ლელა გაფრინდაშვილი

ინტელექტუალები

19-ე საუკუნის იტალიაში პოეტთაგან ცოტა თუ იყო ისე პოპულარული, როგორც ჯუზეპე ჯუსტი (Giuseppe Giusti), რომელიც დაუზოგავად აკრიტიკებდა მმართველ ტირანებს, ჩრდილოეთ იტალიის გამგებელ ავსტრიელებს. მისი „მათრახი“ სწვდებოდაყველას: ტიტულებზე მონადირე ბურჟუებს, ორდენოსან არამზადებს, უპრინციპო რენეგატებსა და საზოგადოების მლიქვნელ წრეებს.

1836 წელს მთელ ტოსკანიას პირზე ეკერა ჯუსტის ლექსი „ჩექმა“ (Lo Stivale), სადაც ჩექმა, ანუ იტალია, გულდათუთქული ჩიოდა თავის ბედუკუღმართობაზე: გაიძვერათა ასპარეზად გადაქცევაზე, ერთი ავაზაკის ხელიდან მეორის ხელში გადასვლაზე:

„ხან ცისფერი ვარ,
ხან -წითელ-თეთრი,
ხან კიდევ -ყვითელ-შავი ფერისა.
არლეკინი ვარ სწორუპოვარი!“

1847 წლის შემდეგ, როცა ტახტზე პიუს IX ავიდა, ახალგაზრდა იტალიის აბსოლუტიზმად გარდასახვამ ჯუზეპეს პოლიტიკური აქტიურობისკენ უბიძგა -იგი პარლამენტის წევრი გახდა, მაგრამ თავისი თანამედროვე მოხელეების წვრილმანმა პოლიტიკანობამ იმედები გაუცრუა და მალევე ისევ პოეზიის წიაღს დაუბრუნდა.

ამიერიდან პოეტი დიალოგების წერაზე გადავიდა: პერსონაჟების თავაშვებულ შესიტყვებაში გაიწაფა. სატირული, ნერვიული ხარხარით იხრჩობა, მაგრამ პარალელურად პოლიტიკოსთა და სახელმწიფო მოხელეთა ცხოვრების თავისებურებათა და მათი ზნის ამოხსნას ცდილობს, საკუთარი ხალხის ენის, გრძნობებისა და მისწრაფებების ამოცნობა უნდა: „ჩემი გონება აღგზნებულია, რადგან სიცილის ფორმა მაქვს არჩეული, მაგრამ სინამდვილეში - მხოლოდ ვარამში ვცხოვრობ!“

იტალიელ სატირიკოსთან სულიერი და იდეური ნათესაობა იგრძნო ილია ჭავჭავაძემ. 1871 წლის 29 აგვისტოს, ჟურნალ „კრებულში“ (პროგრესული მიმართულების, სალიტერატუ-რო და საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ჟურნალი. რედაქტორი გიორგი წერეთელი) გამოაქვეყნა თავისი ლექსი „ბედნიერი ხალხი“ და თან მიაწერა: „იტალიელი პოეტის ჯუსტის მიბაძვა“.

არ ვიცი ვინ ან რატომ გადააკეთა ილიას ლექსის სათაური, მაგრამ ეს ალბათ მალევე მოხდა შემდეგ მიზეზთა გამო: 1) ლექსში „ერი“ უკეთესად ირითმება და 2) იმ პერიოდის საზოგადო მოღვაწეები ძალას არ იშურებდნენ, რომ საქართველოში დამკვიდრებული ხალხისა და ერის (მმართველთა) დაახლოებისთვის მიეღწიათ და ეს ერთობა სახელმწიფოს საძირკვლად ექციათ.

ამ მიზნის მისაღწევად პირველი, რასაც აკეთებდნენ, „ხალხში შერევა“ და ყოველდღიური ყოფის მიყურადება იყო. ამ საქმეს ემსახურებოდა მთელი 19-ე საუკუნის მოწინავე მედია: გიორგი წერეთლის, ილია ჭავჭავაძის, ივანე მაჩაბლის, სერგეი მესხისა და სხვათა თაოსნობით გამოცემული ჟურნალები -„საქართველოს მოამბე“, „კრებული“, „ივერია“, „დროება“, სადაც ჟურნალისტებიცა და ანალიტიკოსებიც თვითონვე იყვნენ.

საზოგადო მოღვაწეთა პუბლიკაციების და საჯარო გამოსვლების უმეტესობა სწორედ ხალხის წიაღიდან მიღებული ინფორმაციით იყო სავსე და ხალხისავე კეთილგანწყობის მოპოვებაზე იყო ორიენტირებული. ქართულ სინამდვილესთან, საზოგადოებრივ პრობლემებთან დაკავშირებულ სტატიებში უმეტესად სწორედ უბრალო ხალხის აზრს იმოწმებდნენ და არა - თავიანთი მეგობრების/კლასის ან უცხოელი მკვლევარების შეხედულებებს. მეტიც, დასცინოდნენ კიდეც მათ, ვინც თავიანთი ნააზრევისთვის წონისა და დამაჯერებლობის მისანიჭებლად მხოლოდ „პარიჟის აკადემიის წევრთა“ ან დასავლელი ორიენტალისტების მიერ კავკასიაში/საქართველოში მოგზაურობის შედეგად გაკეთებულ დასკვნებს ეყრდნობოდნენ.

თანამედროვე საქართველოში კი ინტელექტუალების დიდი ნაწილი ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებს საბჭოთა „ინწილიგენციისთვის“ დამახასიათებელი მედიდური მანერით დასცქერის. კაბინეტების სიგრილე-სიმხურვალეში ჩაკეტილები ვიწრო ჭუჭრუტანებიდან (ტელევიზორი, ინტერნეტი) აკვირდებიან სამოქალაქო პროტესტს. მათი უმრავლესობისთვის ჯერ კიდევგაუგებარია, რომ დემოკრატიის პირობებში საზოგადოებაზე წერა საზოგადოების ცოდნას და შიგნიდან დანახვას ნიშნავს. სინამდვილეზე რომ კომპეტენტური აზრი გქონდეს, ამ სინამდვილეს უნდა შეერთო და განიცადო იგი: შენს დასავლურ ან საბჭოურ ცოდნას კი არ უნდა მოარგო რეალობა, არამედ რეალობის შეცნობამ უნდა მოგცეს ცოდნა და ანალიზისთვის საჭირო მასალა. მაგრამ მათ ეს არ შეუძლიათ, რადგან ეშინიათ რეალობის, ხალხის, რომელსაც „სუნი ასდის“. ამ ადამიანებში ისეთებიც არიან, ვისაც საბჭოთა პარტბილეთი 9 აპრილის ტრაგედიამაც ვერ გააგდებინა ხელიდან და ვინც, საკუთარი უპირატესობით გაბრუებული, გაავებული დასცინოდა გამსახურდიას მიმდევრებს და არასოდეს გაუპროტესტებია ის ძალადობა/მკვლელობები, რომლებიც ჯერ „მხედრიონმა“, ხოლო შემდეგ შევარდნაძის გოშიებმა ჩაიდინეს „ზვიადისტების“ მიმართ. ხოლო ხელისუფლებაში მოსული ყოფილი რეპრესირებულები თავიანთ წარსულს დაშორდნენ და ახლა თავად იქცნენ ძალადობის აპოლოგეტებად და წამქეზებლებად.

ამიტომაც არ მიკვირს, როცა ძველი და ახალი „მოაზროვნე გვარდია“ არაფერს ამბობს ამ ორი თვის განმავლობაში განხორციელებულ სადამსჯელო ოპერაციებზე. არ მიკვირს ინწელექტუალების დამცინავი ქირქილი რუსთაველზე გამოსული პროტესტანტების მიმართ: არ გეგონოთო, რომ ამ პროტესტს „საკანი“ ჰქვია! ეს „გალიაა“, სადაც ისეთი არსებები ბინადრობენ, რომლებიც საკვებს სწორედ იქ ინელებენ, სადაც ჭამენ. ეს ცინიკური ინტონაცია ბუნებრივად მაბრუნებს იმ ფაქტებთან, რომლებიც ჯერ კიდევ გვახსოვს: აფხაზების „აფსუებად“ და კოკოითის „ფანდარასტად“ მოხსენიება, ბადრი პატარკაციშვილის სახელის გამო პამპულაობა და დამცინავი ღიმილით წარმოთქმული „არკადი“, აგვისტოს ომთან დაკავშირებულ დაკითხვაზე მისული ეროსი კიწმარიშვილისთვის იმის შეხსენება, რომ მას ერასტი ჰქვია. იოლი მისახვედრია, თუ რა მცირე მანძილია პიროვნების ღირსების შელახვიდან მის მიმართ განხორციელებულ ძალადობამდე.

იმავე „ზემოდან მზერით“ არის ნაკარნახევი ინწელექტუალთა მიერ ოპოზიციონერთა და მათ მხარდამჭერთა გამოსვლებიდან მხოლოდ კომიკური და ქსენოფობიური „მარგალიტების“ ამოკრება. ეს „სამართლიანი“ აღშფოთება უფრო გაუგებარი ხდება, როცა იცი, რომ ამ განსწავლულთაგან არავის გაუპროტესტებია სააკაშვილის „ნულოვანი ტოლერანტობა“ და ვანო მერაბიშვილის საპარლამენტო გამოსვლა: „თუ დაინახავთ, რომ ოდნავ მაინც საფრთხე ექმნება მოქალაქის, მით უმეტეს, პოლიციელის სიცოცხლეს, ჯანმრთელობას, საქართველოს ტერიტორიულ მთლიანობას, ხელი არაგიკანკალდეთ და გამოიყენეთ იარაღი. და მე ქედს ვიხრი იმ სპეცრაზმელების წინაშე, რომლებმაც თავისი სიცოცხლის ფასად ჩაატარეს ოპერაციები და მოკლეს, კიდევ ერთხელ ვიტყვი, მოკლეს, კრიმინალები, რადგანაც, რომ არ მოეკლა კრიინალი, კიდევ უფრო მეტი დანაშაული მოხდებოდა საქართველოში“ (2005 წლის 10 ნოემბერი).

ადამიანი, რომელიც ხელისუფლების წარმომადგენლის მხრიდან ნულოვანი ტოლერანტობისა და მკვლელობისკენ მოწოდებას (რაც წარმოთქმის მომენტიდან უკვე ამ ყველაფრის რეალიზებას ნიშნავს!) არ აპროტესტებს და ოპოზიციურად განწყობილი ხალხის გრამატიკის, ლიტერატურის, ისტორიისა და ადამიანის უფლებების საკითხების უცოდინარობა აღიზიანებს, ღირსეულ მოქალაქედ და ინტელექტუალად ვერ ჩაითვლება, მაგრამ ინწელექტუალი მანამ იქნება, სანამ თავად არ მობეზრდება.

მიშელ ფუკოს ეს აზრი სწორედ იმათ მინდა შევახსენო, ვინც ძალა/ხელის/უფლების აპოლოგეტად და წამქეზებლად იქცა, ხოლო ფრანგი მოაზროვნის გამონათქვამებს მხოლოდ სტატიებისა და საჯარო გამოსვლების „სამკაულად“ იყენებს:

„ინტელექტუალმა უკვე აღარ უნდა ითამაშოს მრჩეველის როლი, აღარ უნდა ადგენდეს გეგმებს იმათთვის, ვინც იბრძვის ან თავს იცავს, არ უნდა იგონებდეს მათთვის ტაქტიკას და არ უნდა უსახავდეს მიზნებს.

ინტელექტუალს ანალიზის ინსტრუმენტების შეთავაზება შეუძლია...

სინამდვილეში ლაპარაკია იმაზე, რომ გაგვაჩნდეს თანამედროვეობის აღქმის მყარი, ხანგრძლივი უნარი, რომლის საშუალებითაც შევამჩნევთ, თუ სად გადის რღვევის ხაზები, სადაა ძლიერი წერტილები, რომლებსაც ძალაუფლება მიეჯაჭვა და დამკვიდრდა. სხვა სიტყვებით, -საჭიროა ბრძოლის ველის ტოპოგრაფიული და გეოლოგიური სურათის გადაღება. აი, ინტელექტუალის როლი. “

ცხადია, რომ ასეთი სამუშაოს შესრულების უნარს ძალა/ხელის/ უფლებისადმი ვნება არამარტო აჩლუნგებს, არამედ სპობს.შეუძლებელია ასეთი მიუკერძოებელი ანალიზი იმ ადამიანებმა მოახერხონ, რომლებიც თავიანთ შეხედულებებს „ზემოდან“ წამოსულ ინსტრუქციებს ან კონიუნქტურას უსადაგებენ

ბედნიერი ერი

თანამედროვე საქართველოში „ბედნიერი ერის“ წარმომავლობა და ჯუსტი-ჭავჭავაძის სულიერი ნათესაობა არავის აინტერესებს. დღეს საქმე სხვაგვარადაა: რემიქსებისა და უნიჭო პერფორმანსების ეპოქაში ყველაფერი თვალწარმტაც კადრებად და შოკისმომგვრელ მიზანსცენებად უნდა დაალაგო და მაყურებელის მზერა მიიტყუო.

პოლიტიკური სატირისთვის არავის სცხელა, რადგან ფიქრისა და განსჯის დრო არ არის. ახლა ეგრეთ წოდებული „შემოქმედი ადამიანები“ მოქალაქეთა გონების გაღვიძებას არად დაგიდევენ და ამ საპასუხისმგებლო შრომას ისევ ვიზუალური სატყუარების კეთებას ამჯობინებენ. ამიტომაც შოუმენმა ანრი ჯოხაძემ „ბედნიერი ერი“ კი გადაითამაშა, მაგრამ არა ქვეყანაში მიმდინარე პროცესების შესახებ საჯარო დისკუსიის გამოსაწვევად, არამედ - სინამდვილის გასაშარჟებლად და მაყურებლის გუნებაზე მოსაყვანად.

მომღერლის განმარტების მიუხედავად, რომ მისი ნახელავი პოლიტიკურად მიუკერძოებელია, ბევრ სკეპტიკოსს მაინც ანრის „ცენტრისკენული ვნებები“ გაახსენდა, მათ შორის - მიხეილ სააკაშვილის წინასაარჩევნო კამპანიის ფარგლებში, დიღმისმასივში მოწყობილი აქცია-კონცერტი, სადაც გიგი უგულავას და გიორგი ბარამიძის მგზნებარე გამოსვლები „ბულბულების გალობით“ დაგვირგვინდა: კანდიდატს სწორედ ანრი ჯოხაძე, ლელა წურწუმია, ლევან ლაზარიშვილი და თამთა ჭელიძე უმღეროდნენ.

ვერასდროს დავივიწყებ და ისტორიასაც უნდა ახსოვდეს ევროვიზიისთვის მომზადებული ამ ბიჭის შოუ - „Gay Stalin, I want you back!“, სადაც ანრი ანუ იოსებ ბესარიონოვიჩი სასწაულებრივად გარდაისახება გვირგვინოსან მონარქად. მაყურებელს და მსმენელს ანრისა და მისი თანმხლები გოგონების კოსტიუმები და სიშიშვლის ხარისხი უფრო აინტერესებდა, ვიდრე „სტალინის“ და „მონარქის“ იდეათა დაკავშირება. ძნელი იყო დაგედგინა, ვინ უნდოდა ამ ბიჭს: მეფე თუ პატარა გორის დიდი პირმშო?

პოლიტიკურ თემაზე შექმნილი ჯოხაძისეული ახალი შარჟი „ბედნიერი ერი“ საზოგადოებრივმა მაუწყებელმა და „რუსთავი 2“-მა ხარბად გააშუქა. ამიტომ ინტერნეტსივრცეში განთავსებულ მასალას სწორედ ამ ორი ტელეკომპანიის ლოგოები ამშვენებს. ასევე თვალშისაცემია, რომ კლიპიდან ამოღებული კადრების ფოტოვერსიებში რატომღაც მხოლოდ ნინო ბურჯანაძისა და სალომე ზურაბიშვილის ამსახველი კადრები ჭარბობს. ამის შემდეგ, ცხადია, ანრის „უმანკოება“ ძნელი დასაჯერებელია.

წერილის ბოლოს მინდა კარგად დავაკვირდეთ ილია ჭავჭავაძის „ბედნიერ ერს“. საზოგადოების გულშემატკივარ ადამიანს ამ ლექსის კიდევ ერთხელ წაკითხვა (ოღონდ -ჯუზეპე ჯუსტის სულისკვეთებით: სატირული თვალითა და ნერვიული მანერით!) ბევრად დიდ სარგებელს მოუტანს, ვიდრე ანრი ჯოხაძის ამავე სახელწოდების კლიპის ნახვა:

ჩვენისთანა ბედნიერი განა არის სადმე ერი?
მძიმე ყალნით, ლამაზ ფალნით
მორთული და მშვენიერი:
უწყინარი, უჩივარი,
ქედდრეკილი, მადლიერი;

უშფოთველი, ქვემძრომელი,
რიგიანი, წესიერი;
ყოვლად მთმენი, ვით ჯორ-ცხენი,
ნახედნი და ღონიერი;

ჩვენისთანა ბედნიერი განა არის სადმე ერი?!

ყველა უნჯი, ყველა მუნჯი,
გულჩვილი და ლმობიერი;
თვალაბმული, თავაკრული,
პირს ლაგამი ზომიერი;

ყველა ყრუი, ყველა ცრუი,
ჭკვადამჯდარი, გულხმიერი;
მცირე, დიდი - ყველა ფლიდი,
ცუღლუტი და მანკიერი;

ჩვენისთანა ბედნიერი განა არის სადმე ერი?!
მტვერწაყრილი, თავდახრილი,
ყოვლად უქმი, უდიერი;

უზღუდონი, გზამრუდონი,
არგამტანი და ცბიერი;

მტრის არ მცნობი, მოყვრის მგმობი,
გარეთ მხდალი, შინ ძლიერი;

არრის მქონე, არრის მცოდნე,
უზრუნველი და მშიერი;
ჩვენისთანა ბედნიერი განა არის სადმე ერი?!

„მრგვალი მაგიდის“ მორიგი თემაა დესოვეტიზაცია. დასრულდა თუ არა საქართველოში საბჭოთა სისტემის დემონტაჟი? ან, თუ არა, რა ქმნის საბჭოურობას დღეს, სსრკ-ს დაშლიდან 18 წლის შემდეგ? იმაზე, თუ როგორია დესოვეტიზაციის გაგება და სტრატეგია მნიშვნელოვნადაა დამოკიდებული ჩვენი პოლიტიკური, სოციალური, კულტურული, მენტალური ორიენტაციები, სახელმწიფოსა და საზოგადობის დემოკრატიული განვითარება, ადამიანის უფლებათა დაცვასთან დაკავვშირებული მდგომარეობა. ფსიქოლოგმა მარინა ჩიტაშვილმა, ფილოსოფოსმა სერგო რატიანმა, სოციოლოგებმა ემზარ ჯგერენაიამ და იაგო კაჭკაჭიშვილმა სცადეს საბჭოურობის არსის, მისი სხვადასხვა ნიშნის გამოვლენა და ამ კონტექსტში ჩვენი რეალობის გააზრება.

ბექა მინდიაშვილი - საბჭოთა კავშირი აღარ არსებობს, მაგრამ ამავდროულად საბჭოურობის ელემენტები, აშკარად თუ ფარულად, თითქოს ისევ განფენილია ჩვენი ცხოვრებისა და ურთიერთობების თითქმის ყველა სფეროში. მესმის, რომ დესოვეტიზაცია მრავალგანზომილებიანი ტერმინია, ამიტომ, მოდით, ძირითადი აქცენტი პოლიტიკურდა საზოგადოებრივ კულტურაზე გავაკეთოთ, თუმცა ჯერ უმჯობესია დავსვათ კითხვა: რა აზრს ვდებთ თავად ამ ცნებაში?

იაგო კაჭკაჭიშვილი - დესოვეტიზაცია ფართო გაგებით საბჭოთა მენტალობის დეკონსტრუქციაა, ანუ ეს საბჭოთა ღირებულებების, განწყობების და ატიტუდების ნგრევას თუ არა, მნიშვნელოვან მოდიფიცირებას მაინც გულისხმობს, იმ ენერგიის ახალ არხში გადაყვანას, რასაც საბჭოურ ხანაში ადამიანი ხარჯავდა.

მარინა ჩიტაშვილი - იგივე მინდოდა მეთქვა, რაც იაგომ თქვა. ჩემი პროფესიული სფეროდან გამომდინარე, ჩემთვის ეს არის მენტალობის ცვლილება, მაგრამ, თუ ტერმინ დესოვეტიზაციას ძალიან ფართო გაგებით კი არ ვიხმართ, არამედ იმ მნიშვნელობით, რასაც რეალურად გულისხმობს ეს ტერმინი, მაშინ იგი ახალი ინსტიტუციების გან ვითარება და ინსტიტუციონალური ცვლილებებია ქვეყანაში. ამ კუთხით კოლეგები ალბათ გააგრძელებენ ამაზე საუბარს.მოდით, დემოკრატიის მესამე ტალღა გავიხსენოთ, როდესაც საბჭოთა კავშირი იშლებოდა და აღმოსავლეთ ევროპა თავისუფლდებოდა 1990-იან წლებში. მაშინ ბევრს ეგონა, რომ ძალიან მარტივად შეიძლებოდა ეს ქვეყნები დემოკრატიულ ქვეყნებად გარდაქმნილიყვნენ. დაახლოებით ათი წლის შემდეგ ბალტიისპირეთისა და ევროკავშირის წევრ ქვეყნებზეც კი გაიგონებდით, რომ იქ დემოკრატიული ინსტიტუტების რამდენადმე უკან დახევა შეინიშნებაო. მე ეს მაგალითი საიმისო არგუმენტად მოვიყვანე, რომ ახალი ინსტიტუტების შექმნა და ინსტიტუციონალური წყობა, რასაც დემოკრატიული ან არასოვეტური ქვეყანა გულისხმობს, უმთავრესია.

სერგო რატიანი - უნდა ითქვას, რომ საბჭოთა კავშირი ტოტალური სახელმწიფო იყო, ტოტალიტარული რეჟიმი, რომელიც საზოგადოებრივ და პირად ცხოვრებაზე კონტროლს გულისხმობდა. ეს იყო გარკვეული მენტალობა და საზოგადოებრივი წესრიგი. როდესაც ვამბობთ, რომ რაღაც უნდა დაინგრეს, ჩემი აზრით, პირველ ყოვლისა მაშინდელი მენტალობა უნდა დაინგრეს. ამასთან დაკავშირებით არსებობს პრობლემა, რომელზე საუბარსაც გაურბიან. ყველა პოსტსაბჭოთა ქვეყანაში ლუსტრაციის საკითხი პრობლემური გახდა. ერთი მხრივ, ამისკენ უნდა იყოს მიმართული ჩვენი ყურადღება და, მეორე

მხრივ, ახალი ინსტიტუტების მშენებლობა უნდა დაიწყოს.

ემზარ ჯგერენაია - დავეთანხმები ყველა გამოთქმულ მოსაზრებას. ჩემი აზრით, ხრუშოვი იყო ის პოლიტიკოსი, რომელმაც საბჭო დაანგრია, და დაანგრია მხოლოდ არქიტექტურის, ე.წ. „ხრუშოვკების“ მეშვეობით. „ხრუშოვკები“ არ იყო საერთო საცხოვრებელი, სადაც ადამიანებს საერთო სააბაზანო, საერთო ტუალეტი და საერთო სამზარეულო ქონდათ, სადაც ყველა ერთმანეთს აკონტროლებდა, ამ ყველას კი, თავის მხრივ, სპეციალური სამსახურები აკონტროლებდნენ. ხრუშოვკებმა პრივატულობის განცდა შექმნა. როდესაც ადამიანი ჩაკეტავდა თავისი ხრუშოვკის კარს და მეგობრებთან ერთად დაჯდებოდა სამზარეულოში, იქ ისეთი საუბრები იწყებოდა, რომელსაც სისტემა ვერ გააკონტროლებდა. გაჩნდა თავისუფალი სივრცე ინტერაქციისთვის. ამიტომ ვთვლი, რომ საბჭოთა კავში რის დემონტაჟი ხრუშოვიდან იწყება. დესოვეტიზაცია გულისხმობს საბჭოთა სტრუქტურების დემონტაჟს, სტრუქტურების ცვლილებასთან ერთად დისკურსის, ანუ მეტყველების, საუბრის,მსჯელობის ცვლილებას. გულისხმობს აგრეთვე კოლექტიური კულტურიდან, კოლექტივისტური მოქმედებებიდან ინდივიდუალურ კულტურაზე, ინდივიდუალისტურ მოქმედებებზე გადასვლას, კოლექტივისტური მენტალიტეტის დაშლას და ინდივიდუალიზაციის ხარისხის ზრდას. ცნობილია, რომ თანამედროვე სამყაროს განვითარება ინდივიდუალიზაციის პრინციპით მიმდინარეობს. კოლექტივს ენაცვლება ინდივიდი და მისი ინტერესები. დესოვეტიზაცია კონტროლის სისტემის შეცვლასაც გულისხმობს. თუ საბჭოთა კავშირში არსებობდნენ სპეციალური სამსახურები, რომლებიც აკონტროლებდნენ ადამიანების გონებასა და სულს, ასევე არსებობდა მოქალაქეების მიერ ერთმანეთის კონტროლის ფორმა, მაგალითად, მეზობელი წერდა მეორე მეზობელზე საჩივარს, რაც თითქმის ყოველთვის ფარულად ხდებოდა. დესოვეტიზაციის შემდეგ კი მოქალაქეებმა ერთმანეთი ღიად უნდა აკონტროლონ. ჩვენი კულტურა აქ სერიოზულ პრობლემას აწყდება. ეს არის ჩვენი სოციალური ჰაბიტუსის საბჭოთა ნაწილი - ჩვენ გვერიდება ერთმანეთის კონტროლი და, მიუხედავად იმისა, რომ ახალი სტრუქტურები შევქმენით, ამ სტურქტურებში მაინც საბჭოთა განწყობით ვმუშაობთ, ვერიდებით პირდაპირობას და ვინმეს წყენინებას. ამიტომ ჩვენ მიერ გატარებული ღონისძიებები სტრუქტურული ცვლილებების თვალსაზრისით შედეგს გამოიღებს, მაგრამ ყოველივე ამის ინტერნალიზაციას, სუბიექტში გაშინაგანებას, რათა ეს ჩვენი ახალი სოციალური ჰაბიტუსის ნაწილი გახდეს, დრო სჭირდება.

საბჭოთა ადამიანი სტაბილურ გარემოში ცხოვრობდა, ყოველ შემთხვევაში რიტორიკა ასეთი იყო. გარეთ იყვნენ მტრები, ბურჟუები, იყო კაპიტალისტური სამყარო, რომელიც ჩვენს დანგრევას ცდილობდა, მაგრამ შიგნით იყო სოციალურად სტაბილური გარემო, რიტორიკის დონეზე მაინც. საბჭოთა ადამიანს ეს სტაბილურობა სწყურია, თანამედროვე მსოფლიო, დემოკრატიული სისტემები და ჩვენ რისკის საზოგადოებაში ვცხოვრობთ. არც დღეს და არც არასოდეს არ იქნება სტაბილური გარემო იმ თვალსაზრისით, რომ ჩვენი მონაწილების გარეშე არაფერი შეიცვლება. პლატონოვის ერთ მოთხრობაში კარგად ჩანს, როგორ ელოდებოდა საბჭოთა ადამიანი, როდის მოვიდოდა სახელმწიფო და გააკეთებდა იმას, რაც მისი გასაკეთებელი იყო. საბჭოთა ადამიანის ესქატოლოგიური ხედვა კომუნიზმისკენ იყო მიყრობილი. ჩვენც, ამ რისკის საზოგადოების წევრთ, გვგონია, რომ რაღაც სასიკეთო მოხდება ჩვენი მონაწილეობის გარეშე. ეს არის სწორედ საბჭოური მენტალიტეტი. დემოკრატია არის პოლიტიკური სისტემა, რომელიც მორალურ ავტორიტეტებს არ ცნობს, ყველა მორალი თანასწორია, მაგრამ თითოეული ჩვენგანისგან მოითხოვს მაქსიმალურ ძალისხმევას, რათა ყველას შეექმნას ცხოვრების ნორმალური პირობები. ამას დიდი სამოქალაქო გაბედულება სჭირდება, რომელიც მე არ გამაჩნია.

ბექა მინდიაშვილი -დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან დღემდე, შეგნებულად თუ გაუც ნობიერებლად, რა ნაბიჯები გადაიდგა დესოვეტიზაციისაკენ, რა ცვლილებები მოხდა სამოქალაქო თუ პოლიტიკური კულტურის სფეროში? როგორ შეიძლება ამ ჭრილში დახასიათდეს გამსახურდიას, შევარდნაძისა და სააკაშვილის მმართველობის პერიოდები.

იაგო კაჭკაჭიშვილი - არც „ხრუშოვკები“ იყო მაინცდამაინც პრივატულობის დიდი სავანე საბჭოთა ადამიანებისთვის,რადგან კედლები იმდენად თხელი იყო, რომ მეზობელს მეზობლის საუბარი ესმოდა, ის კი არა, ერთმანეთის ინტიმური ცხოვრების დეტალებიც კარგად იცოდნენ. ემზარი ძალიან ბევრ პრობლემას შეეხო. ჩემთვის სოვეტიზაცია არ არის რაღაც დამოუკიდებელი პარადიგმა, რომელსაც თავისი კანონზომიერება აქვს. ეს პოლიტიკური მოვლენა, ეს დისკურსი, ძალიან ბევრს სესხულობს და დიდად არის დავალებული წინარემოდერნული საზოგადოების გაგებისგან, მნიშვნელოვანწილად დავალებულია რელიგიური ცნობიერებისგანაც და, საერთოდ, ვფიქრობ, რომ სოვეტიზაციას და რელიგიურ ცნობიერებას ერთი წყარო კვებავს. ანუ ეს არის კორელატური ცნება სხვა მოვლენებთან. ჩემთვის ყველაზე მტკივნეული შეკითხვა ეს არის: დამთავრდა საბჭოთა ეპოქა, მაგრამ დამთავრდა თუ არა საბჭოთა სტილი, საბჭოთა ცნობიერება და საბჭოთა ადამიანი? ხშირად ჩემი თავი დამიჭერია, რომ რა- ღაც ასპექტით ტიპური საბჭოთა ადამიანი ვარ. კარგია, როდესაც ამას შეამჩნევ შენში - აღმოაჩენ იმას, რასაც უნდა ებრძოლო.

საბჭოთა რეჟიმმა, საბჭოთა სისტემამ, შექმნა კოლექტიური ცნობიერების ისეთი ფორმა,რომელიც დღესაც ახდენს ადამიანებზე გავლენას. ამ კოლექტიური ცნობიერების თავისებურება ისაა, რომ იმასაც ითრევს, ვისაც ფიზიკურად იმ ეპოქაში არ უცხოვრია. რა გადმოგვყვა ჩვენ იმ ეპოქიდან? პირველი - პატერნალისტური ცნობიერება, რომელიც პოსტსაბჭოთა საქართველოში აშკარად შეინიშნება, ოღონდ პოსტმოდერნულად არის მოდიფიცირებული. ჩვენისევ ვეძებთ მამებს, მხსნელებს, ადამიანებს, რომლებსაც შეუძლიათ ქვეყნის, საზოგადოების წინაშე მდგარი პრობლემები ეფექტურად გადაჭრან ირაცი- ონალური ძალისხმევით. თუმცა მხსნელებს იმისთვისაც ვეძებთ, რომ შედეგ მათ დავუპირისპირდეთ და დავამხოთ. ეს მოდიფიცირება, როდესაც ორი მნიშვნელოვანი კოდი თანაარსებობს - მამის ძიების და შემდეგ მისი დამხობის მოთხოვნილება, ამ პატერნალისტურ ტენდენციას პოსტმოდერნულ საბურველში ხვევს. ასე იყო გამსახურდიას დროსაც, რომელიც ქარიზმატული ლიდერი იყო. მისგან ხალხი ეროვნული იდენტიფიკაციის ინსტიტუციონალიზაციას და სისტემაში გადატანას მოითხოვდა. ასე იყო შევარდნაძის დროსაც, სააკაშვილის დროსაც, ორივე ტოტალური კრიზისიდან ქვეყნის გამოყვანის უალტერნატივო მანდატით აღიჭურვა. დღევანდელი ვითარება პოლიტიკურ ლიდერებთან მიმართებაში ჯერჯერობით ახალი მამის შესახებ ვერაფერს გვეუბნება, მაგრამ საზოგადოებაში აქტუალურია შეკითხვა: ვინ მოდისმიშას შემდეგ? ანუ მოთხოვნილება ახალ მამაზე, ახალ მხსნელზე, მაინც არსებობს. ვინ მოდის მიშას შემდეგ? ამ შეკითხვას, სამწუხაროდ, არ კვებავს პოლიტიკური პროგრამების მიმართ ინტერესი, მას ისევ გამორჩეული ლიდერის, საქართველოს მხსნელის მოთხოვნილება კვებავს, თუმცა, თუ რამე შეეშლება, მისკენაც მიიმართება რისხვა. აი ასეთი პატერნალისტური ცნობიერება გადმოჰყვა საბჭოთა პერიოდიდან პოსტსაბჭოთა საქართველოს.

იაგო კაჭკაჭიშვილი

მეორე, რაც ჩემთვის საბჭოთა დისკურსის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილია, რაც წინარე მოდერნულ საზოგადოებას ახასიათებს და განასხვავებს მას მოდერნისაგან, ეს არის ალტერნატივების მიუღებლობა (ამასბევრი სოციოლოგი დაგიდასტურებთ). წინარემოდერნულ საზოგადოებაში არსებობდნენ სოციალური და პოლიტიკური ინსტიტუტები, რომელთაც სრულიად განსაზღვრული და გამოკვეთილი ფუნქცია ჰქონდათ და შეუძლებელი იყო ისინი ალტერნატიულ ინსტიტუტებს ჩაენაცვლებინა. საბჭოთა კავშირში, მაგალითად, არ შეიძლებოდა სხვადასხვა ტიპის სკოლების თანაარსებობა, რადგან მხოლოდ ერთი ტიპის სკოლას ჰქონდა დაკისრებული აღზრდის ფუნქცია და ამ ინსტიტუტის ვარირება შეუძლებელი იყო. მე ვთვლი, რომ ასეთი მიდგომა რელიგიური ცნობიერებისთვისაც არის დამახასიათებელი, ასე ვთქვათ, ერთი ჭეშმარიტი გზის აღიარება, რომლისგან გადახვევა ნაკლოვანებად, არასრულყოფილებად, დევიაციად და ა.შ. ითვლება, რაც დემოკრატიისთვის პრინციპულად მიუღებელია, რადგან დემოკრატია ალტერნატივების ლეგიტიმაციაა. დღესაც კი ჩვენთან, საზოგადოებაში, პრობლემაა ალტერნატივების მიმართ შემგუებლური დამოკიდებულება. გვინდა, რომ ქართველი აუცილებლად მართლმადიდებელი, კარგი თამადა, დაოჯახებული ჰეტერო-სექსუალი იყოს და ა.შ. ესე იგი, ალტერნატივათა მიუღებლობასაბჭოური აზროვნების კიდევ ერთი ინდიკატორია. მესამე, რაზედაც ემზარმა უკვე ილაპარაკა და მე დავამატებ, ეს არის სამოქალაქო კონტროლის სრული არარსებობა. თუ საბჭოთა კავშირის პერიოდში კონტროლის ძირითადი სუბიექტი სახელმწიფო იყო, დღესაც კონტროლის ძირითადი სუბიექტი სახელმწიფოა. ეს შეიძლება არც მაშინ იყო მისაღები და არც ახლა, მაგრამ არ ჩანს იმის მცდელობა, რომ სახელმწიფო კონტროლის მექანიზმს სამოქალაქო კონტროლი ჩაენაცვლოს, რა დროსაც არა მხოლოდ სამართალდამცავი სტრუქტურები, არამედ თითო-ეული ადამიანი აგებს პასუხს სამოქალაქო წესრიგზე. სულ მახსენდება, რომ ევროპის გზებზე ერთ პოლიციელსაც ვერ მოჰკრავ თვალს, მაგრამ საკმარისია რამე დააშავო და პოლიციელიც მაშინვე გაჩნდება. თუ ვინმე დაგინახავს, რომ გზაზე მოძრაობის წესებს არღვევ, იმწუთში რეკავს პოლიციაში. ასეთი ქმედება დემოკრატიის გულისგულია, მაგრამ ჩვენთან ეს გაგებულია როგორც ჩაშვება, „ბოზობა“ და ა.შ. ანუ ესეც სამოქალაქო კონტროლის სრული მიუღებლობაა, საბჭოთა ცნობიერების გამოხატულებაა.

ბექა მინდიაშვილი -„სოლიდარობის“ ამ ნომერში ვაქვეყნებთ სოვეტოლოგ ჰენრი ჰეილის სტატიას. ეს ავტორი მიიჩნევს, რომ პატრონიმული ხასიათის საპრეზიდენტო მმართველობა ერთ-ერთი მახასიათებელია პოსტსაბჭოთა ქვეყნებისა, რომლებმაც თავი ვერ მოაბეს რეალურ დემოკრატიზაციას. მაგალითად მოჰყავს ყირგიზეთი, საქართველო, უკრაინა და რუსეთი. მისი აზრით, ერთადერთი ქვეყანა, რომელმაც „ფერადი რევოლუციების“ შემდეგ თავი დააღწია მმართველობის ამ ფორმას, უკრაინაა და იგი ამის მიზეზსაც ასახელებს: ეს დემოკრატიულ პროცედურებზე ორიენტირებული პოლიტიკური ურთიერთობების ჩამოყალიბებისა და პრეზიდენტის მიერ სხვადასხვა ტიპის ელიტების „პატრონობა-გამოყენებაზე“ ნებით თუ უნებლიედ უარის თქმის შედეგად გახდა შესაძლებლი.

მარინა ჩიტაშვილი - უკრაინას ეკონომიკური რესურსები აქვს ბევრად უფრო მეტი, ვიდრე ჩვენ, და მან შეძლო ამ რესურსების თანაბრად გადანაწილება. მე დავუბრუნდები ორ საკითხს, რაც ემზარმა წამოჭრა. პირველი - ჩვენ ვართ რისკის საზოგადოება, და მეორე -რომ აბსოლუტური მორალი არ არსებობს.ერთ-ერთი საკითხი, რომელიც მინდა წინ წამოვწიო დესოვეტიზაციისკენ მიმართულ ნაბიჯებთან დაკავშირებით, ეს არის კანონის უზენაესობა, რაც გულისხმობს, რომ, თუ ქვეყანაში კანონის უზენაესობააა, მაშინ არავის მიენიჭება ჩამშვების იარლიყი. პირადად მე რამდენჯერმე შემემთხვა ასეთი რამ:თბილისში მანქანით მგზავრობისას მოძრაობის წესები დავარღვიე, სადაც აკრძალული იყო გაჩერება, იქ გავაჩერე და დამაჯარიმეს. მაგრამ ზუსტად იმავე დარღვევისათვის არ დააჯარიმეს სხვები. ამის მიზეზი შეიძლება ის იყოს, რომ მე ძველი წითელი „ფოლკსვაგენით“ დავდივარ, ხოლო იმ მანქანების ღირებულება, რომელთა მფლობელები დაჯარიმებას გადაურჩნენ, 30 ათასიდან 60 ათასამდე იყო. არ ვამბობ, რომ მე არ უნდა დამაჯარიმონ, მაგრამ ისიც უნდადაჯარიმდეს, ვინც ჩემნაირად დაარღვია წესი. „ჩამშვებობა“ ლეგიტიმური და მოქმედი ცნება მაშინ ხდება, როდესაც კანონის უზენაესობა არ არსებობს. დემოკრატიული დესოვეტიზაციის ერთ-ერთი ძირითადი და ცენტ რალური პრინციპი ქვეყანაში კანონის უზენაესობის დამკვიდრებაა, რასაც თან მოჰყვება ადამიანის უფლებების დაცვა. როგორც ემზარმა თქვა, არავის მორალი პრიორიტეტული არ არის, და მე თუ, დავუშვათ, ტრადიციულ ქრისტიანულ ქვეყანაში მცხოვრები მუსლიმი ვარ, არ უნდა ვიზღუდებოდე იმის გამო, რომ სხვათა მორალს არ ვაღიარებ.

კანონის უზენაესობის არა დეკლარირება, არამედ ამოქმედებაა საჭირო, რაც ნაწილობრივ ეხმიანება ბატონი სერგოს მიერ ნათქვამს ლუსტრაციის კანონის ამუშავების თაობაზე. ეს გულისხმობს, რომ ყველა თავისი დანაშაულისათვის აგებს პასუხს.

ახლა სტაბილურობისა და რისკის საზოგადოების შესახებ მოგახსენებთ. აქ ემზარმა უფრო სოციალური მეცნიერების მეტაფორა მოიშველია. ცნობილი ფაქტია, რომ დემოკრატიული ქვეყნები სტაბილური ქვეყნები არიან და არა რისკის საზოგადოებები, მაგრამ ეს არ გულისხმობს იმას, რომ ჩემი დამქირავებელი ვალდებულია სიკვდილამდე მიხადოს ხელფასი.

ემზარ ჯგერენაია -მე ვგულისხმობდი, რომ ჩვენი სოციალური ყოფა არ არის იმთავითვე კანონით უზრუნველყოფილი, შენ ხარ მთლიანად პასუხისმგებელი შენს მომავალზე.

მარინა ჩიტაშვილი - ნამდვილად,შენ ხარ შენი მომავლის დამგეგმავი, მაგრამ ეს სტაბილური სიტუაციაა იმ თვალსაზრისით, რომ ერთი აწესებს ყველასათვის თანაბარ პირობებს, და ფასილიტატორია, თუ შენ რაიმე ნაკლი გაქვს სოციალურად დაუცველი ფენის წარმომადგენელი თუ ხარ ან უნარშეზღუდული და ა.შ

რა მოხდა ჩვენს შემთხვევაში: ძალიან საინტერესო გახლავთ ის ფაქტი, რომ საბჭოთა საქართველო ეკონომიკური შემოსავლის მხრივ დაახლოებით იმავე დონეზე იმყოფებოდა საბჭოთა კავშირის დაშლისას, რა დონეც ბალტიისპირეთის ქვეყნებში იყო. 1991 წელს დაიშალა საბჭოთა კავშირი, 1990 წელს კი ჩვენ და ესტონეთი ვიყოფდით პირველ-მეორე ადგილებს შიდა პროდუქციის მოცულობის თვალსაზრისით. ბალტისპირეთის ქვეყნები სარგებლობენ 1991 წლის 19 აგვისტოს პუტჩით და დამოუკიდებლობას აცხადებენ, ჩვენ კი პოსტსაბჭოთა სივრცეში ვრჩებით და სამოქალაქო ომს ვიწყებთ. მე არ ვსაუბრობ ნორმატიულ მხარეზე. იმ პერიოდში ჩვენ ძალიან კარგი პირობები გვქონდა, მაგრამ როგორ გამოვიყენეთ ეს პირობები? ერთმანეთში ავურიეთ ორ რამ - ეროვნული სახელმწიფოს მშენებლობა და პოლიტიკური ლიდერის პერსონალია. გამსახურდიამ შეასრულა დიდი ხნის დაკვეთა, მან ძალიან დიდი საქმე გააკეთა - გადადგა პირველი ნაბიჯი საქართველოს დამოუკიდებლობის გზაზე. მაგრამ, სამწუხაროდ, მან ვერ უზრუნველყო დამოუკიდებლობის განმტკიცება ინსტიტუტებით. მეტიც, გუმბარიძის ცეკას მდივნობის დროს სპორტის სასახლესთან შეკრიბეს ხალხი, ჩასხეს ავტობუსებში და ცხინვალს მიაშურეს. ერთმნიშვნელოვნად ჩანდა, რომ ეს იყო ქვეყანა, სადაც ადამიანები სეგრეგირებულნი იყვნენ რაღაც ნიშნით. ჩვენ დღევანდლამდე მოგვდევს სეგრეგაციის ანუ არათანასწორობის პრობლემა. ეს შეიძლება იყოს სეგრეგაცია რელიგიური, ეთნიკური, სოციალური, პოლიტიკური თუ სხვა თვალსაზრისით. იაგოს მიერ მოყვანილი მაგალითი მამისა და შვილების შესახებ ძალიან მაგონებს ერთი დიდი ავტორის, ზიგმუნდ ფროიდის, თვალსაზრისს მამებისა და შვილებისურთიერთდამოკიდებულების თაობაზე. არქაული საზოგადოებებში შვილები ჭამენ მამას. რაღაც ძალიან ბევრი მამა მოგვევლინა და ყველა მათგანი ვერ „შევჭამეთ“. გასახურიდია გაიქცა, შევარდნაძე აქ არის, სააკაშვილმა ძალიან კარგადდაიწყო, ის არ ცდილობდა მამის როლში ყოფნას. როდესაც ის თავის გუნდთან ერთად ხელისუფლებაში მოვიდა, ისეთი ძალისმიერი ინსტიტუციის მშენებლობა დაიწყო წესრიგის დასამყარებლად, როგორიცაა პატრული, რომლის მიმართაც მე პრეტენზია გამოვთქვი. მაგრამ განაგრძო ძალიან ცუდად - მანაც „მამობა“ გადაწყვიტა. მის რიტორიკაში გაჩნდა ფრაზა „ჩვენ ყველაზე მაგრები ვართ“ და მისთანანი. გამსახურდიას, შევარდნაძეს და სააკაშვილს ჩვენ პოლიტიკური ფიგურების სიმბოლოს მნიშვნელობას ვანიჭებთ. ასეთ შემთხვევაში, როგორც კი ირღვევა შეთანხმებული თამაშის წესები, დაუყოვნებლივ ჩნდებიან ოპონენტები. თანაც საქართველო ეკონომიკურად სუსტი ქვეყანაა, არ გვაქვს ისეთი რესურსები, როგორიც თუნდაც უკრაინას აქვს, რომელმაც ძალიან დიდ ქარტეხილებს გაუძლო, ფეხზე დგას და ისეთი პიროვნებაც კი, როგორიც იანუკოვიჩია, საბოლოო ჯამში დემოკრატიისკენ გადაიხარა. ჩვენში კი დემოკრატიის ძირითადი პრინციპი, რომელიც კანონის უზენაესობას, ყველას თანასწორობას, სამართლიანობასა და განვითარების ხელმისაწვდომობას გულისხმობს, დარღვეულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ დესოვეტიზაცია ერთ-ერთი მთავარი მიმართულებით ვერ ხორციელდება. სამივე ლიდერი ეწირება ამას. თუმცა უნდა გავითვალისწინოთ, რომ შევარდნაძე ყველაზე გამობრძმედილი პოლიტიკოსია სოვეტიზაციის კუთხით - მისი სრული სოციალიზაცია, კარიერა იმ სისტემაში განვითარდა.შევარდნაძე ტიპური პარტიული ფუნქციონერია, „აპარატჩიკია“ და ძალიან მიკვირს, რატომ ვერ მოახერხა მან ის, რაც სააკაშვილმა გააკეთა, რატომ ვერშექმნა ძლიერი ჯარი, ძლიერი პოლიცია, რატომ ვერ აამუშავა ძალისმიერი სტრუქტურები, მას ხომ ამ სფეროში დიდი გამოცდილება ჰქონდა, რადგან საბჭოთა კავშირი ძირითადად ამ ძალოვან სტრუქტურებზე იდგა. შევარდნაძის მთავრობას არ მიუღია იმაზე ნაკლები დახმარება ენერგოსისტემის აღსადგენად, ვიდრე სააკაშვილის მთავრობა იღებდა. ვფიქრობ, გამსახურდია და სააკაშვილი იმას შეეწირნენ, რომ ვერ წარმოიდგინეს რამხელა ძალაუფლებას ფლობს თუნდაც დანგრეული ავტორიტარული სახელმწიფოს მმართველი. ორივე იმას ეწირება, რომ კოლოსალური ძალაუფლების მფლობელნი აღმოჩნდნენ და ძალიან გაუჭირდათ ამხელა ძალაუფლების დანაწილება.

იაგო კაჭკაჭიშვილი - ჩვენ ძალაუფლების და პასუხისმგებლობის გადანაწილების კულტურა არ გვაქვს და არც გვიყვარს ძალაუფლების ან პასუხისმგებლობის განაწილება. მაგალითად, ქურდული ინსტიტუტი საბჭოთა დისკურსის დამახასიათებელია. მართალია, ეს ინსტიტუტი დავანგრიეთ, მაგრამ ამით პრინციპი არ მოშლილა. ქურდობის ინსტიტუტი ეს არის - ჭკუას ეკითხებიან ერთს, რომელიც ითავებს კონფლიქტის დარეგულირებას, „კვანძის გახსნას“ და ა.შ., დანარჩენები კი მას ემორჩილებიან. საბჭოთა ხანაში ეს ყველა დონეზე ასე იყო და დღესაც ასეა - დაწყებული პოლიტიკური ვერტიკალიდან, სადაც ძალაუფლების უზურპაცია ხდება პრეზიდენტის მიერ, დამთავრებული თუნდაც საგანმანათლებლო ინსტიტუტებით. უმაღლესი განათლების რეფორმით დეკანი გახდა ყველაფრის ბატონ-პატრონი,უმაღლეს საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ვერ განხორციელდა სხვადასხვა სიმძიმის ცენტრების შექმნა თუნდაც ადმინისტრირების თვალსაზრისით. ფაქტია, რომ დღეს საქართველოს უმაღლესი საგანმანათლებლო სისტემა სუბორდინაციულ ვერტიკალზეა ჩამოკიდებულია, პასუხისმგებლობის მთელი ტვირთი ცალკეულ ადამიანებს აკისრიათ.

ბექა მინდიაშვილი რამდენად შეიძლება აქ იმაზეც ვისაუბროთ, რომ ყოველგვარი ავტორიტარული ტიპის მმართველობა არ შეიძლება საბჭოური მართვის სტილს გავუთანაბროთ?

სერგო რატიანი - საჭიროა ავტორიტარიზმი და ტოტალიტარიზმი განვასხვაოთ ერთმანეთისგან. ტოტალიტარიზმის შემთხვევაში კონტროლი საზოგადოებრივი და პირადი ცხოვრებისკენაა მიმართული, ავტორიტარიზმის დროს კი კონტროლს სოციალური ინსტიტუტები ექვემდებარება. ერთი რეპლიკა - ვერ ვხვდები დეკანი რატომ არის ასეთი დიქტატორი, რადგან ის, უბრალოდ, ფაკულტეტის საბჭოს თავმჯდომარეა და რეალურად, კანონის მიხედვით, ის დიქტატორი არ უნდა იყოს. რაც შეეხება რელიგიურ ცნობიერებას, ნაწილობრივ ვეთანხმები იაგოს: დღეს ვამბობთ, გადაჭარბებული ხომ არ არის საუბარი ჰომოსოვეტიკუსის თაობაზე? 50-იანი წლებიდან მოკიდებული ხომ აღარავის სწამდა ამ რეჟიმისა? ჩემი აზრით, ასეთი არგუმენტი შეიძლება მხოლოდ საბჭოთა ადამიანმა მოიტანოს. ეს იმას ნიშნავს, რომ ადამიანი ყოველგვარი რწმენის გარეშე მსახურობს. სტალინის, ანუ ბელადის, სიკვდილთან ერთად, რწმენაც დასრულდა.

იაგო კაჭკაჭიშვილი - რელიგიური ცნობიერება თავისი არსით ცხოვრების, აზროვნების, მოქმედების განსაზღვრული წესის გააბსოლუტურებას მოითხოვს, პარადიგმის შექმნას მოითხოვს, როგორი უნდა იყოს კარგი ცხოვრება, როგორი უნდა იყოს ადამიანი, რომ ცხონდეს და ა.შ. და ნებისმიერი გადახვევა ამ გზიდან დაუშვებლად ითვლება. რელიგიური ტოლერანტობა განსხვავდება დემოკრატიისთვის დამახასიათებელი ტოლერანტობისგან. რელიგიური ცნობიერების მატარებელი მეძავს ეტყვის - კი მე შენ გპატიობ, მაგრამ შეცვალე შენი ცხოვრების წესი და ჭეშმარიტი ცხოვრების გზას დაადექი; დემოკრატიული ცნობიერების მატარებელი კი ეტყვის - გაძლევ იმის შესაძლებლობას, რომ შენი მოთხოვნილებები უფრო კომფორტულად დაიკმაყოფილო, და ამ ადამიანს ბორდელს გაუხსნის. ანუ, რელიგიური ცნობიერება ყოველთვის ხაზს უსვამს ერთი, ჭეშმარიტი ცხოვრების წესის არსებობის აუცილებლობას, ხოლო დემოკრატიული ცნობიერება ალტერნატივათა ლეგიტიმაციას აღიარებს.

სერგო რატიანი - მე, უბრალოდ, ხაზს ვუსვამ, რომ მნიშვნელოვანია რწმენის საკითხი - მსახურება რწმენის გარეშე და ძალაუფლება. რისთვის ვმსახურობ? ვმსახურობ იმისთვის, რომ ძალაუფლება მოვიპოვო, ხრუშოვის შემდეგ ცხადი გახდა -ძალაუფლება ნებისმიერ შემთხვევაში. ასეთი გამოთქმაც იყო - არ მაინტერესებს ხელისუფლება არის თუ არა საბჭოთა, მთავარია ეს იყოს ხელისუფლება. ამ შემთხვევაში ეს სტრუქტურა მნიშვნელოვანია. საზოგადოებრივი ცხოვრება ძალაუფლებაზე აიგება. ძალაუფლება არის საზოგადოების ნებისმიერი მოქმედების საფუძველი. ანუ ძალაუფლება, ჩვეულებრივ, რაღაცას მოჰყვება თან. ვიღაც პროფესიონალია და მას, გარკვეული აზრით, აქვს ძალაუფლება, სხვას ფული აქვს და აქვს ძალაუფლებაც. საბჭოთა სისტემა და საზოგადოება კი სხვა წესით იყო აწყობილი: ვიღაცას აქვს ძალაუფლება და ის კარგი მეცნიერი ხდება, მეორეს აქვს ძალაუფლება და კარგი პოეტი ხდება, მესამეს აქვს ძალაუფლება და ამის გამო აქვს ფულიც. ამის შედეგად ყალიბდება მმართველი ელიტა, რომელიც ანტისაზოგადოებრივ ქმედებაზეა აწყობილი და ყველას უპირისპირდება, ყალიბდება მმართველი კლასი, ნომენკლატურა, რომელიც მთელ საზოგადოებას მართავს. ეს ძალიან მძიმე პროცესია. როდესაც სოვეტოლოგებმა ნომენკლატურის წარმომადგენელ პირთა რაოდენობა დაითვალეს, აღმოჩნდა, რომ ნომენკლატურა საზოგადოების ძალიან მცირე ნაწილს აერთიანებდა

შეგვიძლია ლუსტრაციის თემაც შემოვიტანოთ. რეალურად კოლონიალიზმი იმით გამოიხატება, რომ ჩნდება კლასი და ქართველი ერის რაღაც ნაწილი რეჟიმის თანაშემოქმედი და აპარატის ნაწილი ხდება. ეს მარინა ჩიტაშვილი არის ძალიან მნიშვნელოვანი მთელ ამ პროცესში.

მარინა ჩიტაშვილი

რაც შეეხება რელიგიურ ცნობიერებას: პოსტსაბჭოთა ხანაში ჩვენი რელიგიურობა უფრო მეტად რელიგიასთან კი არა, არამედ ურწმუნოებასთან არის დაკავშირებული, რადგანაც სწორედ ძალაუფლებას შეჰქონდა კაბინეტებში ხატები და არა რწმენას. ნორმალურ საზოგადოებაში სახელმწიფო დესაკრალიზებულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ნებისმიერი მმართველი თავისუფალია საკრალურობისგან და როდესაც ისეთ ადგილებში ჩნდება საკრალური სივრცეები, სადაც ასეთი რამ არ უნდა იყოს, ეს იმას ნიშნავს, რომ მმართველი,გამგებელი ან ნებისმიერი სხვა თანამდებობის პირი საზოგადოებისგან გამიჯნულია.

ბექა მინდიაშვილი - გამსახურდიამ სცადა საბჭოური ნომენკლატურის შეცვლა, შევარდნაძემ კი ის ფაქტობრივად დააბრუნა. რა ხდება სააკაშვილის მმართველობისას? არსობრივად შეიცვალა თუ არა მართვისა და თანამდებობების დანაწილების ხასიათი?

სერგო რატიანი -გამსახურდიას დროს საშიშროება შეექმნა ამ მმართველ კლანს, თუმცა ეს ელიტა ნამდვილად არ შეცვლილა 2003 წლამდე. გამსახურდია დაემუქრა მათ, მაგრამ რეალურად ვერაფერი გააკეთა. შევარდნაძემ კი სრულად აღადგინა საბჭოთა მმართველი ელიტა.

ბექა მინდიაშვილი - თუმცა იმავე ძველ ნომენკლატურას თითქოს საპირწონე შეუქმნა ჟვანიას გუნდის სახით...

სერგო რატიანი - კლასიკური გაგებით ჟვანიას გუნდი რეალურად არანაირი საპირწონე არ იყო. არსებობს არჩევითი და დანიშნული ნომენკლატურა. არჩევითი ნომენკლატურა რაღაცაზეა დამოკიდებული და რეალური ძალაუფლების მატარებელი არ არის. თუ გახსოვთ, ჟვანიას მთელი მოღვაწეობა იმისკენ იყო მიმართული, რომ პრემიერ მინისტრი გამხდარიყო და რეალური ძალაუფლება მოეპოვებინა. შევარდნაძის დროს ისე ჩამთავრდა ციკლი, რომ მან რეალური ძალაუფლება ვერ მიიღო. შევარდნაძე ისე მოიქცა, როგორც ჩვეულებრივი პარტიული მუშაკი უნდა მოქცეულიყო, როგორი გამოცდილებაც ჰქონდა, ისეთი სისტემა ააწყო. მაგრამ ვითარება იყო ისეთი, რომ დემოკრატიული სამყარო გარკვეულ უპირატესობას ანიჭებდა საზოგადოებრივ დეპუტატს. სწორედ ამან დაინგრა შევარდნაძის რეჟიმი. დღეს რომ ჩვენთან ასეთი მძიმე სოციალური ძვრებია, ამის საფუძველი ის არის, რომ 2003 წელს საბჭოთა ნომენკლატურის ძალაუფლება დასრულდა, საბჭოთა ელიტამ ძალა დაკარგა.

იაგო კაჭკაჭიშვილი - საბჭოთანომენკლატურას წერტილი დაესვა ვარდების რევოლუციის დროს. რასაკვირველია, ამის უარყოფა არ შეიძლება, მაგრამ, ჩემი აზრით, ამ ნომენკლატურას ახალი ელიტა ჩაენაცვლა. ამიტომ პარტიულობის პრინციპი არ შეცვლილა, რაც ჩემთვის სოვეტიზაციის ერთ-ერთი ინდიკატორია. თუ მმართველ პარტიასთან არ ხარ იდენტიფიცირებული და მმართველი პარტიის სულისკვეთებას, პრინციპებს თუ იდეოლოგიას არ იზიარებ, მაშინ მარგინალი და უცხო ხარ. გავიხსენოთ თუნდაც ბოლო დროს მომხდარი აჟიოტაჟი, რაც სალომე ზურაბიშვილის განცხადებას მოჰყვა, როცა მან სურვილი გამოთქვა შინაგან საქმეთა მინისტრის მოადგილის თანამდებობა დაეკავებინა. იმ განცხადებაში, რასაკვირველია, იყო ინტრიგა, მაგრამ დღევანდელი მმართველი ჯგუფისთვის წარმოუდგენელია მათ გუნდში ისეთი ვინმე შევიდეს, ვინც მათიანი არ არის. სალომე ზურაბიშვილის ამ განცხადებას, მართალია, ჰქონდა რამდენადმე პროვოკაციული ფონი, მაგრამ ეს შოკის მომგვრელი აღმოჩნდა მმართველი პარტიის წარმომადგენელთათვის - მათთვის ნებისმიერი სხვა მტერია

ემზარ ჯგერენაია -პრეზიდენტის მხრიდან ამის შეთავაზება იყო არასწორი. მან თქვა, რომ რომელიმე იქს ოპონენტს ის მიცემს შესაძლებლობას იმუშაოს შინაგან საქმეთა სამინისტროში ან რომელიმე სხვა სახელმწიფო ორგანოში. ბიუროკრატიის ერთ-ერთი ნიშანი მმართველი პარტიის მიმართ ლოიალურობაა, რადგან ბიუროკრატია ფორმალურ რაციონალობაზე დაყრდნობით მუშაობს. დავუშვათ, სააკაშვილმა დანიშნა სალომე ზურაბიშვილი მინისტრის მოადგილედ. მე, როგორც მოქალაქეს, გამოჩნდება კითხვა: ბატონო პრეზიდენტო, თქვენ კი დანიშნეთ ეს ქალბატონი მინისტრის მოადგილედ, მაგრამ არსებობს კანონი, რომელიც კრძალავს სახელმწიფო მოხელის მიტინგებზე გამოსვლას და მსგავს მოქმედებებს. მე, მოქალაქეს, ასეთ შემთხვევაში შემიძლია ვთქვა, რომ პრეზიდენტი არასწორად მოიქცა. მთავარი ის არის, რომ ადამიანებმა, არამარტო ოპოზიციამ, არამედ ნებისმიერმა ჩვენგანმა და მთავრობის წარმომადგენლებმაც, კანონისა და პროცედურების მიხედვით მოქმედება ისწავლონ. მინდა დავუბრუნდე თემას, რომელზეც ჩემმა კოლეგებმა უკვე ისაუბრეს. რა გაკეთდა და, საერთოდ, გაკეთდა თუ არა რამე? გორბაჩოვმა თავის დროზე არაჩვეულებრივი ფრაზა თქვა ერთ-ერთი ინტერვიუს დროს: როცა ჩვენ გარდაქმნა დავიწყეთ, გვეგონა, რომ საბჭოთა კავშირში ნაციონალური საკითხი უკვე მოგვარებული იყოო. სწორედ ნაციონალიზმმა დაანგრია საბჭოთა კავშირი. ნაციონალიზმს თუ კარგად დავაკვირდებით, დავინახავთ, რომ ეს საბჭოთა ისტორიოგრაფიით ნაკვები არა სამოქალაქო, არამედ ეთნიკური ნაციონალიზმია. გამსახურდიას პრობლემაც სწორედ ის იყო, რომ მან ვერ შეძლო ხალხისთვის შეეთავაზებინა ერის გაგება სამოქალაქო თვალსაზრისით, ანუ ვერ შეძლო სამოქალაქო ნაციონალიზმი შეეთავაზებინა. ეს პრობლემა ჰქონდათ აფხაზებსაც და ოსებსაც. და მეორე პრობლემა, რომელიც დღემდე ვერ მოგვარდა: საბჭოთა პერიოდიდან ძლიერი ხელის მოთხოვნილება გამოგვყვა და სააკაშვილმა შეიძლება ჩათვალა, რომ შევარდნაძის უკიდურესად ლიბერალისტური მთავრობისა და ქაოსის შემდეგ ხალხს ძლიერი მმართველის ხელი სჭირდება. ერთ მხრივ, არსებობს თავისუფ ლების მოთხოვნილება, მეორე მხრივ, კი - წესრიგის მოთხოვნილება. საუბარია იმაზე, რომ სააკაშვილის ხელისუფლებამ თავისი თავი გაიგო, როგორცწესრიგის ხელისუფლება; მოქმედება დაიწყო კორუფციასთან ბრძოლით, რადგან ჩაითვალა, რომ კორუმპირებულობა გვიანი საბჭოთა პერიოდის ადამიანისთვის იყო დამახასიათებელი. მერე იყო ასოციალურ ელემენტებთან ბრძოლა, რაც ასევე საბჭოთა გადმონაშთია (მხედველობაში მაქვს კანონიერი ქურდები და ა.შ.), შეიქმნა მყარი სტრუქტურები და თითქოს დაიწყო საზოგადოების შეკვეთის შესრულება, რასაც ბიუჯეტზე ზრუნვა მოჰყვა. პრეზიდენტი სააკაშვილი მუდმივად ხაზს უსვამდა თავის გამოსვლებში იმ ფაქტს, რომ ახლა არსებობს სიმყარე, ძლიერი სტრუქტურები რაც მანამდე არ გვქონია და სხვ. ამან ერთგვარ ხიბლშიც კი ჩაგვაგდო, მაგრამ, როგორც ჩანს, აღმშენებლობა, თუკი ასეთი რამ არსებობს, საზოგადოების განვითარება მხოლოდ ერთი მიმართულებით წავიდა. არ შეიძლება სახელმწიფო თვითმიზანი იყოს, სახელმწიფო ინსტრუმენტია. ნელ-ნელა პოლიტიკურმა ელიტამ დაიწყო სახელმწიფოს, როგორც არსებულის, დემონსტრირება, რამაც გარკვეული პრობლემები შექმნა. ერთი მხრივ, არსებობს სტრუქტურები, მაგრამ ჰომოსოვეტიკუსი ამ სტრუქტურებისადმი ადამიანის ავტორიტარულ დამოკიდებულებაში იჩენს თავს - იგი ამ სტრუქტურებისგან ავტორიტარულ ქმედებას ელის და არა პროცედურების დაცვას. ყველამ იცის, რომ არსებობდა ანონიმური შიში რაღაცების წინაშე. არ ვიცი ახლა არსებობს თუ არა იგივე შიში. ამ სტრუქტურების მიმართ ჩვენი დამოკიდებულება იყო პრობლემური, იგი ისეთივე ავტორიტარული იყო, როგორიც შეიძლება იყოს თვით ეს სტრუქტურა. უნდა ითქვას, რომ საბჭოური მენტალიტეტის მქონე ადამიანის დამოკიდებულება ინსტიტუტებისადმი ტოტალიტარულია და ამის გამო სისტემაც ტოტალიტარული ან ავტორიტარული ხდება. სწორედ ამიტომ ვართ მუდმივ წრებრუნვაში. ეს პრობლემის შეიძლება იმით დაიძლიოს, რომ ყველამ უნდა ჩაიხედოს კანონში და კანონის მიხედვით იმოქმედოს. მაგრამ ცუდი ის არის, რომ ანალოგიები გვიქმნის პრობლემას - ჩვენთან წესრიგი მტრულად აღიქმება, რადგან ადამიანი, რომელიც საბჭოთა ხანაში ცხოვრობდა, წესრიგს საბჭოთა წესრიგად აღიქვამს, ხოლო თავისუფლება ჩვენთან ყოველთვის თავისუფალია პასუხისმგებლობისგან. ამიტომ, ერთი მხრივ, არსებობს მოთხოვნილება წესრიგისა, რომელიც არ ვიცით როგორია და გვეზიზღება, მეორე მხრივ კი -თავისუფლება,რომელსაც არ უნდა იყოს პასუხისმგებლობით დატვირთული ეს ყველას ეხება, ადამიანსაც და ინსტიტუტსაც.

სერგო რატიანი -მე არ ვეთანხმები აზრს, რომელსაც ამ ბოლო დროს ხშირად გაიგონებთ, თითქოს დემოკრატიზაციის პროცესი შეჩერებულია და ა.შ. ჩემი აზრით, დემოკრატიზაციის პროცესი სწორედ ნომენკლატურული ელიტის წასვლის შედეგად დაჩქარდა. მართალია, მმართველი ელიტა ძალიან მცირერიცხოვანი იყო, მაგრამ მას დიდი გავლენა ჰქონდა - მთლიანად მასზე იყო დამოკიდებული ვერტიკალური შტო. პრობლემის არსი ის არის, რომ ეს ვერტიკალი იმდენად დამოკიდებული იყო მმართველ ელიტაზე, რომ საერთოდ ვერ წარმოიქმნა დისკურსი. დღეს ყველაფრის მიმართ პრეტენზია გვაქვს და, ბუნებრივია, პრეტენზიები უნდა გვქონდეს. სწორედ ამიტომ ვფიქრობ, რომ საზოგადოება გამოცოცხლდა. მანამდე არსებობდა ელიტა, რომელზეც დამოკიდებული იყო მთელი ვერტიკალი და არავინ არ მიმართავდა პრეტენზიებით მმართველ ელიტას, საერთოდ არ იყო ამაზე საუბარი. ხმას არავინ იღებდა პრობლემებზე. ჩვენ დღეს ვსაუბრობთ პატრულზე, მაგრამ არ ვიხსენებთ იმას, რომ ჩვენი საზოგადოების წევრ 80 ათას ადამიანს - პოლიციის მუშაკებს - უბრალოდ, ძაღლებს ვეძახდით. ჩვენთან არ ეწყობოდა დისკუსიები განათლების საკითხებზე, მმართველი ელიტა არ ქმნიდა ამის შესაძლებლობას. დღეს ვსაუბრობთ ამ თემაზე. მოისპო მონოლითურობა, დღეს, გარკვეული აზრით, ვიღაცას აქვს იმის პრეტენზია, რომ ჩვენ მართვას ამათზე უკეთ შევძლებდითო. დღეს გაჩნდა ალტერნატივები, რომლებიც მაშინ არ იყო. ვეთანხმები მარინას, რომ სააკაშვილი უალტერნატივო მამის ფიგურა არ არის, შეიძლება უნდა, რომ იყოს, მაგრამ ის ასეთი არ არის. შევარდნაძის პერიოდში მმართველი ელიტა ძალიან ჩაკეტილი იყო, მათ შორის შეუძლებელი იყო ადგილის დამკვიდრება. ჩვენ მემარცხენეობის პრობლემა გვაქვს, სოციალური შრეები იმის გამო ვერ ჩამოყალიბდა, რომ დროისთვალსაზრისით და სივრცობრივად საბჭოთა კავშირთან ძალიან ახლოს ვართ. ამის გამო ვერ ვაყალიბებთ ორ ცენტრს. დღეს საზოგადოებაში სხვადასხვა ინტერესთა ჯგუფები ჩნდება. გაიგონებთ, რომ თავისუფალ აზრს ებრძვიან და ა.შ. თავისუფალ აზრს იმ საზოგადოებაში ებრძვიან, სადაც ეს თავისუფალი აზრი არსებობს. დღეს ყველაფერი ნომრალურად მიდის და ვითარდება, უბრალოდ, უფრო მეტი კულტურაა საჭირო.

იაგო კაჭკაჭიშვილი -მე მგონია, რომ რუსეთი არცერთმა მხარემ არ უნდა გამოიყენოსმაგალითად და არგუმენტად, ეს გაგებას უშლის ხელს. თუკი კონკრეტულ ფაქტთან არა გვაქვს საქმე, მართლაც, რუსეთი არ არის არგუმენტი.

სერგო რატიანი - სწორედ მაგას ვგულისხმობდი, როცა ვთქვი მემარცხენეობის პრობლემა გვაქვს-მეთქი.

ემზარ ჯგერენაია - ჩემი აზრით, რუსეთის არგუმენტად გამოყენება თანაბრად წამგებიანია როგორც ოპოზიციისთვის, ასევე ხელისუფლებისთვისაც. თუ მართლაც არსებობს ობიექტური მონაცემი, რომელიც შენი ქვეყნის წინააღმდეგ ვინმეს მოქმედების ფაქტს ადასტურებს, რასაკვირველია, მაშინ კი, ბატონო, მაგრამ თუ იმით სარგებლობას შევეცდებით, რომ ერთ მხარეს რუსეთის მომხრეები არიან, მეორე მხარეს კი -დასავლური პოლიტიკური ისტებლიშმენტი და ა.შ., ეს პრობლემას შეუქმნის ორივე მხარეს. ეს თემა არ უნდა იქნეს გამოყენებული პოლიტიკური დისკუსიისას.

მარინა ჩიტაშვილი -ჩემი აზრით, კარგი იქნება ძირითად თემას დავუბრუნდეთ - დღეს სოვეტიზაციის რა ვექტორები უშლის ხელს ჩვენი ქვეყნის განვითარებას და რა არის ის, რაც ჩვენ ქვეყანას უკან აბრუნებს? ვართ ჩვენ პოსტსაბჭოთა ქვეყანა თუ არა? აქამდე ლაპარაკი იყო ტრანზიციაზე. გასულ წელს ყველა თემა, რომელიც ცენტრალური ევროპის უნივერსიტეტში იქნა გატანილი, ამას ეხებოდა; მაგალითად, ტრანზიციის პრობლემა სამხრეთ კავკასიაში, ან ტრანზიციის ეკონომიკური თეორია. მაგრამ ითქვა, რომ ეს თემა სადოქტორო თემად აღარ გამოდგება, ვინაიდან ტრანზიცია დამთავრდა. ანუ ტრანზიტულობა, როგორც პერიოდი, ამ დროისთვის უკვე წარსულს ჩაბარდა. ის დრო, როცა პოსტსაბჭოთა სივრცე განიხილებოდა როგორც ტრანზიტულობის გარკვეული ქოლგის მატარებელი, უკვე ჩავლილია. ეს რამდენიმე მიზეზით მოხდა. პირველი: ტრანზიტულობაში აღმოჩენილი ქვეყნებისათვის მაშინ რუსეთი არ იყო ისეთი სახელმწიფო, როგორიც ის დღეს არის. გეთანხმებით, რომ ნაკლებად დემოკრატიულია დღეს რუსეთი, მაგრამ ინსტიტუტების განვითარების თვალსაზრისით, ის, რაც დღეს რუსეთში ხდება, საქართველოშიც მეორდება, მცირეოდენი ვარიაციებით. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ოფიციალური მედიის თავისუფალების ხარისხი რუსეთთან შედარებით ჩვენში უფრო მაღალია, თავისუფალი სივრცე აქ უფრო მეტია. მაშ, რა გვიშლის ხელს? ჩვენ ვართ ქვე- ყანა, რომელსაც გაყინული კონფლიქტების ნაცვლად დღეს ოკუპირებული ზონები აქვს. 2003 წელს მოსული ხელისუფლება უკვე ოთხი წლის შემდეგ იძულებული შეიქნა გადამდგარიყო და ახალი არჩევნებით დაბრუნებული ქვეყნის სათავეში, მაგრამ კვლავაც არსებობს მის მიმართ სერიოზული პროტესტი. რის გამო ხდება ეს?

ბექა მინდიაშვილი - ხელისუფლება და მისი მომხრეების ნაწილი მიიჩნევენ, რომ საპროტესტო ტალღის ბირთვი რევანშიზმია.

მარინა ჩიტაშვილი - მე ამას ვერ დავეთანხმები. ელიტის ჩემეული გაგება, ის, რაზედაც ბატონი სერგოს არგუმენტაცა იყო აგებული, აბსოლუტურად სხვაა. მე თქვენზე უკიდურესი პოზიცია მაქვს. მე ვთვლი, რომ ინტელექტუალური და შემოქმედებითი ელიტა საქართველოში არ არსებობდა, ხოლო არსებული ნომენკლატურა მხოლოდ საკუ- თარი ჯიბის გასქელებაზე ზრუნავდა. ერთ რამეში გეთანხმებით - ეს არის კლასიკური პოსტსაბჭოური ქვეყანა, სადაც რწმენით არავინ მუშაობდა. ინტელექტუალურ და შემოქმედებით ელიტას კი რწმენა ქმნის, რწმენა იმისა, რასაც ემსახურები (შეიძლება კომუნისტურ იდეოლოგიასაც ემსახურებოდე რწმენით). ქალთა განმათავისუფლებელ მოძრაობას თუ დავაკვირდებით, ისინი კლასიკურად მემარცხენე და სოციალისტურ მიმდინარეობაში სხედან, ასევე ლეიბორისტებიც. რწმენით სამსახური იმას გულისხმობს, რომ მე ჩემს ღირებულებებს არ ვღალატობ, ჩვენ კი ღირებულებების მეთოდურად მიმყოლი არ გვყავდა და არც ახლა გვყავს. ამიტომ ვერ დავეთანხმები აზრს, რომ ეს რევაშინსტული პროტესტია. ამ ქვეყნის ძირითადი პრობლემა ის კი არ არის, რომ სუსტი ან ცუდი პრეზიდენტი გვყავს, არა, საქართველოს ძირითადი პრობლემა სუსტი ოპოზიციაა.

ემზარ ჯგერენაია

ემზარ ჯგერენაია - მართალია, მე, როგორც ამომრჩეველს, ალტერნატივა უნდა მქონდეს...

მარინა ჩიტაშვილი - ემზარის მიერ მოყვანილ მაგალითს განვავრცობ - სააკაშვილმა მთავრობაში მიიწვია ოპოზიციონერები. კონტრარგუმენტი იყო გენიალური - დავთანხმდებით მხოლოდ ერთი პირობით: უშიშროების საბჭოს სხდომები საჯაროდ უნდა გადაიცესო. როდესაც ოპოზიციონერი ასეთ რამეს მოითხოვს, მას საერთოდ არა აქვს წარმოდგენა, რას ნიშნავს უშიშროების საბჭო. ეს აღარ იქნება ინსტიტუტი, რომელიც სახელმწიფოს ემსახურება და ამ მიმართულებით კონკრეტულ ქმედებებს ახორციელებს.

ემზარ ჯგერენაია - ჩემმა კოლეგამ ვარდების რევოლუციამდე ერთ-ერთი გამგებლის კაბინეტში, გამგებლის სავარძლის უკან, ნახა კედელზე მიმაგრებული სამი ფოტო: ილია ჭავჭავაძის, სტალინის და საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქის, ილია II - ისა. ეს მიგვანიშნებს საბჭოური და ნაციონალისტური ტენდენციების შეზავებაზე ერთ პიროვნებაში. ჩვენ პრობლემა გვაქვს არამარტო პოლიტიკის თვალსაზრისით, არამედ საკუთარ თავთანაც გვაქვს პრობლემა. ჩვენი თაობის ღირებულებების ნაწილი საბჭოურია, ღირებულებების სხვა ნაწილი კი ებრძვის ამ საბჭოურს და სრული ქაოსი იქმნება. მე ერთი რამ მაიმედებს: განათლების რეფორმაზე ძალიან ბევრს საუბრობენ, მაგრამ რასაც მე ვამჩნევ უნივერსიტეტში, როგორც პროფესორი, ეს არის სტუდენტების დამოკიდებულება საკუთარი ადგილისადმი, რომელიც მათ დამოუკიდებლად, კორუფციის გარეშე მოიპოვეს. ეს არის ერთადერთი საშუალება საბჭოთა მენტალიტეტის დასაძლევად, რომელიც სხვა ტიპის ურთიერთობებს ემყარებოდა. სწორედ ეს აყალიბებს ჰაბიტუსს, ქმნის ინდივიდში იმ სტრუქტურას, რომელიც შემდეგ პოლიტიკასა და სამოქალაქო ცხოვრებაში ვლინდება.

იაგო კაჭკაშვილი - ამაში სავსებით მართალი ხარ, მაგრამ მე ძალიან მწყდება გული ერთ რამეზე: საერთო ეროვნული გამოცდებიდან მოსული სტუდენტების პირველი ნაკადი ძალიან კარგი იყო, აღფრთოვანებული ვიყავი, მაგრამ ბოლო ნაკადი შეუდარებლად სუსტია. საშუალო განათლების სისტემა ისე დანგრეულია, რომ ძალიან მოუმზადებელი აბიტურიენტი მოდის. დღეს არსებული სისტემით უმაღლეს სასწავლებელში შემოდის სტუდენტი, რომელსაც ტერმინების გამართულად დაწერა არ შეუძლია...

ბექა მინდიაშვილი -საუბრის დასასრულ, გთხოვთ შეაჯამოთ ნათქვამი და კიდევ უფრო გამოკვეთოთ რა უშლის ხელს ჩვენს ქვეყანას საბჭოეთის საბოლოო დაძლევაში ან გნებავთ შევაბრუნოთ კითხვა: დემოკრატიული, ცივილიზებული პოლიტიკური და სოციალური ურთიერთობების ნორმათა გატავისებაში?

მარინა ჩიტაშვილი - ჩვენი ქვეყანა შეიძლება დახასიათდეს როგორც ავტორიტარული, სუსტი რეჟიმის მქონე ქვეყანა, რომელიც ცდილობს დემოკრატიული ინსტიტუტების საწყისი ფორმები შექმნას.ასეთი ტიპის ქვეყანაში ოპოზიციის სისუსტე, ხელისუფლების მიერ თვითნებური გადაწყვეტილებების მიღება და ა.შ. ჩვეულებრივი ამბავია. მომწონს თუ არა მე ასეთ ქვეყანაში ცხოვრება, ეს სხვა თემაა, მაგრამ რეალურად ასეთ მდგომარეობაში ვიმყოფებით. ახლა ისიც ვთქვათ, არის თუ არა ეს იმის გამოხატულება, რომ წესრიგი არ გვიყვარს. ყოველთვის დადგება საკითხი - რა იგულისხმება წესრიგში? ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, დემოკრატიის ერთ-ერთი ძირითადი პრინციპი, რაზედაც იაგომ, სერგომ და ემზარმა ილაპარაკეს, მოითხოვს, რომ პოლიტიკურმა პარტიებმა წამოაყენონ თავიანთი სამოქმედო პროგრამა. ამას კი ისინი არ აკეთებენ. გამსახურდიას ემზარმაც და მეც შეცდომად ჩავუთვალეთ, რომ მან ეთნიკური ნაციონალიზმის პრინციპები წამოაყენა, თუმცა მას პროგრამა მაინც ჰქონდა. ახლანდელ პოლიტიკოსებს კი ვერ გაუგებ რისკენაა მიმართული მათი პროგრამა. ანუ ოპოზიციიდან „მამობის“ პრეტენზია აღარავის აქვს, მაგრამ არც იმას გვეუბნებიან, რისთვის მოდიან.ჩვენ დღეს არჩევანს ვაკეთებთ ემოციურ და არა რაციონალურ კომპონენტზე დაყრდნობით. ლეიბორისტული პარტია ბევრ კარგ, მაგრამ უტოპიურ რამეს გვთავაზობს. იგივე ითქმის საგარეო პოლიტიკაზე - „რუსეთი ცუდიას“ ძახილი არ კმარა. რუსეთი არსებობს როგორც მეზობელი და, შესაბამისად, მის მიმართ გარკვეული პოლიტიკა უნდა არსებობდეს. ეს პოლიტიკა არავითარ შემთხვევაში არ უნდა ეყრდნობოდეს მხოლოდ სხვების მიერ (ამ შემთხვევაში ამერიკას ვგულისხმობ) განსაზღვრულ ვექტორს, რადგან იცვლება ადმინისტრაცია და ახალ ადმინისტრაციას ახალი ვექტორი მოაქვს. სტრატეგიული გადაწყვეტილებაიმის შესახებ, რომ საქართველოს ტერიტორიული მთლიანობა არ უნდა დაირღვეს, არსებობს, მაგრამ ასეთი ტერმინიც არსებობს - ფარული აღიარება, და რასა ჩვენ ვხედავთ, ეს ფარულ აღიარებას ჰგავს. რუსეთის არგუმენტის გამოყენება ოპოზიციისან ხელისუფლების მიერ ჩემთვისაც იმას ნიშნავს, რომ ეს ადამიანები, უბრალოდ, ვერ აცნობიერებენ, სად ცხოვრობენ.უცხოელ დიპლომატებს ორივე მხარე, როგორც ხელისუფლება, ასევე ოპოზიცია ეჩხუბება, როგორ მოგვიწოდებთ დიალოგისკენო. სხვა რა თემაზე შეიძლება საუბარი, იქნებ ამიხსნათ თუ ამ ქვეყანაში ძირითად პრიორიტეტად ჩაითვლება და რეალურად დაიწყება კანონის უზენაესობისა და ადამიანის უფლებების დაცვის პოლიტიკის გატარება, ეს იქნება დესოვეტიზაციის პირველი ნიშანი და ნათლად დავინახავთ რა ტიპის ქვეყანას ვაშენებთ.

სერგო რატიანი

სერგო რატიანი - რაც შეეხება რევანშისტობას. აქ არ არის საუბარი იმაზე, რომ კომუნისტები მოდიან და ა.შ. დღევანდელი ოპოზიციური მოძრაობა მთლიანად რეაქციაა და არა აქცია. აქცია არის სიახლის შემოტანა, რაიმეს ალტერნატივა. მე ამას ვერ ვხედავ. გეთანხმებით, რომ სუსტი ოპოზიცია რეაქციულია. გარკვეული ანალოგიები შეიძლება დავინახოთ, მაგრამ, როდესაც დღევანდელ საქართველოს და რუსეთს ერთმანეთს დემოკრატიზაციის კუთხით ადარებენ, ამას ვერ მივიღებ. ვერ მივიღებ, რადგან ჯერჯერობით, ვერ წარმომიდგენია პროტესტანტებით გავსებული „ლუჟნიკები“ და ვერ წარმომიდგენია ჩვენი დღევანდელი ხელისუფლება, რომელსაც შეიძლება ბევრი რამე დავაბრალოთ, „სუვერენულ დემოკრატიაზე“ ისეთი მარაზმატიკულინახევრადსაბჭოური ტერმინებით ალაპარაკდეს, რომლითაც დღეს საუბრობს რუსეთის ხელისუფლება. ანუ, მენტალურ დონეზეც კი, რუსეთის ხელისუფლება ვერ ხვდება, თუ რომელ სამყაროში არიან. რუსეთი წარსულისკენ არის მთლიანად მიმართული. ახლა რაც შეეხება პოსტსაბჭოთა სივრცის არსებობის პრობლემას, ვართ თუ არა პოსტსაბჭოთა სივრცეში? ამ თემით სპეკულირება ისეთ საშიშროებასთან მიგვიყვანს, როგორიც არის გარდამავალი ეპოქა „არსაიდან არსად“. ჩვენ ვიმყოფებით სხვა სივრცეში, რომლის მიმართაც ბევრი პრეტენზია გვაქვს, მაგრამ ვფიქრობ, რომ, როდესაც რეფორმებზე ვსაუბრობთ, ამით უკვე ზღვარს ვავლებთ საბჭოთა სივრცესა და ჩვენ შორის. ეს სხვა სივრცეა. როგორც კი პოსტსაბჭოთა ქვეყნებთან, ვთქვათ, უკრაინასთან შეხებაში მოხვალ, მაშინვე ხვდები, რომ ჩვენ სხვაგანა ვართ. არ ვამბობ რა არის აქ კარგი ან ცუდი.

ემზარ ჯგერენაია - აქ საუბარი იყო, არის თუ არა ეს პროტესტი რევანში, შურისძიება. იმაზე არ არის ლაპარაკი, არის თუ არა სამართლიანი იმის თქმა, რომ რაკი თქვენ ხელისუფლებაში ვარდების რევოლუციით მოხვედით, ჩვენც იმავე გზით მოვალთ ხელისუფლებაში და ა.შ. მე მინდა ვნახო ეს რევანში ან ეს შურისძიება ფორმალიზებული, გაწერილი, დანახვადი და წაკითხვადი. მინდა, რომ ყოველივე ამას პროექტის სახე ქონდეს, რასაც ახლა მე ვერ ვხედავ. იაგო საუბრობდა ალტერნატივაზე და თქვა, რომ საბჭოთა სინამდვილის ერთ-ერთი დამახასიათებელი ნიშანი იყო ის, რომ ალტერნატივები არ არსებობდა. მე რომ ალტერნატივა მქონდეს, უნდა შევძლო იმის გაგება და დანახვა, თუ ვის რა სურს. ამას ვერ შევძლებ, თუ ყოველივე ამას პროექტის სახე არ ექნება და მაქსიმალურად გასაგები არ იქნება. დავუშვათ, შეიცვალა ხელისუფლება და მმართველობაში ის ადამიანები მოვიდნენ, რომლებიც პროტესტს გამოთქვამენ: რა შეიძლება შეიცვალოს ამით? ვერაფერს ვერ მივიღებთ, თუ არ იქნება კონკრეტული პროექტი და ხედვა! როგორც ჩანს, ეს ჯერჯერობით ჩვენი საზოგადოებისთვის ძალიან დიდი პრობლემაა.

სერგო რატიანი - არ მინდა ისე გავიგოთ, თითქოს ალტერტნატივა არ არსებობს და ა.შ. ოპოზიცია თუ რეაქციულია, ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მას არ აქვს არსებობის უფლება და რომ აქედან არ შეიძლება რაიმე სასარგებლო გამოდნეს. ჩემი აზრით, ესპროცესი ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან ვთვლი, რომ ყალიბდება მეორე, ალტერნატიული ცენტრი. ჩვენ უნდა გავაცნობიეროთ, რომ ახალი ტალღა, რომელიც გადალეკავს და წაშლის ყველაფერს, აღარ იქნება. ერთხელ უკვე ვცადეთ, რომ წაგვეშალა და გაგვექრო გამსახურდიას მომხრეები, „ზვიადისტები“, მაგრამ ეს შეუძლებელია, რადგან „ზვიადისტობას“ თავისი საფუძველი ჰქონდა. ოპოზიციისგან იქმნება რაღაც ფენა და ის, რომ ეს ფენა რეაქციულია ჩემთვის ბუნებრივია. როდესაც შევარდნაძე მოვიდა, მაშინაც იყო რეაქციული მომენტები, რის შემდეგაც გარღვევა მოხდა. მთავარია ბალანსი - არ უნდა ვეცადოთ იმ სოციალური ფენების წაშლას, რომლებიც უკვე არსებობს. შეიძლება ხვალ ამ საფუძველზე რომელიმე ცენტრი აშენდეს, მემარცხენე, მემარჯვენე თუ სხვ. არის იმის საშიშროება, რომ უცებ არ აღმოვჩნდეთ ისეთ სამყაროში, სადაც სიტყვის თავისუფლებასა და ადამიანის უფლებებზე საერთოდ აღარ იქნება საუბარი. ვფიქრობ, პოლიტიკური მკვლელობაც კი მიანიშნებს კულტურის რაღაც დონეზე, მაგრამ, როდესაც ერთი თავს აძლევს იმის უფლებას, რომ მეორესთან მივიდეს და ჩაარტყას, ეს სრული ბოლშევიზმია, სადაც მეორე მხარე იშლება. რეალობა, სადაც მეორე მხარე არ არსებობს, დამღუპველია.

მარინა ჩიტაშვილი - სავსებით გეთანხმები, სერგო, რომ კიში- ნოვში, უკრაინაში და ა.შ. ნამდვილად უფრო მეტად იგრძნობა პოსტსაბჭოთა სივრცის არსებობა, მაგრამ საქართველო უკრაინა და კიშინოვი ხდება როდესაც მე ბალტიისპირეთის ქვეყნებში ჩავდივარ. არადა საწყისი პოზიციები ჩვენ ერთნაირი გვქონდა. რუსეთის ჩავარდნის პერიოდი ძალიან ხანგრძლივი იყო, მაგრამ ჩვენ ამით ვერ ვისარგებლეთ სხვადასხვა მიზეზების გამო.

იაგო კაჭკაჭიშვილი - შევეცდები მოკლედ შევაჯამო და პასუხი გავცე ჩვენი დისკუსიის ძირითად შეკითხვას: ვცხოვრობთ თუ არა საბჭოთა სივრცეში? ბევრი ნიშნით. ჩვენ ისევ საბჭოთა სივრცის ნაწილი ვართ. ამის პირველი ნიშანია კანონების მიმართ დამოკიდებულება. აქ უკვე ითქვა, რომ საბჭოთა სივრცეს კანონის უზენაესობის პრინციპი არღვევს, რაც დღეს საქართველოში არ გვაქვს. კანონის მიმართ ნიჰილისტური დამოკიდებულება აქვს როგორც ხელისუფლებასა და ოპოზიციას, ასევე რიგით მოქალაქეებსაც.კანონთან მიმართებაში პრევალირებს ბევრი რამ: არაფორმალური ურთიერთობები, პარტიულობის პრინციპი და სხვ. მეორე ნიშანი ის არის, რომ ჩვენი საზოგადოება დღეს მაინც ჰოლისტურია, მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან გვინდა სამოქალაქო საზოგადოება ვიყოთ. ჩვენ აღქმაში სახელმწიფო და საზოგადოება ფარავს ერთმანეთს. აქ ვისაუბრეთ ავტორიტარიზმისა და ტოტალიტარიზმის განმასხვავებელ ნიშნებზე. ტოტალიტარიზმი აკონტროლებს ადამიანის პირადი ცხოვრებას. ამის, შეიძლება სუროგატულ, მაგრამ მაინც ერთ-ერთ გამოვლინებად მიმაჩნია ის, რომ ყველა ფიქრობს, თითქოს მის მობილურ ტელეფონს უსმენენ და რომ ხელისუფლება, მერაბიშვილის სახით, თითოეული ადამიანის სახლშიც კი აღწევს. მე, უბრალოდ, განცვიფრებული ვარ თუნდაც ბოლოდროინდელი ფაქტით: ადამიანის დაჭრაში არის ეჭვმიტანილი ვიღაც გოგიჩაიშვილი, მაგრამ ვინც დაიჭრა, იმის დის სატელეფონო ჩანაწერი აჩვენეს. ეს ტოტალური შიში იმისა, რომ სახელმწიფოს თვალი ყველგან დაგდევს, ნამდვილად არსებობს. და მესამე: ალტერნატივების არალეგიტიმაცია. დღემდე ვერ ვისწავლეთ, ვერც ოპოზიციამ და ვერც ხელისუფლებამ (და მეტი პასუხისმგებლობა ამ შემთხვევაში ხელისუფლებას აკისრია, რადგან ის მართავს ქვეყანას), რომ გადაწყვეტილებები დისკუსიების შედეგად მივიღოთ. ასეთი რამ ჩვენთან არ ხდება. თუ ხელისუფლების წევრი ხარ და სახელისუფლებო მეინსტრიმს კი არ დაუპირისპირდი, არამედ, უბრალოდ, შენი თანაგუნდელებისგან განსხვავებული რამე თქვი, ეს იმას ნიშნავს, რომ უკვე მათგან გარიყული ხარ. ანუ განსხვავებულობა და ამბივალენტურობა, უბრალოდ, მიუღებელია. ჩემი აზრით, ეს იმის ნიშნებია, რომ ჩვენ ჯერ კიდევ საბჭოთა სივრცეში ვიმყოფებით.

გიგი თევზაძე

1985 წელს მეოცე საუკუნის ერთ-ერთმა ყველაზე ცნობილმა ანთროპოლოგმა მერი დუგლასმა სირაკუზის უნივერსიტეტში წაიკითხა ლექციების კურსი „როგორ ფიქრობენ ინსტიტუტები“. მოგვიანებით ეს კურსი წიგნადაც გამოიცა. ლექციების ამ კურსმა და წიგნმა სათავე დაუდო ახალ ტალღას ინსტიტუტებისა და ინდივიდების ურთიერთობის კვლევაში. ძირითადი იდეა, რომელსაც დუგლასი ასაბუთებს ამ წიგნით, ის არის, რომ ორგანიზაციულ გადაწყვეტილებებს მეტწილად და უპირატესად განსაზღვრავს არა ძალაუფლების მქონე პიროვნებებს შორის მოლაპარაკება, არამედ ინსტიტუტიციური კულტურა: ინსტიტუტები ახორციელებენ ჩვენი ცოდნისა და გადაწყვეტილების უნართა (ცოგნიტიონ) სოციალურ კონტროლს. ეს ნიშნავს, რომ, თუკი რაიმე მსჯელობა საზოგადოების რომელიმე ჯგუფში ერთხმად არის მიღებული და/ან მასზე საერთო თანხმობა არსებობს, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ის უფრო სოციალურ კონტროლს ეყრდნობა, ვიდრე ინფორმაციასა და ინფორმირებულობას.

ინსტიტუტების მიერ განხორციელებული სოციალური კონტროლის მაგალითი შეგვიძლია შედარებით მარტივი სოციალური ინსტიტუტების სფეროდან მოვიყვანოთ: როდესაც საქმე ეხება საშუალო ფენის ოჯახში მემკვიდრეობით მოულოდნელად მიღებული დიდი ფულის განკარგვის საკითხს, ოჯახის უფროსების გადაწყეტილება - რას მოახმარონ ეს ფული -სახლი იყიდონ, კარგი განათლება მიაღებინონ შვილებს, ფასიანი ქაღალდები შეისყიდონ თუ თანხა ბანკში დატოვონ-უფრო იმ შეხედულებაზეა დამოკიდებული, რომელსაც საზოგადოებაში არსებული ოჯახის ინსტიტუტი (ქცევების და მეტყველების კოდებისა² და პრაქტიკების ერთიანობა) უჭერს მხარს, ვიდრე ოჯახის წევრების მოლაპარაკებასა და შეთანხმებაზე. სხვა ვითარებასა და სხვა საზოგადოებაში შესაძლოა გონივრულად ჩათვლილიყო ფულის ეკლესიისთვის შეწირვა, მსოფლიოს გარშემო სამოგზაუროდ წასვლა, ფულის ვერტმფრენიდან გადმოყრა და ა.შ.

ახლა უფრო რთული ინსტიტუტების მხრიდან სოციალური კონტროლის მაგალითები ვნახოთ: მეტია იმის ალბათობა, რომ ხანგძლივი ისტორიისა და ძლიერი ინფრასტრუქტურის მქონე ეკლესიაში საეკლესიო პირების მიერ დოგმებზე მსჯელობის დაწყება ერესად იყოს აღქმული, ვიდრე ეკლესიის გაძლიერებისკენ მიმართულ ქმედებად. შესაბამისად, მეტია ალბათობა, რომ საეკლესიო იერარქები დოგმებზე მსჯელობაში ერესს დაინახავენ. ასევე, ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენლის წინააღმდეგ მიმართული რადიკალური ქმედება ან სიტყვა, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ის დამნაშავეა, თანამედროვე ლიბერალურ ერთობაში უფრო მეტად აღქმული იქნება როგორც გადამეტებული ღონისძიება. და პირიქით - მეტია ალბათობა, რომ ტრადიციულ საზოგადოებაში ეთნიკური უმცირესობის წარმომადგენლის მიერ ჩადენილი დანაშაული აღქმული იქნეს როგორც დანაშაული ეთნიკურ წარმომავლობის გამო, ვიდრე იმ ადამიანის კონკრეტულ თვისებებიდან გამომდინარე. ანუ, როდესაც ინსტიტუტებზე ვლაპარაკობთ, ვგულის-ხმობთ ქცევების, მეტყველების პრაქტიკებისა და კოდებისკომპლექსს, რომლებიც ყველაზე უფრო მოსალოდნელი და მოთხოვნადია კონკრეტულ საზოგადოებრივ ჯგუფში^3. ეს ნიშნავს, რომ საზოგადოებრივი ჯგუფების შეთანხმებული და საყოველთაოდ მოწონებული ქმედებები უნდა განვიხილოთ როგორც უფრო სოციალურ კონტროლზე დამყარებული, ვიდრე ამ ჯგუფში შემავალი კონკრეტული ადამიანების მოტივებიდან და პიროვნული ღირებულებებიდან გამომდინარე.

აქ ერთმანეთისაგან უნდა განვასხვაოთ პოლიტიკური და სოციალური ინსტიტუტები: პოლიტიკური ინსტიტუტები არის კანონებით, მოქმედების დაწერილი წესებით და ხშირად - კონკრეტული პოლიტიკური თანამდებობებით წარმოდგენილი სისტემები, რომლებიც უზრუნველყოფენ პოლიტიკაში ჩართული ადამიანებისა და ძალაუფლების განაწილებას. სოციალური ინსტიტუტები კი ქცევებისა და მეტყველების ის უხილავი კოდები და სისტემებია, რომლებშიც პოლიტიკური ინსტიტუტები არსებობენ და თანაარსებობენ. მაგალითისათვის შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მოქალაქეობის სოციალური ინსტიტუტი დემოკრატიულ ქვეყანაში არის ის, რომელშიც და რომლის ძალითაც ის პოლიტიკური ინსტიტუტები (მაგ., პარლამენტი, მთავრობა, პრეზიდენტი, სასამართლო,პოლიცია) არსებობენ, რომლებიც თავის მხრივ განაპირობებენ დემოკრატიული ქვეყნის (მაგ.,ბრიტანეთის, აშშ-ის, საფრანგეთის) დღევანდელ პოლიტიკურ სახესა და შინაარსს. სოციალური მეცნიერების მიდგომას, რომელიც სოციალური ინსტიუტებიდან გამომდინარე განიხილავს საზოგადოებაში მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებს და ინდივიდების პოლიტიკურ ქცევას, პოლიტიკური ანთროპოლოგია ეწოდება. ამ მიდგომის მიხედვით, საზოგადოებაში მიმდინარე პროცესები იმ პოლიტიკური და სოციოლოგიური თეორიების გამოყენებით კი არ უნდა აღვწეროთ, რომლებიც უკვე ვიცით, არამედ - დავაკვირდეთ მიმდინარე პროცესებს და ამ პროცესების გენერალიზაციით, რედუცირებითა და ანალოგიების მოხმობით აღვწეროთ („დავიჭიროთ“) ქცევის ის პრაქტიკები და კოდები, ანუ ის სოციალური ინსტიტუტები, რომლებიც მიმდინარე პროცესებს უდევს საფუძვლად.

პოლიტიკური ანთროპოლოგიის მეთოდის გამოყენება მით უმეტეს გამართლებულია ჩვენში არსებული პოლიტიკური პროცესებისა და გადაწყვეტილებების ანალიზისათვის: ზემოთქმულიდან გამომდინარე, უდავოდ საინტერესოა, რას წარმოადგენენ სოციალური ინსტიტუტები, რომლებიც დღეს ჩვენს გარემოში აპირობებენ პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღებას და ამ გადაწყვეტილებების მხარდაჭერას პოლიტიკაში ჩართულისაზოგადოების წევრების მიერ. ეს მიდგომა პროდუქტიული უნდა იყოს იმ რეალობის გათვალისწინებით, რაც ბოლო დროს მივიღეთ, და იმ ვითარების გამოც, რომელიც ბოლო დროს შეიქმნა ამ რეალობის ანალიზის თვალსაზრისით. პოლიტიკური სუბიექტების ნებისმიერი შეფასება მიუღებლობისა და გაუზიარებლობის კედლებს აწყდება. ამ შეფასებათა მიღება/მიუღებლობის ძირითადი პრობლემა, ჩემი აზრით, ის არის, რომ ანალიტიკოსები პოლიტიკოსების, პოლიტიკურ გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში ჩართული პროფესიონალებისა და მათი მიმდევრების ამა თუ იმ გადაწყვეტილებას და მოქმედებას მათი პიროვნული თვისებებიდან და ღირებულებებიდან გამომდინარე აღწერენ, რაც უმეტეს შემთხვევაში მიახლოებულიც კი არ არის ამ პოლიტიკოსებისა და მათი მიმდევრების წარმოდგენასთან საკუთარ თავზე.

ამის მაგალითია ამ ბოლო დროს გახშირებული პარალელების გავლება კანონიერი ქურდების ქცევასა და „უცნობის“ პოლიტიკურ პრეზენტაციებს შორის⁴; ბრალდებად ქცეული ანალიზი, რომლის მიხედვითაც რადიკალური ოპოზიცია, თუ განზრახ არა, არაცნობიერად მაინც რუსეთის დავალებას ასრულებს; ხელისუფლების, როგორც ადა მიანის უფლებების პერმანენტული დამრღვევის, უფრო რადიკალური შეფასებით - როგორც კაციჭამიების, მკვლელების, კრიმინალების და ა.შ. ჯგუფის, მოქმედებათა უკვე სოციალურ კონსტანტად ქცეული აღწერა. ასეთი მოუხეშავი ანალოგიები კი პოლიტიკური პოზიციების მატარებლებში იწვევს არა დაფიქრებასა და თვითკორექტირების სურვილს, არამედ - გაღიზიანებას და შეფასების ავტორის ერთმნიშნვნელოვან „განთავსებას“ რომელიმე პოლიტიკურ ბანაკში.

ზემოთ აღწერილი მეთოდით მიდგომა, ვფიქრობ, პიროვნებებზე მითითებისა და მათთვის იარლიყის მიკერების ხიფათს აგვარიდებს. მე ვაპირებ აღვწერო ქცევისა და მეტყველების კოდები, რომლებიც კოლექტიურად აღიარებული გადაწყვეტილებებიდან და კოლექტიური ქცევებიდან გამომდინარეობს, და არა კონკრეტული ადამიანების ფსიქოტიპები და ღირებულებითი პრიორიტეტები. შედეგად მივიღებთ იმ სოციალური ინსტიტუტების (ან ინსტიტუტის) აღწერას, რომელშიც დღევანდელი პოლიტიკური ინსტიტუტები მოქმედებენ და ურთიერთმოქმედებენ.

კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი, რომელიც ჩვენი პოლიტიკური გარემოს ანალიზისათვის პოლიტიკური ანთროპოლოგიის მეთოდის გამოყენებისაკენ გვიბიძგებს, არის როგორც რადიკალური ოპოზიციის, ასევე მმართველი პარტიისა და ხელისუფლების პოლიტიკური პროგრამების სქემატური ხასიათი⁵, რაც მაფიქრებინებს, რომ ეს პროგრამები იმიტომაცაა სქემატური, რომ რაღაც სხვაზე მიუთითებენ და თავისთავადი მნიშვნელობა არა აქვთ. ის რაღაც კი, რაზედაც ეს სქემები მიუთითებენ, სავარაუდოდ, ის სოციალური ინსტიტუტები არიან, რომლებიც პოლიტიკურ სუბიექტებს მოქმედებისა და დისკურსის კონკრეტული ფორმებისაკენ მიმართავენ6. შესაბამისად, თუკი ეს ასეა, ინდივიდები ორივე მხარეს მოქმედებენ უფრო როგორც სოციალური ინსტიტუტის წარმომადგენლები, ვიდრეპოლიტიკური პარტიის ან პარტიათა კოალიციის წევრები.

დღევანდელ პოლიტიკურ პროცესებში ჩართული ინდივიდების კოლექტურ ქცევათა და საჯარო გამოთქმათა ანალიზით ყალიბდება დისკურსული და ქცევითი კოდების ორი ჯგუფი (თითოეულში ოთხი კოდია), რომელთაგანაც ერთს უმეტესად რადიკალური ოპოზიციის, ხოლო მეორეს უმეტესად ხელისუფლებისა და მმართველი პარტიის წარმომადგენლები და მხარდამჭერები ეკუთვნიან.

ესენია: რადიკალური ოპოზიციის ქცევის და დისკურსის კოდები:

1. ყველაზე უფრო მისაღები საქციელია იყო მედიატორიდა მსაჯული, ყველაზე მიუღებელი - იყო ჩართული და წარმოადგენდე მხარეს;

2. ერთადერთი პოლიტიკური პოზიცია, რომელიც შეიძლება გეკავოს, არის ის, რომლის შესახებაც უკვე არსებობს უპირობო თანხმობა იმ ჯგუფში, რომელსაც მიაკუთვნებ საკუთარ თავს;

3. არსებობს უპირობო ავტორიტეტი, რომელიც უნდა აღიარო და რომელსაც უნდა დაემორჩილო. მაგრამ ავტორიტეტად აღიარება რთული და საპასუხისმგებლო საქმეა და შეცდომა დაუშვებელია;

4. ნებისმიერი პოლიტიკური აქცია/ქმედება მხოლოდ სამართლიანობის აღდგენასა და ღირსების დაბრუნებაზე შეიძლება იყოს მიმართული.

მმართველი პარტიის და ხელისუფლების ქცევის და დისკურსის კოდები:

1. საკუთარი შეცდომის აღიარება ღირებულებაა;

2. შეთანხმებული ღირებულებების იგნორირება შესაძლებელია, თუკი არსებობს არჩევანი ამ ღირებულებებსა და სოციალურ-პოლიტიკურ ცვლილებებს შორის;

3. ჩვენ უნდა შევთანხმდეთ ვინ არის ჩვენ შორის ავტორიტეტი, რომელსაც დავემორჩილებით;

4. ნებისმიერი პოლიტიკური ქმედება, რომელიც არსებული ვითარების შეცვლას ისახავს მიზნად, ღირებულია.

კოდების ორივე ამ კომპლექსს ბევრნაირი და მრავალმხრივი გამოვლინება აქვს. მაგალითად, რადიკალური ოპოზიციის ქცევის კოდები ვლინდება როგორც რადიკალური ოპოზიციური პარტიების ქმედებებში, ასევე პოლიტიკურ ექსპერტთა, პოლიტიკური თოქ შოუების წამყვანთა, უბრალოდ, რადიკალური ოპოზიციური პარტიების მხარ დამჭერთა ქცევებში და პერფომანსებშიც კი. რამდენიმე მაგალითი: რადიკალური ოპოზიციური პარტიების მცდელობა არსებული პოლიტიკური კონფლიქტი წარმოეჩინათ არა როგორც ორი პოლიტიკური ჯგუფისა და მათი მხარდამჭერების დაპირისპირება, არამედ როგორც ხელისუფლებისა და ხალხის კონფლიქტი, ხოლო საკუთარი თავის როგორც „საქმის გამრჩევისა“ და სამართლიანობის დამდგენის რეპრეზენტაცია მოეხდინათ; ასევე - მათი მხრიდან კონკრეტული პოლიტიკური პოზიციის დაფიქსირებაზე უარის თქმა - გარდა იმ პოზიციისა, რომ ისინი უპირობოდ იცავენ ადამიანის უფლებებსა და სამართლიანობას; პატრიარქის ავტორიტეტის უპირობობის მანიფესტაცია მიუთითებს, რომ ისინი ზემოთ აღწერილი ოპერაციული კოდების მიხედვით მოქმედებენ; ამ ბოლო დროს ზოგიერთი პოლიტიკური ექსპერტის სწრაფვა, მაქსიმალურად დააფიქსიროს არა საკუთარი კომპეტენცია, არამედ საკუთარი ობიექტურობა⁷, განსაჯოს ორივე მხარე ადამიანის უფლებებისა და სამართლიანობის უპირობო პოზიციაზე დაყრდნობით; ამავე რიგში ეწერება პეტიციების წყება, რომელიც აპრილ-მაისში გამოჩნდა - საზოგადოების ცნობილი სახეების მიერ ხელმოწერილი და რომლის დისკურსი იგივე იყო: ჩვენ ობიექტურები ვართ, არც ვიცით ვისი პოლიტიკური პოზიციაა სწორი, მაგრამ მთავარი ადამიანის უფლებები და სამართლიანობააო; ასევე - ხელოვნების ცნობილი წარმომადგენლების მოწოდება ღირსების აღდგენისაკენ, თითქოს ღირსების აღდგენა თავისთავად ცხადი პოლიტიკური პროგრამა იყოს;

და ბოლოს -თოქ შოუების წამყვანთა უმეტესობის პოზიცია - კი არ დაეხმაროს სტუდიაში მოწვეულს გამოხატოს თავისი პოზიცია და ამ გამოხატვისას დააფიქსიროს წინააღმდეგობა, არამედ სიტყვაზე გამოიჭიროს სტუმარი და დაუმტკიცოს, რომ ის მტყუანია.

ქცევის თუ დისკურსის ეს ფორმები ხან კანონიერი ქურდების ინსტიტუტს გვახსენებს (მაგ.,საკნების სიმბოლიკა და მთავარ საკანში მყოფი უცნობი, სადაც ოპოზიციის მხარდამჭერები მიდიან საქვეყნო საქმეებზე სალაპარაკოდ), ხან -საბჭოთა ინტელიგენციას (ხელოვნების დარგის წარმომადგენელთა პეტიციები)⁸, ხან - კომუნისტური პარტიული ელიტის დისკურსს, როდესაც საკუთარი პრივილეგიების მოპოვების სურვილი უმაღლესი ღირებულებების დაცვით ინიღბებოდა (მაგ., ღირსებისა და ქართველო ბის დაბრუნება). აღსანიშნავია, რომ ამავე დისკურსული კოდის ნაწილია კრიტიკული სიტყვიერი თუ პერფორმანსული ეპატაჟები ქართველი ერის მიმართ: საზოგადოებისადმი კრიტიკული დამოკიდებულების ახალი დისკურსი აქ ვერ „ხარობს“⁹, ის ზედმეტად ტრადიციულია: სულ ერთია, ქართველი ერის მიმართ კრიტიკა ლაშა ბუღაძის პირიდან მოდის თუ ანრი ჯოხაძის კლიპიდან. რას არ შეხვდებით ამ დისკურსის მატარებელი ხალხის თვითგამოხატვებში: ილია ჭავჭავაძის, კონსტანტინე კაპანელის, მერამ მამარდაშვილის, აკაკი ბაქრაძის სიტყვებისა და განწყობების კოპირებას, მაგრამ ყველა ამ კოპირების უკან მკაცრი სახით დგას დისკურსული კოდი, რომლის მიხედვითაც ამ საზოგადოებაში არსებული და მიღებული ლანძღვის წესსაც კი არ უნდა გადაუხვიო და მხოლოდ ისე უნდა ილაპარაკო, როგორც უპირობო ჯგუფური შეთანხმება გავალდებულებს¹⁰.

დისკურსული და ქცევითი კოდების ეს ერთიანობა ერთ კონკრეტულ სოციალურ ინსტიტუტზე მიგვითითებს, რომელიც ჩვენი წარსულის განუყოფელი ნაწილია და რომელსაც მოქალაქის ძველი სოციალური ინსტიტუტი¹¹ შეიძლება დავარქვათ. ეს იმ დისკურსებისა და ქცევათა კოდების კომპლექსია, რომლებიც წლების განმავლობაში ყალიბდებოდა საბჭოთა საქართველოში. მის ჩამოყალიბებაში სხვადასხვა პოლიტიკური თუ არაპოლიტიკური პროცესები ღებულობდა მონაწილეობას. მოქალაქის ამ სოციალურ ინსტიტუტში გაერთიანდა კანონიერი ქურდების, ინტელიგენციის და პარტიულმმართველობითი ელიტის კოდების ნაწილი. საბოლოოდ მივიღეთ სოციალური ინსტიტუტი, რომელიც სოციალურ სივრცეში გამოიხატება როგორც კონკრეტული პოლიტიკური და მოქალაქეობრივი პოზიციის დაუკავებლობა¹², მხოლოდ ზოგად-საკაცობრიო ღირებულებებისადმი მხარდაჭერის დაფიქსირება, მსაჯულობა და განსჯა როგორც უმაღლესი ღირებულება, ღირსება და სამართლიანობა როგორც მოქმედების ერთადერთი ორიენტირი - ეს ქცევის ის კოდებია, რომლებიდანაც გამომდინარეობდა როგორც ქართველი ინტელიგენტის, ასევე პარტიული აქტივისტის და კანონიერი ქურდის ქცევა და დისკურსი. რა თქმა უნდა, ეს არ ნიშნავს, რომ რადიკალური ოპოზიციის მხარდამჭერები აღტაცებულნი არიან საბჭოთა საქართ ველოს იდეით და იქ უნდათ დაბრუნება. ეს, უბრალოდ, ნიშნავს, რომ საბჭოთა საქართველოს დროს ჩამოყალიბებული მოქალაქის სოციალური ინსტიტუტი ჯერ კიდევ ძლიერია (კვლავ გაძლიერდა) და აღზრდისა და სოციალიზაციის შემორჩენილი სისტემებისა და ქვესისტემების მეშვეობით ის მათზეც ზემოქმედებს, ვისაც საბჭოთა კავშირში დიდ ხანს არ უცხოვრია ან საერთოდ არ უცხოვრია.

რაც შეეხება სახელისუფლებო მმართველობით ქცევით და დისკურსულ კოდებს, ისინიც სოციალური ინსტიტუტის პარამეტრებსა და საზღვრებს გვიდგენენ, თუნდაც იმიტომ, რომ ამ ინსტიტუტის შემოთავაზებული კოდები რადიკალურად განსხვავდება მოქალაქის ძველი ინსტიტუტის კოდებისაგან. თუკი ამ ინსტიტუ-ტის ადგილის მოძებნასა და დახასიათებას დავაპირებთ, იმ ქცევებისა და დისკურსული კოდების ერთობლიობას მივადგებით, რომლებიც საბჭოთა ეპოქაში შეიქმნადისიდენტური კულტურის სახით¹³, და სოციალურ ინსტიტუტად ჩამოყალიბდა საბჭოთა კავშირის ნგრევის შემდეგ¹⁴. მისი მატარებლების გაქრობის/გადასხვაფერების შემდეგ მისი ადგილი საზოგადოებაში არასამთავრობო ორგანიზაციათა კულტურამ დაიკავა, რომელმაც დისიდენტური ქცევისა და დისკურსის კოდები შეიერთა. საბოლოოდ, 2003 წლისათვის ამ კულტურის მატარებლებმა გააკეთეს განაცხადი, რომ შეძლებდნენ მოქალაქეობის ძველი სოციალური ინსტიტუტის ანუ პოლიტიკური ინსტიტუტების მიმოქცევისა და ურთიერთქმედების საფუძვლის ჩანაცვლებას ახალი სოციალური სივრცით/ინსტიტუტით. ამ სოციალური ინსტიტუტის ზემოთ ჩამოთვლილი კოდები ხელისუფლებისა და მისი მხარდამჭერების ნებისმიერ ქცევაში ვლინდებოდა და ვლინდება: 2004-2007 წლებში -ადამიანის უფლებების მინიმალისტურ დაცვასა და რადიკალურ ცვლილებებზე ორიენტირებაში¹⁵, 2008 წლიდან - სოციალურად ორიენტირებულ მთავრობად გადაქცევის მცდელობაში, ნეპოტისტური ეკონომიკის მაქსიმალურად თავისუფალ ეკონომიკად გარდაქმნასა და შემდეგ მის სქემატურ ორგანიზებულობაში. ყოველივე ეს მიუთითებს, რომ ეს ახალი ინსტიტუტი, რომელსაც ხელისუფლება და მისი მხარდამჭერები სთავაზობენ მოქალაქეებს, მთლიანად ცვალებადობაზეა ორიენტირებული. შესაბამისად, ცვალებადობა და ცვლილებები ამ სოციალური ინსტიტუტის ღერძია.

მაშასადამე, ჩვენი სინამდვილის პოლიტიკური ანთროპოლოგიის მეთოდით ანალიზისას მივედით დასკვნამდე, რომ ამ ბოლო დროს, დაახლოებით 2007 წლიდან, ჩვენს პოლიტიკურ სივრცეში მოქალაქეობის ორი სოციალური ინსტიტუტი ებრძვის ერთმანეთს. საგულისხმოა, რომ ეს ბრძოლა მიმდინარეობს არაერთი სოციალური ინსტიტუტის ფარგლებში, როგორც ეს ხდება ხოლმე განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებში, სადაც პრეზიდენტის, პარლამენტისა და მთავრობის ერთი ინსტიტუციური მნიშვნელობა არსებობს, ხოლო პოლიტიკური ბრძოლა ამ ინსტიტუტების საკუთარი ინდივიდებითა და იდეოლოგიებით შესავსებად ჩაღდება. ჩვენს შემთხვევაში ორივე სოციალურ ინსტიტუტს საკუთარი წარმოდგენები აქვს ამ პოლიტიკური ინსტიტუტების შესახებ. ამიტომ პრაქტიკულად შეუძლებელია მათ ის სახეც შეინარჩუნონ, რაც ახლა აქვთ, და ამავე დროს მათ შორის თანხმობამ დაისადგუროს - საერთო წესებით თამაშზე შეთახმდნენ. ასე რომ, არა პოლიტიკურ, არამედ სოცი კონფლიქტთან გვაქვს საქმე. ზემოთ უკვე ვთქვი, რომ ის სოციალური ინსტიტუტი, რომლის წარმომადგენლებიც მთავრობა, ხელისუფლება და მათი მხარდამჭერები არიან, დისიდენტური და არასამთავრობო ორგანიზაციათა ქცევისა და დისკურსული კოდების გაერთიანების შედეგად შეიქმნა. მნიშნველოვანია იმის აღნიშვნა, რომ ეს სოციალური ინსტიტუტი სწორედ იმ ხალხის შექმნილია, ვინც 2003 წელს ვარდების რევოლუცია მოახდინა და ვარდების რევოლუციის წარმატებაც ამაზე იყო დამყარებული: ახალი სოციალური ინსტიტუტის, და არა პოლიტიკური მოქმედების გეგმის, შეთავაზება, რომელიც მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა არსებულისაგან (მოქალაქის ძველი სოციალური ინსტიტუტისაგან), და ახალ, მანამდე განუცდელ, ტოტალურ ცვლილებებზე დაფუძნებულ სამყაროს სთავაზობდა მხარდამჭერებს. ამ ახალ ინსტიტუტს პირობითად შეიძლება „მოქალაქის ახალი სოციალური ინსტიტუტი“ ვუწოდოთ.

მოქალაქის ძველ სოციალურ ინსტიტუტს რამდენიმე წელი დასჭირდა იმისათვის, რომ გამოცოცხლება/აღდგენა დაეწყო: 2003 წლის ვარდების რევოლუციის შედეგად მოქალაქეობის ძველი სოციალური ინსტიტუტის საყოველთაო თანხმობის იდეოლოგია, რომელსაც პირობითად „ღირსების ხელშეუხებლობა და სამართლიანობა¹⁶“ შეიძლება დავარქვათ, მას წარმატებით წაერთვა ახალი ინსტიტუტის წარმომადგენლების მიერ. რამდენიმე წლის შემდეგ კი მისი აღდგენა/გაცოცხლება მოხდა იმ ადამიანებისა და ჯგუფების დახმარებით, ვისაც ხელისუფლების მიერ შეთავაზებულმა ახალმა სოციალურმა ინსტიტუტმა იმედი გაუცრუა. ამ იმედგაცრუების პიროვნული მიზეზი უამრავი შეიძლება იყოს - უკმაყოფილება ახალი მთავრობის მიერ ადამიანის უფლებების დაცვის მოთხოვნათა მინიმალისტური შესრულებით ან, ზოგიერთი შეფასებებით, საერთოდ იგნორირებით; საკუთარი თავისა და ჯგუფის ახალი სოციალური ინსტუტიტის იერარქიულ სიმაღლეებზე ვერაყვანა; ხელისუფლების წარმომადგენელთა ქცევის ესთეტიკური ან, უბრალოდ, პიროვნული მიუღებლობა და ა.შ..

საქართველოს მოქალაქის ძველმა ინსტიტუტმა ახალი მხარდაჭერა სწორედ იმ ხალხისგან მოიპოვა, ვინც ნელ-ნელა ემიჯნებოდა ახალ სოციალურ ინსტიტუტს: მათ მიერ გამოყენებული ადამიანის უფლებადაცვითი დისკურსი აღმოჩნდა სწორედ ის საფუძველი, რომელზე დაყრდნობითაც მოქალაქის ძველმა სოციალურმა ინსტიტუტმა იპოვა ის პოლიტიკური პოზიცია, რომლის მიმართაც მის მხარდამჭერებში უპირობო თანხმობა იარსებებდა. ამავე დროს ხელისუფლების მიერ სამართლიანობის აღდგენის ეგიდით განხორციელებულმა ქმედებებმა ბევრი ადამიანის არტიკულირებული პროტესტი გამოიწვია, რადგანაც მათი წარმოდგენა სამართლიანობასა და ღირსებაზე ეწინააღმდეგებოდა იმას, რაც მათ და მათ ახლობლებს დაემართათ „მთავრობის გამო“. შესაბამისად, ადამიანის უფლებების დაცვას „ბუნებრივად“ შეერია ღირსების და სამართლიანობის აღდგენის კონცეფცია და შედეგად მივიღეთ ძველი სოციალური ინსტიტუტი, რომელმაც ნელ-ნელა ძალების მოკრეფა და აღდგენა დაიწყო და რომელსაც უეჭველ და უპირობო იდეათა ახალი სისტემა ჰქონდა.

ამ ძალთა მოკრების და აღდგენის მნიშვნელოვანი საფუძველი ის ხალხი იყო, ვინც უარი თქვა ახალ სოციალურ ინსტიტუტში მონაწილეობაზე. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მიზეზი ბევრი იყო - ხელისუფლების წევრთა ზედმეტი გულგრილობა საკუთარი მხარდამჭერების, საკუთარი სოციალური ინსტიტუტის წევრების მიმართ, პირადი ამბიციები, მათი წარმოდგენების შეუთავსებლობა იმასთან, რასაც ხელისუფლება აკეთებდა სამართლის განხორციელების მხრივ და ა.შ. ხელისუფლების გულგრილობა საკუთარი სოციალური მოკავშირეების მიმართ ადვილად გასაგებია - 2003 წლიდან მოქალაქეობის სხვა ინსტიტუტი, რომელიც ხელისუფლების მიერ შემოთავაზებულ მოქალაქეობის სოციალური ინსტიტუტის კონცეფციას კონკურენციას გაუწევდა, უბრალოდ, არ არსებობდა, თუნდაც იმიტომ, რომ ძველ, დამარცხებულ მოქალაქეობის ინსტიტუტს არც ფილოსოფიური და არც ადამი ანური რესურსები აღარ გააჩნდა. მაგრამ ნელ-ნელა ახალი მოქალაქეობის სოციალური ჯგუფის წევრობაზე უარის მთქმელთა „მისაკუთრება“ საქართველოს მოქალაქის ძველმა სოციალურმა ინსტიტუტმა დაიწყო. ამის მიზეზი რამდენიმეა: 1. ოპოზიციურმა პარტიებმა¹⁷ აღმოაჩინეს, რომ ყველაზე წარმატებული დისკურსი ადამიანის უფლებადაცვითი დისკურსია და არა - პოლიტიკურ-პროგრამული; 2. ეს დისკურსი დაემთხვა იმ ადამიანების დისკურსს, რომლებმაც უარი თქვეს ახალი სოციალური ინსტიტუტის წევრობაზე და ცვლილებების კოდს დაუპირისპირდნენ; 3. ყოფილმა ნომენკლატურამ და მათმა სოციალურმა თუ ფიზიოლოგიურმა შთამომავლებმა აღმოაჩინეს, რომ ადამიანის უფლებების დაცვა სამართლიანობის აღდგენას მოითხოვს. შესაბამისად, მათ საშუალება მიეცათ მათი ძველი „სამართლიანობის“ კოდი შემოეტანათ ახალ სისტემაში და მასში გაწევრიანებულიყვნენ. შედეგად, ამ სამი ფაქტორის გადაკვეთით აღდგა მოქალაქის ძველი სოციალური ინსტიტიტუტი, სადაც საყოველთაოდ გაზიარებულ იდეათა სისტემაში სამართლიანობისა და ღირსების დაცვის უპირობო მოთხოვნას ადამიანის უფლებების დაცვა დაემატა.

ვერ ვიტყვი, რომ ამ ახალი/ძველი სოციალური ინსტიტუტის აქტიური და პოლიტიკურ პროცესებში მონაწილეობის მსურველი წევრების რაოდენობა დიდია. ეს იმიტომ, რომ პოლიტიკური მოძრაობის თვალსაზრისით ძველი ინსტიტუტი წინააღმდეგობრივია: გარდა იმისა, რომ ჩვენს სინამდვილეში მას შეუძლია დიდი რაოდენობით წევრების შემოერთება, ამავე დროს ის ჩაურევლობასა და მხარდაუჭერლობას იღებს ოპერაციულ კოდად. ამიტომაცაა, რომ რადიკალური ოპოზიციის მომხრეები საპროტესტოდ დიდი რაოდენობის ხალხს ვერ კრებენ, თუმცა იმ ხალხის რაოდენობა, რომელიც მათ არჩევნების შემთხვევაში ხმას მისცემს, ბევრად უფრო მეტი იქნება, ვიდრე მიტინგების მონაწილეთა რაოდენობაა. მაგრამ მათი რიცხვი მაინც ვერ გადააჭარბებს ხელისუფლების მხარდამჭერთა რიცხვს, რადგანაც, თუკი თბილისის მოსახლეობას ახსოვს საქართველოს მოქალაქეობის ძველი ინსტიტუტისადმი მიკუთვნებულობის ხიბლი, ეს ხიბლი ბევრად უფრო მცირე და ზომიერი იყო რეგიონების მცხოვრებლებში. ამიტომაცაა, რომ, პოლიტიკური ანთროპოლოგიის თვალთახედვით, 26 მაისის შემდეგ რადიკალური ოპოზიცია პოლიტიკური უთანხმოების გამო კი არ გაიყო¹⁸, არამედ, ერთი მხრივ, იმის გამო, რომ გუბაზ სანიკიძემ და კონსტანტინე გამსახურდიამ 70-იანი წლების კულტურული ნაციონალიზმის პოლიტიკური გამოყენების აღდგენა მოინდომეს, ხოლო ირაკლი ალასანიამ - ახალი მოქალაქეობის ინსტიტუტში დაბრუნება¹⁹. მართალია, ამ უკანასკნელს ჯერჯერობით არც ძველ ინსტიტუტთან გაუწყვეტია ურთიერთობა, მაგრამ, თუკი ის თავის გადაწყვეტილებებს არ შეცვლის, ადრე თუ გვიან ამ არჩევანის გაკეთება მოუწევს²⁰.

სოციალურ ინსტიტუტებს პოლიტიკური პარტიებისაგან ის განასხვავებს, რომ მათი წევრები ერთმნიშვნელოვნად არ არიან შემოფარგლული წევრობის პოლიტიკური ვალდებულებით. ამიტომ მოქალაქეობის ძველი სოციალური ინსტიტუტის წარმომადგენლები მრავლად იყვნენ სააკაშვილის ხელისუფლებაში²¹ და, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ახლაც არიან.

რითი დამთავრდება ეს პროცესები ჯერჯერობით უცნობია, თუმცა ცხადია, რომ საქართველოს მოქალაქის ძველი სოციალური ინსტიტუტი თავის პიკზე 2007 წლის 7 ნოემბერს და 2009 წლის 26 მაისს იყო. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ის გაქრება - როგორც ზემოთ აღწერილმა პროცესებმა დაგვანახა, მისი აღდგენა ძალიან შემთხვევით ფაქტორებზეა დამოკიდებული და მცირე დროით, მაგრამ მაინც შეიძლება სერიოზული, ანგარიშ-გასაწევი ძალა გახდეს. აშკარაა, რომ მოქალაქეობის ძველი სოციალური ინსტიტუტი უკვე მეორედ მარცხდება, მაგრამ არანაირი გარანტია არ არის, რომ მისი აღდგენა არ მოხდება²². ისიც აშკარაა, რომ ამ დამარცხების შემდეგ ძალიან ბევრი ადამიანი რჩება ამ ახალ ინსტიტუტს გარეთ. ვფიქრობ, ხელისუფლების წარმატებული ძალისხმევა იქნება მოქალაქის ახალი სოციალური ინსტიტუტის გაძლიერება და გამრავალფეროვნება, თუნდაც იმისთვის, რომ ყველამ იპოვოს ამ სოციალურ სივრცეში თავისი ადგილი - თუნდაც როგორც რადიკალურმა პოლიტიკურმა პროტესტანტმა.

ცხადია, რომ მალე ისევ მინავლდება მოქალაქის ძველი სოციალური ინსტიტუტის ძალა და კვლავ ხელისუფლებისა და მათი მხარდამჭერების შემოთავაზებული ახალი მოქალაქის სოციალური ინსტიტუტის ამარა დავრჩებით. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ამ ინსტიტუტს გარეთ არ დარჩებიან „მიუმხრობლები“, რაც მომავალში მოქალაქის ძველი ინსტიტუტის გამოვლენას შესაძლებელს გახდის. იმისათვის, რომ მოქალაქის ახალი სოციალური ინსტიტუტი კვლავ სწორხაზოვანი (და ამიტომ საეჭვო) არ დარჩეს, საჭიროა მრავალფეროვანი პოლიტიკური ინსტიტუტებით მისი მაქსიმალური შევსება. როგორც სენ-ჟიუსტი ამბობდა - რაც უფრო ბევრი პოლიტიკური ინსტიტუტია, მით უფრო თავისუფალია ადამიანი.

შენიშვნები

1.პოლიტიკური ანთროპოლოგია, როგორც მეცნიერება, რომელიც პოლიტიკურ პროცესებს „ეთნოგრაფიული მეთოდის“ გამოყენებით სწავლობს, მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში ბრიტანეთში შეიქმნა. მეთოდის შემუშავება დაემყარა ბრიტანელი ანთროპოლოგების აფრიკაში მიღებულ გამოცდილებას, რომლის მიხედვითაც ბრიტანული პოლიტიკურიინსტიტუტების კოპირებამ აფრიკის ქვეყნებში არ მოიტანა ის შედეგი, რასაც ელოდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ ბრიტანული და აფრიკული პოლიტიკური ინსტიტუტები საკანონმდებლო ფორმითა და ფუნქციონირების წესებით ერთმანეთისაგან არ განსხვავდებოდნენ. მოგვიანებით პოლიტიკური ანთროპოლოგიის მეთოდის გამოყენება დაიწყეს ნებისმიერი საზოგადოების შესასწავლად - იმ ფარული, სიღრმისეული სოციალური ინსტიტუტების გამოსავლენად, რომლებიც გადაწყვეტილებების მიღებას და პოლიტიკური პროცესების კონკრეტულ სახეს განაპირობებენ.

2.ამ შემთხვევაში „კოდის“ ცნება გამოიყენება მოქმედების ან მეტყველების ალგორითმის, წინასწარ მოცემული სტრუქუტურის მნიშვნელობით.

3.სოციალური ინსტიტუტის ყველაზე უფრო მოხერხებული, მაგრამ არამეცნიერული განსაზღვრება, რომელიც მე შემხვედრია ასეთია: „ის, რაც არსებობს შენს დაბადებამდე“. ანუ ის არამატერიალური სტრუქტურა, რომელშიც შენ შედიხარ, როგორც უკვე არსებულში და რომლის ნაწილიც ხდები.

4.ამ მიდგომის რეპრეზენტარორები: გიგა ზედანია, ლევან ღამბაშიძე, გია ნოდია, ამ ტექსტის ავტორი.

5.ოპოზიცია: „რუსეთთან კეთლილმეზობლური ურთიერთობის აღდგენა“, „განათლების სისტემის დამყარება ეროვნულ ტრადიციებზე“. ხელისუფლება: „ნატოში გაწევრიანება“, „დასავლეთში ინტეგრაცია“, „ინვესტიციების მოზიდვა“. სტრუქტურულად ეს უფრო მსოფლმხედველობის საფუძვლებია, ვიდრე პარტიული პროგრამები.

6.ამ შემთხვევაში პოლიტიკური პროგრამა კოდირებული გზავნილის როლს ასრულებს, რომლის მიღების შედეგად სოციალური ინსტიტუტის წევრისათვის ცხადი ხდება, რომ ეს მის სოციალურ ინსტიტუტში შემავალი ჯგუფის მიერ გა- კეთებული განაცხადია.

7.არ შემიძლია არ მოვიყვანო მაგალითად ორი ადამიანის კამათი „რია ნოვისტის“ სტუდიაში: ერთ-ერთი მათგანი საკმაოდ ცნობილი პოლიტოლოგი და პარლამენტის წევრია, მეორე - ექსპერტის ლაბელის მატარებელი. კამათისას ექსპერტმა უთხრა პოლიტოლოგს, რომ ის არ არის ექსპერტი, რაზედაც გაბრაზებულმა პოლიტოლოგმა მიუგო, რა გაქვს სალაპარაკო, როდესაც პოლიტოლოგიის ელემენტარული ცნებები არ იციო. ექსპერტმა მშვიდად უპასუხა: სამაგიეროდ მე ობიექტური ვარო.

8.ამავე დისკურსული კოდის ერთი საინტერესო გამოვლინებაა ქართული ჰუმანიტარული და სოციალური მეცნიერების წარმომადგენლების მიერ საკუთარი კოლეგების მინიმალური ციტირება საკუთარ სტატიებში სხვა ქვეყნების მეცნიერებთან შედარებით; თითქოსდა მათ ამის გაკეთება რცხვენიათ. სინამდვილეში, ზემოთ აღწერილი კოდების მიხედვით, ვინმეს დასახელება ნიშნავს მის აღიარებას ავტორიტეტად. ეს კი ამავე დისკურსის თანახმად საფრთხილო და საპასუხისმგელო საქმეა - არ უნდა შეგეშალოს და ვინმე უსაფუძვლოდ არ უნდა გამოაცხადო ავტორიტედად.

9.თითქოსდა სტერეოტიპების დამრღვევი პოლიტიკური სატირაც, რომელიც ანრი ჯოხაძემ დადგა, ვერ გავიდა საყოველთაოდ მიღებული და დადგენილი წარმოდგენების მიღმა და ილია ჭავჭავაძის „ბედნიერი ერის“ მეტი ვერაფერი ვერ მოიფიქრა ტექსტად.

10.რაც არცერთი ზემოთ ჩამოთვლილი პიროვნების შემთხვევაში ასე არ იყო: ყოველი მათგანი ახალ დისკურსს ქმნიდა ან ახალი დისკურსი გადმოჰქონდა ქართულ სინამდვილეში.

11.შეიძლებოდა საბჭოთა საქართველოს მოქალაქის სოციალური ინსტიტუტი დაგვერქმია, მაგრამ მაშინ მკითხველების მხრიდან ღირებულებით, შეფასებით აღქმას ვერ გავექცეოდით.

12.ამ განწყობის „ბრალია“, რომ 2003-2007 წლებში ხელისუფლების მიერ წამოწყებული რეფორმების ვერცერთმა ტალღამ ვერ მოიპოვა ვერც ე.წ. ყოფილი საბჭოთა ინტელიგენციის და ვერც იმ ახალგაზრდების მხარდაჭერა, რომლებსაც საზოგადოებაში მეტ-ნაკლებად აღიარებული პოზიცია ეკავათ: ეს მხოლოდ იმ რეფორმებმა დაიმსახურეს, რომელთა მიზანიც ძალიან ცხადად და უპირობოდ პოზიტიურად გამოიყურებოდა. ამიტომ ხელისუფლებამ მხოლოდ ორი მიმართულებით მიიღო მხარდაჭერა ამ ჯგუფებისგან - პატრულის რეფორმაზე და ერთიან ეროვნულ გამოცდებზე. სხვა მიმართულებებმა, იქნებოდა ეს სასწავლო გეგმების ლიბერალურ პრინციპებზე დამყარება, სასამართლოს ინკვიზიციური ფორმიდან შეჯიბრობითობისაკენ მოძრაობა თუ ეკონომიკური რეფორმები, ვერ მიიღო ამ დისკურსის მატარებლების მხარდაჭერა სწორედ ამ რეფორმების კომპლექსურობისა და არაერთმნიშნვნელოვანების გამო. ამიტომ მათი მხრიდან რთულ და კომპლექსურ რეფორმებზე მსჯელობისას იღებ პასუხს „არ ვიცი“, ან „საიდან იცი“. ამ შემთხვევებში ისინი დისკუსიაში არ შემოდიან და საზოგადოებისათვის და თუნდაც მათთვის ძალიან მნიშვნელოვან საკითხებს (უმაღლესიგანათლების რეფორმა, სასამართლოს კონკრეტული მოწყობა, ინვესტიციების ტიპი და ხელშემწყობი გარემოს ფორმირება) მხოლოდ პოლიტიკოსებს უტოვებენ გადასაწყვეტად, რათა შემდეგ შეაფასონ და განსაჯონ.

13.აღსანიშნავია, რომ დისიდენტური კულტურა საქართველოში უფრო ნაციონალისტური იყო, ვიდრე ადამიანის უფლებადაცვითი. შესაძლოა ნაწილობრივ ამით აიხსნება ამ ახალი სოციალური ინსტიტუტის ქცევის კოდი, რომლის მიხედვითაც ადამიანის უფლებების დაცვა მეორეული შეიძლება იყოს ერი-სახელმწიფოსა და სოციალური ცვლილებების კონკრეტული მიზნებიდან გამოდინარე.

15.აღარ არსებობდა საბჭოთა კავშირი, რომლისადმი დაპირისპირებაც დისიდენტური კულტურის მთავარი მაცოცხლებელი ძალა იყო.

16.ეს ცვლილებები რადიკალურია მაშინაც, როდესაც უკვე რადიკალურად შეცვლილის ისევ წინა მდგომარეობაში დაბრუნებაზე იწყება ლაპარაკი.

17.ღირსება სულ უფრო და უფრო მეტად ნიშნავდა მმართველების ღირსებას, ხოლო სამართლიანობა მეტისმეტად იყო შეფერილი კრიმინალური, კანონიერ-ქურდული წარმოდგენებით.

18.რომლებსაც ამ ბოლო დრომდე რადიკალურს უწოდებდნენ. მათი პოლიტიკური მოთხოვნები, თუნდაც ფორმალურად, იგივე დარჩა.

19. თუნდაც იმიტომ, რომ კარგად ესმის (ინგლისური ენის კარგად ცოდნის გამო), რას ეუბნებიან ევროპელი და ამერიკელი პოლიტიკოსები, რომელთა ნათქვამს ამ სტატიაში შემოთავაზებული ცნებებით თუ ვთარგმნოთ, მივიღებთ, რომ რადიკალური ოპოზიცია უნდა დაბრუნდეს (ან შევიდეს) იმ სოციალურ ინსტიტუტში, სადაც პოლიტიკური ინსტიტუტების მათთვის (ევროპელებისა და ამერიკელებისათვის) ნაცნობი მნიშვნელობები მოქმედებს. ეს ერთმნიშვნელოვნად სულ არ ნიშნავს სააკაშვილის მხარდაჭერას. მაგრამ სწორედ იმის გამო, რომ ისინი სააკაშვილის შემოთავაზებულ ახალ სოციალურ ინსტიტუტში დაბრუნებას მოუწოდებენ, რადიკალური ოპოზიციის ადეპტების მიერ ეს სააკაშვილის მხარდაჭერად აღიქმება.

20. ორივე ეს ქმედება მნიშვნელოვნად დაასუსტებს ძველ ინსტიტუტს - ალასანია „წამოიღებს“ პოლიტიკური კამათის შესაძლებლობას ერთი სოციალური ინსტიტუტის საფუძველზე, ხოლო სანიკიძე და გამსახურდია - კულტურულ-ნაციონალისტურ დისკურსს გამოაცლიან მას.

21.ის, რომ რადიკალური ოპოზიციის ლიდერების აბსოლუტური უმრავლესობა სააკაშვილის ყოფილი თანამებრძოლია, ამის დასტურია.

22.მაგალითად, საქართველოში რუსეთის ინტერვენცია ამ ინსტიტუტის აღდგენას უცილობლად გამოიწვევს.

ჰენრი ჰეილი
პოლიტოლოგიის პროფესორი, ჯორჯ ვაშინგტონის უნივერსიტეტი (აშშ)

2003-2005 წლებში, იმ მოვლენათა შედეგად, ახლა რომ, ჩვეულებრივ, „ფერად რევოლუციებად“ მოიხსენიება, სამმა პოსტსაბჭოურმა ხელისუფლებამ, რომლებიც მანამდე ხანგრძლივად მართავდნენ საქართველოს, უკრაინასა და ყირგიზეთს, მთლიანად დაკარგა თავისი ძალაუფლება. სამივე შემთხვევაში ოპოზიციონერებმა ქუჩის საპროტესტო აქციებზე ხალხის დიდი მასის მობილიზაციის შედეგად გაიმარჯვეს. სამივე შემთხვევაში ისინი დემოკრატიზაციის რიტორიკას მიმართავდნენ და თავიანთ ქმედებებს დემოკრატიული ცვლილებების აუცილებლობით ამართლებდნენ. ამ ქმედებებმა მიმომხილველთა შორის ცხარე კამათი გამოიწვია. დასავლელი ანალიტიკოსები და მედია, თითქმის ერთსულოვნად, დემოკრატიულ გარღვევად განიხილავდნენ „ფერად რევოლუციებს“. ისინი სერიოზულად ეკიდებოდნენ რევოლუციონერთა დიდი ნაწილის სიტყვებს და ელოდნენ, რომ ამ მოვლენებს შედეგად ნამდვილი დემოკრატიზაცია მოჰყვებოდა. რუსეთისა და დსთ-ს პოლიტოლოგებისა და ჟურნალისტების რეაქცია ასე ერთგვაროვანი არ ყოფილა და ბევრი მათგანი მიიჩნევდა, რომ „ფერადი რევოლუციები“ თავისი არსით მხოლოდ ძალაუფლებისთვის გაჩაღებულ ბრძოლას წარმოადგენდა (თუმცა ახალი საშუალებებით) და სწორედ აქედან გამომდინარე მათგან რაიმეგვარი არსებითი ნაბიჯი დემოკრატიზაციისკენ მოსალოდნელი არ უნდა ყოფილიყო. ამ სამიდან რიგით ბოლო „ფერადი რევოლუციის“ შემდეგ თითქმის ოთხი წელია გასული, და სამივეგან, სულ მცირე, ორჯერ მაინც გაიმართა პოსტრევოლუციური არჩევნები. ეს გარემოება უფლებას გვაძლევს შევაფასოთ რევოლუციებისადმი ამ ორი ურთიერთსაწინააღდეგო დამოკიდებულებიდან რომელია უფრო მართებული.

ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემები მოწმობს, რომ საბოლოო ჯამში, ორივე ინტერპრეტაცია არცთუ მთლად ადეკვატური გამოდგა. ერთი მხრივ, „ფერადი რევოლუციები“, თავისთავად, დემოკრატიის განვითარების თვალსაზრისით, შემობრუნების წერტილად არ იქცნენ. მაგრამ უჯერო იქნებოდა იმის მტკიცებაც, რომ დემოკრატიზაციასთან მათ საერთოდ არაფერი აკავშირებდათ და, რომ ოპოზიციის მიერ ახალი ტექნოლოგიების გამოყენების საშუალებით მხოლოდ და მხოლოდ ძალაუფლების მოპოვებისკენ სწრაფვის შედეგს წარმოადგენდნენ. ამის ნაცვლად მე ამ რევოლუციებს პოსტსაბჭოთა ქვეყნების უმრავლესობისთვის დამახასიათებელი სპეციფიკური ინსტიტუტების პროდუქტად განვიხილავ. უფრო ადრეულ კვლევაში ამ ინსტიტუტების აღსანიშნავად შემოგთავაზეთ ტერმინი „პატრონალური პრეზიდენტობა“ (patronal presidentialism). იქ, სადაც რევოლუციების შემდეგ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის სისტემა შენარჩუნდა, როგორც ეს საქართველოსა და ყირგიზეთში მოხდა, ჩვენი აზრით, არავითარ მნიშვნელოვან დემოკრატიულ გარღვევას არ ჰქონია ადგილი. მაგრამ, სადაც რევოლუციამ პატრონალური პრეზიდენტობის სისტემის დემონტაჟი განახორციელა, ანუ უკრაინაში, დემოკრატიისკენ საკმაოდ სერიოზული შემობრუნება შეიმჩნევა. ამ თვალსაზრისის საილუსტრაციოდ წინამდებარე სტატიაში ჩვენ ხსენებულ შემთხვევებს რუსეთის გამოცდილებას შევადა რებთ - ანუ იმ ქვეყნის რეალობას შევუპირისპირებთ, სადაც „ფერადი რევოლუცია“ არ განვითარებულა.

პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის სისტემა პოსტსაბჭოთა სივრცეში

ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების უმეტესობაში მათი დამოუკიდებლობის პრაქტიკულად მთელი პერიოდის განმავლობაში სპეციფიკური პოლიტიკური ინსტიტუტი ფუნქციონირებდა, რომელსაც ჩვენ აქ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის სისტემას ვუწოდებთ. ეს სისტემა სამი განმასხვავებელი ელემენტით ხასიათდება. პირველი - ეს არის საპრეზიდენტო ძალაუფლება, რომელიც პრეზიდენტს რეგულარული პირდაპირი არჩევნებით ენიჭება და რომლის დროსაც არსებობს თუნდაც მცირე შესაძლებლობა, რომ მოქალაქემ მოქმედი პრეზიდენტის წინააღმდეგ მისცეს ხმა. მეორე: პრეზიდენტი, ხელისუფლების სხვა შტოებთან შედარებით, ერთობ ფართო ფორმალური უფლებამოსილებებითაა აღჭურვილი. და მესამე: ფორმალური უფლებამოსილებების გარდა, პრეზიდენტი არაფორმალური ძალაუფლების დიდ შესაძლებლობებს ფლობს, რასაც სახელმწიფოსა და ეკონომიკის გადაკვეთის წერტილში „პატრონ-კლიენტის“ ურთიერთობების არსებობა განაპირობებს. მოკლედ რომ ვთქვათ, პრეზიდენტის ფიგურაში თავმოყრილია ფორმალური და არაფორმალური ძალაუფლების მრავალი კვანძი, მაგრამ მან მაინც - თუნდაც ფორმალურად - ნაციონალურ არჩევნებზე გამარჯვებას უნდა მიაღწიოს. პატრონალური პრეზიდენტობა პოლიტიკური ინსტიტუტია და თავისთავად პოლიტიკური რეჟიმის ცალკე აღებულ ტიპს (მაგალითად, ისეთს როგორიცაა დემოკრატია ან ავტოკრატია) არ წარმოადგენს. აქედან გამომდინარე, ის შეიძლება სხვადასხვა პოლიტიკურ პირობებში არსებობდეს - დაწყებული უზბეკეთში კარიმოვის მკვეთრად ავტოკრატიული მმართველობით და დამთავრებული შევარდნაძის პერიოდის შედარებით ლიბერალური პოლიტიკური გარემოთი საქართველოში.

პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის არსი პრეზიდენტისა და ელიტების ურთიერთობის ხასიათშია გამოვლენილი და მას სწორედ ამგვარი პოლიტიკური სისტემა წარმოქმნის. ყოფილი საბჭოთა იმპერიის სხვადასხვა ნაწილში ძირითადმა ელიტებმა საკუთარ წიაღში მოიცვეს რეგიონალური (გუბერნატორები,პრეფექტები, აკიმები) და საქმიანი წრეების ელიტები, ნათესაობით ურთიერთდაკავშირებული კლანების ლიდერები, ჯუზები, ტეიპები და ა.შ., მაღალი თანამდებობის პირები (მათ შორის ისინი, ვინც მართავს პოლიციას, სამხედროებს, სახელმწიფო მედიას, ეკონომიკურ ნაკადებს და ა.შ), მოსამართლეები და სხვ.

მნიშვნელოვანია, რომ პრეზიდენტი საკუთარი ძალაუფლების განხორციელებისას ელიტებზეა დამოკიდებული, რამდენადაც ელიტებია ის ძალა, რომელმაც უნდა განახორციელოს პრეზიდენტის გადაწყვეტილებები ან უზრუნველყოს მათი აღსრულება. რაკიღა პრეზიდენტი მაგიური ძალების შემწეობით თავის ნება-სურვილს მაინც ვერ ახვევს თავს საზოგადოებას, ელიტებს (უკიდურეს შემთხვევაში თეორიულად) შეუძლიათ ერთობლივი გადაწყვეტილება მიიღონ და არ დაემორჩილონ მას, არ შეასრულონ მისი განკარგულებები ან, საერთოდაც, გადააყენონ ის თანამდებობიდან. მაგრამ ასე მოქცევის მცდელობისას ისინი უდიდეს წინააღმდეგობას წააწყდებიან. მათთვის აუცილებელია, რომ იმოქმედონ ერთად, კოორდინირებულად, ვინაიდან არცერთ ელიტას, დამოუკიდებლად მოქმედების შემთხვევაში, წარმატების იმედი არ უნდა ჰქონდეს. ჩვეულებრივ, პრეზიდენტი უფრო ძლიერია ნებისმიერ ელიტაზე, ვინაიდან ძალაუფლების შესანარჩუნებლად მას კოლექტიური მოქმედების პრობლემის გადაჭრა არ უწევს. პრეზიდენტის ძალა სწორედაც ისაა, რომ პატრონალური პრეზიდენტობა ინსტიტუციონალიზებული „ფოკუსია“, რომლისკენაც მიმართულია ნებისმიერი ელიტის გულისყური. ნებისმიერი ცალკე აღებული ელიტა ცდილობს სხვა ელიტების კოლექტიური მოქმედების ყველაზე უფრო სავარაუდო ვექტორი გამოიცნოს. ეს კი პრეზიდენტს მათი მართვის შესაძლებლობას აძლევს. რომ დავაკონკრეტოთ, ის, რასაც პრეზიდენტი ამბობს და აკეთებს, განსაზღვრავს ცალკეული ელიტის მოლოდინს სხვა ელიტების მოქედებასთან მიმართებით; ამასთან, პრეზიდენტისგან თითქმის ყოველთვის მოელიან, რომ ის კოლექტიურ მოქმედებას არსებული რეჟიმის მხარდაჭერისკენ მიმართავს. პატრონალური პრეზიდენტობის მნიშვნელოვანი თავისებურება ისაა, რომ ელიტების მოლოდინზე პრეზიდენტის ზემოქმედება (და, ამგვარად, გავლენაც მათ კოლექტიურ ქმედებაზე)ქ განსაკუთრებით ეფექტური მაშინ აღმოჩნდება ხოლმე, როცა შესაძლებელ ოპოზიციურ ქმედებებზე მიდგება საქმე.

რეალურად პატრონალური მმართველობა საგანგებოდ ძლიერი იარაღია, რომელიც მის მფლობელს ელიტებთან მიმართებით შესაძლებლობას აძლევს იმოქმედოს პრინციპით „დაყავი და იბატონე“, რათა ელიტებს რეჟიმისადმი კოლექტიური წინააღმდეგობის გაწევის საშუალება არ მიეცეთ და პრეზიდენტმა ეფექტურად განახორციელოს მათი მართვა. ამგვარი მართვის საშუალებები კარგადაა ცნობილი ამ ქვეყნების მოქალაქეებისთვის. რეგიონალური ელიტების წევრები შეიძლება დაითხოვონ თანამდებობიდან, ხოლო თუკი მათ არჩევითი პოსტები უკავიათ, საპრეზიდენტო სტრუქტურებმა შესაძლოა მხარი ადგილობრივ ოპოზიციას დაუჭირონ და ასე, დისტანციიდან, მიაღწიონ მათ გადაყენებას. რაც შეეხება საქმიანი წრეების ელიტებს, მათ შესაძლოა უარი უთხრან ბიზნესისთვის აუცილებელი ლიცენზიების გაცემაზე, გადაუკეტონ იმ ბიზნესპარტნიორებთან ურთიერთობის არხი, რომლებიც სახელმწიფოსთან არიან დაკავშირებულნი, მათ წარმოებებს რევიზიების მთელი კასკადი დაატეხონ თავს, რაც საბოლოო ჯამში, საქმიანობის პარალიზებას გამოიწვევს, ანდა საგადასახადო, სახანძრო ან სანიტარული ინსპექციის შენიშვნების გამო დახურონ ისინი. მაღალი თანამდებობის ჩინოვნიკი შეიძლება არ მოხსნან, მაგრამ სანაცვლოდ მისი საჯარო კომპრომეტაცია მოახდინონ. სასამართლო სისტემაში ელიტის წევრები შეიძლება შემოსავლისა და საცხოვრებლის გარეშე დატოვონ ან სულაც ჩამოაცილონ საქმიანობას. და,რა თქმა უნდა, ნებისმიერს შეიძლება შესთავაზონ ქრთამი, რათა მათი ლოიალობა წაახალისონ ან, საპირისპიროდ, მოახდინონ მათი კომპრომეტირება; შეიძლება სასამართლო დევნაც დაიწყონ მათ წინააღმდეგ ან, უბრალოდ, მუქარებით დააშინონ ისინი. 2003 წელს რუსეთის ყველაზე მდიდარი ადამიანი მიხაილ ხოდორკოვსკი ამ მეთოდების რეალურობაში საკუთარი გამოცდილებით დარწმუნდა. პრაქტიკულად, ნებისმიერი ცალკე აღებული ელიტა ელის, რომ სხვებიც მიიღებენ და დაემორჩილებიან თამაშის იმ წესებს, რაც რეჟიმის მხარდასაჭერად კოლექტიურ მოქმედებას გულისხმობს. ამიტომაც საეჭვოა, რომელიმე მათგანმა გარისკოს, საფრთხეში ჩაიგდოს თავი და პრეზიდენტის წინააღმდეგ გამოვიდეს ანდა ელიტების კოლექტიურ „ბუნტს“ გაუწიოს ორგანიზება.

მანამდე, სანამ პრეზიდენტი მყარად იკავებს „ცენტრალურ“ ადგილს, ელიტები ყოველთვის მზად იქნებიან მისდამი ლოია ლობა გამოხატონ და მის განკარგულებებს დაემორჩილონ. ამგვარი ქვეყნის რეჟიმი შეიძლება ძლიერ ჩამოჰგავდეს კიდეც კლასიკურ ავტოკრატიას. ოპოზიციური პარტიები და პოლიტიკური მოღვაწეები ხშირად ქრებიან ტელეეკრანებიდან (ან მათი საქმიანობა მხოლოდ ნეგატიურად შუქდება), აწყდებიან ათასგვარ ტექნიკურ და იურიდიულ სირთულეებს მაშინ, როცა ცდილობენ მაღალ საარჩევნო თანამდებობებზე იყარონ კენჭი და აღმოაჩენენ ხოლმე, რომ მათი მხარდამჭერი კომპანიების ან, უბრალოდ, მდიდარი ადამიანების პოვნა პრაქტიკულად შეუძლებელია.ამავდროულად პროსაპრეზიდენტო პარტიებსა და პოლიტიკურ მოღვაწეებს მედია დიდ ყურადღებას უთმობს და მათ საქმიანობას უცვლელი კეთილგანწყობით წარმოაჩენს. ეს პოლიტიკური ძალები უხვ ფინანსურ შემოწირულობებს იღებენ კორპორაციებისგან ან უშუალოდ პრეზიდენტის ადმინისტრაციისგან, ამასთანავე, საარჩევნო კანონმდებლობასთან შეუსაბამო მათ ქმედებებზე ხელისუფლება თვალს ხუჭავს.

ამგვარი სისტემა საბჭოური მმართველობის უშუალო მემკვიდრეა. ის 1990-იან წლებში კონკრეტულმა პრეზიდენტებმა შექმნეს, რამდენადაც მარჯვედ გამოიყენეს ის შესაძლებლობები, რომლებიც მათ წინაშე გადაიშალა ეკონომიკური და პოლიტიკურიგარდაქმნებისადმი გაჩენილი მოთხოვნილების პირობებში. რუსეთში ეს სისტემა ელცინის დროს ჩამოყალიბდა; საფუძველი მას 1993 წელს ჩაეყარა, იმ დროს, როცა პარლამენტი დაითხოვეს და მიიღეს კონსტიტუცია, რომლითაც პრეზიდენტი პარლამენტთან შედარებით უფრო ფართო უფლებამოსილებებით აღიჭურვა. ელცინის მოკავშირეებმა განახორციელეს პრივატიზაცია, რომლის შედე გად წარმოიქმნა უზარმაზარი და, ამასთან, სახელმწიფოზე დამოკიდებული კორპორაციული კონგლომერატები და სიმდიდრის კონცენტრაციის სხვა ფორმებიც, რომელთა პოლიტიკური მიზნებით გამოყენება სირთულეს აღარ წარმოადგენდა. ამავდროულად რეგიონალურ ლიდერებს ადგილობრივ დონეზე რეფორმების განსახორციელებლად საკმარისი თავისუფლება მიეცათ. მრავალმა მათგანმა პოლიტიკური სისტემის საკუთარი ინტერესების სასარგებლოდ ტრანსფორმირება მოახერხა და პრივატიზაციის პროცესი იმგვარად წარმართა, რომ შედეგად კონტროლი დაამყარა ეკონომიკაზე და მძლავრი რეგიონალური პოლიტიკური კონსტრუქციები შექმნა. ამ საკვანძო ელემენტებს პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად პირველად 1996 წელს, საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის მზადების დროს, მოუყარეს ერთად თავი. მაშინ ელცინი კომუნისტური პარტიის ლიდერთან, გენადი ზიუგანოვთან, ჭიდილში, ყველანაირი ლოგიკით, უნდა დამარცხებულიყო, მაგრამ გამარჯვების მოპოვება მან მაინც მოახერხა. ამის მიღწევა პრეზიდენტმა დაშინებებისა და უხვი დაპირებების მეშვეობით შეძლო, რომელთა ადრესატი, ერთი მხრივ, რეგიონული პოლიტიკური სტრუქტურები (მათ შეეძლოთ ამომრჩეველთა ხმების უზრუნველყოფა) და, მეორე მხრივ, კორპორაციებისხელმძღვანელები, ე.წ. ოლიგარქები, იყვნენ (მათ ფინანსები უნდა მოეწოდებინათ და მედიით მოვლენების „სწორი“ გაშუქება უზრუნველეყოთ). ცალკეული ელიტები, განსაკუთრებით ოლიგარქები, რაკიღა კომუნისტების ხელისუფლებაში მოსვლასუფრთხოდნენ, ენთუზიაზმით უჭერდნენ მხარს მოქმედ პრეზიდენტს. მიუხედავად ამისა, მათ მობილიზაციას მაინც სერიოზული ძალისხმევა დასჭირდა, ვინაიდან მათი ნაწილი 1995 წელს, დუმის არჩევნების დროს, კომუნისტებს აფინანსებდა, რაკი ვარაუდობდნენ, რომ არჩევნებში გამარჯვება შესაძლოა კომუნისტებს მოეპოვებინათ. იმჟამად პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის რუსული სისტემა ჯერ კიდევ ჩანასახოვან მდგომარეობაში იმყოფებოდა, მაგრამ ის მაინც საკმარისად ქმედუნარიანი გამოდგა. მისი მეშვეობით ჯანმრთელობაშერყეულმა და არაპოპულარულმა პრეზიდენტმა მოწინააღმდეგეებს გადაასწრო, თანაც იმ ვითარებაში, როცა კომუნისტების აქტივში მნიშვნელოვანი რესურსები და პოპულარობა იყო, რაც მათ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ეპოქამდე ჰქონდათ მოპოვებული.

ყოფილი სსრკ-ს ტერიტორიაზე წარმოქმნილ სხვა სახელმწიფოებშიც პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის წარმოქმნა ასევე განაპირობა მოქმედი პრეზიდენტების სწრაფვამ ნებისმიერ ფასად გაემარჯვათ არჩევნებში. მაგრამ სხვადასხვა ქვეყანაში მისი მშენებლობა სხვადასხვაგვარად წარიმართა. უკრაინის პირველმა პრეზიდენტმა, ლეონიდ კრავჩუკმა, ვადამდელი არჩევნები 1994 წელს წააგო. ამ დროისთვის მან, უბრალოდ, ვერ მოასწრო პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ძირითადი მექანიზმების შექმნა. ეს მოახერხა იმ არჩევნებზე გამარჯვებულმა პრემიერ-მინისტრმა ლეონიდ კუჩმამ, მსხვილი საწარმოო დაწესებულების ყოფილმა დირექტორმა. 1996 წელს მან ახალი კონსტიტუციის მიღებასმიაღწია, რომელიც ძლიერ საპრეზიდენტო ძალაუფლებას ითვალისწინებდა და აქტიურად დაიწყო გუბერნატორების გათავისუფლება და დანიშვნა, იმ კრიტერიუმით, თუ ვინ რა გავლენა იქონია არჩევნების შედეგებზე ამა თუ იმ რეგიონში.იმასაც იტყობინებოდნენ, რომ უკრაინული სპეცსამსახურების ზოგიერთი მაღალჩინოსანი უშუალოდ იყო დაკავებული სხვა ელიტებზე კომპრომატების შეგროვებით, რათა გამუდმებით ანკესზე წამოგებული ჰყოლოდათ ისინი. პრივატიზაციის პროცესი უკრაინაში, რუსეთთან შედარებით, უფრო ნელა მიმდინარეობდა, მაგრამ იქაც თანდათანობით ჩამოყალიბდა უზარმაზარი კორპორაცია-კონგლომერატების სისტემა, რომლებიც პოლიტიკაზე ზეგავლენისა და მთავარი მედიასაშუალებების კონტროლის მნიშვნელოვან შესაძლებლობებს ფლობდნენ. მოგვიანებით, 1999 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის, კუჩმა პატრონალური პრეზიდენტობის მძლავრი მანქანის სათავეში აღმოჩნდა, რომელსაც, მთელ დასავლეთ უკრაინაში უზარმაზარი უპირატესობის გათვალისწინებით, არჩევნებზე მისი გამარჯვების უზრუნველყოფა მომქანცველი ჯაფის გარეშე შეეძლო.

საქართველოსა და ყირგიზეთში მოვლენები დაახლოებით უკრაინულის მსგავსი სცენარით განვითარდა. 1990-იანი წლების პოლიტიკური ქაოსისა და წინამორბედების განდევნის შედეგად ასკარ აკაევიც და ედუარდ შევარდნაძეც საკუთარ რესპუბლიკებში პრეზიდენტები გახდნენ როგორც კომპრომისული ფიგურები, მოწოდებულნი საიმისოდ, რომ პოლიტიკური მშვიდობისთვის მიეღწიათ. მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაში ორივე ლიდერმა მოახერხა იმ მოთამაშეების ჩამოცილება, რომლებიც მათგან დამჯერი მარიონეტების შექმნას ცდილობდნენ. ამავდროულად ორივე მათგანი აქტიურად ახორციელებდა საკადრო პოლიტიკას და პრივატიზაციის პროცესს იმის გათვლით წარმართავდა, რომ კონტროლის დამყარება მოეხერხებინათ რეგიონალურ და ეკონომიკურ მოთამაშეებზე, რათა მათი მეშვეობით წინამორბედი პრეზიდენტების ხვედრი აერიდებინათ თავიდან. 2000-იანი წლების დამდეგისთვის ეს ლიდერები საკუთარ პოლიტიკურ სისტემებში დომინანტები იყვნენ, ხოლო ოპოზიციონერები საკმაოდ ხშირად ექცეოდნენ დევნის და ზეწოლის ქვეშ, ისინი ვერ იღებდნენ ადგილობრივი ბიზნესის მხარდაჭერას და ზოგჯერ, საპყრობილეებშიც აღმოჩნდებოდნენ ხოლმე, როგორც, მაგალითად, ფელიქს კულოვი -ყირგიზეთის ვიცე-პრეზიდენტი.

ფერადი რევოლუციები - პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ბუნებრივი შედეგი

ასეთი სისტემები, ერთი შეხედვით, სტაბილურის შთაბეჭდილებას ტოვებს, მაგრამ ეს სტაბილურობა მჭიდროდაა დაკავშირებული ელიტების მოლოდინთან- ყოველი ცალკეული ელიტა იმით ხელმძღვანელობს, რომ სხვა ელიტები მხარს დაუჭერენ რეჟიმს, და უფრთხის, რომ ისინი (მაგალითად, ძალოვან სტრუქტურათა ელიტები) მზად იქნებიან საჭიროების შემთხვევაში, თუკი პრეზიდენტი ამას მოითხოვს, სადამსჯელო ზომებიც მიიღონ. სწორედ ეს მოლოდინი, რომელსაც ელიტების უმრავლესობა იზიარებს, პერსპექტივას უკარგავს ნებისმიერი სხვა ელიტისმცდელობას ჩაებას რეჟიმისადმი მიმართულ აქტიურ საპროტესტო მოძრაობაში ან, მით უფრო, თავად გაუწიოს წინააღდეგობას ორგანიზება. ეს მნიშვნელოვანი მომენტია, ვინაიდან ამგვარ მოლოდინს უნარი შესწევს სწრაფად, უეცრადაც კი განიცადოს სახეცვლილება იმ შემთხვევაში, თუკი ელიტებს გაუჩნდებათ შეგრძნება, რომ პრეზიდენტმა შეიძლება დატოვოს თანამდებობა.

რაც უფრო ღრმავდება და რეალური ხდება განცდა, რომ „ის“ შეიძლება წავიდეს, მითუფრო მეტად იზრდება იმის ალბათობა, რომ პრეზიდენტი შეიძლება, როგორც ამერიკელები ამბობენ, „კოჭლ იხვად“ გადაიქცეს. სხვა სიტყვებით, თუკი ივარაუდება, რომ პრეზიდენტი განსაზღვრული ვადის ამოწურვის შემდეგ ხელისუფლებაში აღარ დარჩება, მას აღარ აღიქვამენ მთავარ ძალად, რომელიც ყველა ელიტის მოლოდინის ფორმირებას ახდენს. ელიტები იწყებენ ფიქრს მომავალზე ამ პრეზიდენტის გარეშე, იმდროზე, როცა ის აღარ იქნება უზენაესი ინსტანცია, რომელიც წყვეტს ვინ დაისაჯოს და ვინ წახალისდეს. ამ პირობებში ელიტების უმნიშვნელოვანეს ამოცანას იმის გამოცნობა წარმოადგენს, თუ ვინ იქნება, კერძოდ, პრეზიდენტის ნაცვლად, გადაწყვეტილებათა მთავარი მიმღები, ანუ ვისთან მოუწევთ მათ საკუთარი მოლოდინის დაკავშირება.

მსგავსი სიტუაციები ელიტებს შორის დაპირისპირების უდიდეს პოტენციალს შეიცავს - იმ შემთხვევაშიაც კი, თუ ყველა ელიტა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში პრეზიდენტისადმი ლოიალურად განწყობილ ძალად იყო მიჩნეული. პრეზიდენტ- პატრონებს, ჩვეულებრივ, მომხრეების საკმაოდ ბევრი სხვადასხვა ჯგუფი ჰყავთ და, როგორც წესი, მისსავე გუნდშიც კი არიან სრულიად სხვადასხვა ინტერესების მატარებელი ადამიანები ან სხვადასხვა წარმოდგენათა მქონე პირები, რომელთაც თავიანთი აზრი აქვთ იმის თაობაზე თუ, სახელდობრ, რა უნდა აკეთოს პრეზიდენტმა. ეს განსხვავებები შეიძლება მოიცავდეს თვითიდენტიფიკაციას, საქმიან ინტერესებს, პოლიტიკურ ამბიციებს, ღირებულებებს, ნათესაურ კავშირებს ან, უბრალოდ, მოკლევადიან ალიანსებს, რომლებშიც ესა თუ ის ელიტა კონკრეტული ამოცანის განსახორციელებლად ერთიანდება. ამგვარი ფრაგმენტაცია პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ყველაზე მძლავრ სისტემებშიც კი ბუნებრივად წარმოი ქმნება. მართლაცდა,როგორც უკვე ითქვა, პრეზიდენტპატრონის ელიტებზე ბატონობა არცთუ იშვიათად ხორციელდება სტრატეგიით „დაყავი და იბატონე“. მაგრამ აქ აუცილებლად უნდა შევნიშნოთ მნიშვნელოვანი რამ: მიუხედავად იმისა, რომ საპრეზიდენტო ძალები, წესისამებრ, მრავალ ურთიერთმოწინააღმდეგე დაჯგუფებადაა დაყოფილი, თავად პატრონალური პრეზიდენტობა თავისი არსით განუყოფელი, დაუნაწევრებელი ბირთვია.

იმ ვითარებაში, როცა „გამარჯვებული იღებს ყველაფერს“, რეჟიმის შიგნით შეიძლება უძლიერესი ცენტრიდანული ძალები წარმოიშვას, რამაც შესაძლოა რევოლუციური აფეთქება გამოიწვიოს. ყოველ ჯგუფს სერიოზული მიზეზი აქვს საკუთარი მომავალზე შფოთიანი ფიქრისთვის: რა მოხდება იმ შემთხვევაში, თუკი რომელიმე კონკურენტთაგანი გახდება პრეზიდენტი? და ყველა ამ დაჯგუფებას, იმდენად, რამდენადაც გაჩენილი შესაძლებლობის გაცნობიერების უნარი შესწევს, შეუძლია გარისკოს და ყველაფერი იღონოს, რომ თავად მოიპოვოს გამარჯვება და შემდეგ ჩამოიცილოს გზიდან უსარგებლო მოწინააღმდეგეები. რაკიღა ფსონები ერთობ მაღალია, იმისი ალბათობაც დიდია, რომ უმაღლესი თანამდებობისთვის ბრძოლაში დაპირისპირებული ჯგუფები მათ ხელთ არსებული ყველა რესურსის ჩართვასა და ამოქმედებას შეეცდებიან. ასე და ამგვარად, განსხვავებულმა პროსაპრეზიდენტო დაჯგუფებებმა უეცრად შეიძლება ერთმანეთის გასანადგურებლად მიმართონ ის ინსტრუმენტები, რომლებიც მანამდე პრეზიდენტის ინტერესებს ემსახურებოდა - სატელევიზიო საინფორმაციო ნაკადის კონტროლით დაწყებული, სამართლებრივი დევნით, რეგიონალური პოლიტიკური კონსტრუქციებისა და დიდი კორპორაციების მიერ გენერირებული ფინანსური პოლიტიკური არხების გამოყენებით დამთავრებული.

შესაძლოა ზოგიერთმა ანალიტიკოსმა ამგვარი პოლიტიკური სისტემა დიქტატურად მიიჩნიოს, რომელიც დემოკრატიის ნიშნებს სრულადაა მოკლებული, მაგრამ, როგორც ჩანს, ელიტების დაპირისპირებისას საზოგადოებრივი აზრი ასევე მეტისმეტად მნიშვნელოვან რესურსს წარმოადგენს. რეალური საზოგადოებრივი მხარდაჭერის არსებობა ელიტურ ჯგუფებს ხალხის ქუჩაში გამოყვანის შესაძლებლობას აძლევს. ამგვარი მასობრივი აქციები საბოლოოდ სამთავრობო შენობების დასაკავებლადაც შეიძლება იყოს გამოყენებული ან მათი მეშვეობით შესაძლებელია გარკვეული ჯგუფის გარდაუვალი გამარჯვების შთაბეჭდილება შეიქმნას, რაც სხვა ჯგუფს გამბედაობას მოაკლებს. გარდა ამისა, დიდი მიტინგების დაშლა, რომლებშიც ხალხი გულწრფელი და მძლავრი ემოციებით არის ჩართული, გაცილებით ძნელია, ვიდრე დაფინანსებული დემონსტრაციებისა, რომელთა მონაწილეებს ხელში მზა პლაკატებს აჭერინებენ და ავტობუსებით დაატარებენ წინ და უკან. ამასთანავე, არჩევნების შედეგის ფალსიფიკაცია და საზოგადოების იძულება ერწმუნოს მას, როგორც გამოჩნდა, თითქმის შეუძლებელია იმ შემთხვევაში, თუ საზოგადოებრივი აზრი ოფიციალურ მონაცემებს აშკარად არის დაშორებული. უფრო მეტიც, ელიტებს ამ დროს უჩნდებათ მოლოდინი, რომ სხვა ელიტური ჯგუფებიც არაპოპულარული კანდიდატის მაგივრად საპრეზიდენტო ბრძოლაში, სავარაუდოდ, მხარს რეალური პოპულარობის მქონე პოლიტიკოსს დაუჭერენ.

შესაბამისად, ასეთ რეჟიმებში, და განსაკუთრებით მაშინ, როცა პრეზიდენტმა თავისი პოსტი უნდა დატოვოს, ელიტებს შორის, სახალხო მხარდაჭერის მოსაპოვებლად, შეიძლება გამძაფრდეს კონკურენცია, ხოლო იქ, სადაც ეს სტრატეგიულად ხელსაყრელია, მოწინააღმდეგე ძალებს მასობრივი მიტინგების გამოყენებაც შეუძლიათ. ამიტომ ანალიტიკოსმა ალექსანდრე შმელიოვმა დღევანდელი რუსეთის პატრონალურ საპრეზიდენტო მმართველობას „რეიტინგოკრატია“ უწოდა, რაკი კრემლი პრეზიდენტის პოპულარობას უაღრესად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს. საჭიროა აღინიშნოს, რომ მხოლოდ საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვა კი არა, არამედ საპარლამენტო და ასევე ადგილობრივი არჩევნები საშუალებას იძლევა შეფასდეს მომავალი საპრეზიდენტო არჩევნებისათვის დაპირისპირებული ჯგუფების ძალთა რეალური მდგომარეობა. სხვასთან ერთად ესეც არის იმის მიზეზი, რომ საპარლამენტო არჩევნები ხშირად მძაფრი კონკურენციის პირობებში მიმდინარეობს, მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ პარლამენტი უკიდურესადაც შეიძლება იყოს დასუსტებული. ამ გარემოებამ ოლგა შვეცოვას უფლება მისცა ასეთი შეჯიბრისთვის ელიტების პრაიმერი (elite primaries) დაერქმია. ამიტომაც გასაკვირი არ არის, რომ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის სისტემაში შეიძლება „რევოლუციური სიტუაცია“ წარმოიშვას. პირიქით, ეს ამგვარი სისტემის ნორმალური არსებობის ბუნებრივი შედეგია.

ახლა, თუკი ჩვენ მზერას ისევ პოსტსაბჭოური „ფერადი რევოლუციებისკენ“ მივმართავთ, დავინახავთ, რომ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის იმ ლოგიკის შუქზე, რომელიც ზემოთაა ნაჩვენები, რევოლუციის ფენომენის ახსნა ერთობ იოლი ხდება. აქაც მხოლოდ და მხოლოდ სამი ფაქტორია მნიშვნელოვანი. პირველ ყოვლისა, ყველა „ფერადი რევოლუცია“ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის სისტემაში დაიბადა. ქვეყნების ამ ჯგუფში რევოლუცია მოხდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მოქმედმა პრეზიდენტებმა განაცხადეს, რომ ტოვებდნენ საკუთარ პოსტს, ანუ არსებითად ისინი საკუთარი ნებით ექცეოდნენ „კოჭლი იხვის“ მდგომარეობაში. და მესამე - იმ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებიდან, სადაც პატრონალური პრეზიდენტი „დაკოჭლდა“, რევოლუციები მხოლოდ იქ განხორციელდა, სადაც პრეზიდენტი ყველაზე ნაკლები პოპულარობით სარგებლობდა, ან, თუკი ის მემკვიდრის დანიშვნას ასწრებდა, მის მემკვიდრესაც სერიოზული ხარვეზები აღმოაჩნდებოდა.

ლეონიდ კუჩმა, იმის შემდეგ, რაც 1999 წელს ხელმეორედ აირჩიეს, მალევე უღონო მდგომარეობაში ჩავარდა. ყველაზე სერიოზული პრობლემის წინაშე კუჩმა მაშინ დადგა, როცა ის აუდიოჩანაწერი გამოჩნდა, რომელშიც მისი სახელი ოპოზიციურად განწყობილი ჟურნალისტის გაუჩინარებასთან დაკავშირებით იყო ნახსენები. საზოგადოებაში დამკვიდრდა აზრი, რომ ჩანაწერები ნამდვილია და ინფორმაციის „შეგნებულ“ გაჟონვას წარმოადგენს. ასე რომ, პატრონი თავისი პრეზიდენტობის ბოლო პერიოდში უკვე საკმაოდ დასუსტებული იყო, ხოლო ოპოზიციის რიგები ფართოვდებოდა. ამასთან, ყველაზე თვალსაჩინო ოპოზიციური ფიგურების უმრავლესობა იმ ელიტების წარმომადგენლები იყვნენ, რომლებიც მანამდე პრეზიდენტის მთავრობაში იკავებდნენ მნიშვნელოვან პოსტებს, მათ შორის გაზის ყოფილი „პრინცესა“ იულია ტიმოშენკო და ყოფილი პრემიერ-მინისტრი ვიქტორ იუშჩენკო. სატელევიზიო საინფორმაციო პროგრამებზე ხისტი კონტროლის მიუხედავად, კუჩმას პოპულარობა მკვეთრად დაეცა, ხოლო ოპოზიციამ ბრძოლა ქუჩაში გადაიტანა; ამასთანავე, საკუთარი ინტერესების სასარგებლოდ ოპოზიციონერებმა ის შესაძლებლობები გამოიყენეს, რომლებიც 2002 წლის საპარლამენტო საარჩევნო კამპანიის მსვლელობის დროს გაჩნდა. ელიტების „პრაიმერიზებზე“ ოპოზიციამ, მართალია, უმრავლესობა ვერ მოაგროვა, მაგრამ პარლამენტში ადგილების საკმაო რაოდენობა დაიკავა, ხოლო იუშჩენკო უკრაინის ყველაზე პოპულარული პოლიტიკოსი გახდა. 2004 წლის დამდეგს, ერთ-ერთი გამოკითხვის მონაცემებით, მოსახლეობის 80%25 წინააღმდეგი იყო, რომ კუჩმას პრეზიდენტის თანამდებობა შეენარჩუნებინა. ამიტომაც, მიუხედავად იმისა, რომ ამავე პერიოდში საკონსტიტუციო სასამართლომ კუჩმას უფლება მისცა პრეზიდენტის პოსტზე თავისი კანდიდატურა კიდევ ერთხელ წამოეყენებინა, თავად მან გადაწყვიტა, რომ ამ საქმეს შეშვებოდა. სანაცვლოდ პრეზიდენტმა მხარი დაუჭირა თავის პრემიერ-მინისტრს ვიქტორ იანუკოვიჩს. მაგრამ იანუკოვიჩს მჭიდრო კავშირი ჰქონდა რეგიონულ ელიტურ ჯგუფთან, რომელსაც ჩვეულებრივ დონეცკურ დაჯგუფებას უწოდებდნენ.

ამის გამო კლანები, რომლებიც დაპირისპირებულნი იყვნენ დონეცკის დაჯგუფებასთან -ეკონომიკური კონკურენტები იქნებოდნენ ესენი თუ რეგიონალური, - ან აქტიურად ეწინააღმდეგებოდნენ იანუკოვიჩს, ან, თავის დასაზღვევად, იანუკოვიჩის ღია მხარდაჭერის მიღმა ფარულად იუშჩენკოსაც უწევდნენ დახმარებას. ერთი ასეთი მძლავრი დარტყმა კუჩმას ძველმა მომხრემ, კიევის მერმა ალ. ომელჩენკომ მიაყენა. ამ უკანასკნელმა დედაქალაქის ცენტრალურ მოედნებზე ასობით ათასი ადამიანის შეკრება დაუშვა, რათა მათ იანუკოვიჩის სასარგებლოდ ხმების გაყალბების წინააღმდეგ პროტესტი გამოეხატათ. ომელჩენკო არათუ არ ეწინააღმდეგებოდა ამ მიტინგებს, არამედ ხელს უწყობდა კიდეც მათ გამართვას და უპირისპირდებოდა ცენტრალურ ხელისუფლებას, რომელსაც დემონსტრაციების ძალით დაშლა სურდა. შედეგად ღია საზოგადოებრივმა მხარდაჭერამ და საპროტესტო ძალის მობილიზაციამ იუშჩენკოსა და მის მომხრეებს შესაძლებლობა მისცა ეიძულებინათ იანუკოვოჩი უარი ეთქვა პრეზიდენტობაზე. ეს თანამდებობა მოგვიანებით, 2005 წლის დამდეგს, იუშჩენკომ დაიკავა.

თითქმის ანალოგიური სცენარით წარიმართა ქართული „ვარდების რევოლუცია“. 2000 წელს შევარდნაძე მეორე და საბოლოო კონსტიტუციური ვადით აირჩიეს პრეზიდენტად,მაგრამ ეკონომიკურმა უძრაობამ და აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთზე კონტროლის აღდგენის უუნარობამ მისი პოპულარობის უკიდურესი ვარდნა გამოიწვია. მას შემდეგ, რაც ცნობილი ტელეჟურნალისტი გიორგი სანაია მოკლეს, 2001 წლის შუა პერიოდში, შევარდნაძემ განაცხადა რომ, ის არ აპირებს მხარი დაუჭიროს კონსტიტუციის შეცვლას და 2005 წელს მას აღარ სურს საპრეზიდენტო არჩევნებში მონაწილეობა. იტარტასის ერთ-ერთი იმჟამინდელი ანალიტიკოსის თქმით, ეს სიახლე პოლიტიკოსებს გონგის ხმად ჩაესმათ: მზადების დროა! შედეგად პრეზიდენტის ყველაზე პოპულარული და ელიტური მოკავშირეების ნაწილმა ოპოზიციაში დაიწყო გადასვლა. მათ შორის იყვნენ პარლამენტის თავმჯდომარე ზურაბ ჟვანია და იუსტიციის მინისტრი მიხეილ სააკაშვილი.

ამასთანავე, 2003 წლის საპარლამენტო არჩევნები განიხილებოდა როგორც მნიშვნელოვანი ტესტი საპრეზიდენტო არჩევნების წინ. მაგრამ ამ „ტესტის“ ოფიციალური შედეგი მეტისმეტად არარეალისტური გამოდგა: შევარდნაძის მოძრაობამ გაიმარჯვა, მაგრამ ოფიციალური მონაცემები ხმების პარალელური დათვლისა და საარჩევნო უბნებიდან გამოსული ამომრჩევლების გამოკითხვის შედეგთან სრულიად საწინააღმდეგო იყო. სააკაშვილი ამტკიცებდა, რომ სინამდვილეში მისმა „ნაციონალურმა მოძრაობამ“ მიიღო ხმების უმრავლესობა და ეს განცხადება ნდობას იმსახურებდა. ამავდროულად ბიულეტენების პარალელური დათვლის შედეგზე მეტად (რომლის თანახმად, მისი პარტიის სასარგებლოდ ხმების მხოლოდ 27%25 მოდიოდა) მნიშვნელობა იმას მიენიჭა, რომ საპარლამენტო არჩევნებზე გამარჯვების გამო, ელიტების აზრით, სწორედ სააკაშვილს ჰქონდა პრეზიდენტობის საუკეთესო შანსი. ამიტომ, როცა სააკაშვილმა და მისმა მომხრეებმა ქუჩის აქციებზე მხოლოდ და მხოლოდ 100000-მდე ადამიანის მობილიზება შეძლესდა პარლამენტის შენობაში შეიჭრნენ, შევარდნაძის მოკავშირეებმა უმალვე უკან დაიხიეს. მათ არ სურდათ კიდევ უფრო გაერთულებინათ ურთიერთობა ყველაზე რეალურ მომავალ პატრონთან. ეს ეხებოდა უშიშროების სამსახურსაც, რომელიც, ჩვენს ხელთ არსებული მონაცემებით, შევარდნაძეს აღარ დამორჩილდა მაშინ, როცა ის აჯანყების ჩახშობას მოითხოვდა.

ყირგიზული „ტიტებისრევოლუციაც“, მთლიანობაში, დაახლოებით ასევე განვითარდა. პრეზიდენტი აკაევი, როგორც მანამდე შევარდნაძე და კუჩმა, ქრონიკული ეკონომიკური სირთულეებისა და დაუფარავი კორუფციის გამო თანდათანობით პოპულარობას კარგავდა. განსაკუთრებული ზიანი მის რეპუტაციას 2002 წელს აკსის რაიონში საპროტესტო აქციების ჩახშობამ მიაყენა, რომლის შემდეგ მაშინდელი პრემიერ-მინისტრი კურმანბეკ ბაკიევი ოპოზიციაში გადაბარგდა.გადააწყდა რა ბაკიევისა და სხვა ელიტების წინააღმდეგობას, რომლებიც მანამდე მისი რეჟიმის ნაწილს შეადგენდნენ, აკაევმა მესამე საპრეზიდენტო ვადაზე უარი განაცხადა. ამიტომ 2005-ში საპარლამენტო არჩევნები ფაქტობრივად ძალთა გენერალური მოსინჯვა გახდა პრეზიდენტთან და ერთმანეთთან დაპირისპირებული პარტიებისთვის, რომლებსაც ამოძრავებდათ იმედი, რომ პატრონის ადგილზე საკუთარი რჩეულის გაყვანას მოახერხებდნენ. ოფიციალური შედეგი აკაევის მომხრეებს გამარჯვებულად აცხადებდა, მაგრამ საარჩევნო მონაცემებმა საზოგადოების ნდობა ვერ მოიპოვა. სწორედ ამ დროს ელიტებმა „წარმავალი“ პრეზიდენტის ბანაკიდან მასობრივი „დეზერტირობა“ დაიწყეს და ქუჩის აქციებში ჩაებნენ.

საბოლოოდ, სწორედ ამ გადაბარგებამ დაამხო აკაევის რეჟიმი, თანაც „დეზერტირებს“ შორის მასობრივი საინფორმაციო საშუალებებისა და სასამართლო ხელისუფლების წარმომადგენლებიც ერივნენ. ამ პროცესს სათავეში ეკონომიკურ-პოლიტიკური სტრუქტურების ლიდერები ჩაუდგნენ ქვეყნის სამხრეთიდან (პირობითად რომ ვთქვათ, სამხრეთული „კლანები“). მათ სასოფლო თემების მობილიზაცია შეძლეს ლოზუნგით „გავთავისუფლდეთ აკაევისგან“, რომელიც, დამკვიდრებული აზრით, „ჩრდილოელი“ იყო. აკაევს პოლიციის ერთგულებისა და უსაფრთხოების სამსახურის იმედი ჰქონდა. მათ წესრიგის დაცვა უნდა უზრუნველეყოთ, მაგრამ დამხობის შემდეგ იგი უკმაყოფილებას გამოთქვამდა იმის გამო, რომ რევოლუცია, ნაწილობრივ, ამ სტრუქტურებსა და ოპოზიციას შორის გარიგების გამო გახდა შესაძლებელიო. ამიტომაც ოპოზიციამ სამთავრობო შენობები იოლად დაიკავა. აკაევი მოსკოვში გაიქცა -ასე დასრულდა „ტიტების რევოლუცია“.

რუსეთი, სადაც ასევე პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის სისტემა მოქმედებს, ზემოთქმულიდან გამომდინარე, რევოლუციური პროცესებისგან დაზღვეული სულაც არ არის. როდესაც უკიდურესად არაპოპულარული ელცინის საპრეზიდენტო ვადა იწურებოდა, გაჩნდა წარმოდგენა, რომ ჯანმრთელობის მძიმე მდგომარეობის გამო ის ვეღარ შეძლებდა ხელისუფლებაში დარჩენას. ამან ორ ელიტურ ჯგუფს შორის დაუნდობელი ბრძოლის გაჩაღებას მისცა ბიძგი. ეს ელიტები ელცინს მხარს უჭერდნენ კომუნისტებთან ბრძოლის დროს. ერთ ჯგუფში ისეთი მსხვილი ფიგურები შედიოდნენ, როგორიც ყოფილი პრემიერ-მინისტრი ევგენი პრიმაკოვი, ოლიგარქი და მედია- მაგნატი ვლადიმირ გუსინსკი და რუსეთის მრავალი მსხვილი და ძლიერი რეგიონის, მათ შორის მოსკოვისა და პეტერბურგის, ხელმძღვანელები იყვნენ.

მოწინააღმდეგე ბანაკში გაერთიანდნენ ჩინოვნიკები ელცინის უახლოესი გარემოცვიდან, აგრეთვე მრავალი მსხვილი ბიზნესმენი და რეგიონების სხვა ჯგუფის მმართველები. მაგრამ რუსეთში ელიტებს შორის განხეთქილებამ და დაპირისპირებამ რევოლუცია არ გამოიწვია. ამას შემდგომმა მოვლენებმა შეუშალა ხელი. ელცინმა სასწრაფოდ აირჩია ახალი პრემიერ-მინისტრი, რომელსაც მემკვიდრედ მოიაზრებდა - რუსებისთვის თითქმის უცნობი ვლადიმირ პუტინი. რუსული საზოგადოება შოკში ჩააგდო ტერორისტული აქტების მთელმა წყებამ, რაზედაც პასუხისმგებლობა ჩეჩენ ბოევიკებს დაეკისრა. პუტინმა გადამჭრელი ზომები მიიღო და ამბოხებულ ჩეჩნეთში ჯარი გაგზავნა. ამის გამო პრემიერის პოპულარობა მკვეთრად გაიზარდა და დეკემბრისთვის იგი რეიტინგებით ორჯერ უსწრებდა ბლოკ „ოტეჩესტვოვსია როსიას“ ლიდერთა მაჩვენებლებს. მათ წინააღმდეგ ამასთანავე მძაფრი კამპანია გაიშალა მედიაში, რომლებსაც სახელმწიფო ან პრეზიდენტის გარემოცვაში მყოფი პირები აკონტროლებდნენ. სულ მალე სავსებით ცხადი გახდა, რომ პუტინი აბსოლუტურად თავისუფალ და სამართლიან საპრეზიდენტო არჩევნებსაც კი იოლად მოიგებდა. ამიტომ პრეზიდენტის პოსტისთვის დაწყებული წინასაარჩევნო ბრძოლისას იმ ელიტებმაც კი, ვინც მანამდე „ოტეჩესტვოვსია როსია“-ს მიეკედლა, მისგან ჩამოშორება დაიწყეს.

პრეზიდენტის ხანგრძლივი პოპულარობა, პოლიტიკურ პროცესზე კონტროლის „დახვეწილ“ მეთოდებთან ერთად, რაც კრემლში შემუშავდა პუტინის მმართველობის დროს, იმას მოასწავებდა, რომ პუტინის რეკომენდაცია სავსებით საკმარისი გახდებოდა საიმისოდ, რომ დიმიტრი მედვედევისგან ყველაზე სავარაუდო მემკვიდრე გამოძერწილიყო. ამასთანავე, ყველაზე უკმაყოფილო ელიტებიც კი აცნობიერებდნენ, რომ რომელიმე სხვა პოტენციური საპრეზიდენტო კანდიდატის მხარდაჭერა, პრაქტიკულად, ყოველგვარ აზრს იყო მოკლებული. 2007 წლის მიწურულს და 2008 წლის დამდეგს სხვადასხვა ელიტურ ჯგუფებს შორის გავლენისთვის ბრძოლა რუსეთში ჯერ კიდევ საკმაოდ თვალშისაცემი იყო. მაგრამ პუტინის პოპულარობა განაპირობებს იმას, რომ ეს დაპირისპირება კულისებს მიღმა დარჩება, არ გადმოინაცვლებს ქუჩებში და არ დაემუქრება მისი მემკვიდრის წინასწარვე დაგეგმილ გამარჯვებას. ასე რომ, რუსეთში ამჯერად არანაირი რევოლუციის მოლოდინი არ შეიძლება გვქონდეს.

პოსტრევოლუციური ავტოკრატიული ტენდენციების აღორძინების ლოგიკა

როცა პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის მქონე ქვეყანაში მემკვიდრის ადგილის დასაკავებლად ბრძოლა ჩაღდება, ელიტები, ზოგადად რომ ვთქვათ, მხოლოდ გამარჯვებისკენ არ მიილტვიან. უფრო ზუსტი იქნებოდა გვეთქვა, რომ მათ უფრო დამარცხებულის მხარეს აღმოჩენა ადარდებთ. და თუ ისინი თვლიან, რომ მარცხის ალბათობა დიდია, ელიტების უმრავლესობა, წესისამებრ, გადაწყვეტს, რომ ასეთ შემთხვევაში საკუთარი ინტერესების დაცვის საუკეთესო საშუალებას მომავალ პატრონთან მაქსიმალურად სწრაფი დაზავება წარმოადგენს. ელიტებს შეუძლიათ სცადონ მომავალი პრეზიდენტის დარწმუნება, რომ ისინი მას გამოადგებიან და მათთვის ძალაუფლების წართმევა მხოლოდ ზედმეტი და უსარგებლო ხარჯი იქნება. შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ წაგებულმა ელიტამ გადაწყვიტოს: ხიდები ჩაშლილია და ახალი პატრონი ძველ მტრობას არასოდეს აპატიებს. მაშინ ის, სავარაუდოდ, ოპოზიციაში დარჩება. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში მას მზარდი იზოლაცია ემუქრება, ვინაიდან სხვა ელიტები უკვე ახალი პატრონის გარშემო იქნებიან შემოკრებილნი. აქედან გამომდინარე, პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის პირობებში, ქვეყანაში, რომელმაც ამავდროულად რევოლუციაც გადაიტანა, ავტოკრატიული მმართველობის ნიშნების გაჩენა ტენდენციის ხასიათს ატარებს.

ავტოკრატიის აღორძინების ეს ტენდენცია იმ ქვეყნებშიც ვლინდება, სადაც გამარჯვებული რევოლუციონერები და მათი მხარდამჭერი ხალხი დემოკრატიის რეალური მომხრეები არიან. ამას რამდენიმე მიზეზი აქვს. ერთი მხრივ, ძალუფლებისთვის ბრძოლაში გამარჯვების შანსი რომ მოიპოვონ, ნამდვილი დემოკრატებიც კი, ჩვეულებრივ, იძულებულნი ხდებიან ტაქტიკური კავშირები დაამყარონ ისეთ ჯგუფებთან, რომელებიც, მართალია, ხელისუფლების შეცვლით არიან დაინტერესებულნი, მაგრამ ამავდროულად მათი დემოკრატიულობა, რბილად თუ ვიტყვით, ეჭვს ბადებს. შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ არადემოკრატიული მოკავშირეები ძალაუფლების მოპოვებისთანავე მმართველობის ავტორიტარულ მეთოდებს გამოიყენებენ, რათა მომავალში მათ ძალაუფლებას საფრთხე აღარ დაემუქროს.

უფრო ქვედა საფეხურზე მყოფი ელიტები დაჩვეულნი არიან „პატრონ-კლიენტის“ სუბორდინაციულ სისტემაში არსებობას და, შესაბამისად, ისინი ალბათ ზედმეტი გარჯის გარეშე შეინარჩუნებენ ადგილს, ვინაიდან „ზემოთ“ განხორციელებული ცვლილებები მათთვის ახალი პატრონის მოსვლას ნიშნავს და სხვას არაფერს.

ის პრეზიდენტებიც, რეალურად რომ ერთგულებენ დემოკრატიას, შეიძლება ცდუნების წინაშე აღმოჩნდნენ და აუცილებელი ცვლილებების სახელით ნებისმიერ ხერხს მიმართონ - არადემოკრატიულის ჩათვლით. ცდუნების ეს შესაძლებლობა კიდევ უფრო ძლიერდება, თუკი პრეზიდენტს მიაჩნია, რომ ოპოზიცია არალეგიტიმურია, რომ ის არ იმსახურებს დემოკრატიული სტანდარტების შესაბამისად მოპყრობას, რაკი მისი ლიდერები კორუმპირებულები არიან ანდა თავად არ იცავდნენ დემოკრატიულ ნორმებს, როცა ძალაუფლებას ფლობდნენ.

მოკლედ რომ ვთქვათ, დემოკრატიული ლიდერი იოლად შეიძლება მივიდეს დასკვნამდე, რომ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის მთელი სისტემა შეიძლება „კეთილშობილური მიზნების“ მისაღწევად გამოიყენო, რათა გადაჭრით აღკვეთო იმ პოლიტიკური კურსისადმი არალეგიტიმური ოპოზიციის წინააღმდეგობა, რომელიც დემოკრატიის განვითარებისკენ, კორუფციის მასშტაბების შემცირებისკენ ან ეკონომიკური ზრდის უზრუნველყოფისკენაა მიმართული. საიმისოდ, რომ გავიგოთ, რამდენად ძლიერი შეიძლება იყოს ეს ცდუნება, საკმარისია გავიხსენოთ, კერძოდ, რომელი ლიდერები აღმოჩნდნენ „ფერადირევოლუციებით“ დამხობილი „საძაგელი დიქტატორების“ როლში. ასკარ აკაევი დასავლეთში საკმაოდ დიდხანს მიიჩნეოდა დემოკრატიული შეხედულებების მქონე ერთადერთ შუააზიელ მმართველად; ედუარდ შევარდნაძე, გორბაჩოვის დროს დასავლეთზე ორიენტირებული საგარეო საქმეთა მინისტრი, 1991 წლის დამდეგს პროტესტის ნიშნად გადადგა, რათა ანტიდემოკრატიული გადატრიალების საშიშროების შესახებ გაეფრთხილებინა რეფორმების მოსურნე საზოგადოება. და ბოლოს, ლეონიდ კუჩმასაც დასავლეთში არავინ მიიჩნევდა ავტოკრატად, როცა ის პირველად შეუდგა საპრეზიდენტო მოვალეობის შესრულებას. მოვლენების პოსტრევოლუციურ განვითარებაში, რაც მოიცავს აგრეთვე არჩევნებს საქართველოში, ყირგიზეთსა და უკრაინაში, ქცევის ეს მოდელი მკაფიოდ იჩენს თავს.

საქართველოში იმის პირველი ნიშნები, რომ ახალი პატრონის მიმართულებით ელიტები მასობრივად და სწრაფად რეორიენტირდნენ 2004 წელს გაჩნდა: „ვარდების რევოლუციიდან“ მხოლოდ ორი თვის შემდეგ გამართულ საპრეზიდენტო არჩევნებზე სააკაშვილმა ხმების თავბრუდამხვევი რაოდენობა მიიღო - 96%25. ეუთოს მისიამ ეს არჩევნები, წინა არჩევნებთან შედარებით, დემოკრატიისკენ წინგადადმულ ნაბიჯად შეაფასა, მაგრამ მან ისიც აღნიშნა, რომ პოლიტიკის ძველი მანიპულაციური მეთოდები არსადაც არ გამქრალა. შესაბამისად, ახალმა ქართველმა ლიდერმა არამარტო არ შეკვეცა, არამედ გააფართოვა კიდეც პრეზიდენტის ფორმალური უფლებამოსილებები. მან შექმნა სისტემა, რომელსაც ერთმა ანალიტიკოსმა „ჰიპერსაპრეზიდენტო“ უწოდა. მაგალითად,მისი ერთ-ერთი რეფორმის შედეგად პარლამენტსა და უზენაეს სასამართლოსსაკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა ერთი ნაწილის შერჩევის უფლება ჩამოერთვა და მათი დანიშვნა მხოლოდ და მხოლოდ პრეზიდენტის პრეროგატივად იქცა.

ყველაზე დრამატულ მოვლენებს 2007-2008 წლის შემოდგომასა და ზამთარში ჰქონდა ადგილი. მაშინ თბილისის ცენტრში ათიათასობით ადამიანი შეიკრიბა, რათა მანამდე ცოტა ხნით ადრე გადამდგარი მინისტრის, ირაკლი ოქრუაშვილის, დაჭერა გაეპროტესტებინა.

საქართველოს ხელისუფლებამ ის მას შემდეგ დააკავა, რაც ოქრუაშვილმა საჯაროდ განაცხადა, რომ სააკაშვილი თვალს ხუჭავს მთავრობაში ფართომასშტაბიანი კორუფციის არსებობაზე. რაკი დაძაბულობა უფრო და უფრო მატულობდა, პრეზიდენტმა დემონსტრანტების დასაშლელად ძალა გამოიყენა, საგანგებო მდგომარეობა გამოაცხადა და ყველაზე მსხვილი ოპოზიციური ტელეარხი „იმედი“ დახურა. შემდეგ მან საპრეზიდენტო არჩევნები ისე დანიშნა, რომ ხმის მიცემამდე ორ თვეზე ნაკლები რჩებოდა, ხოლო „იმედმა“ მაუწყებლობის განახლება მხოლოდ მაშინ მოახერხა, როცა წინასაარჩევნო პერიოდი უკვე თითქმის ჩავლილი იყო. სააკაშვილი ამ ნაბიჯებს კორუფციასთან ბრძოლისა და ქვეყნის წინაშე არსებული სხვა პრობლემების გადაწყვეტის აუცილებლობით ამართლებდა.

ამასთანავე ის ამტკიცებდა, რომ სწორედ ოპოზიცია იყო რეფორმების გატარების წინააღმდეგ აღმართული ჯებირი და მის წარმომადგენლებს ხან კორუმპირებულებად და ხანაც მოსკოვის მსახურებად მოიხსენიებდა. იმ დროისათვის, როცა ოპოზიციამ მობილიზაცია შეძლო და ქუჩაში უამრავი ადამიანი გამოიყვანა, სააკაშვილმა, შევარდნაძისგან განსხვავებით, თავი საფრთხეში არ ჩაიგდო და „კოჭლ იხვად“ არ მოგვევლინა. მან არამარტო საკმარისი პოპულარობის შენარჩუნება მოახერხა, არამედ იმის დემონსტრირებაც მოახდინა, რომ მზად იყო მეორე ვადით დარჩენილიყო ქვეყნის სათავეში. უშიშროების სამსახურსა და საქართველოს პოლიტიკური მანქანის სხვა საკვანძო ელიტებს სერიოზული მიზეზები არ გააჩნდათ იმაში დასაეჭვებლად, რომ ყველაზე დიდი ალბათობით სწორედ იგი გამოვიდოდა მომავალი ბრძოლიდან მოგებული. სააკაშვილმა პირველივე ტური, ოფიციალური შედეგების თანახმად, ხმათა 53%25-ით დაასრულა, რამაც მას მეორე ტურის თავიდან აცილების შესაძლებლბა მისცა. იმის მიუხედავად, რომ ეს არჩევნები, მაგალითად, 2007-2008 წლების რუსულ არჩევნებთან შედარებით, რა თქმა უნდა, მეტი პოლიტიკური თავისუფლებით გამოირჩეოდა, მთლიანობაში, რეჟიმმა საქართველოში ავტოკრატიის მიმართულებით უკუსვლა დაიწყო, რაც პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ლოგიკიდან სავსებით ბუნებრივად გამომდინარეობს.

რევოლუციის შემდეგ განვითარებულ მოვლენებს ყირგიზეთშიც პატრონალური მმართველობისთვის დამახასიათებელი ავტოკრატიული ტენდენციების აშკარა აღორძინება მოჰყვა. თუკი სააკაშვილი რევოლუციის მსვლელობის დროს უმალ იქცა საპრეზიდენტო ბრძოლის ერთადერთ ფავორიტად, ბაკიევი ოპოზიციის ორი მთავარი კანდიდატიდან მხოლოდ ერთ-ერთი იყო. მას მეტოქეობას კულოვი უწევდა. ელიტებს ორივე პოლიტიკოსი პრეზიდენტობის რეალურ პრეტენდენტად მიაჩნდათ. თითოეულს თავისი საკმაოდ კონკრეტული და თანაფარდი რესურსები ჰქონდა მომარაგებული; საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვის მონაცემებითაც ორთავე თითქმის ერთნაირი რეიტინგით გამოდიოდა საასპარეზოდ.

ბაკიევი სამხრეთის პოლიტიკურ-ეკონომიკური „კლანების“ფავორიტი იყო, მაშინ, როცა ჩრდილოეთის რეგიონები უპირატესობას კულოვს ანიჭებდნენ, რომელიც აკაევს ჰყავდა დაპატიმრებული და რამდენიმე წელი ციხეში დაჰყო (ის რევოლუციის დროს გაათავისუფლეს). ჩრდილოეთისა და სამხრეთის დაპირისპირების საშიშროებამ რომლის გამოც ვერცერთი მხარე დარწმუნებული ვერ იქნებოდა გამარჯვებაში, კულოვს ბაკიევთან ტანდემში მეორე ნომრად გამოსვლა გადააწყვეტინა. ამ უანასკნელმა პირობა დადო, რომ „ჩრდილოელს“ პრემიერ-მინისტრად დანიშნავდა და მის თანამდებობრივ უფლებამოსილებებს გააფართოებდა. ამ გარემოებამ ელიტებს საშუალება მისცა სწრაფად გადაეწყვიტათ, ვისი მიმხრობა მართებდათ არჩევნებზე და როგორ უნდა გადაჭრილიყო პოლიტიკური კრიზისი. მედია და სხვა ადმინისტრაციული რესურსები მათ აქტიურად მიმართეს ბაკიევ-კულოვის კოალიციის მხარდასაჭერად, რომელმაც 2005 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებზე, ოფიციალური მონაცემების თანახმად, ხმების შთამბეჭდავი რაოდენობის მოგროვება შეძლო -89%25.

კულოვთან და ჯერ კიდევ „ტიტების რევოლუციამდე“ არჩეულ პარლამენტთან ინტენსიური ვაჭრობის შემდეგბაკიევმა 2006 წლის მიწურულს პრეზიდენტ-პატრონის საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებები მიიღო. ამ „გაძლიერებით“პრეზიდენტმა კულოვისთვის მიცემული პირობა დაარღვია და „ნომერი ორი“ პრემიერ-მინისტრის პოსტიდან გადააყენა. ცვლილებები შევიდა კონსტიტუციაშიც, რომლითაც კიდევ უფრო გაძლიერდა პრეზიდენტის ძალაუფლება. ამის შემდეგ ბაკიევმა ძველი პარლამენტი დაითხოვა და ახალი არჩევნები დანიშნა - უკვე ახალი საარჩევნო წესებით. ერთ-ერთი ახალი საარჩევნო დებულებით, რომელიც თითქოსდა სამხრეთისა და ჩრდილოეთის დაპირისპირების შესარბილებლად იყო შემოღებული, პარლამენტში შესასვლელად ნაციონალურ არჩევნებზე პარტიებს არამარტო 5%25-ანი ბარიერი უნდა გადაელახათ, არამედ ქვეყნის ყველა რეგიონში ხმათა სულ მცირე 0,5%25 უნდა დაეგროვებინათ. მაგრამ რეალურად ამ შეზღუდვამ პარლამენტისკენ გზა გადაუღობა ყველაზე პოპულარულ ოპოზიციურ პარტია „ატამაკენს“,რომელმაც, ოფიციალური მონაცემების თანახმად, ოშაში -სამხრეთელი ბაკიევის საყრდენ რეგიონში - ვერ შეძლო ხმების 0,5%25-ის მოპოვება, მაშინ როცა ქვეყნის მასშტაბით მისი შედეგი 8%25-ს ყველგან აღემატებოდა. იმის შედეგად, რომ მედია აქტიურ პროპაგანდას უწევდა ბაკიევის პარტიას „აკ-ჟოლს“,ამ უკანასკნელმა პარლამენტში 90-დან 71 ადგილი შეავსო. ისევე, როგორც მანამდე საქართველოში, ყირგიზეთშიც, დემოკრატიის სახელით განხორციელებული რევოლუციის შემდეგ, ხელისუფლების რეცენტრალიზაციის აქტიური პროცესი დაიწყო.

პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ინსტიტუტის მქონე ქვეყნებში პოსტრევოლუციური ავტოკრატიზაციის ეს ტენდენცია განსაკუთრებით აშკარა ხდება უკრაინასთან შედარებისას, რომელიც ამ სამი რევოლუციური ქვეყნიდან ერთადერთია, სადაც დემოკრატიისკენ რეალური გარღვევა მოხდა. ერთი შეხედვით შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ეს პატრონალური პრეზიდენტობის ზემოთ აღწერილ ლოგიკას ეწინააღმდეგება, მაგრამ, ვფიქრობ, საქმე სხვაგვარადაა. უკრაინა ერთადერთი ქვეყანაა, რომელშიც „ფერადმა რევოლუციამ“ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ინსტიტუტები დაანგრია. ასეც შეიძლება ითქვას: უკრაინამ დემოკრატიულ პროგრესს იმიტომ კი არ მიაღწია, რომ 2004 წლის მიწურულს იუშჩენკომ საპრეზიდენტო არჩევნები მოიგო, არამედ სწორედ იმიტომ, რომ მან ვერ გაიმარჯვა.

ამ არჩევნებმა ქვეყნის პოლიტიკური ცხოვრება პატურ მდგომარეობაში ჩააგდო, რომლიდანაც გამოსვლა მხოლოდ მაშინ მოხერხდა, როცა იუშჩენკომ საპრეზიდენტო მმართველობის შესუსტება გადაწყვიტა (კონსტიტუციური რეფორმების მეშვეობით) იმის სანაცვლოდ, რომ იანუკოვიჩმა უარი თქვა პრეზიდენტობის პრეტენზიაზე და არჩევნების მესამე ტურის გამართვას დათანხმდა. ახალ სისტემაში პრეზიდენტი კი არა, უკვე პარლამენტი ირჩევდა პრემიერ-მინისტრს. ამასთან, კაბინეტის ხელმძღვანელმა საკმაოდ ფართო უფლებამოსილებები მიიღო, რაც პოლიტიკურ კონფლიქტებში პრეზიდენტის ძალაუფლების რეალურ საპირწონედ შეიძლებოდა ყოფილიყო გამოყენებული.ხელისუფლების ამგვარმა გადანაწილებამ პრეზიდენტს საშუალება მოუსპო გამხდარიყო ერთპიროვნული ძალა, რომელიც ელიტების კოლექტიური ქმედების ტრაექტორიას განსაზღვრავს. ამ ცვლილებების შემდეგ ელიტებს, რომლებიც უკმაყოფილონი არიან პრეზიდენტით, უკვე შეუძლიათ პარლამენტისა და პრემიერის მიმართულებითაც გააკეთონ სვლები.

ამგვარად, იუშჩენკოს პრეზიდენტობისას ელიტები უკვე აღარ ესწრაფვიან „ერთ რიგში“ ჩადგომას. ძალაუფლების ასეთმა გადანაწილებამ 2006 წლის მარტში ვიქტორ იანუკოვიჩს საპარლამენტო არჩევნებში გაამარჯვებინა და იმავე წლის ზაფხულში იგი პრემიერ-მინისტრის პოსტს დაუბრუნდა. ვინაიდან მთავრობის ძალაუფლება ძლიერდებოდა და მთავრობა თანდათანობით საპრეზიდენტო უფლებამოსილებების სფეროშიც იჭრებოდა, იანუკოვიჩის მოწინააღმდეგეებმა (პირველ ყოვლისა, იულია ტიმოშენკომ) პრეზიდენტს ახალი არჩევნების დანიშვნა გამოსძალეს, რომლის შედეგად ახალ პრემიერ-მინისტრად იულია ტიმოშენკო მოგვევლინა, იმის მიუხედავადაც კი, რომ იანუკოვიჩის პარტიამ უფრო მეტი ხმა მოაგროვა.

აქედან გამომდინარე, უკრაინა ერთადერთი ქვეყანაა, რომელმაც გადაიტანა „ფერადირევოლუცია“ და რომლის დემოკრატიული სტატუსი, Freedom House-ს თანახმად, უცვლელი დარჩა - „თავისუფალი“.არჩევნების ახალი რაუნდის შედეგად უკრაინულ დემოკრატიას სერიოზული ზიანი არ მისდგომია. ზოგიერთი ანალიტიკოსი ამ ქვეყანაში მძაფრ პოლიტიკურ კონკურენციას დასავლეთისა და აღმოსავლეთის დაპირისპირებით ხსნის, მაგრამ არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომ კუჩმამ 1999 წელს დასავლეთი რეგიონებიცმოიგო, და არც ის, რომ ყირგიზეთში ჩრდილოეთისა და სამხრეთის ქიშპობამ ხელი ვერც ავტოკრატიის დაბრუნებას შეუშალა და ვერც ბაკიევს -მანორივეგან თანაბრად განავრცო თავისი ძალაუფლება. რა თქმა უნდა, ერთი ქვეყნის საზღვრებში განსხვავებული იდენტობის მქონე დიდი ჯგუფების არსებობა მნიშვნელოვანი ფაქტორია, მაგრამ, მთლიანობაში, სწორედ პატრონალური საპრეზიდენტო მმართველობის ინსტიტუტები განსაზღვრავენ, სახელდობრ, რა გავლენა შეიძლება იქონიონ მათ ამა თუ იმ ქვეყნის პოლიტიკურ განვითარებაზე.

ბოლოთქმა

2007-2008 წლების რუსული არჩევნები, უკრაინულთან შედარებით, გაცილებით მეტად გვაგონებს იმავე წლებში ყირგიზეთსა და საქართველოში გამართულ არჩევნებს. ძირითადი სხვაობა, ერთი მხრივ, საქართველოსა და ყირგიზეთს, ხოლო მეორე მხრივ, რუსეთს შორის ისაა, რომ რუსულ ხელისუფლებას პატრონალური პრეზიდენტობის სისტემის კონტროლი ხელიდან არასოდეს დასხლტომია. ეს კრემლის დაჯგუფებას დაუმარცხებლობის თავისებურ შარავანდს უქმნის, რაც პუტინის ისედაც მაღალ რეიტინგს კიდევ უფრო აძლიერებს. ამ გზით მყარდება მისი, როგორც გეზის მიმცემის, ფუნქციაც - განსაზღვროს ელიტების მოლოდინი რუსეთის პოლიტიკურ მომავალთან დაკავშირებით. ასე და ამგვარად, რუსეთის პრეზიდენტი ცენტრალურ ადგილს ინარჩუნებს და მის მიერ შერჩეული მემკვიდრისთვის ძალაუფლების გადაცემას უზრუნველყოფს.

ზოგიერთი დამკვირვებელი დიმიტრი მედვედევში პუტინთან შედარებით უფრო დემოკრატი- ული შეხედულებების მქონე ადამიანს ხედავს და იმის იმედით იკვებება, რომ ის ლიბერალიზაციის ახალ ერას დაუდებს სათავეს. რა თქმა უნდა, არ შეიძლება საბოლოოდ გამოვრიცხოთ, რომ ერთი ადამიანის პოლიტიკური ნება სისტემის შესაცვლელად, ამ შემთხვევაში, შესაძლოა საკმარისი აღმოჩნდეს, მაგრამ ნუ დაგვავიწყდება, რომ თავად სისტემას შეუძლია უძლიერესი წინააღმდეგობის გაწევა და ქვეყნისა და მისი მმართველის სრულიად საპირისპირო მიმართულებით წაყვანა. იმ ქვეყნების გამოცდილება, სადაც „ფერადი რევოლუციები“ განხორციელდა, გვიჩვენებს, რომ პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოების უმრავლესობაში რეალური დემოკრატიზაციისთვის მარტო დემოკრატიული იდეალების მქონე ლიდერის გამოჩენა არ კმარა. გაცილებით დიდია იმის ალბათობა, რომ დემოკრატიზაციას ინსტიტუციონალური ცვლილებების გზით - პრეზიდენტის ძალაუფლების შეზღუდვითა და მისთვის საპირწონეების ეფექტური სისტემის შექმნით ეყრება საფუძველი, რაც პატრონალური საპრეზიდენტო პოლიტიკის („გამარჯვებული იღებს ყველაფერს“) თავად არსს ანადგურებს.

თუმცა ზოგჯერ პატრონიც კი შეიძლება პირადად დაინტერესდეს ძალთა ბალანსით. ეს ინტერესი განსაკუთრებით მაშინ შეიძლება გაღვივდეს, როცა წასასვლელად გამზადებულ მმართველს ნაკლებად აქვს იმის იმედი, ვისაც უზარმაზარ საპრეზიდენტო ძალაუფლებას უტოვებს. სწორედ ასე მოიქცა კუჩმა. 2004 წელს, ჯერ კიდევ საარჩევნო კამპანიის დაწყებამდე, მან თვითონვე ისურვა, რომ უკრაინის პარლამენტისთვის საკუთარი უფლებამოსილებების ნაწილი დაეთმო. იმ დროს ოპოზიციამ ეს წინადადება არ მიიღო - ალბათ იმიტომ, რომ მთავარ პოსტზე თავისი კანდიდატის გაყვანის იმედი ამოძრავებდა.

სხვა პრეზიდენტ-პატრონებიც ძალაუფლების გაზრდაზე ზრუნვის ნაცვლად ასე რომ იქცეოდნენ, ყოფილი სსრკ-ს სივრცეში დემოკრატიას მეტი შენსი მიეცემოდა, ხოლო რევოლუციური განწყობები,საპირისპიროდ, ძნელად თუ შეძლებდა ამ ქვეყნების მოსახლეობის აფორიაქებას.

ჟურნალ „სოლიდარობის“ ინიციატივით რეგულარულად იმართება დისკუსიები ბათუმსა და ქუთაისში ადგილობრივი მედიისა და არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმომადგენელთა მონაწილეობით. ბოლო დისკუსიის თემა სამოქალაქო კულტურა იყო. მომხსენებლები - ნინო დანელია და ლაშა ბაქრაძე. გთავაზობთ ამ დისკუსიის მოკლე ჩანაწერს.

ლაშა ბაქრაძე: რა არის სამოქალაქო კულტურა? ძალიან ხშირად ჩვენ სხვადასხვა შინაარსს ვდებთ ამ სიტყვებში. თუ სამოქალაქო კულტურაზე გვინდა საუბარი, მაშინ უნდა ვილაპარაკოთ სამოქალაქო საზოგადოებაზე, რომელშიც შეიძლება ეს კულტურა აყვავდეს.

რამდენიმე წლის წინ ერთ სატელევიზიო დისკუსიაში მონაწილეობისას ვთქვი, რომ დემოკრატია არ უნდა გვინდოდეს მხოლოდ იმისათვის, რომ დასავლეთთან გვქონდეს უფრო მჭიდრო ურთიერთობა, ან იმის გამო, რომ დასავლეთი ამბობს - დემოკრატია კარგია. უბრალოდ, დემოკრატია მმართველობის უფრო ადვილი ფორმაა, რომელიც ბევრად ნაკლები ძალის გამოყენებას მოითხოვს, ვიდრე დიქტატურა ან სხვა რეჟიმები. ჩემი აზრით, სამოქალაქო საზოგადოება და, ვფიქრობ, ამაში ყველა დამეთანხმება, დემოკრატიის შემადგენელი ინტეგრალური ნაწილია. კომუნისტმა ფილოსოფოსმა ანტონიო გრამშიმ შემოიღო ტერმინი „ინტეგრალურისახელმწიფო“. სახელმწიფოში არსებობს ინსტიტუტები, პარლამენტი, პოლიცია და ა.შ., და, გარდა ამისა, არსებობს სამოქალაქო საზოგადოებაც. სახელმწიფო ინსტიტუტები ცდილობენ, რომ საზოგადოების ინტეგრაცია მოახდინონ სამოქალაქო საზოგადოების სახით, რათა ამით გაძლიერდეს ეს სახელმწიფო. სწორედ ამას უწოდებს გრამში ინტეგრალურ სახელმწიფოს. თავის ცნობილი ნაწარმოებში, რომელსაც „ციხის დღიურები“ ჰქვია, იგი სვამს კითხვას - რა არის იმის მიზეზი, რომ იტალიაში და, საერთოდ, დასავლეთის ქვეყნებში არ მოხდა რევოლუცია, ხოლო უფრო ჩამორჩენილ რუსეთში კი მოხდა? მისი აზრით, აღმოსავლეთში სახელმწიფო იყო ყველაფერი, ხოლო სამოქალაქო საზოგადოება საწყის ფაზაში იმყოფებოდა; დასავლეთში კი სახელმწიფოსა და სამოქალაქო საზოგადოებას შორის წონასწორობა არსებობდა და სახელმწიფოს რყევის დროს ყველაზე მყარი სტრუქტურა სამოქალაქო საზოგადოება იყო.სახელმწიფო აღმოჩნდა მხოლოდ წინწაწეული სანგარი, რომლის უკან სამოქალაქო საზოგადოებისგან შექმნილი სიმაგრეების მყარი წყება იყო. თუმცა თავად ანტონიო გრამში ამგვარი ინტეგრალური სახელმწიფოსადმი კრიტიკულად იყო განწყობილი, რადგან ის სამოქალაქო საზოგადოებაში რევოლუციის ხელის შემშლელ ფაქტორს ხედავდა. ჩვენთვის კი სწორედ იმის გამო უნდა იყოს სამოქალაქო საზოგადოება ფასეული, რომ სახელმწიფოს სტაბილურობას უწყობს ხელს. გრამშის მოსაზრება გარკვეულწილად განავრცობს იმ აზრს, რომელიც 1918 წელს ლენინმა გამოთქვა: დასავლეთში უფრო ძნელი იყო რევოლუციის წამოწყება, რადგან იქ კულტურის მაღალი დონე არსებობს და რევოლუციური პროლეტარიატის წინააღმდეგ ეს კულტურა მუშაობს, მუშათა კლასი კულტურული მონობის პირობებში იმყოფება. სწორედ ეს კულტურა არის რევოლუციების შემაკავებელი. ამ კულტურაში იგულისხმება სამოქალაქო კულტურაც.

კითხვას - რაში გვჭირდება სამოქალაქო საზოგადოება? - შეგვიძლია ვუპასუხოთ: იგი სახელმწიფოს სტაბილურობის გარანტია, სახელმწიფოს კარგად მუშაობისთვის არის საჭირო სამოქალაქო საზოგადოება. ხელისუფლებაში მყოფი ადამიანები თვლიან, რომ გადაწყვეტილების მიღებას დიდი დრო დასჭირდება, თუკი ესა თუ ის საჭირბოროტო საკითხი საზოგადოების წინაშე დაისმება და საჯარო დისკუსია დაიწყება ამის თაობაზე. მეტად რე ისეთ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა, ხელისუფლება მიიჩნევს, რომ ჯობია გადაწყვეტილებები სწრაფად მივიღოთ, ვინაიდან ქვეყანა ყოველმხრივ ძალიან რთულ და მძიმე მდგომარეობაში იმყოფება; ხელისუფლების წარმომადგენელთა აზრით, მათ უკეთ იციან, რა არის ამ ქვეყნისათვის კარგი და ამიტომ მოქალაქეებს არაფერს ეკითხებიან. სახელმწიფოს მეთაურებს არ ესმით, რომ მათთვისვე უმჯობესია, თუ სამოქალაქო საზოგადოება და ხელისუფლება ერთმანეთთან ითანამშრომლებენ, რადგან მათ საერთო მიზანი აქვთ.

სამოქალაქო საზოგადოება სახელმწიფოს და კერძო სფეროს შორის არსებული სივრცეა, სადაც სხვადასხვა, მეტ-ნაკლებად ორგანიზებული ჯგუფები მოქმედებენ და ცდილობენ გარკვეული გავლენა იქონიონ იმ ვითარებაზე, რომელშიც ისინი იმყოფებიან. ძალიან ხშირად ასეთი სამოქალაქო ჯგუფები არასამთავრობო ორგანიზაციებად (NGO-ებად) წარმოგვიდგენია, სწორედ ამიტომ ხდება ხოლმე პრიორიტეტული არასამთავრობო ორგანიზაციების დახმარება. მაგრამ, თუკი ჩავუღრმავდებით არასამთავრობო ორგანიზაციების მუშაობის პრინციპს საქართველოში, მივხვდებით რატომ არ შედგა ჩვენთან ჯერჯერობით სამოქალაქო საზოგადოება. ჩემი აზრით, მხოლოდ არასამთავრობო ორგანიზაციებზე აშენებული სამოქალაქო საზოგადოება არასრულყოფილია. როგორ შეგვიძლია მოვახდინოთ გავლენა იმ პროცესებზე, რომლებიც ჩვენ გარშემო ხდება, რა ინსტრუმენტები გაგვაჩნია ან როგორ შევქმნათ ის ინსტრუმენტები, რომლითაც შევძლებთ მათზე ზეგავლენის მოხდენას? სამწუხაროდ, ახლა საქართველოში პოლიტიკურად ძალიან დაძაბული სიტუაციაა. რა შეგვიძლია გავაკეთოთ ასეთ პირობებში? შეგვიძლია ყველაფერი პოლიტიკურ პარტიებს მივანდოთ, ე.წ. პოლიტიკურ ელიტას, რომელიც საქართველოში შეიქმნა (და, მე ვიტყოდი, რომ ეს ძირითადად თვითმარქვია პოლიტიკოსების ელიტაა) და ჩავთვალოთ, რომ ისინი ჩვენ იმდენად კარგად წარმოგვადგენენ, შეგვიძლიამშვიდად ვიყოთ, ვინაიდან საერთო საქმეს უჩვენოდაც კარგად გაართმევენ თავს? ჩვენ ვხედავთ, რომ პოლიტიკური პარტიები ვერ მუშაობენ, რადგან საქართველოში არსებული ერთ-ერთი ფიქცია პოლიტიკური პარტიების სისტემის არსებობაცაა. სამწუხაროდ, საქართველოში პოლიტიკური პარტიების სისტემა არ ჩამოყალიბებულა. ის პოლიტიკური პარტიები, რომლებიც დღეს საქართველოში არსებობს, საზოგადოების უაღრესად მცირე პროცენტს წარმოადგენს, თუკი ისინი, გარდა მათი წევრებისა, საერთოდ წარმოადგენენ ვინმეს. ეს საკითხიც ძალიან სერიოზულია, რადგან ოპოზიციური თუ სახელისუფლებო პარტიები, როგორც ჩანს, ქვეყნის მართვაში საზოგადოების მონაწილეობას არ უყურებენ სერიოზულად. მიუხედავად ამისა, როდესაც ბოლო დროს ორივე მხარეს გაუჭირდა, ისინი ცდილობენ მომხრეთა ჯგუფების მობილიზებას საზოგადოებაში, რომ ამით ისეთ პარტიებად წარმოჩნდნენ, რომლებსაც თითქოს ფართო მასები უჭერენ მხარს. სინამდვილეში ეს ასე არ არის. მაგრამ ადამიანებს, რომლებიც პარტიებთან არ არიან კავშირში, როგორ შეუძლიათ მოახდინონ გავლენა ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებზე? ეს ძალიან რთული საკითხია, საქართველოში არსებული არცერთი ხელისუფლება დემოკრატიული სახელმწიფოს აღმშენებლობის დროს არ ცდილობდა ისეთი ინსტრუმენტების შექმნას, რომლებიც საზოგადოებას ხელს შეუწყობდა მეტი გავლენა ჰქონოდა სახელმწიფოს მშენებლობის პროცესზე. საზოგადოების მხრივ ასეთი გავლენის მოსაპოვებლად არ კმარა მხოლოდ იმაზე კამათი, თუ ვინ იქნება პრეზიდენტი ან პრეზიდენტი უნდა გადადგეს თუ არა, ამისთვის პირველ ყოვლისა ყოველდღიური ცხოვრების საკითხებზე მსჯელობაა საჭირო, მაგალითად იმაზე, როგორი უნდა იყოს ბათუმის პარკი და ა.შ. სახელმწიფოს აშენება ქვემოდან თუ არ დავიწყეთ, როგორი კარგი ხელისუფლებაც არ უნდა მოვიდეს სათავეში, ის ზემოდან ამის გაკეთებას ვერასოდეს მოახერხებს. იდეალურ შემთხვევაში ხელისუფლება ხელს უნდა უწყობდეს საზოგადოებას, მაგრამ თუ ასეთი ხელისუფლება არ არის, მაშინ ჩვენ ქვემოთ უნდა ვეცადოთ ბაზისზე შევქმნათ ისეთი სტრუქტურები, რომლებიც საშუალებას მოგვცემს, რომ ჩვენი აზრიც გაზიარებული იქნეს. თუ როგორ უნდა მოვახერხოთ ეს, მეორე საკითხია, რომელზეც შეგვიძლია ვიმსჯელოთ.

ნინო დანელია: სამოქალაქო საზოგადოება და, ზოგადად, დემოკრატია ქვემოდან იწყება, რადგან შანსი იმისა, რომ ოდესმე ჩვენთან ან რომელიმე სხვა სახელმწიფოში იდეალური ხელისუფლება მოვა, რომელიც ჩვენს ნაცვლად გააკეთებს ყველაფერს და ჩვენ შეგვეძლება მომლოდინე პოზიცია დავიკავოთ, ცხადია,არ არსებობს. სამოქალაქო კულტურა მოქალაქეების აქტიურ პოზიციას და ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებში მათ ძალიან აქტიურ ჩართულობას გულისხმობს. სამოქალაქო საზოგადოება ის საზოგადოებაა, რომლის წევრებიც აქტიური მოქალაქეები არიან. აქ მნიშვნელობა აქვს ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებში მონაწილეობას, მათზე რეაგირებას და სხვადასხვა საკითხების ინიცირებას. ბუნებრივია, მოქალაქეების აქტიურობისა და მონაწილეობის ყველაზე მარტივი ფორმა არის არჩევნები, 4-5 წელიწადში ერთხელ ჩვენი მისვლა საარჩევნო ყუთებთან, ჩვენი პოზიციის გამოხატვა და შემდეგ თვალყურის დევნება და შეფასება იმისა, რაც მოხდა არჩევნების დღეს ან მანამდე. ცხადია, მოქალაქე, სამოქალაქო საზოგადოება მხოლოდ არჩევნების დროს არ უნდა იყოს აქტიური, ეს ყოველდღიური, ნებაყოფლობითი პროცესია. ასეთ დროს ჩვენი აქტიურობის გამო დაფინანსებას კი არ ველით, არამედ დაინტერესებულნი ვართ იმ საზოგადოების განვითარებით, რომელშიც ვცხოვრობთ. ეს არის უსასყიდლო ჩართულობა და ჩვენი რესურსების ნებაყოფლობითი გამოყენება ქვეყნის საკეთილდღეოდ. სამოქალაქო კულტურაზე საუბრისას ძალიან ბევრი კომპონენტია გასათვალისწინებალი, მაგრამ ძირითადს გამოვყოფ: ეს არის პოლიტიკური გარემო და თავისუფალი მედია. როდესაც ვლაპარაკობთ დემოკრატიაზე და სამოქალაქო საზოგადოების მნიშვნელობაზე დემოკრატიულ სახელმწიფოში, ბუნებრივია, გვერდს ვერ ავუვლით თავისუფალ მედიას. თავისუფალი მედიის არარსებობის პირობებში ძალიან რთულდება ჩვენი მონაწილეობა, რადგან ამ დროს მოქალაქეების მიერ დაგეგმილი აქტივობები ვერ ხდება საჯარო და ინფორმაცია მათ შესახებ ვერ მიდის ადრესატამდე. გარდა ამისა, მედიის მნიშვნელობას განაპირობებს სამოქალაქო საზოგადოების ჩამოყალიბებისათვის საჭირო კომპონენტი -საჯარო მსჯელობა. საჯარო მსჯელობისთვის ყველაზე გამოსადეგია მედია, რომელიც მასობრივი კომუნიკაციის საშუალებაა და ხელმისაწვდომია ყველა ადამიანისთვის.

მინდა გამოვკვეთო მსჯელობის მნიშვნელობა და იმაზეც მოგახსენოთ, რატომ არის რთული ჩვენს ქვეყანაში ამა თუ იმ საკითხზე ფართო საზოგადოებრივი დისკუსიის წამოწყება. ეს არ არის მხოლოდ ქართული პრობლემა, დასავლეთშიც ძალიან ბევრს ლაპარაკობენ ამაზე. როგორც წესი, კონკრეტულ თემაზე მსჯელობაში მონაწილეობას იღებს ერთმანეთთან დაპირისპირებული, ვთქვათ, პოლიტიკური ჯგუფები. საკითხზემსჯელობა და აზრის გამოთქმა, მ შემთხვევაში, ერთმანეთთან დაპირისპირებული პოლიტიკოსების აზრთა ჭიდილის სახეს ღებულობს, რაც უფრო ხშირად არ გამოხატავს მოქალაქეთა აზრს და პოზიციას ამ კონკრეტულ საკითხზე. გარდა ამისა, მსჯელობა გულისხმობს კონკრეტულ საკითხზე არგუმენტირებულ საუბარს, რომელიც მშვიდ გარემოში მიმდინარეობს, და არა - ირად დაპირისპირებას, ურთიერთშეურაცხყოფას და დაძაბულობის ესკალაციას, რაც, სამწუხაროდ, ნორმად დამკვიდრდა ჩვენში. ცხადია, ამას ხშირად გადაცემის წამყვანი უწყობს ხელს, რომელიც ამ შემთხვევაში მსჯელობის ნეიტრალური მოდერატორი კი არ არის, არამედ დისკუსიაში მონაწილე რომელიმე მხარეს წარმოადგენს. აქედან გამოსავალი, ჩემი აზრით, სამოქალაქო ჟურნალისტიკაა. ეს არის თემა, რომელზეც ბოლო დროს განსაკუთრებით ინტენსიურად დაიწყეს ლაპარაკი ევროპაში და ამერიკის შეერთებულ შტატებში, როგორც მეინსტრიმული მედიის ჩანაცვლების ძალიან კარგ საშუალებაზე.მკვლევარები მეინსტრიმულ მედიაში არსებულ რამდენიმე პრობლემას გამოყოფენ: ჟურნალისტები ხშირად ჩქარობენ ახალი ამბების მომზადებისას, რადგან მათ საამისოდ ცოტადრო ეძლევათ. ძალიან ხშირად ჟურნალისტები მასალას მხოლოდ ერთი საინფორმაციო საშუალებისთვის კი არ ქმნიან, არამედ ისინი უმეტესად კონსორციუმის თანამშრომლები არიან, სადაც გაერთიანებულია ტელევიზია, გაზეთი, ვებგვერდი და ამიტომ მათ ერთი მასალის რამდენიმე ენაზე დაწერა უწევთ, რაც დიდ დროსა და სწრაფად მუშა ობას მოითხოვს. ამიტომ მეინსტრიმული მედია ხშირად ძალიან ზედაპირულია. გარდა ამისა, ჟურნალისტები ძალიან ხშირად კითხვებს წინასწარი განწყობით სვამენ, რაც ასევე მეინსტრიმული მედიისთვის არის დამახასიათებელი, და, სამწუხაროდ, ასეთი მედია ხშირად არ გამოხატავს საზოგადოების, მოქალაქეების აზრს, ანუ არ არის ინკლუზიური.სწორედ ამიტომ დაიწყო მსჯელობა სამოქალაქო მედიაზე, რომელიც შეიძლება არ იყოს ისეთიმძლავრი, როგორც მეინსტრიმული მედიაა, რადგან სხვა ტიპის ტექნიკურ საშუალებებზეა დამოკიდებული, მაგალითად, ინტერნეტზე, ხოლო ინტერნეტი ჩვენთან ჯერჯერობით არ არის ისე გავრცელებული, როგორც დასავლეთ ევროპასა დაამერიკის შეერთებულ შტატებში.

ლაშა ბაქრაძე: თუ შეიძლება დავამატებ. 1968 წლის ახალგაზრდული რევოლუციების დროს ევროპაში დაახლოებით 300-მდე თვითგამოცემითი გაზეთი გამოდიოდა, რომლებიც ძალიან იაფად იბეჭდებოდა და ვრცელდებოდა. ასეთი ფორმის გამოყენებაც შეიძლება, თუკი ჩვენ რამე სათქმელი გვაქვს.

ნინო დანელია: ძალიან ხშირადიყენებენ ასეთ შედარებას: მედია ხელისუფლების მოდარაჯე ძაღლი უნდა იყოსო, ანუ მან ხელისუფლების მაკონტროლებლის ფუნქცია უნდა შეიძინოსო. სამოქალაქო ჟურნალისტიკამ ეს შედარება თავის მხრივ ასე განავრცო: შეუძლია თუ არა მედიას დაიბრუნოს მოდარაჯე ძაღლის უნქცია და უარი თქვას თავდამსხმელი, აგრესორი ძაღლის როლზე? ძალიან ხშირად ჟურნალისტებს კრიტიკულობა აგრესიულობად ესმით - სინი თავს ესხმიან რესპონდენტებს, რათა თამამ ჟურნალისტებად გამოჩნდნენ, და ნაკლებად ცდილობენ უკეთ გაერკვნენ საკითხის, პრობ- ლემის არსში. შემდეგი კითხვაა, შეუძლია თუ არა მედიას შეიძინოს წინამძღოლი ძაღლის ფუნქცია? სხვაგვარად რომ ვთქვათ, შეძლებს თუ არა იგი აჩვენოს საზოგადოებას, რა როლი უნდა შეასრულოს მან დემოკრატიულ პროცესებში? მაგრამ აღსანიშნავია, რომ სამოქალაქო ჟურნალისტიკა არასდროს ეუბნება მოქალაქეს, რატომ უნდა იფიქროს აინცდამაინც ასე და არა სხვაგვარად, ან რა უნდა გააკეთოს მან კონკრეტულად, სამოქალაქო ჟურნალისტიკა არ იძლევა რეცეპტებს, იგი თავისუფალი სიტყვის ასპარეზია, ნეიტრალური ზონაა, შევსებული ზუსტი და კონტექსტუალურად მოწოდებული ინფორმაციით, რომლის საფუძველზეც მოქალაქეს თვითონ შეუძლია არჩევანის გაკეთება.სამოქალაქო ჟურნალისტიკას მიტომ ჰქვია სამოქალაქო, რომ მასში მხოლოდ ჟურნალისტები კი არა, ნებისმიერი მოქალაქე, ნებისმიერი ჩვენგანი შეიძლება იყოს ჩართული, რაც ასეც შეიძლება განხორციელდეს: თუ თქვენ რაიმე საინტერესო მოვლენის მოწმე გახდებით, შეგიძლიათ ტელეფონით გადაიღოთ, ჩაიწეროთ ეს ამბავი და თუკი ტელევიზია უარს იტყვის თქვენი ინფორმაციის გამოყენებაზე, ინტერნეტით ისარგებლოთ. გასაგებია, რომ ინტერნეტით ინფორმაციის გავრცელების არეალი შეზღუდულია, მაგრამ, ვინც ამ ინფორმაციას მიიღებს, თუ ის მისთვის საინტერესო აღმოჩნდება, თვითონაც გააცნობს სხვას. მოქალაქის მიერ საზოგადოების ინფორმირება ერთ-ერთი გზაარომელიც უფრო მეტი სამოქალაქო აქტივობისკენ არის მი მართული. რასაკვირველია, ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ ამ დროს მაქსიმალურად გამოირიცხოს სუბიექტივიზმი: მთავარი უნდა იყოს ინფორმაციის სიზუსტე და ობიექტურობა, მაგრამ არ უნდა ვიყოთ ნეიტრალურები ღირებულებათა მიმართ, წორედ იმ სამოქალაქო ღირებულებათა მიმართ, რომლებსაც ვიცავთ, ვინაიდან ეს არის ერთადერთი საშუალება, რომ ჩვენი პოზიცია გამოვხატოთ.

თუ საჯარო მსჯელობის საშუალება არ არსებობს ან მეინსტრიმულ მედიაში რაიმე ფორმით იზღუდება კონკრეტული თემა, კონკრეტული საკითხი, არსებობს ალტერნატივა - ქუჩა. ბოლო დროის მოვლენებმა საზოგადოების ინფორმირების ეს ფორმა კიდევ ერთხელ წამოწია წინა პლანზე. მაგრამ ქუჩა არ არის ის სივრცე, სადაც მსჯელობის გამართვა შეიძლება. ქუჩას თავისი სპეციფიკა აქვს - უჩაში გამოტანილი პრობლემა მაქსიმალურ რადიკალიზაციას მოითხოვს, რათა მედიისა და თანამოქალაქეების ყურადღება მიიპყროს, რომ შემდეგ, ასე ვთქვათ, ხელისუფლებასთან ვაჭრობის საგანი გახდეს. იქ, სადაც პოლიტიკური ტემპერატურა და რადიკალიზაცია ძალიან მაღალია, შეუძლებელია არგუმენტირებული მსჯელობა. ქუჩა არ გამოდგება მსჯელობისათვის, მსჯელობას მშვიდი გარემო სჭირდება, მშვიდ გარემოშიც შეიძლება ძალიან მწვავე დისკუსიის გამართვა, მაგრამ არგუმენტები უნდა იყოს მწვავე და არა გამოხატვის ფორმები.

სამოქალაქო საზოგადოება არ გულისხმობს მხოლოდ პოლიტიკურ სივრცეს ან მხოლოდ მედიასივრცეს. მაგალითს გავიხსენებ: მეცნიერები შეწუხებულნი იყვნენ იმით, რომ მეცნიერება მოქალაქეების კი არა, არამედ იდეოლოგიების სამსახურში ჩადგა. ამერიკის შეერთებულ შტატებში ასეთი ფაქტი მოხდა: ცამეტ მეცნიერს 156 ათასი დოლარი გადაუხადეს თამბაქოს მწარმოებელმა კომპანიებმა, რომ მათ წამყვან სამეცნიერო ჟურნალებში თამბაქოს მოხმარების მიმართ ლოიალური წერილები გამოექვეყნებინათ, თანაც ეს წერილები თავად ამ მეცნიერებმა კი არა, არამედ თამბაქოს მწარმოებელი კომპანიების წარმომადგენლებმა დაწერეს, ანუ მეცნიერებს სტატიის დასაწერადაც არ დაუკარგავთ დრო, მათ მხოლოდ თავიანთი სახელი მიაქირავეს ამ კომპანიებს. იგივე ხდება ფარმაცევტულ კომპანიებშიც, რომლებიც თავად აფინანსებენ საკუთარი ფარმაცევტული ნაწარმის კარგ შედეგებსა და მაღალ ეფექტიანობაზე დაწერილ სტატიებს. ამან სამეცნიერო წრეები შეაშფოთა. გადაწყდა, რაც შეიძლება მეტად ჩაერთოთ ამ პროცესებში საზოგადოება, კვლევის პროცესები საჯარო გაეხადათ, დაინ- ტერესებულ პირთ ურჩიეს ყურადღება გაემახვილებინათ კვლევის მეთოდოლოგიაზე, რადგან, როდესაც მეთოდოლოგიას დეტალურად ეცნობი, შეიძლება თვითონ მიხვდე, სად არის დაშვებული შეცდომა, რასაც არასწორ დასკვნამდე მივყავართ. დანიაში, სადაც სამოქალაქო საზოგადოება ძალიან განვითარებულია, ერთი რამ მოიფიქრეს, რასაც „კონსესუსის კონფერენციები“ დაარქვეს. მათ შემთხვევითი პრინციპით შეარჩიეს მოქალაქეები, რომელთაც არასოდეს ჰქონიათ საკუთარი აზრის საჯაროდ გამოხატვის საშუალება, და ექსპერტებთან ერთად მრგვალ მაგიდასთან მიიწვიეს. ამ კონფერენციების თემა ძალიან კონკრეტული იყო, მაგალითად, ერთ-ერთი მათგანი გენური ინჟინერიით გამოყვანილ ჯიშებს შეეხებოდა. მოქალაქეებმა კითხვები დაუსვეს ექსპერტებს, იმსჯელეს მათთან ერთად და ამ მსჯელობის შედეგად სპეციალისტებმა მოქალაქეების აზრის გათვალისწინებით მიიღეს რეკომენდაციები. პირველი ასეთი კონფერენცია 1989 წელს დაიგეგმა და მას შემდეგ ყოველწლიურად იმართება ამგვარი შეხვედრები. ბერლინშიც ჩატარდა ასეთი კონფერნცია. ამ გზით ევროპა ცდილობს, რომ მოქალაქე უფრო მეტად ჩართოს ქვეყანაში მიმდინარე პროცესებში. მექანიზმების შემუშავება ძალიან მნიშვნელოვანია; ეს შეიძლება თავისთავადაც მოხდეს, მაგრამ ამისათვის საჭიროა გვქონდეს იმედი, რომ ჩვენი აქტიურობა შედეგს გამოიღებს.

ძალიან მნიშვნელოვანია აგრეთვე ინტერესჯგუფების არსებობა, რომლებიც კონკრეტული საკითხების ლობირებას ახდენან, და მათი ჩართვა საკრებულოსა და პარლამენტის მუშაობაში. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია სამოქალაქო საზოგადოების წევრთა სოლიდარობა კონკრეტულ საკითხების მოგვარების პროცესში.

შეკითხვა დარბაზიდან: სამოქალაქო საზოგადოება რომ არ არსებობს, გეთანხმებით, მაგრამ ამაში ვადანაშაულებ სამთავრობო ორგანიზაციებს, რადგან ისინი, თუ რამე პროცესი ხდება ქვეყანაში, ამ პროცესის მონაწილეებს უმოწყალოდ სცემენ და აპატიმრებენ. ჩვენ არ შეგვიძლია ასეთი შემთხვევების გამო პროტესტი ორგანიზებული სახით გამოვხატოთ. ამიტომ მცირე გაერთიანებებს ვქმნით. რაკი საქართველოში მესამე სექტორი არ განვითარდა, რადგან ამ მხრივ სამოქალაქო აქტივობა ძალიან დაბალია, ეს არის ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოება ვერ ჩამოყალიბდა.

ლაშა ბაქრაძე: ჩვენ ჩავთვალეთ, რომ სამოქალაქო საზოგადოება და ე.წ. მესამე სექტორი, რომელიც არასამთავრობო ორგანიზაციების სახით არის წარმოდგენილი, იდენტურია. საინტერესოა, როგორი არასამთავრობო ორგანიზაციები შეიქმნა და რა განსხვავებაა დასავლეთსა და ჩვენ შორის ამ მხრივ. დასავლეთში ძირითადად ბაზისიდან იწყება არასამთავრობო ორგა ნიზაციების აშენება. იქ ასეთი ორგანიზაცია მისი წევრების საწევრო შენატანით არსებობს და ეს არის ამ ორგანიზაციის, დასაწყისში მაინც, ძირითადი დაფინანსების წყარო. საქართველოში, მგონი, ვერ დამისახელებთ ისეთ არასამთავრობო ორგანიზაციას, რომელიც ანალოგიურად არის შექმნილი. მეორე საკითხი - არ შეიძლება იმ ორგანიზაციებმა მოითხოვონ მეტი დემოკრატია, რომლის შიგნითაც არ არის დემოკრატია. დასავლური არასამთავრობო ორგანიზაციების დიდი ნაწილი ასეთ პრინციპზეა შექმნილი: წესდების მიხედვით, წელიწადში ან ორ წელიწადში ერთხელ ამ ორგანი- ზაციის წევრები იკრიბებიან, საერთო კრებაზე ირჩევენ თავმჯდომარეს და ა.შ. ჩვენთან ამავე პრინციპით მუშაობს მაგ.: „ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაცია“, თუმცა საქართველოში არასამთავრობო ორგანიზაციების უმეტესობა კონკრეტული პირების შექმნილია, რომლებმაც მერე ამ არასამთავრობო ორგანიზაციებისგან შექმნეს ინსტიტუტები, სადაც მათ ისევე აჰყავთ თანამშრომლები სამუშაოდ, როგორც ეს სახელმწიფო ორგანიზაციაში ან კერძო ფირმაში ხდება. დასავლეთშიც არის ასეთი ორგანიზაციები, მაგრამ იქ ძირითადად პირველი ტიპის ორგანიზაციებია გავრცელებული. საქართველოში არასამთავრობო ორგანიზაციები შემოსავლის წყარო გახდა. ინტელიგეციამ, ინტელიგენციის გათანამედროვებულმა ნაწილმა, რომელიც 90-იანი წლების დამდეგს მშიერი დარჩა, არასამთავრობო ორგანიზაციები ჩამოაყალიბეს. მათი შექმნის ძირითადი მიზანი უცხოეთიდან შემოსული ფულის ათვისება იყო. დღესაც შემოდის ეს ფული, მაგრამ უცხოეთი ისე გულუხვი აღარ არის, როგორც 90-იანი წლების მეორე ნახევარში იყო. არასამთავრობო ორგანიზაციები მხოლოდ იმ საკითხებზე მუშაობენ, რომლებიც იმათ აინტერესებთ, ვისგანაც ფულს ღებულობენ. სწორედ ამიტომ არის დაბალი სამოქალაქო აქტივობა. ასე იქცევა, მე ხაზს ვუსვამ, არასამთავრობო ორგანიზაციების ძირითადი ნაწილი. ანუ არასამთავრობო ორგანიზაციათა რაოდენობა არ არის დემოკრატიის ხარისხის მაჩვენებელი. მე არ მინახავს საქართველოში იმ ადამიანების აქტივობა, რომლებიც ასეთ არასამთავრობო ორგანიზაციებში არიან გაერთიანებულნი, თუ ამის უკან არ დგას რაღაც ფინანსური დაინტერესება. მე მესმის ის, რომ საქართველოში ძალიან რთული სიტუაციაა ფინანსური თვალსაზრისით, რის გამოც ძალიან ძნელია ჩვენ თვითონ დავაფინანსოთ ჩვენი აქტივობა. მაგრამ ბევრ სფეროში, როგორიცაა ეკოლოგიის, ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების სფეროები, შესაძლებელია ვერბალურად მაინც უფრო მეტად აქტიური იყოს ჩვენი საზოგადოება, ვიდრე ამჟამად არის. მაგრამ ჩვენ ამასაც ვერ ვხედავთ, რადგან აქტივობა არის მაშინ, როდესაც პროექტი და მისი დაფინანსება არსებობს. თუ არ არის პროექტი, არ არის დაფინანსება, შესაბამისად, არც აქტივობაა. ეს არის მთავარი მიზეზი, თუ რატომ არ ჩამოყალიბდა ჩვენში სამოქალაქო საზოგადოება. ანუ სამოქალაქო საზოგადოებას ერთადერთი ინტერესი ამოძრავებს -ფული. იგივე ინტერესი ამოძრავებს პოლიტიკურ პარტიებს და საერთოდ საქართველოს მოსახელობის დიდ უმრავლესობას. ასეთ პირობებში, მე მგონი, ძალიან შორს ვერ წავალთ.

პოზიცია დარბაზიდან: თუმცა რევოლუციის წინა პერიოდში თავისუფლების ინსტიტუტი დიდ გავლენას ახდენდა საზოგადოებაზე, ის ძალიან აქტიურად იცავდა რელიგიურ უმცირესობებს, ამ მხრივ მართლა დასაფასებელი იყო მათი საქმიანობა. ასევე გამოკვეთილი იყო მათი სამოქალაქო და პოლიტიკური ვექტორი და ისინი ნაბიჯ-ნაბიჯახერხებდნენ თავიანთი მიზნების განხორციელებას და გარკვეულწილად 2003 წლის რევოლუცია მათი სამოქალაქო აქტივობის შედეგიც იყო. თუმცა, ჩემი აზრით, ეს კლასიკური გაგებით რევოლუცია არ იყო. შემდეგ კი ეს ძალა ხელისუფლებაში გადაბარგდა. შევარდნაძის დაისის ჟამს სამოქალაქო საზოგადოებამ ძალიან მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა და დაასრულა მოლოდინი იმისა, რომ რევოლუცია მოხდებოდა არა საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში, არამედ მმართველი ჯგუფის ცნობიერებაში. რაკი თითქმის მთელი სამოქალაქო პოტენციალი თავისუფლების ინსტიტუტმა გაიყოლა, ჩემი აზრით, ხელისუფლებამ მაშინ თვითონ შექმნა სამოქალაქო სექტორი და ხელისუფლების გარკვეული ნაწილი ცდილობდა, რომ ეს ძალა გაეძლიერებინა, შესაძლოა თავისი პოლიტიკური ინტერესებისთვის გამოსაყენებლად. დღეს პირიქით, ხელისუფლება ცდილობს, რომ სამოქალაქო ძალა პოლიტიკურად დეზორიენტირებული და განეიტრალებული იყოს. ავტორიტარული მეთოდების გამოყენებით ხელისუფლებამ ყველაფერი იღონა, რათა არ შექმნილიყო ახალი სამოქალაქო ძალა, რომელიც არამარტო პოლიტიკურად იაქტიურებდა, არამედ გათვითცნობიერებული და ღირებულებების გარშემო კონსოლიდირებული იქნებოდა. ასეთი ძალა დღეს რეალურად არ არსებობს.

ნინო დანელია: ძალიან ხშირად სამოქალაქო საზოგადოება კონფორმისტულად არის განწყობილი ტრადიციული ღირებულებების მიმართ. საქართველოში, სამწუხაროდ, ძალიან მცირეა იმ ადამიანების რიცხვი, რომელთაც შეუძლიათ აშკარად და გაბედულად დაიცვან, ვთქვათ, რელიგიური უმცირესობების უფლებები. ძალიან ძნელია სექსუალურ უმცირესობათა უფლებების დაცვა. ეს ის საკითხებია, რომლებიც ქართული ტრადიციული, პატრიარქალური საზოგადოებისთვის მიუღებელია, ამიტომ სამოქალაქო სექტორს უჭირს ხმის ამოღება, რის გამოც თავადაც ეთანხმება საზოგადოების დანარჩენ წევრთა ასეთ განწყობას. მეორე მიზეზი ამ მხრივ პასიურობისა არის შიში, საზოგადოების თვალში ტრადიციების მოღალატედ ან „მავნე ღირებულებების“ გამავრცელებლად არ გამოვჩნდეთო. სამოქალაქო საზოგადოება არ გულისხმობს მხოლოდ იმგვარ მოქალაქეს, რომელიც მარტო ხელისუფლებას აკრიტიკებს. ცხადია, სამოქალაქო საზოგადოების წევრი შეიძლება ძალიან ხშირად წინ აღუდგეს ამავე საზოგადოების ნაწილს, მაშინაც კი, როდესაც იგი უმრავლესობას წარმოადგენს.

ლაშა ბაქრაძე: უმცირესობების თემა ძალიან მნიშვნელოვანია,მაგრამ მხოლოდ ამ თემასთან დაკავშირებით როდი შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საერთოდ არ ჩანს სამოქალაქო საზოგადოების არსებობა ჩვენში. ამ ქვეყანაში მცხოვრებნი არანაირად არ ვართ სოციალურად მოაზროვნე ადამიანები, ანუ მუშა, გლეხი თუ შიმშილით კვდება, საშუალო ფენა, რომელიც ჩაენაცვლა ინტელიგენციას, არ აქცევს ამას ყურადღებას. არ არსებობს თუნ დაც აქტიური პროფკავშირები ან რომელიმე სხვა ტიპის საზოგადოებრივი ჯგუფები, რომლებიც ამ საკითხზე იმუშავებდნენ. ვფიქრობ, რომ საქართველოსთვის სოფლის მეურნეობა უაღრესად მნიშვნელოვანი დარგია, რადგან ამ კრიზისის დროს შეიძლება ჩვენთან შიმშილობა დაიწყოს. არცერთმა ხელისუფლებამ არ მიაქცია ყურადღება სოფლის მეურნეობის გაძლიერებას, რომელიც გაჭირვების შემთხვევაში გამოკვებავდა ქვეყანას. ჩვენ მთლიანად სხვის მიერ მოწოდებულ პროდუქტზე ვართ დამოკიდებულები. საქართველოში ძალიან ბევრი არასამთავრობო ორგანიზაციაა ეკოლოგიისა და ბუნების დაცვის სფეროში და გახსოვთ რომელიმე საკითხი ამ სფეროდან საჯარო დისკუსიისთვის გამოეტანოთ?

გოეთეს ინსტიტუტში ჩემი მუშაობისას თბილისში, შევარდნაძის ბნელი დრო რომ იყო, სემინარს ვატარებდით, თუ როგორ უნდა ვასწავლოთ ბავშვებს ბუნების დაცვა. სამინისტროს ვთხოვეთ მოეცა იმ ორგანიზაციების სია, რომლებიც ამ მიმართულებით მუშაობდნენ. მარტო თბილისში 170-ზე მეტი ასეთი ორგანიზაცია იყო. ამ სიაში ხშირად მეორდებოდა ერთი და იგივე გვარები, ანუ ერთ ოჯახს შეიძლება სამი არასამთავრობო ორგანიზაცია ჰქონოდა დაარსებული, რომ ერთი და იგივე პროექტი სხვადასხვა დონორისთვის წარედგინა. მე ძალიან მაწუხებს ეკოლოგიის საკითხები, ასევე აწუხებს ეს მთელ მსოფლიოს, მაგრამ საქართველოში ეკოლოგიური აზროვნება არ არსებობს. მაგალითად, დღეს ძალიან ბევრი კმაყოფილია იმით, რომ ბატონმა პრეზიდენტმა მანქანის მლობელები ტექნიკური დათვალიერების აუცილებლობისაგან გაათავისუფლა. ეს აღქმული იქნა, როგორც დიდი სოციალური შეღავათი და მთვრობის საჩუქარი ქართველი ერისადმი. გამონაბოლქვის რაოდენობა საქართველოში ისედაც დიდი იყო და ამ „დათმობამ“ ის გამოიწვია, რომ დღეს ყველა ერთად ვიხრჩობით.

საქართველოში უამრავი პრობლემური საკითხია, რომელიც მხოლოდ ხელისუფლებას არ ეხება. იგივე ნარჩენების გადაყრის საკითხი. ამ ნარჩენებს ყველა იქ ყრის, სადაც მოეპრიანება. ამ მიმართულებით სამოქალაქო აზროვნება არ ჩამოყალიბდა. არავის აუხსნია ქართველებისთვის, რომლებიც სიგარეტის ნამწვს ყველგან ყრიან, რომ ერთი სიგარეტის ნარჩენი, ფილტრი, რომელიც ნიკოტინს შეიცავს, ათასამდე ლიტრ წყალს აფუჭებს. ახლა ეკოლოგიურ საკითხებს ვერ ჩავუღრმავდებით. ეს იმის მაგალითად მოვიყვანე, რომ საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოება არ არსებობს.

შეკითხვა დარბაზიდან: ყველასთვის ცნობილია, რომ ნებისმიერი წამოწყება შედეგზე უნდა იყოს ორიენტირებული. იმისთვის, რომ დისკუსია მხოლოდ დისკუსიად არ დარჩეს, თქვენი აზრით, სად არის გამოსავალი? ნებისმიერი არასამთავრობო ორგანიზაცია სამოქალაქო სექტორის ბაზაზე იქმნება, რადგან არასამთავრობო ორგანიზაცათა შემქმნელები ის ადამიანები არიან, რომელთა სამოქალაქო აქტივობა მაღალია. სავსებით გეთანხმებით, რომ არასამთავ რობო ორგანიზაციათა ძირითადი ნაწილი გრანტების მოპოვებაზეა ორიენტირებული. ხომ არ შეიძლება, რომ თვითონ არასამთავრობოებისთვის ჩატარდეს ასეთი ტიპის შეხვედრები, რაც ამ ორგანიზაციებს შეახსენებს, რომ მათი საქმიანობა საზოგადოების განმტკიცებისა და გამყარებისკენ უნდა იყოს მიმართული და არა გრანტების მოზიდვისკენ?

ლაშა ბაქრაძე: ჩემს თავს ხშირად ვუსვამ კითხვას, რა ინსტრუმენტები შეიძლება გვქონდეს ან შევქმნათ იმისათვის, რომ რაღაცაზე გავლენა ვიქონიოთ? სამწუხაროდ, არ ვიცი. შესაძლებელია თუ არა სამოქალაქო საზოგადოების გაწვრთნა? საამისოდ მუდმივად ტარდება ტრენინგები. სამოქალაქო საზოგადოებას ტრენინგებით ნამდვილად ვერ ჩამოვაყალიბებთ. ამ საკითხზე მუშაობისას ინტერნეტში წავაწყდი კითხვას - შეიძლება თუ არა სამოქალაქო საზოგადოება გაიწრთვნას? - დიდი ასოებით ეწერა პასუხი - არა! მაგრამ, რაც თქვენ ბრძანეთ, იმას სავსებით ვეთანხმები: დიდი მნიშვნელობა აქვს განათლებას, მაგალითს, ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ ეს ცოდნა თაობიდან თაობაში გადადიოდეს.ადამიანმა რომ საკუთარი სასწავლებლის წინ ნაგავი მოაგროვოს და გადაყაროს, ამას რა ფული სჭირდება! სამწუხაროდ, საქართველოში ისეთი გარემო შეიქმნა, რომ ჰგონიათ, თუ ფული არ იქნა, არაფრის გაკეთება არ შეიძლება ისევ ნარჩენების თემას დავუბრუნდები. ნაგავში იხრჩობა მთელი საქართველო, ინდივიდუალურ დონეზეც კი არავინ ირჯება საიმისოდ, რომ ასე არ იყოს. როდესაც მაღაზიაში ისეთ რამეს ვყიდულობ, რასაც პარკი არ სჭირდება, გამყიდველს პარკზე უარს ვეუბნები, რაც მის გაკვირვებას იწვევს. და თუკი ხშირად მოიქცევა მყიდველი ასე, ალბათ გამყიდველებიც პლასტიკატის პარკში, რომელიც გარემოსათვის ძალიან ცუდია, ავტომატურად აღარ ჩაგვიდებენ,მაგალითად, ბოთლს, რასაც პარკი არ სჭირდება. ეს არის ძალიან მცირე მაგალითი იმისა, რომ ადამიანი პასუხისმგებლობით უნდა ეკიდებოდეს თავის ქმედებას. თუ თქვენც ასე მოიქცევით, ცოტათი მაინც შემცირდება ნაგვის რაოდენობა.

შეკითხვა დარბაზიდან: რა დღე იყო, ვერ ვიხსენებ, როდესაც გამოცხადდა, რომ ერთი საათის განმავლობაში ჩაგვექრო შუქი. თუ მიადევნეთ თვალი, ბათუმში ან ქუთაისში ჩაქრა თუ არა სახლებში სინათლე?

ლაშა ბაქრაძე: არა, მხოლოდ სახელმწიფო ორგანიზაციებში გამოირთო. თუ გახსოვთ კადრები, როგორ ჩაბნელდა სიდნეი. აქ, რასაკვირველია, მსგავსი რამ არ მომხდარა. მნიშვნელოვანი საკითხია, რომ არა მხოლოდ არასამთავრობო ორგანიზაციათა შორის, არამედ საზოგადოებაშიც არანაირი სოლიდარობა არ არსებობს. ამ ქვეყანაში ეს სიტყვა სრულიად უცხოა.

შეკითხვა დარბაზიდან: სამოქალაქო საზოგადოება ევროპაში რელიგიასთან ბრძოლის შედეგად ჩამოყალიბდა. ჩვენ სხვაგვარი დამოკიდებულება გვაქვს რელიგიასთან, უფრო აღმოსავლური. ამის შედეგი ხომ არ არის სამოქალაქო საზოგადოების ასეთი პასიურობა?

ლაშა ბაქრაძე: ხშირად რელიგიური ჯგუფები ცდილობენ ჩაანაცვლონ სამოქალაქო საზოგადოება, მაგრამ ამავე დროს თვით ამ რელიგიური ჯგუფების შინით, მაგალითად, კათოლიკურ ეკლესიაში, არსებობს მოდერნიზაციის მცდელობა. ამას ძალიან დიფერენცირებულად უნდა მივუდგეთ. ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია უაღრესად კონსერვატიული და წარსულზე ორიენტირებულია. ამის ნათელი მგალითია არქიტექტურა. ვერ დამისახელებთ საქართველოს ვერცერთ კუთხეს, სადაც არსებობდეს თანამედროვე არქიტექტურული ფორმის ეკლესია. ამას ჩვენ, როგორც მართლმადიდებლები, ვერც კი წარმოვიდგენთ. როდესაც ზუსტად ისეთ ეკლესიებს აშენებენ, როგორიც შუა საუკუნეებში შენდებოდა, ეს იმას ნიშნავს, რომ შინაგანი განვითარება არ მომხდარა.

თუ საზოგადოება პრობლემას მხოლოდ ხელისუფლებაში დაინახავს, შორს ვერ წავალთ. ეკლესიის საკითხი აბსოლუტურად ტაბუირებულია ჩვენს ქვეყანაში. თუკი საზოგადოება ვერ დაინახავს ეკლესიის გამუდმებულ ჩარევას ადამიანის ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ჩარევას, რომელსაც შეუძლებელია ყველა არ ეთნხმებოდეს, მაგრამ პროტესტს კი არავინ გამოთქვამს, ეს არ არის კარგი. ცუდია ის. რომ ამ თემაზე საერთოდ არ შეიძლება საუბარი, რადგან ეს თითქოს „საღმრთო“ საკითხია, რომელსაც ეპისკოპოსების მცირე ჯგუფი განაგებს. ამის გამოც საქართველო შორს ვერ წავა.

პოზიცია დარბაზიდან: მეც ვფიქრობ, რომ სამოქალაქო საზოგადოების შექმნისა და თავისუფალი აზროვნების ხელშესაწყობად ეკლესიას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ბათუმის უნივერსიტეტის ერთ-ერთი ლექტორის თქმით, იეჰოვას მოწმეები არ არიან ქართველები და ისინი ანტისახელმწიფოებრივ საქმიანობას ეწევიან. იგი ასეთ აზრებს სტუდენტებშიც აღვივებს. ასეთი ადამიანები ფიქრობენ, რომ თუ მართლმადიდებელი არა ხარ, არც ქართველი ხარ, საზოგადოების არასრულუფლებიანი წევრი ხარ. ეს ალბათ იმის ბრალიც არის, რომ საზოგადოებრივ პროცესს დიდწილად პოლიტიკოსები წარმართავენ, რომლებიც ხშირად ნეგატიურ სტერეოტიპებს ქმნიან, რაც საზოგადოების დომინანტურ შეხედულებად იქცევა ხოლმე. დიდი როლი აკისრია სამოქალაქო საზოგადოების განვითარების პროცესში მედიასა და არასამთავრობო სექტორსაც.

ნინო დანელია: ეს ყველაფერი დამოკიდებულია პირად, ნებაყოფლობით აქტიურ ჩართულობაზე ამ პროცესებში. რაოდენობას არა აქვს დიდი მნიშვნელობა, ვისაც გული ერჩის, უნდა ჩაერთოს ამ საქმეში, რადგან, ლაშას დავეთანხმები, პირადი მაგალითის ძალა ასეთ დროს დიდია.

ლაშა ბაქრაძე: ეს აქტიურობა სწრაფ შედეგზე არ უნდა იყოს გათვლილი, ისეთ შედეგზე, რომელსაც ადამიანი ძალიან მალე დაინახავს. შეიძლება ეს ძალიან მორალისტურად მოგეჩვენოთ, მაგრამ მიმაჩნია, რომ ადამიანისთვის მნიშვნელოვანია იმდენი თავისუფლება მაინც შეინარჩუნოს, რომ პროტესტი გამოხატოს იმის მიმართ, რასაც ის უსამართლობად თვლის. შეიძლება ამან შედეგი არ მოგვიტანოს, მაგრამ ეს არის მორალის ის მინიმუმი, რომელიც ადამიანს უნდა ჰქონდეს; ის მაინც უნდა შეძლოს, რომ თქვას - აი ეს არ არის სწორი და ვთვლი, რომ ეს სხვაგვარად უნდა იყოს. შეიძლება ამის გამო ადამიანები ციხეშიც მჯდარან და დაუხვრეტიათ კიდეც, მაგრამ დღეს ჩვენ ასეთი რამ არ გვემუქრება და აზრის თვისუფლად გამოსახატავად დღევანდელი პირობები ბევრად უკეთესია იმასთან შედარებით, რაც კომუნისტების ეპოქაში იყო. იმ დროიდან მოდის სწორედ ტაბუირებული თემები, რომ, ვთქვათ, მუსულმანთა შევიწროებაზე არ უნდა ვისაუბროთ და ა. შ. კომუნისტებს ეგონათ, თუ რომელიმე მიუღებელ საკითხზე არ ილაპარაკებდნენ, ეს საკითხი აღარ იარსებებდა, და სწორედ ამის გამო დაემხოთ თავზე ის რეჟიმი.

პოზიცია დარბაზიდან: რაც ჩვენ გვჭირს, ეს არის მაქსიმალიზმი. იმ პოლიტიკამ, რაც ვარდების რევოლუციის შემდეგ გატარდა, მოიტანა გადახრა ეკლესიისკენ. თუნდაც 26 მაისს, როდესაც ამდენი ხალხი მოვიდა სტადიონზე, სადაც მეც გახლდით, განწყობა ასეთი იყო: თუ აქ არ არის საშველი, არის სადღაც იქ, სადაც წავიდა კიდეც ეს მასა. ეს იყო ჩვენი ტრაგედია. არავინ არ არის რელიგიური მოტივების წინააღმდეგი, მაგრამ ეს ორპოლუსიანობა და ხშირი ცვალებადობა ადამიანს აბნევს და მის შინაგან თავისუფლებას ვნებს. მე მხოლოდ ეს ბოლო ათი წელია, რაც ხშირად მესმის სიტყვა სამოქალაქო საზოგადოება, მანამდე ამის მოსმენა თითქმის შეუძლებელი იყო. მე ვსწავლობდი პეტერბურგში, რეპინის აკადემიაში, რომელიც 1983 წელს დავამთავრე, და მინახავს 70-იანი წლების ლენინგრადის ე.წ. ანდეგრაუნდი, თუნდაც ბორის გრებენშიკოვი, დიმიტრი შაგნი და მის მიერ ჩამოყალიბებული მხატვრების წრე. 70-80-იან წლებში ბათუმში ბათუმელმა ბიჭებმა კინოკლუბი ჩამოვაყალიბეთ, ვსაუბრობდით ფილმებზე. ეს იყო გულწრფელი წამოწყება, რომელიც 80-იან წლებში სახელმწიფოს, კომუნისტური წყობის წინააღმდეგ მიმართულ კამპანიებში გადაიზარდა. ალბათ ეს იყო სამოქალაქო საზოგადოება. მახსოვს აკაკი ბაქრაძის ლექციები, რომელიც ჩვენთანაც მოვიდა, კინოკლუბში. თავისუფლების ინსტიტუტი რომ ახსენეთ, კი, იყო ეს სამოქალაქო აზოგადოების ნაწილი, ჩანასახი მაინც, მაგრამ რა ემართებათ მას შემდეგ, რაც ადამიანები პოლიტიკურ ასპარეზზე გადაინაცვლებენ? 26 მაისს ვიყავი სტადიონზე და, ვფიქრობ, ამ სამოცი ათასი ადამიანიდან მხოლოდ მცირე ნაწილს არ უნდოდა წასვლა სამებაში. ვფიქრობდი, პატრიარქმა რომ უთხრას პრეზიდენტს გადადექიო, მაშინ ალბათ პრეზიდენტიც გადადგება, და რას მოიტანს ეს, ან კი შეიძლება ასეთი რამ თქვას? და მ ორჭოფობაში დავიბენით ყველა. ეს არის ჩვენი ტრაგიზმი. ვარდების რევოლუციისგან ცვლილებებს მოველოდით, მაგრამ რადგან იმედები არ გამართლდა, ხალხის უმრავლესობამ რელიგიას მიაშურა. სტადიონიდანაც ხალხი შეუგნებლად გაემართა კლესიისკენ, რადგან ფიქრობდნენ, რომ იქ იყო საშველი. ჩვენ, სამწუხაროდ, სასურველს რეალობად წარმოვიდგენთ ხოლმე.

ნინო დანელია: ამის მიზეზი, არ ვიცი, რამდენად დამეთანხმებით, შეიძლება ის არის, რომ ჩვენ ხელისუფლებას გადავაბარეთ ჩვენი წილი პასუხისმგებლობა და ვუთხარით - აჰა ეს ღირებულებები, აქამდე, თქვენს ერთ ნაწილს მაინც, ლიბერალური ღირებულებებისთვის უბრძოლია, ხლა კი პოლიტიკური ძალაუფლებაც თქვენს ხელთ არის და მიხედეთ საქმეს. ჩვენ უფრო პასიურები გავხდით, რადგან ჩავთვალეთ, რომ ხელისუფლებას საზოგადოების აქტიურობისგარეშეც შეუძლია მართოს ქვეყანა და ხელი შეუწყოს იმ ღირებულებების დამკვიდრებას, რისთვისაც თითქოს იბრძოდა. 2004-2005 წლების მოვლენებმა უფრო მეტად ჩვენი სისუსტე წარმოაჩინა, ვიდრე ხელისუფლების, რომელიც არათანმიმდევრული აღმოჩნდა სამოქალაქო ღირებულებების განვითარებისა და განმტკიცების პროცესში.

ნაწილი II

ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებებთან დაკავშირებული
ძირითადი ცნებები

(ღირსება, თავისუფლება, თანასწორობა)

„ვარდთა და ნეხვთა ვინათგან მზე სწორად მოეფინების“.

შოთა რუსთაველი

ფრიდონ საყვარელიძე

ღმერთის წინაშე ადამიანების თანასწორობის რწმენა ყოველთვის არსებობდა. ეს რწმენა თეორიულადაა ასახული სხვადასხვა ტრადიციის მქონე კონკრეტულ რელიგიურ-ფილოსოფიურ სქემებში.ამ იდეის ყველაზე ადეკვატური რელიგიური ფორმა გახდა ადამიანების, როგორც ერთი ღმერთის შვილების, თანასწორობის მონოთეისტური კონცეფცია. იუდეურ ტრადიციაში თანასწორობა ღვთის მიერ ადამიანის სახედ თვისად შექმნას ეყრდნობა, აგრეთვე იმ ფაქტსაც, რომ ღმერთმა ადამიანთა მოდგმის ერთადერთი წინაპარი შექმნა და არა რამდენიმე, რაც საბაბს მოგვცემდა ადამიანურ არსებათა სუბსტანციურ უთანასწორობაზე გველაპარაკა. ქრისტიანობაში თანასწორობის ყველაზე ნათელ გამოხატულებად ტრადიციულად გალატელთა მიმართ პავლე მოციქულის ეპისტოლე ითვლება: „აღარარის იუდეველი, აღარც ბერძენი, აღარც მონა და აღარც თავისუფალი, აღარც მამრი და აღარცა მდედრი, რადგან ყველანი ერთი ხართ ქრისტე იესოში“ (გალ. 3:28), თუმცა შესაძლოა ადამიანთა თანასწორობა უფრო სიღრმისულად იესო ქრისტეს ცნობილ შეგონებაში იყოს გამოხატული: „გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი“ (მათე 22:39), ვინაიდან აქ არ არის პირდაპირი მინიშნება იმის შესახებ, რომ მოყვასი აუცილებლად მორწმუნეთა ერთიანი თემის წარმომადგენელი უნდა იყოს.

მაინც რას ნიშნავს თანასწორობა?

თანასწორობა იმ ადამიანის ფსიქოლოგიური მდგომარეობა, გნებავთ, შინაგანი მოთხოვნილებაა, რომელიც გრძნობს, რომ ის სხვაზე უარესი, სხვაზე დაბლა მდგომი არ არის, რომ თავისი მდგომარეობით იგი დიდად არ ჩამორჩება სხვებს. მეორეც, ეს არის უფრო იშვიათი ფსიქოლოგიური მდგომარეობა ადამიანისა, რომელიც თვლის, რომ ის არ უნდა აღემატებოდეს, და არცა აქვს სურვილი აღემატებოდეს, სხვა ადამიანებს. ადამიანს ახასიათებს მისწრაფება - იყოს თანასწორი სხვა ადამიანისა, ძლიერ არ განსხვავდებოდეს სხვისგან. ჩვენ გვეშინია გამოვჩნდეთ სხვაზე მაღალი ან დაბალი.ამავდროულად ყველა ადამიანი განსხვავებულ სოციალურ და კულტურულ გარემოში განსხვავებული ნიჭითა და შესაძლებლობებით იბადება, და, ამასთან ერთად, თითოეულ მათგანს ამქვეყნად საკუთარი, სხვისგან განსხვავებული კვალის დატოვება სურს.

თანასწორობის ცნება თავისი მნიშვნელობით ძალიან ახლოს დგას დისკრიმინაციის აკრძალვასთან. დისკრიმინაცია კი ნებისმიერ რაციონალურ დასაბუთებას მოკლებულ ფიზიკურ და ბიო ლოგიურ ნიშნებზე აგებულ უფლებათა და უფლებამოსილებათა დიფერენციაციაა. მაგალითად, უსინათლოებისთვის ავტომობილის მართვის აკრძალვა ან ყალბი ფულის მჭრელისთვის ხაზინაში მუშაობაზე უარის თქმა დისკრიმინაციად არ ჩაითვლება, რადგან ასეთ აკრძალვას რაციონალური დასაბუთება აქვს. მაგრამ დისკრიმინაციული იქნება ფერადკანიანისთვის ან, ვთქვათ, ქალებისთვის მართვის უფლების წართმევა.

არსებობს მოსაზრება, რომ თანასწორობა მდგომარეობა, რომლისკენაც ჩვენ მივისწრაფით; მაგრამ, ამავე დროს, თანასწორობა ეს არის მოთხოვნილება და არა რეალობა.

ხომ არ დარჩა თანასწორობა

მხოლოდ სურვილად?

თანასწორობა - რევოლუციების განუყრელი ლოზუნგი

„თანაბარი უფლებები
ყველას, განსაკუთრებული
პრივილეგიები - არავის“.

თომას ჯეფერსონი

თანასწორობა ყველა რევოლუციის ლოზუნგი იყო, რომელიც ხმამაღლა ჟღერდა რევოლუციამდე, რევოლუციის შემდეგ კი მას მუდამ ივიწყებდნენ და ღალატობდნენ. თანასწორობა, როგორც პოლიტიკური მოთხოვნა, XVIII საუკუნის ბოლოს ჩამოყალიბდა. ამერიკის ვირჯინიის შტატის უფლებათა ქარტია აცხადებდა, რომ ყველა ხალხი თავისი ბუნებით ფლობს თანასწორ თავისუფლებებს, დამოუკიდებლობის უფლებას და რიგ თანდაყოლილ უფლებებს. საფრანგეთის 1793 წლის კონსტიტუციამ გამოაცხადა: ხელისუფლება იმისთვის ყალიბდება, რომ ადამიანს შეეძლოს ისარგებლოს საკუთარი ბუნებრივი და განუყოფელი უფლებებით - თანასწორობით, თავისუფლებით, უსაფრთხოებით და საკუთრების უფლებით. თანასწორობის იდეა ზოგჯერ თვითმიზნად ქცეულა და აბსურდული და ამავე დროს ტრაგიკული ფორმები მიუღია. მაგალითად, საფრანგეთში გილიოტინის შემოღების აუცილებლობას სხვა მიზეზებთან ერთად თანასწორობის არგუმენტიც დაედო საფუძვლად (იგულისხმებოდა თანასწორობა სიკვდილით დასჯის დროს; გილიოტინის შემოღებამდე არისტოკრატთა სიკვდილით დასჯა ხმლით თავის მოკვეთის საშუალებით ხდებოდა, მაშინ, როცა უბრალო ადამიანებს უსჯიდნენ ჩამოხრჩობას, ცეცხლზე დაწვას და ა.შ. საფრანგეთის რევოლუციამ გილიოტინის მეშვეობით ამ მხრივ ყველა ადამიანი „გაათანაბრა“). 1917 წლის ბოლშევიკურმა რევოლუციამ მუშებისა და გლეხების უპირატესობა აღიარა და საყოველთაო თანასწორობის ნაცვლად პროლეტარიატის დიქტატურა დაამყარა, რაც პრაქტიკულად პარტიული ნომენკლატურის დიქტატურად გადაიქცა.

პოლიტიკოსები და თანასწორობა

თანასწორობაზე ხშირად საუბრობენ, განსაკუთრებით -პოლიტიკოსები. რა აქვთ მათ მხედველობაში?

თანასწორობის ცნებას პოლიტიკოსთა ენაზე შეიძლება სხვადასხვა მნიშვნელობა ჰქონდეს. როდესაც თანასწორობაზე - უხეშად რომ ვთქვათ -კომუნისტურიწარმომავლობის ადამიანი საუბრობს, ის თითოეული ადამიანის ფინანსურ და არაფინანსურ საკუთრებასა და ცხოვრების პირობებს გულისხმობს. ლოზუნგი - „ჩვენ ერთნაირი კუჭები გვაქვს“ -ასეთი მიდგომის ნათელი მაგალითია. ეს იმას ნიშნავს, რომ ყველას ყველაფერი თანასწორად ეკუთვნის და ყველას ერთნაირი საარსებო პირობები უნდა ჰქონდეს. კომუნისტები ადამიანებს შორის ტრაფარეტული მსგავსების მიღწევას ესწრაფვიან და მათ ხელოვნურ და ზოგჯერ ძალადობრივ გათანაბრებას ცდილობენ (საბჭოური „уравникловка“ ამის კარგი მაგალითია).

სოციალისტისათვის თანასწო-რობა სასტარტო პირობების თანასწორობას ნიშნავს. ცხოვრების დასაწყისში ყველას თანაბარი შესაძლებლობა უნდა ჰქონდეს, შემდგომ კი უნარიანები და შრომისმოყვარენი წარმატებას მიაღწევენ, მაშინ, როდესაც ამ თვისებებს მოკლებულნი კარიერას ვერ გაიკეთებენ. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მეოცე საუკუნის დამდეგს ამ იდეამ მემკვიდრეობის უფლების უარყოფამდე მიგვიყვანა. სოციალისტის აზრით, თუ ერთ ადამიანს შრომისმოყვარე და მდიდარი წინაპარი ჰყავდა, მეორე კი ღარიბ ოჯახში დაიბადა, ეს ხაზს გადაუსვამს თანასწორობას.

ლიბერალიზმი და თანასწორობა

„ღმერთმა ადამიანები
განსხვავებული
შექმნა, პოლკოვნიკმა
კოლტმა კი გაათანაბრა
მათი შანსები“.

ცნობილი ამერიკული გამონათქვამი

„ყველა თანასწორია,
მაგრამ ზოგიერთი - უფრო
მეტად თანასწორია“.

ჯორჯ ორუელი

როდესაც თანასწორობაზე ლიბერალი საუბრობს, ის კანონის წინაშე თითოეული ადამიანის თანასწორობას გულისხმობს. ეს იმას ნიშნავს, რომ არ შეიძლება კანონის გამოყენება ვინმეს დისკრიმინაციის მიზნით, ანუ კანონმა არ უნდა მოახდინოს ადამიანების დაუსაბუთებელი დიფერენცირება. საგულისხმოა, რომ, როდესაც საკანონმდებლო აქტში ნახსენებია ქართველი, რუსი, ებრაელი, დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ ეს კანონი ვიღაცის დისკრიმინაციას ახდენს (ან კანონში ნახსენებ ხალხთა დისკრიმინაციას, ან იმ ხალხებისა, რომლებიც ამ კანონში არ იხსენიებიან). იგივე შეიძლება ითქვას კანონზე, რომელშიც ყურადღება ადამიანის ფიზიკურ და ბიოლოგიურ თავისებურებებზე არის გამახვილებული (ზოგიერთი იშვიათი გამონაკლისის გარდა). კანონის წინაშე თანასწორობა ხელისუფლების თვითნებობისაგან ინდივიდებისა და უმცირესობების დაცვის ყველაზე მნიშვნელოვანი ფორმაა.

მეორეც, ლიბერალი მიიჩნევს, რომ ყველას თანაბარი შანსი უნდა ჰქონდეს კანონის წინაშე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ლიბერალს თანასწორობა კანონის წინაშე თანასწორობად ესმის. როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, შესაძლებელია სამართლებრივი სისტემის შექმნა დისკრიმინაციული დებულებების გარეშე, მაგრამ ვართ კი ჩვენ თანასწორნი კანონის წინაშე? კანონის წინაშე თანასწორობა ორ რამეს ნიშნავს: პირველი - მე მაქვს თანაბარი უფლებრივი დაცვა. ე.ი. არავის არავითარი პრივილეგია არა აქვს. კანონი ისევე მეხება მე, როგორც სხვა მოქალაქეებს, პრეზიდენტს, პრემიერს, სახელმწიფო ინსტიტუტებსა და დაწესებულებებს.

ამას კანონის მოქმედების უნივერსალურობასაც უწოდებენ. მაგრამ განა ეს ხორციელდება რეალურ ცხოვრებაში? ზოგთა მიმართ კანონი უფრო შემწყნარებლურად და კეთილმოსურნედ გამოიყენებოდა და დღესაც გამოიყენება. ყველგან და ყოველთვის თანამდებობის პირები სხვადასხვაგვარად ექცევიან მდიდრებსა და ცნობილ ადამიანებს და ღარიბებსა თუ საზოგადოებისათვის მარგინალურ ჯგუფებს. ამას გარდა, როდესაც სასამართლოში მდიდარი ადამიანის საქმე განიხილება, ის საუკეთესო და, შესაბამისად, ძვირადღირებულ ადვოკატს შეარჩევს, შეიძლება ერთი ადვოკატი არც იკმაროს და რამდენიმე აიყვანოს. გასაგებია, რომ ხელმოკლე ადამიანს ამის შესაძლებლობა ვერ ექნება. ამ განსხვავებების გასათანაბრებლად არაერთი სამართლებრივი სისტემა შეიქმნა, მაგრამ სრული წარმატების მიღწევა, იმგვარი ვითარების შექმნა, რომელიც ლიბერალების მეორე პირობას დააკმაყოფილებდა, სამწუხაროდ, ჯერჯერობით ვერსად მოხერხდა. გამორიცხული არ არის, რომ თანასწორი დამოკიდებულების პოსტულატი პრაქტიკულად განუხორციელებელია, მაგრამ ეს სრულიადაც არ ნიშნავს მასზე უარის თქმას.

ამავე დროს თანასწორობა კანონის წინაშე ჩემი თავისუფლების გარანტიაა. ეს ნიშნავს, რომ თითოეული ინდივიდი თანასწორია მისი უფლებების დაცვის თვალსაზრისით. ამიტომ ყველას აქვს თანაბარი შესაძლებლობა აირჩოს ცხოვრების თავისი წესი, თუ ეს სხვების უფლებებსა და თავისუფლებებს არ შელახავს. მეორე მხრივ, თანასწორობა ნიშნავს აგრეთვე შესაძლებლობების თანასწორობას ყველასათვის. უხეშად რომ ვთქვათ, ეს იმას ნიშნავს, რომ, თუ სადღაც რაიმე სახის „განძი“ (მატერიალური თუ სულიერი) დევს, ყვე- ლას უნდა ჰქონდეს მასთან მის- ვლის და მისი დაუფლების თა- ნასწორი შესაძლებლობა. თუმცა „განძამდე“, რა თქმა უნდა, ყველა ვერ მიაღწევს, რადგან მისკენ მიმავალ გზაზე სხვადასხვა დაბრკოლება შეხვდებათ - ზოგჯერ სათანადო ცოდნის შეძენა იქნება საამისოდ საჭირო, ზოგჯერ - ამ ცოდნის სწორად გამოყენება, ზოგჯერ -ხასიათის სიმტკიცე და ა.შ. მთავარია, რომ „განძამდე“ მისვლა არავის ეკრძალებოდეს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, გამოთქმა „თანასწორი შესაძლებლობები“ არ ნიშნავს „ერთნაირ შესაძლებლობებს“. ეს უკანასკნელი განუხორციელებელია. ერთი ჯანმრთელი იბადება, მეორეს კი თანდაყოლილი დაავადება აწუხებს, ერთი ბავშვის მშობლები ფიქრობენ და ზრუნავენ მის მომავალზე და თავიდანვე აზიარებენ მას კულტურასა და განათლებას, სხვები უზრუნველად ცხოვრობენ და მომავალზე ფიქრით თავს დიდად არ იწუხებენ, ერთი ამერიკის შეერთებულ შტატებში იბადება, მეორე - ჩინეთში, სხვა კი ავღანეთში და, რა თქმა უნდა, მათ წარმატების მისაღწევად ერთნაირი შესაძლებლობები ვერ ექნებათ. შესაძლებლობების თანასწორობის არსს მკაფიოდ განსაზღვრავს ფრანგული გამონათქვამი - „Une carriere ouverte aux les talents“ („ტალანტებისთვის ყველა გზა ხსნილია“). ადამიანთა შესაძლებლობები მათი მონაცემებითა და ტალანტით განისაზღვრება და არა წარმომავლობით, ნაციონალური კუთვნილებით, კანის ფერით, სქესით და სხვა, ამ შემთხვევაში არაარსებითი ფაქტორებით. ამავე დროს ლიბერალიზმი არ კმაყოფილდება თეზისით, რომლის მიხედვითაც ინდივიდმა სხვებზე უკეთ იცის საკუთარი ინტერესები. თანასწორობის ცნება ინდივიდის შესაძლებლობების მაქსიმიზაციასაც მოიცავს, რაც წარმოუდგენელია განათლების გარეშე - მხოლოდ მას შეუძლია უზრუნველყოს შესაძ- ლებლობების ქმედითი თანას- წორობა. ამიტომ ამბობენ, რომ „ლიბერალიზმი გვთავაზობს არა თევზს, არამედ ანკესს თევზის დასაჭერად“. სწორედ ანკესი უზრუნველყოფს ამ შემთხვევაში თანაბარ შესაძლებლობებს. თანაც, შეიძლება ითქვას, რომ მეთევზის მიერ უფრო მეტი თევზის დაჭერის შესაძლებლობა იზრდება, თუ მას ამის გაკეთებას ვასწავლით (ამ საკითხების შესახებ დაწვრილებით უკვე ვისაუბრეთ სტატიაში „ლიბერალიზმი: ახალი გამოწვევები“//„სოლიდარობა“, 2007 წ., №3).

კანონის წინაშე თანასწორობის ცნებას მეორე მხარეც აქვს. ეს არის თანასწორობა კანონშემოქმედებაში, რომელშიც ყველა თანაბარი ხარისხით მონაწილეობს. არსებითად, ეს უკვე დემოკრატიაა, დემოკრატია, როგორც თანასწორობის შემადგენელი ნაწილი, რადგან დემოკრატია გულისხმობს, რომ ყველას შეუძლია მონაწილეობის მიღება იმ კანონის შექმნაში, რომელიც უშუალოდ მას შეეხება. ეს შესაძლებელია როგორც არაპირდაპირი გზით (რაც არჩევნებში მონაწილეობისას ჩვენი ნდობით აღჭურვილი პირისთვის ხმის მიცემას გულისხმობს, რომელიც, ერთი მხრივ, საკანონმდებლო ორგანოში ჩვენი ინტერესების გამტარებელი კანონების ინიცირებას განახორციელებს, მეორე მხრივ კი მხარს დაუჭერს სხვის მიერ ინიცირებულ ამგვარ კანონპროექტებს), ასევე პირდაპირი გზითაც (როდესაც მოქალაქეებს კანონმდებლობით აქვთ განსაზღვრული საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება გარკვეული პროცედურების გავლის შემდეგ. საქართველოში მოქალაქეების მიერ საკანონმდებლო ინიციატივის ინიცირებას 200 000 ხელმოწერა სჭირდება. ამ შემთხვევაში პარლამენტი ვალდებულია დღის წესრიგში შეიტანოს და განიხილოს ეს კანონპროექტი).

თანასწორობა რეალურ ცხოვრებაში

დემოკრატიულ სამყაროში თანასწორობა ნიშნავს რეალურთანასწორობას, თანასწორობას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. ჩვენ მიჩვეულნი ვართ თანასწორობის ერთობ ფორმალურ გაგებას: თუ კანონებში არ არის მკაფიო დისკრიმინაცია, გვგონია, რომ გვაქვს თანასწორობა! მაგრამ ეს ხომ ასე არ არის! როდესაც კანონმდებლობაში ლაპარაკია ქალისა და მამაკაცის თანასწორობაზე, ეს სრულიადაც არ ნიშნავს, თითქოს რეალურ თანასწორობასთან გვქონდეს საქმე.

მაგალითად, კანონებში შეიძლება არ იყოს ჩადებული ქალების დისკრიმინაცია, მაგრამ პრაქტიკულად ადგილი ჰქონდეს ამას. შემოწმება ადვილია: თუ, მაგალითად, გაზეთებში გამოქვეყნებული განცხადებების გაანალიზებისას აღმოჩნდება, რომ მათ უმრავლესობაში სამუშაოდ მამაკაცებს ეპატიჟებიან, ცხადი გახდება, რომ რეალურ ცხოვრებაში დარღვეულია ქალსა და მამაკაცს შორის თანასწორობა. ამ შემთხვევაში ჩვენ საქმე გვაქვს დისკრიმინაციასთან, თუმცა იგი კანონით განმტკიცებული არ არის.

ადამიანის უფლებათა შესახებ არსებულ დოკუმენტებში სხვა გაგებაა თანასწორობისა. მათში იგულისხმება ნამდვილი თანასწორობა, თანასწორობა ცხოვრებაში, პრაქტიკაში და არა თანასწორობა მხოლოდ კანონებში, თანასწორობა მხოლოდ ქაღალდზე.

გენდერული თანასწორობის თვალსაზრისით, სხვადასხვა პროფესიის განსხვავებული მისაწვდომობაც კამათს იწვევს. იქნებ ვინმეს არ სურს, რომ ქალები ცხენოსან პოლიციაში მსახურობდნენ ან მაღაროებში მუშაობდნენ, მაგრამ მათ უნდა ჰქონდეთ არჩევანის შესაძლებლობა, უნდა ჰქონდეთ უფლება თვითონ გადაწყვიტონ, სურთ ეს სამუშაო თუ არა.

ისიც ნათელია, რომ საზოგადოებრივ და ადამიანთა შორის ურთიერთობებში შეიძლება წარმოიშვას, და ხშირად წარმოიშობა კიდეც, არარაციონალური დიფერენციაციის ელემენტები, მაგრამ ეს პრობლემა სცილდება წინამდებარე წერილის ფარგლებს, რომელიც ადამიანის ხელისუფლებასთან ურთიერთობას ეხება.

მარინა კვაჭაძე

ექსპერტი, ორგანიზაცია „კონსტიტუციის 42-ე მუხლი“

ადამიანის თავისუფლება ის ღირებულებაა, რომელიც დაცულია სტანდარტებით, კანონებითა და სპეციალური პროცედურებით, უნივერსალურ და რეგიონალურ დონეზე; მისი მიზანია დაიცვას, განავითაროს და გააფართოოს ადამიანის უფლებები.

ამ ღირებულებების დაცვის ერთ-ერთ მექანიზმს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო წარმოადგენს, რომლის იურისდიქცია ევროსაბჭოს 47 წევრ-სახელმწიფოზე ვრცელდება. 1999 წლის 20 მაისიდან საქართველოს იურისდიქციის ქვეშ მყოფი ყველა პირი ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის დაცვის ქვეშ იმყოფება.

ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა ევროპული კონვენცია არამარტო აყალიბებს სამოქალაქო და პოლიტიკურ უფლებათა კატალოგს, არამედ ქმნის მისი დაცვის უნიკალურ მექანიზმს -ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს, რომლის მიზანია განიხილოს სახელმწიფოთაშორისი და ინდივიდუალური განაცხადები ევროპული კონვენციისა და მისი ოქმებით გარანტირებულ უფლებებთან და თავისუფლებებთან მიმართებით. გარდა ამისა, კონვენციის 46-ე მუხლის საფუძველზე სახელმწიფოები ვალდებულებას იღებენ „..დაემორჩილონ სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილებას ნებისმიერ საქმეზე, რომლის მხარეებიც ისინი არიან“.

კონვენციის ფარგლებშივე შეიქმნა საზედამხედველო ორგანო, რომელიც თვალყურს ადევნებს წევრ-სახელმწიფოთა მიერ სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულებას, ხოლო „სასამართლოს საბოლოო გადაწყვეტილება გადაეცემა მინისტრთა კომიტეტს, რომელიც ზედამხედველობს მის აღსრულებას“ (მუხლი 46.2). ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ადამიანის უფლებათა დაცვის ეფექტური მექნიზმია და მისი გადაწყვეტილებები ყველაზე კარგად ასახავს ადამიანის უფლებათა დაცვის ხარისხსა და „ტემპერატურას“ ამა თუ იმ წევრ-სახელმწიფოში.

დაფუძნებულია ევროპის სახელმწიფოთა სამართლებრივი სისტემა. ეს კი თავის მხრივ ავტორიტეტსა და პოპულარობას სძენს ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს. ამის დასტურია ევროპულ სასამართლოში შესული განაცხადების რაოდენობა და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მუხლების მრავალფეროვნება. 2007 წელს შესულ განაცხადთა რიცხვმა 41 700 მიაღწია. აქედან ნახევარზე მეტი (55%25) ოთხი სახელმწიფოს წინააღმდეგ იქნა შეტანილი: რუსეთის წინააღმდეგ - 26%25, თურქეთის წინააღმდეგ - 12%25, რუმინეთის წინააღმდეგ - 10%25 და უკრაინის წინააღმდეგ - 7%25.

ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა რაოდენობის პიკი 2006 წელზე მოდის. 2008 წელს ყველაზე მეტი განაცხადი, საერთო რაოდენობის 55%25, 4 ქვეყნის წინააღმდეგ შევიდა; ეს ქვეყნებია: თურქეთი (264 განაცხადი), რუსეთი (244 განაცხადი), რუმინეთი (199 განაცხადი), პოლონეთი (140 განაცხადი). გადაწყვეტილებების დაახლოებით 1/3, ანუ საერთო რაოდენობის 31%25, შეეხება უკრაინას (110 განაცხადი), იტალიას (63 განაცხადი), საბერძნეთს (74 განაცხადი); ბულგარეთს (60 განაცხადი), უნგრეთს (44 განაცხადი), გაერთიანებულ სამეფოს (35 განაცხადი), საფრანგეთსა (34 განაცხადი) და მოლდოვას (33 განაცხადი). დანარჩენ ქვეყნებზე გადაწყვეტილებათა 14%25 მოდის.

2008 წელი უპრეცედენტო რაოდენობის შეთანხმებებით გამოირჩეოდა. მათი რიცხვი დაახლოებით 3000 შეადგენდა სასამართლოს წესდების 39 მუხლის (დროებითი ზომების) ჩათვლით. 2008 წლის რუსეთ-საქართველოს კონფლიქტის შემდეგ სასამართლოში მიღებული იქნა 3000 ინდივიდუალური განაცხადი აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, რამაც საგრძნობლად გაზარდა სასამართლოს დატვირთვა. გარდა ამისა, სასამართლოში შესულია განაცხადი „საქართველო რუსეთის წინააღმდეგ“, რომელიც ასევე 2008 წლის მოვლენებს შეეხება.¹

საქართველო მრავალი საერთაშორისო ორგანიზაციისა და საერთაშორისო ხელშეკრულების მონაწილეა. გაეროს ადამიანის უფლებათა ძირითად დოკუმენტებთან მიერთებისა და ევროსაბჭოს ეგიდით მიღებულ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა ხელმოწერითა და რატიფიცირებით საქართველომ ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა აღიარება, დაცვა, განმტკიცება და პატივისცემა იკისრა. ამ ვალდებულებათა შემადგენელი ნაწილია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო პრაქტიკა და ამავე სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები. სახელმწიფოს მიერ ნაკისრ ვალდებულებათა განხორციელება მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული საერთაშორისო ნორმების ეროვნულ კანონმდებლობაში ინკორპორირებასა და ეროვნული სასამართლოების მიერ საერთაშორისო ხელშეკრულებათა და საერთაშორისო სასამართლო პრაქტიკის გამოყენებაზე.

დარღვევები ევროპული კონვენციის მუხლების მიხედვით და მოპასუხე სახელმწიფოები (2007 წელი)

საქართველოდან შესულ განაცხადებთან დაკავშირებული მონაცემები ასეთია:

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს განაჩენთა სტატისტიკური მონაცემები საქართველოსთან მიმართებაში

მასალები მოწოდებულია იუსტიციის სამინისტროს მიერ

ქვემოთ მოყვანი ცხრილში წარმოდგენილია ინფორმაცია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები განაცხადის განსახილველ საქმეთა სიიდან ამოღების შესახებ საქართველოსთან მიმართებაში

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებები განაცხადის დაუშვებლად ცნობის შესახებ საქართველოსთან მიმანთებაში

სასამართლო პროცესების სრული ოდენობა - 6;

სასამართლო პროცესი, რომელიც არანაკლებ ერთ დარღვევას შეეხება - 4;

სასამართლო გადაწყვეტილება, რომელშიც არ დადგინდა ევროკონვენციის მუხლების დარღვევა - 2;

მეგობრული გზით შეთანხმება (განსახილველ საქმეთა სიიდან ამოღება) - 1;

ეფექტური გამოძიება (მუხლი 5) - 1;

თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება (მუხლი 5) - 1;

სამართლიანი სასამართლოს უფლება (მუხლი 6) - 1;

სასამართლო პროცესების ხანგრძლივობა („გონივრული ვადა“, მუხლი 6) - 1;

თავისუფალი არჩევნების უფლება (I დამატებითი ოქმის მე-3 მუხლი) - 1.

ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს 2009 წლის 1 იანვრამდე გამოტანილი აქვს 28 გადაწყვეტილება, 18 საქმეში სასამართლომ დაადგინა კონვენციის და მისი დამატებითი ოქმების დარღვევა, 6 საქმეში უფლებების დარღვევა არ დადგინდა, ხოლო 3 საქმე ჯერ კიდევ არ შესულა კანონიერ ძალაში.

საქართველოში ევროპული სასამართლოს პოპულარობის მაჩვენებელია საქართველოდან სტრასბურგის სასამართლოში შესული სარჩელების რაოდენობა. როგორც დავინახეთ, მართალია, ის საერთო რაოდენობასთან შედარებით ბევრი არ არის, მაგრამ საქართველოსთვის, მისი მოქალაქეებისა და მის იურისდიქციის ქვეშ მყოფ პირთათვის ყოველ გადაწყვეტილებას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. ვგულისხმობ როგორც ევროსასამართლოში მოქალაქეთა მიერ მოგებულ საქმეებს, ასევე მათ მიერ წაგებულსაც.

1. საქართველოსთვის, დასავლეთ და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებისაგან განსხვავებით, ადამიანის უფლებათა ევროპული მექანიზმი ახალი ხილია. ამიტომ ცალკე კვლევის საგანს წარმოადგენს ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა ზემოქმედება ეროვნულ კანონმდებლობაზე, ახალი სამართლებრივი ნორმების ჩამოყალიბებასა და სასამართლო პრაქტიკის სრულყოფაზე. ბუნებრივია, ერთ სტატიაში ყველა ამ პრობლემის ძირეულად განხილვა ვერ მოხერხდება, მაგრამ ვეცდები რამდენიმე ზოგადი ტენდენცია დავახასიათო, კონკრეტულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით რომ იკვეთება.

თუ გადავხედავთ საქართველოს მიმართ ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ გამოტანილ საქმეებს, გარკვეულ ტენდენციას შევამჩნევთ. კერძოდ, ევროსაბჭოში გაწევრიანებიდან, ანუ 1999 წლიდან, საქმეები ძირითადად მე-3, მე-5 და მე-6 მუხლებს ეხებოდა.

შევარდნაძის პერიოდში გაგზავნილ საქმეთა უმეტესობაში ამ მუხლების დარღვევაზე იყო საუბარი (გამონაკლის წარმოადგენდა საქმე „გლდანის კონგრეგაციის 97 წევრი და 4 სხვა პირი საქართველოს წინააღმდეგ“). მაგრამ შემდგომ ადამიანის უფლებათა დარღვევებმა სხვა სფეროებშიც იჩინა თავი (ეს არ ნიშნავს, რომ ადრე საკუთრების ან არჩევნების უფლება არ ირღვეოდა), სარჩელებში მითითებული უფლებები უფრო მრავალფეროვანი გახდა და სხვა მუხლებსაც გადაწვდა, მაგალითად, მე-10, მე-9, მე 8 და I დამატებითი ოქმის I მუხლს, I დამატებითი ოქმის მე-4 მუხლს; გაიზარდა მე-3, მე-5 და მე-6 მუხლებით გარანტირებულ უფლებათა დარღვევის ფაქტები. განაცხადთა შინაარსის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, დარღვევებმა უფრო მძაფრი ხასიათი მიიღო. კონკრეტულ გადაწყვეტილებებთან დაკავშირებით სასამართლოს მოტივაციას თუ გადავხედავთ, თუნდაც სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულების საკითხში, დავრწმუნდებით, რომ სასამართლო იმეორებს თავის წინა გადაწყვეტილებებში მითითებულ პრობლემას და აღნიშნავს, რომ მთავრობამ ვერ უზრუნველყო სასამართლო გადაწყვეტილებათა გონივრულ ვადაში აღსრულების მექნიზმების შემუშავება. საქართველოს წინააღმდეგ გამოტანილი გადაწყვეტილებების ანალიზი საშუალებას გვაძლევს გამოვ ყოთ რამდენიმე მნიშვნელოვანი პრობლემა, რომელიც საქართველოს სინამდვილეში იჩენს თავს. ყველაზე ხშირია სასამართლო გადაწყვეტილებების აღუსრულებლობა, წამების ფაქტები, წინასწარი პატიმრობის ვადებთან დაკავშირებული დარღვევები.

სასამართლო გადაწყვეტილებათა აღუსრულებლობის თაობაზე უნდა ითქვას, რომ სამართლიანი განხილვის უფლება ძალაში შესული გადაწყვეტილების აღსრულების უფლებასაც მოიცავს. ნებისმიერი სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილების აღსრულება „სასამართლო პროცესის“ განუყოფელ ნაწილად უნდა განიხილებოდეს მე-6 მუხლის მიზნებიდან გამომდინარე^2. მიუხედავად იმისა, რომ იძულებით აღსრულების ღონისძიებებზე კანონით დადგენილი ვადებია დაწესებული, ხშირად სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულების პროცესი დიდი ხნით ჭიანურდება, რაც ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის დარღევის საფუძველია.

2005 წლის 27 სექტემბრის გადაწყვეტილებით ევროპული სასამართლოს მიერ დადგინდა კონვენციის მე-6(1), მე-13 და №1 დამატებითი ოქმის პირველი მუხლების დარღვევა და საქართველოს მთავრობას დაეკისრა განმცხადებლის სასარგებლოდ 202.000 ევროს გადახდა, რაც მოიცავს ქ. თბილისის საოლქო სასამართლოს 1999 წლის 6 დეკემბრის გადაწყვეტილებით განმცხადებლის სასარგებლოდ დაკისრებულ 254.188 ლარს, კერძოდ,200.000 ევროს -მატერიალური ზარალისათვის, რაც ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილებათა აღუსრულებლობა რომ რეალურ პრობლემას წარმოადგენს, ამის დასტურია ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში საქართველოს წინააღმდეგ გამოტანილი რამდენიმე გადაწყვეტილება.

სამშენებლო კომპანია შპს „იზა“-სა და მისი დირექტორის, ნოდარ მაკრახიძის საქმეში განმცხადებლები ასაჩივრებდნენ ევროპული კონვენციის მე-6(1) (სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლება), მე-13 (სამართლებრივი დაცვის ეფექტიანი საშუალებების უფლება) და №1 დამატებითი ოქმის პირველი (საკუთრების უფლება) მუხლების სავარაუდო დარღვევას. განაცხადის საფუძველს წარმოადგენს დიდუბე-ჩუღურეთის რაიონული სასამართლოს 2001 წლის 14 მაისის გადაწყვეტილების აღუსრულებლობა, რომლის შესაბამისადაც განათლების სამინისტროსშპს „იზას“ სასარგებლოდ 11.628 ლარის გადახდა დაეკისრა.

ანალოგიურია საქმე „შპს „ამატ-ჯი“ და მებაღიშვილი საქართველოს წინააღმდეგ“. იგი შეეხება ქ. თბილისის საოლქო სასამართლოს 1999წლის 6 დეკემბრის გადაწყვეტილების აღუსრულებლობას. მოპასუხე მხარეს საქარ-თველოს თავდაცვის სამინისტრო წარმოადგენდა. 1998- 1999 წლებში შპს „ამატ-ჯი“-მ საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს სხვადასხვა რაოდენობისა და ღირებულების თევზის პროდუქტი მიაწოდა. თავდაცვის სამინისტროს მიერ ანაზღაურებულ იქნა საქონლის ღირე ბულების მხოლოდ ნაწილი. ამის გამო „ამატ-ჯი“-მ 1999 წლის 29 ოქტომბერს სარჩელით მიმართა ქ. თბილისის საოლქო სასამართლოს და მოითხოვა საქართველოს თავდაცვის სამინისტროსათვის როგორც გადაუხდელი თანხის, ასევე სხვა სახის ზიანის ანაზღაურების დაკისრება, საერთო ჯამში 662.526 ლარის ოდენობით. ქ. თბილისის საოლქო სასამართლოს სამოქალაქო და სამეწარმეო საქმეთა კოლეგიის გადაწყვეტილებით შპს „ამატჯი“-სსასარგებლოდ საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს დაეკისრა 254.188 ლარის გადახდა. გადაწყვეტილება არ გასაჩივრებულა და იგი კანონიერ ძალაში შევიდა 2000 წლის 6 იანვარს.

2005 წლის 27 სექტემბრის გადაწყვეტილებით ევროპული სასამართლოს მიერ დადგინდა კონვენციის მე-6(1), მე-13 და №1 დამატებითი ოქმის პირველი მუხლების დარღვევა. საქართველოს მთავრო-ბას განმცხადებლის სასარგებლოდ 13.050 ევროს გადახდა დაეკისრა, რაც დიდუბე-ჩუღურეთის რაიონული სასამართლოს 2001 წლის 14 მაისის გადაწყვეტილებით განმცხადებლის სასარგებლოდ დაკისრებულ 11.628 ლარს მოიცავს. კერძოდ: 10.000 ევრო - მატერიალურიზარალისათვის, რომელიც მოიცავს დიდუბე-ჩუღურეთის რაიონული სასამართლოს 2001 წლის 14 მაისის გადაწყვეტილებით განმცხადებლის სასარგებლოდ დაკისრებულ 11.628 ლარს, 1.000 ევრო - მორალური ზარალისათვის და 2.050 ევრო სხვადასხვა სასამართლო ხარჯების დასაფარავად.

ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ სახელმწიფო საბიუჯეტო ორგანოების მიერ შიდა სასამართლო გადაწყვეტილებების აღუსრულებლობა, რაც თანხების უკმარისობით იყო გამოწვეული, ხანგრძლივ პრობლემას წარმოადგენდა, რაც მთავრობის მიერაც იქნა აღიარებული. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, სახელმწიფოს მხრიდან არ იქნა გატარებული ქმედითი ზომები ამ პრობლემის აღმოსაფხვრელად. ამის ნათელი მაგალითია საქმე „აპოსტოლი საქართველოს წინააღმდეგ“.

მოიცავს ქ. თბილისის საოლქო სასამართლოს 1999 წლის 6 დეკემბრის გადაწყვეტილებით განმცხადებლის სასარგებლოდ დაკისრებულ 254.188 ლარს და 2.000 ევროს სხვადასხვა სასამართლო ხარჯების დასაფარად.

2001 წლის 21 ნოემბრის ქ. ბათუმის საქალაქო სასამართლოს გადაწყვეტილებით მოქალაქე გელა აბუსელიძეს დაეკისრა ვალდებულება განმცხადებლის, ლეონიდ აპოსტოლის სასარგებლოდ გადაეხადა 2000 აშშ დოლარი და 100 ლარი. გადაწყვეტილება არ გასაჩივრებულა დაშევიდა კანონიერ ძალაში. მოვალემ უარი განაცხადა თანხის ნებაყოფლობით გადახდაზე, რის შემდეგაც განმცხადებელმა იძულებითი სააღსრულებო წარმოების დაწყება მოითხოვა. იძულებითი სააღსრულებო ღონისძიებების დასაწყებად ქ. ბათუმის სააღსრულებო ბიურომ განმცხადებელს გარკვეული თანხის წინასწარ გადახდამოსთხოვა, რაც აუცილებელი იყო იძულებითი სააღსრულებო ღონისძიებების განსახორციელებლად, თუმცა სააღსრულებო ბიუროს არ დაუკონკრეტებია რა ოდენობის თანხის გადახდა იყო საჭირო. კრედიტორის მიერ კანონით გათვალისწინებული წინასწარი ხარჯის გადახდას ითვალისწინებს საქართველოს კანონი „სააღსრულებოწარმოებათა შესახებ“. განმცხადებელმა, თავისი მატერიალური მდგომარეობის გამო, ვერ შეძლო თანხის წინასწარ გადახდა, თუმცა იგი თანახმა იყო აღსრულებასთან დაკავშირებული ხარჯები გადაწყვეტილების აღსრულების შემდეგ გადაეხადა, როდესაც კუთვნილ ფულს მიიღებდა.

განმცხადებლის მიერ აღსრულებასთან დაკავშირებულიხარჯის წინასწარ გადაუხდელობის გამო სააღსრულებო ბიურომ არ დაიწყო იძულებითი სააღსრულებო ღონისძიებები და 2001 წლის 21 ნოემბრის გადაწყვეტილება აღუსრულებელი დარჩა. გადაწყვეტილება დღეის მდგომარეობითაც აღუსრულებელია.

ევროპულმა სასამართლომ გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ საქართველოს მთავრობამ ვერ უზრუნველყო ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებული ვალდებულებისა და კანონიერ ძალაში შესული 2001 წლის 21 ნოემბრის გადაწყვეტილების შესრულება, შესაბამისად, დაადგინა ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევა.

ამავე საქმეში ევროსასამართლომ საქართველოს ხელისუფლებას დააკისრა მოვალეობა „სააღსრულებო წარმოებათა შესახებ“ კანონში სამი თვის განმავლობაში შეეტანა ცვლილებები, რაც სოციალურად დაუცველთა მონაცემების ბაზაში რეგისტრირებულ პირს შესაძლებლობას მისცემს წინასწარი ხარჯების გაღების გარეშე აღსრულდეს მის სასარგებლოდ გამოტანილი სასამართლო გადაწყვეტილებები.

ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტში შეტანილ საქართველოს მთავრობის პასუხში მითითებულ იქნა, რომ განხორციელდა ცვლილებები „სააღსრულებო წარმოებათა შესახებ“ საქართველოს კანონში, მისი საერთაშორისო სტანდარტებთან შესაბა მისობის აუცილებლობიდან გამომდინარე, გარდა ამისა, აღსრულების სამსახურის ეფექტურობის გაზრდის მიზნით განხორციელდა სტრუქტურული ცვლილებები. საქართველოს მთავრობამ აღნიშნულ საქმესთან დაკავშირებით მინისტრთა კომიტეტს 2006 წელს აცნობა, რომ დაგეგმილია შემდეგი ღონისძიებების

„1. ინფორმაციის წარმოდგენა იმ თანხების შესახებ, რომელთა გამოყოფაც მოხდება სახელმწიფო ბიუჯეტიდან შიდა სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულების მიზნით;

2. გადაწყვეტილებათა აღსრულების განრიგის წარმოდგენა იმ მიზნით, რომ მოხდეს განმცხადებელთა ინფორმირება, თუ როდის მიიღებენ ისინი კუთვნილ თანხებს;

3. საქართველოს კანონმდებლობის ცვლილება იმისათვის, რომ მოხდეს იმ საქმეების ხელახელი განხილვა, რომლებშიც ევროპული სასამართლო დარღვევებს და- ადგენს და ასევე ჩაიდოს დებულება, რომელიც შესაძლებლობას მისცემს დაზარალებულ მხარეს, მიიღოს გადაწყვეტილების აღსრულების დაგვიანებით გამოწვეული დამატებითი თანხები“.

2007 წლის 17 აპრილის წერილით სამდივნომ ზემოაღნიშნულ ღონისძიებებთან დაკავშირებით მთავრობისგან დამატებითი განმარტებები მოითხოვა და აღნიშნა, რომ საჭიროა მექანიზმის შემუშავება, რომელიც მომავალში უზრუნველყოფს შიდა სასამართლო გადაწყვეტილებების აღსრულებას. მინისტრთა კომიტეტმა მოითხოვა აგრეთვე ინფორმაცია იმ შიდასამართლებრივი საშუალებების შესახებ, რომლებიც გადაწყვეტილების აღუსრულებლობის გასაჩივრებისა და აღსრულების დაგვიანებით გამოწვეული ზარალის ანაზღაურების შესაძლებლობას იძლევა.

ადამიანის უფლებათა ევროპის სასამართლოს მითითებული გადაწყვეტილება და ევროპის საბჭოს მინისტრთა კომიტეტის რეკომენდაციები საფუძვლად დაედო „სააღსრულებო წარმოებათა შესახებ“ საქართველოს კანონში სათანადო ცვლილებებისა და დამატებების განხორციელებას (იხ. „სააღსრულებოწარმოებათა შესახებ საქართველოს კანონში ცვლილებებისა და დამატებების შეტანის შესახებ“ საქართველოს პარლამენტის 2008 წლის 15 ივლისის №210-ე კანონი). ცვლილებების შემდეგ 26-ე მუხლის მეორე წინადადება ამოიღეს ნორმის შემადგენლობიდან, ახალი რედაქციით ჩამოყალიბდა მე-10 მუხლი და სხვა ნორმები.

სასამართლოს გადაწყვეტილების აღუსრულებლობის საკითხი სხვა კონტექსტშიც იქნა განხილული. პირველი საქმე, რომელიც საქართველოს წინააღმდეგ იქნა აღძრული - „ასანიძე საქართველოს წინააღმდეგ“, - გარდა სხვა დარღვევებისა, მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევასაც შეიცავს.

ასანიძის საქმესთან დაკავშირებით ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ 2001 წლის 29 იანვარს საქართველოს უზენაესმა სასამართლომ განმცხადებლის, ასანიძის, გათავისუფლება ბრძანა, თუმცა იგი აჭარაში კვლავ პატიმრობაში რჩებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ საქმის გადასინჯვისა და მისი დაკავების შესახებ დამატებითი ბრძანება არ გაცემულა. ამდენად, თავისუფლების აღკვეთის გამოყენებისათვის კანონით გათვალისწინებული ან სხვა საფუძველი სასამართლო ბრძანების სახით არ არსებობდა. შესაბამისად, სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებელი 2001 წლის 29 იანვრიდან უკანონო პატიმრობაში იმყოფებოდა, რაც წინააღმდეგობაში მოდის მე-5 მუხლის პირველ პუნქტთან. ხოლო მე-6 მუხლის პირველ პუნქტთან დაკავშირებით სასამართლომ დაადგინა, რომ, ვინაიდან არ განხორციელდა 2001 წლის 29 იანვრის განჩინების, როგორც საბოლოო და სავალდებულო სასამართლო გადაწყვეტილების, აღსრულება მისი მიღებიდან სამ წელიწადზე მეტი ხნის განმავლობაში, აღნიშნულმა ფაქტმა კონვენციის მე-6 მუხლის პირველ პუნქტს ყოველგვარი მნიშვნელობა დაუკარგა. ამის გამო ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ადგილი ჰქონდა საქართველოს მიერ კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტისა და მე-6 მუხლის პირველი პუნქტის დარღვევას.

მე-3 მუხლთან დაკავშირებით სასამართლო დაეყრდნო წამების საწინააღმდეგო კომიტეტის მონაცემებს იმავე პატიმრობის პირობების თაობაზე. გარდა ამისა, ამ გადაწყვეტილებებში ასახულია ის სტანდარტები, რომლებიც სასამართლოს სხვადასხვა ქვეყნების მიმართ გამოტანილ გადაწყვეტილებებში აქვს ჩამოყალიბებული. მე-3 მუხლთან დაკავშირებული ზოგიერთი გადაწყვეტილება ერთმანეთს ჰგავს პატიმრობის გაუსაძლის პირობებზე ყურადღების გამახვილებით. ისინი სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა პირთა მიმართ არის გამოტანილი. მარ თლაც, საპატიმრო ადგილებში პატიმრობის პირობები არ შეესაბამება არც გაეროს და არც ევროსაბჭოს სტანდარტებს. ზოგჯერ მთავრობა მიუთითებს იმ ნაბიჯებზე, რომლებიც პატიმრობის პირობების გასაუმჯობესებლად გადაიდგა, მაგრამ საერთაშორისო სტანდარტებს ამ სფეროში მაინც ვერ ვუახლოვდებით. ამაზე მეტყველებს რამიშვილი-კოხრეიძის, ღავთაძის, ალიევის საქმეები.

საქართველოს წინააღმდეგ გამოტანილი გადაწყვეტილებების დიდი რაოდენობა წამების ფაქტებს შეეხება (ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლი -წამების აკრძალვა). მე-3 მუხლის შინაარსიდან გამომდინარე, საქართველოს წინააღმდეგ შესული განაცხადები წამების ფართო სპექტრს ეხება: საპატიმრო ადგილებში პატიმართა ჯანდაცვის საკითხებს („ღავთაძესაქართველოს წინააღმდეგ“; „პოღოსიანი საქართველოს წინააღმდეგ“), საპატიმრო პირობებს („ღავთაძე საქართველოს წინააღმდეგ“; „რამიშვილი და კოხრეიძე საქართველოს წინააღმდეგ“, „ალიევი საქართველოს წინააღმდეგ“), პატიმართა მიმართ წამების მეთოდების გამოყენებას („დანელია საქართველოს წინააღმდეგ“; „დავთიანი საქართველოს წინააღმდეგ“; „ღარიბაშვილი საქართველოს წინააღმდეგ“), დეპორტაციის საკითხებს, რომლებიც ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის კონტექსტში მოიაზრება („შამაევი და 12 სხვა საქართველოს წინააღმდეგ“).

როგორც ვხედავთ, საქართველომ ევროპულ სასამართლოში არაერთი საქმე წააგო წამების აკრძალვის მუხლით. მიუხედავად იმ ცვლილებებისა, რომლებიც სისხლის სამართლის მატერიალურ და პროცესუალურ კანონმდებლობაში განხორციელდა, წამების ფაქტები დღესდღეობით კვლავ პრობლემაა საქართველოში.

„უმთავრეს პრობლემას წარმოადგენს პატიმრების ჯანმრთელობის დაცვა - სასჯელაღსრულების დაწესებულებათა სამედიცინო სისტემა კვლავ ვერავითარ კრიტიკას ვერ უძლებს. მანამ, სანამ აღნიშნული პრობლემა არ მოგვარდება, სასჯელაღსრულების დაწესებულებებში განთავსებული პირების ჯანმრთელობა და სიცოცხლეც კი მუდმივ საფრთხეში იქნება, რაც, უდავოდ, წამებისა და არაადამიანური მოპყრობისტოლფასია. ასევე წამებად, არაადამიანურ და ღირსების შემლახავ მოპყრობად უნდა ჩაითვალოს დაწესებულებების უმრავლესობაში არსებული საყოფაცხოვრებო და სანიტარულ-ჰიგიენური მდგომარეობა“.

ავადმყოფი პატიმრების დაბრუნება სასჯელაღსრულებით დაწესებულებაში მათ სრულ განკურნებამდე ან იქამდე, სანამ მკურნალობის კურსი არ იქნება სრულად ჩატარებული წამების და არაადამიანური მოპყრობის ტოლფასია და ევროკონვეცნიის მე-3 მუხლის დარღვევად ითვლება.

საქმეში „პოღოსიანი საქართველოს წინააღმდეგ“⁴ განმცხადებელმა, ოპერაციის შემდგომი ჭრილობის შეხორცებამდე ციხეში მისი გადაყვანისა და პატიმრობის პერიოდში სამედიცინო მკურნალობის ჩაუტარებლობის გამო, ევროპულ სასამართლოს მის მიმართ კონვენციის მე-3მუხლის სავარაუდო დარღვევის პრეტენზიით მიმართა, მაგრამ სამართლიანი დაკმაყოფილებისთვის თანხა არ მოუთხოვია. ევროპულმა სასამართლომ საქართველოს მთავრობას მიუთითა, რომ, კონვენციის მე-3 მუხლის მიზნებიდან გამომდინარე, პატიმრის ჯანმრთელობის მდგომარეობის სტაბილურობის შენარჩუნების მიზნით სრულიადაც არ არის საკმარისი დიაგნოზის დასმა. ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ დასმული დიაგნოზის შესაბამისი თერაპია და ადეკვატური სამედიცინო მკურნალობა იქნეს ჩატარებული. ამიტომ სასამართლოსთვის მიუღებელია ის ფაქტი, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით განმცხადებლის არაერთი მოთხოვნა უპასუხოდ დარჩა და მხედველობაში არ იქნა მიღებული. მთავრობის მტკიცების საწინააღმდეგოდ, სასამართლო აღნიშნავს, რომ საჩივრებში მკაფიოდ იყო ჩამოყალიბებული განმცხადებლისთვის „აუცილებელი და ეფექტური“ მკურნალობის ჩატარების მოთხოვნა, რაც უსაფუძვლოდ დარჩა დაუკმაყოფილებელი. შესაბამისად, აღნიშნულ საქმეზე სასამარ თლომ კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევა დაადგინა.

„სამკურნალო დაწესებულებაში განთავსებული ავადმყოფი პატიმრის სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში დაბრუნება თავისთავად არ წარმოადგენს კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას. მთავარია იმის გარკვევა, სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში დაბრუნებამდე პირს თუ ჩაუტარდა საჭირო და ადეკვატური მკურნალობა, იყო თუ არა მისი დაწესებულებაში დაბრუნება გამართლებული მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობიდან გამომდინარე და დაბრუნების შემდეგ იმყოფებოდა თუ არა, საჭიროებისამებრ, სამედიცინო მეთვალყურეობის ქვეშ“. ევროპულმა სასამართლომ თავისი გადაწყვეტილებით საქმეზე „ღავთაძე საქართველოს წინააღმდეგ“ სახელმწიფოს პირდაპირ დააკისრა „იურიდიული ვალდებულება (...), მინისტრთა კომიტეტის კონტროლის ქვეშ შეარჩიოს ზოგადი და/ან, საჭიროების შემთხვევაში, ინდივიდუალური ღონისძიებები შიდასა მართლებრივ სისტემაში ინტეგრირებისათვის, რათა შეწყდეს სასამართლოს მიერ კონსტატირებული დარღვევები და შეძლებისდაგვარად აღმოიფხვრას მათი შედეგები“. ასევე ხშირია შემთხვევები, როდესაც მძიმე ავადმყოფი პატიმარი მსჯავრდებულთა და პატიმართა სამკურნალო დაწესებულებაში გადაჰყავთ, თუმცა მდგომარეობის ოდნავი გაუმჯობესების შემთხვევაში დაუყოვნებლივ აბრუნებენ სასჯელაღსრულების დაწესებულებაში, რის შედეგადაც მისი მდგომარეობა კიდევ უფრო რთულდება და სრული განკურნება თითქმის შეუძლებელი ხდება („ღავთაძე საქართველოს წინააღმდეგ“), ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო მიუთითებს საქართველოს ხელისუფლებას, რომ ამგვარი ყოფნა, პრინციპში, უკვე შეიძლება წარმოადგენდეს მე-3 მუხლის საწინააღმდეგო მოპყრობას.

წამების ფაქტებს შეეხებოდა საქმეები: „დავთიანი საქართველოს წინააღმდეგ“ და „დონაძე საქართველოს წინააღმდეგ“. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებით ორივე მათგანი წამების მსხვერპლად იქნა აღიარებული. საქართველოს მთავრობამ ევროსაბჭოს მინისტრთა კომიტეტს აცნობა, რომ მრავალი ღონისძიება იქნა გატარებული დაკავების პერიოდში წამებისა და არაჰუმანური მოპყრობის აღმოფხვრის, აგრეთვე წამებასთან დაკავშირებული საჩივრების განხილვის გაუმჯობესების მიზნით.

მთავრობა მიუთითებს, რომ „პატიმრობის შესახებ“ საქართველოს კანონის 92-ე (87-ე) მუხლის თანახმად, საპყრობილეში შესვლის დროს ყველა პატიმარი გადის სამედიცინო შემოწმებას. დაზიანებების ან ჭრილობების აღმოჩენის შემთხვევაში ინფორმაცია ტარდება კრებსში - საინფორმაციო ჟურნალში და ავტომატურად გადაეცემა პენიტენციალური სისტემის კონტროლის განყოფილებას, ასევე - გენერალური (მთავარი) პროკურატურის ადამიანის უფლებათა დაცვის სამმართველოს. სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 263-ე მუხლის შესაბამისად, ამგვარი ინფორმაცია საკმარისია იმისთვის, რომ ავტომატურად დაიწყოს წინასწარი გამოძიება. გამოძიების დაწყების საფუძველი შეიძლება იყოს აგრეთვე არაადამიანური მოპყრობის შესახებ პროკურორის ინფორმირება, იქნება ეს ფიზიკური თუ იურიდიული პირის, ადგილობრივი ან ცენტრალური ორგანოებისა თუ მედიის მიერ მიწოდებული ინფორმაცია.

გარდა ამისა, მთელი რიგი ღონისძიებებისა იქნა გატარებული ძალოვანი ორგანოების, კერძოდ, პროკურატურის სასწავლო ცენტრის მიერ, რომელიც 2006 წელს შეიქმნა, ასევე შსს-ს სასწავლო ცენტრის მიერაც (შეიქმნა 2004 წელს). 2006 წლის ივნისში კი მიღებულ იქნა ეთიკის კოდექსი პროკურორებისა და პოლიციელებისთვის.

2006 წლის სტატისტიკამ აჩვენა, რომ მნიშვნელოვნად გაიზარდა წამებისა და არაადამიანური მოპყრობის ფაქტების გამოძიებათა რაოდენობა, რაც მთავრობის მხრიდან ამ პრობლემით დაინტერესების შედეგია. 2006 წელს ჩატარდა 137 გამოძიება, საქმე აღიძრა თანამდებობის 16 პირის წინააღმდეგ და 7 თანამდებობის პირი დაისაჯა 4 საქმეში.⁵

რაც შეეხება დამოუკიდებელი ექსპერტების მიერ სამედიცინო შემოწმებას, საქართველოს მთავრობა თავის 2008 წლის 22 იანვრის წერილში აღნიშნავს, რომ სისხლის სამართლის საპროცესოკოდექსის 364-ე მუხლი ითვალისწინებს ასეთი ექსპერტიზის ჩატარების შესაძლებლობასმ ხარის ინიციატივის საფუძველზე.(შეფასება: სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის აღნიშნული მუხლი უკვე ძალაში იყო დანელიას საქმის ფაქტობრივი გარემოებების დადგომის დროს. შესაბამისად, მინისტრთა კომიტეტი ელის ინფორმაციას იმ ღონისძიებების შესახებ, რომლებიც გატარებულ იქნა 364-ე მუხლის ეფექტური განხორციელების მიზნით).⁶

სტრასბურგის სასამართლოს შეფასებით, საგამოძიებო ორგანოებმა არასათანადოდ გამოიკვლიეს ღარიბაშვილის წამების სავარაუდო ფაქტი („ღარიბაშვილი საქართველოს წინააღმდეგ“),თუმცა მათ ხელთ საკმარისი ინფორმაცია ჰქონდათ, მათ შორის თარიღი, ადგილი, ფორმა და სავარაუდო დამნაშავეების სახელებიც იცოდნენ. სასამართლომ ყურადღება მიაქცია იმ ფაქტს, რომ გამოძიებისას განმცხადებელი დაკითხულიც კი არ ყოფილა, ხოლო საქართველოს გენერალურმა პროკურატურამ ყოველგვარი რეაგირების გარეშე დატოვა განმცხადებლის საჩივრები გამომძიებლის მიერ სავარაუდოდ განხორციელებულ ფიზიკური ძალადობის გამო.

შესაბამისად, სასამართლომ მიიჩნია, რომ საგამოძიებო ორგანოები საკმარისი ყურადღებით არ მოეკიდნენ საჩივრებს, რაც სის ხლის სამართლის საქმის არაღძვრის დაუსაბუთებელ გადაწყვეტილებებში გამოიხატა. სასამართლომ ყურადღება გაამახვილა იმ ფაქტზეც, რომ გამოძიება ძირითადად დაეყრდნო სავარაუდო დამნაშავეების პოზიციას და არ ეცადა დაზარალებულის მოწმეებისგან დამატებითი ინფორმაცია მოეპოვებინა. სასამართლომ მხედველობაში მიიღო ისფაქტიც, რომ ეროვნული სასამართლოების მიერ სისხლის სამართლის საქმის არაღძვრის გადაწყვეტილება დაუსწრებლად იქნა მიღებული. შესაბამისად, სასამართლომ მიიჩნია, რომ ადგილი ჰქონდა პროცედურული გარანტიების დაუცველობის გამო კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას.7

საკნების გადატვირთულობა, პატიმრობის პირობები ფიგურირებს აგრეთვე საქმეში 8რირებს აგრეთვე საქმეში „რამიშვილი და კოხრეიძე საქართველოს წინააღმდეგ“. განმცხადებლები ევროპული სასამართლოს წინაშე ასაჩივრებდნენ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3 (წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის აკრძალვა), მე-5 (თავისუფლებისა და უსაფრთხოების უფლება), მე-6 (სამართლიანი განხილვის უფლება), მე-8 (პირადი და ოჯახური ცხოვრების პატივისცემის უფლება), მე-10 (აზრის გამოხატვის თავისუფლება), მე-13 (უფლებასამართლიანი დაცვის ეფექტიან საშუალებაზე), მე-14 (დისკრიმინაციის აკრძალვა) და მე-18 (უფლებებზე შეზღუდვათა გამოყენების ფარგლები) მუხლების დარღვევას. კოხრეიძე ევროპული კონვენციის პირველი დამატებითი ოქმის პირველი მუხლის სავარაუდო დარღვევაზეც მიუთითებდა.

არსებითი განხილვის შედეგად ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ თბილისის N5 საპყრობილეში არსებული პირობების გამო ადგილი ჰქონია ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას. ამასთანავე, მეორე განმცხადებელთან მიმართებით სასამართლომ დაადგინა, რომ თბილისის N5 საპყრობილეში საკნის გადატვირთულობა ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლის დარღვევას წარმოადგენდა. სასამართლომ ისიც აღნიშნა, რომ 2005 წლის 2 სექტემბრის სასამართლო პროცესზე განმცხადებლების რკინის გისოსებს მიღმა მოთავსება ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლს ეწინააღმდეგებოდა.

ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა ევროპული კონვენციის 5.1 მუხლის დარღვევა იმ ფაქტთან დაკავშირებით, რომ 2005 წლის 27 ნოემბრიდან 2006 წლის 13 იანვრის ჩათვლით (ერთი თვე და 17 დღე) განმცხადებლები შესაბამისი სასამართლო გადაწყვეტილების გარეშე იმყოფებოდნენ პატიმრობაში. რაც შეეხება 2006 წლის 2 სექტემბრის ზეპირ მოსმენას, სასამართლომ აღნიშნა, რომ პროცესი არ აკმაყოფილებდა სამართლიანი სასამართლო განხილვის ფუნდამენტურ კრიტერიუმს.

მიუხედავად საკანონმდებლო ცვლილებებისა და პრაქტიკული ნაბიჯებისა, რაც სახელმწიფომ გადადგა წამების ფაქტების აღმოფხვრის მიზნით (წამებისდა სხვა სასტიკი, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან დასჯის წინააღმდეგ მიმართული ღონისძიებების განხორციელების საუწყებათაშორისო საკოორდინაციო საბჭოს ჩამოყალიბება, საქართველოში წამების წინააღმდეგ ბრძოლის 2008-2009 წლების სამოქმედო გეგმის შემუშავება), წამების ფაქტები საქართველოში ისევ ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პრობლემადრჩება. ევროპული სასამართლოს მიერ ამ ორ საქმეზე მკაცრი გადაწყვეტილების გამოტანისდა მიუხედავად, წამების ფაქტებმა არამარტო არ იკლო, არამედ სახელმწიფო ვერ ასრულებს თავის პოზიტიურ ვალდებულებებს (ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლი გამოძიების ჩატარების პოზიტიურ ვალდებულებასაც მოიცავს: Assenov et autres c. Bulgarie, arrêt du 28 octobre 1998, Recueil 1998-VIII, p. 3290, 102). შესაბამისად, ხელისუფლების ორგანოები ვალდებულნი არიან მაშინვე დაიწყონ გამოძიება, როგორც კი საჩივარი წარედგინებათ. საქმის გამოძიება უნდა დაიწყოს მაშინაც, როცა საჩივარი ოფიციალური ფორმით არ არის ჩამოყალიბებული, მაგრამ არსებობს საკმარისი მინიშნებები, რომ წამებას ან სხვა არასათანადო მოპყრობას ჰქონდა ადგილი. სახელმწიფო პასუხისმგებელია თითოეულ დაპატიმრებულ პირზე, ვინაიდან ეს უკანასკნელნი მოხელეთა ხელში იმყოფებიან, სხვათა მიმართ არიან დაქვემდებარებულნი და სახელმწიფოს წარმომადგენლები ვალდებულნი არიან დაიცვან ისინი (Berktay c.Turquie, no 22493/93, 167,1ermars 2001; Algür c. Turquie, no 32574/96, 44, 22octobre 2002).⁹

კვლავ სერიოზულ პრობლემად რჩება სამართლიანი სასამართლოს უფლების ხელყოფის ფაქტები. ევროპულმა სასამართლომ არაერთხელ მიუთითა საქართველოს მთავრობას ამის გამო. საქმის „ქიძინიძე საქართველოს წინააღმდეგ“ განხილვისას ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ განმცხადებლის მიმართ დაირღვა კონვენციის მე-6 მუხლით გარანტირებული უფლებები, რადგან 1999 წლიდან განაცხადის სტრასბურგში წარდგენამდე ქალაქ ბათუმის სასამართლომ და აჭარის უზენაესმა სასამართლომ მისი სარჩელების სამართლიანი და ეფექტური განხილვა არ უზრუნველყვეს. კერძოდ, ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ აჭარის უზენაესი სასამართლოს მიერ ქიძინიძის პრეტენზიების ჯერ განუხილველად დატოვებამ, ხოლო შემდგომ საქმის განუსაზღვრელი ვადით შეჩერებამ დაარღვია განმცხადებლის უფლება, კონვენციის მე-6 მუხლით გარანტირებული, რაც საქმის გონივრულ ვადებში განხილვას გულისხმობს. ამასთან, ქალაქ ბათუმის სასამართლოს მიერ განმცხადებლის სარჩელებისგანუხილველობამ სასამართლოსადმი მიმართვის იმავე მუხლით გარანტირებული უფლების შელახვა გამოიწვია.

საქმეში „საფეხბურთო კლუბი „მრეტები“ საქართველოს წინააღმდეგ” ევროპული სასამართლოს წინაშე განმცხადებელი საფეხბურთო კლუბი ასაჩივრებს კონვენციის მე-6 (პარ. 1) მუხლით გათვალისწინებული სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების დარღვევას და ირწმუნება, რომ სახელმწიფო ბაჟის გადაუხდელობის მოტივით მისი საკ საციო სარჩელის განუხილველად დატოვებამ ევროპული კონვენციით გარანტირებული სამართლიანი სასამართლო განხილვისუფლების დარღვევა განაპირობა. ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ უზენაესმა სასამართლომ სახელმწიფო ბაჟის გადაუხდელობის მოტივით საკასაციო განხილვაზე უარის თქმისას არ გამოიკვლია ფაქტობრივი გარემოებები. ევროპული სასამართლოს აზრით, იმ შემთხვევაში, თუკი უზენაესი სასამართლო არ მიიჩნევდა დასაბუთებულად საფეხბურთო კლუბის ფინანსური მდგომარეობის შესახებ წარდგენილ დოკუმენტაციას, იგი ვალდებული იყო დამატებითი მტკიცებულება გამოეთხოვა. სტრასბურგის სასამართლომ ოთხი ხმით სამის წინააღმდეგ დაადგინა, რომ უზენაესმა სასამართლომ დაარღვია ბალანსი სახელმწიფოსა და განმცხადებლის ინტერესებს შორის და მხოლოდ ახელმწიფო ბიუჯეტის შევსების მოტივით იხელმძღვანელა.

საქართველოსთან მიმართებაში ევროპული სასამართლოს მიერ განაცხადთა საერთო სიიდან ამოღების მიზეზები სხვადასხვაა. ძირითადად საქართველოდან შესული საქმეების სიიდან ამოღების შემთხვევებში სასამართლო შემდეგ არგუმენტებზე მიუთითებს: „2007 წლის 28 ივნისისა და 12 ივლისის მხარეთა წარდგინების გათვალისწინებით, სასამართლოს მიაჩნია, რომ განმცხადებელი აღარ არის დაინტერესებული საკუთარი განცხადების შემდგომი წარმოებით კონვენციის 37-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის (ა) პუნქტის ფარგლებში; გარდა ამისა, 37-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის შესაბამისად, სასამართლოს მიერ არ იქნა გამოვლენილი რაიმე განსაკუთრებული გარემოება, რაც დაკავშირებული იქნებოდა კონვენციითა და მისი ოქმით გათვალისწინებული ადამიანის უფლებების გამო საქმის შემდგომი გადახედვის აუცილებლობასთან. ამიტომ კონვენციის 29-ე მუხლის მე-3 პარაგრა ფის მოქმედება წყდება და საქმე ამოღებული იქნება ჩამონათვალიდან („ჯავახიშვილი საქართველოს წინააღმდეგ. გადაწყვეტილება“). ანალოგიური მითითება გაკეთდა სხვა საქმის გამოც: „სასამართლოს მიაჩნია, რომ განმცხადებელთ აღარ გააჩნიათ საკუთარი განაცხადის შემდგომი წარმოების სურვილი კონვენციის 37-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის (ა) პუნქტის ფარგლებში; გარდა ამისა, 37 ე მუხლის პირველი პარაგრაფის შესაბამისად, სასამართლოს მიერ არ იქნა გამოვლენილი რაიმე განსაკუთრებული გარემოება, რაც დაკავშირებული იქნებოდა საქმის შემდგომი გადახედვის აუცილებლობასთან. ამიტომაც კონვენციის 29-ე მუხლის მე-3 პარაგრაფის მოქმედება მოცემულ შემთხვევაში წყდება და საქმე ამოღებული იქნება ჩამონათვალიდან („სულიკო მიქელაძე და სხვები საქართველოს წინააღმდეგ“). განსხვავებული არგუმენტია მითითებული საქმეში „რომან ფულარია საქართველოს წინააღმდეგ“: „სასამართლო აღნიშნავს, რომ მოცემული განმცხადებელი არ ყოფილა წარმოდგენილი არსებული საქმის წარმოებაში და სათანადო საქმიდან მისი ახლობლისა თუ კანონიერი მემკვიდრის შესახებ არანაირი ინფორმაცია არ ყოფილა განხილული/მიღებული. ითვალისწინებს რა ხელისუფლების 2008 წლის 15 იანვრის წარდგინებას, სასამართლო ასკვნის, რომ არ ყოფილა დადგენილი კანონიერი მემკვიდრე, რომელიც გამოხატავდა მოცემული საქმის შემდგომი წარმოების სურვილს. ამდაგვარი ვითარების მხედველობაში მიღებით არ მიგვაჩნია მიზანშეწონილად განცხადების შემდგომი წარმოების გაგრძელება კონვენციის 37-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის (გ) პუნქტის ფარგლებში; გარდა ამისა, 37-ე მუხლის პირველი პარაგრაფის შესაბამისად, სასამართლოს მიერ არ იქნა გამოვლენილი რაიმე განსაკუთრებული გარემოება, რაც დაკავშირებული იქნებოდა საქმის შემდგომი გადახედვის აუცილებლობასთან. გამომდინარე აღნიშნულიდან, კონვენციის 29-ე მუხლის მე-3 პარაგრაფის მოქმედება მოცემულ შემთხვევაში წყდება და საქმე ამოღებულ იქნება ჩამონათვალიდან“.

მეგობრული შეთანხმება იქნა მიღწეული რამდენიმე საქმეზე: „სასამართლო მიიჩნევს, რომ მხარეთა შორის მიღწეულ იქნა მეგობრული შეთანხმება. დამაკმაყოფილებელ გარემოებად მიიჩნევა ამგვარი შეთანხმების მიღწევა კონვენციითა და მისი ოქმით გათვალისწინებული ადამიანის უფლებების საფუძველზე და, გამომდინარე აღნიშნულიდან, სასამართლოს მიზანშეწონილად მიაჩნია განცხადების შემდგომი წარმოების შეწყვეტა (კონვენციის 37-ე მუხლი, პირველი პარაგრაფი). სასამართლოს გადაწყვეტილებით, საქმე ამოღებულ იქნება ჩამონათვალიდან. („შოთა ჩაკვეტაძე საქართველოს წინააღმდეგ“; „ნიკოლოზ ხმიადაშვილი საქართველოს წინააღმდეგ“) .

როდესაც ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა გავლენაზე ვსაუბრობთ, შეგვიძლია ამოვყოთ რამდენიმე ასპექტი:

1. პირველი და ყველაზე მთავარი დამსახურება ამ სასამართლოსი ის არის, რომ მისი მეშვეობით მოხერხდა ადამიანის უფლებათა ეფექტურად დაცვა საერთაშორისო დონეზე. ადამიანებმა ნათლად დაინახეს საერთაშორისო მექანიზმის ეფექტურობა, რომელმაც შეძლო შეეცვალა არამარტო მათი ცხოვრება, აღედგინა მათი დარღვეული უფლებები და თავისუფლებები, არამედ შეცვალა სახელმწიფოს სახე - კანონმდებლობა, სასამართლო პრაქტიკა, სახელმწიფოს დამოკიდებულება ადამიანის უფლებათა დაცვისადმი.

2. საქართველოს სასამართლო გადაწყვეტილებებში თანდათან აისახება და გამოყენებას პოულობს ევროკონვენციის მოთხოვნები და ევროპული სასამართლო პრაქტიკა. ეროვნულ სასამართლოებში მატულობს იმ გადაწყვეტილებათა რიცხვი, რომლებშიც მითითებულია ევროსასამართლოს პრეცენდენტული სამართალი. თუ რამდენად ეფექტურად ხდება ეს ან რამდენად უწყობს ხელს ევროსასამართლოს პრეცენდენტული სამართლის ასახვა ეროვნული სასამართლო პრაქტიკის სრულყოფასა და განვითარებას, ცალკე კვლევის საგანია და საჟურნალო სტატიაში ვერ შევძლებთ მის ამომწურავად განხილვას.10 მიუხედავად იმისა, რომ ეს პროცესი ჯერ კიდევ დახვეწას მოითხოვს (ვინაიდან სასამართლოები ხშირად ევროკონვენციასა და ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებებს ზედაპირულად იყენებენ და მხოლოდ მათ კონსტატაციას სჯერდებიან, ყოველგვარი განხილვის გარეშე), ეროვნული სასამართლოების მიერ ევროპული კონვენციისა და ევროპული სასამართლოს საპრეცედენტო სამართლის გამოყენების დამკვიდრება ძალზე მნიშვნელოვანია.

3. ადამიანის უფლებათა სისტემატური დარღვევები, ეროვნულ კანონმდებლობაში საერთაშორისო სტანდარტების ნელი ტემპით ინკორპორირება (ზოგჯერ საერთაშორისო სტანდარტებიდან უკან დახევა), სასამართლო რეფორმის დაუსრულებლობა, წამების საწინააღმდეგო ღონისძიებათა ქმედითი გატარების დაყოვნება, დაკავების პირობების, პატიმრობის ვადების დარღვევა, საკუთრების უფლების ხელყოფა და მისთ. ხელს უწყობს საქართველოს წინააღმდეგ საქმეთა რაოდენობის ზრდას სტრასბურგის სასამართლოში.

4. ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებების თარგმნა, გამოცემა და მათი გაცნობა არამარტო სპეციალისტების, არამედ ფართო საზოგადოებისთვისაც ხელს უწყობს საქართველოში იურისტთა კვალიფიკაციის ამაღლებას, სასამართლოსადმი მიმართვის და სტრასბურგის სასამართლოში საქმის წარმოების საკითხებში არასამთავრობო სექტორის გათვითცნობიერებასა და გააქტიურებას.

შენიშვნები:

1.ttp://www.echr.coe.int/echr/Homepage- EN. 2008 Report.

2.ურდოვი რუსეთის წინააღმდეგ, № 59498/00, პარ. 34, ECHR 2002-I I I ; ჰორნსბი აბერძნეთის წინააღმდეგ, 1997 წლის 19 მარტის გადაწყვეტილება//სასამართლო განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების კრებული 1997-I I , გვ. 510, პარ. 40.

3. შპს „იზა“ და მაკრახიძე საქართველოს წინააღმდეგ/განაცხადი 28537/02. გადაწყვეტილების გამოტანის თარიღი: 27/09/2005/, საბოლოო გახდა: 27/12/2005. შპს „ამატ-ჯი“ და მებაღიშვილი საქართველოს წინააღმდეგ/განაცხადი N2507/03/გადაწყვეტილების გამოტანის თარიღი: 27/09/2005/საბოლოო გახდა: 15/02/2006. იხ. ევროპული სასამართლოს მიერ საქართველოს წინააღმდეგ გამოტანილი გადაწყვეტილებები. „კონსტიტუციის 42-ე მუხლი“. თბილისი, 2007.

4.პოღოსიანი საქართველოს წინააღმდეგ (განაცხადი N9870/07), გადაწყვეტილების გამოტანის თარიღი: 24/02/2009; საბოლოო გახდა: 24/05/2009.

5.ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს გადაწყვეტილებათა აღსრულება. „კონსტიტუციის 42-ე მუხლი“. თბილისი, 2009 წ.

6.ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ საქართველოს წინააღმდეგ გამოტანილ გადაწყვეტილებათა აღსრულების მდგომარეობა. იუსტიციის სამინისტროს მონაცემები.

7.ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს მიერ საქართველოს წინააღმდეგ გამოტანილ გადაწყვეტილებათა აღსრულების მდგომარეობა.

8. Dougaz v. Greece, Kalashnikov v. Russia და სხვ.

9.ალიევი საქართველოს წინააღმდეგ (განაცხადი N522/04). 2009 წლის 13 იანვარი.

10.იხ. ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო ხელშეკრულებების ასახვა სასამართლო გადაწყვეტილებებში, ტ. I. თბილისი, 2007 წ.

„მიეცი კეისარს კეისრისა
და ღმერთს ღმრთისა“ (მათე 22, 21).

ზაალ ანდრონიკაშვილი

საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა 2009 წლის 28 მაისის განცხადებაში ხელისუფლებას სიტუაციის განმუხტვისაკენ მოუწოდა დიალოგის, ვადამდელი არჩევნების ან რაიმე სხვა გზით.

პატრიარქის ეს განცხადება იმ დროს გაკეთდა, როდესაც საქართველოში დიდი ხნის შემდეგ პირველად - საკმაოდ ტურბულენტურად და თითქმის ყოველთვის უკიდურესად უხეში ფორმებით - მიმდინარეობს საჯარო დისკუსია იმის შესახებ, თუ როგორი უნდა იყოს ის სახელმწიფო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ. ამ „დისკუსიას“ დღეს კონფლიქტის ფორმა აქვს. კონფლიქტის „დისკუსიის“ ენაზე გადმოთარგმნაანალიტიკური ოპერაციაა, რომელიც რომელიმე მხარესთან პოლემიკას (ძველბერძნულად: მტრობას) კი არა, მისი არგუმენტების ლოგიკური იმპლიკაციების თვალსაზრისით გასინჯვას გულისხმობს, მოითხოვს შეკითხვის დასმას, რა არის ამა თუ იმ პოზიციის ლოგიკური შედეგი საქართველოს „კონსტიტუციისთვის“, მისი ფუნდამენტური წესრიგისათვის.

დაწერილ და დაუწერელკანონებიან ამ „კონსტიტუციაზე“ საზოგადოების სხვადასხვა ნაწილს სხვადასხვა წარმოდგენა აქვს. ერთნი მიიჩნევენ, რომ საქართველო ევროპული სახელმწიფო უნდა გახდეს და იმავე ფუნდამენტს დაეფუძნოს, რომელსაც ევროკავშირი ეფუძნება: დემოკრატიულ სამართალწესრიგს, სამართლებრივ სახელმწიფოს, ლიბერალურ საბაზრო ეკონომიკას. არსებობს საწინააღმდეგო მოსაზრებაც, რომ საქართველოს სახელმწიფო „ქართულ ფასეულობებზე“ უნდა იყოს დაფუძნებული. ამ თვალსაზრისის მომხრენი ევროპულ მოდელს უარყოფენ, როგორც ამ ფასეულობებისთვის უცხოს და დამღუპველს. ამ პოზიციებს სხვადასხვა აგენტები (არა საიდუმლო სამსახურების თანამშრომლების გაგებით) „წარმოადგენენ“: პოლიტიკური პარტიები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, ფორმალური და არაფორმალური (ანუ გაუფორმებელი) საზოგადოებრივი გაერთიანებები. ერთ-ერთი ასეთი აგენტია საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაც. ეკლესია, როგორც წესი, უარყოფს, რომ ის პოლიტიკური პროცესების მონაწილეა, მაგრამ, როგორც ვხედავთ, ამ პროცესებში საკმაოდ აქტიურად არის ჩართული. შევნიშნავ, რომ სრულიად ლეგიტიმურია, ეკლესიას ჰქონდეს თავისი წარმოდგენა ქვეყნის პოლიტიკურ ფორმასა და მის ფასეულობით საფუძველზე, ისევე, როგორც სავსებით ლეგიტიმურია ამ წარმოდგენათა რეკონსტრუქცია და კრიტიკა. ასევე შევნიშნავ, რომ, ჩემი აზრით, თანამედროვე სახელმწიფოში არავის, მათ შორის არც ეკლესიას, არ აქვს უფლება მონოპოლია ჰქონდეს ჭეშმარიტებაზედა პოლიტიკურ პროცესში ეკლესიის ხმა მხოლოდ ერთ-ერთია და არავითარ შემთხვევაში ერთადერთი. მაშ როგორი სახელმწიფო უნდა ეკლესიას და რას აკეთებს ის თავისი წარმოდგენების განსახორციელებლად? ამ კითხვას რომ ვუპასუხოთ, ჯერ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა უნდა განვიხილოთ.

ეკლესიისა და სახელმწიფოს დამოკიდებულების ისტორია საქართველოში დღემდე არ არის სათანადოდ შესწავლილი. ბუნებრივია, რომ ამ წერილში საკითხს ვერც ამომწურავად, ვერც სათანადო აკადემიურ დონეზე ვერ განვიხილავ. ამიტომ ეს წერილი უფრო „სადისკუსიო მასალაა“.

I.

პირველ ყოვლისა მოკლედ მიმოვიხილავ ეკლესიისა და სახელმ წიფოს ურთიერთობას საქართველოს უახლეს ისტორიაში. 80-იანი წლების ბოლოს და 90-იანი წლების დამდეგს ეკლესიას „იდეოლოგიურ“ სივრცეში სერიოზული კონკურენტი ჰყავდა - ზვიად გამსახურდია. საქართველოს პირველი პრეზიდენტის იდეოლოგიური დოქტრინა ჩამოყალიბებულია (საკმაოდ ეკლექტური ფორმით) ლექციაში „საქართველოს სულიერი მისია“. ამ ოპუსის შეფასებას ახლა არ შევუდგები. მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ ეს ტექსტი საკრალურობის მატარებლად ქართველ ერს მიიჩნევს და არა ეკლესიას. შევარდნაძემ, ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, ლეგიტიმურობის დეფიციტის შევსება ეკლესიის მეშვეობით სცადა. სწორედ მისი დამსახურებაა ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის საზღვრების მოშლა. შევარდნაძემ საპრეზიდენტო ფიცის სეკულარული ფორმა არ იკმარა და პრეზიდენტად სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარში „ეკურთხა“. ამგვარი „კურთხევა“ვერც კონსტიტუციური, ვერც რელიგიური თვალსაზრისით გამართლებული ვერ იქნება - პრეზიდენტი არ არის მეფე, რომ ეკლესიაში ტახტზე დაბრძანებული ეკურთხოს და დემოკრატიულად არჩეულ პრეზიდენტს არ სჭირდება „სარკალური ლეგიტიმაცია“ - იშლება საზღვარი დემოკრატიასა (ლეგიტიმაციის წყარო ხალხია) და მონარქიას (ლეგიტიმაციის წყარო ღმერთია) შორის. მეორე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი, რომელიც შევარდნაძის მმართველობის წლებში გადაიდგა, კონსტიტუციაში შეტანილი ცვლილება იყო. ეს შესწორება აღიარებს „ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში“. რას უნდა ნიშნავდეს ეს „განსაკუთრებული როლი“? რითი განსხვავდებოდა ეს როლი, ვთქვათ, „თავად-აზნაურ-გლეხობის“ (ნიკოლოზ ბარათაშვილის ფორმულა რომ მოვიშველიოთ) როლისაგან? ერთი მხრივ, ეს „განსაკუთრებული როლი“, გარკვეულ წილად, გახდა საფუძველი ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის გაფორმებული საკონსტიტუციო შეთანხმებისა, რომელმაც „განსაკუთრებული ისტორიული როლის“ აწმყოში კონვერტაცია მოახდინა - საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ერთადერთი ეკლესიაა საქართველოში, რომელსაც საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი აქვს. მეორე მხრივ, კონსტიტუციაში ჩაწერილი ეს ფორმულა შეიძლება წავიკითხოთ როგორც პასუხი ზვიად გამსახურდიას „საქართველოს სულიერ მისიაზე“. ამ ფორმულის მიხედვით „სულიერი მისიის“ მატარებლად ქართველი ერი კი არა, ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია გვევლინება (ამმისიის მითოლოგიურობაზე რომ არაფერი ვთქვათ).

ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ მნიშვნელოვნად შეიცვალა. ერთი შეხედვით, სააკაშვილმა შევარდნაძის დროს დამკვიდრებული ტრადიცია წარმატებით გააგრძელა. გრძელდება ეკლესიის დაფინანსება ბიუჯეტიდან და ეკლესიის გავლენის ელექტორალური მიზნებით გამოყენების მცდელობები. გაგრძელდა „ორმაგი ლეგიტიმაციის“ პრაქტიკა. მიუხედავად ამისა, სააკაშვილის მთავრობასა და ეკლესიას შორის ურთიერთობა ვერ არის ისეთი ჰარმონიული, როგორც შევარდნაძის მთავრობასა და ეკლესიას შორის იყო. მარტივი გამოსავალი იქნებოდა, ამის მიზეზი პიროვნულ სიმპათია-ანტიპათიებში გვეძებნა. ჩემი აზრით, ამ დაძაბულობის მთავარი მიზეზი იგივეა, რაც გამსახურდიას, მის მთავრობასა და ეკლესიას შორის იყო: „ეროვნულ-მესიანური დისკურსის“ კონტროლი. პოლიტიკური მესიანიზმის თვალსაზრისით, სააკაშვილი სწორედ გამსახურდიას მემკვიდრეა, ამ მესიანურ სიუჟეტში კი მთავარი როლი არა ეკლესიას, არამედ სააკაშვილსა და მის მთავრობას ენიჭება.

სააკაშვილის მთავრობასა და ეკლესიას შორის დაძაბულობის გამოყენებას ოპოზიცია შეეცადა. 2006 წლიდან მოკიდებული, სხვადასხვა ოპოზიციური ალიანსების „იდეოლოგიური სტრატეგია“ შეიცვალა. მარტივად რომ ვთქვათ, ფრაზა „ჩვენ უკეთესი დემოკრატები ვართ“ შეცვალა ფრაზამ „ჩვენ უფრო ეროვნულები/ქრისტიანულები/ეკლესიურები“ ვართ (ერთ-ერთ მაგალითად დავით გამყრელიძის წინასაარჩევნო კლიპიც გამოდგებოდა). დაიწყო გაუთავებელი ვიზიტები საპატრიარქოში და წმინდა სამების საკათედრო ტაძარში ამა თუ იმ პოლიტიკური გადაწყვეტილებისათვის კურთხევის მისაღებად (ოპოზიციისამ „სტრატეგიას“ ხელისუფლებაც უმალ ანალოგიური „კონტრსტრატეგიით“ გამოეხმაურა. ვგულისხმობ ეკლესიისათვის ავტომანქანების საჩუქრად გადაცემას და საბიუჯეტო სახს რების გამოყოფას, ანუ ეკლესიის „მოსყიდვის“ პირდაპირ, მაგრამ არცთუ წარმატებულ მცდელობას). ერთი მხრივ, ოპოზიციის ამგვარი „სტრატეგია“ მის სრულუპასუხისმგებლობას ნიშნავს იმ თვალსაზრისით, რომ ოპოზიციურ პარტიათა წარმომადგენლებს საკუთარ გადაწყვეტილებებზე პასუხისმგებლობის აღება არ შეუძლიათ და გამუდმებით სჭირდებათ ამ გადაწყვეტილებათა ლეგიტიმაცია. ამ შემთხვევაში ოპოზიცია შევარდნაძე-სააკაშვილის მოდელით მოქმედებს, ანუ ორმაგი ლეგიტიმაციის მოპოვებას ცდილობს. ლეგიტიმაციის ერთი წყარო „ხალხის ნებაა“ (წაიკითხე: მიტინგზე შეკრებილი ხალხის). ოპოზიციას მაინც უჭირს საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობის სახელით ლაპარაკი - ეს მხოლოდ რეფერენდუმის, პლებისციტის ან არჩევნების საფუძველზეა შესაძლებელი. ლეგიტიმაციის მეორე წყარო კი „პატრიარქის კურთხევაა“ - ამ შემთხვევაში ოპოზიცია არა ქართველი ერის, არამედ „ქართველების სულიერი მამის“ ნებას ასრულებს. აქაც, ისევე, როგორც შევარდნაძის მიერ დამკვიდრებული „პრეზიდენტად კურთხევის“ რიტუალის შემთხვევაში, ძირი ეთხრება დემოკრატიის საფუძვლებს. დემოკრატიულ სახელმწიფოში ლეგიტიმაციის ერთადერთი წყარო ხალხია. თუკი ჩვენ ლეგიტიმაციის სხვა წყაროს დავუშვებთ, მაშინ სახელმწიფო, რომელშიც ჩვენ ვიცხოვრებთ, ვერც ფორმალური, ვერც შინაარსობრივი კრიტერიუმებით ვერ იქნება დემოკრატიული. ეკლესიასა და სახელმწიფოსთან ურთიერთობის თვალსაზრისით - ამჯერად ძლიერი მოკავშირის გადმობირების გამო - ოპოზიცია მზად არის ხელისუფლებაში მოსვლის საფასურად ეკლესიას „იდეოლოგიური დისკურსის“ ბატონ-პატრონობა დაუთმოს. ახლა კი დავფიქრდეთ იმაზე, რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს მოვლენათა ამგვარ განვითარებას.

II.

ეკლესიის როგორც დამოუკიდებელი პოლიტიკური მოთამაშის ჩამოყალიბებას საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის როლის მასშტაბური გადაწერის პროექტი ახლავს თან. კონსტიტუციაში ჩაწერილ „ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს“ შესაბამისი „გამყარება“ სჭირდება. სანამ ამ საკითხზე ვისაუბრებდე, მცირე ისტორიულ ექსკურსს შემოგთავაზებთ.

კათოლიციზმისგან განსხვავებით, მართლმადიდებელ სამყაროში ეკლესია საერო ხელისუფლებას ემორჩილებოდა. უფრო სწორი იქნებოდა მეთქვა, რომ საერო და სასულიერო ხელისუფლების გაყოფა აღმოსავლეთ საქრისტიანოში არასოდეს ყოფილა ისე მკაცრი, როგორც დასავლეთ საქრისტიანოში. ძნელია ბიზანტიაში საიმპერატორო ხელისუფლება „საეროდ“ მოიხსენიო. იმპერატორი ბიზანტიურ პოლიტიკურ თეოლოგიაში ღმერთის „ცოცხალი ხატია“, ღმერთი კი - „ზეციური იმპერატორი“. ქართული პოლიტიკური თეოლოგია ეკლესიის წიაღში კი არ იქმნება, არამედ სამეფო კარზე ამ მხრივ „ქართლისცხოვრების“ კრებული ქართული პოლიტიკური თეოლოგიის ცენტრალური ტექსტია. ქართულ პოლიტიკურ თეოლოგიაში სწორედ მეფეა საკრალური ისტორიის მთავარი მოქმედი პირი და სწორედ მეფეს აკისრია „მოქცევაი ქართლისაიში“ ნაწინასწარმეტყველები „ისტორიის აღსრულება“ - ქართლის მიწიერ სამოთხედ გადაქცევა (ამგვარი ალუზიები მრავლადაა განსაკუთრებით დავითის ისტორიკოსთან, ბასილი ეზოსმოძღვართან და „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის“ ავტორთან). სარწმუნოების დამცველი ქართულ პოლიტიკურ თეოლოგიაში მეფეა და არა ეკლესია. ეკლესიის „განსაკუთრებულ როლზე“ „ქართლის ცხოვრებაში“ ბევრს ვერაფერს ვიპოვით.

1801 წლიდან მოკიდებული, როდესაც რუსეთის იმპერიამ ჯერ ქართლ-კახეთის სამეფო შეიერთა, შემდეგ კი საქართველოს დანარჩენი სამეფო-სამთავროებიც, კოლონიური ხელისუფლების ერთ-ერთი პირველი ნაბიჯი ეკლესიის დამოუკიდებლობის გაუქმება გახდა. საქართველოს ეკლესიას რუსი ეგზარქოსი მართავდა და ეკლესია (ყოველ შემთხვევაში მისი ზედა ეშელონები) საქართველოში გამრუსებელ პოლიტიკას ატარებდა. ქართველი ერის იდეა, რომელმაც ბაგრატიონთა დინასტიური მითი შეცვალა, სამოციანელთა ინტელექტუალური პროდუქტი იყო და სეკულარული პროექტი გახლდათ. მაშინაც კი, როდესაც ილია ჭავჭავაძე სარწმუნოებაზე საუბრობს, სარწმუნოება ეროვნულობასთან უფრო უნდა დავაკავშიროთ, ვიდრე ეკლესიასთან. ილია ჭავჭავაძის „პოლიტიკურთეოლოგიაში“ მეფეს ხალხი ანაცვლებს და სწორედ ის (და არა ეკლესია) არის სარწმუნოების, როგორც ქრისტიანულის, ისე „მამულის რელიგიის“ მატარებელი. საქართველოს პირველი რესპუბლიკა - მიუხედავად მისი სოციალ-დემოკრატიული მთავრობისა და საქართველოს პირველ კონსტიტუციაში სოციალ-დემოკრატიული იდეების სიმრავლისა - სწორედ სამოციანელთა ინტელექტუალური ძალისხმევის წყალობით გახდა შესაძლებელი.

1801 წლიდან მოკიდებული „პერესტროიკის“ დრომდე საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას ქართული სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებაში, ისევე როგორც „ეროვნული დისკურსის“ შექმნაში, დიდი როლი არ შეუსრულებია. 1987 წელს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II -მ ილია ჭავჭავაძე წმინდანად შერაცხა და იგი საეკლესიო ტრადიციაში ჩაწერა. ამით ეკლესია შეეცადა იმ „იდეოლოგიური ვაკუუმის“ ამოვსებას, რომელიც მას ქართულ „ეროვნულ დისკურსში“ 150-ზე მეტი წლის განმავლობაში ჰქონდა. სწორედ ეს თარიღი შეგვიძლია მივიჩნიოთ საქართველოს უახლეს ისტორიაში ეკლესიის დამოუკიდებელ პოლიტიკურ მოთამაშედ ჩამოყალიბების თარიღად. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რომ დამოუკიდებელი პოლიტიკური აგენტის როლი ეკლესიას საქართველოს ისტორიაში არასოდეს შეუსრულებია. თუ საქართველოს სამეფოში ეკლესია და სახელმწიფო გაყოფილი არ ყოფილა იმ თვალსაზრისით, რომ ეკლესია სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა, ეკლესიის დამოუკიდებელ პოლიტიკურ მოთამაშედ ჩამოყალიბება -პარადოქსულად - მხოლოდ სეკულარულ სახელმწიფოში -ეკლესიისა და სახელმწიფოს გაყოფის შემდეგ გახდა შესაძლებელი.

თანამედროვე საეკლესიო ისტორიოგრაფია ისტორიის გადაწერას და საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის როლის გაზრდას ცდილობს - ეს ხდება დავით აღმაშენებლის ან ილია ჭავჭავაძის, ვითარცა მოძღვართა, როლის სრულიად დაუსაბუთებელი გადაჭარბების საშუალებით -დავით აღმაშენებლისა და ილია ჭავჭავაძის მიღწევები მათ მოძღვრებს მიეწერება, ამით კი საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის „განსაკუთრებული როლის“ „დასაბუთება“ ხდება. „წარსულიიმიტომ გავიხსენეთ, რომ იგი გაკვეთილი უნდა იყოს ჩვენი დღევანდელი და მომავალი ცხოვრებისა და საქმიანობისათვის“, - ამბობს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II წლევანდელ სააღდგომო ეპისტოლეში. მაგრამ იმისათვის, რომ დღევანდელ ცხოვრებაზე სწორი შეხედულება შევიძინოთ, საჭიროა ისტორიაც „სათანადოდ“ ვიცოდეთ, ანუ ვიცოდეთ ისტორიის ისეთი ვერსია, რომელიც ეკლესიის „განსაკუთრებულ როლს“ წარმოაჩენს. ამით იქმნება წარმოდგენა, თითქოს ეკლესია ყოველთვის ყოფილიყო საქართველოს პოლიტიკური ისტორიის ნამდვილი წარმმართველი -გაკვეთილი, რომელიც ჩვენ უნდა ვისწავლოთ, იმაში მდგომარეობს, რომ ახლაც და მომავალშიც ასე უნდა იყოს.

III.

ახლა იმის რეკონსტრუქციას შევეცდები, თუ რა არის და როგორი უნდა იყოს საქართველო, მისი პოლიტიკური მოწყობა, ის ფასეულობები, რომელსაც ეს პოლიტიკური ფორმა უნდა ეფუძნებოდეს ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმოდგენით. ეს თემა საკმაოდ ვრცელია და ამიტომაც მის მხოლოდ ზოგიერთ ასპექტზე შევჩერდები.

რამდენადაც ვიცი, თავისი წარმოდგენები ქვეყნის ფუნდამენტური წესრიგის შესახებ ეკლესიას პირდაპირ არასოდეს გამოუხატავს. ძირითადი ტენდენცია გვიჩვენებს, რომ საერო ცხოვრების თითქმის ყველა ასპექტი განმსჭვალული უნდა იყოს რელიგიური პრინციპებით. „საკუთარი ტრადიციებისა და პრინციპების ერთგულების და, ამავე დროს, განვითარებული სახელმწიფოს შექმნის მაგალითია თუნდაც ქუვეითი და ისრაელი“, - ამბობს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II 2008 წლის საშობაო ეპისტოლეში. კათოლიკოს-პატრიარქს, როგორც ჩანს, მაღალგანვითარებული საქართველო სურს, მაგრამ ისეთი, რომელიც ერთგულია საკუთარი ტრადიციებისა და პრინციპებისა, სახელმწიფო, რომელშიც ტექნოლოგიური მოდერნიზაციის მიერ მოტანილი კეთილდღეობა შერწყმულია ტრადიციებისადმი და რელიგიური პრინციპებისადმი ერთგულებასთან. მოყვანილი მაგალითები უფრო დეტალურად რომგანვიხილოთ, რამდენიმე რამ შეიძლება მოგვხვდეს თვალში:1) არც ისრაელი, არც ქუვეითიევროპული სახელმწიფოებიარაა. შესაძლოა აქედან გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ ეკლესია საქართველოს ადგილს ევროპაში ვერ ხედავს; 2) ორივე სახელმწიფო, განსაკუთრებით კი ისრაელი, ამერიკის მოკავშირეა და თავის დამოუკიდებელ არსებობას მნიშვნელოვანწილად ამერიკის შეერთებული შტატების მხარდაჭერას უმადლის. ძნელი სათქმელია, პატრიარქი ამასაც გულისხმობდა თუ არა; 3) ორივე სახელმწიფო ეკონომიკურად საკმაოდ განვითარებულია, თუმცა ქუვეითის კეთილდღეობა ბუნებრივი რესურსებით სიმდიდრეზეა დაფუძნებული. არსებობს კიდევ ერთი, ჩვენი თემისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი მსგავსება: რელიგიური კანონის არსებობა. თუმცა რელიგიურ კანონს (შარიათი ისლამში და ჰალახა იუდაიზმში) კუვეიტსა და ისრაელში ფრიად განსხვავებული ადგილი უჭირავს.

ქუვეითით დავიწყებ. ქუვეითის ისტორია მე-17 საუკუნეში იწყება. ის XIX საუკუნეში ოტომანთა იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა, შემდეგ ბრიტანეთის იმპერიის პროტექტორატის ქვეშ იყო, ხოლო 1961 წელს დამოუკიდებლობა მოიპოვა. ქუვეითი კონსტიტუციური მონარქიაა. ქვეყანას მართავს პრემიერ-მინისტრი, რომელსაც პარლამენტი ამტკიცებს. ქვეყნის მეთაურს, შეიხს, პარლამენტი ამტკიცებს მმართველი ოჯახის წარდგენით. ქუვეითის კონსტიტუციის მეორე მუხლი აღიარებს, რომ შარიათი არის ყველა ქუვეითური კანონის ძირითადი (მაგრამ არა ექსკლუზიური) წყარო. დასაშვებია, რომ გარკვეული კანონები მთლიანად შარიათის საფუძველზე არ იყოს შექმნილი (მაგ.,კომერციული სამართალი, რომელიც, განსხვავებით ბევრი სხვა მუსლმური ქეყნისაგან, უშვებს პროცენტების აღებას). აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ეკლესიისთვის მისაღებია ქვეყნის მოწყობის ისეთი ფორმა, როდესაც კომერციის გარდა ყველა სფერო რელიგიურ პრინციპებს ეფუძნება. (ძალიან მოკლედ რომ შევეხო ქუვეითის განათლების სისტემას, მისი ძირითადი მახასიათებელი ის არის, რომ ქუვეითში ძირითადად ქალები სწავლობენ - კაცების უმეტესობა საზღვარგარეთ მიდის სასწავლებლად. უმაღლესი სასწავლებლების პედაგოგები კი ქუვეითში ძირითადად უცხოელები არიან. მათი რაოდენობა 50-იან წლებში 90%25 იყო და, მიუხედავად განათლების რამდენიმე რეფორმისა, დღემდე მნიშვნელოვნად არ შემცირებულა. ქუვეითის განათლების სისტემა ვერ აკმაყოფილებს ქვეყნის შრომის ბაზარს).

ახლა ისრაელზე გადავიდეთ. ისრაელი სეკულარული სახელმწიფოა, რომელიც დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ 1948 წელს ჩამოყალიბდა. სახელმწიფოს ფორმა საპარლამენტო რესპუბლიკაა. პრეზიდენტს მხოლოდ წარმომადგენლობითი (ცერემონიული)ფუნქცია აქვს. ისრაელის საპარლამენტო დემოკრატიის დადებით და უარყოფით მხარეებზე საუბარი საინტერესო იქნებოდა, მაგრამ ეს საკითხი ჩვენს თემას სცილდება. ჩვენთვის უფრო მნიშვნელოვანი ისრაელში საკრალური და სეკულარული წესრიგის ალტერნატივაა. ისრაელში დღესაც გრძელდება დისკუსიები ისრაელის სახელმწიფოს „რაობის“ შესახებ: სჭირდება თუ არა ისრაელს მეტი ებრაული კულტურა, უნდა ისწავლებოდეს თუ არა სკოლაში იუდაიზმი, სავალდებულო უნდა იყოს თუარა კაშრუტის კანონები (კანონები, რომლებიც კვების წესებს ადგენს) და შაბათის დაცვა. ამსაკითხებზე ურთიერთგანსხვავებული მოსაზრებები აქვთ სიონიზმის სეკულარულ და ორთოდოქსულ გაგებათა მიმდევრებს. ორივე მიმართულება უმცირესობას წარმოადგენს - ისრაელის მოსახლეობის უმეტესობა ამ ორი პოლარული შეხედულების კომბინირებას ახერხებს.

ჰალახა, რაც ივრითზე გზას ნიშნავს, რელიგიური კანონია, უფრო სწორად კი რელიგიური კანონების ერთობლიობა, რომელიც ბიბლიურ, თალმუდურ, რაბინულ კანონებს აერთიანებს, ისევე, როგორც - ტრადიციებსადა ადათებს. ჰალახა არამარტო რელიგიურ პრაქტიკას არეგულირებს, არამედ ყოველდღიურ ცხოვრებასაც. თუმცა ჰალახას სავალდებულოდ მხოლოდ ორთოდოქსი იუდეველები (და ნაწილობრივ კონსერვატიული იუდეველები) მიიჩნევენ. ისევ და ისევ, ჩვენთვის საინტერესოა ორთოდოქსთა ან ტრადიციონალისტთა მოსაზრებები, ანუ იმათი მოსაზრებები, რომლებიც სახელმწიფოში იუდაიზმის წილის გაზრდი-სათვის იბრძვიან. თავისი პარტიის საბოლოო პოლიტიკურმიზნად თეოკრატია (ჰალახიკური სახელმწიფო) ოფიციალურად სულ ორ პარტიას აქვს დასახული, თუმცა ამ ეტაპზე თეოკრატიისათვის არცერთი არ იბრძვის. (ერთ-ერთი მათგანი, პარტია შასი, სამთავრობო კოალიციაში შედის). უნდა შევნიშნო, რომ მიუხედავად სეკულარული ფუნდა-მენტური წესრიგისა, ისრაელში მაინც არსებობს ასპექტი, რომელსაც რელიგიური სამართალი არეგულირებს: ქორწინება და განქორწინება ებრაელთა, მუსლიმთა, დრუზთა და ქრისტიანთა რელიგიური სასამართლოების იურისდიქციაში შედის.

მთავარი მსგავსება ქუვეითსა და ისრაელს შორის, გარდა განვითარების დონისა, რელიგიური კანონების არსებობა აღმოჩნდა, თუმცა ქუვეითში შარიათი სხვა კანონების პირდაპირი წყაროა, ისრაელში კი ჰალახა კანონშემოქმედებითი საქმიანობის ასეთი წყარო არ არის. პოლიტიკური ფორმის თვალსაზრისით ეკლესია აშკარა უპირატესობას ქუვეითურ მოდელს (კონსტიტუციურ მონარქიას) ანიჭებს. აშკარაა აგრეთვე ეკლესიის სურვილი ეკლესიური ცხოვრების წესების გარკვეული კოდიფიცირებული ფორმით საერო სფეროში გადმოტანისა. ძნელი სათქმელია რა დოზით. მაგალითად, განათლების სფეროს ეკლესია ამ კუთხით პრიორიტეტულად მიიჩნევს. აქ უნდა „შეიცვალოს სასწავლო პროგრამები, ქრისტიანული სწავლება შეტანილ იქნას სკოლაში და ეკლესიამაც, შესაძლებლობისამებრ, აქტიური მონაწილეობა მიიღოს მოსწავლეების სულიერ-ზნეობრივი აღზრდის საქმეში. მითუმეტეს, რომ ყველა ცივილიზებულ ქვეყანაში ეს სფერო ამ ქვეყნის ტრადიციულ რელიგიას აქვს გადაცემული და ამისთვის კაპელანის ინსტიტუტიც არსებობს“ (2008 წლის სააღდგომო ეპისტოლე). ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია არა ის, რომ ყველა ცივილიზებულ ქვეყანაში ასე არ არის, არამედ ის, რომ ეკლესიას სურს საქართველოში იყოს ასე. მეორე პრიორიტეტული სფერო მედიაა:„დღეს ეროვნული ღირსების შელახვისა და სარწმუნოების შეცვლისთვის ძალადობრივ ფორმებს აღარავინ იყენებს. ჩვენი ტრადიციებისა და ცხოვრების წესის გადაგვარება სხვადასხვა მეთოდებით ხორციელდება და ამაში დიდ როლს, სამწუხაროდ, მასმედია ასრულებს. მასმედიის სახელს მრავალი კარგი საქმეც უკავშირდება, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ტელეგადაცემებით და პრესითაც ხდება ცოდვის დემონსტრირება, ლეგალიზება და იმ აზრის დამკვიდრება, თითქოს ეს ადამიანის ჩვეულებრივი თვისებაა. ხდება ავხორცობისა და უღირსობის არამარტო მისაღებ, არამედ სამაგალითო მოვლენად წარმოჩენა; იქმნება უზნეო ცრუ ავტორიტეტები, რომელნიც თავისი ანტიეროვნული და ანტიქრისტიანული ქმედებების გამო წახალისებულნი და დაჯილდოვებულნი არიან“ (2008 წლის საშობაო ეპისტოლე). განათლების სისტემაზე და მედიაზე კონტროლის დაწესება კი ქვეყნის „იდეოლოგიურიდისკურსის“ კონტროლს ნიშნავს. თუმცა პრობლემურია ის, თუ რა ფორმითაა შესაძლებელი ეკლესიური ცხოვრების წესის, რელიგიური კანონის გადმოთარგმნა საერო კანონების ენაზე. ისლამისა და იუდაიზმისაგან განსხვავებით, არც ზოგადად ქრისტიანობას და არც კონკრეტულად მართლმადიდებლობას არ გამოუმუშავებია რელიგიურ ბაზაზე შექმნილი კოდექსი, თვისი შარიათი და ჰალახა, რომელსაც შეიძლება დაეყრდნოს სამოქალაქო კანონშემოქმედებითი საქმიანობა. მაშ როგორ ფუნდამენტურ წესრიგს გულისხმობს ეკლესია? ისეთს, რომელშიც პატრიარქის სიტყვას, ვთქვათ, საკვირაო ქადაგებას, სააღდგომო ან საშობაო ეპისტოლეს კანონის ძალა აქვს? თუ ეკლესიას სურს შეიმუშაოს შარიათისა და ჰალახას მართლმადიდებლური ვერსია, რომელიც ახალი ქართული კონსტიტუციის საფუძველი გახდება? ამასთან დაკავშირებით, ნიშანდობლივია საიტზე presa.ge გამოქვეყნებული მასალა სათაურით „არარელიგიურებს ეგონათ პატრიარქი ეკლესიურ მმართველობას გამოაცხადებდა“ (http://www.presa.ge/index.php?text=news&i=7882). მიუხედავად ამ ტერმინის ბუნდოვანებისა, საინტერესოა, რომ „ეკლესიური მმართველობა“ საერთოდ თეორიულ შესაძლებლობად განიხილება. ჯერჯერობით შეიძლება დავასკვნათ, რომ ეკლესიას მართლმადიდებლურ ფასეულობებზე დამყარებული საქართველო სურს,ისეთი, რომელშიც ეკლესია აკონტროლებს განათლების სისტემას და მასმედიას. გაუგებარია, როგორ და რა ფორმით ფიქრობს ეკლესია მართლმადიდებლური ფასეულობების კანონმდებლობაში კონვერტაციას.

დასასრულს, მინდა რამდენიმე სიტყვა ვთქვა იმ იმპლიკაციებზე, რომლებიც რელიგიური კანონების სახელმწიფო მოწყობის საფუძვლად დადებას აქვს. საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ეპისტოლეებში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა საკუთარი ტრადიციებისა და პრინციპების დაცვას (ტრადიციად მხოლოდ ისეთი ტრადიცია ითვლება, რომელიც მართლმადიდებლობასთანაა კონფორმული): „ჩვენ ჩვენი მეობა უნდა დავიცვათ, რათა არ ვიქცეთ სხვათა მიზნების განხორციელებისათვის ბრმა იარაღად. ეს ნებისმიერი სახელმწიფოს არსებობისა და განვითარების გარანტიაა“ (2009 წლის სააღდგომო ეპისტოლე). „მეობა“ ეკლესიას ესმის როგორც მართლმადიდებელი ქართველობა. ეს აზრი შეიძლება გამოიხატოს ფორმულით ქართველი = მართლმადიდებელს. ითვლება, რომ საქართველოს მოსახლეობის 86%25 მართლმადიდებელი ქრისტიანია, ანუ ეროვნებას და კონფესიას სტატისტიკაც აიგივებს. რა უნდა ქნას იმ ნაწილმა, რომელიც ამ 86%25-ში ითვლება, მაგრამ, როგორც პატრიარქი ამბობს, „ეკლესიური ცხოვრებით არ ცხოვრობს“? ან საქართველოს მოსახლეობის არამართლმადიდებელმა მოსახლეობამ - 14%25-მა,რომლისთვისაც ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის კათოლიკოს-პატრიარქი ვერანაირად ვერ იქნება სულიერი მამა? ამ მხრივ საყურადღებოა პატრიარქის 1990 წლის 28 ოქტომბრის ბრძანება, რომელიც თავის დროზევე საკმაოდ მტკივნეულად აღიქვა არაქართულმა მოსახლეობამ: „სახელითა მამისა და ძისათა და სულისა წმიდისათა ვბრძანებ: დღეიდან ყოველი ქართველი ადამიანის მკვლელი, მიუხედავად მსხვერპლის (მოკლულის) დანაშაულისა ან უდანაშაულობისა, გამოცხადდეს ქართველი ერის მტრად. მკვლელის სახელი და გვარი შეტანილ იქნას საპატრიარქოს სპეციალურ წიგნში და გადაეცეს თაობიდან თაობას, როგორც სამარცხვინო და დასაგმობი. საგანგებო ბრძანება ესე მიღებულია, რათა საქართველოში იქნას თავიდან აცილებული უმძიმესი ცოდვა და დანაშაული ღვთისა და ერის წინაშე - ძმათა კვლა“. მაშინაც კი, თუკი ამ განცხადების მიზნად ძმათა კვლის შეჩერებას მივიჩნევთ, გამოდის, რომ სომხები, აზერბაიჯანელები, რუსები, აფხაზები და საქართველოს სხვა ეროვნებისა და აღმსარებლობის წარმომადგენლები „ძმები“ არ არიან -ანუ მათი მოკვლა ქართველისთვის დაშვებულია. ისეთ მულტიეთნიკურ სახელმწიფოში, როგორიც საქართველოა, რელიგია, როგორც ინტეგრაციული პროექტი არ მუშაობს და სხვა კონფესიებისა და ეთნოსების გამორიცხვას გულისხმობს. „განსხვავებული რელიგია ერთი და იმავე საწყისის მქონე ერს განსხვავებულ კულტურებადაყალიბებს, ზოგჯერ კი ურთიერთდაპირისპირებულადაც“, - ამბობს ილია II 2008 წლის საშობაო ეპისტოლეში. საწინააღმდეგო აზრის იყო ილია ჭავჭავაძე. როდესაც აჭარა საქართველოს (უფრო სწორად მაშინდელ რუსეთის იმპერიას) შემოუერთდა, ილია ჭავჭავაძე წერდა: „ჩვენი აზრით, არც ერთობა ენისა, არც ერთობა სარწმუნოებისა და გვარტომობისა ისე არ შეამსჭვალებს ხოლმე ადამიანს ერთმანეთთან, როგორც ერთობაისტორიისა“ („ოსმალოს საქართველო“). ილია ჭავჭავაძის აზრით, საქართველოს ინტეგრაციული პროექტი არ შეიძლება იყოს კონფესიური

თუკი საქართველო კონფესიურ პროექტს აირჩევს, ეს მისთვის კონფესიური კონფლიქტებისა და ქვეყნის დაშლის საკმაოდ რეალურ პერსპექტივას ნიშნავს.

რელიგიურ კანონებზე აგებული სახელმწიფო, სადაც ქართველობა მართლმადიდებლობასთანაა გაიგივებული, „ეროვნული თეოკრატიაა“. ძნელი გამოსაცნობი არ არის, რომ „ეროვნულ თეოკრატიაში“ ლეგიტიმური მხოლოდ ის იქნება, რაც მართლმადიდებლობასთანაა კონფორმული, ანუ ასეთი სახელმწიფო ავტომატურად გამორიცხავს არაქართველს ან არაეკლესიურად მცხოვრებ ქართველს.

როგორც თავიდან ვთქვი, ლეგიტიმურია, რომ ეკლესიას თავისი წარმოდგენა ჰქონდეს მომავალი საქართველოს შესახებ. ისრაელის მაგალითი, რომელსაც პატრიარქი ეყრდნობა, გვიჩვენებს, რომ ორთოდოქსული შეხედულებები პოლიტიკურადაც ფორმდება. ისევე, როგორც ისრაელში, საქართველოშიც შეიძლება გაჩნდეს პარტია, რომელიც თეოკრატიას საკუთარ პოლიტიკურ მიზნად დაისახავს. ისრაელი კარგი მაგალითია იმისა, რომ სეკულარულ, დემოკრატიულ სახელმწიფოში ტრადიციები, რომლებიც მოსახლეობის ამა თუ იმ ჯგუფისათვის ძვირფასია, არ იკარგება, რომ იმას, ვისაც სურს რელიგიური კანონით ცხოვრება, თავისი თავის გამოხატვის საშუალება ისევე აქვს, როგორც ადამიანს,რომელსაც ამ კანონებით ცხოვრება არ სურს. სამაგიეროდ ამასვე ვერ ვიტყვით თეოკრატიულ მოდელზე. თეოკრატიული სახელმწიფო - ეს არის იზოლაციონისტური, შეუწყნარებელი, მონოეთნიკური და მონოკონფესიური სახელწიფო, სადაც იმას, რასაც ვამბობთ, ვაკეთებთ, ვკითხულობთ, ვუყურებთ ან ვუსმენთ, რელიგიური ცენზორი აკონტროლებს. საკითხავია, რომელ მოდელს ემხრობა საბოლოო ჯამში ეკლესია? თუ ის ისრაელის მოდელს ემხრობა, ეს ნიშნავს, რომ ის დემოკრატიულ ფუნდამენტურ წესრიგს აღიარებს. მაგრამ ალუზიები შარიათისა და ჰალახას კანონებზე იმასაც გვაფიქრებინებს, რომ ეკლესია არც თეოკრატიულ მოდელს გამორიცხავს. კარგი იქნებოდა, ეკლესიას ღიად რომ განემარტა, უჭერს თუ არა საქართველოში დემოკრატიის ფუნდამენტურ წესრიგს მხარს, ისეთს, სადაც ყველას - მართლმადიდებელსა და მუსლიმს, ქართველსა და აფხაზს, ექნება უფლება და საშუალება იცხოვროს ისე, რომ არ განიცადოს დისკრიმინაცია კონფესიური და ეთნიკური ნიშნით? თუ მისი საბოლოო მიზანი საქართველოს „ეროვნულ თეოკრატიად“ გადაქცევაა? ჩვენ კი, კარგი იქნებოდა, ეკლესიის თემისთვის ერთხელ და სამუდამოდ მოგვეხსნა ტაბუ და გვესაუბრა იმაზე, თუ როგორ გვესახება ეკლესიის ადგილი დემოკრატიულ საზოგადოებაში.

ბრაიან ტიერნი

მეორე მსოფლიო ომის შემდგომ გაეროს რამდენიმე დოკუმენტში რელიგიის თავისუფლება ადამიანის უფლებად არის გამოცხადებული. ამ იდეალისადმი ერთგულება ყველა ძირითადმა ეკლესიამ გამოხატა. მაგრამ ყოველთვის ასე როდი იყო. როგორც ამას წინათ ერთ-ერთმა წამყვანმა მკვლევარმა აღნიშნა, „რამდენიმე ათასწლეულის განმავლობაში რელიგიის ისტორიისთვის დამახასიათებელი იყო შეუწყნარებლობა და დევნა“. იგი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ხშირად ქრისტიანები თვით ქრისტიანებისგან იდევნებოდნენ, და წერს: „ეჭვიარ არის, რომ რელიგია და თავისუფლება არ არიან ერთმანეთის ბუნებრივი მოკავშირეები“.² ეს უნდა გავითვალისწინოთ, როდესაც რელიგიური უფლებების თანამედროვე იდეის ისტორიულ საფუძვლებზე ვმსჯელობთ.

დასავლეთის გამოცდილება, რაზედაც განსაკუთრებით მინდა შევჩერდე, გარკვეული აზრით სანიმუშოა, რამდენადაც სწავლება ადამიანის უფლებების შესახებ სწორედ ქრისტიანულ დასავლეთში წარმოიშვა. რა თქმა უნდა, ყველა მსოფლიო რელიგია საუბრობს სამართლიანობის იდეალზე და სამართლებრივ წესრიგზე ადამიანურ ურთიერთობებში, თუმცა, როგორც წესი, მათ სწავლებებში ეს იდეალები ადამიანის ბუნებრივი უფლებების კატეგორიებით არ გამოხატულა. თვით დასავლეთშიც კი ეს კონცეფცია დიდი ტანჯვა-ვაებით ჩამოყალიბდა. დღეს ჩვეულებრივ მოვლენას წამოადგენს იმის მტკიცება, რომ რელიგიური უფლებები ყველა დანარჩენი უფლების „ქვაკუთხედია“, როგორც ამას, მაგალითად, პაპი იოანე პავლე II ამბობდა. მაგრამ ისტორიული პერსპექტივის გათვალისწინებით ნათელი ხდება, რომ რელიგიური უფლებების შესახებ ყველაზე გვიან (ანუ სხვა სახის უფლებების ჩამოყალიბების შემდეგ) იწყება მსჯელობა.

ქრისტიანულ ეკლესიათაგან რომის კათოლიკური ეკლესია იყო უკანასკნელი, რომელმაც გულწრფელად აღიარა რელიგიური თავისუფლების პრინციპი.³ თუმცა ეს დაგვიანება დადებით მომენტსაც შეიცავდა, რადგან ამ ეკლესიის უმაღლესმა იერარქიამ შეძლო ამ სწავლების ყველაზე მეტად მომწიფებული და დასაბუთებული ვარიანტის ჩამოყალიბება. „დეკლარაციარელიგიური თავისუფლების შესახებ“ (Dignitatis Humanae), რომელიც მიღებულ იქნა ვატიკანის II კრებაზე და 1965 წელს გამოქვეყნდა, მყარ საფუძველს გვაძლევს ამ საკითხის განსახილავად:

„ვატიკანის მიმდინარე კრება აცხადებს, რომ პიროვნებას აქვს რელიგიის თავისუფლების უფლება. ეს თავისუფლება ნიშნავს ყოველი ადამიანის დაცულობას ცალკეული ინდივიდის, სოციალური ჯგუფისა და ნებისმიერი ადამიანური ძალადობისგან რელიგიური თავისუფლების საფუძველი სწორედ პიროვნების ღირსებაშია, რომელიც შეიცნობა როგორც გამოცხადებით მოცემულ ღვთის სიტყვაში, ასევე თვით გონების მეშვეობით“.⁴

დეკლარაციის ამ მონაკვეთში ამომწურავად არის საუბარი იძულებაზე, რომელიც არა მხოლოდ სახელმწიფოს მხრიდან, არამედ „ადამიანური ძალადობისგანაც“ მომდინარეობს. რელიგიური თავისუფლება განსაზღვრულია როგორც „უფლება“, როგორც პიროვნების ბუნებრივი უფლება. ასევე საინტერესოა, რომ ამ ბუნებრივ უფლებას, რომელიც ადამიანური გონებით შეიცნობა, საფუძველი ღვთაებრივ გამოცხადებაში აქვს და შესაბამისად ქრისტიანული სარწმუნოების განუყოფელი ნაწილია. დეკლარაცია შეიცავს მსუბუქ მინიშნებასაც, რომ ამგვარი მტკიცებები იმ რელიგიურიძალადობის პოლიტიკის საბოლოო უარყოფას წარმოადგენს, რომელსაც საუკუნეების განმავლობაში ახორციელებდა კათოლიკური ეკლესია.

ჩემი ამოცანა, როგორც ისტორიკოსისა, იმის ახსნის მცდელობაა, თუ როგორ გავიარეთ ჩვენ მთელი ეს გზა - ერეტიკოსთა შევიწროებიდან რელიგიური თავისუფლების აღიარებამდე. სკეპტიკოსმა, რომელიც ქრისტიანული ეკლესიის ისტორიას გაეცნობა, შეიძლება თქვას, რომ შუა საუკუნეებში ქრისტიანული ეკლესია ერთს ნიშნავდა, 1965 წლიდან კი - მეორეს. უფრო თანაგრძნობით განმსჭვალული ადამიანი კი ალბათ დაეთანხმებოდა იმ აზრს, რომ ეკლესია დროის მსვლელობასთან ერთად მართლაც ცვლის თავის სწავლებას, ვინაიდან „მრავალსაუკუნოვანი გამოცდილება“, რაზედაც ვატიკანის II კრება საუბრობს, ჭეშმარიტების უფრო ღრმა გააზრებაში გვეხმარება, გააზრებაში, რომელიც თავიდანვეა უწყებული რელიგიათა დამფუძნებლების მიერ

აზრი იმის შესახებ, რომ დროთაგანმავლობაში მოცემული პრობლემის გაგება უფრო ღრმავდება და იხვეწება, სიახლესა და ისტორიული განვითარების მხოლოდ თანამედროვე გაგებას არ წარმოადგენს. მაგალითად, XIII საუკუნეში ფრანცისკანელი თეოლოგი პეტრე ოლივი რელიგიური ჭეშმარიტებების ახალი განმარტების აუცილებლობაზე წერს: „.და რაც მეტი დრო გადის, მით უფრო მეტი ინტენსივობით უნდა ხდებოდეს ეს განახლება“. მისი მასწავლებელი, წმ.ბონავენტურა კი ამბობდა, რომ წმიდა წერილში არსებული ჭეშმარიტების „მარცვლები“ თანდათანობით მწიფდება ადამიანების გონებაში: „წმიდა წერილისა და მისი საიდუმლოებების გაგება მხოლოდ ისტორიული პროცესების არსის წვდომითაა შესაძლებელი“.⁵ ეს ადამიანები სულაც არ ამტკიცებდნენ, ღვთაებრივი ჭეშმარიტება ცვალებადიაო,მხოლოდ იმას გულისხმობდნენ, რომ დროთა განმავლობაში ადამიანი უფრო ღრმად წვდება წმიდა წერილს. ჩვენი აზრით კი, ამგვარი წვდომა შესაძლებელია სპეციფიკური ისტორიული გამოცდილების დაგროვების შედეგად, რომელიც ზოგჯერ შეიძლება ძალიან მწარე იყოს. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, როდესაც რელიგიური უფლებების თემას ვეხებით.

ადრეული ეკლესია

პირველივე საუკუნეებიდან მოკიდებული ქრისტიანულ ტრადიციაში არსებობდა იდეები, რომელთა საფუძველზეც შესაძლებელი იყო როგორც რელიგიური თავისუფლების შესახებ სწავლების განვითარება, ასევე დევნის პრაქტიკის დასაბუთებაც. თავად იესო საყოველთაო სიყვარულს ასწავლიდა (მთ. 5:44). იესომ უარი თქვა პოლიტიკური მესიის როლზე, როცა განაცხადა, რომ მისი მეუფება არ არის ამქვეყნიური (ინ. 18:36). საკუთარ მიმდევრებს მან თავისუფლების ახალი სახეობა შესთავაზა: „შეიცანით ჭეშმარიტება და ჭეშმარიტება გაგათავისუფლებთ თქვენ“ (ინ. 8:32). პავლეც საკმაოდ მჭევრმეტყველურად წერდა იმის შესახებ, რომ მტკიცედ უნდა ვიდგეთ იმ „თავისუფლებაში, რომელიც ქრისტემ მოგვანიჭა“ (გალ. 5:1). თუმცა, თუკი რელიგიური თავისუფლების იდეალი დამახასიათებელი იყო ქრისტიანული აზროვნებისთვის, ამის შესახებ, რასაკვირველია, ყოველთვის ღიად როდი საუბრობდნენ. შეუწყნარებლობის შესაძლებლობა ყოველთვის არსებობდა იმ უპატივცემლობაში, რომლითაც ადრეული ქრისტიანები ეპყრობოდნენ ყველა სხვა რელიგიას, ასევე იმ დარწმუნებულობაში, რომ მხოლოდ ისინი იცნობენ ჭეშმარიტ ღმერთს და მხოლოდ ისინი ადგანან ცხონებისკენ მიმავალ ერთადერთ ჭეშმარიტ გზას, ყველა დანარჩენი კი, ვინც ეკლესიის გარეთაა, სამუდამოდ იღუპებიან.

მიუხედავად ამისა, საკუთარი გზის ჭეშმარიტების რწმენა სრულიადაც არ გულისხმობს იმას, რომ სხვები ძალით უნდა დავაყენოთ იმ გზაზე, რომელზედაც ჩვენ ვდგავართ. ადრეული ეკლესიის პერიოდში ქრისტიანები შემწყნარებლები იყვნენ სხვათა მიმართ, მაგრამ მხოლოდ იმიტომ, რომ თავადვე იყვნენ დევნის მსხვერპლნი. რა თქმა უნდა, სიტუაცია დრამატულად შეიცვალა მას შემდეგ, რაც იმპერატორები ქრისტიანები გახდნენ. იმპერატორმა კონსტანტინემ 313 წლის ედიქტით ოფიციალურად აღიარა როგორც ქრისტიანული ეკლესია, ასევე სხვა რელიგიები, „რათა ყველას შეძლებოდა ღვთისმსახურების აღსრულება თავისი სურვილისამებრ“. მოგვიანებით ქრისტიანმა იმპერატორებმა უფრო მკაცრი პოზიცია დაიკავეს არაქრისტიანული რელიგიების მიმართ. თუმცა IV საუკუნეში ისეთი ქრისტიანი აპოლოგეტები, როგორებიც იყვნენ ილარიონ პიქტავიელი და ლაკტანციუსი, ჯერ კიდევ იცავდნენ რელიგიურითავისუფლების პრინციპს. ამავე საუკუნის მიწურულს წმ. მარტინ ტურელმა მკაცრად დაგმო ეპისკოპოსთა ის ჯგუფი, რომლებიც ცდილობდნენ დაერწმუნებინათ იმპერატორი ერთ-ერთი პრისცილიანელი ერეტიკოსის დასჯის აუცილებლობაში. ყველაზე ნათლად რელიგიური თავისუფლების შესახებ ალბათ ლაკტანციუსს აქვს ნათქვამი: „რელიგიასთან მიმართებით აუცილებლად უნდა არსებობდეს თავისუფლება, რადგან ისე არაფერი განსაზღვრავს რელიგიას, როგორც თავისუფალი ნება, და დაუშვებელია ადამიანს მოეთხოვოს ღვთისმსახურება, თუკი მას ეს არ სურს“.⁶

ეკლესიის მამათა წარმოდგენების მნიშვნელოვანი გარდაქმნა შეინიშნება ავგუსტინედან (354-430) მოკიდებული. 395 წელს ავგუსტინემ, როცა იგი ქალაქ ჰიპონიის (ჩრდ. აფრიკა) ეპისკოპოსი გახდა, აღმოაჩინა, რომ ამ რეგიონში ორთოდოქსებსა და ერეტიკოსებს (კერძოდ, დონატისტებს) შორის გამძაფრებულ საეკლესიო განხეთქილებებს ჰქონდა ადგილი. რელიგიური მტრობა ხშირად იწვევდა სხვადასხვა სახის უწესრიგობებსა და შეტაკებებსაც კი. რამდენიმე წლის განმავლობაში ავგუსტინეს ღრმად სწამდა, რომ მხოლოდ მშვიდობიან დარწმუნებას შეეძლო შედეგის მოტანა ანუ განხეთქილების დაძლევა, მაგრამ საბოლოოდ მან გაიზიარა თავისი თანამოსაგრე ეპისკოპოსთა თვალსაზრისი, რომლის მიხედვითაც სხვაგვარად მოაზროვნეთა დასათრგუნად სამოქალაქო ხელისუფლებისადმი მიმართვა იყო საჭირო. როგორც ჩანს, ასეთი პოლიტიკის დასაცავად დაწერილი ავგუსტინეს ნაშრომები ეწინააღმდეგება მის ადრეულ ნაშრომებს, სადაც იგი რელიგიურ საკითხებში თავისუფლების აუცილებლობას ასაბუთებს, თუმცა ავგუსტინე ყოველთვის იმას ამტკიცებდა, რომ ერეტიკოსთა საცხოვნებლად მოქმედებდა. „უკეთესია გიყვარდეს სიმკაცრით, ვიდრე მზაკვრობდე თავზე ხელის გადასმით“, - წერდა იგი. ამართლებდა რა ძალადობას ერეტიკოსებთან მიმართებით, ავგუსტინე ეყრდნობოდა ერთ-ერთ სახარებისეულ იგავს მდიდარ ადამიანზე, რომელიც დიდი წვეულებისთვის ემზადებოდა. როდესაც წვეულნი არ მოვიდნენ, მასპინძელმა მსა ხურებს სხვა სტუმრების მოყვანა დაავალა. ხოლო, როცა მოახსენეს, კიდევ დარჩა სუფრასთან ადგილებიო, ბატონმა ბრძანა: „გადი გზებსა და შუკებში და ძალით მოიყვანე წვეულნი, რათა აივსოს ჩემი სახლი“ (ლუკა 14:23).

ამრიგად, ავგუსტინესთვის სახელმძღვანელო პრინციპად იქცა სიტყვები „compelle intrare” (სიტყვასიტყვით: „აიძულემოსვლა“ და არა „დაარწმუნე მოვიდნენ“, როგორც ეს არასწორად არის გადმოტანილი ახალი აღთქმის ზოგიერთ თარგმანში). ავგუსტინეს განმარტებით, ამ იგავში სტუმრები, რომლებმაც უარყვეს მოწვევა, იუდეველები არიან; წვეულებაზე მოსულნი - წარმართები, რომლებმაც ქრისტიანობა მიიღეს, ხოლო ისინი, რომლებიც ძალით უნდა ყოფილიყვნენ მოყვანილნი, - ერეტიკოსები, რომელთაც ეკლესია დატოვეს. ამიტომ მათ დასაბრუნებლად ძალის გამოყენება კანონიერად უნდა ჩათვლილიყო.⁷ ავგუსტინესადმი კეთილგანწყობილი ისტორიკოსები აღნიშნავენ, რომ იგი უპირატესობას მაინც დისკუსიასა და დარწმუნების მეთოდს ანიჭებდა რელიგიურ კამათებში, მისთვის იძულების მიზანი იყო არა დასჯა, არამედ ერეტიკოსის დაბრუნება ჭეშმარიტ რწმენაზე. ისტორიკოსთა მეორე ნაწილი კი ავგუსტინეს „ინკვიზიციის პირველ თეორეტიკოსად“ მიიჩნევს. ეჭვი არ არის, რომ ავგუსტინეს შეხედულებებმა უდიდესი გავლენა მოახდინა მთელ შუა საუკუნებზე, როცა ათასწლეულზე მეტი ხნის განმავლობაში ეკლესია რელიგიურად სხვაგვარად მოაზროვნეთა ჩაგვრის პოლიტიკას ახორციელებდა.

ბუნებრივი უფლებების იდეა

თანამედროვე მკვლევართა შორის არ არსებობს ერთიანი აზრი იმის თაობაზე, თუ როგორ წარმოიშვა სწავლება ადამიანის ბუნებრივი უფლებების შესახებ. მაგალითად, ჟაკ მარიტენის აზრით, ადამიანის უფლებების იდეა ყოველთვის დამახასიათებელი იყო იუდაურ-ქრისტიანული მოძღვრებისთვის ნებისმიერი პიროვნების ღირსებასა და ფასეულობასთან მიმართებით.⁸ საწინააღმდეგო თვალსაზრისს გამოთქვამს ლ. შტრაუსი. მან, თავისივე განცხადებით, ყურადღებით გააანალიზა ათეისტური ფილოსოფია თომას ჰობსისა, რომელსაც თანამედროვე უფლებადაცვითი თეორიების ფუძემდებლად თვლიდა. იგი მივიდა დასკვნამდე, რომ ბუნებრივი უფლებების შესახებ იდეა უცხო იყო მანამდე არსებული ყველა კლასიკური და ქრისტიანული ტრადიციისთვის.⁹ მოგვიანებით შტრაუსის მოწაფეებიც ამტკიცებდნენ, რომ ბუნებრივ უფლებათა იდეა შეუთავსებელია ქრისტიანულ სწავლებასთან. მაგრამ ეს თვალსაზრისი არ არის დამაჯერებელი, რადგან ჰობსამდეც არსებობდნენ ბუნებრივი უფლებების ქრისტიანი თეორეტიკოსები, მაგალითად, სუარესი და გროციუსი. შუალედური თვალსაზრისი, რომელმაც ფართო აღიარება მოიპოვა, გამოთქმული აქვს მიშელ ვილემს. იგი ამტკიცებდა, რომ ბუნებრივ უფლებათა იდეა ნამდვილად მომდინარეობს ქრისტიანული სწავლებიდან.

ბოლო გამოკვლევების თანახმად, ბუნებრივი უფლებების თეორიათა წარმოშობა XII საუკუნის ქრისტიანულ იურისპრუნდენციას უნდა დავუკავშიროთ, განსაკუთრებით ამ პერიოდის კანონისტების შრომებს.¹⁰ XIIსაუკუნე განახლების საუკუნე იყო აზროვნებისა და ცხოვრების მრავალ სფეროში. შეიქმნა ახალი სავაჭრო კავშირები, განვითარდა ახალი არქიტექტურა, ხელოვნება და ა.შ. რელიგიურმა აზრმა განსხვავებულად გაამახვილა ყურადღება ადამიანის პიროვნებაზე, პიროვნული ბრალეულობის ცნებაზე, პიროვნულ თანხმობაზე (მაგალითად, დაქორწინების დროს), ცალკეული ადამიანის სინდისზე.¹¹

დაახლოებით 1300 წლისთვის ჩამოყალიბდა ნატიფი იურიდიული ენა, რომლის საშუალებითაც უკვე შესაძლებელი გახდა ბუნებრივ უფლებათა შესახებ დოქტრინის გამოთქმა. შემდეგი ნაბიჯი იყო სამართლის იურიდიული იდეის შეღწევა პოლიტიკურ ფილოსოფიაზე დაწერილ ნაშრომებში. აქ მართლაც მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა უილიამ ოკამმა. იგი ადრეულ კანონიკურ ტრადიციას ეყრდნობოდა, თუმცამასზე შორს წასვლაც მოახერხა. ოკამის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დამსახურება ის იყო, რომ მან სახარებისეული თავისუფლების ბიბლიური იდეა ბუნებრივი უფლებების შესახებ დოქტრინად გარდაქმნა. თუკი ქრისტიანულ თავისუფლებაზე მსჯელობისას პავლეს ცოდვისგან ან ძველი აღთქმის რჯულისგან თავისუფლება ჰქონდა მხედველობაში, ოკამმა პავლეს შეხედულებები იმისთვის გამოიყენა, რომ ტირანიული მმართველობისგან თავისუფლების შესაძლებლობა დაესაბუთებინა, განსაკუთრებით ეკლესიის შიგნით. იგი წერდა, რომ თვით პაპსაც კი არ შეუძლია დაარღვიოს „უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც ღმერთმა და ბუნებამ მიანიჭა ადამიანს“.¹³

შემდეგ უილიამ ოკამის იდეები XIV ს-ის მიწურულს ცნობილმა თეოლოგმა ჟან ჟერსონმა განავითარა. იგი ამტკიცებდა, რომ ქრისტეს რჯული თავისუფლების რჯულია. ის წუხდა, რომ მის თანამედროვე ეკლესიაში მსგავსი არაფერი შეიმჩნევა, რომ, პირიქით, ქრისტიანები იტანჯებიან მათთვის შემოღებული კანონებისა და წესების ტვირთის გამო, რომლებსაც ადამიანები - ეკლესიის იერარქები - ადგენენ (აქალბათ გაგვახსენდება ფარისევლებისადმი მიმართული ქრისტეს სიტყვები: „.კრავენ ტვირთს მძიმეს და ძნელად სატარებელს და დებენ კაცთა მხრებზე, ხოლო თავად თითითაც არ სურთ მისი დაძვრა“, მთ. 23:4. - მთარგმ.). შეუჯერა რა პავლეს სწავლება ქრისტიანული თავისუფლების შესახებ საკუთარ იდეას ბუნებრივი უფლებების თაობაზე, ჟერსონი ამტკიცებდა, რომ ქრისტიანის მთავარი ვალდებულებაა თავისუფლად, ყოველგვარი იძულების გარეშე იღებდეს წმიდა წერილის ღვთივგამოცხადებულ რჯულსა და ბუნებრივ რჯულსაც, რომლის განსაზღვრა მის გონებასა და სინდისს ძალუძს. ზოგჯერ ჟერსონის მსჯელობები თითქმის თანამედროვე ჟღერადობას იძენს და მოგვიანებით მისი იდეები მართლაც მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა ბუნებრივი უფლებების თეორიის ჩამოყალიბების პროცესში. ეს იდეები XVI ს-ის ესპანელი სქოლასტიკოსების მეშვეობით გავრცელდა, განსაკუთრებით ამერიკელ ინდიელთა უფლებების გამო გაჩაღებული პოლემიკის დროს. თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ჟერსონი ქრისტიანთა უფლებებს მხოლოდ ეკლესიის შიგნით იცავდა; მას არასოდეს მოსვლია თავში მოსაზრება, რომ ერეტიკოსებსაც შეიძლება ჰქონდეთ თავისი უფლებები ეკლესიასთან მიმართებით.

რელიგიური უფლებების წარმოშობა

შუა საუკუნეებში რელიგიური დევნა სამართლიანად და აუცილებლად მიიჩნეოდა. არავინ ფიქრობდა იმას, რომ „ეკლესიის თავისუფლებაში“ შესაძლოა მოაზრებული ყოფილიყო თითოეული ქრისტიანის სინდისის თავისუფლება. XVI საუკუნის რეფორმაციამ ახალი ისტორიული კონტექსტი შექმნა, რომელშიც ეს საკითხი ახლებურად იქნა გააზრებული ქრისტიანული სწავლების განახლებული გაგების ფონზე.

ამგვარი ცვლილების მიზეზი არ ყოფილა პირველი დიდი რეფორმატორების კონკრეტული მოძღვრებები. თავისი კათოლიკე ოპონენტების მსგავსად ლუთერიც, კალვინიც, ბულინგერიც და მელანქტონიც იზიარებდნენ თავისი დროის შეხედულებას, რომლის თანახმადაც ერეტიკოსთა შევიწროვება და განადგურებაა საჭირო. ასე რომ, რელიგიური თავისუფლება სხვადასხვა გარემოებათა და მიზეზთა დამთხვევის წყალობით წარმოიშვა, არავინ გეგმავდა მის შემუშავებას მიზანმიმართულად. 1500-დან 1700 წლამდე პერიოდში ამგვარ მიზეზთა ახალი ჯაჭვი წარმოიშვა. ევროპას მრავალი უკიდურესად დამღუპველი რელიგიური ომის გადატანა მოუწია, რამაც ერთმანეთთან მოქიშპე უამრავი რელიგიური დაჯგუფება და სექტა წარმოშვა. საბოლოოდ კი ჩამოყალიბდა ნაციონალური სახელმწიფოები, რომლებსაც შეეძლოთ ლოიალობა მოეთხოვათ სხვადასხვა რელიგიური მრწამსის მიმდევარ საკუთარ ქვეშევრდომთაგან. მაგრამ ამ შედეგის მიღწევამდე რელიგიურ ჯგუფებს ხანგრძლივი დევნის ატანა მოუხდათ სხვადასხვა ქვეყანაში: ჰუგენოტებს - საფრანგეთში, კათოლიკეებსა და პურიტანელ სეპარატისტებს - ინლისში, ლუთერანებს - გერმანიის კათოლიკურ საგრაფოებში, ხოლო მათ, ვინც კათოლიკურ ორთოდოქსიას ეწინააღმდეგებოდნენ, - ესპანეთში.

თითოეულ ამ ქვეყანაში დევნილები ითხოვდნენ შემწყნარებლობა გამოეჩინათ მათი მრწამსის მიმართ. თუმცა თავიდან ეს მოთხოვნები სულაც არ ეფუძნებოდა რელიგიური თავისუფლების პრინციპს, როგორც ასეთს: ჯერ კიდევ ბუნებრივად მიიჩნეოდა ხელისუფლის უფლება და ვალდებულება დაესაჯა „მცდარ“რელიგიურ გზაზე მდგომნი. ამ დროს, უბრალოდ, თითოეული რელიგიური ჯგუფი დარწმუნებული იყო იმაში, რომ მხოლოდ მასთან არის ჭეშმარიტება.

XVI საუკუნის შუა ხანებიდან უკვე ისმის ხმები ნამდვილი რელიგიური თავისუფლების დასაცავად. პროტესტანტულ ჯგუფებს შორის ანაბაპტისტები და ბაპტისტები ყოველთვის გმობდნენ იძულებას რელიგიურ საკითხებში. მაგალითად, სებასტიან კასტელიონი წერს ტრაქტატს სათაურით „უნდა იდევნებოდნენ თუ არა ერეტიკოსები“,სადაც პირველი ვრცელი არგუმენტაციაა მოცემული სინდისის თავისუფლების დასაცავად.

ძველი მსჯელობები იმის შესახებ, რომ საერო ხელისუფლება არ უნდა აკონტროლებდეს ეკლესიას, ახლა უკვე იმას ნიშნავდა, რომ საერო ხელისუფლებას არ აქვს არავითარი უფლება ერეოდეს მოქალაქეთა მიერ რელიგიის არჩევის საკითხში. პროტესტანტული წიაღიდან გამოსული სხვაგვარადმოაზროვნენი ხშირად აღნიშნავდნენ, საერო ხელისუფლება ისევე შეიძლება ცდებოდეს, როგორც პაპი ან ეპისკოპოსიო. უილიამ უოლვინი აღნიშნავდა: „მდევნელი შეიძლება ცდომილებაში იმყოფებოდეს, ხოლო დევნილი ჭეშმარიტებაში“.¹⁴ სხვა არგუმენტის თანახმად, რომელიც ხელისუფლების მხრიდან რელიგიაზე ზეწოლის წინააღმდეგ არის მიმართული, პროგრესი ღვთაებრივი გამოცხადების გაგებაში შეიძლება მიღწეული იქნეს მხოლოდ თავისუფალი და არგუმენტირებული დისკუსიის საშუალებით. როდესაც მილტონი „თავადრეფორმაციის რეფორმირების“ შესახებ წერდა, ის, პირველ ყოვლისა, ბეჭდური სიტყვის თავისუფლებას მოითხოვდა. როგორც ზემოთ ვნახეთ, შუა საუკუნეებში მოღვაწე თეოლოგები იმ აზრამდე მიდიოდნენ, რომ საუკუნეთა განმავლობაში ადამიანური შეგნება თანდათანობით პროგრესს განიცდიდა წმიდა წერილის გაგების საკითხში. ახლა კი იგულისხმებოდა, რომ ამ პროგრესს აზროვნებისა და გამოხატვის თავისუფლება სჭირდებოდა.

XVII საუკუნის დასასრულს რელიგიური უფლებების საკმაოდ ადეკვატური თეორიები ჩამოყალიბდა. მაგრამ მათ განხორციელებას უფრო მეტი დრო დასჭირდა, ვიდრე ჩამოყალიბებას. XVIII საუკუნისთვის რელიგიური დევნა უფრო სპორადულ ხასიათს იღებს, თუმცა მხოლოდ XIX საუკუნის ლიბერალური რევოლუციების შემდგომ დაიმკვიდრა რელიგიის თავისუფლების იდეამ თავისი ადგილი დასავლეთის სახელმწიფოების კონსტიტუციებში და მხოლოდ XX საუკუნეში გამოაცხადეს ძირითადმა ქრისტიანულმა ეკლესიებმა რელიგიური უფლებები ქრისტიანული რწმენის განუყოფელ ნაწილად.

დასკვნა

სისასტიკით განმსჭვალული ასწლეულების შემდეგ დასავლეთ ევროპაში თანდათან გააცნობიერეს, რომ სხვადასხვა რელიგიური მრწამსის ადამიანების მიმართ თუ კეთილგანწყობა არა, მოთმენა მაინც არის საჭირო. თუმცა ყველაზე მთავარი რელიგიურ თავისუფლებაში იმ იდეალის დანახვაა, რომელიც ყოველთვის იყო ტრადიციული რწმენის შინაგანი მახასიათებელი. და ჩვენთვის საინტერესოა, თუ რამდენად აქტუალურია ეს დასავლეთქრისტიანული გამოცდილება მსოფლიოსთვის, სადაც ამდენი კულტურა და რელიგიაა.

ზოგიერთი კრიტიკოსი გამოთქვამს აზრს, რომ ადამიანის უფლებების, მათ შორის რელიგიური უფლებების, თაობაზე ყოველ ახალ თამამ განცხადებას ეს დასავლური გაგებანი (ცნებები) საყოველთაო ღირებულებებამდე აჰყავს, შემდეგ კი ყოველგვარი დათქმების გარეშე იგულისხმება, რომ ამგვარი ღირებულებები სხვა საზოგადოებებისთვისაც რელევანტური და ღირებულია, მათი ისტორიისა და კულტურებისგან დამოუკიდებლად. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მიიჩნევა, რომ ეს, უბრალოდ, დასავლური შოვინიზმის კიდევ ერთი სახეობაა. მეორე მხრივ, აშკარაა, რომ მთელი მსოფლიო მზად არის მიიღოს დასავლური კულტურის გარკვეული ასპექტები, განსაკუთრებით კი დასავლური ტექნოლოგიები. ამასთან დაკავშირებით ვოლფგანგ ჰუბერი აცხადებს, რომ დასავლეთის მხრივ ზედმეტი თავდაჯერებულობა იქნებოდა საკუთარი მატერიალური კულტურის ექსპორტირება მოეხდინა მთელ მსოფლიოში და ამავდროულად იმ აზრზე მდგარიყო, თითქოს დანარჩენ საზოგადოებებს არ შეუძლიათ დასავლური იდეალების დაფასება ან რაიმეს სწავლა დასავლური გამოცდილებიდან.¹⁵

შეიძლებოდა აღგვენიშნა, რომ, მართალია, ტექნოლოგია პროდუქტია დასავლეთის კულტურული ევოლუციისა, რომელიც რამდენიმე საუკუნეს გრძელდებოდა, მაგრამ ტექნოლოგიის ნაყოფთა - კომპიუტერის ან შიდა წვის ძრავის - წარმოება თავისუფლად არის შესაძლებელი სრულიად განსხვავებული კულტურული ტრადიციების საზოგადოებებში. რა თქმა უნდა, სიტუაცია რთულდება მაშინ, როცა დასავლეთის რელიგიურ გამოცდილებას მივმართავთ. რაღაც მატერიალურის ექსპორტირება გაცილებით უფრო ადვილია, ვიდრე თავისუფლების იდეალებისა. თუმცა ეჭვი არ არის, რომ აღმოსავლეთთან დასავლეთის ურთიერთობის ამ სფეროში არ შეიძლება მხოლოდ ცალმხრივი დინება არსებობდეს. არაძალადობის პრაქტიკის სწავლა, - ან ხელახლა სწავლა,- დასავლეთს ინდოეთისგან, მაჰათმა განდისგან მოუწია. თანამედროვე დასავლური იდეები, რომლებიც გარემოსადმი და ცხოვრების ყველა სახესხვაობისადმი (რელიგიური იდეების ჩათვლით) პატივისცემით მოპყრობას გულისხმობს, ნაწილობრივ ბუდისტური აზროვნების გავლენით ყალიბდება.16 არ უნდა გვქონდეს იმის იმედი, რომ ამა თუ იმ აზიურ ან აფრიკულ საზოგადოებაში რელიგიური უფლებების ინსტიტუციონალიზაციის დასავლურ მეთოდთა ზუსტი კოპირება მოხდება, მით უფრო, თუ იმ გარემოებასაც გავითვალისწინებთ, რომ თვით დასავლეთის სხვადასხვა ქვეყანაშიც კი ამგვარი ინსტიტუციონალიზაციისთვის მიღებული ზომები საკმაოდ განსხვავდება ერთმანეთისგან.

მიუხედავად ყოველივე ამისა, მდგომარეობა, რომელშიც დღესიმყოფება მსოფლიო, გვაძლევს იმ ვარაუდის საფუძველს, რომ დასავლეთის მიერ ასეთი დიდი სიმწარით გათავისებული გაკვეთილები მართლაც მიღებულ იქნეს მსოფლიოს დანარჩენი ნაწილის მიერ. რიგ ქვეყნებში რელიგიური უმცირესობები ჯერ კიდევ აშკარად იდევნებიან ან, უკეთეს შემთხვევაში, მოკლებულნი არიან ყველა სამოქალაქო უფლებით სარგებლობის შესაძლებლობას. რელიგიური ფუნდამენტალიზმის ახალი ფორმები ყველა იმ ადამიანის სიძულვილსა და შიშს იწვევს, ვინც რჩეული ჯგუფის მიღმაიმყოფება. ბევრ რეგიონში, ჩრდილოეთ ირლანდიიდან შრილანკამდე, ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებში, ყოფილი იუგოსლავიის ქვეყნებში, ისლამური სამყაროს ზოგიერთ რეგიონში, რელიგიური მტრობა ეთნიკურ სიძულვილთანაც არის შერწყმული, რაც ფეთქებადსაშიშ ვითარებას ქმნის. ამგვარ ძალადობრივ ქმედებათა სპექტრი ცალკეულ მკვლელობებს თუ მასობრივ ხოცვა-ჟლეტას, შემდეგ კი აშკარა სამოქალაქო ომებსაც გულისხმობს. თანამედროვე სამყაროში რელიგიური კონფლიქტი საყოველთაო უწესრიგობის ძირითადი მიზეზია. რელიგიური უფლებების აღიარება აუცილებელია, თუკი ჩვენ ნამდვილად გვსურს ოდესმე ნორმალურ მსოფლიო წესრიგს მივაღწიოთ.

შესაძლოა ერთადერთი გამოსავალი ჩვენი რელიგიური ტრადიციების წყაროებთან (ფუნდამენტთან) მიბრუნება იყოს. საუბრობენ რა რელიგიურ უფლებებზე, თანამედროვე ქრისტიანები ამ გაგებას ადამიანის, ვითარცა უფლის ქმნილების, ღირსებაზე აფუძნებენ; თუმცა მუჰამედიც ამბობდა: „ჭეშმარიტად, ყველა ადამიანი იმსახურებს პატივისცემას“. იესომ მცნებად დაგვიტოვა მტრების სიყვარული, ხოლო გაუტამა ბუდა აცხადებდა: „სიძულვილის დაძლევა შესაძლებელია არა სიძულვილით, არამედ მხოლოდ სიყვარულით“. ყველა მსოფლიო რელიგიის დამფუძნებელი ქადაგებდა პატივისცემასა და თანაგრძნობას ყველა ადამიანის მიმართ და სწორედ ეს არის ყველაზე საუკეთესო არგუმენტი რელიგიური თავისუფლების სასარგებლოდ. ხშირად შემთხვევითი ისტორიული გარემოებები ხელს უშლის ადამიანს სწორად გაიგოს ის თავდაპირველი გამოცხადება და ინტუიცია, რომლებიც ჩვენი რელიგიური ტრადიციების საფუძველში დევს. იქნებ საუკეთესო წამალი ჩვენი ეპოქის ფსევდოფუნდამენტალიზმის გამოვლინებათა წინააღმდეგ სწორედ ჭეშმარიტი ფუნდამენტალიზმია, ანუ მსოფლიო რელიგიათა დამფუძნებლების სიტყვების, სულისკვეთებისა და ქცევებისაკენ მიბრუნება?

მცირეოდენი შემოკლებით თარგმნა
დავით თინიკაშვილმა.

შენიშვნები:

1.ეს სტატია შეიცავს რამდენიმე ნაწილს, რომლებიც მე თავდაპირველად გამოვაქვეყნე კრებულში: R. Davis. Ed., The making of Modern Freedom (Stanford 1944). მადლობას ვუხდი სტანფორდის უნივერსიტეტის გამომცემლობას ამ მასალის გამოყენების ნებართვისათვის.

2.J. E. Wood, Jr., „Editorial: Religion and Religious Liberty“, Journal of Church and State 33 (1991), 226.

3.დასავლეთში ნაკლებად ცნობილი მართლმადიდებლობა აქ არ განიხილება, - რედაქციის შენიშვნა.

4.W. H. Abbot, Trans., The Documents of Vatican II (New-York 1966), 678-680 (ამ დეკლარაციის ქართული თარგმანი შეგიძლიათ იხილოთ ჟურნალში „ზღვარი“ №1 (5) 2005; მომდევნო წელს კი ქართულ ენაზე გამოქვეყნდა ამ კრების ყველა დოკუმენტი: ვატიკანის II კრება. კონსტიტუციები. დეკრეტები. დეკლარაციები. თბ., ქრისტიანული თეოლოგიისა და კულტურის ცენტრი, 2006, - მთარგმ.)

5. B. Tierney, Origins of Papal Infallibility, (Leiden, 1988), 72-76, 109-114

6 Lactantius. De Divinis Institutionibus, PL 6, col. 1061

7.Writings on the Donatist Controversy. Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers, J.King, Trans., (New-York 1887), 4:642.

8.J. Maritain, The Rights of Man, 64-66.

9..Leo Strauss, Natural Right and History (Chicago, 1950), 166-202.

10. B. Tierney, „Origins of Natural Rights Language: Texts and Context, 1150-1250“, History of Political Thought 10 (1989), 615-646.

11.ამ დებულებათა იურიდიული მნიშვნელობებისთვის იხ. H. Berman, Law and Revolution: The Formation of the Western Legal Tradition (Cambridge, MA, 1983).

12.Commentaria Inocentii... super quinque libros decretalium (Frankfurt 1570), ad. 1.2.7, fol. 3v.

13. „An Princeps“, in Guillelmi de Ockham Opera Politica, H. S. Offeer, ed., 3 vols. (Manchester, 1956-1974), 1:251.

14.W. B. Haller. Tracts on Liberty in the Puritan Revolution, 1638-1647, 3 vols. (New-York, 1934), 3:70.

15.W. Huber. `Christianity and Democracy in Europe~, Emory International Law Review 6 (1992), 35-53.

16. მკითხველს დამატებით შევთავაზებდით ჩვენი დროის ორი ცნობილი ოაზროვნის ანალოგიურ შეხედულებებს „აზიურ ღირებულებათა“ ოლერანტულ და არაავტორიტარულ ხასიათთან დაკავშირებით.

1) ირანის პრეზიდენტი მოჰამად ხათამი: „...ბედის ირონიაა, რომ ტოლერანტობის უნარს, რომელიც მუსლიმებისგან იქნა შეძენილი და წარმოადგენს მათთან ევროპელების ურთიერთობების შედეგს, ჩვენს დროში ევროპელები სთავაზობენ მუსლიმებს, როგორც ეთიკურსა და პოლიტიკურ რჩევას. ევროპელებში ტოლერანტული სულისკვეთების განვითარებაში მუსლიმური გავლენის ფაქტორი ცალსახაა, მასზე მეტყველებს ევროპული მწიგნობრობის ისტორიაც...“ (მ. ხათამი. ისლამი, ცივილიზაციათა დიალოგი და კაცობრიობის მომავალი. თბ., 2005, გვ. 29);

2) ნობელის პრემიის ლაურეატი ამარტია სენი კი ამ საკითხზე შემდეგს წერს: „ინდოეთში აქბარმა და ასევე სხვა იმპერატორებმა როგორც პოლიტიკური, ასევე რელიგიური ტოლერანტობის თეორიისა და პრაქტიკის შესანიშნავი ნიმუშები გვიჩვენეს. მსგავსი მაგალითები მოიძებნება ისლამური კულტურის სხვადასხვა განშტოებებშიც. თურქი იმპერატორები ხშირად უფრო შემწყნარებლები იყვნენ, ვიდრე მათი ევროპელი კოლეგები. ჩვენ მრავალ ასეთ მაგალითს გვაწვდის კაიროსა და ბაღდადის ისტორია. აი, ერთ-ერთი: დიდი იუდეველი მეცნიერი მაიმონიდი (XII ს.) იძულებული გახდა გამოქცეოდა ებრაელების მიმართ შეუწყნარებელ ევროპას (სადაც იგი იყო დაბადებული) და თავშესაფარი ტოლერანტულ კაიროში, სულთან სალადინთან (ანუ მუსლიმ მმართველთან. - მთარგმ.) ეპოვა. ასეთი მაგალითიბევრია. არსი კი ის არის, რომ “აზიურ ღირებულებათა” ავტორიტარულობის სტერეოტიპის თანამედროვე დამცველები თავიანთ შეხედულებებს ტრადიციის ერთობ თვითნებურ ინტერპრეტაციებსა და მეტისმეტად მცირერიცხოვან ავტორებზე აფუძნებენ. თავისუფლების ფასეულობის შესახებ წარმოდგენა მხოლოდ ერთი კულტურისთვის როდია დამახასიათებელი“ (ამარტია სენი. კულტურა და ადამიანის უფლებები//სოლიდარობა №6, 2008, გვ. 34. - მთარგმ.).

ეკა აღდგომელაშვილი

რევოლუციამდელ რუსეთში ჰომოსექსუალური ურთიერთობები მამაკაცთა შორის კანონით ისჯებოდა. ძალადობრივი ჰომოსექსუალური კავშირისათვის დამნაშავეს ციმბირში გადასახლება და კატორღა ელოდა. რაც შეეხება ნებაყოფილობით ურთიერთობებს, XX საუკუნის დასაწყისის რუსეთის იმპერიაში ხელისუფლებაც და ეკლესიაც თვალს ხუჭავდა ასეთ შემთხვევებზე, მით უმეტეს, როდესაც საქმე არისტოკრატიული წრის წარმო მადგენლებს ეხებოდა. ბოჰემური სალონები, სადაც მაშინდელი არისტოკრატია, მხატვრები დაპოეტები იკრიბებოდნენ, საკმაოდ თავისუფალი იყო სექსუალური მორალისტური დოგმებისაგან. პარალელურად არსებობდა მეორე სუბკულტურაც, რომელიც კომერციული სექსით დასაქმებულ ადამიანებს აერთიანებდა. XIX საუკუნის დამლევსა და XX-ის დასაწყისში, ისევე, როგორც რუსეთის იმპერიის სხვა დიდ ქალაქებში, თბილისშიც არსებობდა ადგილები, ე.წ. „პლეშკები“,სადაც სექსუალური პარტნიორის პოვნა იყო შესაძლებელი. ორთაჭალის ბაღები და გოგირდის აბანოები ამდაგვარ ადგილებად იყო ცნობილი. კინტოები, რომლებიც ამ სუბკულტურის ნაწილს წარმოადგენდნენ, ორგანულად თანაარსებობდნენ სხვა ქალაქურ სუბკულტურებთან, (გრიშაშვილის „ძველი თბილისის ლიტერატურულ ბოჰემაში“ საკმაოდ საინტერესოდაა აღწერილი ეს სუბკულტურა. ამ თემის გამოძახილს აკა მორჩილაძის რომანშიცვხვდებით, რომლის სათაურია „გადაფრენა მადათოვზე და უკან“). ჰომოეროტიკული თემატიკა საკმაოდ პოპულარული იყო XX საუკუნის 20-იანი წლების ქართულ სახვით ხელოვნებაშიც.

დასავლეთ ევროპაში მიმდინარე ჰომოსექსუალობის ფსიქიატრიზაციის პროცესმა გავლენა რუსეთზეც იქონია, და იქონია სამართლებრივი კუთხითაც. ბოლშევიკები ჰომოსექსუალობას „ბურჟუაზიული გახრწნილების“ გამოვლინებად თვლიდნენ და მყარად იყვნენ დარწმუნებულნი, რომ პროლეტარული რევოლუციის შემდეგ ჰომოსექსუალობა, ისევე, როგორც „სექსუალური გარყვნილების“ სხვა ფორმები, მთლიანად გაქრებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ პოსტრევოლუციურ რუსეთში ჰომოსექსუალური ურთიერთობების დეკრიმინალიზაციის ინიციატორები კადეტები და ანარქისტები იყვნენ და არა ბოლშევიკები, საბჭოთა მედიკოსები და იურისტები დიდხანს კეკლუცობდნენ ამგვარი „ჰუმანური კანონმდებლობით“:

„საბჭოთა კანონმდებლობა რ ცნობს დანაშაულს, ომელიც ზნეობის წინააღმდეგაა მიმართული. ჩვენი ანონმდებლობა, საზოგადოების დაცვის პრინციპებიდან ამომდინარე, ითვალისწინებს სასჯელს მხოლოდ იმ ემთხვევაში, როცა ჰომოსექსუალის ინტერესის ობიექტი ცირეწლოვანი ან რასრულწლოვანია“ „დიდი საბჭოთა ნციკლოპედია“, 1930).

თუმცა მორალური ფასეულობების ტრადიციული სისტემების ახლით ჩანაცვლება საბოლოოდ „ბოლშევიკური ვულგარული პურიტანიზმით“ დასრულდა. სექსუალური თავისუფლება და კულტურა ბურჟუაზიულ გადმონაშთად და იდეოლოგიურად საშიშ მოვლენად გამოცხადდა. თავად სექსუალობა სქესობრივ ინსტინქტამდე იქნა დაყვანილი და სახელმწიფოს მხრიდან ტოტალური კონტროლის ქვეშ აღმოჩნდა მოქცეული. ახალმა კანონმა „ოჯახისა და ქორწინე ბის შესახებ“ გაართულა განქორწინების პროცედურა, აიკრძალა აბორტები, სექსუალობა ნელ-ნელა მთლიანად გაქრა საჯარო დისკურსიდან. სექსსა და სექსუალობაზე საუბარი შეურაცხყოფასა და უხამსობას გაუტოლდა. ჰომოფობია კი სახელმწიფო იდეოლოგიის რანგში იქნა აყვანილი.

ოციანი წლების დასაწყისის რუსეთისაგან განსხვავებით, როცა ბოლშევიკები თავს იწონებდნენ „პროგრესულობითა“ და სექსუალური საკითხების მიმართმეცნიერული მიდგომებით, ჰომოსექსუალობა დაავადებიდან და საზოგადოებრივი მორალის წინააღმდეგ მიმართული მოქმედებიდან სახელმწიფო დანაშულად იქცა. ვილჰელმ რაიხი წერდა, რომ 121-ე სტატიის მიღების შემდეგ, საბჭოთა კავშირში ჰომოსექსუალობა, ბანდიტიზმი, კონტრევოლუციური მოქმედება და შპიონაჟი ერთ რანგში განიხილებოდა როგორც დანაშაული სახელმწიფოს წინაშე. სტალინის სიცოცხლეში ჰომოსექსუალთა დევნა-დაკავებით მილიცია კი არა, სწორედ სახელმწიფო უშიშროება იყო დაკავებული.¹

ჰენრიხ იაგოდა, რომელიც იმ ლებში უშიშროების კომიტეტის ავმჯდომარის მოადგილე იყო, 933 წელს (ჯერ კიდევ საკანონმდებლო ცვლილებამდე) სტალინისადმი მიწერილ მოხსენებით არათში წერს „პედერასტთა აჯგუფების“ წევრთა დაპატიმრების შესახებ, რომლებიც

„ქმნიდნენ სალონებს, არყვნილების ბუნაგებისა და ედერასტთა მცირე ჯგუფებისგაერთიანებას, შემდგომშიმისი ჯაშუშურ ქსელად ამოყალიბების მიზნით“.

ჰომოსექსუალთა ქვეყნის მტრად ერაცხვისათვის იდეოლოგიური აფუძველი მაქსიმ გორკიმ მოამზადა. 1933 წელს „პრავდასა“და „იზვესტიაში“ ქვეყნდება ისი ცნობილი წერილი პროლეტარული ჰუმანიზმი“:

„ათობით კი არა, ათასობით ფაქტი მეტყველებს ევროპის ახალგაზრდებზე ფაშიზმის დამანგრეველ, გამრყვნელ გავლენაზე. ფაქტების ჩამოთვლა - საზიზღრობაა, გონებაც არ უნდა გადატვირთო ბურჟუაზიის მიერ დიდი მონდომებით შეთხზული და გავრცელებული სიბინძურით, რაც სულ უფრო და უფრო ფართო მასშტაბებს იძენს. უბრალოდ, მინდა აღვნიშნო, რომ ქვეყანაში, სადაც პროლეტარიატის ვაჟკაცური და წარმატებული მმართველობაა, ახალგაზრდობის გამრყვნელი ჰომოსექსუალობა სოციალურ დანაშაულად მიიჩნევა და ისჯება, დიდი ფილოსოფოსების, მეცნიერების, მუსიკოსების „კულტურულ ქვეყანაში“ კი ჰომოსექსუალები თავისუფლად და დაუსჯელად მოქმედებენ. უკვე გავრცელდა სარკასტული გამოთქმა: „გაანადგურეთ ჰომოსექსუალობა და ფაშიზმი გაქრება!“²

ინგლისელი მკვლევარის დენ ჰილის აზრით, 1934 წლიდან, როდესაც ჰომოსექსუალობაკანონით დასჯადი გახდა, საბჭოთაკავშირის არსებობის მანძილზე დაახლოებით 60 000 ადამიანი გასამართლდა ამ ბრალდებით. ჰილი ამ მონაცემების გავრცელებისას არქივებში არსებულ მასალებს ეყრდნობა და იქვე აღნიშნავს, რომ ამ ადამიანების რიცხვი გაცილებით მეტი უნდა იყოს, რადგან წიგნზე მუშაობისას მას ხელი არ მიუწვდებოდა უშიშროების სამსახურის არქივებზე და არ არსებობს ინფორმაცია მის მიერ ამ მუხლის გამოყენების თაობაზე. გარდა ამისა, ოფიციალური მონაცემების უზუსტობაზე უნდა მეტყველებდეს ის ფაქტებიც, რომ, როგორც ჰილის გამოკვლევიდან ჩანს, პოპულარული ან ცნობილი ადამიანების შემთხვევაში უშიშროების წარმომადგენლები ამჯობინებდნენ ბრალი ჰომოსექსუალური ურთიერთობისთვის კი არა, კონტრრევოლუციური მოქმედებისათვის წაეყენებინათ. უფრო გვიანდელ პერიოდში, 60-იანი წლებიდან მოკიდებული, ამ მუხლს ხშირად იყენებდნენ როგორც სასჯელს „სხვაგვარად“ მოაზროვნე ადამიანებისათვის, რომლებიც არ ეწერებოდნენ საბჭოთა სისტემის იდეოლოგიურ სქემაში. აკადემიკოს კონის აზრით, ხრუშოვისა და ბრეჟნევის მმართველობის პერიოდში, დისიდენტთა რიცხვის ხელოვნურად შემცირების მიზნით, უშიშროება ხშირად სწორედ მამათმავლობის ბრალდებით აგზავნიდა ციხეში მისთვის არასასურველ პირებს.

სტალინის შემდგომ ეპოქაში საბჭოთა რეჟიმის ლიბერალიზაციის ფონზე რეპრესიული მექანიზმები ერთგვარად შესუსტდა, თუმცა სექსუალობა საბჭოთა კავშირის დაშლამდე ტაბუირებულ თემად დარჩა. 60-იან წლების დასავლეთის სექსუალურ კულტურაში მიმდინარე ცვლილებების ზოგადი ტენდენციები (სექსუალური სიმწიფის ასაკის დაწევა, ქორწინებამდელი სექსის მიმართ დამოკიდებულების შეცვლა, ორმაგი სტანდარტის გაუქმება ქალისა და მამაკაცის სექსუალურ ქცევასთან დაკავშირებით, ქალების რესექსუალიზაცია, ინტერესის ზრდა ეროტიკისადმი და სხვ.) მოგვიანებით საბჭოთა მოქალაქეების სექსუალურ ცხოვრებაზეც აისახა. განსხვავებით საბჭოთა კავშირისაგან, დასავლეთში ეს ცვლილებები ათწლეულების მანძილზე საჯარო დისკუსიებისა და განხილვის თემად იყო ქცეული, რამაც ხელი შეუწყო იმას, რომ საზოგადოებას თანდათანობით გაეაზრებინა და გაეცნობიერებინა ამ ცვლილებების მოსალოდნელი შედეგები. „ადამიანების, განსაკუთრებით ახალგაზრდების, ქცევა და ფასეულობები იცვლებოდა, საზოგადოება კი ისე იქცეოდა, თითქოს არაფერი ხდებოდა. ღრმა, შეუქცევადი პროცესების დაწყების სიმპტომები განიხილებოდა როგორც ერთეული, განსაკუთრებული შემთხვევები, რომლებიც „გარყვნილი დასავლეთის“ გავლენით იყო გამოწვეული“.³

„ტრადიციებთან და მართლმადიდებლურ ფასეულობებთან“ დაბრუნების მცდელობა და ტოტალიტარული რეჟიმის მძიმე მემკვიდრეობა (დამოკიდებულება ზოგადად „განსხვავებულობისადმი“, სექსუალური შფოთვის მაღალი ხარისხი, ზოგადი სექსუალური განათლების დაბალი დონე), - სწორედ ასეთი გახლდათ სოციო-კულტურული ფონი, როდესაც 90-იანი წლების დამდეგს პირველად დაირღვა 70-წლიანი ტაბუ მედიაში.

ჰომოსექსუალობა, როგორც პოლიტიკური სპეკულაციების საგანი

პირველი ქართულენოვანი გაზეთი („შანსი“), რომელმაც გაბედა და დაბეჭდა სტატია პროსტიტუციაზე, ეკლესიამ ანათემას გადასცა. საჯარო საუბრები სექსზე მძიმედ, მაგრამ მაინც დაიწყო. ქართული საზოგადოება „გამოუტყდა“ საკუთარ თავს, რომ ფრაზა „უნას სეკსა ნეტ“, სწორად არ ასა ხავდა რეალობას. ქართულ მედიაბაზარზე ახლად გამოჩენილი იაფფასიანი ეროტიკული გაზეთების გარდა სექსუაობა და სექსთან დაკავშირებული საკითხები საზოგადოებრივპოლიტიკური პრესის ერთ-ერთ წამყვან თემად იქცა.

საწყის ეტაპზე სტატიები ძირითადად სხვადასხვა სახის სექსუალურ დარღვევებს, აბორტის თემას, შიდსსა და პროსტიტუციას ეხებოდა. ტერმინი „ჰომოსექსუალიც“ პირველად შიდსისა და პროსტიტუციის თემასთან დაკავშირებით გამოჩნდა ქართულ პრესაში. ერთი-ორი ვრცელი სტატიის გარდა, რომლებიც დიდი ხნით იქცა განსჯის საგნად, ხანგრძლივი დროის განმავლობაში „ჰომოსექსუალი“ მხოლოდ საზღვარგარეთ მოღვაწე შოუბიზნესის წარმომადგენელთა შესახებ უცხოური პრესიდან გადმობეჭდილ მასალებში გვხვდებოდა. თუმცა სიტუაცია მკვეთრად იცვლება 90-იანი წლების ბოლოს.

90-იანი წლებიდან მოკიდებული, ჰომოსექსუალობის რეპრეზენტირებასთან დაკავშირებით ქართულ მედიასივრცეში შესამჩნევი გახდა გარკვეული დინამიკა. პრესაში თემის გააქტიურება ემთხვევა პოლიტიკურ ელიტაში მიმდინარე ძალაუფლების გადანაწილების პროცესებს (1999-2003, 2007-08). მასალების თვისებრივი ანალიზი ნათლად აჩვენებს, როგორ ხდება „არატრადიციული“ სექსუალობა პოლიტიკური სპეკულაციების საგანი. საარჩევნო პერიოდის მოახლოებასთან ერთად თემა უფრო და უფრო მეტ აქტუალობას იძენს, პოლიტიკოსთა შეფასებები მძაფრდება, ბრალდებების ადრესატები კი კონკრეტული პოლიტიკური ძალები არიან.

მორალური პანიკის პირველი პიკი 1999-2003 წლების პერიოდს ემთხვევა, როცა ჰომოსექსუალობის თემამ პოლიტიკური ჟღერადობა შეიძინა. პრესაში ერთმანეთის მიყოლებით გაჩნდა სტატიები მყვირალა სათაურებით: „საქართველოს ჰომოსექსუალისტები მართავენ“, „მიუხედავად იმისა, რომ „ცისფერები“ არ მრავლდებიან, ისინი საკმაოდ მომრავლდნენ”, „ცისფერიდან - შავამდე. პოლიტიკური პალიტრა“, „მეტაკუნე ევროპელი ვაჟკაცები“, „ხალხის მტრები, სუკის აგენტები და... პედერასტები“...

პოლიტიკოსთა ნაწილი ისე ხშირად საუბრობდა „ჰომოსექსუალიზმის პრობლემაზე“, რომ მასთან „ბრძოლა“ ლამის პარტიის წინასაარჩევნო პროგრამის ნაწილად აქ ციეს. ტელევიზიით ხშირად გაიგონებდით ასეთ მოწოდებებს: „ჰომოსექსუალები ერთ გემზე უნდა შეყარო და ზღვაში ჩაახრჩო“, „თუ დემოკრატიის პრინციპით ვიმსჯელებთ, მაგათ თავი უნდა დაანებო, თუ დიქტატურის - ავადმყოფი აკვანშივე უნდა მოკლა..“ გარდა ღია ეთერით გაკეთებული პროფაშისტური განცხადებებისა, გარდა ზოგადად ჰომოსექსუალისტთა მიმართ და პოლიტიკურ ფიგურათა სექსუალურ ორიენტაციაზე საუბრისა, აქტიურად იწყება მითის შექმნა „ცისფერთა შეთქმულების“ შესახებ, რომლებიც „ხელისუფლებაში მოსვლას გეგმავენ“.

წინასაარჩევნო პერიოდის მედიასივრცე იმდენად იყო გაჟღენთილი ჰომოფობიური გამონათქვამებით, რომ იმ პერიოდის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული რადიოარხის (რადიო 105-ის) იუმორისტულ არტებშიც გაისმა მოწოდება: „ბიჭები გადამალეთ! პედერასტები მოდიან“.

„ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ პანიკა „ცისფერთა შეთქმულების“ შესახებ ჩაცხრა. ჰომოსექსუალთა თემა ნაკლებად განიხილებოდა პოლიტიკურ კონტექსტში. სტატიებმა ჰომოსექსუალთა შესახებ სერიოზული გამოცემების პირველი გვერდებიდან ნელ-ნელა „ყვითელი პრესის“ ფურცლებზე გადაინაცვლა.

მორალური პანიკის მომდევნო ტალღა მედიაში 2007 წელს, წინასაარჩევნო პერიოდში აგორდა.

გაზეთმა „ალიამ“ 2007 წლის განმავლობაში რამდენჯერმე გამოაქვეყნა ინფორმაცია საქართველოში „დაგეგმილი“ გეიაღლუმის თაობაზე. თუმცა, სასურველ მიზანს (აჟიოტაჟის შექმნას თემის გარშემო) მხოლოდ მაშინ მიაღწია, როდესაც ჟურნალისტმა არაპირდაპირი გზით „დაადანაშაულა“ ქვეყნის ხელისუფლება მითიური არლუმის მხარდაჭერაში.

„არაოფიციალური ინფორმაციით, სააკაშვილის მთავრობასთან შეთანხმებით, თბილისში გრანდიოზული გეი-პარადი ჩატარდება.. ისე, თბილისში პუტინს დასცინოდნენ, როცა მოსკოვში გეების თავყრილობა დაარბია - სექსუალურიუმცირესობის უფლებებს არღვევსო.. ვნახოთ, გახდება თუ არა თავად სააკაშვილი დაცინვის საგანი“.³

გაზეთის მიერ აგორებულმა ისტერიამ ნელ-ნელა სხვა ფორმა მიიღო. თემით სპეკულირება უკვე ოპოზიციურმა პოლიტიკურმა ძალებმა და ცალკეულმა ინსტიტუტებმა დაიწყეს.

„მჯერა, რომ ეს იდეა კანცელარიიდან მოდის.ჰომოსექსუალების აღლუმი არსებული რეჟიმის მიერაა დაგეგმილი, ვინაიდან მათ ასეც სურთ, მსოფლიოსა და ევროსაბჭოს მოაჩვენონ,საქართველოში დემოკრატია ვითარდება და ადამიანის უფლებები დაცულიაო, სანაცვლოდ კი იქიდანგრანტები მიიღონ. დაღუპვის გზაზე მდგარი საქართველო ჰომოსექსუალების აღლუმს არ დაუშვებს!“⁴

„ეს არის პრეზიდენტ სააკაშვილის მოწყობელი აქცია, რადგან მის რეჟიმში არის ბევრი გაურკვეველი სქესისა და ორიენტაციის ადამიანი და ამგვარი „პარადის“ ჩატარებასპრეზიდენტთან ერთად ისინიც ლობირებენ...“⁵

„საქმე ძალიან სერიოზულ ორგანიზაციასთან გვაქვს, რომელსაც მიზნის მისაღწევად უდიდესი შემართება, შორს მიმავალი გეგმები და რაც მთავარია, ადგილობრივი ხელისუფლების მხარდაჭერა გააჩნია“.⁶

დადგენილია, რომ სოციალური ფობიები და ჯგუფური სიძულ ვილის გამოვლინების სხვადასხვა ფორმები განსაკუთრებით ძლიერდება სოციალური თუ პოლიტიკური კრიზისის პერიოდებში, როდესაც აქტუალური ხდება ხილული მტრის ხატის შექმნა. არსებული ქსენოფობიური დამოკიდებულება ეთნიკური, რელიგიური უმცირესობებისა თუ ჰომოსექსუალების მიმართ ნოყიერ ნიადაგს ქმნის საზოგადოებრივი აზრის მანიპუ-ლირებისათვის და ჯერჯერობით აქტიურად გამოიყენება ცალკეული პოლიტიკური ძალების მიერ.

ჰომოფობია, როგორც სოციალური პრობლემა

2007-08 წლებში წინა წელთან შედარებით, მკვეთრად გაიზარდა ნეგატიურ შეფასებათა პროცენტული მაჩვენებელი. თუმცა ნეიტრალურ შეფასებათა შემცირების ხარჯზე პოზიტიური შეფასებებიც გაჩნდა. წინა კვლევის შედეგებს თუ გავითვალისწინებთ, ნეიტრალურ შეფასებათა 88%25 შეადგენდა ინფორმაციას უცხოური პრესიდან გადმობეჭდილ შოუბიზნესისა და სპორტის სფეროში მოღვაწე უცხოელ ჰომო/ბი/ტრანსექსუალების შესახებ. ამ გზით ხდებოდა „განსხვავებული“ სექსუალობისაგან, როგორც „დასავლური მოვლენისაგან“, დისტანცირება. ნეიტრალურიხასიათის ინფორმაციებში აღნიშნული ტენდენცია ამჟამადაც შენარჩუნებულია.

ნეიტრალურ შეფასებათა პროცენტული მაჩვენებლის კლების ხარჯზე მკვეთრადნეგატიური/პოზიტიური ხასიათის შეფასებათა მატება, ერთი მხრივ, შეიძლება უკავშირდებოდეს ლგბტ ჯგუფის ხილვადობის გაზრდას (ლგბტ უფლებებზე მომუშავე ორგანიზაციის დაარსებასა და მისი აქტივობას). მეორე მხრივ, გასათვალისწინებელია ის პოლიტიკური და სოციო-კულტურული მოვლენებიც, რომელიც დღეს ქვეყანაში ხდება. მძიმე საბჭოური მემკვიდრეობა და „ტრადიციულ“ ფასეულობებთან დაბრუნების მცდელობა მხოლოდ ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური კრიზისის სახით როდი იჩენს თავს. ფასეულობათა გადაფასება საკმაოდ მძიმედ მიმდინარეობს. შეფასებათა ამგვარი გადანაწილება ერთგვარად აირეკლავს სწორედ ამგვარი კრიზისეული პერიოდისათვის დამახასიათებელ ფასეულობათა და ღირებულებათა პოლარიზაციის პროცესს.

პოზიტიურ შეფასებებში, ლგბტ ადამიანთა პოზიტიური ხატის შექმნის გარდა, ჰომობოფიური ტენდენციების კრიტიკასა და მის სოციალურ პრობლემად შეფასების ფაქტებსაც მოვიაზრებთ. აღსანიშნავია, რომ პოზიტიური შეფასებები ძირითადად სწორედ ჰომოფობიისა და ჰომოფობთა კრიტიკის ხარჯზე გაიზარდა.⁷

მნიშვნელოვანია, რომ ჰომოფობიის კრიტიკა ქსენოფობიის კონტექსტში დაიწყო. ჰომოფობიის, რასიზმის, ქსენოფობიის, ანტისემიტიზმისა და სექსიზმის ერთ რანგში განხილვა, ერთი მხრივ, მიგვანიშნებს იმ სოციალური და ფსიქოლოგიური მექანიზმების მსგავსებაზე, რომლითაც აღიწერება თვითოეული ეს მოვლენა და, მეორე მხრივ, ხაზს უსვამს ჰომოფობიასთან, როგორც საშიშ სოციალურ პრობლემასთან, ბრძოლის მნიშვნელოვნებასა და აუცილებლობას, ცოდნისა და განათლების როლს ქსენოფბიის სხვადასხვა ფორმებისა და მათ შორის ჰომოფობიის დაძლევაში.

„ამ ადამიანების მიმართ ტოლერანტულობაჰუმანიზმის პროპაგანდაა დაარა - ჰომოსექსუალობის. ამავე დროს ეს არის გაცნობიერებული უარი რასისტულ და ქსენოფობიურ იდეალებზე, ანუ შენთვის უცხო, შენგან განსხვავებული ადამიანების სიძულვილზე.“⁸

საინტერესოა, რომ რესპონდენტთა ერთი ნაწილის გაღიზიანების საგანი სწორედ ჰომოფობიის, რასიზმის, ქსენოფობიის, ანტისემიტიზმისა და სექსიზმის ერთ რანგში განხილვა გახდა. ეს გაღიზიანება მკაფიოდ გამოჩნდა იმ არაერთგვაროვან რეაქციებში, რომელიც ევროპის საბჭოს მიერ ინიცირებული აქციის „ყველა განსხვავებული, ყველა თანასწორი“-ს გარშემო ატეხილ აჟიოტაჟს მოჰყვა ქართულენოვან მედიასაშუალებებში⁹:

დათო ზურაბიშვილი, საპარლამენტო ფრაქცია „დემოკრატიული ფრონტის“ თავმჯდომარე: თუ ასეთი აღლუმი გაიმართება, ალბათ მის მონაწილეებს სცემენ, პოლიცია ალბათ გააშველებს, მაგრამ ერთი-ორს თავადაც დაამატებს. რამდენადაც მე ვიცი, იგეგმება სექსუალური, რელიგიური და ეთნიკური უმცირესობების ერთიანი აქცია, რაც არასწორად მიმაჩნია.მე ამ უმცირესობებს ერთ სიბრტყეში არ განვიხილავ. შეიძლება ძალიან კონსერვატორად ჩამთვალოთ, მაგრამ ჩემთვის ტერმინი სექსუალური უმცირესობა ძალიანმიუღებელია. ასეთ აღლუმს, რა თქმა უნდა, საქართველოში არ ვისურვებდი¹⁰

„სრულიად საქართველოს ადამიანთა უფლებების დაცვის ასოციაციის“ მიმართვიდან:

საყურადღებოა ისიც, რომ ამჯერად სოდომის ცოდვის გამამართლებელნი ცდილობენ, თავიანთ გამოსვლას პოლიტიკური ხასიათი შესძინონ: ისინი ეთნო, რელიგიურ და სექსუალურ უმცირესობებს აერთიანებენ და ზოგადად ყოველგვარი უმცირესობის სახელითგამოდიან. არა გვგონია ამ ტიპის „გაერთიანებას“ მიესალმონ ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობები და თავიანთი ეროვნული და რელიგიური პოზიციები იმ ზომამდე დააკნინონ¹¹

მამუკა გიორგაძე, „სახალხო პარტიის“ ლიდერი:„გეიაღლუმის“ ორგანიზატორმა ორგანიზაციამ სიბინძურის მეტ-ნაკლებად დასაფარად თვალის ახვევის საკმაოდ უსუსურ ხერხს მიმართა და „ინტერკულტურული“, „ინტერრელიგიურობის“ ტერმინის ქვეშ, ძალაუნებურად, თანამონაწილე გახადეს რელიგიური და ეთნიკური უმცირესობები საქართველოში სოდომური ცოდვის სტიმულირებაპროპაგანდისა“.¹²

მობილიზაციური სტრატეგიები

2006 წლის ჩათვლით „არატრადიციული“ სექსუალობა, როგორც წესი, სოციალურ დევიაციებთან (ქურდობა,პროსტიტუცია, ნარკომანია) ერთად გვხვდება შესაბამის რუბრიკებში და სწორედ ამ კონტექსტში განიხილება. აღნიშნული დისკურსიული სტრატეგია მიმართულია ჰომოსექსუალობის როგორც საფრთხის წარმოსაჩენად. პრობლემის წარმოჩენის პროცესში აქტივობის ორ სახეს სიგნიფიკაციის გზით უკავშირებენ ერთმანეთს, რათა ხელოვნურად გაზარდონ მოსალოდნელი „საფრთხის“ მასშტაბები და გააძლიერონ ნეგატიური ეფექტი. ბოლო ორი წლის მანძილზე მობილიზაციური სტრატეგიები შეიცვალა, განსხვავებულია საფრთხეთა ჩამონათვალიც: დემოგრაფიული კატასტროფა, სტიქიური კატაკლიზმები, საფრთხე, რომელიც ქვეყნის ტერიტორიულ მთლიანობას ემუქრება:

„მაინც, რა სიკეთე უნდა მოუტანონ დემოგრაფიული კატასტროფის წინაშე მყოფ ქვეყანას მინაზებულმა, „ცისფერმა კაცებმა“ და გამამლებულმა, „ვარდისფერმა ქალბიჭებმა?“ - შეძრულია საზოგადოებრიობა, რომელსაც საფიქრალი და საზრუნავი ისედაც თავსაყრელად აქვს “ ¹³

„სოდომის ცოდვას“ შესაძლოა ქვეყნის ფიზიკური მოსპობაც მოჰყვეს. დამტკიცებულია, რომ იმ ქვეყნებში, სადაც ეს ცოდვა მოდებულია, სტიქიური უბედურებები ხშირია. ბიბლიიდან და ისტორიიდან გამომდინარე, ცხადია, რომ ამ გარყვნილებას ღმერთის განრისხება მოჰყვება“, - აღნიშნა ამ ორგანიზაციის ვიცე-პრეზიდენტმა მირონ სალუქვაძემ. ¹⁴

სრულიად საქართველოს ადამიანთა უფლებების დაცვის ასოციაციის მიმართვა: „ეს აქცია (იგულისხმება კამპანია „ყველაგანსხვავებული -ყველა თანასწორი“, რომელიც მედიამ გეიაღლუმად მონათლა. - ე.ა.) საქართველოს სტრატეგიულ ინტერესებზე შეიძლება ცუდად აისახოს, რამდენადაც არც აფხაზეთს და არც სამხრეთ ოსეთს საქართველოში გაერთიანება არ მოუნდება, თუ იქ გეიაღლუმები გაიმართება.¹⁵

მოსალოდნელი „საფრთხის“ მასშტაბების ზრდასთან ერთად ბოლო ორი წლის განმავლობაში იმატა ძალადობისაკენ აშკარა თუ ფარულმა მოწოდებებმა, დისკრიმინაციულმა განცხადებებმა და მუქარამ:

„ამ დღეებში პატრიარქს და მთავრობას უნდა მივმართო, უნდა მოვითხოვო, რომ მამათმავლობა გახდეს კანონით დასჯადი. ეს არის დანაშაული და უნდა იდევნებოდეს მათ უნდა აეკრძალოთ არჩევნებში მონაწილეობა, თანამდებობებზე დანიშვნა და, საერთოდ, საზოგადოებაში გამოჩენა“.¹⁶

„საბედნიეროდ საქართველოში კიდევ არინ ისეთი ბიჭები, რომლებიც ამ „პედერასტებს“ კარგად დათეთქვავდნენ. მათ უკან რომ არ დაეხიათ, შესაძლოა, სისხლიც კი დაღვრილიყო. ნამდვილი ქართველები ვერ აიტანდნენ, ქუჩაში „პედერასტებს“ ასე საჯაროდ რომ გაევლოთ“.¹⁷

„მართალია, ევროპელობას ვაწვებით, მაგრამ ქართველები მაინც კავკასიელებად დავრჩით. აქედან გამომდინარე, გეიაღლუმის მონაწილეებს დაცვა მაინც სჭირდებათ, მით უმეტეს მაშინ, რომ მათი დარბევის, უფრო სწორად, მათთვის თმის აჩეჩვის და საყურეების ჩამოხევის სურვილი უკვე ბევრმა გამოთქვა¹⁸

საჯარო სივრცის მონოპოლიზაცია

„ყვითელი პრესის“ დაინტერესება თემით და „სკანდალური“ინფორმაციების გავრცელება უშუალოდ უკავშირდება ამ გამოცემების ტირაჟს, პოლიტიკოსების დაინტერესება მორალუ რი პანიკის შექმნით ჰომოსექსუალობის გარშემო საზოგადოებრივი აზრით მანიპულირების შესაძლებლობით აიხსნება. ე.წ. „ყვითელი პრესისა“ და პოლიტიკოსთა გარდა ნეგატიურ შეფასებათა საერთო სურათს დიდწილად განსაზღვრავს რელიგიური ჯგუფები. მათი მიზანი სიმბოლური ძალაუფლების მოპოვებაა, რათა გაზარდონ საკუთარი გავლენის სფერო. ცხადია, ეს ცვლილება გავლენას ახდენს ნეგატიურ შეფასებათა კონტექსტზეც. კვლევის წინა პერიოდში, 1999-2003 წლებში, ჰომოსექსუალობის „პრობლემად“ ქცევას მეტ-ნაკლებად რაციონალური არგუმენტებით ცდილობდნენ (მაგ., არსებული ჰომოფობიური მოსაზრებების გასამყარებლად მედია მისთვის სასურველ ექსპერტებსა და სპეციალისტებს მიმართავდა). ხოლო დღეს „განსხვავებული“სექსუალობის პრობლემატიზაციისათვის საკმარისად მიიჩნევა „შეუთავსებლობა/წინააღმდეგობა ქართულ და მართლმადიდებლურ ტრადიციებთან“. დისკურსის ამგვარი ცვლა უშუალოდ არის დაკავშირებული ეკლესიის, როგორც სოციალური ინსტიტუტის, გავლენის ზრდასა და ქვეყანაში მიმდინარე პოლიტიკურ პროცესებში მის აქტიურ ჩარევასთან.

ჰომო/ბი/ტრანსექსუალობაზე საუბარი დღეს სწორედ ნეომორალისტურ ჭრილში მიმდინარეობს. ტოტალიტარული სახელმწიფოს მორალისტური დისკურსისაგან განსხვავებით, რომელიც, აკრძალული თემებისაგან საჯარო სივრცის დაცვის გარდა, „დანაშაულის“აღმოფხვრისა და დამნაშავეთა „გამოსწორებისკენ“ იყო მიმართული, დღევანდელი ნეომორალისტების მთავარ მიზანს საჯარო სივრცის „ცოდვისაგან გაწმენდა“ წარმოადგენს. მორალური საზღვარი სწორედ ის გამყოფია, რომელმაც საჯარო სივრცეში არსებული ურთიერთობები უნდა დაარეგულიროს - ვის, როგორ და რამდენი ხნით აქვს უფლება იარსებობს საჯარო სივრცეში და ვის -საერთოდ უნდაჩამოერთვას ამის უფლება.

რეალური შოუ „ბარი 4“-ის მონაწილე პაკო ტაბატაძე იმავე მიზეზით აღმოჩნდა „აბსაითში“ გადაცემის დაწყების მეორე დღესვე, რა მიზეზითაც შოუში მონაწილეობის მისაღებად შეარჩიეს.

„მითხრეს, რომ ეთერში უნდა მეღიარებინა, რომ „გეი“ ვარ, ოღონდ ეს „ბარის“დაწყებიდან ორი კვირის მერე უნდა მეთქვა. ისიც მითხრეს, რომ პრობლემა ამის გამო არ შემექმნებოდა გადაწყვეტილი იყო ისიც, რომ ერთი თვის მანძილზე, მიუხედავად ხალხის მიერ გამოგზავნილი ეს-ემეს-ებისა, მე მაინც დავრჩებოდი პროექტში და სკამზე არ დამსვამდნენ. თავად შემიქმნეს ასეთი იმიჯი. გადამიღეს ქუდი. მერე შაბათიც მოვიდა. ლაივ-შოუმდე სამჯერ გამიყვანეს გვერდზე, მეკითხებოდნენ, მზად ხარო? ამ კითხვაში კი იმას გულისხმობდნენ, რომ როდესაც ხოშტარია საკუთარი თავის დახასიათებას მომთხოვდა, ღიად უნდა მეთქვა ჩემი განსხვავებული სექსუალური ორიენტაციის შესახებ, რაც გავაკეთე კიდეც“¹⁹.

საჯარო აღიარებიდან რამდენიმე საათის გასვლის შემდეგ პროექტის მონაწილეს შოუ დაატოვებინეს.

მიზეზებზე საუბრისას „რუსთავი 2“-ის ხელმძღვანელობა ორ საკითხზე აკეთებდა აქცენტს: ერთი, რომ ამ ქამინაუთით შოუს მონაწილემ არათანაბარ პირობებში ჩააყენა თამაშის სხვა მონაწილეები („ჯეო-ბარი“არის გადაცემა, რომელიც პოზიტიური კუთხით უნდა წარმოაჩენდეს ახალგაზრდებს. ერთი ადამიანის სოციალური პრობლემა არ უნდა იდგეს უფრო მაღლა და არ უნდა იქცევდეს საზოგადოების უფრო დიდ ყურადღებას“) და მეორე - რომ მათთვის (ტელევიზიისხელმძღვანელობისთვის) „მორალური ფასეულობები გაცილებით მაღლა დგას კომერციულ დაინტერესებაზე“.

თუ ზედაპირულად მაინც გავაანალიზებთ გამოხმაურებას, რაც პაკო ტაბატაძის საჯარო „ქამინაუთსა“და გადაცემიდან მის გაძევებას მოჰყვა, ადვილი შესამჩნევია, რომ ჰომოფობთა გაღიზიანების ძირითადი მიზეზი კონკრეტული ადამიანი ან მისი ქცევა კი არა, ზოგადად სწორედ ამ საკითხის საჯარო სივრცეში შემოტანას უკავშირდება:

„რა თქმა უნდა, კატეგორიულად მიუღებელია ასეთი ადამიანების ეკრანზე გამოჩენა. ისე გამოჰყავთ ეს ადამიანები, რომ საცოდავები არიან და ჩვენ მათ მიმართ სიბრალული უნდა გაგვიჩნდეს. არავითარ შემთხვევაში! კი არ უნდა წავახალისოთ და ტაში დავუკრათ მათ ქმედებებს, საზოგადოება იმაზე უნდა მსჯელობდეს, თუ როგორ ბედავს ასეთი ადამიანი, რომ თავისი მახინჯი სექსუალური ორიენტაცია საზოგადოების დასანახი გახადოს და ამ ქმედებას რეკლამა გაუკეთოს“. 20

შესაბამისად, აგრესიის კონკრეტული ადრესატები ხდებიან არა თავად ლგბტ ადამიანები (ისინი ისედაც ცოდვილები და/ან ავად-მყოფები არიან),არამედ ისინი, ვინც საჯარო სივრცეს უთმობს მათ ან ამ თემასთან დაკავშირებულ საკითხებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და დეფიციტურია სივრცე, რომელიც ამ თემაზე ორი ან რამდენიმე განსხვავებული მოსაზრების ერთდროულად წარმოჩენისა და დისკუსიის, კამათის საშუალებას იძლევა. ჰაინრიხ ბიოლის ფონდი ერთ-ერთი იმ ორგანიზაციათაგანია, ვინც ჯერ კიდევ წლების წინ სრულიად დახშულ, ქსენოფობიურ სივრცეში რეგულარული საჯარო დებატების ორგანიზებით ამგვარი მიკროსივრცის შექმნას ახერხებდა.

20 მაისს სწორედ ასეთი მიზანმიმართული აგრესიის ობიექტი გახდა ჰაინრიხ ბიოლის ფონდიც, რომელმაც საჯარო დებატებისათვის გამოყოფილი სივრცე ამჟამად ჰომოფობიის თემას დაუთმო. „საჯარო სივრცის ცოდვისგან განწმენდის“ მცდელობად უნდა მივიჩნიოთ გამართული საჯარო დებატების ჩაშლის მცდელობაც „მართლმადიდებელ მშობელთა კავშირის“ წევრთა მხრიდან, რომლებიც ჩვენს გაძევებას ითხოვდნენ დარბაზიდან:

„ჩვენ, როგორც რიგითი დამსწრეები, მოგიწოდებთ ამ შეხვედრის ორგანიზატორებს, რომ ეს უზნეო ადამიანები გააძევოთ შეხვედრიდან, ბისექსუალები, თავიანთი ვაი-ადვოკატებით“.

ფონდის წარმომადგენლებისა და დისკუსიაზე მოსული ადამიანების წყალობით „ჩვენ“ ამჯერად უმრავლესობა აღმოვჩნდით და მიუხედავად იმისა, რომ ამ ადამიანებმა მაინც მოახერხეს დისკუსიისათვის განკუთვნილი დროის „შეჭმა“ დამსწრე-მონაწილეთა შეურაცხყოფისა და პატარ-პატარა პროვოკაციების წყალობით, დისკუსია მაინც შედგა

ეს ადამიანები ალბათ ნაკლებად აცნობიერებენ, რომ სწორედ ძალადობის ხილული დემონსტრირება ზრდის დისკრიმინაციის მოწინააღმდეგეთა რიცხვს და არა ჰომოფილთა სიმრავლე.

შენიშვნები:

1. რაც შეეხება ლესბოსურ ურთიერთობებს, ქალი ამოვარდნილი იყო ომოსექსუალობის ზოგადი კონცეფციიდან (ტერმინი ჰომოსექსუალობა ხოლოდ მამაკაცთან მიმართებაში იხმარებოდა) და მხოლოდ სამედიცინო ოტექსტში განიხილებოდა. ტერმინი „ლესბოსელი“ კი უმეტეს შემთხვევაში ანაცვლებული იყო სამედიცინო დიაგნოზით, როგორც სექსუალური ოტივაციის ფსიქოპათოლოგია ან შიზოფრენიის ერთ-ერთი ფორმა.

2. წერილის გამოქვეყნებიდან 2 თვის შემდეგ, გერმანიაში მოწყობილ „გრძელი ანების ღამეს“, მიუხედავად ნაცისტების და უშუალოდ ჰიტლერის წინაშე ამსახურებისა, თითქმის მთლიანად ეწირებიან ერნსტ რომი და მასთან აახლოებული პირები. თუმცა, გორკის წინასწარმეტყველების საპირისპიროდ, აშიზმი ამით არ გამქრალა გერმანიაში, ისევე, როგორც ჰომოსექსუალთა იცხვი არ შემცირებულა „საბჭოთა მოქალაქეთა“ შორის.

3. И.С.Кон. Сексуальная культура в России. Клубничка на берёзе.

4. „საქართველოს რესპუბლიკა“, № 140, 21 ივლისი, 2007. „ფერადოვანი“ აღლუმი ბილისში?! ეს იდეა კანცელარიიდან მოდისო...“

5. „ალია“, №83(2056), 19-20 ივლისი, 2007. „მთავრობას ამ აღლუმის ჩატარებით ვროსაბჭოდან დიდი ფულის მიღება სურს“.

6. „ასავალ-დასავალი“, 30 ივლისი-5 აგვისტო, № 31 (673), 2007. „საქართველოში ეი-აღლუმისათვის სხვადასხვა ქვეყნიდან 5 000 გეის ელოდებოდნენ“, ნტერვიუ ზაზა გაბუნიასთან.

7. ჰომოფობიური ტენდენციების კრიტიკის თვალსაზრისით გამოირჩევა აქართველოში გამომავალი ინგლისურენოვანი პერიოდიკა („Georgia Today“ da The Messenger“) და „24 საათი“. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს ჟურნალი „ცხელი შოკოლადი“, რომელმაც შეიცვალა პროფილი (თავდაპირველად ურნალი მხოლოდ საინფორმაციო-გასართობ ხასიათს ატარებდა) და აქტიურად ეხმაურება ქვეყანასა თუ მსოფლიოში მიმდინარე სოციო-პოლიტიკურ ოვლენებს. თუ გავითვალისწინებთ ქართულენოვან მედიასივრცეში (და არა ხოლოდ ამ სფეროში) არსებულ დეფიციტს ლიბერალური ფასეულობებისა დაღირებულებების თვალსაზრისით, „ცხელმა შოკოლადმა“ სწორედ ის ნიშა აიკავა, რასაც აქტიური სამოქალაქო პოზიცია ჰქვია. რადიო „მწვანე ტალღამ“ ალკე გადაცემა მიუძღვნა ჰომოფობიის, როგორც სოციალური პრობლემის, ემას. ჟურნალ “სოლიდარობაში“ გამოქვეყნებული დისკუსიის მასალებში,ჰომოფობიური ტენდენციების კრიტიკის გარდა, ხაზგასმული იყო ჰომოფობიის ართვის აუცილებლობა და საჭიროება ადამიანის უფლებების მონიტორინგზე ომუშავე ინსტიტუციებისა და ორგანიზაციების საქმიანობის სფეროში.

8. ჟურნალი „ცხელი შოკოლადი“, №29, ივნისი, 2007. „ცოდნა ვერსუს უმეცრება და ტოლერანტობა ვერსუს ჰომოფობია“, ავტორი ლელა გაფრინდაშვილი;

9. საქართველოში ლგბტ უფლებების დამცველი ორგანიზაციის (ფონდი ნკლუზივი) მონაწილეობა აქციის საორგანიზაციო პროცესში საზოგადოების იდმა ნაწილმა, მედიის იერ გავრცელებული არასწორი ინფორმაციის გამო, ეიაღლუმის ჩატარების მცდელობად აღიქვა. მედიაში აგორებულმა ომოფობიურმა ტალღამ აქციის ჩაშლა გამოიწვია.

10.რნალი „რეიტინგი“, 23 ივლისი, №29, 2007. „ცნობილი ქართველები პრეცედენტო ჰომოსექსუალთა აღლუმის მოლოდინში“.

11. „ახალი თაობა“, № 202(4219), 25.07.2007. „თბილისში გეი-აღლუმების ჩატარება აუშვებელია!“. გულიკო ბალაძე.

12. „მამუკა გიორგაძე იმედოვნებს, ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობები გეიაღლუმის ორგანიზატორთა პროპაგანდის მსხვერპლნი არ გახდებიან“. ინტერპრესნიუსი. 25.07.2007.

13.„საქართველოს რესპუბლიკა“. №142, 25 ივლისი, 2007. „ცისა ფერს... ვაი ამისთანა ფერს!“. ხათუნა ჩიგოგიძე.

14.„საქართველოს რესპუბლიკა“, №140. 21 ივლისი, 2007. „ფერადოვანი“ აღლუმი თბილისში?! ეს იდეა კანცელარიიდან მოდისო...“. მაია ხორგუაშვილი.

15.„ახალი თაობა“, № 202(4219), 25.07.2007. „თბილისში გეი-აღლუმების ჩატარება დაუშვებელია!“. გულიკო ბალაძე.

16.„ახალი თაობა“, № 196(4213), 19 ივლისი 2007. „თბილისში მამათმავლებს აღლუმს არ ჩავატარებინებ! პიდარასტებს არჩევნებში მონაწილეობის მიღების უფლება უნდა აეკრძალოთ“. თეა მარხვაიძე

17. „ახალი თაობა“, № 206(4223), 2007. „სააკაშვილი და ოქრუაშვილი საიდუმლო შეხვედრებს ევროპაში მართავენ“. ინტერვიუ ელიზბარ ჯაველიძესთან.

18.„ახალი თაობა“, № 199, 22-28 ივლისი, 2007. უავტორო. თბილისში ცისფერთა აღლუმი გაიმართება.

19..პაკო ტაბატაძე შესაძლოა, სტრასბურგამდე მივიდეს. ეკა ქევანიშვილი http://www.humanrights.ge

20.ჟურნალი „სარკე“. 24-30 ოქტომბერი, 2007. „მამა მიქაელი: „ბარის“ მონაწილეები და ავტორები საშინლად დაისჯებიან“. ავტორი რუსუდან ადვაძე.