ტრანსფორმირებული ომბუდსმენის ინსტიტუტის უპირატესობა ისაა, რომ იგი წარმოადგენს ერთგვარ კომპრომისულ ვარიანტს, რომელიც შეესაბამება კორპორაციისა და მისი კოლექტივის ინტერესებს. კორპორაციისათვის იგი წარმოადგენს თვითრეგულაციისა და შიდა საქმიანობის თვითკორექციის შესაძლებლობას. კვაზიომბუდსმენის ინსტიტუტი საუკეთესო საშუალებაა კორპორაციის შიგნით დავების შესახებ ინფორმაციის შენარჩუნებისა და კონფლიქტების მოგვარებისა. მუშა-პერსონალისათვის კი ესაა შესაძლებლობა საჩივრით მიმართონ დამოუკიდებელ პირს, რომელსაც გააჩნია საკმარისი კომპეტენცია და უფლებამოსილება გაარკვიოს დავის საგანი, მისცეს სათანადო რეკომენდაციები კორპორაციის, ადმინისტრაციის წარმომადგენლებს. აღსანიშნავია ისიც, რომ კორპორაციული-კვაზიომბუდსმენის ინსტიტუტი უკვე მოქმედებს აშშ-ის 500 უდიდეს კორპორაციაში. მათ შორის აღსანიშნავია: General Elektric, Control Data, Federal Express, IBM, American Ortical Company, AT and T, Bank of America, Washington Post და სხვა. კორპორაციული ომბუდსმენის ინსტიტუტი აშშ-ის კორპორაციებში იქმნება ორი ძირითადი საკითხის გადაწყვეტის მიზნით: კორპორაციის ადმინისტრაციასა და მუშაკებს შორის წარმოშობილი კონფლიქტების გადაჭრისა და მესამე პირებთან - მომხმარებლებთან, წარმოშობილი უთანხმოებების გადაჭრის მიზნით.

აშშ-ის ფინანსთა სამინისტროს სისტემაშიც სპეციალურადაა შემოღებული ომბუდსმენის ინსტიტუტი გადასახადის გადამხდელებთან წარმოშობილი უთანხმოებების სწრაფი არასასამართლო გზით მოგვარების მიზნით.

ომბუდსმენის კვაზიინსტიტუტი არსებობს ასევე ზოგიერთ უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებაშიც, მაგალითად, სტენფორდისა და ვაშინგტონის უნივერსიტეტებში. სწორედ საგანმანათლებლო დაწესებულებების ომბუდსმენები გაერთიანდნენ ისეთ პროფესიულ კავშირში, როგორიცაა უნივერსიტეტებისა და კოლეჯების ომბუდსმენების ამერიკის ასოციაცია - University and Colledge Ombudsman Association. რაც შეეხება მათ თანამდებობაზე მიღებას, ამის სხვადასხვა გზა არსებობს. ასე მაგალითად, ვაშინგტონის უნივერსიტეტში ომბუდსმენი ინიშნება უნივერსიტეტის რექტორის მიერ მას შემდეგ, როცა იგი გაივლის გასაუბრებას სტუდენტურ ორგანიზაციებთან, პროფესორ-მასწავლებელთა შემადგენლობასთან. კანდიდატის დამტკიცება ხდება უნივერსიტეტის სენატის აღმასრულებელი კომიტეტის მიერ. ხოლო ზოგიერთ უნივერსიტეტში იგი ინიშნება სტუდენტობისა და პროფესორების ერთობლივი კომიტეტის მიერ. თუმცა შესაძლებელია მისი არჩევა უნივერსიტეტის შიდა ორგანოე ბის მიერ არჩეული წარმომადგენლობითი ორგანოს მიერაც. უმრავლეს შემთხვევებში უნივერსიტეტებსა და საგანმანათლებლო ორგანიზაციებში მომუშავე ომბუდსმენები კარგად ანაზღაურებადი თანამდებობის პირები არიან, რომლებიც ერკვევიან საგანმანათლებლო სისტემაში და აქვთ კონფლიქტების მოგვარების გამოცდილება. ვაშინგტონის უნივერსიტეტის ომბუდსმენის კომპეტენციის ფარგლები განისაზღვრება რექტორის მიერ დამტკიცებული შიდა ადმინისტრაციული აქტით. კერძოდ მის კომპეტენციაში შედის:

- ინფორმაციის შეგროვება და პედაგოგებისა და სტუდენტებისათვის მიწოდება შიდა კონფლიქტების რეგულირების მიზნით;

- საჩივრების მიღება სტუდენტების, პროფესორებისა და სხვა უნივერსიტეტთან დაკავშირებული პირებისაგან;

- შემოსული საჩივრების მათ გადაწმყვეტ კომპეტენტურ ორგანოსათვის გადაცემა;

- საჩივრებიდან გამომდინარე საგამოძიებო მოქმედებების გატარება;

- დახმარების გაწევა კონფლიქტში მონაწილე მხარეებისათვის მისი გადაჭრის გზების ძიებაში;

- რეკომენდაციების გაცემა ადმინისტრაციას საკითხების გადაწყვეტის მხრივ.

- უნივერსიტეტების ომბუდსმენის საქმიანობა დამოკიდებულია ორი ძირითადი პრინციპის დაცვაზე:

- არ განახორციელოს რაიმე მოქმედება საჩივრის ავტორთან წინასწარი შეთანხმების გარეშე;

- არ გაახმაუროს მომჩივანისაგან მიღებული ინფორმაცია.

აშშ-ის ომბუდსმენების საქმიანობის სფეროთა მრავალფეროვნების გამო საშუალოდ თითო ომბუდსმენი წელიწადში 200-300 საქმეს განიხილავს, რომელთა უდიდესი ნაწილი შრომით დავებს მოიცავს. ომბუდსმენისათვის მიმართვა, უმეტეს შემთხვევაში, ხდება წერილობითი ან ზეპირი სახით. გამოძიების ჩატარების აუცილებლობის შესახებ საკითხს ომბუდსმენი პერსონალურად წყვეტს. სხვადასხვა სიტუაციიდან გამომდინარე საქმის გარკვევისას ომბუდსმენი ფაქტების დადგენის სხვადასხვა ხერხებს მიმართავს. ერთ-ერთ მეთოდს წარმოადგენს ე.წ. ,,მაქოსებური” დიპლომატია, როცა იგი ცალ-ცალკე ხვდება მოდავე მხარეებს მათი ნამდვილი პოზიციისა და უერთიერთდათმობების მიღწევის შესაძლებლობების გამოვლენისათვის. ამასთან, იგი კონფიდენციალურობას ინარჩუნებს მესამე პირებთან ურთიერთობაში. მას არ შეუძლია გაახმაუროს ისეთი ცნობები, რომელთა გახმაურებაც ზიანს მიაყენებს რომელიმე მოდავე მხარეს. საინტერესოა ისიც, რომ კორპორაციული კვაზიომბუდსმენი უმეტესად მოქმედებს არაფორმალურად და მისი რეკომენდაციების შესასრულებლად არაა სავალდებულო კორპორაციის ადმინისტრაციის წარმომადგენლებისათვის. ომბუდსმენს შეუძლია იმოქმედოს მხოლოდ დარწმუნების მეთოდით და არა რაიმე იძულების გამოყენებით. მისი ფუნქციები შეიძლება შეიზღუდოს მხოლოდ ინდივიდუალური კონფლიქტის ფარგლების გამო კონფლიქტის სხვადასხვა სტადიაზე. იგი ნეიტრალურია კონფლიქტის ყველა სტადიაზე და არ შეიძლება მისი მოწმედ მოწვევა ან დაკითხვა კონფლიქტის საკითხთან დაკავშირებით. საინტერესოა ისიც, რომ ომბუდსმენის მიერ გაწეული საქმიანობის კონფიდენციალობის საკითხს მკაცრად იცავს აშშ-ის სასამართლო ხელისუფლებაც. ასე მაგალითად: საქმეზე რ: Roy v. United Techs., რომელიც ასაკობრივ დისკრიმინაციასთან იყო დაკავშირებული, ერთ-ერთმა მხარემ მოითხოვა ომბუდსმენის დაკითხვა აღნიშნულ საქმესთან დაკავშირებით, რაზეც სასამართლომ, ომბუდსმენის საქმიანობის კონფიდენციალურობიდან გამომდინარე, უარი განაცხადა. სასამართლოს გადაწყვეტილებით ომბუდსმენის საქმიანობის კონფიდენციალურობის პრინციპი გაცილებით მაღლა დგას მოსარჩელისა და მოპასუხის ინტერესებთან შედარებით.

სწორედ ასეთი პრეცედენტებისათვის თავის არიდების მიზნით ომბუდსმენები წინასწარ აფორმებენ შეთანხმებას მხარეებთან მათი მოწმედ ან დაინტერესებულ მხარედ გამოსვლის დაუშვებლობის შესახებ.

იმ მრავალფეროვნებაზე საუბარი, რითაც გამოირჩევა აშშ-ის ომბუდსმენის ინსტიტუტი, საკმაოდ დაწვრილებით შეიძლება. თუმცა მისი მრავალფეროვნებიდან წარმოშობილი გაუგებრობების თავიდან აცილების მიზნით აღნიშნული ინსტიტუტის არსებობამ სამართლებრივი უნიფიცირება მოითხოვა. სწორედ ამ მიზნით 1999 წელს ამერიკის ადვოკატთა ასოციაციის ადმინისტრაციული და დავების ალტერნატიული რეგულირების კომიტეტებმა მიიღეს ომბუდსმენის ცნების ერთიანი - ფედერალური - ცნება. ამ ცნების თანახმად ომბუდსმენი არის დამოუკიდებელი, მიუკერძოებელი, უმაღლესი თანამდებობის მქონე პირი, რომელიც უფლებამოსილია მიიღოს და კონფიდენციალურად განიხილოს განცხადებები და საჩივრები, რომლებიც დაკავშირებულია უფლებების დარღვევასთან ადმინისტრაციის, თანამდებობის და სხვა პირების მიერ.

დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ აშშ-ის ომბუდსმენის ინსტიტუტი ტრანსფორმირებული სამოქალაქო ინსტიტუტია და იგი ბევრად მობილურია და განსხვავდება კონტინენტური ევროპის კლასიკური ინსტიტუტებისაგან.

_________________________

1. Джон стюарт Милль ,,Утилитаризм - О свободе“ С Петербург 1882 г ст-163

2. Undestanding Human Rights/Ed. by C. Gearty and A. Tompkins. London. New York, 1996 p115.

3. Д Т Мухов ,,Хрестоматия по теории Государства и права Плотологии Истории политических и правовых учений“ М 2000 г ст-239.

4. იქვე - გვ-240.

5. htt://In.com.ua Алексис де Токвиль ,,Демократия в Америке“

6. htt://In.com.ua Алексис де Токвиль ,,Демократия в Америке“

7. htt://In.com.ua Алексис де Токвиль ,,Демократия в Америке“

8. გივი მიქანაძე ,,ევროპის ომბუდსმენები” თბ. 1999 წ. გვ-16.

9. Rowat D. The Ombudsman Plan· Mcclland and Stewart Limited 1973 P-2.

10. Хаманева Н.Ю. Уполномоченный по правам человека-защитник гражданю М 1998 с-8

11. Caiden G· MacDermot N· Sandler A The Institution of Ombudsman//International Handbook of the Ombudsman· Greenwood Press 1983 P-9.

12. Хаманева Н. Ю. ст-12

13. Waxman E· Godlin H· An Ombudsman Serveys as a Buffer Between and Among Individuals and Large Institutions//Dispute Resolution Magazine Summer 1998 P-22.

ალექსანდრე რამიშვილი

საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციის წევრი

1. ლტოლვილის ცნება და მისი განვითარება

ზოგადად, ცნება ლტოლვილი აღნიშნავს ნებისმიერ პირს, რომელიც ბუნებრივი ან პირადი ხასიათის გარემოებებიდან გამომდინარე გარბის სამშობლოდან, რათა თავიდან აიცილოს მათი უარყოფითი ზემოქმედება მის პიროვნებაზე. ასეთი გარემოება შეიძლება იყოს ჩაგვრა, სიცოცხლის ან თავისუფლების ხელყოფის მუქარა, დევნა (persecution da ara prosecution), სტიქიური უბედურებები, წყალდიდობა, მიწისძვრები, შიმშილობა, საერთაშორისო ან სამოქალაქო ომი.

საერთაშორისო სამართალი ფრთხილად მოეკიდა ლტოლვილის დეფინიციას, რადგან ლტოლვილის სტატუსის მინიჭებამდე და მინიჭების შემდეგ სტატუსის მიმნიჭებელ სახელმწიფოს წარმოშობა გარკვეული ვალდებულებები საერთაშორისო საზოგადოების წინაშე, რაც წარმოშობს ცნობილ სიტუაციას, როცა ხდება სახელმწიფოს სუვენერიტეტის პრინციპებისა და ჰუმანურობის პრინციპების კონკურენცია. სახელმწიფოები ვალდებული არიან უზრუნველყონ ლტოლვილები ელემენტარული ჰუმანური პირობებით, თუმცა მათვე აქვთ უფლება უარი უთხრან პირს ლტოლვილის სტატუსის მინიჭებასა და თავშესაფარზე.

ლტოლვილის სტატუსთან დაკავშირებული საერთაშორისო ხელშეკრულებები (კონვენციები) სახელმწიფოთა პრაქტიკაში XX საუკუნის პირველ ნახევარში გამოჩნდა. ხელშეკრულებები და შეთანხმებები, რომლებიც ერთა ლიგის ეგიდით დაიდო, შეიცავს ,,ჯგუფურ“ ან ,,კატეგორიულ მიდგომას“ (რუსები, სომხები, ასირიელები). ის გარემოება, რომ პირი იმყოფება წარმოშობის ქვეყნის საზღვრებს გარეთ და ვერ სარგებლობს ამ სახელმწიფოს მთავრობის მფარველობით, აუცილებელი და სრულიად საკმარისი პირობა იყო ლტოლვილის სტატუსის მისანიჭებლად. მაგალითად, 1926 წლის 12 მაისის შეთანხმებით რუს და სომეხ ლტოლვილებზე პირადობის მოწმობის გაცემის შესახებ, ,,რუსი ლტოლვილები“ არიან ,,რუსული წარმოშობის ნებისმიერი პირები, რომლებიც ვერ სარგებლობენ ან უკვე აღარ სარგებლობენ საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირის მთავრობის მფარველობით და არ შეუძენიათ სხვა სახელმწიფოს მოქალაქეობა.“ მოცემულ შემთხვევაში პირის ყოფნა წარმოშობის ქვეყნის ფარგლებს გარეთ პირდაპირ არ არის განსაზღვრული, თუმცა იგი იგულისხმება იმდენად, რამდენადაც მოცემული შეთანხმების მიზანი იყო პირადობის მოწმობების გაცემა მგზავრობისა და გადასახადების უზრუნველსაყოფად.

ანალოგიური მიდგომაა საკითხისადმი 1936 წლის შეთანხმებებში და 1938 წლის კონვენციაში გერმანელი ლტოლვილების სტატუსის შესახებ. კონვენციის 1-ლი მუხლი ეხებოდა:

ა) პირებს, რომლებიც ფლობენ ან ფლობდნენ გერმანიის მოქალაქეობას და არ ფლობდნენ სხვა ქვეყნის მოქალაქეობას, რომელთა მიმართ დადგენილია, რომ ისინი იურიდიულად ან ფაქტობრივად არ სარგებლობენ გერმანიის მთავრობის მფარველობით;

ბ) მოქალაქეობის არმქონე პირები, რომლებზეც არ ვრცელდება ადრე არსებული კონვენციები ან შეთანხმებები, რომლებმაც გერმანიის ტერიტორია დატოვეს იქ დასახლების შემდეგ და რომელთა მიმართაც დადგენილია, რომ ისინი იურიდიულად ან ფაქტობრივად არ სარგებლობენ გერმანიის მთავრობის მფარველობით (მომდევნო წელს, ,,ანშლუსის“ (Anschluss) შემდეგ კონვენცია შეეხო ავსტრიელ ლტოლვილებსაც).

1(2) მუხლით პირები, რომლებმაც დატოვეს გერმანია პირადი მიზეზებით, ლტოლვილის სტატუსს ვერ იღებდნენ.

1938 წელს კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოებმა ხელი მოაწერეს ევიანის შეთანხმებას ლტოლვილთა საკითხებზე სამთავრობათშორისი კომიტეტის შექმნის შესახებ, რომლის მიზანი იყო გერმანელ და ავსტრიელ ლტოლვილთა ემიგრაციის პროცესის გაადვილება. კომიტეტის მანდატი ვრცელდებოდა აგრეთვე პოტენციურ ემიგრანტებზეც.

1943 წელს ბერმუდას კონფერენციაზე კომიტეტის მანდატში ცვლილებების შეტანის შემდეგ, მისი კომპეტენცია გავრცელდა ,,ყველა პირზე, რომლებსაც ევროპაში მიმდინარე მოვლენების შედეგად მოუწიათ ან მომავალში მოუწევთ დატოვონ თავიანთი საცხოვრებელი ადგილის ქვეყანა, რადგანაც მათ სიცოცხლესა და თავისუფლებას საფრთხე ემუქრება მათი რასის, რელიგიის ან პოლიტიკური შეხედულებების გამო.“ კომიტეტს დაევალა მოლაპარაკება ეწარმოებინა ნეიტრალურ და მოკავშირე სახელმწიფოებთან ან ორგანიზაციებთან და მიეღო (ყველა) აუცილებელი ზომა მის მანდატში შემავალი ლტოლვილების შენახვის, რჩენისა და ტრანსპორტირებისთვის.

30-იანი წლების დოქტრინაში გაჩნდა მოთხოვნები, რომ ყურადღება გამახვილებულიყო კიდევ ერთ არსებით ნიშანზე ლტოლ-ვილის ცნებაში, კერძოდ, რომ ლტოლვილი მფარველობისათვის მიმართავს და თავშესაფარს ეძებს თავისი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, იმ პოლიტიკური მოვლენების შედეგად, რამაც აუტანელი და შეუძლებელი გახადა მისი იქ დარჩენა. შემდგომ ცნებები - ,,აუტანელი და შეუძლებელი“, უფრო კონკრეტულად გაიშალა 1946 წელს დაფუძნებულ ლტოლვილთა საერთაშორისო ორგანიზაციის წესდებაში, 1950 წელს შექმნილ გაეროს ლტოლვილთა უმაღლეს კომისარის წესდებაში და ბოლოს უფრო კონკრეტული და დახვეწილი გახდა 1951 წლის კონვენციაში ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ.

ლტოლვილთა საერთაშორისო ორგანიზაციის წესდებაში აისახა ადრინდელი დოკუმენტების ღირებულებები, კერძოდ, ,,ჯგუფური მიდგომა“ - ლტოლვილები იყვნენ ფაშისტების, ნაცისტებისა და ქვისლინგური რეჟიმების მსხვერპლნი (ვიდკუნ ქვისლინგი - ნორვეგიელი ფაშისტი პრემიერმინისტრი, 1945 წელს გაასამართლეს როგორც ომის დამნაშავე), ევროპული წარმოშობის ზოგიერთი პირი (ფაშიზმის მსხვერპლი), უცხოელები და აპატრიდები, რომლებიც ლტოლვილებად იყვნენ ცნობილი მეორე მსოფლიო ომამდე რასობრივი, რელიგიური, ეროვნული ნიშნისა და პოლიტიკური შეხედულებებისათვის დევნის გამო. ლტოლვილთა საერთაშორისო ორგანიზაცია უფლებამოსილი იყო დახმარებოდა ,,ადგილმონაცვლე პირებს“ (ადგილმონაცვლე ან იძულებით გადაადგილებულ პირთა ცნება პირველად გაჩნდა ამ ორგანიზაციის კონსტიტუციაში (თავი 1, ბ), დეპორტირებულთა და საკუთარი ქვეყნიდან გადასახლებულთა ჩათვლით. ადრე ამ პირებს იძულებით სამუშაოებზე აგზავნიდნენ. ამასთანავე ორგანიზაციის წესდება ლტოლვილად აცხადებდა იმ პირებსაც, რომელთაც არ შეეძლოთ ან არ სურდათ ესარგებლათ მოქალაქეობის ან მუდმივი საცხოვრებელი ქვეყნის მფარველობით. წესდებაში პირდაპირ იყო მითითებული, რომ ცალკეულმა პირებმა შეიძლება გამოთქვან ,,საფუძვლიანი და დასაბუთებული უარი“ წარმოშობის ქვეყანაში დაბრუნებაზე იმაზე მითითებით, რომ გააჩნიათ დევნის კარგად დასაბუთებული შიში რასობრივი კუთვნილების, რელიგიის, ეროვნების ან პოლიტიკური შეხედულებების გამო.

1949 წელს გაერო ახალი პერსპექტივების დასახვას შეეცადა. ლტოლვილთა საერთაშორისო ორგანიზაციამ შეასრულა დასახული მიზანი და ამოწურა შესაძლებლობები.

საჭირო გახდა ახალი მექანიზმი, რომელიც ლტოლვილთა პრობლემებით დაინტერესდებოდა. ლტოლვილთა საერთაშორისო ორგანიზაცია შეცვალა გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისრის ინსტიტუტმა, რომლის წესდებაც გაეროს გენერალური ასამბლეის 428-ე რეზოლუციით მიღებულ იქნა 1950 წლის 14 დეკემბერს და რომელმაც დროთა განმავლობაში ცვლილებები განიცადა იმის გამო, რომ საერთაშორისო სამართალში გაჩნდა ისეთი დოკუმენტები, როგორიცაა ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაცია (მე-14 მუხლის 1-ლი ნაწილი) და 1967 წლის დეკლარაცია ტერიტორიული თავშესაფრის შესახებ.

● გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისარიატი (გლუკი) შეიქმნა, რათა უზრუნველეყო ლტოლვილთა ,,საერთაშორისო მფარველობა“ და გამოენახა ,,საბოლოო გადაწყვეტილება“ ლტოლვილთა პრობლემების მოსაგვარებლად. წესდების თანახმად, მისი საქმიანობა უნდა ატარებდეს არა პო-ლიტიკურ, არამედ ,,ჰუმანიტარულ და სოციალურ ხასიათს“. წესდება ვრცელდება ლტოლვილთა ცალკეულ ჯგუფებსა და კატეგორიებზე და არა ინდივიდებზე.

წესდებამ გლუკის კომპეტენციას დაუმორჩილა პირები, რომლებზეც ვრცელდებოდა მანამდე არსებული ხელშეკრულებები და შეთანხმებები. ამას გარდა, იგი ეხება ლტოლვილებს, რომლებიც ასეთებად იქცნენ 1951 წლის 1 იანვრამდე მომხდარი მოვლენების გამო, იმყოფებიან წარმოშობის ქვეყნის გარეთ (აქ იგულისხმება მოქალაქეობის ქვეყანა და აპატრიდების მიმართ - მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის ქვეყანა) და არ შეეძლოთ ან არ სურდათ ესარგებლათ მისი მფარველობით იმის გამო, რომ გააჩნდათ კარგად დასაბუთებული შიში (well founded fear) იმისა, რომ გახდებოდნენ დევნის მსხვერპლნი ან ჰქონდათ სხვა მიზეზი, რაც არაა დაკავშირებული პირად გამორჩენასთან. დაბოლოს, წესდება ვრცელდება:

,,პირებზე, რომლებიც იმყოფებიან თავიანთი მოქალაქეობის ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, ხოლო თუ მათ არ გააჩნიათ განსაზ-ღვრული მოქალაქეობა - მუდმივი საცხოვრებელი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, რადგანაც გააჩნიათ და გააჩნდათ კარგად დასაბუთებული შიში იმისა, რომ იდევნებიან რასის, რელიგიის, მოქალაქეობის ან პოლიტიკური შეხედულებების გამო ან ზემოხსენებული საშიშროების გამო არ შეუძლიათ ან არ სურთ ისარგებლონ მოქალაქეობის ქვეყნის მთავრობის მფარველობით, ხოლო თუ არ გააჩნიათ განსაზღვრული მოქალაქეობა - არ სურთ დაბრუნდნენ ყოფილი მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის ქვეყანაში” (წესდების 6, A-B).

ამრიგად, გლუკის მანდატით ლტოლვილის სტატუსის მისაღებად საჭიროა სტატუსის მაძიებელმა პირებმა დაამტკიცონ, რომ განიცდიან დევნის კარგად დასაბუთებულ შიშს და რომ ეს დევნა ეფუძნება რასის, რელიგიის, მოქალაქეობის ნიშნებს ან პოლიტიკურ მრწამსს. დიდი მნიშვნელობა აქვს მფარ-ველობის არარსებობას, რადგან სწორედ ეს განასხვავებს ლტოლვილს უცხოელისგან.

თუმცა გლუკის წესდება გარკვეულ შეუსაბამობასაც შეიცავს. 1-ლი თავის მე-2 პუნქტით, გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისრის საქმიანობა ეხება მხოლოდ ლტოლვილთა ცალკეულ ჯგუფებსა და კატეგორიებს. ხო-ლო მე-2 თავის ბ პუნქტი ითვალისწინებს აშკარად ინდივიდუალურ მიდგომას.

დროთა განმავლობაში გლუკის წესდება მნიშვნელოვან ცვლილებებს განიცდიდა. ეს დაკავშირებული იყო მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენებთან, რომელთა არსებობა წესდების მიღების დროს არ იყო გათვალისწინებული. საჭირო გახდა წესდების მოდიფიცირება და დღევანდელობასთან შესაბამისობაში მოყვანა. ამ საქმეში დიდი როლი ითამაშა გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ და ეკოსოსმა (ეკონომიკურმა და სოციალურმა საბჭომ), რომელთა რეზოლუციებმაც მნიშვნელოვნად გააფართოვა გლუკის მანდატი (გაეროს უმაღლესი კომისარი ემორჩილება ამ ორი ორგანოს სახელმძღვანელო დირექტივებს, წესდების თავი I. 2). მოგვიანებით კი მათ რიცხვს მიემატა 1957 წელს დაფუძნებული უმაღლესი კომისარის პროგრამის აღმასრულებელი კომიტეტი, რომელიც უფლებამოსილია კონსულტაცია გაუწიოს გლუკს თავისი ფუნქციების განხორციელებაში. წესდებაში გაჩნდა ახალი ცნებები, კერძოდ:

● კეთილი სამსახური (Good office) - 1957 წელს გენერალურმა ასამბლეამ უფლება მიანიჭა ლტოლვილთა უმაღლეს კომისარს დახმარება გაეწია იმ ლტოლვილთათვის, რომლებიც თუმცა ვერ ექცეოდნენ წესდებით გათვალისწინებული ცნების ჩარჩოებში, მაგრამ მათი მდგომარეობა „საერთაშორისო საზოგადოების შეშფოთებას იწვევდა“. ეს ეხებოდა ჩინელ ლტოლვილებს ჰონკონგიდან, რომლებიც სამართლებრივი მიზეზების გამო (კერძოდ, ორი ჩინეთის არსებობა) არ განიხილებოდნენ ლტოლ-ვილებად. 1967 წლის 7 დეკემბრის რეზოლუციით გენერალურმა ასამბლეამ კიდევ ერთხელ აღიარა, რომ ჩინელი ლტოლვილების მდგომარეობა აღელ-ვებს საერთაშორისო საზოგადოებას და თხოვნით მიმართა ლტოლვილთა უმაღ-ლეს კომისარს დახმარების აღმოჩენისას გამოეყენებინა თავისი ,,კეთილი სამსახური“. 60-იან წლებში კეთილი სამსახური აფრიკის კონტინენტის ლტოლვილებსაც შეეხო (ანგოლელი ლტოლვილები კონგოში). თუმცა ყოფილა შემთხვევები, როცა სახელმწიფოებს კეთილი სამსახური არასწორად მიაჩნდათ ცალკეულ შემთხვევებში გარკვეული პოლიტიკური მიზეზების გამო. (ალჟირელი ლტოლვილებისადმი გაწეული კეთილი სამსახური ტუნისში). ითვლებოდა, რომ ლტოლვილები, რომლებიც კეთილი სამსახურით სარგებლობდნენ, შესაბამისობაში იყვნენ წესდებაში არსებულ ლტოლვილის ცნებასთან - prima facie ჯგუფური მიდგომის საფუძველზე. ამ დროს ლტოლვილებს მოხსნილი ჰქონდათ მტკიცების ერთი კრიტერიუმი - დევნის საფუძვლიანი შიში.

● ჯგუფური მიდგომა (Рrima facie განმარტება) - ლტოლვილთა ფართომასშტაბიანმა მოძრაობებმა აფრიკაში 60-იან წლებში მოითხოვა უფრო პრაგმატული მიდგომა ლტოლვილთა სტატუსის განსაზღვრისას. ამგვარ სიტუაციებში არაპრაქტიკული და არაპრაგმატული გახდა ლტოლვილთა მრავალათასიანი ჯგუფების წევრების სათითაო და ინდივიდუალური გასაუბრებით შესაბამისი სტატუსის მინიჭება, რადგანაც თითოეულს უნდა დაემტკიცებინა, ჰქონდა თუ არა დევნის კარგად დასაბუთებული შიში თავის ქვეყანაში, რაც დიდ დროს მოითხოვდა. შედეგად მიღებულ იქნა ლტოლვილთა სტატუსის მინიჭების პრიმა ფაციე ჯგუფური მიდგომა. ამგვარ ჯგუფებს განიხილავდნენ როგორც ,,ლტოლვილთა ჯგუფებს” იმ მოვლენების ძალით, რამაც აიძულა ისინი დაეტოვებინათ თავიანთი ქვეყანა. ასეთ ჯგუფში შემავალი ინდივიდები პრიმა ფაციე ლტოლვილებად ითვლებიან.

● ადგილნაცვალი პირები (Internally Displaced Persons-IDPs) - პირველად ეს ტერმინი გაჩნდა ლტოლვილთა საერთაშორისო ორგანიზაციის კონსტიტუციაში. გლუკის წესდებაში ეს ტერმინი არ გაითვალისწინეს, მაგრამ 1975 წლის გენერალური ასამბლეის რეზოლუციებმა ეს ხარვეზი შეავსეს. ამავე წელს ლტოლვილთა უმაღლესმა კომისარმა სთხოვა აღმასრულებელ კომიტეტს ერთმანეთისაგან განესხვავებინა ლტოლვილები და ადგილმონაცვლე პირები (იგივეა ,,იძულებით გადაადგილებული პირები”, ,,დევნილები”). ჩამოყალიბდა აზრი, რომ ლტოლვილები არიან პირები, რომლებმაც გადაკვეთეს თავიანთი ქვეყნის საზღვრები. ადგილმონაცვლე პირები რჩებიან ქვეყნის საზღვრებში (საქართველოს კანონი იძულებით გადაადგილებულ პირთა - დევნილთა შესახებ, მუხლი 1… ,, … პირი, რომელიც იძულებული გახდა დაეტოვებინა მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი და გადაადგილებულიყო (საქართველოს ტერიტორიის ფარგლებში) იმ მიზეზით, რომ საფრთხე შეექმნა მას ან მისი ოჯახის წევრების სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას ან თავისუფლებას უცხო ქვეყნის აგრესიის, შიდა კონფლიქტის ან ადამიანის უფლებების მასობრივი დარღვევის გამო”). თავის 1994 წლის #75-ე გადაწყვეტილებაში აღმასრულებელმა კომიტეტმა აღიარა, რომ პირთა იძულებით გადაადგილება თავიანთი ქვეყნის შიგნით არის გლობალური პრობლემა და ამ პირთა საკითხი, რომელთა რიცხვიც ზოგჯერ ლტოლვილთა რიცხვზე მეტია, ჰუმანიტარული თვალსაზრისით უაღრეს ყურადღებას ითხოვს. კომიტეტი მოუწოდებს საერთაშორისო საზოგადოებას გამონახონ გზები და მიიღონ ყველა ზომა, რათა თავიდან იქნეს აცილებული ქვეყნის შიგნით პირთა მასობრივი გადაადგილება იძულებით. ლტოლვილთა და იძულებით გადაადგილებულ პირთა მიგრაციის გამომწვევი მიზეზი ხშირად ერთნაირია, ამიტომ ორივე კატეგორიის პირები საჭიროებენ თითქმის თანაბარი ხარისხის დაცვას და გარანტიებს. მათი მფარველობის ვალდებულება აწევს იმ სახელმწიფოს ხელისუფლებას, სადაც ეს პირები იმყოფებიან. თუმცა საქართველოს ზოგიერთი თანამდებობის პირი დღესაც გამოიყენებს ტერმინს ,,აფხაზეთიდან ლტოლვილები”, რაც არაკორექტულია სამართლებრივი თვალსაზრისით.

1947-1950 წლებში გაეროს ადამიანის უფლებათა კომისიის რეკომენდაციების მიხედვით იწყება ახალი სრულყოფილი კონვენციის შემუშავება. 1951 წელს გაეროს გენერალური ასამბლეის მიერ ჟენევაში მოწვეულმა კონფერენციამ მიიღო კონვენციის საბოლოო ვარიანტი.

კონვენცია მნიშვნელოვანია იმით, რომ იგი შეიცავს ,,ლტოლვილის” ცნების ძირითად დეფინიციას. კონვენცია ავალდებულებს ხელშეკრულების მონაწილეებს თანამშრომლობა გაუწიონ გაეროს ლტოლვილთა უმაღლეს კომისარს თავისი ფუნქციების განხორციელებაში.

კონვენციის 1 A მუხლის მიხედვით, ტერმინი ლტოლვილი გულისხმობს პირს, რომელიც:

1. ლტოლვილად განიხილებოდა კონვენციის მიღებამდე არსებული საერთაშორისო ხელშეკრულებების საფუძველზე;

2. რასის, სარწმუნოების, მოქალაქეობის, გარკვეული სოციალური ჯგუფის წევრობის ან პოლიტიკური მრწამსის ნიშნით დევნის მსხვერპლად ქცევის სრულიად დასაბუთებული საშიშროების გამო იმყოფება თავისი მოქალაქეობრივი კუთვნილების ქვეყნის ფარგლებს გარეთ და არ შეუძლია ან არ სურს ისარგებლოს თავისი მოქალაქეობრივი კუთვნილების ქვეყნის მფარველობით ამ საშიშროების გამო, ან არ გააჩნია გარკვეული მოქალაქეობა და მსგავსი მოვლენების შედეგად იმყოფება თავისი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, რის გამოც არ შეუძლია ან არ სურს დაბრუნდეს იქ ამგვარი საშიშროების გამო.

თავისი პროგრესულობის მიუხედავად, კონვენცია შეიცავდა ორ შეზღუდვას:

1951 წლის თარიღი - კონვენციის დებულებები არ ვრცელდებოდა პირებზე, რომელთა მდგომარეობაც შეესაბამებოდა კონვენციაში მოცემულ ლტოლვილის დეფინიციას, მაგრამ ლტოლვილებად იქცნენ ,,1951 წლის 1 იანვრამდე მომხდარი მოვლენების შემდეგ (თარიღის შეზღუდვა მოიხსნა 1967 წლის ოქმით, რომელიც ეხებოდა ლტოლვილთა სტატუსს. ოქმზე მიერთებით სახელმწიფო იღებდა კონვენციის შესრულების ვალდებულებას მიუხედავად იმისა, კონვენციის მონაწილე იყო თუ არა, მაგრამ მას აღარ ჰქონდა უფლება გამოეყენებინა ,,1951 წლის 1 იანვრის” შეზღუდვა).

გეოგრაფიული შეზღუდვა - მოვლენები, რომლებიც კონვენციაშია ნახსენები აღნიშნავს ან:

1. ,,1951 წლის 1 იანვრამდე ევროპაში მომხდარ მოვლენებს”; ან

2. ,,ევროპაში ან სხვა ქვეყნებში 1951 წლის 1 იანვრამდე მომხდარ მოვლენებს”. სახელმწიფოები ხელმოწერის, რატიფიკაციის ან მიერთების დროს მიუთითებენ აღნიშნული მნიშვნელობიდან რომელს უჭერენ მხარს (კონვენციის 1. B. მუხლი).

დროთა განმავლობაში იგრძნობა ლტოლვილის ცნების გაფართოების ტენდენცია. ამ მხრივ განსაკუთრებულ ყურადღებას რეგიონალური დოკუმენტები იმსახურებს. მაგალითად გამოდგება აფრიკული ერთობის ორგანიზაციის 1969 წლის კონვენცია ლტოლვილთა სტატუსთან დაკავშირებით და 1984 წლის კარტახენას დეკლარაცია.

აფრიკაში კოლონიალიზმის ეპოქის დასრულების პერიოდში, რასაც თან ახლდა ფართომასშტაბიანი კონფლიქტები კონტინენტზე, დაიწყო ლტოლვილთა ნაკადის მოძრაობა აფრიკის კონტინენტის თითქმის ყველა მიმართულებით. 1963 წელს აფრიკული ერთობის ორგანიზაციამ დაადგინა, რომ საჭირო იყო ლტოლვილთა საკითხებზე რეგიონალური კონვენციის მიღება, რომელიც გაითვალისწინებდა კონტინენტზე წარმოშობილ ლტოლვილთა პრობლემების ყველა სპეციფიკურ ასპექტს. შედეგად, 1969 წელს მიღებულ იქნა ახალი, აფრიკის კონვენცია ლტოლვილთა სტატუსთან დაკავშირებით, რომელიც 1951 წლის ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ კონვენციის დამატებად მიიჩნევა ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართლის თეორიაში.

კონვენციაში ლტოლვილის ცნება ორ ნაწილად იყოფა:

● პირველი ცნება 1951 წლის კონვენციაში დაფიქსირებული ლტოლვილის ცნების იდენტურია;

● მეორე ცნება აბსოლუტურად სხვა შინაარსისაა. იგი ეხება ყველა პირს, რომელმაც დატოვა თავისი ქვეყანა საგარეო აგრესიის, ოკუპაციის, უცხოური ბატონობის ან იმ მოვლენების გამო, რომლებიც სერიოზულად არღვევენ საჯარო წესრიგს მათი წარმოშობის ან მოქალაქეობის ქვეყნის ნაწილში ან მთელ მის ტერიტორიაზე.

ეს მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო ლტოლვილის ცნების განვითარებაში. კერძოდ, თუ პირი გაურბოდა სამოქალაქო არეულობას, ძალადობას ან ომს, მას უფლება ჰქონდა მიეღო ლტოლვილის სტატუსი კონვენციის მონაწილე ნებისმიერ სახელმწიფოში, იმის მიუხედავად, ჰქონდა თუ არა დევნის კარგად დასაბუთებული შიში.

1984 წელს გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისრის ინიციატივით მოეწყო კოლოქვიუმი, რომელშიც შედიოდნენ ლათინური ამერიკის სამთავრობო წარმომადგენლები და კონტინენტის აღიარებული იურისტები. კოლოქვიუმი გაიმართა კოლუმბიის ქალაქ კარტახენაში, სადაც მიღებულ იქნა კარტახენას დეკლარაცია, რომელიც შეიცავდა რეკომენდაციას, რომ ლტოლვილად მიჩნეულიყო პირი, რომელმაც დატოვა თავისი ქვეყანა, რადგანაც მის სიცოცხლეს, უსაფრთხოებას ან თავისუფლებას საფრთხე შეექმნა საყოველთაო ძალადობის, უცხოური აგრესიის, შიდა კონფლიქტების, ადამიანის უფლებათა მასობრივი დარღვევის ან იმ სხვა გარემოებების გამო, რომლებმაც სერიოზულად დაარღვიეს მასობრივი წესრიგი (public order).

მოცემული ცნება 1969 წლის კონვენციის თითქმის ანალოგიურია. როგორც ვიცით, დეკლარაცია არ არის სავალდებულო ხასიათის საერთაშორისო დოკუმენტი, თუმცა იგი გამოხატავს სახელმწიფოთა პოზიციებს მოცემულ საკითხთან დაკავშირებით. ეს გახდა იმის მიზეზი, რომ მრავალმა სახელმწიფო ჩართო თითქმის იდენტური ტექსტი ეროვნულ კანონმდებლობაში. მისი მნიშვნელობა კი აღიარეს გლუკის აღმასრულებელმა კომიტეტმა, ამერიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაციამ და გაეროს გენერალურმა ასამბლეამ.

2.ლტოლვილის სტატუსის დადგენის პრინციპები

საერთაშორისო სამართლის ნორმებით ან შიდაკანონმდებლობით განსაზღვრული უფლებები ლტოლვილებს მიენიჭებათ მას შემდეგ, რაც მოხდება მათი სტატუსის დადგენა, ე.ი. იმის გარკვევა, შეესაბამება თუ არა პირის მდგომარეობა ამ ქვეყანაში მოქმედ კანონმდებლობაში არსებულ ლტოლვილის ცნებას. ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალში ლტოლვილის სტატუსთან დაკავშირებით არსებობს სამი კატეგორიის ნორმები:

ა) დამდგენი პირობები (Iclusion Clauses), რომლებსაც უნდა შეესაბამებოდეს ლტოლვილის სტატუსის მაძიებელი პირის მდგომარეობა;

ბ) გამომრიცხავი პირობები (Exclusion Clauses), რომლებიც კრძალავენ პირისათვის ლტოლვილის სტატუსის მინიჭებას მაშინაც კი, როცა მისი მდგომარეობა შეესაბამება ლტოლვილის ცნებას;

გ) შემწყვეტი პირობები (Cessacional Clauses), რომლებიც განსაზღვრავენ, თუ როდის უწყდება პირს ლტოლვილის სტატუსი.

ამჯერად მხოლოდ დამდგენ პირობებს განვიხილავთ. ამ ჯგუფის ნორმებს აქვს ოთხი ელემენტი:

1. პირი იმყოფება მოქალაქეობის ქვეყნის ან მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის საზღვრებს გარეთ;

2. მას აქვს დევნის კარგად დასაბუთებული შიში;

3. რეალურად არსებობს დევნა;

4. პირი იდევნება კონვენციაში (ან ეროვნულ კანონმდებლობაში) გათვალისწინებული საფუძვლებით.

ამას ემატება ის ფაქტიც, რომ პირს არ შეუძლია ან არ სურს ისარგებლოს თავისი ქვეყნის მფარველობით.

განვიხილოთ დამადასტურებელი ნორმების თითოეული ელემენტი უფრო დაწვრილებით.

1. მოქალაქეობა, ორმაგი მოქალაქეობა (ბიპატრიდები), მოქალაქეობის არქონა (აპატრიდები)

კონვენციის 1 (A) 2 მუხლი შეიცავს ცალ-კეულ დებულებებს იმ ლტოლვილებზე, რომელთაც გააჩნიათ რომელიმე ქვეყნის მოქალაქეობა და მოქალაქეობის არმქონე ლტოლვილებზე. პირველი კატეგორიის პირებისათვის სტატუსის მისანიჭებლად აუცილებელია, რომ მათ არ შეეძლოთ ან არ სურდეთ თავიანთი მოქალაქეობის ქვეყნის მფარველობით სარგებლობა; ხოლო მეორე კატეგორიის პირთათვის - არ შეეძლოთ ან არ სურდეთ თავიანთი მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის ქვეყანაში დაბრუნება. გლუკის სპეციალურმა კომიტეტმა თავის მოხსენებაში განმარტა, რომ სიტყვები - ,,არ შეუძლია”, პირველ რიგში, შეეხება მოქალაქეობის არმქონე ლტოლვილებს, იმ ლტოლვილების ჩათვლით, რომლებიც განეკუთვნებიან გარკვეულ ეთნიკურ ჯგუფს, მაგრამ მთავრობა უარს ეუბნება პასპორტების გაცემასა და მფარველობაზე. სიტყვები - ,,არ სურს”, შეეხება ლტოლ-ვილებს, რომლებიც უარს ამბობენ თავიანთი მოქალაქეობის ქვეყნის მფარველობაზე. ზოგიერთი ქვეყნის სასამართლო პრაქტიკამ ყურადღება მიაქცია აგრეთვე იმ პირებს, რომლებსაც არ შეეძლოთ ესარგებლათ თავიანთი ქვეყნის მფარველობით, რადგანაც თავიანთი ქვეყნის მთავრობა ან ხელისუფლება არ არსებობს, მოქმედებს არაეფექტურად ან იმყოფება აქტიურ ან პასიურ შეთქმულებაში დევნის წყაროსთან. ამასთან დაკავშირებით აღსანიშნავია Zalzali v. MEI (კანადა) საქმეზე ფედერალური სასამართლოს გადაწყვეტილება, რომელიც შეეხებოდა ლიბანელს, რომელსაც ემუქრებოდნენ სხვადასხვა დაჯგუფების შეიარაღებული პირები, იმ პერიოდში, როცა ლიბანის მთავრობა ვერ ახორციელებდა ეფექტურ კონტროლს ლიბანის ვერც ერთ რაიონში. სასამართლომ გამოთქვა აზრი, რომ სიტყვები - ,,არ შეუძლია”, გულისხმობს განმცხადებლის ობიექტურ შეუძლებლობას. ,,შეუძლებლობის” ერთი ტიპია მოქალაქეობის არქონა, ხოლო მეორე - ანარქია და სახელმწიფოსა და სამოქალაქო ხელისუფლების დაშლა.

ისეთ შემთხვევაში, როცა პირი რამდენიმე ქვეყნის მოქალაქეა, გამოთქმა - ,,მოქალაქეობრივი კუთვნილების ქვეყანა” აღნიშნავს ნებისმიერ ქვეყანას, რომლის მოქალაქედაც იგი ითვლება. ასეთ პირებს ლტოლვილის სტატუსი მიენიჭებათ მხოლოდ მაშინ, თუ მათ კარგად დასაბუთებული საშიშროების გამო არ სურთ ან არ შეუძლიათ ისარგებლონ თავიანთი მოქალაქეობის არც ერთი ქვეყნის მფარველობით.

ლტოლვილის სტატუსის მისაღებად აუცილებელი არ არის პირმა დევნის შედეგად საზღვარი გადაკვეთოს. იგი შეიძლება თავისი მოქალაქეობის ქვეყნის ან მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის ქვეყნის ფარგლებს გარეთ მანამ აღმოჩნდეს, სანამ დევნის კარგად დასაბუთებული შიში გაუჩნდებოდა. ან კიდევ თავისი ქმედების შედეგად (ვთქვათ, ისეთი სტატიის დაწერა, რაც ეწინააღმდეგება მოქალაქეობის ქვეყნის პოლიტიკურ იდეოლოგიას და ეს დასჯადია ამ ქვეყანაში) საზღვარგარეთ გაუჩნდა კარგად დასაბუთებული შიში იმისა, რომ თუ დაბრუნდება სამშობლოში, მას შეიძლება დევნა დაუწყონ საზღვარგარეთ ჩადენილი ქმედებებისათვის. ამ შემთხვევაში აშკარაა, რომ იგი ვეღარ სარგებლობს თავისი მოქალაქეობის ქვეყნის მფარველობით და არ შეუძლია და არ სურს დაბრუნდეს იქ ზემოთ მოყვანილი საშიშროების გამო. ამ შემთხვევაში ისინი ითვლებიან ლტოლვილებად ,,ადგილზე”. მათ დოქტრინაში Sur place (sur place - ფრანგ. - ადგილზე) ლტოლვილები ეწოდებათ.

2. კარგად დასაბუთებული შიში (well founded fear)

1951 წლის ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ კონვენცია აუცილებლად მიიჩნევს, რომ ლტოლვილის სტატუსის მაძიებელს გააჩნდეს დევნის კარგად დასაბუთებული შიში. სწორედ ამ საშიშროების გამო იმყოფება იგი ^თავისი მოქალაქეობის ქვეყნის ან მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის ქვეყნის ფარგლებს გარეთ. ამ საკითხთან დაკავშირებით დროთა განმავლობაში გარკვეული სტანდარტები ჩამოყალიბდა. კერძოდ, შიშის დადგენის დროს აუცილებელია სუბიექტური და ობიექტური ფაქტორების დადგენა. სუბიექტური ფაქტორი აღნიშნავს აპლიკანტის (სტატუსის მაძიებელი პირის) ცნობიერებაში არსებულ შიშს, რაც უნდა დადგინდეს მის მიერ აღწერილი სრული სურათის მიხედვით. შიშის სუბიექტური მხარე დაკავშირებულია საშინელ მოგონებებთან, რაც პირმა დევნის დროს განიცადა (აგრეთვე წარმოდგენები მოსალოდნელი დევნის შესახებ). სტატუსის დამდგენი კომისია მხოლოდ სუბიექტურ ფაქტორებს არ აქცევს ყურადღებას. აპლიკანტი შეიძლება გადაჭარბებით აღიქვამდეს გარკვეულ პროცესებს და სრულიად უვნებელი მოვლენები დევნად მოეჩვენოს. ამისათვის საჭიროა ობიექტური ფაქტორების გათვალისწინება. უნდა გაირკვეს, რეალურად არსებობს თუ არა დევნის საშიშროება, აქვთ თუ არა მდევნელებს დევნის მიზანი. საქმეზე - Acosta, აშშ-ის საიმიგრაციო სააპელაციო კოლეგიამ დაადგინა, რომ სუბიექტურ ფაქტორს აქვს დიდი მნიშვნელობა. მაგრამ უნდა დადგინდეს, ჰქონდა თუ არა (ან ექნება თუ არა) მდევნელს აპლიკანტის ,,დასჯისკენ მიდრეკილება”. იგივეს იმეორებს კანადის უზენაესი სასამართლო Ward-ის საქმეზე: ,,გარემოებების შესწავლისას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მდევნელის განზრახვას”.

ტერმინს - ,,შიში“, შემოჰყავს სუბიექტური ფაქტორი აპლიკანტის მდგომარეობაში. მაგრამ ეს ტერმინი ცალკე არ გამოიყენება. მას ემატება ,,კარგად დასაბუთებული“. ეს კი ნიშნავს, რომ მხედველობაში მიიღება არა მარტო აპლიკანტის სულიერი მდგომარეობა, არამედ ისიც, რომ ეს სულიერი მდგომარეობა უნდა ემყარებოდეს ობიექტურ სიტუაციას. აშკარაა, რომ ტერმინი - ,,კარგად დასაბუთებული შიში“, შეიცავს სუბიექტურ და ობიექტურ ელემენტებს, ასე რომ, პირის სტატუსის განხილვისას მხედველობაში მიიღება ორივე ელემენტი.

ობიექტური მხარის დასადგენად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება საერთაშორისო ორგანიზაციების ცნობებს ქვეყანაში არსებული მდგომარეობის შესახებ. ეს აპლიკანტის უსაფრთხოებისათვის უფროა საჭირო. თუ სტატუსის დამდგენი კომისია აპლიკანტის დევნის შესახებ ცნობებს პირის მოქალაქეობის ან მუდმივი საცხოვრებელი ადგილის ოფიციალურ ხელისუფლებას მოსთხოვს, ამან შეიძლება ხელისუფლებასა და აპლიკანტს შორის ურთიერთობები გაამძაფროს.

საინტერესოა, როგორი სტანდარტი შეიმუშავეს საზღვარგარეთის ქვეყნების სასამართლოებმა და მტკიცების რა სტანდარტები მიიღეს სუბიექტური და ობიექტური მხარეების შეფასებისას. ამჯერად განვიხილოთ როგორ წარიმართა აშშ-ის სასამართლო პრაქტიკა.

ვნ: დევნის კარგად დასაბუთებული შიშის დასადგენად პირს უნდა ჰქონდეს ,,სუბიექტურად გულახდილი” და ,,ობიექტურად გონივრული” დევნის შიში (Velardes v. INS-1998). ობიექტური კომპონენტი გულისხმობს, რომ პირს უნდა ჰქონდეს დამაჯერებელი, პირდაპირი და სპეციფიკური მტკიცებულებები ჩვენების მიცემისას. მან უნდა დაამტკიცოს, რომ დევნა გონივრულად შესაძლებელია (Meza-Manay v. INS - 1998). ამ დროს დევნის მტკიცებულების ხარისხი არის: ,,დევნის ერთი შანსი ათიდან” (Montecio v. INS - 1990). თუმცა მტკიცებების ხარისხი უფრო იზრდება დეპორტაციის საკითხის განხილვისას. ამ შემთხვევაში პირმა უნდა დაამტკიცოს, რომ დევნა უფრო მეტად მოსალოდნელია, ვიდრე მისი განუხორციელებლობა (More Likely than not... Valardes case). საქმე - INS v. Stevic, სასამართლომ განსაზღვრა, რომ კარგად დასაბუთებული შიში არ მოითხოვს მტკიცების ისეთ ხარისხს, როგორიცაა: ,,beyond reasonable doubt” (გონივრულ ეჭვს მიღმა). შიში გამართლებულია მაშინაც კი, როცა დევნის საშიშროება 50%-ზე ნაკლებია. მტკიცებულების საკითხი უფრო დაკონკრეტდა

2000 წლის ნიუ-იორკის საოლქო სასამართლოს გადაწყვეტილებაში საქმეზე - Mesrop Martirosian v. Immigration and Naturalization Service (Martirosian v. INS). გადაწყვეტილებაში ნათქვამია, რომ პირი არ არის ვალდებული დოკუმენტურად დაამტკიცოს საკუთარი დევნის ფაქტები. შესაძლებელი დევნის დასამტკიცებლად საკმარისია ისეთი საერთაშორისო ორგანიზაციების ინფორმაცია, როგორიცაა: Amnesty International, International Committee of the Red Cross da Human Rights Watch, აგრეთვე ეკოსოსის მოხსენებები და ადამიანის უფლებების დაცვის შერეული კომისიების დასკვნები ქვეყანაში არსებული სიტუაციის შესახებ.

3. დევნა

ლოგიკურია, რომ არ არსებობს ლტოლვილობის საფუძველი, თუ არ არსებობს დევნა ან დევნის საშიშროება. თუ პირის სიცოცხლესა და თავისუფლებას არაფერი ემუქრება, მაშინ მისი ლტოლვის სურვილი მის ფსიქიკურ არამდგრადობაზე მეტყველებს ან მისი შიში მხოლოდ სუბიექტურ ფაქტორებს ემყარება. თუმცა ფაქტია, რომ ობიექტურად უნდა არსებობდეს დევნა ან დევნის საშიშროება.

არც 1951 წლის კონვენცია ლტოლვილთა სტატუსის შესახებ და არც სხვა რომელიმე საერთაშორისო დოკუმენტი არ შეიცავს ტერმინ ,,დევნის” დეფინიციას. 1951 წლის კონვენციის 31-ე და 33-ე მუხლებში საუბარია იმ პირებზე, რომელთა სიცოცხლესა და თავისუფლებას ემუქრებოდა ან შეიძლება დაემუქროს საშიშროება. დევნის ცნების განსაზღვრაში შეიძლება დაგვეხმაროს 1984 წლის გაეროს კონვენცია წამების წინააღმდეგ: ,,ნებისმიერი ქმედება, რომლითაც რომელიმე პირს განზრახ ადგება ძლიერი ტკივილი ან ტანჯვა, ფიზიკური ან ზნეობრივი”... ყოველ შემთხვევაში, დევნა ამ ქმედების განხორციელების მიზანს მაინც უნდა ისახავდეს. ეს ქმედება უნდა განხორციელდეს თანამდებობის პირის მიერ ან მისი მითითებით. 1951 წლის კონვენციისაგან განსხვავებით, არაა აუცილებელი წამების ფაქტი დაკავშირებული იყოს კონვენციაში მოცემულ დევნის საფუძვლებთან. ეს პოზიცია დაფიქსირებულია გაეროს ლტოლვილთა უმაღლესი კომისრის ,,სახელმძღვანელო” პრინციპებში (პუნქტი 51). დევნის შემადგენლობა შეიძლება გამოიხატოს აგრეთვე ისეთ ქმედებებში, როგორიცაა სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობა ან დასჯა.

დევნის ცნება კიდევ უფრო გააფართოვა აშშ-ის საიმიგრაციო სააპელაციო კოლეგიამ საქმეზე Acosta (1985): დევნა ესაა ,,ტანჯვის ან ზიანის მიყენება პირის განსაზღვრული წარმოდგენებისა და ინდივიდუალური მახასიათებლების გამო დასასჯელად”.

საფრანგეთის სასამართლო პრაქტიკა თავს არიდებს პირდაპირ განსაზღვროს დევნის შემადგენლობა და ამიტომაც იგი სხვადასხვა გადაწყვეტილებებში განსაზღვრავს, თუ რა არ არის დევნა. მაგალითად გამოდგება საფრანგეთის ლტოლვილთა საკითხებზე სააპელაციო კომისიის (CRR) გადაწყვეტილებები: Shiba (CRR - 1987) - პირი, რომელმაც დატოვა პოლონეთი ეკონომიკური მოსაზრებებით და საფრანგეთში ჩავიდა ოჯახთან შესაერთებლად, არ შეიძლება ჩაითვალოს ლტოლვილად კონვენციის შესაბამისად; Shan (CRR - 1987) - ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის კანონმდებლობა ოჯახის დაგეგმვის შესახებ ატარებს საყოველთაო ხასიათს და არაა დისკრიმინაციული ვინმეს მიმართ, არ ითვალისწინებს ვინმეს დევნას და დასჯას კონვენციურ საფუძვლებზე. შედეგად, პირი, რომელიც გაურბის ამ კანონმდებლობის შედეგებს, ვერ ჩაითვლება ლტოლვილად (იგივე პოზიცია Yu CRR - 1987). Simon (CRR - 1987) - რუმინელი ადვენტისტისათვის პასპორტის გაუცემლობა არ არის საკმარისი დევნის გამოსარკვევად.

1951 წლის კონვენციის 1 A (1) მუხლში ტერმინები - ,,დევნა“ და ,,მფარველობის არქონა“, თითქოს ერთმანეთს უკავშირდება. ივარაუდება, რომ მფარველობის არქონა დევნის ალბათობას ზრდის და საშიშროების შესაძლებლობას ადასტურებს. თუმცა მოცემული კონცეფცია არ გაიზიარა კანადის ფედერალურმა სასამართლომ საქმეზე - Attorney General v. Ward (Ward case - 1990) - ერთმანეთში არ უნდა ავურიოთ ტერმინები - ,,დევნის გამოვლენა'' და ,,არაეფექტური მფარველობის გამოვლენა“. ეს ორი ცნება ცალ-ცალკე უნდა განიხილებოდეს. სასამართლომ განმარტა, რომ დაცვის არქონა არ ქმნის დევნის პრეზუმფციას (თუმცა მფარველობის არქონა დისკრიმინაციის საფუძველზე კონვენციაში ჩამოთვლილი დევნის 5 მოტივის გათვალისწინებით, უკვე იძლევა ლტოლვილის სტატუსის მინიჭების საფუძველს. მაგალითად, თუ კოსოვოდან დევნილი სერბები სარგებლობენ სერბეთის ხელისუფლების მფარველობით, კონსტიტუციური უფლებებითა და თავისუფლებებით, ხოლო კოსოვოდან დევნილი ეთნიკურად ალბანელი ყოფილი თანამდებობის პირები განიცდიან რაიმე დისკრიმინაციას სერბეთის მთელ ტერიტორიაზე, მაშინ მათ ექნებათ შანსი, ლტოლვილის სტატუსი მიიღონ კონვენციის მონაწილე რომელიმე ქვეყანაში).

რა ფასეულობებს იცავს ლტოლვილთა საერთაშორისო სამართალი დევნისაგან? უკვე აღვნიშნეთ, რომ დევნის უშუალო ობიექტია ადამიანის სიცოცხლე და თავისუფლება. 1970 წელს საერთაშორისო სასამართლომ საქმეზე - Barselona Traction, erga omnes ვალდებულებად გამოაცხადა გენოციდის, მონობისა და რასობრივი დისკრიმინაციის კანონგარეშედ გამოცხადება. შედეგად, ეს აკრძალვები აისახა ადამიანის ძირითად უფლებათა ჩამონათვალში და დაფიქსირდა მრავალ საერთაშორისო კონვენციასა თუ პაქტში. ეს არის ის უფლებები, რომელთა დარღვევა განსაკუთრებულ მდგომარეობებშიც კი არ შეიძლება (ევროპის ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა კონვენციის 15 (2) მუხლი; სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ 1966 წლის საერთაშორისო პაქტის მე-4 მუხლი). საერთაშორისო სამართალში არსებული ნებისმიერი ძირითადი სამოქალაქო, პოლიტიკური, სოციალური, ეკონომიკური, კულტურული თუ კოლექტიური უფლებების დარღვევა 1951 წლის კონვენციაში მოცემული 5 მოტივის (ეროვნება, რასა, რელიგია, გარკვეული სოციალური ჯგუფისადმი კუთვნილება და პოლიტიკური მოსაზრებები) საფუძველზე, ipso facto იძლევა ლტოლვილის სტატუსის მიღების შესაძლებლობას. უფრო თუ დავაკონკრეტებთ, კონვენციის მიხედვით დევნა იქნება: სიცოცხლის ან ფიზიკური თავისუფლებისათვის საფრთხის შექმნა; წამება და სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების დამამცირებელი მოპყრობა; მონობა; სამართალსუბიექტურობის ჩამორთმევა; ჩაგვრა და დისკრიმინაცია.

დისკრიმინაცია ყოველთვის არ წარმოადგენს დევნას. მხოლოდ განსაზღვრულ შემთხვევაში შეიძლება დისკრიმინაცია დევნას გაუთანაბრდეს. მაგალითად, როცა დისკრიმინაციულ ზომებს მივყავართ ისეთ შედეგებამდე, რაც არსებით ზიანს აყენებს დისკრიმინირებულ პირებს, მაგალითად, სერიოზული შეზღუდვები ისეთ უფლებებში, როგორიცაა რელიგიური რიტუალების შესრულება, არსებული საგანმანათლებლო სისტემით სარგებლობა და ა.შ.¹

დევნის ცნებაში მეტად მნიშვნელოვანია ,,დევნის წყაროს“ საკითხი. არც 1951 წლის კონვენცია და არც მისი ორგანული ინტერპრეტაცია იძლევა იმის განსაზღვრებას, თუ რა არის დევნის სათავე, ანუ რისი ეშინია ლტოლვილს. აქ ვერ შევხვდებით ფორმალურ მოთხოვნას, რომ დევნასა და ხელისუფლების ორგანოებს შორის რაიმე კავშირი იყოს. დოქტრინაში არის მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც დევნა უკავშირდება ქმედებებსა და გარემოებებს, რომელზეც პასუხს აგებს სახელმწიფო, ე.ი. ეს არის ის ქმედებები, რომლებსაც ახორციელებს ხელისუფლება (ან მმართველი პარტია) ან მის გამგებლობაში მყოფი ორგანოები; ან კიდევ, ეს არის ქცევა, რასაც სახელმწიფო ითმენს და დევნის მსხვერპლს მფარველობის გარეშე ტოვებს².

საფრანგეთის სასამართლო პრაქტიკაში დამკვიდრდა მოსაზრება, რომ თუ დევნა არ გამომდინარეობს სახელმწიფო ორგანოებისაგან ან თანამდებობის პირებისაგან, მაშინ დევნილ პირს არა აქვს საფუძველი ლტოლვილის სტატუსის მისაღებად. სახელმწიფო ორგანოთა წრეს განეკუთვნება მთავრობა, ადმინისტრაცია და სამხედრო პირები და არა პარტიები, დამნაშავეები და ექსტრემისტები. თუმცა არსებობს ორი გამონაკლისი. პირველი, ეს არის უმცირესობისადმი უხეში მოპყრობა მოსახლეობის მხრიდან და თანაც ხელისუფლების პასიური მონაწილეობით (CRR-Duman-1979). მეორე, ეს არის დევნა, რომელიც ხორციელდება კერძო პირების მიერ, როცა სახელმწიფო აქეზებს ან არ სჯის მათ და დევნილს არა აქვს დაცვის საშუალება (მფარველობა) თავისი სახელმწიფოს მხრიდან (აქ ალბათ გამოგვადგება იეღოველთა დარბევის მაგალითები საქართველოში).

უფრო რთულად ეკიდება საკითხს გერმანიის სასამართლო პრაქტიკა. თუ სახელმწიფოს არ სურს მფარველობა გაუწიოს პირს, მაშინ უნდა დამტკიცდეს, რომ მფარველობის სურვილის არქონა მოტივირებულია პოლიტიკური მოსაზრებებით, ე.ი. გამოიხატება პოლიტიკურ რეპრესიებში. იმ შემთხვევაში, როცა სახელმწიფო მზადაა მფარველობა გაუწიოს პირს, მაგრამ რატომღაც ვერ ახერხებს ამას, გათვალისწინებულ უნდა იქნეს დევნის ფაქტობრივი მოტივები.

დევნის ფაქტი შეიძლება უკავშირდებოდეს სამოქალაქო ომიდან წარმოშობილ კარგად დასაბუთებულ საშიშროებას. არის შემთხვევები, როცა სამოქალაქო ომი საშიშროებას უქმნის ზოგადად ყველას, ყოველგვარი დისკრიმინაციის გარეშე. ამიტომ აპლიკანტმა უნდა წარმოადგინოს ინფორმაცია მის მიმართ განხორციელებული დევნის შესახებ. ეს მიდგომა ასახულია საფრანგეთის სააპელაციო კოლეგიის ზოგიერთ გადაწყვეტილებაში: Waked (CRR - 1984) - აპლიკანტის მიერ ,,მოყვანილი ფაქტები არის იმ სამოქალაქო ომის აღწერა, რომელიც ლიბანს წლების განმავლობაში ტანჯავდა და არა დევნა, რომელიც უშუალოდ სახელმწიფო ორგანოების მხრიდან მომდინარეობდა.“ ...Chahine (CRR - 1986) - ,,აპლიკანტი აღწერს უსაფრთხოების არარსებობის საყოველთაო მდგომარეობას და არაფერს გვატყობინებს პირადად მის მიმართ უხეში მოპყრობის შესახებ~. სამოქალაქო ომის დროს დევნა, ცხადია, უნდა შეესაბამებოდეს კონვენციის მოთხოვნებს. ამას ადასტურებს კანადის ფედერალური სასამართლოს გადაწყვეტილება საქმეზე - Salibian v. MEI (Minister for Employment and Immigration - 1990) ,,სამოქალაქო ომის მდგომარეობა... ხელს არ უშლის აპლიკანტის დაკმაყოფილებას იმ პირობით, თუ მის შედეგად საშიშროებას განიცდის არა მთელი მოსახლეობა განურჩევლად, არამედ თვით აპლიკანტი, ჯგუფი, რომელსაც ის განეკუთვნება, ან თუნდაც მთელი მოსახლეობა... კონვენციაში მითითებული მოტივების გამო“. თუმცა, აპლიკანტმა აქაც უნდა დაამტკიცოს, რომ არ შეუძლია ისარგებლოს სახელმწიფოს მფარველობით და რომ მოქალაქესა და სახელმწიფოს შორის არსებობს კონვენციით გათვალისწინებული კავშირი.

4. დევნის საფუძვლები

თუ არსებობს დევნა ან დევნის საშიშროება, ეს ipso facto არ ნიშნავს იმას, რომ პირს უფლება აქვს მოითხოვოს ლტოლვილის სტატუსის მინიჭება კონვენციის შესაბამისად. დევნა ან დევნის საშიშროება უნდა ემყარებოდეს კონვენციაში მოცემულ 5 საფუძველს. აუცილებელია, პირს სდევნიდნენ რასის, რელიგიის, მოქალაქეობის, განსაზღვრული სოციალური ჯგუფისადმი კუთვნილების ან პოლიტიკური მრწამსის გამო. განვიხილოთ თითოეული ელემენტი ცალ-ცალკე.

რასა

ეს ცნება მოცემულ შემთხვევაში უნდა განიხილებოდეს ფართო გაგებით და მოიცავდეს ყველა სახის ეთნიკურ ჯგუფს, რომელთაც ,,რასებს“ უწოდებენ საყოველთაოდ აღიარებული მნიშვნელობით3. რასობრივი დისკრიმინაცია აკრძალულია საერთაშორისო სამართლით, რაც დაფიქსირებულია პოზიტიურ საერთაშორისო სამართალშიც. 1965 წლის კონვენციაში ,,რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის ლიკვიდაციის შესახებ“ რასობრივი დისკრიმინაცია განისაზღვრება როგორც განსხვავება, რომელიც ხორციელდება ,,რასის, კანის ფერის, სქესის, ეროვნული და ეთნიკური წარმოშობის“ ნიშნის მიხედვით. რასის ნიშნით დევნის მაგალითები უამრავია: აპარტეიდი სამხრეთ აფრიკაში; რასობრივი ნიშნის მიხედვით მოწყობილი გენოციდი ბურუნდისა და რუანდაში; თეთრკანიანთა ბატონობა სამხრეთ როდეზიაში; ჩინური ეთნიკური წარმოშობის ვიეტნამელ მოქალაქეთა დევნა და სხვ. ზემოთ ჩამოთვლილ მოვლენებს შედეგად მოჰყვა ლტოლვილთა მასობრივი ნაკადის გადაადგილება აფრიკის კონტინენტსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებში.

რელიგია

საკუთარი რწმენის აღმსარებლობის უფლება საყოველთაოდ აღიარებული უფლებაა საერთაშორისო სამართალში. 1966 წლის სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-18 მუხლი განავრცობს ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-18 მუხლის შინაარსს და ადგენს, რომ: ,,თითოეული ადამიანი სარგებლობს აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებით. ეს უფლება მოიცავს პირის თავისუფლებას საკუთარი შეხედულებისამებრ ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგია ან მრწამსი და თავისუფლად აღიარებდეს თავის რელიგიასა და მრწამსს როგორც ცალკე, ისე სხვებთან ერთად, საჯარო თუ კერძო წესით, ასრულებდეს და გამოხატავდეს საკუთარ რელიგიას ლოცვით, მოძღვრებითა და სწავლებით“. მეტიც, არავინ უნდა დაექვემდებაროს ,,იძულებას, რომელიც ლახავს მის თავისუფლებას ჰქონდეს ან მიიღოს რელიგია ან მრწამსი საკუთარი არჩევანის მიხედვით“. თუმცა ეს უფლება აბსოლუტური არ არის. მისი შეზღუდვა დასაშვებია მხოლოდ კანონით დადგენილ შემთხვევებში და საზოგადოების უსაფრთხოების, საჯარო წესრიგის, ჯანმრთელობისა და მორალის, ისევე როგორც სხვა პირთა ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვის მიზნით.

იმავე დებულებას შეიცავს 1950 წელს ევროპის (რომის) კონვენცია ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა შესახებ, თუმცა ევროსაბჭოს ადამიანის უფლებათა სტრასბურგის სასამართლომ საქმეზე - Kokkinakis V.Greece (1993), დაადგინა, რომ ევროპის კონვენცია შეზღუდვებს ითვალისწინებს არა სინდისის ან მრწამსის თავისუფლების მიმართ, არამედ იმის მიმართ, თუ როგორ იქნება გამოხატული ეს რელიგიური მოსაზრებები და მრწამსი. სასამართლომ გამოხატა მოსაზრება, რომ იქ, სადაც მოსახლეობაში არსებობს რამდენიმე რელიგია, ასეთი შეზღუდვები საჭირო ხდება სხვადასხვა რელიგიური ჯგუფების ინტერესთა შესათანხმებლად. აღნიშნული საქმე განიხილავდა ,,იეღოვას მოწმეთა“ წევრის პროზელიტიზმისათვის ბრალდების საკითხს. სასამართლომ აღნიშნა, რომ ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვავოთ ქრისტიანული მრწამსის აღსარება და ,,უადგილო პროზელიტიზმი” (პარაგრაფი 48). პროზელიტიზმი არის წმინდა ეკლესიის კორუმპირებული ან დეფორმირებული მოვლენა. ის შეიძლება იყოს გამოხატული მატერიალური და სოციალური მინიჭებებით - ეკლესიის წევრად გახდომის ვალდებულებით. ხორციელდება ზეწოლა ხალხის ფსიქიკასა და მოთხოვნილებებზე. ზეწოლა შეიძლება ძალადობასა და ე.წ. ტვინის გამორეცხვაშიც (brainwashing) კი გამოიხატოს. ასე რომ თუ არსებობს შეზღუდვები და პირი ამ შეზღუდვებს არღვევს, რისთვისაც მას დევნიან, იგი ვერ მიიღებს ლტოლვილის სტატუსს.

ზოგჯერ პირები თავიანთ რწმენას იყენებენ სამხედრო სამსახურისათვის თავის ასარიდებლად. ამგვარი სიტუაციისათვის თავის ასარიდებლად სასამართლო პრაქტიკა ერთგვაროვან პოზიციას გამოხატავს. 1976 წელს საქმეზე - Dounetas V. Secretary of State დიდი ბრიტანეთის საემიგრაციო სააპელაციო პალატამ დაადგინა, რომ სამხედრო სამსახურისათვის თავის არიდებას მოსდევს სისხლის სამართლებრივი დევნა (prosecution) და არა იმ მოტივებით დევნა, რაც განსაზღვრულია 1996 წლის კონვენციაში (persecution). სასამართლომ არ ცნო საბერძნეთის კანონი დისკრიმინაციულად, რადგანაც იგი თანაბრად ვრცელდება ყველა ანალოგიური სინდისისა და რწმენის მქონე ადამიანზე. სასამართლომ აღნიშნა, რომ საბერძნეთში ,,იეღოვას მოწმეთა“ დევნა რომ ყოფილიყო, მაშინ ამ სექტის წევრთა ქადაგება-შეკრებებსაც აკრძალავდნენ, რასაც ადგილი არ ჰქონია. ეს გადაწყვეტილება პრეცედენტის სახით გამოიყენა და დაადასტურა სასამართლომ საქმეზე - Atibo v. Immigration officer, London (Heathrow) Airport (1978).

კანადის ფედერალურმა სასამართლომ საქმეზე - Prior v. Canada (1988) არ დააკმაყოფილა მოსარჩელის მოთხოვნა არ გადახდომოდა სამხედრო მოსაკრებელი, რადგანაც ეს ეწინააღმდეგებოდა მისი სინდისის პრინციპებს. სასამართლომ ვერ ნახა მოსა რჩელის მოსაზრებებში ისეთი საფუძველი, რაც მას უფლებას მისცემდა არ დაეკმაყოფილებინა კანონის მოთხოვნა. მოსაკრებლის გადახდა არ ეწინააღმდეგება რელიგიურ მოსაზრებებს.

ადამიანის უფლებათა ევროპის კომისიამ არ მიიღო ,,იეღოვას მოწმეთა“ სექტის წევრის განცხადება, რადგანაც იგი დააპატიმრეს სამხედრო ან ალტერნატიული სამსახურისათვის თავის არიდების გამო (Appl. 24630 v. Belgium - 1983).

მსოფლიოს ისტორიაში რელიგიური მოტივით დევნის უამრავი მაგალითი არსებობს. გავიხსენოთ თუნდაც 1685 წელი, როცა ათასობით ჰუგენოტი გადაიხვეწა ინგლისსა და პრუსიაში ნანტის ედიქტის გაუქმების შედეგად მათზე განხორციელებული მასობრივი დევნის გამო. გავიხსენოთ, თუ როგორ გაუსწორდა ოტომანთა იმპერია სომეხ ქრისტიანებს. გავიხსენოთ თუნდაც ჰაბიბ-იბნ-მასლამას ,,დაცვის სიგელი“ და ის სასჯელი, რაც ელოდა თითოეულ მაჰმადიანს, რომელიც ქრისტიანობას მიიღებდა.

მოქალაქეობა

ამ მოტივით დევნა, ალბათ, უფრო უცხო ქვეყნის მოქალაქეთა დევნას გულისხმობს, რადგანაც ყოვლად წარმოუდგენელია სახელმწიფო საკუთარ მოქალაქეებს დევნიდეს იმის გამო, რომ ისინი ამ სახელმწიფოს მოქალაქეები არიან. თუმცა, ამ დროს მოსალოდნელია საქმე გვქონდეს ისეთ სიტუაციასთან, როგორიცაა Republikflucht, ანუ რესპუბლიკიდან გაქცევა. ასეთი სიტუაცია გვექნება, როცა ერთი სახელმწიფოდან მეორეში დროებით საცხოვრებლად ჩასულ მოქალაქეებს დევნიან მათი მოქალაქეობის გამო, საიდანაც ისინი გადადიან მეზობელ სახელმწიფოში და ვეღარ ბრუნდებიან საკუთარი მოქალაქეობის ქვეყანაში იმის გამო, რომ იქ საიმიგრაციო კანონებით გათვალისწინებულია ზედმეტად მკაცრი სასჯელი ან სხვა შეზღუდვა. ასეთი პრაქტიკა ხშირი იყო ტოტალური რეჟიმის სახელმწიფოებში (სსრკ, ჩინეთი, სამხრეთ ამერიკის რიგი ქვეყნებისა)⁴.

ტერმინი - ,,nationality“, არ გულისხმობს მხოლოდ მოქალაქეობას. იგი შეიძლება მოიცავდეს ჯგუფის როგორც ეთნიკურ, ისე ენობრივ ელემენტებს და ზოგჯერ შეიძლება ემთხვეოდეს ,,რასის“ ცნებას. ამ ნიშნით დევნა შეიძლება გამოიხატებოდეს ქვეყანაში ეროვნული (ეთნიკური, ენობრივი) უმცირესობებისადმი მტრულ ქმედებებსა და ზომებში, რაც გახდება ლტოლვილის სტატუსის მიღების საფუძველი⁵.

განსაზღვრული სოციალური ჯგუფისადმი კუთვნილება

საერთაშორისო სამართალში არსებობს რიგი საერთაშორისო ინსტრუმენტებისა, რომლებიც არამართლზომიერად მიიჩნევენ რაიმე უფლების ჩამორთმევას ან სხვებისათვის უპირატესობის მინიჭებას ,,სოციალური“ ფაქტორების გათვალისწინებით. მაგალითად შეიძლება მოვიყვანოთ 1948 წლის ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-2 მუხლი, რომელიც კრძალავს განსხვავებას რასის, კანის ფერის, სქესის, ენის, ეროვნული თუ სოციალური წარმომავლობის, ქონებრივი, წოდებრივი თუ სხვა მდგომარეობის საფუძველზე. იმავე აკრძალვას ითვალისწინებენ ეკონომიკურ, სოციალურ და კულტურულ უფლებათა შესახებ 1966 წლის საერთაშორისო პაქტისა და სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა შესახებ 1966 წლის საერთაშორისო პაქტის მე-2 მუხლები.

ხსენებული მოტივი პირველ რიგში (კონვენციის პროექტის შემუშავების დროს) იმ სახელმწიფოებს ეხებოდა, სადაც პოლიტიკური რეჟიმი მტრულ და არასასურველ კლასებს იცნობდა (კაპიტალისტები, მსხვილი მიწათმფლობელები). დღესაც არის შემთხვევები, როცა მთავრობები საჯაროდ აცხადებენ მტრებად საკუთარი მოსახლეობის მთელ რიგ ფენებს, მათ შორის წვრილ ბურჟუაზიას (გავიხსენოთ ყოფილი საბჭოთა კავშირის ,,განკულაკების“ პოლიტიკა). 70-იან წლებში ვიეტნამში ბურჟუაზიას განიხილავდნენ როგორც ეკონომიკური და სოციალური გარდაქმნის შემაფერხებელ კლასს.

საყურადღებოა გლუკის სახელმძღვანელო პრინციპებში ჩამოყალიბებული სოციალური ჯგუფის განმარტება: ,,განსაზღვრული სოციალური ჯგუფი“ გულისხმობს ერთგვარი წარმოშობის, ჩვევებისა და სოციალური სტატუსის მქონე პირების ერთობლიობას. ამ ნიშნით დევნა შეიძლება ემთხვეოდეს რასობრივი, რელიგიური ან ეროვნული ნიშნით დევნასაც.

როგორც წესი, ასეთი ჯგუფის წევრობა არ კმარა ლტოლვილის სტატუსის მისაღებად, თუმცა შეიძლება შეიქმნას ისეთი სიტუაცია, როცა მხოლოდ და მხოლოდ წევრობა ან კუთვნილება განსაზღვრული სოციალური ჯგუფისადმი იწვევს დევნას.

საქმეზე - Acosta (1985 წელი), აშშ-ის საიმიგრაციო სააპელაციო კოლეგიამ შეზღუდა ,,სოციალური ჯგუფის“ ცნება და განმარტა, რომ ეს ცნება ასახავს ზოგად, უცვლელ მახასიათებლებს, ე.ი. ისეთ თვისებებს, რომელთა შეცვლა ერთ პირს არ ძალუძს ან რომლებიც ისეთი მნიშვნელოვანია პირადი ინდივიდუალიზაციისათვის, რომ მისი შეცვლის მოთხოვნა დაუშვებელია. ასეთ მახასიათებლებს მიეკუთვნება სქესი, კლასი, გვა-რი და თუნდაც საერთო გამოცდილება. თუმცა, კოლეგიის აზრით, მახასიათებლების ამ კლასში არ შედის ,,ტაქსის მძღოლთა გაერთიანებისადმი კუთვნილება“ და, ვთქვათ, ,,ფულის შოვნის განსაკუთრებული მეთოდი“.

შეიძლება მოვიყვანოთ პრეცედენტული სამართლის ქვეყნების სასამართლო გადაწყვეტილებათა სხვა მაგალითებიც, რომლებიც სხვადასხვა ინტერპრეტაციას უკეთებენ სოციალური ჯგუფის ცნებას: LLai. v. MEI (Minister of Employment and Immigration), 1998: იმის გამო, რომ აპლიკანტს ჰყავდა კაპიტალისტად გამოცხადებული ნათესავები ჩინეთში, მის მიმართ განხორციელდა დევნა, რაც უკავშირდებოდა მისი ოჯახის სოციალურ მდგომარეობას; De Valle v. INS (1990): დეზერტირთა ოჯახის წევრები სხვადასხვანაირ ცხოვრების წესს მისდევენ, აქვთ განსხვავებული ინტერესები და ამიტომაც არ წარმოადგენენ სოციალურ ჯგუფს; Ramires - Rivas v. INS (1990): განმცხადებელი პირები ატარებენ იმ გვარს, რომელსაც ქვეყანაში სდევნიან და ეს სრულიად საკმარისია სოციალური ჯგუფის არსებობის დასამტკიცებლად; Z v. Secretary of State (1986): ,,ირანელები დასავლური მანერებით“ არ აკმაყოფილებენ სოციალური ჯგუფის ,,ერთიანობის“ კრიტერიუმს; M. M. G. v. Secretary of State (1985): თუმცა ქალები ირანში განიცდიან დისკრიმინაციას და შეიძლება დევნის მსხვერპლნიც გახდნენ, მაგრამ ,,ქალები დასავლური მანერებით“ არ წარმოადგენენ სოციალურ ჯგუფს, რადგანაც არ ახასიათებთ რაიმე საერთო პრაქტიკა ან მოსაზრებები, ხოლო ისლამის ნორმების უარყოფა წმინდად ინდივიდუალური მომენტია; Cheung v. MEI (1993): ჩინელი ქალები, რომლებსაც ერთზე მეტი შვილი ჰყავთ და ექვემდებარებიან იძულებით სტერილიზაციას, წარმოადგენენ სოციალურ ჯგუფს; Chan v. MEI (1993): დევნის ფაქტი თავისთავად არ წარმოშობს სოციალური ჯგუფის არსებობის პრეზუმფციას; Attorney-General of Canada v. Ward (1993): ტერორისტული მოძრაობის წევრები არ წარმოადგენენ კონკრეტულ სოციალურ ჯგუფს, რადგანაც მისი წევრობა არ არის არსებითი მახასიათებელი ან უცვლელი ისტორიული ფაქტი, ხოლო მისი მიზნები არ წარმოადგენს ადამიანური ღირსებების ფუნდამენტურ თვისებას. საქმეზე - Ward, კანადის უზენაესმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ,,განსაზღვრული სოციალური ჯგუფის” ცნების განმარტებისას მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ ადამიანის უფლებები და დისკრიმინაციის დაუშვებლობა. სასამართლო მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ შესაძლებელია სოციალური ჯგუფის სამი კატეგორიის არსებობა: 1) ჯგუფი, რომელიც განისაზღვრება თანდაყოლილი და უცვლელი მახასიათებლებით, მაგალითად, პირები, რომლებსაც სდევნიან მათი სქესის, კანის ფერის, მშობლიური ენის ან სექსუალური ორიენტაციის გამო; 2) ჯგუფი, რომლის წევრებიც ნებაყოფლობით ერთიანდებიან თავიანთი ადამიანური ღირსებებისათვის ფუნდამენტური მნიშვნელობის მქონე მიზეზების გამო, რომელთა იძულება გამოვიდნენ ამ გაერთიანებიდან დაუშვებელია, მაგალითად - უფლებადამცავი აქტივისტები; 3) პირები, რომლებიც გაერთიანდნენ წინანდელი ნებაყოფლობითი სტატუსის მიხედვით, რომელიც არ იცვლება მისი ისტორიულად მუდმივი ასიათის გამო (კომუნისტური რეჟიმები კაპიტალისტებს სდევნიდნენ არა ახლანდელი ქმედებებისათვის, არამედ ადრინდელი კაპიტალისტობისათვის); ვინაიდან „ადამიანის წარსული მისი პიროვნების უცვლელი ნაწილია”, მესამე კატეგორია თავისი არსით პირველს ერწყმის.

მეტად საინტერესო და განსხვავებული განმარტება ჩამოაყალიბა აშშ-ის სასამართლომ საქმეზე - Sanches-Trujillo v. INS: სოციალური ჯგუფი არის ,,ადამიანთა შეკრებილი ნაწილი, რომელიც მჭიდროდაა შეკრული და რომელსაც ამოძრავებს საერთო სურვილები და ინტერესები”. ამ განმარტებით მან გვერდი აუარა კრიტერიუმს - ,,ერთგვარი წარმოშობის, ჩვევებისა და სოციალური სტატუსის მქონე პირები” და მოცემულ ინტერპრეტაციაში ,,ოჯახის წევრებიც” გააერთიანა.

პოლიტიკური მოსაზრებები

დევნის მეხუთე საფუძველია პოლიტიკური შეხედულებები. გლუკის ,,სახელმძღვანელო პრინციპების” მიხედვით, თვითონ ის ფაქტი, რომ პირის პოლიტიკური შეხედულებები განსხვავდება მთავრობაში არსებული პოლიტიკური შეხედულებებისაგან, არ არის საკმარისი საფუძველი ლტოლვილის სტატუსის შესაძენად. აპლიკანტმა უნდა დაამტკიცოს, რომ მას აქვს დევნის კარგად დასაბუთებული შიში, რაც უკავშირდება მის პოლიტიკურ შეხედულებებს. ეს კი გულისხმობს, რომ პირი იზიარებს ისეთ პოლიტიკურ მოსაზრებებს, რომლებიც მიუღებელია ხელისუფლებისათვის, რადგანაც იგი აკრიტიკებს სახელმწიფოს პოლიტიკასა და მმართველობის მეთოდებს. ეს გულისხმობს აგრეთვე იმას, რომ ხელისუფლებამ უკვე იცის ამ მოსაზრებების შესახებ ან მათ მოცემულ კონკრეტულ პირს მიაწერს.

თუ პირს პოლიტიკური დანაშაულის გამო შეიძლება შეეფარდოს შეუსაბამოდ დიდი სასჯელი, ან მოხდეს მისი თვითნებური გასამართლება, მაშინ ასეთი ქმედებები შეიძლება გაუთანაბრდეს დევნას კონვენციური გაგებით⁶.

,,სახელმძღვანელო პრინციპები” გვაძლევს კრიტერიუმებს, რომლის მიხედვითაც უნდა შეფასდეს პოლიტიკური დამნაშავისათვის ლტოლვილის სტატუსის მინიჭების საკითხი. კერძოდ, უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი ელემენტები: აპლიკანტის პიროვნება; მისი პოლიტიკური შეხედულებები; მისი მოქმედების მოტივები, იმ კანონის ხასიათი, რომლის საფუძველზეც ხორციელდება დევნა.

პოლიტიკური მოსაზრებების გამოხატვის თავისუფლება დაფიქსირებულია მრავალ საერთაშორისო დოკუმენტში. ადამიანის უფლებათა საყოველთაო დეკლარაციის მე-19 მუხლში ვკითხულობთ: ,,ყოველი ადამიანი სარგებლობს აზრისა და გამოხატვის თავისუფლებით; ეს უფლება მოიცავს თავისუფლებას, დაუბრკოლებლად მისდევდეს თავის მრწამსს და მოიძიოს, მიიღოს და გაავრცელოს ინფორმაცია და იდეები ნებისმიერი საშუალებით - სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად”. იმავე დებულებას შეიცავს 1966 წლის სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლი, თუმცა მე-3 პუნქტში ხაზგასმულია, რომ ამ უფლებით სარგებლობა განსაკუთრებულ მოვალეობასა და განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობას გულისხმობს და შესაძლებელია დაექვემდებაროს ,,კანონით გათვალისწინებულ” ,,აუცილებელ” შეზღუდვებს. უდიდესი მნიშვნელობის მქონეა ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს გადაწყვეტილებები ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლთან დაკავშირებით (Handyside v. U.K.; Sunday Times v. U.K.). ,,პოლიტიკური ლტოლვილი” არის ის პირი, ვისაც სდევნის სახელმწიფო ან სხვა წარმონაქმნი მისი იმ შეხედულებების გამო, რომელიც წარმოადგენს რეალურ ან სავარაუდო საფრთხეს ამ სახელმწიფოსათვის ან მისი ინსტიტუტებისათვის ან მოცემული წარმონაქმნის პოლიტიკური გეგმებისა და მიზანმისწრაფებებისათვის⁷. თუ პოლიტიკური შეხედულება გამოთქმულია, იგი მიეწერება, თუნდაც შეცდომით, პირს, რომელმაც რაიმე სახით რეპრესიული ზომები იწვნია ამის გამო, ან თუნდაც გაიგო, რომ ამ პოლიტიკურ შეხედულებებთან დაკავშირებით სხვა პირებზე განხორციელდა ძალადობა ან მუქარა - ამ პირს წარმოეშობა დევნის კარგად დასაბუთებული შიში.

როგორც ვნახეთ, სასამართლო პრაქტიკა უდიდეს როლს თამაშობს საერთაშორისო ლტოლვილთა სამართლის ნორმათა ინტერპრეტაციის საქმეში. წინამდებარე სტატიის მიზანი იყო ეჩვენებინა საზღვარგარეთის ქვეყნების პრაქტიკა და საერთაშორისო სამართლის ის ძირითადი ნორმები, რომლებიც მსოფლიოს ქვეყნების უმეტესი ნაწილის სამართლებრივ სისტემაშია ინკორპორირებული. საქართველოც ლტოლვილთა სტატუსისა და ადამიანის უფლებათა შესახებ მრავალი საერთაშორისო აქტის მონაწილეა, რაც გარკვეულ საერთაშორისო ვალდებულებებს უკავშირდება, მით უმეტეს, არც ჩვენთვის არის უცხო.

____________________

1. Руководство по процедурам и критериям определения статуса беженцев.

2. Grahl-madsen, Status of refugees.

3. Руководство по процедурам и критериям определения статуса беженцев, п. 68.

4. Гай С. Гудвин-Гилл, СТАТУС БЕЖЕНЦА В МЕЖДУНАРОДНОМ ПРАВЕ - 1997, ст. 71-72.

5. РУКОВОДСТВО п. 74-76.

6. Руководство по продцедурам и критериям определения статуса беженцев, п. 85.

7. Гай С. Гудвин-Гилл, СТАТУС БЕЖЕНЦА В МЕЖДУНАРОДНОМ ПРАВЕ - 1997, ст. 67.