გიგა ზედანია

იმისათვის, რომ გავარკვიოთ, როგორია დღეს ჩვენი ნაციონალური იდენტობა, დავიწყოთ დისკურსით ნაციისა და ნაციონალიზმის შესახებ, რომელიც დღეს არსებობს საქართველოში.

დაახლოებით ბოლო ათი წლის განმავლობაში ყველაზე „წინ წასული“ და „პროგრესული“ დისკურსი ამ საკითხის თაობაზე გვეუბნება: საქართველოში გაბატონებულია ეთნიკური ნაციონალიზმი, რომელიც არის პარტიკულარისტული, და ექსკლუზიური. საჭიროა ამ ნაციონალიზმის გარდაქმნა სამოქალაქო ნაციონალიზმად, რომელიც იქნება უნივერსალისტური და ინკლუზიური. ეთნიკური ნაციონალიზმი სისხლის პრინციპს ეფუძნება და სხვა ეთნოსების გარიყვას გულისხმობს; ამის საპირისპიროდ სამოქალაქო ნაციონალიზმი მოქალაქეობის პრინციპს ეფუძნება და ქვეყნის ყოველი მოქალაქის - მიუხედავად წარმომავლობისა - ჩართულობას უწყობს ხელს.

ეს დისკურსი არის პასუხი ჩვენი ნაციონალური იდენტობის შესახებ კითხვაზე. მას თუ დავუჯერებთ, ჩვენ ჯერ კიდევ ტრადიციული - ეთნიკური - იდენტობა გვაქვს, რომლის მოდერნიზაციაა საჭირო, რათა სამოქალაქო იდენტობა შევიძინოთ.

მე არ ვაპირებ იმის მტკიცებას, რომ ეს პასუხი მცდარია. მე უბრალოდ იმის ჩვენებას შევეცდები, რომ ის მთლად ზუსტი არაა.

დავიწყოთ იმით, რომ განსხვავება ეთნიკურ და სამოქალაქო ნაციებსა და ნაციონალიზმებს შორის სულაც არაა უპრობლემო. დიახ, ეს განსხვავება ძალზე გავრცელებულია. მაგრამ ნაციონალიზმის სერიოზული მკვლევარები სულ უფრო ხშირად აყენებენ მას კითხვის ნიშნის ქვეშ. მისი დასაბამი მე-20 საუკუნის დამდეგის გერმანელ ავტორთან, ფრიდრიხ მაინეკესთან უნდა ვეძიოთ, რომელიც ნაციებსა და კულტურის ნაციებს ასხვავებდა. ეს განსხვავება, ჩემი აზრით, დღემდე ყველაზე ადეკვატური რჩება. ამის შემდეგ წამოვიდა განსხვავებული ტერმინოლოგიები: აღმოსავლური და დასავლური ნაციონალიზმები, ეთნიკური და სამოქალაქო ნაციონალიზმები და ა.შ. ეს უკანასკნელი განსხვავება აითვისეს პოლიტიკაშიც: პოსტსაბჭოთა სივრცეზე, მაგალითად, უკრაინასა და ყაზახეთში მუდამ უსვამდნენ ხაზს საკუთარი ნაციონალიზმის სამოქალაქო ბუნებას, მაშინ როდესაც ესტონეთსა და ლატვიაში არსებულ ნაციონალიზმს ეთნიკურად მიიჩნევდნენ. პრობლემა აქ ისაა, რომ არც ტერმინი „ეთნოსია“ მაინცდამაინც ცხადი და არც ტერმინი „სამოქალაქო“. ორივე გარკვეულ კავშირს გულისხმობს კულტურასთან, რაც მათ შორის მკაფიო განსხვავების დანახვას ორივე ეს სახე გულისხმობს კულტურულ განზომილებას, მაშინ ჩვენ ხელთ არ გვქონია კლასიფიკაციის საიმედო ინსტრუმენტი. მეტიც, ეს განსხვავება არც ნორმატიულადაა უპრობლემო - როგორც სამოქალაქო ნაციონალიზმი, ისე ეთნიკური ნაციონალიზმი ექსკლუზიურ ელემენტებსაც შეიცავს და ინკლუზიურსაც (უბრალოდ მოქალაქეობის კრიტერიუმი რომ ავიღოთ, ე. წ. სამოქალაქო ნაციის წევრად გახდომა სულაც არაა მხოლოდ თავისუფალი არჩევანის შედეგი). ასე რომ, ეს განსხვავება ორი მთავარი სახის ნაციონალიზმს შორის სულაც არაა ისე თავისთავად ცხადი, როგორც ერთი შეხედვით შეიძლება მოგვეჩვენოს. თუ საქართველოს შევხედავთ, ვნახავთ, რომ აქ ნაციონალიზმი ჩამოყალიბდა და განვითარდა გარემოში, რომელშიც ერი-სახელმწიფო არ იყო რეალური ოპცია - ის რუსეთის იმპერიისა და საბჭოთა კავშირის შიგნით ჩამოყალიბდა. ამან, რასაკვირველია, დაღი დაასვა ქართველი ერის კონსტიტუციასაც და ქართული ნაციონალიზმის სპეციფიკასაც. ენა, კულტურა და რელიგია იქცა იდენტობის განმსაზღვრელ ფაქტორებად, მაშინ როდესაც პოლიტიკურ ერთობას მხოლოდ ოცნების ტობის აგებაში სერიოზულ მონაწილეობას ვერ იღებდა. საინტერესო ისაა, რომ ქართული ნაციონალიზმის ეს ისტორია დღესაც, დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბების შემდეგაც, ძალზე ძლიერია.

დღეს ამ „ეთნიკური ნაციონალიზმის“ მთავარი დასაყრდენი ინსტიტუტი ეკლესიაა. რატომ? იმიტომ, რომ სახელმწიფომ უკანასკნელი ოცი წლის განმავლობაში ვერ მოახერხა საკუთარი მოქალაქეებისათვის მიეცა ფიზიკური და მატერიალური უსაფრთხოების განცდა. ამიტომ მოხდა ამ განცდის ჩანაცვლების ძიების გაძლიერება რელიგიის სფეროში. ეს, რასაკვირველია, არაა ერთადერთი მიზეზი, მაგრამ, როგორც ჩანს, ის მთავარი მიზეზია. (ამის დემონსტრაციისთვის ისიც იკმარებს, რომ ძლიერი რელიგიური დინამიკა დამახასიათებელია აშშ-სთვის, სადაც, როგორც ცნობილია სოციალური დაცვის ნაკლები მექანიზმები მოქმედებს, ვიდრე სხვა განვითარებულ სახელმწიფოებში. ხოლო დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში, რომელთაც „კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ ფორმა აქვთ - ანუ სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების გარდა, ეკონომიკურსა და სოციალურ უფლებებსაც უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ენიჭებათ - ორგანიზებულ რელიგიას სერიოზული პრობლემები გაუჩნდა. ევროპაში რელიგიურობა არა, მაგრამ ეკლესიურობა დიდ დაღმავლობას განიცდის).

მაგრამ მთავარი პრობლემა, რომელიც ამ ტიპის ნაციონალიზმთან არის დაკავშირებული, არაა მისი კავშირი ეკლესიასთან და მართლმადიდებელ ქრისტიანობასთან. მთავარი პრობლემა ისაა, რომ ამ ტიპის ქართული ნაციონალიზმი რუსეთის იმპერიაში დაიბადა და საბჭოთა კავშირში გაღვივდა. და, მიუხედავად იმისა, რომ მისი მიზანი ყოველთვის ამ დიდი წარმონაქმნების გადალახვა იყო, ის თავსებადია რუსულ იმპერიულ პროექტთან, რომელიც თავად მრავალეთნიკურია. სტალინი - ესაა ფიგურა, რომლის მაგალით ზეც ქართული ნაციონალიზმის ამ ფორმის კავშირი რუსულ იმპერიალიზმთან განსაკუთრებით ნათლად ჩანს; ორივესთვის სტალინი ცენტრალური ფიგურაა. ეს ნაციონალიზმი ემუქრება ქართული სახელმწიფოს სუვერენულობას.

„სამოქალაქო ნაციონალიზმის“ მთავარ დასაყრდენ ინსტიტუტს რომ სახელმწიფო წარმოადგენს, ეს არავისთვის იქნება მოულოდნელობა. ისიც ნათელია, რომ ამ სახელმწიფო ნაციონალიზმს. დანერგვა 2003 წლის რევოლუციის შემდეგ დაიწყო, მას შემდეგ, რაც მმართველი პოლიტიკური ძალის მცირე, მაგრამ ყველაზე გავლენიანმა ნაწილმა გადაწყვიტა, დისკურსი ეთნიკური და სამოქალაქო ნაციონალიზმების შესახებ სახელმწიფო პოლიტიკის საფუძვლად ექცია. მაგრამ „სამოქალაქო“ ნაციონალიზმი შეიძლება არანაკლებ პრობლემური იყოს, ვიდრე „ეთნიკური“. თუ ეთნიკური ნაციონალიზმი სხვა ერების წარმომადგენლებს რიყავს „ტიტულარული ნაციის“ რიგებიდან (მაგრამ რეალურად ეს შეიძლება ბევრს არაფერს ნიშნავდეს, თუ ნაციონალური უმცირესობების წარმომადგენლებს მოქალაქეობა უკვე მიღებული აქვთ), სამოქალაქო ნაციონალიზმი უმცირესობებისგან ინტეგრაციას მოითხოვს, მათ შორის - კულტურულ ინტეგრაციას. ჯერ კიდევ არავინ იცის, რომელი მიდგომა შეიძლება გახდეს უფრო დიდი უკმაყოფილების მიზეზი უმცირესობებს შორის. საქმე ისაა, რომ „სამოქალაქო“ ნაციონალიზმიც ვერ კმაყოფილდება იდენტობის მხოლოდ პოლიტიკური განზომილებით და მასაც შემოაქვს იდენტობის კულტურული ფაქტორი, როგორც აუცილებელი ნებისმიერი მოქალაქისთვის. ეს კი უკვე ძალზე ახლოა ასიმილაციის პოლიტიკასთან (ყველაზე ნათელ მაგალითს ამ მხრივ საფრანგეთი იძლევა).

დღევანდელი დისკურსის მიხედვით ისე გამოდის, თითქოს საქართველოს მოსახლეობა ორად იყოს გაყოფილი: ერთი უფრო ეთნოსისკენ იხრება, მეორე - უფრო ერი-სახელმწიფოსკენ. მაგრამ სწორედ აქ იმალება შეცდომა, რომელიც იმაში მდგომარეობს, რომ გვინდა რეალობა ცნებებივით ნათლად გამიჯნულად წარმოვიდგინოთ. სინამდვილეში, როგორც ვნახეთ, ეთნიკურსა და სამოქალაქო ნაციონალიზმებს შორის მკვეთრი სადემარკაციო ხაზის გავლება ძნელია; ესენი ორი პოლუსია, უფრო იდეალური, ვიდრე რეალური. რეალობაში კი ამ ორი ტენდენციის სხვადასხვაგვარი შეერთების ფორმები გვხვდება. ამიტომაც საქართველოშიც „ეთნიკური“ ნაციონალიზმი საკმაოდ ადვილად გადადის „სამოქალაქოში“ და - პირიქით.

ახლა ვინმემ სამართლიანად შეიძლება მისაყვედუროს: თითქოს ეთნიკურსა და სამოქალაქო ნაციონალიზმებს შორის განსხვავებას უარყოფ, მაგრამ მსჯელობისას მაინც ამ ორ ტერმინს იყენებო. ამიტომ ალტერნატიული ტერმინების შემოტანას შევეცდები; ესენია ნაციონალიზმის კულტურული და პოლიტიკური ელემენტები. ნებისმიერი ნაციონალიზმი კულტურულია, მაგრამ ერ-სახელმწიფოს ჩამოყალიბების პროცესში ის იძენს პოლიტიკურ განზომილებას. რასაც ჩვენ ეთნიკურსა და სამოქალაქო ნაციონალიზმებს ვეძახდით, სინამდვილეში პოლიტიკური და კულტურული ელემენტების სხვადასხვანაირი კომბინაციის გამოხატულებებს წარმოადგენს. რასაც ეთნიკურ ნაციონალიზმს უწოდებენ, სინამდვილეში არის კულტურული ნაციონალიზმი, რომელიც საკუთარ შემთხვევითობას (ნებისმიერი კულტურისთვის რომ არის დამახასიათებელი) ივიწყებს და საკუთარი თავის აბსოლუტიზაციას ახდენს. ეთნოსი - ეს ერთდროულად დავიწყებული და გაფეტიშებული კულტურაა. რასაც სამოქალაქო ნაციონალიზმს უწოდებენ, სინამდვილეში სხვა არაფერია, თუ არა სახელმწიფო ნაციონალიზმი.

რაც უფრო ეფექტიანი იქნება სახელმწიფო ინსტიტუტები, მით უფრო გაძლიერდება სახელმწიფო ნაციონალიზმი. ამის გასაზომი კრიტერიუმი კი საკმაოდ მარტივია: 2006 წლისთვის საქართველოში დაახლოებით 5%25 ამბობდა, რომ ამაყობს საკუთარი პოლიტიკური ინსტიტუტებით და დაახლოებით 60%25 - რომ ამაყობს საკუთარი ტრადიციებით. თუ პირველ მონაცემს ავიღებთ, როგორც სახელმწიფო ნაციონალიზმის ინდიკატორს, ხოლო მეორე მონაცემს - როგორც „ეთნიკური“ ნაციონალიზმისას, გასაგები გახდება მათი შედარებითი წონა.

ამასთან, გარდა ინსტიტუტების ეფექტიანობისა, საჭიროა მათი ნდობის სოციალიზაცია. რასაკვირველია, ეს სოციალიზაცია არანაირ შედეგს არ მოიტანს, თუ ინსტიტუტები რეალურად არ იქნა ეფექტიანი - რამდენიც არ უნდა ვასწავლოთ ბავშვებს საკუთარი პოლიტიკური სისტემის ნდობა, თუ ის ყოველდღიურ ცხოვრებაში შეეჩეხა მისი წარუმატებლობის ფაქტებს, ეს სწავლება ფუჭი იქნება. გარდა ამისა, ეს სოციალიზაცია არც უნიჭო „პიარს“ უნდა წარმოადგენდეს და არც - პროპაგანდას. ეს უნდა იყოს ახალგაზრდებისათვის დემოკრატიული საზოგადოებისთვის აუცილებელი უნარ-ჩვევების გადაცემა და მოქალაქეებისათვის ინფორმირებული არჩევნისთვის აუცილებელი რესურსების ხელმისაწვდომობა.

მაგრამ გააკეთებს კი ამას სახელმწიფო თავისით? სახელმწიფო ნაციონალიზმის გაძლიერება ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ ეს „კარგი“ ნაციონალიზმი იქნება. მხოლოდ ტრადიციის დაშლით და სახელმწიფოს გაძლიერებით ჩვენ ვერ მივიღებთ მოდერნულ საზოგადოებას. სახელმწიფოს სჭირდება დამაბალანსებელი ძალა, რომელსაც სამოქალაქო საზოგადოებას უწოდებენ ხოლმე.

თუ არ იარსებებს განვითარებული სამოქალაქო საზოგადოება, სახელმწიფო ნაციონალიზმი შეიძლება არანაკლებად დამანგრეველი აღმოჩნდეს, ვიდრე ეთნიკური ნაციონალიზმია. სწორედ აქ იმალება მთავარი პრობლემა „ეთნიკურსა“ და „სამოქალაქო“ ნაციონალიზმებს შორის განსხვავებაში. როდესაც ადამიანები ამბობენ „სამოქალაქოს“, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სახელმწიფოს თავად არ შეუძლია იმ ღირებულებების გენერირება, რომელთაც დემოკრატიული განვითარება უნდა დაემყაროს. ეს ღირებულებები სახელმწიფომ სამოქალაქო სფეროდან უნდა აიღოს. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, ეს ღირებულებები სახელმწიფოს სამოქალაქო სფერომ აქტიურად უნდა მიაწოდოს და თავს მოახვიოს.

გია ნოდია

1999 წელს ზურაბ ჟვანიამ სტრასბურგში თქვა: „მე ქართველი ვარ, მაშასადამე, ვარ ევროპელი“. ეს იყო პოლიტიკოსის „საუნდბაიტი“, მოკლე და დასამახსოვრებელი ფრაზა, რომელსაც ადამიანის თავებში მნიშვნელოვანი იდეა, „მესიჯი“ უნდა ჩაებეჭდა. ეს არ იყო მხოლოდ ცივი გონებით გათვლილი პოლიტიკური პიარი. იმდროინდელ კადრებში კარგად ჩანს ემოცია, რომელიც ზურაბ ჟვანიამ ამ სიტყვებს დააყოლა. კი, ნათქვამი გათვლილიც იყო და გაზომილიც, მაგრამ სიტყვების უკან იმალებოდა სერიოზული ისტორიული მომენტის შეგნება და მისით გამოწვეული ნამდვილი პათოსი. მაგრამ ვისი პათოსი იყო ეს? კონკრეტული პოლიტიკური ჯგუფისა (საიდანაც ჩვენი დღევანდელი ხელისუფლება ამოიზარდა) თუ ქართული საზოგადოების უდიდესი ნაწილის?

პოლიტიკურმა ჯგუფმა მაშინვე სცადა ეს საუნდბაიტი მყარ სლოგანად ექცია. მახსოვს ეს ფრაზა ბანერად გადაჭიმული აღმაშენებლის გამზირის თავზე. მაგრამ არ გამოვიდა: ჟვანიას ადაპტირებული დეკარტი ბოლომდე ვერ იქცა ქართველების შთაგონების წყაროდ. მას ერთგვარი ირონიით აღიქვამდნენ, რასაც ეს ეჭვი ედო საფუძვლად: აბა, ჩვენ რანაირი ევროპელები ვართ?! მაშინ ცნობილი ჟურნალისტის შეკითხვა თუ ვარაუდიც მახსოვს: „მე მგონი, ისე მოვიქცევით, რომ მალე გაგვრიცხავენ მაგ ევროსაბჭოდან“. ამ ორგანიზაციაში საქართველოს მიღებას თან ახლდა ნამდვილი სიხარულიც (ევროპელებად გვაღიარეს!), მაგრამ საკუთარ თავში დაურწმუნებლობაც.

ამბივალენტობა საქართველოს ევროპული იდენტობის მიმართ ღრმად არის გამჯდარი დღევანდელ ქართულ ცნობიერებაში: თავად ეს გაორებულობა შეიძლება ჩავთვალოთ იმ ცენტრად, რის გარშემოც ახალი „ქართული იდეა“ ყალიბდება. ერთი მხრივ, ქართველი ერის ევროპელობა ჩვენი პოლიტიკური აზროვნების ჯერჯერობით ყველაზე პროდუქტიული პრინციპია, რომელიც სათავეს, სულ მცირე, ილია ჭავჭავაძიდან იღებს. მისი ერთ-ერთი თვალსაჩინო გამოხატულება იყო ვარდების რევოლუციაც და მისი შემდგომი რეფორმებიც - თუმცა, რაღაც ზომით, იმავე წყაროდან იღებს სათავეს პროტესტიც ვარდების ხელისუფლების წინააღმდეგ. სხვა პოლიტიკური იდეა, მეტ-ნაკლებად გააზრებული, ჩამოყალიბებული და თანმიმდევრული პოლიტიკური ქმედების პროგრამად ქცეული, ჩვენთან არ შემუშავებულა. მაგრამ სკეფსისს და წინააღმდეგობის გრძნობასაც საკმაოდ ღრმა ძირები აქვს, თუმცა მათი გამოხატვის ფორმები ხშირად ქაოტური და ბუნდოვანია.

სკეპტიკური კითხვა, არსებითად, ორია. ერთი უკვე ვახსენეთ: ჩვენ კი გვინდა, მაგრამ ვართ კი ევროპელები? იქნებ ტყუილად „ვეტენებით“, ხომ ვხედავთ, მაინც არ ვუნდივართ? და მეორე: ეს ევროპელობა ქართულ თვითმყოფადობას ხომ არ გვიკარგავს? შევეცდები ამ ორ კითხვას გავცე პასუხი.

დავიწყებ პირველით. ერი, მისი იდენტობა და თვითმყოფადობა, როგორც ღირებულებები, რომელთაც უნდა გაუფრთხილდე, და როგორც საფუძველი, რომელსაც პოლიტიკური ერთეულის ლეგიტიმურობა ემყარება, ევროპული იდეებია. საქართველოში ისინი სწორედ ევროპიდან შემოვიდა (თავდაპირველად - რუსეთის გავლით), მისი შემომტანი ის ხალხია, ვისთანაც „ქართველობის“ მოდერნული იდეა ასოცირდება. პირველ ყოვლისა ასეთია უკვე ნახსენები ილია ჭავჭავაძე. ევროპულობა, სხვა ყველაფერთან ერთად, არის ყალიბი, რისი მეშვეობითაც ეთნო-კულტურული მასალიდან თანამედროვე ერი კონსტრუირდება. რომ არა ევროპულობა, ქართველი ერიც არ იარსებებდა - ანუ არ იარსებებდა იდეა „ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნეს“, და ამ იდეიდან შემდეგ არ ამოიზრდებოდა კონკრეტული ინსტიტუტები - საქართველოს პარლამენტი, საქართველოს პოლიცია, საქართველოს სასამართლო სისტემა და ა. შ.

ამ ევროპული ელემენტის გარეშე ქართელობისგან ძირითადად დარჩებოდა ის, რასაც ქართულ „ჯიშს და ჯილაგს“ ვეძახით, მაგრამ სახელდობრ რა სახით გამოვლინდებოდა ეს სუბსტანცია დღევანდელ პირობებში, ძნელი სათქმელია. ხაჭაპური და საცივი ნამდვილად დაგვრჩებოდა, ისევე, როგორც ქართული ცეკვა და სიმღერა. სავარაუდოდ, დედმამიშვილების სადღეგრძელოც შემოგვრჩებოდა რაღაც დრომდე. მაგრამ ჩათვლიდნენ თუ არა თავს იმ სხვადასხვა კუთხის წარმომადგენლები, რომლებსაც დღეს „საქართველოდ“ მოვიაზრებთ, ერთი „ჯიშის და ჯილაგის“ მატარებლებად, ძალიან სათუოა. სულაც არ არის ცხადი, რომ, კერძოდ, საცივისთვის დღეს „ქართული“ კერძი დაეძახათ: დიდი ალბათობით, მეგრელები და გურულები იკამათებდნენ, არა ჩვენია, არა ჩვენიაო.

ევროპულობის დღევანდელი ვარიანტი, რაც ევროკავშირის იდეასა და ინსტიტუტებში ხორციელდება, ერთი შეხედვით ეწინააღმდეგება ერის პოლიტიკურ ინსტიტუციონალიზაციას, ანუ ერი-სახელმწიფოს იდეას, და მასთან ერთად ძველევროპულ (ანუ მე-19 საუკუნის და მე-20 საუკუნის პირველი ნახევრის) წარმოდგენებს ეროვნულ თვითმყოფადობაზე. მარტო ერთი შეხედვითაც არა - ევროკავშირის ვიზიონერი მამები ნამდვილად ოცნებობდნენ პოსტეროვნულ ევროპაზე, სადაც კლასიკურ ევროპულ ნაციონალიზმს და, მასთან ერთად, ერი-სახელმწიფოს ინსტიტუტს, საფუძველი გამოეცლებოდა. ერთი მხრივ, მათი პროექტი გასაოცრად წარმატებული გამოდგა: მივიღეთ ევროპა, რომელშიც საუკუნეების განმავლობაში ურთიერთ გადამტერებულ ქვეყნებს ერთმანეთთან ომი ვეღარც კი წარმოუდგენიათ.

მაგრამ ნიშნავს თუ არა ეს, რომ პოსტეროვნული ევროპაც შედგა? შეიქმნა ახალი ისტორიული ერთობა - ევროპელი ხალხი, როგორც ნახსენები ვიზიონერები იმედოვნებდნენ? არაფერი ამის მაგვარი არ მომხდარა. ბევრი სუპერპროგრესული ევროპელი დღესაც მისტირის ამ ოცნებას, მაგრამ აღიარებს, რომ „ევროპული დემოსი“ ვერ შეიქმნა და ამას არც პირი უჩანს. ევროპა, როგორც ევროკავშირი, არის დიდი პოლიტიკურ-ბიუროკრატიული ჩარჩო, რომელშიც ევროპელი ერები, როგორც ისინი გასული საუკუნის შუახანებისთვის ჩამოყალიბდნენ, კვლავ საკმაოდ კომპაქტურ ერთეულებად შედიან თავიანთი ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ინსტიტუტებით, ენებით, კოლექტიური მეხსიერებებით, თვითმყოფადობებით და ა. შ. ბრიუსელი მათ საშუალებას აძლევს თავი უსაფრთხოდ იგრძნონ და ხანდახან თავისი პრობლემები სხვას გადააბრალონ.

ხელდასხმულ ევროპელთაგან ჩვენთვის ყველაზე ახლობლების - ლიტველების, ლატვიელების, ესტონელების ბოლოდროინდელი ისტორია საუკეთესოდ მოწმობს, რომ წინააღმდეგობა ევროკავშირის ახალევროპულ იდეასა და ძველევროპულ ნაციონალიზმებს შორის ერთობ გაზვიადებულია. მახსოვს ამ ოციოდე წლის წინ პროგრესული დასავლეთელები როგორ გვმოძღვრავდნენ: ისტორიას ჩამორჩით, ევროპა ერთიანდება, იქ ერი-სახელმწიფოს იდეაზე უარი აქვთ ნათქვამი, თქვენ კი ახლა გაიხადეთ ნაციონალიზმი სახელმძღვანელო იდეად, ახლა მოინდომეთ ერი-სახელმწიფოების ჩამოყალიბება, რა დროს ეგააო. მოკლედ, თქვე გოიმებო და ქაჯებოო. (არა, ჩვენი ნაციონალიზმის იმდროინდელ გამოვლინებებს რომ ვიხსენებ, გოიმურიც და ქაჯურიც მათში საკმარისზე მეტი იყო, მაგრამ ეს კიდევ სხვა თემაა).

ეს შეგონება ჩვენზე უფრო ცივსისხლიან და დალაგებულ ბალტიისპირელებსაც შეეხებოდა - მათი ნაციონალიზმი ჩვენსაზე გარეგნულად უფრო მშვიდი, მაგრამ გაცილებით ძლიერი და ღრმა იყო. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ წინაღმდეგობა ძირითადად ხისტი ევროიდეოლოგების თავებში არსებობდა. დღეს ბალტიისპირელები, ისევე, როგორც არანაკლებ ნაციონალისტურად განწყობილი რუმინელები ან სლოვაკები, მშვენივრად ჩაეწერნენ ევროკავშირის ინსტიტუტებში. ამის გამო ესტონურ, რუმინულ თუ სლოვაკურ იდენტობებს რაიმე საფრთხე არ შექმნიათ: პირიქით, ევროკავშირის ჩარჩოში ჩასმის შემდეგ მათი ნაციონალიზმები კიდევ უფრო ლეგიტიმური და მყარი ხდება. მეორე მხრივ, იმ ძველ და ტრადიციულ ევროპაშიც - საფრანგეთში, ჰოლანდიაში, ბელგიაში - ნაციონალიზმები მზარდი პოლიტიკური ძალაა და არა კლებადი.

მაშ რატომ უნდა გამოიწვიოს ევროპასთან დაახლოებამ ჩვენი თვითმყოფადობის შებღალვა? კონკრეტულად რას ვკარგავთ „ქართულს“? რამდენადაც ფართოდაა გავრცელებული ის ზოგადი წარმოდგენა, რომ „გაევროპელება“ ნაკლებ ქართველებად გვაქცევს, იმდენად უჭირთ მის მომხრეებს კონკრეტულად თქმა, კერძოდ, რას ვკარგავთ და რატომაა ეს ევროპის ბრალი? ყველაზე პოპულარული კონკრეტული პასუხი, რაც მე პირადად მომისმენია, არის ე.წ. „ქალწულობის ინსტიტუტი“. დასავლეთის გავლენით ჩვენი ქალები ქორწინებამდე სექსს შეეჩვევიან, რითაც ყველანი ერთად - ქალებიც და კაცებიც - ეროვნულ იდენტობას დავკარგავთ.

ეროვნული იდენტობის ქალწულობის ინსტიტუტთან დაკავშირება იქნებ ცოტა კომიკურიც გვეჩვენოს, მაგრამ რაკი საკმაოდ ბევრი ადამიანი ამ კავშირს მეტად სერიოზულად უყურებს, მეც ამ მაგალითს გამოვიყენებ. ან რატომ არ უნდა შევხედოთ სერიოზულად - სექსუალური ურთიერთობის მომწესრიგებელი მორალური პრინციპები და ინსტიტუტები ყველანაირი საზოგადოებისთვისაა მნიშვნელოვანი, თუმცა ამ წუთში შეიძლება ერთგან „ქალწულობის ინსტიტუტზე“ მსჯელობდნენ, სხვაგან - ჰომოსექსუალურ ქორწინებაზე.

აქ ორი რამის აღრევასთან გვაქვს საქმე: ერთია ეროვნული იდენტობა, მეორე - ტრადიციული შეხედულებები და მათი ევოლუცია მოდერნიზაციის პროცესში. საზოგადოებები იცვლებიან, მაგრამ ეს ცვლილება თავისთავად არ ნიშნავს იდენტობის შესუსტებას - ის მხოლოდ სახეს იცვლის. მეტის თქმაც შეიძლება: ერთი მხრივ, მოდერნიზაციის პროცესი ასუსტებს ტრადიციულ შეხედულებებს, განსაკუთრებით ისეთ ემოციურ და მგრძნობიარე სფეროში, როგორიცაა სექსუალური ურთიერთობები; მაგრამ ამავე დროს, ის ზრდის ეროვნული იდენტობების მნიშვნელობას და მათი განცდის სიცხარეს.

1950-იან წლებამდე ხსენებული „ქალწულობის ინსტიტუტი“ დასავლეთ ევროპაში დაახლოებით ისევე იყო აქტუალური, როგორც საქართველოში დღეს: ქორწინების გარეშე სექსი პატიოსანი ქალისთვის სოციალურად მისაღები სტანდარტი არ იყო (მამაკაცებისთვის ორივე შემთხვევაში სტანდარტი სხვაა). ეს არ ნიშნავს, რომ ან იქ მაშინ, არ ჩვენთან დღეს პატიოსნად მიჩნეული გოგონები ამას არ აკეთებდნენ - უბრალოდ, ასეთი ქცევის აფიშირება არ ხდებოდა. 1960-იანმა წლებმა სოციალური სტანდარტი შეცვალა: უკვე ქალწული პატარძალი იქცა გამონაკლისად. პარტნიორებს თუ ჯერ სექსი არ გამოუცდიათ, ქორწინება რა ეჩქარებათ? მაგრამ ამ ცვლილების გამო ინგლისელები ნაკლებ ინგლისელები არ გამხდარან, ხოლო ფრანგები - ნაკლებ ფრანგები. ზუსტად იგივე ეხება ქართველებსაც: ჩვენ კომუნისტურმა წყობამ ცოტა დიდხანს შეგვინარჩუნა ტრადიციული დამოკიდებულებები სექსის მიმართ, მაგრამ ახლა ამ სფეროში რაღაცები იცვლება. ეს არ ნიშნავს, რომ გაუთხოვარი არაქალწულები და მათი „ბოიფრენდები“ ნაკლებ ქართველები ან ნაკლებ პატრიოტები არიან, ვიდრე მათი უბიწო მამიდები.

ესე იგი, საქართველოს ევროპიზაცია არსებითად არაფერს ცვლის? სტიქიური პროტესტი მის წინააღმდეგ სულ არაფერს ეფუძნება? კოლიზია არის, მაგრამ პირველ ყოვლისა ეს არის კოლიზია საბჭოთა იდენტობასთან. ის, რასაც ჩვენ დღეს „ეროვნულ ტრადიციებს“ ვეძახით, დიდწილად საბჭოური ტრადიცებია (ანუ ქცევის ის წესები, რაც ქართველებმა ჯერ რუსეთის და მერე საბჭოთა იმპერიებში შეიმუშავეს, როგორც ამ სამყაროში ცხოვრებისა და იდენტობის შენარჩუნების ინსტრუმენტი). ის ქართველობა, რომელსაც ევროპელობა გვიკარგავს, სინამდვილეში საბჭოურობაა, ანუ საბჭოურ ჩარჩოში ჩასმული „გრუზინობა“. მისი ძირითადი ნიშანია ზურგშექცევა საჯარო ინსტიტუტების, სახელმწიფოს და კანონების მიმართ და კერძო ურთიერთობების, ძმაკაცობის, დედმამიშვილობისა და ბიძაშვილობის სივრცეში ჩაკეტვაა. ის საჯარო სივრცის მიმართ სისტემურ ცინიზმზეა აგებული. ის შესანიშნავად მუშაობს ხაჭაპურისა და საცივის დასაბმელად, არც სევდიანი ლექსის დაწერას უშლის ხელს და არც ქარაგმულ-იგავური კინოს გადაღებას. მაგრამ ის სერიოზულად უძალიანდება საჯარო სივრცის რაციონალური მოწესრიგების, ანუ სახელმწიფოს, პროექტს, იმიტომ, რომ - ამ ცნობიერების ფარგლებში - სახელმწიფოსთვის დამახასიათებელი წესების დაცვა ჩვენი საქმე არ არის: ეს უცხოელებმა უნდა გააკეთონ, ჩვენ კი ისინი უნდა დავათროთ, მოვატყუოთ და მოვქრთამოთ, ხოლო ქალები გავუბახოთ.

იქნებ რუსულ-საბჭოურისა და ქართულის გარდა კიდევ სხვა ჩარჩო არსებობს, რაშიც ქართული იდენტობა შეიძლება ჩავსვათ? თეორიულად - შესაძლოა, პრაქტიკულად - არა. ყოველ შემთხვევაში, მე არასოდეს არაფერი გამიგია რაიმე „მესამე გზაზე“. ევროპელობა არის ერთადერთი „ქართული იდეა“, რომელსაც რაიმე პრაქტიკული პერსპექტივა ახლავს.

აქვე დავაზუსტებ, რომ „ევროპის“ და „ევროპულობის“ ქვეშ ამერიკასაც ვგულისხმობ, რადგან, მიუხედავად თვალსაჩინო და მნიშვნელოვანი განსხვავებებისა, ამერიკული ცივილიზაციაც ევროპულის განაყოფი და ჰიპოსტასია. ორივე არსებითად ერთიან ღირებულებებს და ინსტიტუტებს ემყარება. ბევრ დასავლეთევროპელს ამერიკასთან დაპირისპირების (ან მკვეთრი განსხვავების) გარეშე უჭირს ევროპული იდენტობის განსაზღვრა, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ჩვენც ამ განსხვავებას ასევე დიდი მნიშვნელობა უნდა მივანიჭოთ. ჩვენ შეგვიძლია „ევროპულობა“ და „დასავლურობა“ სინონიმურად ვიხმაროთ (რაც ხელს არ შეგვიშლის იმაში, რომ, ვთქვათ, კონსტიტუციონალიზმის ევროპული და ამერიკული ტრადიციები ერთმანეთისგან განვასხვაოთ). ეს არ არის შეცდომა, ეს ჩვენი ხედვის კუთხეა.

ახლა, რაც შეეხება სკეპტიციზმის მეორე განზომილებას: ნამდვილად ვართ კი ევროპელები? ამ შეკითხვაში საკვანძო სიტყვაა „ნამდვილად“. ჩვენს მაგრამ ძლიერი ნორმატულ-იდეალიზებული წარმოდგენა მოიცავს თვისებებს, რასაც ჩვენს თავში ვერ ვპოულობთ: წესრიგის სიყვარულს, პატიოსნებას, შრომისმოყვარეობას, ორგანიზებულობას, კანონის პატივისცემას, განსხვავებული აზრის მიმართ შემწყნარებლობას, განათლებულობას და ა. შ. „ევროპულობის“ ამ იდეალიზებულ წარმოდგენასა და ჩვენს რეალობას შორის საკმაოდ დიდი განსვლაა. ამას ემატება იმის შეგნებაც, რომ ჩვენ ისტორიულად მოწყვეტილები ვიყავით იმ ნიშანსვეტურ ხდომილებებს, რის გარშემოც ჩამოყალიბდა ახალი დროის ევროპა (რეფორმაციას, რენესანსს, განმანათლებლობას), და საუკუნეების მანძილზე სულ სხვა ისტორიულ-ცივილიზაციურ წვენში ვიხარშებოდით.

ცხადია, ჩვენ დაშორებული ვართ ევროპულობის ცენტრს, რომელიც სადღაც ჩრდილოდასავლეთ ევროპასა და ამერიკაში, ანუ იმ ინსტიტუტებში და იდეებშია, რომელიც იქ გარკვეულ დროს განვითარდა. მაგრამ ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ ჩვენ არა ვართ ევროპა. ჩვენ ვართ ევროპის პერიფერია. რასაც დღეს ევროპას უწოდებენ, იმის უდიდესი ნაწილი მისი პერიფერიაა. სად გადის საზღვარი ევროპის ცენტრსა და მის პერიფერიას შორის, ისევე, როგორც სად მთავრდება ევროპის პერიფერია და იწყება არაევროპა, ზუსტად ძნელი განსასაზღრია - თუმცა ბევრისთვის ეს ძალიან მნიშვნელოვანია. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ევროპის პერიფერიად ყოფნის კომპლექსი კლასიკური (და ძალიან მტკივნეული) სახით გერმანიამ განიცადა და გადახარშა: ამ კომპლექსმა შვა დიდი გერმანული ფილოსოფია და კულტურა, თუმცა იქიდანვე ამოიზარდა გერმანული ნაციზმიც. დღეს გერმანიის ევროპულობაზე აღარავინ ეჭვობს, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს ყოველთვის არ იყო თავისთავად ცხადი.

პერიფერიას ყოველთვის ამბივალენტური დამოკიდებულება აქვს ევროპისადმი: ერთ პოლუსზეა განცდა: „ჩვენ ევროპელები ვართ“, მეორეზე კი - „იქ, ევროპაში, ასეა, ჩვენთან კი - სხვანაირად“. ეს გაორებულობა ნორმალურია ევროპის პერიფერიისთვის და არაფერი სპეციფიკურად ქართული აქ არ არის. ის დამახასიათებელია, ვთქვათ, ესპანელებისა თუ ბულგარელებისთვისაც. ცხადია, ჩვენ ცივილიზაციურადაც და გეოგრაფიულადაც უფრო დაშორებული ვართ ევროპის ცენტრს, ვიდრე ხსენებული ორი ერი: მაგრამ ეს განსხვავება მეტ-ნაკლებობაშია. ამის შემდეგ ჩვენზეცაა დამოკიდებული, რა ტიპის განსხვავება იქნება ჩვენსა და იმავე ბულგარელებს შორის: იქნება ეს განსხვავება ევროპის პერიფერიასა და არაევროპას თუ ევროპის პერიფერიის ორ მიჯნას შორის.

რა თქმა უნდა, ეს მხოლოდ ჩვენზე არაა დამოკიდებული: ჩვენი ევროპულობა კლუბის ხელდასხმულმა წევრებმაც უნდა აღიარონ. ჯერჯერობით მათ შორის აზრთა სხვადასხვაობაა: ბევრ ევროპელს უნდა უფრო მკაფიოდ გაავლოს საზღვარი ევროპასა და არაევროპას შორის, და ამ მკაფიო საზღვრის შიგნით საქართველო არ მოაქციოს (ძირითადად იმიტომ, რომ თურქეთის გამორიცხვა უნდა, ოღონდ ეს სხვათა შორის). მაგრამ მათ ეს სულ უფრო უჭირთ. აქ არ არის ლაპარაკი მხოლოდ ევროკავშირის, როგორც ორგანიზაციის, გაფართოებაზე, თუმცა ესეც თავისთავად მნიშვნელოვანია. გრძელვადიან პერსპექტივაში მთავარია ევროპის, როგორც ცივილიზაციური სივრცის, წარმოსახვითი საზღვრები, რომლებიც ადამიანთა ცნობიერებაში არსებობს. ბოლო წლებში საქართველომ მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადადგა საიმისოდ, რომ ევროპელებს სულ უფრო გაუჭირდეთ საქართველო ამ საზღვრებს მიღმა დატოვონ.

ბოლოს მოკლედ გავიმეორებ სამ ძირითად დასკვნას. დღეს „ევროპულობა“ არის ერთადერთი ჩარჩო, რაშიც ქართულ იდენტობას თვითგანხორციელებისა და განვითარების შანსი აქვს. დიახ, ჩვენ ისტორიულად და ცივილიზაციურად დაშორებული ვართ იმ ქვეყნებს და იმ ინსტიტუტებს, რასთანაც ასოცირებულია „ევროპულობა“, როგორც ნორმატულ-იდეალიზებული მოდელი. მაგრამ ეს განსვლა დამახასიათებელია ბევრი (შესაძლოა, უმრავლესი) ქვეყნისთვის, ვინც დღეს აღიარებულია ევროპის ნაწილად. ჩვენ ჯერ არ ვართ ბოლომდე ხელდასხმული ევროპელები, ანუ იმ ცენტრებში, სადაც განსაზღვრავენ, ჩაითვალოს თუ არა ესა თუ ის ქვეყანა ევროპის ნაწილად, ჯერ საბოლოოდ არ ჩამოყალიბებულა აზრი საქართველოს კუთვნილებაზე. მაგრამ საქართველოს ევროპულ იდენტობას მის გარეთაც ბევრი მაღიარებელი ჰყავს და მათი რიცხვი იზრდება. ამიტომ ის, რომ საქართველოს ევროპულობას ზოგი ევროპელი სათუოდ მიიჩნევს, ხელს არ უშლის საქართველოს ევროპულ ქვეყნად განვითარებას.

გიგი თევზაძე

შესავალი

მას შემდეგ, რაც „სოლიდარობამ“ იდენტობის შესახებ სტატიის დაწერა დამაძალა, რისთვისაც სრულიად გაუმართლებლად გამოიყენა ჩემი და რედაქტორის ნათესაური კავშირი, სირთულის წინაშე აღმოვჩნდი. არა იმიტომ, რომ კიდევ ერთ სტატიას ვერ დავწერდი იდენტობაზე და ნაციონალიზმზე. ბოლო სამი წლის განმავლობაში ჩემი აკადემიური ინტერესი პოლიტიკური და ეროვნული იდენტობის თეორიები იყო. ამ ინტერესის შედეგად რამდენიმე სამეცნიერო სტატია და ესე და კიდევ - ორი სალექციო კურსი მივიღე. კიდევ ერთი სტატიის ანდა ესეს დაწერა, სადაც პოლიტიკური და ნაციონალური იდენტობის „კიდევ ერთ ასპექტს“ შევეხებოდი, ნამდვილად არ მინდოდა. აკადემიური ეთოსი მოითხოვს, რომ სამი წლის მუშაობას და სტატიების/ესეების წერას ერთი წიგნი მაინც უნდა მოჰყვეს. ჩემი დროის ახლანდელი და უახლოეს მომავალში სავარაუდო განაწილებიდან გამომდინარე, ასეთ წიგნს კიდევ სამი-ოთხი წელი ვერ ან საერთოდაც აღარ დავწერ.

ამიტომ, გადავწყვიტე სრულიად არააკადემიური „გამჟღავნება“ ჩავიდინო. ანუ, მოვყვე იმ კითხვების შესახებ, რომელიც აქტუალურია როგორც პოლიტიკური და ეროვნული იდენტობის მკვლევარებისათვის, ასევე ჰუმანიტარულ და სოციალურ მეცნიერებათა მიმართულებების წარმომადგენლებისათვის, და ასევე, რაც მნიშნველოვანია, ინტელექტუალისათვის, რომელსაც აინტერესებს, მაგალითად, ნაციონალიზმის შესახებ თეორიები, ანდა, უბრალოდ, საკუთარი ქვეყნის [იდეების] ისტორია. ეს ის კითხვებია რომლებზეც ყველა მკვლევარი, როდესაც პოლიტიკური და ეროვნული იდენტობის მაკონსტრუირებელ ძალებსა და მოვლენებზე იწყებს წერას, ღიად თუ ფარულად, აპელირებს და ცდილობს საკუთარი პასუხი გასცეს. შესაბამისად, გადავწყვიტე, რომ რაკი კითხვების შესახებ ვყვები, მოვყვები იმ პასუხების შესახებაც, რომლებიც ამ ბოლო სამიოთხი წლის განმავლობაში ჩამომიყალიბდა.

ასე რომ, თქვენ წინაშე მყოფი ტექსტი არარსებული წიგნის ერთ-ერთ თავად შეგიძლია ჩათვალოთ, თავად, რომელსაც ეწოდება „ყველა [ან თითქმის ყველა] წარმოდგენების მართებულობის შესახებ“. რატომ ასეთი სათაური, შევეცდები ტექსტის განმავლობაში განვმარტო. ჩემთვის ამ კითხვებზე ღია და ჩამოყალიბებულ პასუხს ისტორიულ-სენტიმენტალური მნიშვნელობაც აქვს. ამ კითხვების უმეტესობა ჩვენს ინტელექტუალურ საზოგადოებაში იმ დროს დაისვა, როდესაც სამმა ავტორმა - ზალიკო ქიქოძემ, გია ნოდიამ და თქვენმა მონა-მორჩილმა დაიწყეს ნაციონალიზმზე წერა, ლაპარაკი და კამათი. იმდენად, რამდენადაც ჩვენი სამივეს წყარო სხადასხვა იყო, მაინდამაინც დიდი აზრი არ აქვს დავაფიქსირო, პირველმა ვინ-სად-რა-როდის-დაწერა: ზალიკო ქიქოძემ ნაციონალიზმის შესახებ მეცნიერული თეორიებით გატაცების ბიძგი ჰობსბაუმის (Hobsbaum) წიგნებიდან მიიღო. ძნელი არ არის იმის მიხვედრა, რომ როგორც იმდროინდელ საქართველოში პოლიტიკურ მეცნიერებაში ყველაზე უფრო ჩართული მკვლევარის, გია ნოდიას, იდეების ამოსავალი გელნერის (Gehlner) თეორია უნდა ყოფილიყო. მე კი, როგორც ამ სამეულში ყველაზე უფრო კონსერვატორი, ნაციონალიზმის თეორიებით დაინტერესებამდე ჰაიდეგერის (Heidegger) ფილოსოფიის შესწავლით მივედი.

საბოლოო ჯამში, როგორც აკადემიურ, ასევე, აკადემიურთან მიახლოებულ წრეებში ნაციონალიზმსა და იდენტობაზე „მტკივნეული“ შეკითხვები რამდენიმე კითხვაზე დაიყვანება. სანამ ამ კითხვებს ჩამოვთლიდე, უპრიანი იქნება აღვნიშნო, რომ ყველა ეს კითხვა ნაციონალიზმის კლასიკური თეორიების გამო დაისვა და საბოლოო ჯამში, ჩვენც ამ კლასიკურ თეორიებზე დაყრდნობით ვცდილობდით ამ კითხვებზე პასუხის გაცემას. ამ კითხვების საფუძველი კი ისაა, რომ ნაციონალიზმის სამივე კლასიკური თეორია (Gehlner, Smith, Anderson - ავტორები) ამტკიცებს, რომ (1) თანამედროვე ერის ცნება და საზოგადოებრივი ცნობიერება იქმნება ახალ დროში, რომ (2) მანამდე ერის ცნება და ცნობიერება არ არსებობდა, და (3) თუ რამე მსგავსი არსებობდა, ის არ იყო ერის ცნება და ცნობიერება. საერთოდაც, (4) ეროვნული ცნობიერების გაჩენა მთელ მსოფლიოში სადღაც მე-19 საუკუნიდან უნდა ვივარაუდოთ.

ბუნებრივია, საქართველოში, და არა მარტო საქართველოში, ამ დებულებებმა სრულიად ლეგიტიმური შეკითხვები გამოიწვია. ეს შეკითხვები დაახლოებით ასეთი იყო: აბა „ქართლის ცხოვრება“? აბა ქართველების თავდადება ერისა და სარწმუნოებისათვის? აბა ებრაელები? რა, ებრაელი ერი არ იყო ერი ახალ დრომდე? როდესაც ვცდილობდით ამ კითხვებზე პასუხი შუა საუკუნეებში რელიგიური განწყობების დომინანტურობაზე დაყრდნობით გაგვეცა, ანუ, გვეთქვა, რომ ის, რაც შუა საუკუნეებში ეროვნული ცნობიერება გვგონია, [საქართველოს შემთხვევაში] რელიგიური ცნობიერებაა, რომელსაც ისტორიულად განსაკუთრებული ნიშნები ჰქონდა (ქართულ ენაზე საეკლესიო მსახურებას ვგულისხმობ) და ჩვენთვის წააგავს ეროვნულ ცნობიერებას, ანდა, რომ ის „უბრალოდ“ ეთნიკური იდენტობის ჩანასახია, ანდა ის, რომ ებრაული ერთიანობა ეყრდნობოდა რელიგიურ იდეას და არა ეროვნულს, ძალიან დამაჯერებლები არ ვიყავით. ამის შემდეგი კითხვა კი ორივეს, მკითხველსაც და მოპასუხესაც „თავის აზრზე“ ტოვებდა. ეს კითხვა დაახლოებით ასე ჟღერს: დღესაც ხომ გვხვდება ეროვნული ცნობიერება, რომელშიც არ არის ცხადი საზღვარი რელიგიურსა და ეროვნულს შორის, და თუ ასეა, სად გადის ზღვარი შუა საუკუნეებისა და თანამედროვე ქართველების საკუთარი იდენტობის შესახებ წარმოდგენებს შორის? ამის შემდეგ უკვე ერის განსაზღვრების მარქსისტულსტალინური აჩრდილი წამოყოფდა თავს და კამათი/დიალოგი შეუძლებელი ხდებოდა.

კვლავ თეორიებისა და პოლიტიკური შეხედულებების საბრძოლო ველად რომ არ გადამექცეს ეს გვერდები, ჯობია ყოველგვარი ისტორიულ-თეორიული საფუძვლებისა და დისკუსიების გარეშე მოვყვე პოლიტიკური და ნაციონალური იდენტობების ისტორიას. ვფიქრობ, ამ ტექსტის ბოლოსათვის მეტნაკლებად ცხადი გახდება ჩემი პოზიციაც და ისიც, თუ როგორ ვპასუხობ კითხვებს ნაციონალიზმის და, ზოგადად, დიდი იდენტობის წარმოშობის, წარსულისა და მომავლის შესახებ.

დიდი იდენტობის
განსაზღვრება

დიდი იდენტობა არის გარემომცველ სამყაროზე იდეებისა და წარმოდგენების სისტემა, რომლებსაც ადამიანების დიდი ჯგუფი, რომლის წევრების უმეტესობა ერთმანეთს არ იცნობს და, სავარაუდოა, რომ ისინი არასოდეს შეხვდებიან ერთმანეთს, იზიარებს და აღიქვამს საკუთარი პოლიტიკური, სოციალური და კულტურული მოქმედებების უპირობო განმსაზღვრელად. როგორც წესი, ეს წარმოდგენები ქმნიან წარმოსახვით საზღვრებს, რომლის იქით მოხვედრილი ადამიანი აღიქმება როგორც უცხო. ეს წარმოსახვითი საზღვარი შეიძლება ემთხვეოდეს გეოგრაფიულს ან პოლიტიკურს, შეიძლება - არა. მაგალითად, ნაციონალიზმი დიდი იდენტობის კლასიკური შემთხვევაა. მაგრამ არა მარტო.

დიდი იდენტობის
არსებობის პირობები

სრული საფუძველი გვაქვს ვივარაუდოთ, რომ დიდი იდენტობა, როგორც სოციალური და პოლიტიკური ფენომენი, მას შემდეგ წარმოიშვა, რაც შესაძლებელი გახდა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ადამიანების დიდ ჯგუფებში კონკრეტული იდეებისა და წარმოდგენების კომპლექსის უცვლელი და უდანაკარგო გავრცელება/დანერგვა, ანუ, მას შემდეგ, რაც წარმოიშვა უნიფიცირებული, ერთიანი განათლების სისტემა და მასმედია. მხოლოდ მასმედიის და განათლების სისტემის საშუალებითაა შესაძლებელი იდეებისა და წარმოდგენების სისტემა ყოველი მოქალაქისათვის საერთო, ძვირფასი და შეუცვლელი გახადო. როგორ? თუკი მოახდენ ამ იდეების ტრანსლირებას სასკოლო სისტემით (ანუ, დაიწყებ ამ იდეების ჩანერგვას ადამიანების თავებში სკოლაში შესვლის მომენტიდან ანდა უფრო ადრეც) და შემდეგ - გაამყარებ გაზეთებით, რადიოთი და ტელევიზიით. ამ შემთხვევაში დიდი მნიშვნელობა არ აქვს რა კონკრეტული შინაარსის ტრანსლირება ხდება მასმედიის საშუალებით; მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ რა არის ამ შინაარსის კონტექსტი. მაგალითად, საქართველოში ქართველობისა და ქართული სახელმწიფოს იდეის ტრანსლირება და იდენტობის გამყარება ხდება მასმედიის საშუალებით, იმ, ერთი შეხედვით, მარტივი ფაქტის გამო, რომ მასმედია მთელი ქვეყნის ტერიტორიაზე ჰყვება საქართველოს შესახებ.

შესაძლებელი კითხვა

ალბათ მკითხველი ფიქრობს, რომ ზედა ორ ქვეთავში ეროვნული იდეისა და ცნობიერების შესახებ ვლაპარაკობ, და მხოლოდ ზედმეტი მეცნიერულობის „იმიჯის“ შესაქმნელად არ ვარქმევ ამ მოვლენას „საკუთარ სახელს“, ანუ, ნაციონალიზმს. სულაც არა. განათლების უნიფიცირებული სისტემისა და მასმედიის საშუალებით ნებისმიერი იდეათა სისტემის გავრცელებაა შესაძლებელი და არა მხოლოდ ისეთის, რომლებიც ეროვნული სულის, ისტორიისა და სახელმწიფოს შესახებ გველაპარაკებიან. ამის დასტურად საკმარისია ისლამის, როგორც დიდი იდენტობის, მაგალითი მოვიყვანოთ: მეოცე საუკუნეში ისლამი უნიფიცირებული განათლების სისტემისა და მასმედიის საშუალებით გახდა დიდი იდენტობა, ოღონდ ჩვენი, „ევროპული“ დიდი იდენტობის - ნაციონალიზმისაგან განსხვავებით, ამ აღმოსავლურ დიდ იდენტობაში ძირითადი და მთავარი შინაარსი რელიგიაა: დღეს ისლამი აღმოსავლეთის ქვეყნებში მუშაობს კიდეც როგორც ამ ქვეყნების ხალხთა მთავარი გამაერთიანებელი. ისიც უნდა ითქვას, რომ ამ ქვეყნებში არსებობს ნაციონალური, ქვეყნის მასშტაბის იდენტობის შექმნის მცდელობები, მაგრამ ჯერჯერობით მათ მთლიანად მოიცავს და იმორჩილებს დიდი რელიგიური იდენტობა.

დასკვნა დიდი იდენტობის
შესახებ

შესაბამისად, თუკი ახალ დროში რაიმეს წარმოშობაზე შეიძლება ვილაპარაკოთ, ეს დიდი იდენტობაა, ანუ შესაძლებლობა, იდეების ერთი სისტემა მთელი ქვეყნის მოსახლეობისათვის გახდეს შინაგანი, აუცილებელი და პოლიტიკური და სოციალური ქმედებების უპირობიო განმსაზღვრელი. დიდ იდენტობას მთავრობები ან დიდი გავლენის მქონე ადამიანთა ჯგუფები ქმნიან და ავრცელებენ. ეს იმიტომ კი არ ხდება, რომ მთავრობაში ან დიდი გავლენის მქონე ჯგუფებში განსაკუთრებულად ჭკვიანი ადამიანები შედიან, არამედ იმიტომ, რომ დიდი იდენტობის შესაქმნელად აუცილებელი ორივე სისტემა - განათლებისა და მასმედიის ინსტიტუციონალური ფორმები - მათ ხელშია. თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ უმეტეს შემთხვევაში დიდი იდენტობის შექმნა შემქმნელების მიერ გაუცნობიერებლად მიმდინარეობს. რატომ - ამის შესახებ პასუხს ქვემოთ იპოვით.

პოლიტიკური და ნაციონალური იდენტობები
დიდი იდენტობის წარმოშობამდე

იდეებს უცნაური თვისება და ისტორია აქვთ. თითქმის არ არსებობს იდეა ან იდეათა სისტემა, რომლის შესახებაც დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ: „აი, დროის მომენტი, რომლის შემდეგაც ის იწყებს არსებობას“. ძნელი არ არის იმის შემჩნევა, რომ იმ იდეათა და წარმოდგენათა სისტემები, რომლებიც დღეს ნაციონალური და რელიგიური დიდი იდენტობების შინაარსს წარმოადგენს, არსებობდა შუა საუკუნეებში. არსებობდა ქართული სახელმწიფოს იდეაც, ისლამის, ქრისტიანობის, როგორც ერთიანი და უნივერსალური რელიგიის იდეაც და ა.შ. მათი შექმნა დაკავშირებული იყო ორ ფაქტორთან: სახელმწიფოს პოლიტიკასთან და მმართველი ელიტების ამბიციებთან: სახელმწიფოს წარმოშობის ან ექსპანსიის, ან შიდა წესრიგის განმტკიცების მიზნით ელიტა შეიმუშავებდა ამბავს - რომლის მიხედვითაც ეს კონკრეტული ელიტა - სამეფო გვარი, თავადების ერთობა, ა.შ. - იყო ამ კონკრეტული სახელმწიფოს „ბუნებრივი“ მფლობელი და ამ სახელმწიფოში მცხოვრები ხალხის „ბუნებრივი პატრონი“. ჩვენთვის, ქართველებისთვის, კარგად ნაცნობი დებულება - „იქ, სადაც წირვა ქართულად ტარდება, საქართველოა“ - ტერიტორიების შემოერთების იდეური გამართლების ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითია.

მაგრამ, ახალი დროისაგან განსხვავებით, მასმედიისა და განათლების უნიფიცირებული საყოველთაო სისტემების არარსებობის ფონზე, ეს ამბავი არ და ვერ მიდიოდა ქვეყნის ყოველ მაცხოვრებლამდე და მხოლოდ ელიტების საკუთრებად რჩებოდა. მართალია, ზოგიერთ ქვეყანაში არსებობდა ეკლესიების სისტემა, რომელიც ამ ამბის გადამცემი იყო, მაგრამ არა როგორც განათლების სისტემის შინაარსის, არამედ როგორც ხელისუფლების გზავნილის.

რაც შეეხება ელიტის შიგნით არსებულ განათლების/აღზრდის სისტემას: მოხდებოდა თუ არა ამ ამბის ძლიერი ინკლუზია ბავშვების აღზრდის სისტემაში - ძალიან შემთხვევითი იყო და კონკრეტული „კარის“ გარემოზე იყო დამოკიდებული. შედეგად, ელიტის ახალგაზრდებში ან მუშავდებოდა იდენტობა პოლიტიკურ და ეროვნულ იდეებთან, რომლებიც მათი წინაპრების მიერ იყო შექმნილი, ან არადა უბრალო სოლიდარობის - ანუ ფაქტობრივი ვითარების აღიარებისა და ლოიალობის გამოხატვის - დონეზე რჩებოდა. ასეთი სოლიდარობა კი ადვილად ირღვეოდა და მის ადგილს სხვა ჯგუფთან/სხვა ამბავთან სოლიდარობა იკავებდა. სოლიდარობის ამ დარღვევას ისტორიკოსები და ჟამთააღმწერლები სამშობლოს ღალატს უწოდებენ.

ჰქონდა თუ არა უბრალო ხალხს
შუა საუკუნეებში დიდ იდენტობა

სავარაუდოა, რომ არა. ჯერ ერთი იმიტომ, რომ მათ უმეტესობას, განსაკუთრებით სოფლის მაცხოვრებლებს, უბრალოდ, საშუალება არ ჰქონდათ მიეღოთ სისტემური განათლება, რომელიც მათ მათი საკუთარი იდენტობის ამბავს გადასცემდა. ამის დროც არ ჰქონდათ - გამომდინარე იმდროინდელი პირობებიდან - მთელი მათი დრო თვითგადარჩენისაკენ უნდა ყოფილიყო მიმართული. როგორც უკვე ვთქვი, იქ, სადაც ეკლესიისა და სახელმწიფოს ქსელი ძლიერი იყო, უბრალო ხალხმა იცოდა ვის და რას ეკუთვნოდა. ბუნებრივია, ეს იმპერატიული ფორმით მიღებული ცოდნა მათ იდენტობას ვერ გამოუმუშავებდა. სავარაუდოა, რომ გლეხების იდენტობა გარკვეული საერთო კულტურული ჩვევების (ყოფითი რიტუალები, საერთო ზღაპრები და მითოლოგია) ფლობის იქით არ მიდიოდა.

რაც შეეხება ქალაქების მაცხოვრებელებს - კარგად სტრუქტურირებულ ქალაქებში ძლიერი უნდა ყოფილიყო ქალაქელობის განცდა - ოსტატთა იმ გაერთიანებების გამო, რომელთა არსებობის ქვაკუთხედს ქალაქების დამოუკიდებლობა და ტრადიციული ხელობა წარმოადგენდა - რაც ტრანსლირდებოდა კიდეც გილდიის განათლების სისტემების საშუალებით.

მაგრამ, მიუხედავად ამისა, შუა საუკუნეებშიც შეგვიძლია ვილაპარაკოთ დიდი იდენტობის შესახებ - იქ, სადაც უნიფიცირებული და საყოველთაო განათლების სისტემა არსებობდა. მაგრამ შუა საუკუნეებში ასეთი ქვეყნები/საზოგადოებები გამონაკლისს წარმოადგენდნენ. სავარაუდოა, რომ ერთ-ერთი ასეთი გამონაკლისია ჩინეთი: სახელმწიფო მოხელის 1300 წლიანი ისტორიის მქონე გამოცდებს უნდა გამოემუშავებინა საშუალო და საშუალოზე დაბალ ფენებში დიდი იდენტობა. ასევე, თითქმის დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ებრაელთა საზოგადოებაც იყო დიდი იდენტობის მატარებელი - სწორედ უნიფიცირებული და [თითქმის] საყოველთაო განათლების შინაარსის გამო.

დასკვნა შუა საუკუნეებში ეროვნული და
პოლიტიკური იდენტობების შესახებ

ეროვნული და პოლიტიკური იდენტობა შუა საუკუნეებში (ახალ დრომდე), ზოგიერთი გამონაკლისი გარდა, არსებობდა მხოლოდ როგორც იდეოლოგია. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში, იდეოლოგიას ვუწოდებ იდეათა სისტემას, რომელიც მცირე ჯგუფის მიმართ მართებულ დებულებებს ავრცელებს ქვეყნის მთელ პოპულაციაზე (მოსახლეობაზე) და ამტკიცებს, რომ მხოლოდ ასე არის შესაძლებელი ამ ქვეყნისა და ამ ხალხის არსებობა. მაგალითად, თეორია, რომლის მიხედვითაც X ქვეყნის ხალხი კონკრეტული, არა-შემთხვევითი მიზეზების გამო არსებობს კონკრეტულ ტერიტორიაზე და არის კონკრეტული ცნობიერების (მაგ., ქართველობის) მატარებელი, რის გამოც მას აქვს კონკრეტული უფლებები, და ელიტა, როგორც მათი წარმომადგენელი ღმერთის წინაშე, ამ უფლებების დამცველია, იდეოლოგიაა. იდეოლოგიაა, რადგანაც მისი ექსკლუზიური მატარებელი ელიტაა, ხოლო ელიტის მიერ ხდება ამ თეორიის გავრცელება/მიყენება მთელი ქვეყნის მოსახლეობაზე. ანუ, თუკი ქვეყანაში არსებულ საზოგადოებას სამკუთხედის ფორმით წარმოვიდგენთ, მაშინ იდეოლოგია არის ის, რაც ახასიათებს სამკუთხედის წვეროს, ხოლო ძალაუფლება ავრცელებს/მიაწერს ამ თვისებას მთელ სამკუთხედს. იდეოლოგიის იდენტობად ქცევა ხდება მას შემდეგ, რაც ეს თეორია „ეროვნული კატეხიზმო“ ხდება და ყველა ბავშვმა, რომელიც სკოლაში დადის, იცის მის შესახებ და საკუთარ ბიოგრაფიას ამ ამბიდან გამომდინარედ აღიქვამს.

იმის მტკიცება, რომ ეროვნული ან რელიგიური ცნობიერება, იდეა, იდეოლოგია, რომელსაც შუა საუკუნეების ტექსტურ დოკუმენტებში ვხვდებით, სტრუქტურულად განსხვავდება იმ იდეათა სისტემებისაგან, რომლებიც ახალი დროის მერე შეიქმნა და საფუძვლად დაედო ეროვნულ და რელიგიურ დიდ იდენტობებს, მოკლებულია დამაჯერებლობას. მაგალითად, ჩვენი, ქართველების ეროვნული იდეა, ცნობიერება იმ დროიდან არსებობდა, რა დროიდანაც არსებობს ქართული სახელმწიფო და ამ სახელმწიფოს ელიტის პოლიტიკური განაცხადი. მაგრამ ეროვნული იდეა, როგორც დიდი იდენტობა, საქართველოში შესაძლებელი გახდა მხოლოდ მასმედიისა და განათლების ფორმალიზებული სისტემების წარმოშობის შემდეგ.

როგორ გადაიქცევა ხოლმე იდეოლოგია
დიდ იდენტობად

მთელ რიგ შემთხვევებში, კაპიტალიზმის დადგომისა და დიდი იდენტობის შექმნის შესაძლებლობების გაჩენის დროს, ქვეყნის მმართველობა იგივეობრივია ან იმ ელიტის მემკვიდრეა, ვინც სახელმწიფოს იდეოლოგია შექმნა. ასეთ შემთხვევებში იგივე იდეოლოგია გარდაიქმნება ხოლმე დიდ იდენტობად (მაგ., დიდი ბრიტანეთი). თუმცა არანაკლები მაგალითი არსებობს იმისა, როგორ ანაცვლებს არისტოკრატიულ იდეოლოგიას რევოლუციის შედეგად მიღებული იდეოლოგია, რომელიც მალევე გარდაიქმნება დიდ იდენტობად (მაგ., საფრანგეთი). ასევე არანაკლებია შემთხვევა, როდესაც იდეოლოგიაც და დიდი იდენტობაც ცარიელ ნიადაგზე იქმნება - ამ პროცესს პუბლიცისტურად „ეროვნული თვითშეგნების გაღვიძება“ ჰქვია (მაგ., აფრიკისა და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ზოგიერთი ქვეყანა).

დიდი იდენტობის
მომავალი

იმდენად, რამდენადაც დიდი იდენტობის შემოღების შესაძლებლობები იზრდება, მომავალში კიდევ უფრო ცხადი გახდება, რომ დიდი იდენტობა მხოლოდ ნაციონალური არ არის. ალბათ კიდევ უფრო ცხადად გამოიკვეთება რეგიონული დიდი იდენტობების კონტურები. მაგრამ ეს მომავალი დიდი რეგიონული იდენტობა შეიძლება სულაც არ იყოს სტაბილურობისა და მშვიდობის გარანტი. ჯერ ერთი იმიტომ, რომ უკვე გვაქვს დიდი რეგიონული იდენტობის მაგალითი ისლამის სახით და ნამდვილად ვერ ვიტყვით, რომ მას სიმშვიდე და სტაბილურობა მოაქვს. ხოლო ჩვენს გარშემო მიმდინარე პროცესებზე დაკვირვებამ სრულიად არასახარბიელო პროგნოზი შეიძლება გაგვაკეთებინოს: ჩვენს ახლო და არცთუ ისე ახლო გეოპოლიტიკურ სივრცეებში მართლმადიდებლობა ერთადერთი კონსტრუქტია, რომელიც რეგიონულ იდეოლოგიას და, შესაბამისად, რეგიონულ დიდ იდენტობად ქცევის შესაძლებლობას შეიცავს. მართლმადიდებლური რეგიონული დიდი იდენტობა კი სერიოზულ პოლიტიკურ და გეო-პოლიტიკურ ცვლილებებს გამოიწვევს.

ერთი მეცნიერული შეცდომის მაგალითი,
სოციალური მეცნიერების ბუნების
გამჟღავნების მიზნით მოხმობილი

მე-19 საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი მოაზროვნე, ემილ დურკჰაიმი ფიქრობდა, რომ საზოგადოებაში ადამიანთა შორის სოლიდარობა (დურკჰაიმი სოლიდარობას იმ მნიშვნელობით იყენებდა, რა მნიშვნელობითაც ჩვენ დღეს იდენტობას ვანიჭებთ) ევოლუციას განიცდის შინაარსობრივზე (განათლება, რელიგია, ღირებულებები, წესჩვეულებები) დაყრდნობილიდან სისტემურზე (საწარმოო სისტემებისა და წარმოების სხვადასხვა წესების გარდაუვალი კავშირი ერთმანეთთან) დაყრდნობილისაკენ.

ამიტომ დურკჰაიმი წერდა, რომ (ა) იმ საზოგადოებაში, სადაც საწარმოო ძალები და სისტემები განვითარებულია და ამის გამო მჭიდრო ურთიერთკავშირში არიან ერთმანეთთან, მაინდამაინც დიდი მნიშვნელობა არა აქვს, თუ რა ღირებულებების მატარებელია ადამიანი, ვინაიდან (ბ) ასეთი საზოგადოების წევრებს ისე აქვთ განცობიერებული ურთიერთკავშირის სასიცოცხლო აუცილებლობა, რომ სხვადასხვა აღმსარებლობების, წარმოშობის და ყველა სხვა ბიოსოციალური ფაქტორის მიუხედავად, იქმნება ორგანული სოლიდარობა, რაც თანამედროვე, სეკულარულ და [მთლიანობაში უფრო] სამართლიან საზოგადოებას წარმოშობს.

მე-20 საუკუნეში მკვლევარებმა [და არა მარტო მათ] დაადგინეს, რომ საწარმოო სისტემების მჭიდრო და სასიცოცხლოდ აუცილებელი ურთიერთკავშირი არც ტოლერანტობას უწყობს ხელს და არც სტაბილურობას. თუკი ოდესმე დაიწერება წიგნი სათაურით „აზროვნების შეცდომები, დაშვებული ადამიანთა საზოგადოებისადმი კეთილგანწყობის გამო“, მასში დურკჰაიმის წიგნი „სამუშაოს განაწილება საზოგადოებაში“ (1893) კუთვნილ საპატიო ადგილს დაიკავებს - მაქს ვებერის სეკულარიზაციის თეორიის გვერდით (ეს უკანასკნელი ფიქრობდა, რომ რაციონალიზმის შეღწევა ადამიანური არსებობის ყველა სფეროში საბოლოოდ საზოგადოების სეკულარიზაციას გამოიწვევს). ორივე თეორია შექმნილია მომავლის უკეთესი ადამიანის [ევოლუციის] რწმენით. თუმცა, ვფიქრობ, ორივე ამ შემთხვევაში სოციოლოგების ფუტუროლოგიური შეცდომა დარვინით და ევოლუციის იდეით გატაცების შედეგია. რატომ - ამის შესახებ ცალკე წიგნი შეიძლება დაიწეროს, სადაც დასაბუთდება, რომ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებიდან აღებული იდეების სოციალურ მეცნიერებებში ტრანსლირების არაპროდუქტიულობის/შეცდომის მიზეზი ისაა, რომ ეს იდეები თავის დროზე სოციალური აზროვნებიდან, ანდა, პირდაპირ ადამიანთა საზოგადოებაზე ცნობიერი თუ გაუცნობიერებელი დაკვირვების შედეგადაა მიღებული.

მაგრამ ამ შემთხვევაში დურკჰაიმისა და ვებერის მოხმობა, ზემოთ მოყოლილი დიდი იდენტობის თეორიის შემდეგ, იმიტომ დამჭირდა, რომ სტანდარტული გაფრთხილება შევიმუშაო სოციალური მეცნიერების წარმომადგენელთა მიმართ, რომლებიც ცდილობენ საკუთარი რწმენა მეცნიერულ პროგნოზად გადააქციონ. სოციალური მეცნიერების უკვე არსებული გამოცდილებიდან თავისუფლად შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ერთადერთი, რაც მართლა იცვლება და ევოლუციას განიცდის ჩვენს სამყაროში, ტექნოლოგიებია (ამ სიტყვის ყველაზე უფრო ფართო გაგებით). სოციალურ სისტემებსაც ახალი ტექნოლოგიების საშუალებით ძველი და კარგად ნაცნობი იდეების დანერგვა ცვლის. შედეგად ვიღებთ იმ სამყაროს, რომელშიც ვცხოვრობთ.

ანა არგანაშვილი

ფენომენოლოგია რადიკალური ანტიტრადიციული ფილოსოფიაა, რომელიც უბრუნდება ფენომენის აღწერას ისე, როგორც მას განიცდის კონკრეტული ადამიანი - განცდის სუბიექტი. ფენომენლოგია ცდილობს თავიდან აიცილოს მოვლენისადმი წინასწარ მიკერებული იარლიყები და ტენდენციური კონსტრუქციები, იქნება ეს რელიგიური, კულტურული, სამეცნიერო თუ საღი აზრის შედეგი. ფენომენი არ შეფასდება მის უშუალოდ განცდამდე... ფენომენოლოგია აბრუნებს ფილოსოფიას ცოცხალი ადამიანის განცდებისა და ცნობიერების გამოცდილების მთელ სიმდიდრესთან. 1930-იან წლებში სარტრი და მერლო-პონტი ფენომენოლოგიას განიხილავდნენ, როგორც მშრალი ფსიქოლოგიურ-ემპირიული რეალობის მიღმა ადამიანის ეგზისტენციის შესაცნობ საშუალებას; ფენომენოლოგია აფართოებს ფილოსოფიის სპექტრს იმდენად, რომ მან დააფიქსიროს ცხოვრება ისე, როგორც მას ცხოვრობენ. სარტრის ჩანაწერები საკუთარი სირცხვილისა და თავის მოტყუების გამოცდილებაზე ფენომენოლოგიური აღწერის კლასიკაა... როგორც ჰუსერლი ამბობს ფორმალური და ტრანსცენდენტული ლოგიკის შედარებისას, გამოცდილება არ არის ფანჯარა, რომელშიც სამყარო იოლად შემოაღწევს. რაიმე უცხოს შემოსვლა ჩვენს ცნობიერებაში მარტივად არ ხდება; გამოცდილება ჩემი ქცევაა, რომელიც ეხება ჩემთვის ერთადერთის განცდას, იმის განცდას, რაც ჩემთვის უნიკალური და ძალიან მნიშვნელოვანია ფორმითა და შინაარსით.¹

არსებობს ცნებები, რომელთა გაფიქრებაზეც ვიძაბები და ვსწორდები, თითქოს მომავალმა უფროსმა გასაუბრებაზე დამიბარა და საჭიროა მის შეკითხვებს ადეკვატური პასუხი გავცე: დიახ, ბატონო X, ჩემთვის მნიშვნელოვანია შემჭიდროებულ ვადებში მუშაობა, ვფლობ ინგლისურს და გუნდური მუშაობის უნარს, შემიძლია გამოვიჩინო ინიციატივა... ეს „ბატონი უფროსი“ საზოგადოების მიერ დადგენილი ნორმებია, რომლებიც ჩემს აზროვნებას ახალ-ახალ შეზღუდვებს უწესებენ, მაიძულებენ რიგ მოვლენებზე ჩამოყალიბებული შეხედულება მქონდეს. შესაძლოა ეს შეხედულება ავტომატურად გადმომეცა წინაპრებისგან და არც კი ვიცოდე რატომ ვფიქრობ ისე, როგორც ვფიქრობ, მაგრამ, თუ ვინმე შემეწინააღმდეგება, სისხლის ბოლო წვეთამდე დავიცავ ჩემს თვალსაზრისს. მე ვერ ვტოვებ „უფროსის“ კაბინეტს, რომელიც უცნაური დამთხვევის გამო, ჩემივე თავია. მაშინ ვეცადოთ, დროებით მაინც, თვითონ ის გავაძევოთ...

ეროვნული იდენტობა არის ცნება, რომლის განხილვისას წინასწარ უნდა შევთანხმდეთ რომელ განზომილებაში ვისაუბრებთ. ნორმატიული დისკურსი მასზე, სამეცნიერო ეთიკისა და რეფერირების წესების დაცვით წარმართული, პროფესიულ ლიტერატურაში იმდენად ვრცელია, შესანიშნავი ლიტერატურული ანალიზი დაიწერებოდა. მაგრამ მე ნორმატიული დისკურსის ობიექტურობაში ამთავითვე ეჭვი მეპარება, რადგან „ბატონი უფროსისგან“ გათავისუფლება ჯერ ვერ მოვახერხე. ამიტომაც ჩემი სივრცე 30 წლის განმავლობაში დაგროვებული გრძნობისმიერი და აზროვნებითი გამოცდილებაა მოვლენის მიმართ, რომელსაც „ეროვნულ იდენტობას“ უწოდებენ.

ყველაზე ნამდვილი

ბავშვობაში იყო ასეთი უაზრო კითხვა: სად გიყვარს დედა? და თითს სადღაც მარცხენა მხარეს გატაკებდნენ (ამ დროს მოულოდნელობისგან და შიშისგან წელში ვიხრებით ხოლმე და თითი მიზანს ცდება). როცა გავიზარდე, შევამჩნიე, რომ არსებობს მომენტები, როცა, მართლაც, სიხარულისგან ან მწუხარებისგან სხეულის რომელიღაც ორგანოში ძლიერ შეგრძნებებს განიცდი - ვისცერალური შეგრძნებები. სულ რამდენიმე მახსენდება: 2008 წლის აგვისტოს ომის დროს ტელევიზიით ახალი ამბების ყურებისას ყველა ორგანოზე დამბლა და ფიზიოლოგიური პროცესების შეჩერება; უცხოეთში დიდი ხნის სწავლის შემდეგ სხვა ქვეყნის აეროპორტში ქართული საუბრის გაგონებისას თავზე და ყურებზე სიამოვნებისაგან მოგვრილი უჩვეულო სიცხის შეგრძნება; 2003 წლის ვარდების რევოლუციის გაგება ამსტერდამის მეტროში ჰოლანდიელის ხელში ამოტრიალებული გაზეთიდან, როცა აღელვებისგან გული თვალებში გიფეთქავს. ასეთია ჩემი ეროვნული იდენტობა სხეულებრივი შეგრძნებების დონეზე. რეაქციები ჩემი კონტროლის გარეშე ირთვება და უმეტესად იმ მომენტში ვაფიქსირებ მათ, როცა შედეგები აღარ მემორჩილებიან. ისინი არ იტყუებიან - მაგრამ მათ უკან განცდებისა და აზრების მთელი ნაკადია.

ამხსნელები და დესკრიპტორები

კვლევის მეთოდოლოგიის შესწავლისას ყველაზე მეტად თვისებრივი კვლევების (კერძოდ, ფენომენოლოგიის) გაგება გამიჭირდა. არ მესმოდა, როგორ უნდა დავკმაყოფილებულიყავი რაიმე მოვლენის აღწერით ისე, რომ მისი განმარტება, გამომწვევი მიზეზების დადგენა და „ცუდი“ და „კარგი“ კატეგორიისადმი მისი მიკუთვნება არ მეცადა. როდესაც ჩატარებული კვლევის შედეგების ჩასაბარებლად შვედეთში დავბრუნდი, მივხვდი კვლევის არსსაც და იმასაც თუ რატომ ვლაპარაკობდი ჩემს ჯგუფში ყველაზე სწრაფად და რატომ ვცდილობდი ლექტორების დასმულ ყველა შეკითხვაზე პასუხები მქონოდა. ლექტორები ღიმილით მეუბნებოდნენ, რომ ზოგ შეკითხვაზე ერთი პასუხი არ არსებობს, და იქვე დაამატებდნენ - სულაც არ არის სირცხვილი, თუ თქვენ პასუხები სულაც არ გეცოდინებათ, მაგრამ ყოველ კონკრეტულ მომენტში გექნებათ სურვილი მათი პოვნისა: „პოსტმოდერნიზმს ხმების მრავალფეროვნება ახასიათებს, რომლებიც რეალიზებას, გახმოვანებას ცდილობენ. თითოეული ხმა ცდილობს დამკვიდრდეს „სიმართლის“ და „კარგის“ ლეგიტიმურ გამოხატულებად. პოსტმოდერნიზმის რეალობაში. პიროვნება უწყვეტი კონსტრუქციისა და რეკონსტრუქციის მდგომარეობაშია. ეს არის სამყარო, სადაც ყველაფერი ხდება, რაზედაც ერთმანეთში შევთანხმდებით და მოვილაპარაკებთ. „მე“-ს ყველა რეალობა ტოვებს სივრცეს მის მიმართ შეკითხვების გაჩენისათვის, ირონიისა და სხვა რეალობის გამოცდისათვის. ცენტრალური პოზიციები კარგავენ დომინანტურ მდგომარეობას...“ ²

დისკურსი ეროვნული იდენტობის შესახებ ცდუნეებაა ისევ შემოვხაზო სივრცე, რომელსაც „კარგ“, „სწორ“ ეროვნულ იდენტობას ვუწოდებ, ამ სივრცეში დავდგე და სხვებს მივუთითო სად გადის მისი საზღვრები, ან, უარეს შემთხვევაში, ამ სივრცის გარეთ გავიყვანო ისინი, თან მეგონოს, რომ ერთადერთ სიმართლეზე ვსაუბრობ.

გზები და ტაძრები

მეორე კრიტიკული მომენტი, რაც ხელს უშლიდა ჩემს განათლებას, ფუნქციონალიზმით სრულად შეპყრობილობა იყო. ნაკლებ სავარაუდოა სპენსერის ზეგავლენის ქვეშ ვყოფილიყავი; უფრო მეტად პოსტ-სოვიეტიკუსის მახასიათებელს ჰგავდა ყველა ლექციის შემდეგ გაჩენილი კითხვა: „რად მინდა გზა (ლექცია), რომელიც ტაძრამდე (ჭეშმარიტებამდე) არ მიმიყვანს“? და ისევ კორექტული სკანდინავიური ღიმილი და შებრუნებული შეკითხვა: ტაძრებიც და გზებიც ბევრია, უტაძრო გზებიც და უგზო ტაძრებიც არსებობს, თქვენ საით მიბრძანდებით?

ეროვნული იდენტობის შესახებ მსჯელობისას ან გზას ირჩევ (მაგ., მსჯელობის ფორმატს და მიდგომას), ან საბოლოო დანიშნულებას (მაგ., ცნების განმარტებას და კლასიფიცირებას), ორივეს ერთდროული არჩევა ფიქციაა, რადგან, თუ იცი, რა არის შენი საბოლოო დანიშნულება (წინასწარდეტერმინირებული შეხედულება მოვლენაზე), გზა შენს ხელში მხოლოდ მანიპულაციის იარაღია, იმის ნაცვლად, რომ გზას მიენდო და მოთმინებით დაელოდო, სად მიგიყვანს.

ლოგიკური სენტიმენტები

მგონი, ყველაზე უსიამოვნოდ მაინც დისკუსიის პროცესი მახსენდება ჯგუფური მუშაობის ფორმატში, როცა შენი არგუმენტის არგაზიარებას პიროვნულ შეურაცხყოფად აღიქვამ. თანმდევი არაარსობრივი განზოგადებები: „იმიტომ არ მისმენენ, რომ უცხოელი ვარ, არ მაფასებენ“. ფლეშბეკები ქართული კამათის არსენალიდან და მოდელირება: ყვირილი, ხელების ქნევა და საბოლოო დამაგვირგვინებელი „არგუმენტი“ - „შენ ამას ვერ გაიგებ“!

ეროვნულ იდენტობაზე მსჯელობისას მთელი ეს ემოციები კანონიკურად ითვლება, - დიდი საქმე არ არის, თუ ერთსა და იმავეს ვამტკიცებთ - მთავარია რამდენად კარგად გვესმის საკითხი. ეს სენტიმენტები იმდენად ლოგიკურია, მათი არქონა იდენტობის ნაკლებობად აღიქმება.

იდენტურობის ხმამაღალი მტკიცება - პათეტიკაა. განსაკუთრებით - როცა არ ვიცით, როდისაა ის მტკიცებულებაზე დაფუძნებული და ქცევის მიართ ჰარმონიული. პათეტიკა სივრცეს არ ტოვებს იდენტობის შინაარსის კრიტიკული ანალიზისთვის. მითები ყვავიან. ისინი იმდენად ძლიერდებიან, რომ დამოუკიდებელ არსებობას და მათ შემქმნელებზე კონტროლს მოიპოვებენ. მითები სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია და მათი აღმსარებლების ემოციური ენერგიით იკვებებიან. „ხოლო [მითების მიმდევარი] ინდივიდები ხელახლა ქმნიან სოციალურ წესრიგს, ვინაიდან თავს სოციალური (ეროვნული) იდენტობის რეალიზაციად მიიჩნევენ“³.

რამდენად რთულად აღსაქმელია ის ფაქტი, რომ სენტიმენტებით გაჯერებული ვერც ერთი მსჯელობა (თუმცა ეს სიტყვა გადაჭარბებულად მეჩვენება) ვერ იქნება რაციონალურ არგუმენტებზე დაყრდნობილი? საჭიროებს თუ არა ეროვნული იდენტობის შესახებ მსჯელობა რაიმე რაციონალურს?

განპირობებულობა

რა იწვევს რიგითი ადამიანის გადატვირთულ ყოფაში „ეროვნული იდენტობის“ ცნების აქტუალიზაციას? რა მომენტში და რატომ იწყებს იგი ფიქრს და განსჯას ამ აბსტრაქტულ თემაზე? ჩემი გამოცდილებიდან პირველ ყოვლისა სადღეგრძელოები და სუფრასთან საუბრები მახსენდება, ასევე - სპორტული და შემოქმედებითი მიღწევით სიამაყე, გლობალური საფრთხე...

ამ თემაზე საუბრის სტიმული ალბათ თითოეულ კონკრეტულ შემთხვევაში სხვადასხვაა, მაგრამ საერთო ჯამში ყველა ეს საუბარი სავარაუდოდ პიროვნული კრიზისის თუ პიროვნული განცდისგან უნდა გამომდინარეობდეს. მე, როგორც პიროვნებას, მჭირდება თანაგანცდა იმ იდენტობისა, რომელიც სხვისი გამარჯვების თანამონაწილედ მხდის ან საფრთხის წინაშე მარტო არ მტოვებს.

ქცევის ფსიქოლოგიის კუთხით ეს კლასიკური განპირობებულობის ფორმატს მაგონებს: როდესაც მოთხოვნილების დაკმაყოფილებისთვის შესაბამისი ქცევა ხორციელდება, ხოლო - ამ მოთხოვნილების დაკმაყოფილების უფრო მაღალი დონე, ოპერანტული განპირობებულობის4 შემთხვევაში, როდესაც ქცევას, არა მხოლოდ მოთხოვნილება, არამედ ქცევაზე გარემოს რეაგირებაც განსაზღვრავს, დისკურსის დომინანტობის ამხსნელად თუ გამოგვადგება. ორივე შემთხვევაში შორსაა ეს ნებელობის აქტისგან, როდესაც ქცევა შესაძლებელია აქტუალური ბაზისური მოთხოვნილების წინააღმდეგ განხორციელდეს, ღირებულებების ან რაიმე ძლიერი რწმენის ზეგავლენით. რა განსხვავებაა მსჯელობებს შორის, რომელთაგან ერთი ბაზისური მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას ემსახურება (მაგ., რაიმე სარგებლის მიღება საჭირო დროს საჭირო თემაზე საუბრით), ხოლო მეორე ამ მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების შანსებს იმცირებს იმავე საკითხზე მსჯელობით?

იდენტობის თაობაზე დისკურსს თუ გავცდებით, მის უშუალოდ განხორციელებაზე საუბარი უფრო გაჭირდება - ქცევის ასახსნელად ხომ ადამიანები უამრავ მიზეზს მოიგონებენ. სრული უფლებაც აქვთ ნებისმიერი ქცევის მიზეზად თუნდაც ეროვნული იდენტობის თავისებური განცდა დაასახელონ. არსებობს თუ არა ეროვნული იდენტობის დამოუკიდებელი ქცევა ბუნებაში?

სოციალური ფაქტები

დურკჰემმა დაამკვიდრა „სოციალური ფაქტის“ ცნება, რომლის თანახმადაც არსებობს ღირებულებები, კულტურული ნორმები და სოციალური სტრუქტურები, რომლებიც ინდივიდის მიღმა არსებობენ და კონკრეტულ ინდივიდს კი არ ემორჩიელბიან, არამედ, კონკრეტულ ინდივიდს სოციუმის კეთილგანწყობის შესანარჩუნებლად უწევს მათი განხორციელება.

თუ ეროვნულ იდენტობას ამგვარ საკითხად ვაღიარებთ, მაშინ კონკრეტული ინდივიდის მიერ მის აღიარებას და განხილვას მხოლოდ მცირე ადაპტაციის უნარი სჭირდება და არანაირი ინდივიდუალური ძალისხმევა არაა მნიშვნელოვანი, რაც მოდერნიზმისა და სტრუქტურული ფუნქციონალიზმის მახასიათებელია.

მაგრამ წინააღმდეგობა წარმოიშობა მაშინ, თუ კონკრეტული ინდივიდი ეროვნული იდენტობის გავრცელებული ცნების დეკონსტრუქციას მოინდომებს და მის ნაწილს მაინც მიუღებლად ჩათვლის. რა რეაგირება მოჰყვება ამ ქცევას საზოგადოებაში, რომლისთვისაც, ჩემსავით ძნელია უტაძრო გზებისა და უგზო ტაძრების წარმოდგენა და ჩვევად აქვს აღიარებული ჭეშმარიტებების საკუთარ მოსაზრებად გასაღება?

კონტრ- და პრო-იდენტობა

რამდენადაც მარტივია არსებულ მითთან მიერთება, შესაბამისად, საკუთარი ადგილის პოვნა სოციუმში, იმდენადვე მაცდუნებელია მითის დევალვაცია და ერთი ხელის მოსმით მითით გაერთიანებულთა დემორალიზაცია. განსაკუთრებით უცხოეთში ყოფნისას მეუხერხულება საუბრის მოსმენა საკუთარი ქვეყნის დეგრადაციაზე. შესაძლებელია ალბათ ამისგან დისტანცირება და განცხადება, რომ ჩვენ მითებზე მაღლა ვდგავართ. მაგრამ ამ მიმართების ჰორიზონტალურობაში ყოველთვის ეჭვი მეპარებოდა. ეს უფრო ორგანიზებული ქაოსის მდგომარეობაა, სადაც ერთ-ერთი ცენტრი ეროვნული იდენტობაა, მიუხედავად მის მიმართ კონტრ- და პრო-პოზიციებით საკუთარი იდენტობის მტკიცებისა.

პიროვნული იდენტობა VS
ეროვნული იდენტობა

რაღაც დროის განმავლობაში მჯეროდა, რომ ჩემი პიროვნული იდენტობა ინდივიდუალიზმით კოლექტიურ მითს გაუმკლავდებოდა და ყველა მითიდან გამომდინარე ავტომატური მსჯელობის გადასინჯვასა და გამკლავებას შევძლებდი. მერე მივხვდი, რომ კოლექტიურ მითში ჩემნაირების ადგილიცაა. ინტერპრეტაციის საქმეა - ის, რასაც მე მითისადმი წინააღმდეგობად აღვიქვამ, სხვებისთვის შესაძლებელია გასხივოსნების ნაკლებობა იყოს. „აი, იმდენად უსარგებლოა, მის არსებაში მითმაც ვერ გაიხარა“, - ამბობენ ჩემნაირებზე. განმეორებითად მარგინალის სტატუსმა ამაზე დამაფიქრა: იქნებ მითებისგან დისტანცირება ჩემი ემპათიის პრობლემაა სოციუმთან მიმართებაში. მითების დეკონსტრუქციის მცდელობისას ბუნებრივად თავდაცვის პოზიციაში გადავდივარ და არა მხოლოდ მითები, მათი მიმდევრებიც მიუღებლები ხდებიან ჩემთვის. შედეგი კი ისაა, რომ მითი რჩება ჩემგან დამოუკიდებლად ყოვლისმომცველი, მე - მითისავე ფარგლებში - გარიყული. ცვლილებები არ არის.

ჩემი გემის კოორდინატები:

შეიძლება ეროვნული იდენტობა ისეთი ცნებაა, რომელიც ჯერ (კინაღამ) უნდა დაკარგო, რომ მერე ხელახლა აღმოაჩინო. შეიძლება მთელი ცხოვრება მისკენ მიდიოდე, შეიძლება განზოგადებულად განიხილავდე და საკუთარზე არასოდეს ფიქრობდე, შეიძლება საკუთარში ეჭვი შეგეპაროს და სხვასაც იმედგაცრუება ჩაუნერგო, შეიძლება... ბევრი რამ შეიძლება, მაგრამ მთავარი ისაა... რაზედაც მე პასუხი არ მაქვს, რადგან მთავარი ყველასთვის სხვადასხვა რამე შეიძლება იყოს და დომინანტურ დისკურსში მცირე სივრცე არსებობდეს განსხვავებულობისთვის.

მე დესკრიპტორი ვარ. მოვლენებზე დაკვირვება მირჩევნია ამხსნელი პრინციპების გაგებისკენ სწრაფვას. ახსნა მოვლენაზე გარკვეული კონტროლის მოპოვებას ნიშნავს, რაც თავისთავად მიუღებელი როდია, მაგრამ ეროვნული იდენტობის შემთხვევაში ეს კონტროლი იდენტობის აბსტრაქტული ცნებით ინდივიდების მანიპულაციას შეიძლება ემსახურებოდეს.

შეკითხვების დასმა და პასუხების ვერაღმოჩენა ცუდი არ არის, იმიტომ, რომ ეს რეალობის შეფასების თაობაზე მოლაპარაკებებისკენ გვიბიძგებს და დომინანტური დისკურსებით გამოწვეული სტაგნაციისგან დაგვიცავს.

ჩემ ირგვლივ ბევრი გზაა, მაგრამ ჯერ-ჯერობით ცენტრი მხოლოდ საკუთარი იდენტობის აღმოჩენაა - უფრო აბსტრაქტულ იდენტობებს ჩემი აღმოუჩენელი იდენტობით ვერაფერს შევმატებ, მასობრივი კადრებისთვის ისედაც ბევრი მოხალისეა. ვსვამ ყავას და მითებზე ფიქრის ნაცვლად მეგობრებთან ყოველდღიურ ამბებზე ვსაუბრობ.

შენიშვნები:

ფილიპ კ. შმიტერი იტალიის ქალაქ ფლორენციის ევროპული უნივერსიტეტის კვლევითი ინსტიტუტის ემერიტუს-პროფესორია. 2009 წელს მას მიენიჭა უპსალის უნივერსიტეტის იოჰან სკიტის სახელობის პრემია ნაშრომისთვის შედარებითი პოლიტიკურ მეცნიერებისა და დემოკრატიზაციის საკითხების შესწავლის დარგში, აგრეთვე `მატეი დოგანის პრემია მთელი ცხოვრების მიღწევებისთვის” პოლიტიკური მეცნიერებების საერთაშორისო ასოციაციის მიერ.

ფილიპ კ. შმიტერი

იბეჭდება ჯონ ჰოპკინსის
უნივერსიტეტის
გამომცემლობის ნებართვით.
Philippe c. Schmitter „Twenty-Five
Years, Fifteen Findings`. Journal of
Democracy 21:1 (2010).
©2010 National Endowment for
Democracy and The John Hopkins
University Press.

როცა გილერმო ო'დონელი და მე მეოთხედი საუკუნის წინ ვწერდით ჩვენს ნაშრომს „ავტორიტარული მმართველობიდან ტრანზიცია: წინასწარი დასკვნები მყიფე დემოკრატიების შესახებ», ჩვენ ხელთ გვქონდა რამდენიმე შესაფერი მაგალითი, მაგრამ თითქმის არ მოიპოვებოდა ლიტერატურა ამ თემაზე, რომლის გამოყენებაც შესაძლებელი იქნებოდა. 1 ჩვენ მთლიანად გადავჩხრიკეთ იმ ჩვენი კოლეგების მონოგრაფიები, რომლებიც მონაწილეობას იღებდნენ ვუდრო უილსონის ცენტრის იმავე პროექტში, რომლის მონაწილენი ჩვენც ვიყავით. მივუბრუნდით პოლიტიკური აზროვნების კლასიკოსებსაც. პირადად ჩემთვის განსაკუთრებული შთაგონების მომცემი აღმოჩნდა ნიკოლო მაკიაველის ნაშრომები, რომელიც, როგორც ჩემთვის აღმოვაჩინე, თავის დროზე შეჯახებია რეჟიმის ცვლილებას საპირისპირო მიმართულებით, ანუ „რესპუბლიკურიდან“ „მონარქიული“ მმართველობისკენ.

ვერც ერთ ჩვენგანს ვერ წარმოედგინა, რომ იმ გაუბედავ პირველ ნაბიჯებს, რომლებსაც სამხრეთ ევროპასა და ლათინურ ამერიკაში მაშინ ვაკვირდებოდით, მალე მოჰყვებოდა რეჟიმების შეცვლა მსოფლიოს ორმოცდაათზე მეტ სხვა ქვეყანაში. ამ „ღვთიურმა სასწაულებმა“, განსაკუთრებით შუა და აღმოსავლეთი ევროპის, ასევე ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში, მოიტანა არა მხოლოდ მრავალი შესაძლებლობა მეცნიერული კვლევისთვის, გამოიწვია ნორმალური პირადი კმაყოფილება, არამედ გააჩინა მთავარი პროფესიული რისკიც. რა ზომით შეიძლება ის ვარაუდები, იდეები, ჰიპოთეზები და „წინასწარი დასკვნები“, რომლებიც ადრინდელი მაგალითების შესწავლის საფუძველზე გაგვიჩნდა, გავრცელებულიყო და მორგებოდა ბევრად უფრო მრავალრიცხოვანი და განსხვავებული ქვეყნების მაგალითებს? გავრცელება, რომელსაც ჩვენ ვვარაუდობდით, კიდევ უფრო მეტად პრობლემური ჩანდა იმ ჭრილში, თუ რამდენად ეწინააღმდეგებოდა ჩვენი მოსაზრებები უკვე დამკვიდრებულ, გაბატონებულ თეორიებს „ჭეშმარიტად არსებული დემოკრატიების შესახებ“^.2

ჩვენ, მაგალითად, დაბეჯითებით ვმიჯნავდით ერთმანეთისგან ლიბერალიზაციასა და დემოკრატიზაციას. ჩვენ არ იზიარებდით იმ მოსაზრებას, ომ დემოკრატიას ესაჭიროება ეკონომიკური და კულტურული ინაპირობების დადგენილი ნაკრები. ჩვენ ხაზს ვუსვამდით რანზიციისას სახელისუფლო ელიტის ურთიერთქმედებისა და ტრატეგიული არჩევანის საკვანძო როლს და უმრავლეს ემთხვევაში ნაკლებად მნიშვნელოვან როლს ვანიჭებდით მასების მოძრაობას (მობილიზაციას) ქვედა საფეხურზე. ჩვენ ვსაუბრობდით არჩევნების პროცესის მადემობილიზირებელ ეფექტზე და აღვნიშნეთ, რომ, თუმცა სამოქალაქო საზოგადოებას შეიძლებოდა მნიშვნელოვანი როლი დაკისრებოდა, მისი გავლენა ხანმოკლე აღმოჩნდებოდა. ჩვენ აღვნიშნეთ, რომ ტრანზიციების უმრავლესობა დაიწყო წინა ავტოკრატიული რეჟიმის პირობებში, რომლის რღვევას თუ თვითტრანსფორმაციას გარანტირებულად არ მივყავდით დემოკრატიის საბოლოო გამარჯვებამდე. ჩვენი ბოლო და, შესაძლოა, ყველაზე უფრო ძირგამომთხრელი დებულება კი ის იყო, რომ შესაძლებელია (თუ ყოველთვის მოსალოდნელი არა) დემოკრატიის განხორციელება ისე, დემოკრატები რომც არ გყავდნენ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, „სამოქალაქო კულტურის“ მიმზიდველი კულტურული და ნორმატიული ნიშან-თვისებები, რომლებიც შედარებითი დაკვირვების კვლევამ გამოავლინა და ყველა სტაბილური დემოკრატიისთვის არსებითად მიიჩნია, უფრო დემოკრატიის ქმნილებად იქნა გააზრებული, ვიდრე მის შემქმნელად.

როგორც კომპარატივისტი, მე მივესალმე ჩვენი ორიგინალური ნაშრომის „გავრცელებისა“ და მისი ამგვარი განსხვავებული შემთხვევებისადმი მისადაგების ამოცანას. კმაყოფილებას მგვრიდა იმაზე დაკვირვება, თუ რაოდენ ხშირად, რაოდენ შორს და რაოდენ წინააღმდეგობრივადაც კი იქნა გამოყენებული ეს „რეგიონთაშორისი“ შედარებები, და დარწმუნებული ვარ, რომ მათ ხელი შეუწყეს დემოკრატიზაციის ცნების უფრო ფართო გაგებას. ის, რამაც ნაკლებად დამაკმაყოფილა, იყო ტენდენცია, რომ კრიტიკოსები და სხვა მკითხველები ჩვენს წიგნს იმ საკითხებს მიუსადაგებდნენ ხოლმე, რომლებიც აშკარად სცდებოდა მასში დაყენებული პრობლემატიკის წრეს. გილერმომ და მე ჩვენი ნაშრომის სათაური განზრახ იმგვარად შევარჩიეთ, რომ ხაზი გაგვესვა შემდეგი გარემოებისათვის: იგი შეეხებოდა უფრო მეტად ტრანზიციას ავტორიტარული მმართველობიდან, ვიდრე დემოკრატიისკენ. ამისდა მიუხედავად, ბევრი ადამიანი მიუდგა ჩვენს ოპუსს ისე, თითქოს ჩვენ იმაზე ვაცხადებდით პრეტენზიას, რომ წარმატების მაგიურ ფორმულას ვფლობდით, ან თითქოს მკითხველს ვთავაზობდით გაკვეთილებს იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა მოხდეს დემოკრატიის კონსოლიდაცია.

ჩვენ არა მარტო არ დაგვისახავს მიზნად, გამოგვეტანა ესოდენ ოპტიმისტური დასკვნები, არამედ ბევრად უფრო მეტად ვიხრებოდით იმ ვარაუდისკენ, რომ შესაძლებელია ავტოკრატიისკენ დაბრუნება. დასაშვებად მივიჩნევდით და არაერთგან გამოვთქვით კიდეც ვარაუდი იმის შესახებ, რომ სხვადასხვა გარდამავალ სიტუაციებში დევს იმის პოტენციალი, რომ დემოკრატია გაჩნდეს და დამკვიდრდეს, მაგრამ ჩვენ არაფერი დაგვიწერია იმის თაობაზე, თუ კონკრეტულად რა სახის შედეგს უნდა მოველოდეთ. მას შემდეგ გილერმომ და მე ბევრი დავწერეთ ამ საკითხის ირგვლივ, მაგრამ ჩვენი საერთო მცდელობის რეზულტატებიდან არცერთი არ იძლევა საფუძველს გამოტანილ იქნეს დასკვნა იმის შესახებ, თითქოს ვოლუნტარისტულ, სტრუქტურულად განუსაზღვრელ ქმედებებს კვლავაც წარმმართველი ადგილი ეკავოთ ახალი დემოკრატიების პოლიტიკაში, მას მერე, რაც ერთხელ გაივლიან დიდად გაურკვეველ გარდამავალ პერიოდს, ანდა სტრატეგიული მაქინაციები წარმმართველი ელიტის შიგნით უფრო მეტი მნიშვნელობის მატარებლად უნდა მივიჩნიოთ, ვიდრე მასების მობილიზაცია და ხალხის თანამონაწილეობა.

ბევრი რამ მოხდა ბოლო ორი დეკადის განმავლობაში, რამაც ბევრი რამ მასწავლა; მათ შორის - დემოკრატული სწავლებების გაფართოებაც. „დემოკრატიის ჟურნალის“ გამომცემლებმა მთხოვეს ეს რეტროსპექტული ცოდნა მათი მკითხველებისათვის გამეზიარებინა.

1. დადასტურდა, რომ დემოკრატიზაციის განხორციელება გაცილებით უფრო ადვილი მისაღწევია თანამედროვე ისტორიულ კონტექსტში, ვიდრე ეს თავდაპირველად წარმომედგინა.

1970-იან წლებში დაახლოებით გამოვითვალე, რომ მეოცე საუკუნის დამდეგიდან მოყოლებული ლათინური ამერიკის ქვეყნებში მარცხით მთავრდებოდა დემოკრატიზაციის განხორციელების ორი მცდელობა სამიდან, რასაც უცილობლად მოსდევდა ავტოკრატიული მმართველობის დაბრუნება (როგორც წესი, ძალადობრივი) დაახლოებით სამი-ხუთი წლის ვადით. ძალიან მტკივნეულად განვიცდი, როცა გვაბრალებენ ხოლმე, თითქოს მე და გილერმო, სამხრეთევროპული და ლათინურამერიკული მაგალითების შედარებისას ჩვენი პოზიციის გასამყარებლად ცალმხრივად ამოვკრებდით ხოლმე მარტივ შემთხვევებს, რის გამოც ვღებულობდით დამახინჯებულ სურათს წინასწარი დასკვნების გამოტანისას, როცა საქმე ეხებოდა უფრო რთულ სხვა შემთხვევებს. მსგავსი განზრახვა ოდანავადაც კი არ გამივლია გონებაში, მით უმეტეს, რომ ჩემი შესწავლის საგნად ავირჩიე 1974 წლის შემდეგ დაწყებული, უკიდურესად მღელვარე და არასტაბილური ტრანზიციის პროცესები პორტუგალიაში. სრულიადაც არ არის ჩვენი ბრალი ის, რომ არცერთ ჩვენგან ნახსენებ სამხრეთევროპულსა თუ ლათინურამერიკულ ქვეყანას დღემდე არ განუცდია ავტორიტარული რეჟიმისკენ უკან დაბრუნება, მიუხედავად იმისა, რომ რამდენიმე ქვეყანამ მრავალი წელი დაჰყო გარდამავალ პერიოდში (ბრაზილიამ), ზოგან ბეწვზე ეკიდა ქვეყნის ბედი (პარაგვაი, პერუ), ზოგიერთ ქვეყანაში კი თავი იჩინა თანდათანობითი გაუარესების ნიშნებმა (ბოლივია, ეკვადორი, ნიკარაგუა).

დიდ გაკვირვებას იწვევს ის, რომ ძალიან ხშირად ავტორიტარიზმისკენ უკან მიბრუნება არ ხდება, მიუხედავად იმისა, რომ შეინიშნება ბევრი იმ ფაქტორის ნაკლებობა, რომლებიც, საყოველთაო აღიარებით, სასიცოცხლოა (ან სასარგებლო მაინც) ლიბერალური დემოკრატიის კონსოლიდაციისთვის. დასაქმების დონე ან ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლები დემოკრატიის პირობებში ყოველთვის როდია უფრო მაღალი, ვიდრე ავტოკრატიული მმართველობის ანალოგიური მონაცემები; სოციალური თანასწორობისა და შემოსავლების განაწილების ხარისხი ყოველთვის არ იმატებდა შესამჩნევად; ხშირად ეცემოდა ხელისუფლებისადმი ნდობის ხარისხიც. „სამოქალაქო კულტურის“ კრიტიკულმა მაჩვენებლებმა დაბლა დაიწია და, მიუხედავად ამისა, დემოკრატიული ინსტიტუტები ადგილზე დარჩა.

და ბოლოს, უნდა გვახსოვდეს, რომ განსხვავებაზე ტრანზიციის „მარტივ“ და „რთულ“ შემთხვევებს შორის მხოლოდ იმ ქვეყნების მაგალითებზე დაყრდნობით შეიძლება საუბარი, სადაც, რა მიზეზითაც უნდა ყოფილიყო გამოწვეული, რეალური მცდელობა განხორციელდა დემოკრატიის მისაღწევად, რისი ნიშანიცაა თავისუფალი და სამართლიანი „დამფუძნებელი არჩევნები“ (founding elections), კონკურენტი პარტიების მონაწილეობითა და არადეტერმინირებული შედეგით. ის შემთხვევები, როცა წინა ავტოკრატიული სახელისუფლო ელიტის წარმომადგენლები აკონტროლებენ პროცესს - თან, როგორც წესი, უშვებენ ლიბერალიზაციის გარკვეულ ხარისხს, რაც ტაქტიკაა დემოკრატიზაციის გავრცელების შესაკავებლად - მხედველობაში არ არის მისაღები. ეს იმას ნიშნავს, რომ გამოსარიცხია შუა აზიის ყველა ქვეყნის მაგალითები, როცა განიხილება ტრანზიციის პროცესები მთელ პოსტსაბჭოთა სივრცეში, და „ტრანზიციონოლოგებს“, რომლებიც ახლო აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთ აფრიკის შესწავლაზე სპეციალიზდებიან, საუბარი მხოლოდ თურქეთისა და, ამ ბოლო დროს, ლიბანის მაგალითებზე შეუძლიათ.

2. დემოკრატიზაცია უფრო მარტივი აღმოჩნდა, ვიდრე მოველოდი, მაგრამ აგრეთვე - ნაკლებად შედეგიანი.

აქამდე განხორციელებული დემოკრატიზაციის მცდელობათა შედეგების გააზრებისას, როგორც მეცნიერები, ისე აქტივისტებიც ერთნაირად მოელოდნენ, რომ ამგვარი ტრანსფორმაცია უფრო მნიშვნელოვან ცვლილებებს გამოიწვევდა ძალაუფლების სტრუქტურაში, ქონებრივ უფლებებში, პოლიტიკურ კურსში, ეკონომიკური თანასწორობისა და სოციალური სტატუსის თვალსაზრისით, ვიდრე რეალურად განხორციელდა აქამდე. ეს არ ნიშნავს იმის მტკიცებას, თითქოს „არაფერი შეცვლილიყოს“. გაიზარდა ადამიანის უფლებების პატივისცემა; უფრო ღირსეული გახდა მთავრობის მოპყრობა მოქალაქეთა მიმართ; ადამიანებს გაუჩნდათ უფრო მეტი პიროვნული თავისუფლების შეგრძნება, რასაც ისინი აფასებენ (ხშირად იმ შემთხვევებშიც კი, როცა ეს ცვლილებები ერთბაშად „გაუფასურდება“ ხოლმე). მაგრამ იმ ფაქტორებთან მიმართებით, რომელთაც უმრავლეს შემთხვევაში გავლენის მოხდენა შეუძლიათ ძალაუფლების განაწილებასა და სახელმწიფოს მოწყობის საკითხებზე, ამ ბოლო დროინდელმა დემოკრატიზაციებმა გაცილებით ნაკლებ წარმატებას მიაღწიეს, ვიდრე მათ, რომლებიც უფრო შორეულ წარსულში განხორციელდა. ზოგიერთ შემთხვევებში - განსაკუთრებით ეს ეხება შუა და აღმოსავლეთი ევროპის, ასევე ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებს - ახალგაზრდა დემოკრატიების ლიდერები ახლო კავშირში იმყოფებიან (თუ თავად არ არიან) იმ ადამიანებთან, რომლებიც ძველი ავტოკრატიული რეჟიმების სათავეში იდგნენ. სცადეთ წარმოიდგინოთ საფრანგეთი ან ახალგაზრდა შეერთებული შტატები შესაბამისი რევოლუციების შემდეგ, და მონარქიის დროინდელი ხელმძღვანელები, რომლებიც მშვიდად ბრუნდებიან ხელისუფლებაში ახალი რესპუბლიკის ახალი წყობისა და კანონების პირობებში!

რაც შეეხება უახლეს მაგალითებს, უნდა ითქვას, რომ, დროითი საზღვრები ამგვარი დასკვნების გამოსატანად საკმაოდ შემცირებულია და ტრანზიციის ტიპური მოდელი ძალიან იშვიათად იყო რევოლუციური. იმაში, რასაც მე და ტერი კარლმა „გარიგებული“ (pacted) ან „შემოღებული“ (imposed) ტრანზიცია ვუწოდეთ, დევს ყველა პირობა საიმისოდ, რომ ნაკლებად მნიშვნელოვან შედეგებს მოველოდეთ. ამგვარ პირობებში მეტად თუ ნაკლებად გამორიცხულია მთავარი და შეუქცევადი ცვლილებები რესურსების განაწილებაში, რაც გავლენად და ძალაუფლებად შეიძლება გარდაიქმნას. მხოლოდ მას მერე, რაც დასრულდება ტრანზიციული შეთანხმებები, ორმხრივი თანხმობისა თუ ერთ-ერთი პარტიის გადაწონვის საფუძველზე, შეიძლება გაჩნდეს მოლოდინი, რომ ბუნებრივი პოლიტიკური კონკურენციის შედეგად სიცოცხლისუნარიანი დემოკრატიის დამკვიდრებამ შეიძლება რამდენიმე ასეთი ცვლილება წარმოშოს. შეიძლება ითქვას, რომ ახალი დემოკრატიები დროს ჭიმავენ კონსოლიდაციის მიზნით; მხოლოდ ამის შემდეგ იწყება გადანაწილების პროცესი კონკურენტული გარემოს გააქტიურების პასუხად.

3. დემოკრატიზაცია უფრო მარტივი აღმოჩნდა, ვიდრე მოველოდი, სწორედ იმიტომ, რომ ნაკლებად მნიშვნელოვანი შედეგების მქონე აღმოჩნდა, ვიდრე მოველოდი.

ტრანზიციის საწყისს ეტაპზე არავის შეეძლო სცოდნოდა ეს, ყოველ შემთხვევაში, მე ნამდვილად არ ვიცოდი. პორტუგალიური მაგალითი საპირისპიროს გვპირდებოდა. მხოლოდ მოგვიანებით დავრწმუნდი, თუ რაოდენ განსხვავებული იყო ეს შემთხვევა და როგორი ეფემერული - მისი შედეგები. ესპანეთისა და, შემდგომში, ლათინური ამერიკის ქვეყნების მაგალითებმა გვიჩვენა, რომ სოციალურად დომინანტურ და ეკონომიკურად პრივილეგირებულ ფენებს სინამდვილეში გაცილებით ნაკლები საფრთხე ემუქრებოდათ, ვიდრე ეს მათ თავდაპირველად წარმოედგინათ. მას მერე, რაც პორტუგალიის ამბები ჩაწყნარდა და კიდევ უფრო მოგვიანებით, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, აშკარა გახდა, რომ პოლიტიკურ თავისუფლებებსა და გარკვეულ პოლიტიკურ ძალთა დაპირისპირებას შეიძლებოდა არც მოეტანა შედეგად უმრავლესობის ტირანია ან უმცირესობის რადიკალიზაცია. როტაცია ძალაუფლებაში არ ნიშნავდა იმას, რომ უნდა მომხდარიყო რყევები პოლიტიკაში ან გადახრები სარგებლის გადანაწილებაში. მე ისეთი შეგრძნება მაქვს, რომ ამ გაკვეთილებიდან გამოტანილმა ცოდნამ ბეჭედი დაასვა დემოკრატიზაციის შეუქცევადობას ამ ქვეყნებში. ისინი, ვინც უწინ მხარს უმაგრებდნენ ავტოკრატიულ მმართველობას, თანდათან მიხვდნენ, რომ მათი ინტერესები უფრო მეტად იქნებოდა დაცული დემოკრატიის პირობებში, ვიდრე ავტორიტარიზმის დროს იყო - და თან დამატებითი ფასის გადახდის გარეშეც, რაც შეიძლება გამოეწვია ამ უკანასკნელს ძალადობრივი დათრგუნვის, საერთაშორისო გაკიცხვის ან სხვა სანქციების სახით.

4. რეალურად არსებული დემოკრატია იმედგაცრუების მომტანი აღმოჩნდა როგორც სავარაუდო ბენეფიციარებისთვის, ისე ჩვენთვის, აკადემიური წრეებისთვის.

ქვეყნებში, რომლებშიც განხორციელდა დემოკრატია 1974 წლის შემდეგ, გავრცელებული მოვლენაა განხიბლვა დემოკრატიის როგორც განხორციელების გზებით, ისე მიღებული შედეგებით. ანალიტიკოსები ერთმანეთს ეცილებიან ყველაზე უფრო დამაკნინებელი ზედსართავი სახელის მოძიებაში, რომელსაც სიტყვა „დემოკრატიის“ წინ დააყენებდნენ: „არასრულფასოვანი“, „არჩევითი“, „ნაწილობრივი“, „ფსევდო“, „მოჩვენებითი“, „სუროგატული“ და, რა თქმა უნდა, „დელეგირებული“ (delegated). ეს მცდელობა ავსებს ზოგად შთაბეჭდილებას - რაც დადასტურებულია გამოკითხვებით, რომ გასული 25 წლის განმავლობაში რეჟიმების შეცვლამ უმრავლეს შემთხვევაში შედეგად მოიტანა დაბალი ხარისხის რეჟიმები, რაც არ ღირდა იმ ბრძოლად და მსხვერპლად, რის ფასადაც მოხდა მათი დამკვიდრება.

პირველი, რისი აღნიშვნაც აქ საჭიროა, არის ის, რომ ამგვარი იმედგაცრუება მარტო ახალი დემოკრატიებით არ შემოიფარგლება. ანალოგიური „დაავადების სიმპტომები“ გავრცელებული ფენომენია დამკვიდებულ დემოკრატიებშიც კი. თითქმის ყველგან დაიკლო არჩევნებში მონაწილეთა რიცხვის პროცენტულმა მაჩვენებელმა, ისევე როგორც კავშირებში გაწევრიანებულთა რიცხვმა; დაეცა პოლიტიკოსების პრესტიჟი, პარლამენტების გავლენა და მნიშვნელობა, გაუარესდა პარტიული იდენტიფიკაციის ხარისხი, ელექტორატის პრეფერენციების სტაბილურობა და ნდობის ხარისხი საზოგადოებრივი ინსტიტუტების უმეტესი ნაწილის მიმართ. და პირიქით, იმატა დავებმა, ბრალდებებმა და სასამართლო დევნამ კორუფციისთვის; გაიზარდა პოპულისტი ანტიპარტიული კანდიდატების რიცხვი. გადაჭარბება იქნებოდა ამ ტენდენციებისთვის დემოკრატიული ლეგიტიმურობის ფართომასშტაბიანი „კრიზისი“ გვეწოდებინა, თუმცა ამ სიმპტომების გასაოცარი ყოვლის მომცველობა გვაფიქრებინებს, რომ შესაძლოა არსებობდეს საერთო დეფიციტი დემოკრატიის ინსტიტუტებსა და პრაქტიკაში. კომუნიზმის დაშლამ და დემოკრატიის გავრცელებამ ვერ გამოიწვია დემოკრატიის უძლეველობაზე დაფუძნებული „ისტორიის დასასრული“. დღეს რეალურად არსებული დემოკრატიები ვერ სარგებლობენ უშფოთველი განვითარებით შტილის პირობებში, არამედ მათ თავს ატყდებათ კრიტიკის ქარიშხალი მრავალი მხრიდან.

5. რეალურად არსებული დემოკრატია შეიძლება განსაკუთრებულად იმედგაცრუების მომტანი აღმოჩნდეს იქ, სადაც ის ახლად დამკვიდრებულია, მაგრამ არ ჩანს, რომ ეს უარყოფითი დამოკიდებულება რაიმე საფრთხეს უქმნიდეს მას.

მნიშვნელობა არ აქვს, თუ რამდენი მოქალაქეა უკმაყოფილო არჩეული ლიდერებით, ან გაურბის პოლიტიკას, როგორც „ბინძურ საქმეს“. მაინც არ არსებობს არანაირი ნიშანი იმისა, რომ მასებს ამოძრავებდეს სურვილი ჰყავდეს სხვა რომელიმე ტიპის მთავრობა დემოკრატიულის გარდა, და შეინიშნება აშკარად გამოხატული არადემოკრატიული პარტიებისა თუ პოლიტიკოსების მხარდაჭერის მხოლოდ მცირე ზრდა. ის ძალები, რომლებიც წარსულში ხშირად ხმარობდნენ ძალას და დანგრევით ემუქრებოდნენ დემოკრატიულ განვითარებას, ახლა განსაცვიფრებელ პასიურობას იჩენენ. ეკონომიკური და სოციალური კრიზისები, რომლებიც მანამდე საკმარისი ბიძგის მიმცემი ფაქტორი იყო რეჟიმის შესაცვლელად, ახლა მხოლოდ საარჩევნო პოლიტიკის რყევას იწვევენ, ანდა უბიძგებენ (არც თუ რეგულარულ საფუძველზე) იმას, რომ არჩეული მთავრობის წარმომადგენლები გადადგნენ და მათ ადგილზე სხვები მოვიდნენ.

შედარებითი კვლევების მიმოხილვა ადასტურებს, რომ კმაყოფილება არსებული ხელისუფლებითა და ნდობა არსებული ინსტიტუციების მიმართ უსაზღვროდ დაბალია (რასაც თან ახლავს მოსახლეობის ნაწილის ნოსტალგია ავტოკრატიული „ძლიერი ხელის“ მიმართ, რაც ასევე არ ყოფილა ამ ადამიანებისთვის უცნობი რამ). მაგრამ არცერთი ამათგან არ თამაშობს რაიმე როლს საიმისოდ, რომ ავტოკრატიული რეჟიმის დაბრუნება შესაძლებელი გახდეს. იმ ქვეყნებშიც კი, რომლებმაც თვალსაჩინო წარმატებას მიაღწიეს ეკონომიკური განვითარების მხრივ (ბრაზილია, ჩილე, უნგრეთი და პოლონეთი), სუბიექტურ შეფასებებში დემოკრატიას დაბალ ქულებს აძლევენ, თანაც ამავე დროს არავინ მოელის, რომ ეს ავტორიტარული რეჟიმისკენ უკან მიბრუნებას მოასწავებს. გარკვეული პერიოდის განმავლობაში autogolpe-ის („თვით-გადატრიალება“, რომელთა მეშვეობით არჩეული ხელისუფლება იგრძელებდა ძალაუფლებას და რჩებოდა ხელისუფლების სათავეში დეკრეტის ძალით) პერსპექტივა რეალურ საფრთხედ მოჩანდა, თუმცა ამგვარმა გამბიტებმა მცირე ხანში მარცხი განიცადა. ჩემი მოსაზრებით, ეს არის შედეგი იმისა, რასაც მე „პოლიტიკური დინამიკის მეორე კანონს“ ვეძახი - ვგულისხმობ, სახელდობრ, იმას, რომ არასოდეს არცერთი რეჟიმი არ გადაყენებულა ან შეცვლილა მანამ, სანამ არ შეიქმნებოდა რეალური ალტერნატივა. იმ დრომდე, სანამ ჰორიზონტზე არ გამოჩნდება სანდო და მიმზიდველი ალტერნატიული ძალა, რეალურად არსებული დემოკრატია - რაოდენ არაპოპულარულიც უნდა იყოს ის - „ერთადერთ მოთამაშედ რჩება მინდორზე.“

ამის გარდა, სადავოა, უნდა ჩაითვალოს თუ არა ეს დემოკრატიის თანდაყოლილი არასრულფასოვნების ნიშნად. დემოკრატი თეორეტიკოსები (და არა დემოკრატიზაციის თეორეტიკოსები) იმ აზრისკენ იხრებიან, რომ დემოკრატიული სტაბილურობა დამოკიდებულია „სამოქალაქო საზოგადოების“ აყვავებაზე, რომელიც გამოირჩევა ჯგუფთაშორისი ტოლერანტობის მაღალი დონით, ინსტიტუციონალიზმის მიმართ ნდობით და კომპრომისებისადმი მზადყოფნით. იმას, რასაც ჩვენ ვუყურებთ თანამედროვე ახალი დემოკრატიების სახით, უფრო მეტად „ცინიკური“ შეიძლება ეწოდოს, ვიდრე „ცივილური“. ამასთან დაკავშირებით, მე მაქვს იმედიც და წინათგრძნობაც. ჩემი წინათგრძნობაა, რომ ეს სიტუაცია შესაძლოა არ აღმოჩნდეს იმდენად სახიფათო და დაშლისაკენ მიდრეკილი, როგორც ერთ დროს ფიქრობდნენ. და მე ვიმედოვნებ, რომ თუკი შესაძლებელი იქნება მმართველი სახელისუფლო ძალების ჩათრევა ამ კონკურენტულ-პოლიტიკურ თამაშებში (თუნდაც არასრულფასოვან სახეობაში) თხუთმეტი ან ოცი წლის განმავლობაში, მაშინ შემდეგი კრიზისი გადაწყვეტილი იქნება დემოკრატიის განსხვავებულ ქვესახეობაზე გადასვლის უფრო დიდი ალბათობით, ვიდრე არადემოკრატიული რეჟიმისკენ მიბრუნებით. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დემოკრატიით განხიბლვამ შეიძლება გამოიწვიოს არა ავტოკრატიისკენ მიბრუნება, არამედ ის, რომ პროცესი გადაიზარდოს დემოკრატიის განსხვავებულ და, შესაძლოა, უკეთეს ფორმაშიც კი.

6. დემოკრატიზაცია შეიძლება განსხვავებული იყოს „პოსტტოტალიტარული“ და „პოსტავტორიტარული“ პოლიტიკური სივრცეებისთვის, მაგრამ არა იმ სახით, როგორც ამას სპეციალისტები წინასწარმეტყველებდნენ.

ოცი წლის წინ ისე ჩანდა, თითქოს პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში დემოკრატიზაციის დამყარება გაცილებით უფრო რთული იქნებოდა, ვიდრე იმ ქვეყნების დემოკრატიზაცია, რომლებიც ავტოკრატიული და კომუნისტურისგან განსხვავებული სხვა რეჟიმების მმართველობის ქვეშ იმყოფებოდნენ. ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკები საჭიროებდნენ არა მხოლოდ გადამჭრელ პოლიტიკურ რეფორმებს, მასშტაბურ ეკონომიკურ და სოციალურ ცვლილებებს, არამედ, ყველაფერთან ერთად, აგრეთვე კულტურულ და მენტალურ ტრანსფორმაციას, იმისათვის, რათა დაეძლიათ ათწლეულების მანძილზე ძალით თავს მოხვეული იდეოლოგიური კოლექტივიზმის უარყოფითი შედეგები. ამგვარი თვალსაზრისი ფართოდ იყო გავრცელებული და მცდარი აღმოჩნდა. პირიქითაც კი მოხდა: ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის ქვეყნებში, ყოფილი საბჭოთა კავშირის უფრო დასავლურ რესპუბლიკებშიც კი, ავტოკრატიული რეჟიმიდან ტრანზიცია და დემოკრატიის კონსოლიდაცია უფრო ადვილად განხორციელდა (რომ აღარაფერი ვთქვათ იმაზე, რომ - უფრო სწრაფად და საფუძვლიანად), ვიდრე ლათინური ამერიკისა და სამხრეთი ევროპის ქვეყნებში. არ განხორციელდა იმ ნაწინასწარმეტყველები საშინელი მოვლენების უმრავლესობა და არ დამდგარა ის გადაუჭრელი დილემები, რასაც პოსტკომუნიზმს უქადდნენ. იმისი მტკიცებაც კი შეიძლებოდა, რომ ერთბაშად ამდენ ამოცანასთან გამკლავება, ამდენი ცვლილების მოხდენა ერთგვარი უპირატესობაც კი იყო. ამან მისცა ახალ ხელისუფლებას გაზრდილი სტრატეგიული სივრცე, რომელშიც მას შეეძლო დიალოგის წარმართვა ყოფილ გავლენიან ელიტასთან, რათა შეეთავაზებინა მისთვის ფართო კომპრომისები, რაც იყო ერთგვარი გაცვლითი შეთანხმება მათ შორის: მმართველ ძალად აღიარება ფულის კეთების უფლების სანაცვლოდ. ეთნიკური ძალადობების აფეთქებები ძირითადად შემოისაზღვრა იმ ტერიტორიებით, რომლებიც ადრე იუგოსლავიაში შედიოდა, სადაც საბჭოთა ტიპის ტოტალიტარული მმართველობა და პოლიტიკური კულტურა უკვე კარგა ხანია დაცემას განიცდიდა. იმ შემთხვევებში, როცა არადემოკრატიულმა რეჟიმებმა მომენტალურად დაიმკვიდრეს თავი (როგორც შუა აზიის ხუთ რესპუბლიკაში), ან ხანმოკლე კონკურენტული ანტრაქტის შემდეგ (ბელორუსისა და რუსეთში), ტრანზიცია არ ჩაშლილა, არამედ უფრო იმაზე შეიძლება საუბარი, რომ სერიოზული მცდელობა არც კი განხორციელებულა, ვინაიდან ექსკომუნისტებმა, რომლებიც თავს ნაციონალისტებსა და სოციალ-დემოკრატებს უწოდებდნენ, ხელში ჩაიგდეს ძალაუფლება, მოიგეს უკონკურენტო არჩევნები და გამოიყენეს უკვე არსებული საორგანიზაციო უპირატესობანი ძალაუფლებაში თავის დასამკვიდრებლად.

7. ძველი სახელისუფლო ელიტასა და ოპოზიციურ ჯგუფებს შორის დადებულმა შეთანხმებებმა, როგორც ჩანს, იქონია გარკვეული ეფექტი მცირე და საშუალო დროითი მონაკვეთების განმავლობაში, თუმცა მათი ხანგრძლივი ეფექტიანობა უფრო საეჭვო ჩანს.

იმ ტრანზიციებთან ერთად, რომლებიც უბრალოდ „შემოიღო“ მმართველმა ელიტამ, „გარიგებულმა“ ტრანზიციებმა რაოდენობით გადააჭარბეს 1974 წლიდან პერიოდში დემოკრატიული ტრანზიციების ისტორიულად ყველაზე ჩვეულ ფორმებს, ანუ რევოლუციებსა და რეფორმებს. აქედან გამომდინარე, აღნიშვნის ღირსია ის პრობლემა, რომლებიც თანაბრად ახასიათებთ როგორც „გარიგებულ“, ისე „შემოღებულ“ ტრანზიციებს: ორივე ამჟღავნებს ტენდენციას „ჩაიკეტოს“ არსებულ პრივილეგიებში და უფრო მძიმედ ახორციელებს ძალაუფლების გადანაწილებასთან დაკავშირებულ რეფორმებს. ასეთი გარიგებები დემოკრატიის მომავლისთვის განსაკუთრებული ზიანის მომტანია იმით, რომ უბიძგებენ (აცდუნებენ) ელიტებს გააგრძელონ თავიანთი შეთანხმებები ადრეული მყიფე პერიოდის შემდგომაც და გაამაგრონ გარიგების სქემა პოლიტიკურ პარტიებს შორის, რაც ნიადაგს უქმნის კორუფციას და იწვევს მოქალაქეთა იმედგაცრუებას. ვენესუელა, რომელიც გარიგებული ტრანზიციის დიდი ხნის ისტორიის მქონე მაგალითია, ამგვარი გამხრწნელი დინამიკის კარგი ილუსტრაციაა.

8. პოლიტიკური პარტიები თავიანთ არსებობას ამართლებენ მაშინაც კი, როცა, როგორც წესი, უმნიშვნელო როლს ასრულებენ ტრანზიციის განხორციელებაში, მაგრამ მათ ნაკლები წვლილი შეიტანეს დემოკრატიული სტაბილურობის მიღწევაში, ვიდრე მათგან მოელოდნენ.

ვერანაირი დემოკრატიზაციის პროცესი ვერ განხორციელდება პარტიების გარეშე, განსაკუთრებით, როცა არჩევნებია გამოცხადებული. ავად თუ კარგად, პარტიები შეუცვლელ როლს თამაშობენ წარმომადგენლობისთვის კონკურენტობის სტრუქტურირებაში ტერიტორიულად განსაზღვრულ შესაბამის საარჩევნო ოლქებში. იმისთვის, რათა „დამფუძნებელმა არჩევნებმა“ შედეგი გამოიღოს, პოტენციური პარტიების მთელ სპექტრს, გამონაკლისის გარეშე, უნდა მიეცეს შესაძლებლობა მონაწილეობა მიიღოს არჩევნებში და წამოაყენოს თავისი კანდიდატი ასარჩევად. მიღებულ კანონებზე დაყრდნობით, შემდგომი არჩევნები უჩვენებენ, რომ პარტიათა რაოდენობა შემცირდება, მაგრამ იმ საწყისი კონკურენციების ეფექტი (გილერმო და მე მას «სამოქალაქო ორგიებს» ვუწოდებთ) დარჩება და გააგრძელებს მუშაობას. დემოკრატიზაციის ადრეულ ტალღებში რევოლუციები ქვემოდან ამჟღავნებდნენ ტენდენციას წარმოეშვათ ერთადერთი დომინანტური პარტია, რომელიც მმართველი გახდებოდა დროის ხანგრძლივი მონაკვეთის განმავლობაში და გადამწყვეტ როლს ითამაშებდა ახალი რეჟიმის ახალი კანონების გამომუშავებაში. კიდევ უფრო ახლო წარსულში გარიგებული და შემოღებული ტრანზიციები ბევრად უფრო ჩვეული მოვლენა გახდა და წარმოშვა განსხვავებული მოკლევადიანი ეფექტები (შედეგები). შეთანხმებები ამრავლებენ გარიგებაზე დაფუძნებულ ორპარტიულ სისტემებს; შემოღებულ ტრანზიციას, ჩვეულებრივ, ბევრად უფრო დანაწევრებულ პარტიულ სურათამდე მივყავართ - ყოველ შემთხვევაში იმ პოლიტიკურ ძალებს შორის, რომლებიც ოპონირებას უწევდნენ წინა ავტოკრატიულ ხელისუფლებას. მოულოდნელი შედეგია ის, რომ, როცა საქმე მიდგება დემოკრატიის კონსოლიდაციაზე და იმაზე, რომ თავიდან იქნეს აცილებული ავტოკრატიისკენ მიბრუნების საფრთხე, ორივე მოდელი ქმედუნარიანად გამოიყურება. ეს ასეა, რაოდენ გასაკვირიც უნდა იყოს, მიუხედავად იმისა, რომ ახალი პარტიები ხშირად ძალიან სუსტნი არიან, ჰყავთ მცირერიცხოვანი ერთგული მხარდამჭერები, უჭირთ სახსრების მოძიება და მოსახლეობის შეზღუდული ნდობითა და დაბალი შეფასებით სარგებლობენ. ახალმა დემოკრატიებმა, როგორც ლათინური ამერიკის ქვეყნებში, ისე აღმოსავლეთ ევროპაში, არნახული რყევები განიცადეს ერთი არჩევნებიდან მეორემდე პერიოდში და პარტიების დაბადებისა და კვდომის რეკორდული მაჩვენებელი დააფიქსირეს. მოქალაქეები ავლენენ ძლიერ პოლიტიკურ დაინტერესებას და აშკარა მიდრეკილებებს (პრეფერენციებს), თუმცა სირთულეებს აწყდებიან, როცა საქმე იმაზე მიდგება, რომ ეს სიმპათიები მყარ მხარდაჭერით იდენტიფიკაციად გარდაიქმნას. 1974 წლის შემდეგ „დამფუძნებელი არჩევნების“ მომგებმა პარტიებმა ძალიან იშვიათ შემთხვევებში მოაახერხეს მომდევნო ვადით ხელისუფლებაში დარჩენა. ძალაუფლების შეცვლა წესად დამკვიდრდა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ბევრმა ახალმა დემოკრატიამ „შოკში ჩააგდო ექსპერტები“ იმით, რომ რეჟიმის კონსოლიდაცია წინასწარ თავისი პარტიული სისტემის კონსოლიდაციის გარეშე მოახდინა.

9. ლიტერატურაში დემოკრატიული ტრანზიციისა და კონსოლიდაციის შესახებ სამოქალაქო საზოგადოება აღწერილია, როგორც ძალიან დადებითი და მნიშვნელოვანი რამ, თუმცა ეს შეიძლება იყოს არაერთგვაროვანი სიკეთე.

მისი არსებობა მიჩნეულია ჯანსაღ და სასიცოცხლო ფაქტორად ორივე პროცესის წარმატებისთვის. კლასიკურ „რეფორმულ“ ტრანზიციებში გარიყული ან მარგინალიზებული ჯგუფების თვითორგანიზაცია და უკმაყოფილების გამოხატვის მათგან მომდინარე მუქარა (მაგრამ არაძალადობრივი) მმართველ დათმობაზე წასვლას ელიტას აიძულებს. მას მერე, რაც ტრანზიცია განხორციელდება, ამ ორგანიზაციათა სურვილი და მზადყოფნა, ითამაშონ ახალი წესების მიხედვით, ხელს უწყობს რეჟიმის სტაბილურობის შენარჩუნებას. სამოქალაქო საზოგადოებამ ითამაშა უმნიშვნელოვანესი როლი ფილიპინებში, სამხრეთ კორეაში, პერუსა და ჩეხოსლოვაკიაში, მოგვიანებით კი საქართველოსა და უკრაინის „ფერად რევოლუციებში“, თუმცაღა - უფრო ტრანზიციის, ვიდრე კონსოლიდაციის პროცესში. ტრანზიციის თითქმის ყველა შემთხვევა 1974 წლის შემდეგ ახლოს იდგა „გარიგებულ“, ან „შემოღებულ“ მოდელებთან, რომლებშიც ნაკლებად არის გამოკვეთილი სამოქალაქო საზოგადოებების როლი. სამოქალაქო საზოგადოებას არ შეეძლო აერჩია ცვლილებების დრო ან ხასიათი; საუკეთესო შემთხვევაში, სამოქალაქო საზოგადოებას შეეძლო ეთამაშა დამხმარე როლი იმით, რომ ერთ მაგიდასთან დაესვა ძველი რეჟიმის ნაკლებად ხისტი ადამიანები და ზომიერი ოპოზიციის წარმომადგენლები; ანდა დაერწმუნებინა ძველი ხელისუფლება, რომ რეპრესიების ჩატარება მათ ძვირად დაუჯდებოდათ. მას მერე, რაც დაიწყო ტრანზიციების განხორციელება, სამოქალაქო საზოგადოებამ მოახდინა ძალების მობილიზება საიმისოდ, რომ ხელისუფლებას არ შექმნოდა კომფორტული საარსებო პირობები მხოლოდ ლიბერალიზაციის შემოღებით და უკიდურესად შეზღუდული არჩევნების ჩატარების მეშვეობით.

თუმცა სამოქალაქო საზოგადოებას შეუძლია აგრეთვე ითამაშოს ფრიად ორაზროვანი და მავნე როლიც კი. იუგოსლავიაში, სადაც სამოქალაქო საზოგადოების (თუ საზოგადოებების) მობილიზაცია დაპირისპირებული ეთნიკური ჯგუფების ირგვლივ მოხდა, ამან ნავთი დაასხა ხანგრძლივად გაგრძელებული ძალადობრივი კონფლიქტის ცეცხლს. დაახლოებით მსგავსი რამ მოხდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის დაშლის პერიოდშიც ბალტიისპირეთისა და კავკასიის რეგიონებში, სადაც გააქტიურდნენ ნაციონალისტური ლოზუნგების დამამკვიდრებელი სხვადასხვა სამოქალაქო საზოგადოებები, რასაც ზოგჯერ ახლდა ძალის გამოყენებაც. დამტკიცდა, რომ არსებობს გარკვეული სიტუაციები, როცა სამოქალაქო საზოგადოების მობილიზაცია უფრო ართულებს, ვიდრე აიოლებს ახალ წესებზე შეთანხმებას და მათ შესრულებას.

10. პარლამენტარიზმი, დეცენტრალიზაცია (ფედერალიზმი), შეკავება და შეწონასწორება (ჰორიზონტალური დაქვემდებარება) მიჩნეული იყო წარმატებული კონსოლიდაციის ჯადოსნურ ინგრედიენტებად, მაგრამ ბევრმა ქვეყანამ სხვა ტიპის ინსტიტუციები აირჩია და ანალოგიურ შედეგს მიაღწია.

თუკი ერთი რამ მაინც შევისწავლე ინსტიტუციების შესახებ გასული 25 წლის განმავლობაში, ეს არის ის, რომ არ არსებობს ერთი უნივერსალური ჯადოსნური ფორმულა: არ მოიპოვება ისეთი რამ, რაც ყველგან თანაბრად მუშაობს. ლათინური ამერიკის ქვეყნების სახელმწიფო მოწყობამ არც ისე ცუდად იმუშავა საპრეზიდენტო მმართველობის (პრეზიდენტიალიზმის)3 დროს - და მე ვერ ვხდავ იმის დამამტკიცებელ ნიშნებს, რომ ან კურუფციის დონე, ან ეთნიკური კონფლიქტების რაოდენობა მნიშვნელოვნად მეტი იყოს რეგიონის უფრო ცენტრალიზებულ სახელმწიფოებში. ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის ქვეყნებში ცუდად არ უმუშავია პარლამენტარიზმსა და ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემას, ხოლო ფედერალიზმი დასრულდა ფედერალური სახელმწიფოების დაშლით ჩეხოსლოვაკიაში, იუგოსლავიასა და საბჭოთა კავშირში. ევროპის კავშირი მომავალი წევრებისაგან გაზრდილ რეგიონალურ ავტონომიასა და ჰორიზონტალურ დაქვემდებარებას მოითხოვდა, მაგრამ ძნელი სათქმელია, თუ რა კონკრეტული განსხვავება მოიტანა ამან, გარდა უფრო ზოგადი (და ნამდვილად უფრო სასარგებლო) იმპულსისა თავად ევროპის კავშირის წევრობისთვის. იქ, სადაც გადამეტებული საპრეზიდენტო მმართველობა და ცენტრალიზაცია შეკავებისა და შეწონასწორების ნაკლებობის პირობებში დემოკრატიზაციის მარცხთან ასოცირდებოდა (სომხეთი, ბელარუსი, შუა აზია და რუსეთი), პრობლემას ესა თუ ის ინსტიტუცია კი არ წარმოადგენდა, არამედ სიჭარბე ექსკომუნისტური ელიტისა, რომელიც მეტისმეტად დიდ ძალაუფლებას ფლობდა. დემოკრატიისადმი არაკეთილგანწყობილი ეს ინსტიტუტები უფრო სიმპტომებია, ვიდრე შედეგები. ამდენად, შეიძლება საკმაოდ გაბედულად დავასკვნათ, რომ ინსტიტუციების არჩევანს შეუძლია შექმნას განსხვავება (და დაკავშირებულია ტრანზიციის მოდელთან - ან მის არარსებობასთან), მაგრამ ეს არ იქნება ყველა შემთხვევაში ერთი და იგივე განსხვავება.

11. დემოკრატიის ყველა ეკონომიკურ და კულტურულ წინაპირობასა და წანამძღვარს შორის ყველაზე დიდი ყურადღება უნდა მიექცეს იმის საჭიროებას, რომ პირველ ყოვლისა ეროვნულ იდენტურობასა და საზღვრებზე მოხდეს შეთანხმება.

ის მოსაზრება, რომ დემოკრატიზაციის პროცესს თან ახლავს ეთნოლინგვისტური კონფლიქტების გაღვივების საფრთხე, საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული; ზოგჯერ ეს მოსაზრება მოჰყავთ იმის დასამტკიცებლად, თუ რატომ არ უნდა იქნეს განხორციელებული დემოკრატიზაციის მცდელობა. სრული სიმართლეა, რომ დემოკრატიული მექანიზმები გამოუსადეგარია იმის დასადგენად, თუ რომელი ადამიანი რომელ დემოსს მიეკუთვნება და ძალიან იშვიათად თუ შეიძლება სარგებლის მომტანი გახდეს იმ შემთხვევებში, როცა ატყდება დავა საზღვრების შესახებ. ჩვენს წიგნში გილერმო და მე ამას ყურადღებას არ ვაქცევდით. 1970-იანი წლების სამხრეთ ევროპასა და ლათინური ამერიკის ქვეყნებში საზღვრებისა და იდენტურობის (მცირე გამონაკლისების გარდა, როგორც, მაგალითად, ბასკებისა ესპანეთში) პრობლემები არ იყო მნიშვნელოვანი. შემდგომში, ჩემდა გასაკვირად, ეთნიკური საკითხის ირგვლივ გაერთიანება (მობილიზაცია) გახდა ანდების რამდენიმე მაღალცენტრალიზებული სახელმწიფოს პოლიტიკის მთავარი მახასიათებელი. ამგვარმა მობილიზაციამ, რასაკვირველია, პოლიტიკური პროცესები უფრო მღელვარე გახადა, მაგრამ ჯერჯერობით სერიოზული საფრთხე არ შეუქმნია თავად რეალურად არსებული დემოკრატიისთვის. „ეროვნულობის“ საკითხები ყველაზე უფრო რელიეფურად გამოიკვეთა ცენტრალური, აღმოსავლეთი ევროპისა და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში. ამისდა მიუხედავად, ყველაზე ცუდ შემთხვევებშიც კი, ეთნოლინგვისტურ დავებს არ გამოუწვევია დემოკრატიის წინსვლისა და კონსოლიდაციის შეჩერება, ისევე როგორც არ შეუწყვეტიათ საზღვრების დადგენის შესახებ არსებული მოლაპარაკებები. ეჭვგარეშეა, რომ დაძაბულობა კვლავ არსებობს, მაგრამ ისე ჩანს, თითქოს დემოკრატიას შეუძლია, თუკი საკმარისი ხნის მანძილზე შენარჩუნდება, გამოავლინოს თავი დიდი პოტენციის მქონე ძალად იმ პროცესებში, რასაც ეროვნული დემოსის ჩამოყალიბება ჰქვია, თუნდაც ის გარკვეული საზღვრების შიგნით მოქცეულ მეტ-ნაკლები ავტონომიის მქონე განსხვავებულ ეთნიკურ ჯგუფებს შეიცავდეს.

12. მიუხედავად ნეოლიბერალური ენთუზიაზმისა, პრივატიზაციისა და გლობალიზაციის გამო დემოკრატიზაცია კვლავინდებურად ეყრდნობა ისეთ პოლიტიკურ ერთეულს, რომელიც უფლებაუნარიანია მიმართოს ძალის ლეგიტიმურ გამოყენებას და ცხოვრებაში გაატაროს კოლექტიური გადაწყვეტილებები გარკვეული ტერიტორიის შიგნით, ანუ სახელმწიფოში.

მართალია, გადაჭარბება იქნება იმის მტკიცება, რომ სახელმწიფოს გარეშე ვერ იარსებებს დემოკრატია, მოქალაქეებს სურვილი აქვთ არსებობდეს კომპეტენტური, ადეკვატური და მუდმივმოქმედი ადმინისტრაციული აპარატი, რომელიც შეძლებს მათ დაცვასა და მათი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას. ნებისმიერი სახის რეჟიმს თანამედროვე სამყაროში, დემოკრატიული იქნება თუ ავტოკრატიული, ლეგიტიმური თუ უკანონო - ესაჭიროება „სახელმწიფოებრიობის“ გარკვეული დონე საიმისოდ, რომ არსებობა შეძლოს (თანაც, ავტოკრატიულსა და არალეგიტიმურ რეჟიმებს - კიდევ უფრო მაღალი ხარისხით). განსაკუთრებით პრობლემატური ახალი დემოკრატიების საწყისი ეტაპებისთვის არის ის, რომ ტრანზიცია, სავარაუდოდ, უარყოფითი შეფასების ზრდას გამოიწვევს მოქალაქეებში, რომლებიც ჩათვლიან, რომ ადგილი აქვს სახელმწიფოებრიობის მკვეთრ დაკნინებას. თავისუფლების ახალი ნორმები ზოგიერთმა მოქალაქემ შეიძლება აურიოს თავისუფლებაში არ გადაიხადოს გადასახადები და არ დაემორჩილოს კანონს. და ვინაიდან ავტოკრატიის პირობებში სტატისტიკური მონაცემები დანაშაულისა და კორუფციის შესახებ, როგორც წესი, დამდაბლებულია, შეიქმნება უფრო უარესი სურათი, ვიდრე სინამდვილეშია, მას მერე, რაც დემოკრატიასთან ერთად მოვა ინფორმაციის გავრცელების თავისუფლება. თითქმის ყველა ახალი დემოკრატია გამოივლის ხოლმე ამგვარ უსიამოვნო პერიოდს და უმეტეს შემთხვევაში ახერხებს გადარჩენას (საზოგადოდ, დანაშაული და კორუფცია კონსოლიდირებული დემოკრატიის პირობებში ნაკლებია, ვიდრე ავტოკრატიული მმართველობის ნებისმიერი ფორმის დროს). შემდეგ კი საკვანძო საკითხად დგება არა იმდენად თავად სახელმწიფოებრიობა, არამედ მისი იდეალური ბუნება და მოქმედების დიაპაზონი. ეს საკითხები გადაიქცევა ნორმალური დემოკრატიული პოლიტიკური კონკურენციის არსებით თემებად.

13. ლიბერალიზაცია შეიძლება უმრავლეს შემთხვევაში წინ უსწრებდეს დემოკრატიზაციას, მაგრამ იგი სულ უფრო ნაკლებად და ნაკლებად განსაზღვრავს დემოკრატიზაციის შედეგებს.

გილერმომ და მე ხაზი გავუსვით გამოცოცხლებული სამოქალაქო საზოგადოების დამაკავშირებელ ფუნქციას ლიბერალიზაციასა და შემდგომ დემოკრატიზაციას შორის. ეს თანმიმდევრობა პოსტკომუნისტური ქვეყნების დიდ ნაწილშიც კი გამოვლინდა. ტრანზიციის განხორციელების პერიოდისთვის კომუნისტური რეჟიმების უმრავლესობამ უკან დაიხია ტოტალიტარიზმისგან, ვინაიდან კომუნისტურმა პარტიებმა დაინახეს, რომ მათი მარწუხები მოსუსტდა და მოქალაქეებმა დაიწყეს მოთხოვნა და თანდათან მიიღეს კიდეც ადამიანის ინდივიდუალური უფლებების პატივისცემის უფრო მაღალი ხარისხი. ჩეხოსლოვაკია, რუმინეთი და ზოგიერთი პოსტსაბჭოთა ქვეყანა შეიძლება გამონაკლისად ჩაითვალოს, სადაც ტრანზიციის პირობები, შესაბამისად, სხვადასხვაგვარი იყო. ახლო აღმოსავლეთისა და ჩრდილოაფრიკის ავტოკრატების მიერ გათამაშებული სპექტაკლები არის ის, რამაც კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენა კავშირის არსებობა ლიბერალიზაციასა და დემოკრატიზაციას შორის. აქ უყვართ ლიბერალიზაციით, როგორც სათამაშოთი, თავის შექცევა და შემდეგ მისი გადაგდება თავიანთთვის მავნე შედეგების გარეშე. ჩემთვის გამოცანად რჩება ის, თუ რატომ იჩენენ არაბულ-ისლამური სამყაროს სამოქალაქო საზოგადოებები დღემდე ასეთ მორჩილებას. შესაძლოა, ეს გამოწვეული იყოს, ერთი მხრივ, დათრგუნული რელიგიური და ეთნიკური განხეთქილების არსებობით, რასაც დემოკრატიზაცია სახიფათო მუქარად აქცევს ხელისუფლებაში მყოფთათვის, ანდა რეგიონის საშუალო ფენების მყიფე და სახელმწიფოზე დამოკიდებული ბუნებით.

14. დემოკრატიზაცია საჭიროებს არა მხოლოდ მოყვარულ მოქალაქეებს, არამედ პროფესიონალ პოლიტიკოსებსაც.

არსებობს მყარი მითი იმის შესახებ, რომ არჩეული ოფიციალური პირები არიან ჩვეულებრივი ადამიანები, რომლებმაც დროებით მიუძღვნეს თავი საზოგადოებრივ სამსახურს. მოყვარულები შეიძლება სათავეში ჩაუდგნენ ავტოკრატიის წინააღმდეგ ბრძოლას და დაიკავონ უმაღლესი თანამდებობები ტრანზიციის ადრეულ ეტაპებზე, მაგრამ მალე ისინი ადგილს დაუთმობენ პროფესიონალ პოლიტიკოსებს. დღესდღეობით პოლიტიკოსებს ესაჭიროებათ დიდი პარტიული და პიროვნული რესურსების ქონა არჩევნების მოსაგებად, ასევე - სპეციალური ცოდნა იმისთვის, რათა ანგარიშვალდებულების ქვეშ ამყოფონ ტექნოკრატები; მათ აგრეთვე უნდა იყოლიონ საზოგადოებრივი აზრის შემსწავლელი სპეციალისტები და ა. შ., რათა დარჩნენ ხელისუფლებაში. პროფესიული პოლიტიკური კლასის ზრდა შესაძლოა აუცილებელი გახდეს, მაგრამ ეს, ამასთანავე, წარმოადგენს რეალურად არსებული დემოკრატიის მიმართ მოქალაქეთა იმედგაცრუების სერიოზულ წყაროს. სოციალური და კულტურული ნაპრალის გაფართოება მოქალაქეთა და იმ ადამიანებს შორის, ვინც ხალხის წარმომადგენლებს უწოდებს თავს, სერიოზულ პრობლებად შეიძლება გადაიქცეს. პოლიტიკოსები, ასევე, სულ უფრო მეტად დამოკიდებულნი ხდებიან სხვადასხვა წყაროებიდან მიღებულ თანხებზე, როგორიცაა გაზრდილი გადასახადები ან ჩრდილოვანი კერძო შემოწირულობები, რაც მოსახლეობის გაზრდილ ეჭვსა და უკმაყოფილებას იწვევს.

15. საერთაშორისო კონტექსტი აზრდილი მნიშვნელობის დეტერმინანტი გახდა ტრანზიციისთვის, როგორც დროის, ისე მოდელისა და შედეგების თვალსაზრისით.

გილერმომ და მე ადგილობრივი, შინაური ფაქტორების პრევალირებაზე გავამახვილეთ ყურადღება და ამას ჩვენი ერთ-ერთი „წინასწარი დასკვნა“ ვუწოდეთ. მე დღესაც იმავე თვალსაზრისს ვამტკიცებ ლათინური ამერიკისა და სამხრეთი ევროპის მაგალითებზე დაყრდნობით. ამის საპირისპიროდ, ის პროცესები, რომლებსაც ადგილი ჰქონდა მოგვიანებით აღმოსავლეთის ბლოკის ქვეყნებში, წარმოუდგენელი იქნებოდა, საბჭოთა კავშირს წინასწარ რომ არ შეეცვალა პოზიცია და უარი რომ არ ეთქვა ჰეგემონისტურ პრეტენზიებზე. რეფორმები ვერ განხორციელდებოდა ისე სწრაფად და ვერ წავიდოდა ისე შორს, როგორც პრაქტიკაში მოხდა, რომ არ ყოფილიყო სტიმულირება ევროპის კავშირის წევრობის შეთავაზების სახით. ამის გარდა, მას მერე, რაც დაიწყო პოსტკომუნისტური ქვეყნების ტრანზიცია (აქ პირველობა პოლონეთს ეკუთვნის), მათ შორის განვითარდა დიფუზიისა და იმიტაციის შეუქცევადი პროცესები.

საერთაშორისო კონტექსტი ვარიანტული და ძალიან ძნელად მოსახელთებელია. თავისი განსაზღვრებით, ის თითქმის ყველგანმოქმედია, ვინაიდან თანამედროვე სამყაროში თითქმის შეუძლებელია სრული პოლიტიკური იზოლაციის მიღწევა. ამისდა მიუხედავად, მიღებული შედეგი ხშირად არაპირდაპირია და ხორციელდება გამოუცნობი და დაუგეგმავი გზებით, აშკარად ნაციონალური ძალების მეშვეობით. მისი სხვადასხვაგვარობა ბევრადაა განპირობებული კონკრეტული ქვეყნის სიდიდით, რეგიონალური კონტექსტით, რესურსების სიუხვით, გეოსტრატეგიული ადგილმდებარეობითა და გაერთიანების სტრუქტურით. ამისდა მიუხედავად, ჩვენ წინასწარ ვერ ვივარაუდეთ მისი ორი ასპექტი; პირველი არის დიდი რაოდენობისა და სხვადასხვაობის არასამთავრობო ან კვაზისამთავრობო ორგანიზაციების ფორმირება, რომლებიც ემსახურებიან დემოკრატიის გავრცელებას და ადამიანის უფლებების დაცვას ეროვნული სახელმწიფოს საზღვრებში; მეორე კი - ევროპის საბჭოს მიერ პასუხისმგებლობის აღება, დაეხმაროს ახლად აღმოცენებულ დემოკრატიებს მატერიალურად ან სტიმულის მიცემით, რაც წევრობის პერსპექტივის გაჩენაში გამოიხატება.

მთელმა ახალმა სამყარომ „ეროვნული სახელმწიფოს შიგნით და მის გარეთ“ აღმოაჩინა და მოირგო ტრანზიციული მმართველობის ფორმები, თავდაპირველად ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპაში და შემდგომ - აზიასა და აფრიკაში. დამოუკიდებელმა ასოციაციებმა, მოძრაობებმა, ფონდებმა, საკონსულტაციო ფირმებმა, პარტიების საერთაშორისო განყოფილებებმა გაიღეს წვლილი იდეების გენერირების, კონტაქტების დამყარებისა და მცირე ფინანსური დახმარების მიწოდების სახით. ეროვნულმა მთავრობებმა, რეგიონალურმა და გლობალურმა ორგანიზციებმა გაიღეს ბევრად მეტი თანხები და, ევროპის კავშირის შემთხვევაში, ეს წვლილი გამოიხატა გარედან ჩარევის სრულიად ახალი ფორმით, კერძოდ - „პოლიტიკური პირობითობით (conditionality)”. ევროპის კავშირის პირობითობა ესოდენ მიმზიდველი გახადა „ევროპულ კლუბში“ სავარაუდო წევრობის დაკავში- რებამ acquis communautaire-თან (რაც წარმოადგენს ევროპის კავშირის გადაწყვეტილებებისა და კანონების კორპუსს, დაწერილს 1958 წლის შემდეგ) თანხმობაში ყოფნასთან, ისევე როგორც პოლიტიკური ნორმების ახალი კრებულის, ე.წ. „კოპენჰაგენის კრიტერიუმების“, ათვისებასთან, რომელიც შემუშავებულ იქნა სპეციალურად იმისთვის, რომ განესაზღვრა, თუ როგორ უნდა მოიქცნენ კანდიდატი ქვეყნები. დიდ ტომად გაერთიანებული პირობითობის ვერსია ამჟამად შეეხება ევროპის კავშირის ყველა სავაჭრო შეთანხმებას დადებულს ე.წ. ACP (აფრიკის, კარიბის ზღვისა და წყნარი ოკეანის აუზის) ქვეყნებთან და იგულისხმება, რომ მის მიხედვით უნდა წარიმართოს ევროპის კავშირის „სამეზობლო“ და „ხმელთაშუაზღვისპირეთის“ სტრატეგიები, რომლებიც, შესაბამისად, ევროპის უშუალოდ მომიჯნავე აღმოსავლეთისა და სამხრეთის ტერიტორიებს შეეხება. სხვა რეგიონალური ორგანიზაციები, როგორებიცაა ამერიკულ სახელმწიფოთა ორგანიზაცია, (ბრიტანეთის) თანამეგობრობისა და აფრიკის კავშირიც კი, დაადგნენ ანალოგიურ გზას. მათი ნაბიჯები გამოიხატებოდა იმაში, რომ მიიღეს ოფიციალური შეთანხმებები, რომლებიც ავალდებულებს მათ წევრებს, მიმართონ კოლექტიურ საპასუხო ზომებს რეჟიმის „არაკონსტიტუციური“ შეცვლის შემთხვევაში.

ვინაიდან რეალურად არსებული დემოკრატია მუდმივად დაუმთავრებელი პროცესის პროდუქტია, დემოკრატიზაცია ყოველთვის დარჩება პოლიტიკური მეცნიერების შესწავლის საგნად. და ვინაიდან არაფერი გამოჩნდა ისეთი, რაც ყველა შემთხვევაში ქმედითი იყოს, მეცნიერებს ბევრ კითხვაზე მოუწევთ პასუხის გაცემა.

თარგმნა
ანუკი გეგეჭკორმა

შენიშვნები:

გილერმო ო'დონელი პოლიტიკური მეცნიერების ემერიტუს-პროფესორი და ნოტრ დამის უნივერსიტეტის კელოგის საერთაშორისო კვლევების ინსტიტუტის უხუცესი წევრია, აგრეთვე - სან მარტინის (არგენტინა) უნივერსიტეტის პროფესორი პოლიტიკურ მეცნიერებათა დარგში. 2006 წელს ის გახდა პირველი მეცნიერი, რომელმაც მიიღო პოლიტიკურ მეცნიერებათა საერთაშორისო ასოციაციის „მატეი დოგანის სახელობის პრემია მთელი ცხოვრების მიღწევებისათვის“.

გილერმო ო'დონელი

ჩემმა თანაავტორმა და ძველმა მეგობარმა ფილიპ შმიტერმა საინტერესო რეტროსპექტიული წერილი დაწერა. იმაზე ფიქრმა, თუ როგორ დავწერეთ ჩვენ წიგნების სერია ავტორიტარული მმართველობიდან ტრანზიციის შესახებ, მომგვარა თბილი მოგონებები იმ ინტელექტუალური აღტყინების თაობაზე, ჩვენ რომ დაგვეუფლა, როცა ფეხი შევდგით იმ ტერიტორიაზე, რომელიც უთუოდ ძალიან მნიშვნელოვანი იყო, მაგრამ, ამასთანავე - ფრიად აუთვისებელიც. მე მომაგონდა აგრეთვე მორალური და პოლიტიკური თანამონაწილეობის ის განცდა, რომელიც ჩვენ დაგვეუფლა, ვინაიდან ვეძებდით გზებს, რათა დახმარება აღმოგვეჩინა მსოფლიოსთვის, გათავისუფლებულიყო იმ ავტორიტარული რეჟიმებისგან, რომლებიც გვძულდა და, გასაგებია, რომ გვქონდა კიდეც კარგი მიზეზი საამისოდ. სასიამოვნო მოგონებები ეძღვნება იმ არაჩვეულებრივ კოლეგებსაც, რომლებთან ერთად გვიწევდა მუშაობა, მათ შორის იყვნენ აბრაჰამ ლოვენთალი, ბევრის აზრით - პროექტის მთავარი წარმმართველი ძალა - და ჩვენი თანაგამომცემელი ლორენს უაიტჰედი. „პატარა მწვანე წიგნის“ წერა ფილიპთან ერთად იყო არაჩვეულებრივი გამოცდილება და მე მოხარული ვარ, რომ მომეცა შესაძლებლობა ვიმსჯელო ზოგიერთ იმ საკითხზე, რომელთა შესახებ ჩვენს წიგნში ვსაუბრობდით და რომლებსაც დღემდე არ დაუკარგავთ აქტუალობა.

როგორც ფილიპმა აღნიშნა, მეოთხედ საუკუნეზე მეტი ხნის წინ ტრანზიციის შესახებ წიგნზე ერთობლივი მუშაობის შემდეგ ჩვენ გარკვეულწილად განსხვავებული მიმართულებით დავიწყეთ აზროვნება. მე რაც შემეხება, უხალისოდ, მაგრამ მაინც მომიწია „ტრანზიციოლოგის“ მახინჯი იარლიყის მიღება, რომელსაც მას მიაკერებდნენ ხოლმე, ვინც ამ სფეროში მუშაობდა. მაგრამ არასოდეს გავმხდარვარ „კონსოლიდოლოგისტი“. მიზეზი ის იყო, რომ მალევე გამოვთქვი ჩემი სკეპტიკური დამოკიდებულება „დემოკრატიის კონსოლიდაციის“ თავად ცნების მიმართ, ვინაიდან მე ვგრძნობდი, რომ ის აღვიძებდა სტატიკურ, თეოლიგიურ და, ზოგიერთ შემთხვევაში, ეთნოცენტრისტულ იდეებს.¹ და უფრო მეტიც: თანაავტორობის შემდგომ პერიოდში ჩვენ უმეტესწილად პლანეტის სხვადასხვა მხარეს მივმართეთ ჩვენი ყურადღება: მე ჩემი დროის უმეტეს ნაწილს ლათინური ამერიკის შესახებ ფიქრსა და წერაში ვატარებდი, მაშინ, როდესაც ფილიპი, უფრო მეტ ეკუმენიზმს იჩენდა და ჩრდილოეთ ნახევარსეფეროთი იყო დაკავებული, მერე კი თანდათანობით მსოფლიოს უმეტეს ნაწილსაც გადასწვდა.

ფილიპის ესე წარმოადგენს შესანიშნავ მიმოხილვას იმისა, რაც ჩვენ გვასწავლა დემოკრატიზაციის რამდენიმე ათწლეულის გამოცდილებამ. რა თქმა უნდა, რამდენიმე მის მოსაზრებას აუცილებლად გამოუჩნდება მოწინააღმდეგეები; მე აქ შვჩერდები მხოლოდ რამდენიმე ასპექტზე, რომელთაც აშკარად არ ვეთანხმები და საჭიროდ ვთვლი ამაზე აზრის გამოთქმას.

ფილიპი ამტკიცებს, რომ ერთობლივად დაწერილ ჩვენს ნაშრომში „ჩვენ შეზღუდული მნიშვნელობა მივანიჭეთ მასების მობილიზაციას ქვემოდან“. ეს მართლაც სადისკუსიო საკითხი იყო ჩვენ შორის. შევთანხმდით, რომ არამარტო გვეხსენებინა, არამედ ხაზგასმით აღგვენიშნა ის გადამწყვეტი როლი, რასაც „სახალხო გამოსვლები“ და „სამოქალაქო საზოგადოების გამოღვიძება“ (ცნებები, რომლებსაც მივმართე საინფორმაციო წერილში, უილსონის ცენტრის პროექტისთვის რომ დავწერე) თამაშობდნენ იმ პროცესში, როცა საჭირო იყო დემოკრატიზაციის გატარება იმის იქეთ, სადაც ლიბერალიზაცია მთავრდება და სადაც, როგორც წესი, ესწრაფოდნენ გაჩერებას რეჟიმის რბილი ხაზის გამტარებლები და ოპორტუნისტი ოპოზიციონერები. ის, რომ შემდგომში ამგვარი მობილიზაცია შესუსტების ტენდენციას ამჟღავნებდა ხოლმე, სულაც არ გამორიცხავს მთავარ - და ხშირ შემთხვევაში - შეუცვლელ როლს, რომლებსაც ისინი თამაშობდნენ ტრანზიციის განხორციელების საქმეში.²

ფილიპი წერს: „დადასტურდა, რომ დემოკრატიზაციის განხორციელება გაცილებით უფრო ადვილი მისაღწევია თანამედროვე ისტორიულ კონტექსტში, ვიდრე ეს თავდაპირველად წარმომედგინა». ჩემი აზრით, ეს დებულება კომენტარს მოითხოვს. დიახ, ეს მართლაც უფრო იოლი პროცესი აღმოჩნდა, ვიდრე ჩვენ წარმოგვედგინა იმ შემთხვევებში, რომლებიც მხედველობაში გვქონდა, როცა ჩვენს პროექტზე მუშაობას ვიწყებდით, ანუ - სამხრეთი ევროპისა და ლათინური ამერიკის ქვეყნებში. ასევე შედარებით იოლი აღმოჩნდა ის ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის ქვეყნებში, ვიდრე იმ დროს შეიძლებოდა გვევარაუდა. მაგრამ შედარებითი იოლი არ იყო მათთვის, ვინც იბრძოდა დემოკრატიის დასამკვიდრებლად იმ ბრძოლაში, რომელიც იმ დროს უთანასწორო ჩანდა, ხშირად დიდ პიროვნულ მსხვერპლს მოითხოვდა და გაგრძელდა მანამ, სანამ რეალობად გადაიქცეოდა.

კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც დაზუსტებას მოითხოვს, არის შენიშვნა, რომელიც მიუთითებს უკიდურეს სიძნელეებზე, რომლებსაც დემოკრატიზაცია გადააწყდა ყოფილი საბჭოთა კავშირის დასავლეთისა და სამხრეთის საზღვრებთან, ისევე, როგორც აფრიკისა და სამხრეთ აზიის მრავალ ქვეყანაში. ამ რეგიონებში ბევრი ქვეყანა იმართება ოდნავ ლიბერალიზებული რეჟიმების მიერ, რომლებიც გამოეწყობიან დემოკრატიის მითვისებულ სამოსელში და ცინიკურ მასკარადულ თამაშებს თამაშობენ, აწყობენ რა არჩევნებს, რომლებსაც ძალიან ცოტა აქვთ საერთო ღია, თავისუფალ და პატიოსან შეჯიბრთან. იმასაც მიაქციეთ ყურადღება, რომ ფილიპის იმ მოსაზრების საწინააღმდეგოდ, რომელსაც ის შემდგომში გვთავაზობს, ამ ქვეყნებიდან რამდენიმეში დაიწყო გამოცხადებული დემოკრატიზაციის პროცესები, თუმცა კი შედეგი მცირე მივიღეთ. იმ შემთხვევათა შორის, როცა დემოკრატიზაცია სულაც არ იყო „მოსალოდნელზე ადვილი“, გათვალისწინებული უნდა იქნეს ე.წ. „ჰიბრიდული რეჟიმები“, რომლებიც ტერი რ. კარლმა აღწერა თავის გზის გამკვლევ სტატიაში რამდენიმე ათწლეულის წინ.³ უფრო ახლო წარსულში ამგვარმა შემთხვევებმა წარმოშო საინტერესო ლიტერატურა „ელექტორალური ავტორიტარიზმის“ შესახებ - ამგვარი სახელმწიფო წყობების (ჭეშმარიტად ზრდადი) რიცხვისა და მნიშვნელობის მაჩვენებელი.⁴ ამასთანავე, ამ ქვეყნებთან დაკავშირებით, Freedom House-ის ანგარიშების მიმოხილვა გვიჩვენებს, რომ საერთო ტენდენციას წარმოადგენს სვლა არა დემოკრატიზაციისკენ, არამედ - უფრო გამკაცრებული ავტორიტარიზმისკენ. დემოკრატიზაცია შეიძლება შედარებით ადვილი იყო კიდეც რამდენიმე ქვეყანაში, მაგრამ ეს ნამდვილად არ ყოფილა ასე ბევრ სხვაში.

კიდევ სხვა შემთხვევაში ფილიპი სამართლიანად აღნიშნავს, რომ ახალი დემოკრატიები მოქალაქეთა იმედგაცრუების მწვავე პრობლემებს შეეჯახა. მაგრამ იქვე დასძენს, რომ „ანალიტიკოსები ერთმანეთს ეცილებიან ყველაზე უფრო დამაკნინებელი ზედსართავი სახელის მოძიებაში“, რომელსაც იმის წინ დააყენებდნენ, რასაც თვითონ ფილიპი „ნეო“-დემოკრატიას“ ეძახის (არის თუ არა ნეო- ასევე დამაკნინებელი ზედსართავი სახელი?) და ამ ჩამოთვლაში ასახელებს ჩემს საკუთარ ცნებას „დელეგირებულ დემოკრატიას“^.5 რა თქმა უნდა, მე მხოლოდ ჩემი სახელით შემიძლია ვილაპარაკო, მაგრამ შესაძლებელია მთლად ასე თავისუფლად არ დავუშვათ, რომ ამ ტერმინთაგან რამდენიმე მაინც დაკნინებას კი არ გულისხმობს, არამედ დემოკრატიის ქვესახეობების კლასიფიკაციას, იმ ქვესახეობებისა, რომლებიც რეალურად არსებობენ ამჟამად. ამ კონტექსტში ფილიპი მართებულად შენიშნავს, რომ ზოგიერთმა მკვლევარმა დაადასტურა „დაბალი ხარისხის დემოკრატიების“ არსებობა, მაგრამ იმწუთასვე გამოთქვამს არალოგიკურ დასკვნას, თითქოს აქედან გამომდინარე მიჩნეულია, რომ „ეს არ ღირდა იმ ბრძოლად და მსხვერპლად, რის ფასადაც მოხდა მათი დამკვიდრება“. ეს არის მეტად უსამართლო გამონათქვამი გამოყენებული იმ ჩვენგანთა მისამართით, რომლებიც ვცდილობთ შევქმნათ კონსტრუქციული დემოკრატიული კრიტიკა ამ მართლაც „დაბალი ხარისხის დემოკრატიების“ მიმართ. განა ეს არ არის ღირსეული ამოცანა იმათთვის, ვინც პატივს სცემს „ბრძოლასა და მსხვერპლის გაღებას“ ან სულაც უშუალოდ გამოსცადა ეს? განა უმჯობესი იქნება დავასკვნათ, რომ ყველა დემოკრატია ამჟღავნებს „მსგავსი ავადმყოფობის სიმპტომებს“ და დავტოვოთ ყველაფერი ისე, როგორც არის?

თანამედროვე დემოკრატიებს შორის განსხვავებების მნიშვნელობის (თუ არა არსებობის) უარყოფის იმავე ტალღაზე, ფილიპი აღიარებს autogolpe-ს, ანუ თვითგადატრიალების შესაძლებლობას, როგორც „სავარაუდო საფრთხეს“, მაგრამ იქვე შენიშნავს, რომ „ამგვარმა გამბიტებმა მცირე ხანში მარცხი განიცადა“. მართალია ის, რომ ოფიციალური, ღია აუტოგოლპე დღეს იშვიათად ხდება, მაგრამ კიდევ ერთი სადავო მტკიცებულებით ფილიპი უბრალოდ იგნორირებს აშკარა და მნიშვნელოვან პრობლემას: არგენტინაში, კოლუმბიაში, ნიკარაგუაში, ეკვადორსა და ვენესუელაში (მხოლოდ თვალში საცემ მაგალითებს თუ მოვიხმობთ) პრეზიდენტები მართავენ საგანგებო დეკრეტების, გაზრდილი უფლებამოსილების მიღებით და მსგავსი მეთოდებით, რითაც ეს ხელისუფლები არღ-ვევენ კონსტიტუციით განსაზღვრული სხვა ინსტიტუციების კომპეტენციასა და აფერხებენ მათ ნორმალურ ფუნქციონირებას. ესენი დემოკრატიებს წარმოადგენენ, მაგრამ დელეგირებული (ან რა სახელიც არ უნდა დაერქვას) ტიპისას; ანუ, ასეთი დემოკრატიები მნიშვნელოვანი ასპექტებით განსხვავდებიან თავიანთი უფრო მეტად ინსტიტუციონალიზებული მეზობლებისგან, როგორიცაა ჩილე, კოსტა რიკა და ურუგვაი, ამ ბოლო დროს კი - ბრაზილიაც.

უფრო ზოგადად რომ ვთქვათ, თუ ჩვენ თავი მივუძღვენით თეორიულ ცოდნაზე დაფუძნებულ კომპარატივისტულ მეცნიერებას, რომელიც დემოკრატიასა და დემოკრატიზაციას შეისწავლის, საუკეთესო სტრატეგიად არ მესახება იგნორირება ან უარყოფა იმ საინტერესო ვარიაციებისა, რომლებიც მთელ რიგ შემთხვევებში არსებობენ. დემოკრატიების სხვადასხვა ქვესახეობების გამოვლენა (და თითოეულისთვის რაიმე სახელის დარქმევა) წინასწარი, მაგრამ სასარგებლო ნაბიჯია ამ მიმართულებით.

ბოლოს მინდა აქ მოვიტანო ფილიპის შენიშვნა იმის შესახებ, რომ „რეალურად არსებული დემოკრატია შეიძლება განსაკუთრებულად იმედგაცრუების მომტანი აღმოჩნდეს იქ, სადაც ის ახლად დამკვიდრებულია, მაგრამ არ ჩანს, რომ ეს უარყოფითი დამოკიდებულება რაიმე საფრთხეს უქმნიდეს მას“. მე გულით ვიმედოვნებ, რომ ის მართალია, მაგრამ ალბათ შეიძლებოდა დაგვემატებინა სიტყვა „აქამდე“. სანამ იმას განვაცხადებდეთ, თითქოს არ ჩანდეს იმის ნიშნები, რომ ფართომასშტაბიანი უკმაყოფილება დემოკრატიას ემუქრებოდეს, ჯობს დავრწმუნდეთ, დროზე ადრე ხომ ამ არ წარმოვთქვამთ ამ დამაიმედებელ სიტყვებს.

ფილიპს და მე ბევრ საკითხზე თანმხვედრი აზრი გვაქვს, მაგრამ ზოგ რამეზე ვერ ვთანხმდებით; როგორც ჩანს, დღეს უფრო გამოკვეთილად ვერ ვთანხმდებით, ვიდრე მაშინ, როცა ჩვენ საერთო წიგნს ვწერდით.

თარგმნა
ანუკი გეგეჭკორმა

შენიშვნები:

თეა წულუკიანი

ყველა დემოკრატიული სულისკვეთებით გამსჭვალულ საზოგადოებას კარგად ესმის, რომ დემოკრატია ყველაფრის უფლებას არ ნიშნავს. დემოკრატიული საზოგადოება ერთი ინდივიდის მიერ საკუთარი უფლებების რეალიზაციას მხოლოდ მეორე ინდივიდის უფლებების დაცვის პირობით აღიარებს. დემოკრატია არ არის ერთი ინდივიდის არსებობა მეორე ინდივიდის საზიანოდ.

თანაარსებობის ეს წესი ხანდახან შეიძლება ვერ დაიცვას რომელიმე ინდივიდმა და მან, ნებსით თუ უნებლიეთ, გადალახოს ის ზღვარი, რომლის მიღმაც მისი სიტყვა თუ ქმედება სხვათა უფლებების დარღვევას ნიშნავს. ზოგიერთ ასეთ შემთხვევაში, ჩნდება კერძო ურთიერთობებში სახელმწიფოს ჩარევის აუცილებლობა („სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულება“), რათა აღიკვეთოს დარღვევა, „დამნაშავე“ ინდივიდმა აგოს პასუხი და გამოსწორდეს „მსხვერპლის“ მდგომარეობა.

სახელმწიფომ შეიძლება თავის აარიდოს ინდივიდებს შორის გაჩენილი დავის სათანადოდ მოგვარებას, რაც მისი საერთაშორისო-სამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხს წამოჭრის და, თუ დაზარალებული მას უმოქმედობაში დასდებს ბრალს უფლებამოსილი საერთაშორისო ინსტანციის წინაშე, სახელმწიფო შეიძლება ამისათვის დაისაჯოს კიდეც.

ამასთან, სახელმწიფომ შეიძლება სულაც არ აარიდოს თავი თავის პოზიტიურ მოვალეობას და ჩაერიოს ინდივიდთა შორის ურთიერთობაში მისი მოგვარების მიზნით. ასეც იქცევიან სახელმწიფოები უმეტეს შემთხვევებში. თუმცა მხოლოდ ჩარევის ფაქტი, კერძო ურთიერთობის მოგვარების კეთილშობილი მიზნით, სახელმწიფოს ნაბიჯს დემოკრატიულად ვერ აქცევს. ამ შემთხვევაში ჩნდება იმის შეფასების აუცილებლობა, თუ რამდენად სწორად შეუხამა სახელმწიფომ ერთმანეთს დაპირისპირებული ინტერესები და ხომ არ დაარღვია ის წონას-წორობა, რომლის გარეშეც არ არსებობს არცერთი დემოკრატიული გადაწყვეტილება და ნაბიჯი.

აქედან გამომდინარე, დემოკრატიულ საზოგადოებაში, როგორც ინდივიდის, ისე სახელმწიფოს ქმედებას აქვს გარკვეული ზღვარი. ამ ზღვარის დადგენა განსაკუთრებულ გააზრებას საჭიროებს, როდესაც ერთმანეთს აზრის გამოხატვის თავისუფლება და რელიგიის თავისუფლება უპირისპირდება.

ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის („კონვენცია“) მე-9 მუხლი აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებას იცავს და უზრუნველყოფს თითოეული ინდივიდის უფლებას, შეიცვალოს რელიგია ან რწმენა; საქვეყნოდ ან განკერძოებით გაამჟღავნოს თავისი რელიგია ან რწმენა აღმსარებლობით, ქადაგებით, წესებისა და რიტუალების აღსრულებით. იგივე მუხლის თანახმად, აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლების შეზღუდვა მხოლოდ იმ პირობით შეიძლება, თუ ასეთი შეზღუდვა გათვალისწინებულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებისათვის, საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის ან მორალის, ანდა სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.

აზრის გამოხატვის თავისუფლება კონვენციის ერთ-ერთი ქვაკუთხედია და მას მე-10 მუხლი უზრუნველყოფს. ამ მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, აზრის გამოხატვის თავისუფლება მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას, გააჩნდეს საკუთარი შეხედულება, მიიღოს ან გაავრცელოს ინფორმაცია ან იდეები საჯარო ხელისუფლების ჩაურევლად და სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად.

იმავე მუხლის მე-2 პუნქტის მიხედვით, აზრის გამოხატვის თავისუფლება განუყოფელია შესაბამისი ვალდებულებისა და პასუხისმგებლობისაგან, რის გამოც მას კანონი უქვემდებარებს წესებს, პირობებს, შეზღუდვებს ან სანქციებს. აღსანიშნავია, რომ კონვენციის არცერთ სხვა თავისუფლებასთან დაკავშირებულ მუხლში ვალდებულებებსა და პასუხისმგებლობებზე პირდაპირ მითითებული არ არის. თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება უფრო მეტად უნდა ექვემდებარებოდეს კონტროლს სახელმწიფოს მხრიდან, ვიდრე სხვა რომელიმე უფლება ან თავისუფლება. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების წესია, ხოლო ამ თავისუფლების ჩარჩოებში მოქცევა კი - გამონაკლისი. ამიტომაც, კონვენციაში მოხსენიებული „წესები“, „პირობები“, „შეზღუდვები“ და „სანქციები“ მხოლოდ იმ შემთხვევებისთვის უნდა იქნეს დადგენილი, როდესაც საქმე ეხება ეროვნული უშიშროების, ტერიტორიული მთლიანობის ან საზოგადოებრივი უსაფრთხოების ინტერესებს; საზოგადოებრივი უწესრიგობის ან დანაშაულის აღკვეთას; ჯანმრთელობის ან მორალის დაცვას; სხვათა უფლებების ან ღირსების დაცვას; საიდუმლოდ მიღებული ინფორმაციის გამჟღავნების თავიდან აცილებას; ანდა სასამართლოს ავტორიტეტისა და მიუკერძოებლობის უზრუნველყოფას. ამგვარი მიზნების შესაბამისად კანონით დადგენილი შეზღუდვები სახელმწიფომ მხოლოდ მაშინ უნდა გამოიყენოს, თუ ეს, როგორც თავად ევროპული კონვენცია მიუთითებს, „აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში“ (განმარტებისათვის იხ. ქვევით). სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სახელმწიფოს მიერ აზრის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის მიზნით მიღებული ზომები თანაზომიერი (პროპორციული) უნდა იყოს იმ მიზნისა, რომელსაც ეს ზომები ისახავს.

სანამ კონვენციის მე-10 მუხლის განმარტებას და მასთან დაკავშირებულ ზოგიერთ პრეცედენტს შევეხებოდეთ, შევნიშნოთ, რომ ამ დებულების უბრალოდ წაკითხვითაც კი ცხადი ხდება, რომ მცდარია გავრცელებული მოსაზრება იმის შესახებ, თითქოს აზრის გამოხატვის თავისუფლება უსაზღვროა. მართალია, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი უძვირფასესი მონაპოვარია და ის ქვეყნის პროგრესის აუცილებელი პირობაა. ისიც მართალია, რომ ის ფართო უფლებებს აძლევს ინდივიდს და უქმნის აუცილებელ პირობებს განვითარებისთვის, მაგრამ აზრის გამოხატვის თავისუფლება არც ყველაფრის ნებას იძლევა და არც ყველაფერს პატიობს. ეს რომ ასე იყოს, დემოკრატია ყველა ინდივიდის თანასწორობისა და განვითარების საუკეთესო საშუალება კი არა, მხოლოდ ცალკეულ ადამიანთა უფლებების განხორციელების იარაღი იქნებოდა.

რადგანაც საქართველო ცდილობს იყოს ევროპული სივრცის სრულფასოვანი წევრი, წინამდებარე სტატიის მიზანია, რამდენიმე ძირითადი გასაღები მისცეს მკითხველს იმასთან დაკავშირებით, თუ სად შეიძლება გადიოდეს ის ზღვარი, რომლის მიღმაც, ევროპული სასამართლოს მიერ დადგენილი ზოგიერთი პრეცედენტის მიხედვით, ერთი ინდივიდის მიერ აზრის გამოხატვა სახელმწიფოს მხრიდან კონფლიქტის „მომგვარებლის“ ან „დამცველის“ როლის შესრულებას საჭიროებს,¹ და რომელ ჩარჩოებს არ უნდა გასცდეს თავად სახელმწიფო, რათა მის გადაწყვეტილებას თუ ქმედებას ადამიანის უფლებების დარღვევა არ მოჰყვეს.

პოლიტიკურ დებატებთან და საზოგადოებრივი მნიშვნელობის საკითხებთან მიმართებაში, კონვენციის მე-10 მუხლთან დაკავშირებული სასამართლო პრეცედენტი ძნელად თუ იწყნარებს შეზღუდვებს ამ მუხლის მე-2 პუნქტზე დაყრდნობით². „სხვათა უფლებებთან“ (რომელშიც რელიგიური გრძნობების პატივისცემაც იგულისხმება) დაკავშირებით კი, ევროპული სასამართლო მეტ სიმკაცრეს იჩენს და ზედმიწევნით ამოწმებს, სათანადოდ იქნა თუ არა ნაკისრი მხარეების მიერ პასუხისმგებლობებისა და ვალდებულებების ტვირთი აზრის გამოხატვის თავისუფლებით სარგებლობისას და როგორ გამოიყენა სახელმწიფომ მისთვის დატოვებული მიხედულების საკმაოდ ფართო არე ამ თავისუფლების შეზღუდვის შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას რელიგიური ერთობების უფლებების დაცვის მიზნით.

ევროპული სასამართლოს განმარტებით, თუ არ ჩავთვლით კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტით ნებადართულ შეზღუდვებს (იხ. ზევით), აზრის გამოხატვის თავისუფლება იცავს არა მხოლოდ იმ ინფორმაციას და იდეებს, რომლებსაც დადებითი გამოხმაურება აქვს, არამედ იმ ინფორმაციას და იდეებსაც, რომლებსაც შეუძლია გაანაწყენოს, შეაცბუნოს ან შეაწუხოს სახელმწიფო ან საზოგადოების რომელიმე ნაწილი. ამას მოითხოვს პლურალიზმი, შემწყნარებლობა და მოვლენების ფართო ხედვის უნარი, რომელთა გარეშეც არ არსებობს დემოკრატიული საზოგადოება.³

ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის ავსტრიულ საქმეში⁴, მომჩივანი კერძო დაწესებულება იყო, რომლის საქმიანობაც აუდიოვიზუალური მედიის განვითარების ხელშეწყობას ისახავდა მიზნად. მან ტიროლის რეგიონში მდებარე მისთვის კუთვნილ კინოდარბაზში, ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში გერმანიაში აკრძალული პიესის მიხედვით გადაღებული ფილმის ჩვენება გადაწყვიტა. ფილმში მამა ღმერთი ეშმაკის მეგობრად, ღვთისმშობელი მარიამი ავხორცად, ქრისტე კი „დედიკოს ბიჭად“ იყო გამოყვანილი. სამივენი კი კაცობრიობის დასაღუპავად ეშმაკთან შეთქმულებაში იყვნენ მხილებულნი. ფილმის ჩვენების შესახებ რეკლამის გავრცელების შემდეგ ადგილობრივი კათოლიკური ეკლესიის ხელმძღვანელობამ პროკურატურას მიმართა, რომელმაც ოტო-პრემინგერინსტიტუტის მმართველის წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმე „რელიგიური დოქტრინების შეურაცხყოფის“ მუხლით აღძრა⁵. მმართველმა ფილმი მაშინვე ფილმის კომერციულ მენეჯერს დაუბრუნა და აცნობა, რომ აღარ სურდა რაიმე სმენოდა მის შესახებ. სასამართლო პროცესის მიმდინარეობისას ფილმი მაინც იქნა ამოღებული და მისი გავრცელება არ მოხდა. ფილმის ამოღების შესახებ გადაწყვეტილების დასაბუთების მიზნით ავსტრიულმა სასამართლოებმა შენიშნეს, რომ ერთი ინდივიდის შემოქმედებით თავისუფლებას სხვათა რელიგიის თავისუფლება უდებდა ზღვარს და რომ სახელმწიფოს ევალებოდა, უზრუნველეყო წესრიგსა და შემწყნარებლობაზე დაფუძნებული საზოგადოების არსებობა. მოსამართლეების მოსაზრებით, რელიგიური გრძნობების დაკნინების აღკვეთის აუცილებლობა უფრო მეტს იწონიდა იმ სასწორზე, რომლის მეორე მხარეზეც საზოგადოების ფართო ფენების მიერ სადავო ფილმით მიწოდებული ინფორმაციის მიღება და ცალკეული პირების ფინანსური ინტერესი იდო. მათი განმარტებით, სისხლის სამართლის კანონის მიხედვით, აზრის გამოხატვით გამოწვეული აღშფოთება მაშინ ითვლებოდა ლეგიტიმურად, თუ მოცემული აზრი ჩვეულებრივი ეკლესიურობის, ჩვეულებრივი ადამიანის რელიგიური გრძნობების შეურაცხმყოფელად შეიძლებოდა ჩათვლილიყო.

მოგვიანებით, მმართველის წინააღმდეგ აღძრული სისხლის სამართლის საქმე შეწყდა, მაგრამ პროცედურა მედიის შესახებ კანონის საფუძველზე გაგრძელდა. ფილმის დახურულ სხდომაზე ნახვისა და საქმის არსებითი მხარის განხილვის შედეგად ავსტრიელმა მოსამართლეებმა ფილმის კონფისკაციის გადაწყვეტილება მიიღეს და მისი ჩვენება ავსტრიის მთელ ტერიტორიაზე აიკრძალა. კერძოდ, მოსამართლეებმა ჩათვალეს, რომ ფილმი, რომლის საჯარო ჩვენებაც ჰქონდა მომჩივანს განზრახული და „რომელშიც მამა ღმერთი გამოყვანილი იყო როგორც ერთი სულელი იდიოტი და იმპოტენტი, ქრისტე - როგორც ვინმე კრეტინი, ღვთისმშობელი მარიამი - როგორც უსირცხვილო (...), ხოლო ევქარისტია ქილიკის საგნად ექციათ, რელიგიური დოქტრინების შეურაცხყოფის სისხლის სამართლის კოდექსით გათვალისწინებულ ელემენტებს შეიცავდა (...)“. მოსამართლეებმა იქვე გაუსვეს ხაზი, რომ ქვეყნის ძირითადი კანონი უზრუნველყოფდა შემოქმედების თავისუფლებას, ხელოვნების სწავლებასა და გავრცელებას და რომ შემოქმედების ყველა ფორმა იყო ავსტრიაში დაცული. თუმცა, როგორც ნებისმიერ თავისუფლებას, ასევე აზრის გამოხატვის თავისუფლებასაც სხვა უფლებები და იმის აუცილებლობა უდებდა ზღვარს, რომ საზოგადოება წესრიგსა და შემწყნარებლობაზე ყოფილიყო დაფუძნებული. მოცემულ შემთხვევაში, მოსამართლეთა რწმენით, შემოქმედების თავისუფლებაზე წინ სხვა საზოგადოებრივი სიკეთეები უნდა დამდგარიყო, სადავო ფილმის განსაკუთრებულად პროვოკაციული და ანტირელიგიური ხასიათის გამო.

ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტმა ევროპულ სასამართლოში აზრის გამოხატვის თავისუფლების დარღვევის შესახებ შეიტანა საჩივარი.

თავის გადაწყვეტილებაში, ევროპულმა სასამართლომ კიდევ ერთხელ გაიმეორა, რომ აზრის გამოხატვის თავისუფლება იცავს ისეთი აზრის გამოხატვასაც, რომელიც აღაშფოთებს, აცბუნებს ან ანაწყენებს სხვა ინდივიდს, მაგრამ აზრის გამოხატვის თავისუფლებით სარგებლობას თან ახლავს პასუხისმგებლობები და მოვალეობები. რელიგიურ კონტექსტში ეს პასუხისმგებლობები და მოვალეობები იმის მოვალეობას გულისხმობს, რომ ინდივიდმა ყველა ღონე იხმაროს, რათა თავი აარიდოს ისეთ გამონათქვამებს, რომლებიც სრულიად უსაფუძვლოდ შეურაცხყოფს სხვა ინდივიდებს და რომლებსაც არავითარი ღირებული წვლილი არ შეაქვს საზოგადოებრივ ბჭობაში და საზოგადოების განვითარებაში.

ევროპული სასამართლოს აზრით, ზოგიერთ დემოკრატიულ საზოგადოებაში აუცილებელი შეიძლება გახდეს რელიგიური თაყვანისცემის საგნების შეურაცხმყოფელი ქცევის დასჯა ან თუნდაც პრევენცია, მხოლოდ იმ პირობით, რომ სახელმწიფოს მიერ მიღებული ზომები („წესი“, „პირობა“, „შეზღუდვა“ თუ „სანქცია“, - იხ. მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტი) მიზნის თანაზომიერი იქნება, ე.ი. ზუსტად იმდენად საჭირო, რამდენადაც ეს მიზნის მისაღწევად არის აუცილებელი. ევროპულმა სასამართლომ სავსებით სამართლიანად შენიშნა, რომ ძნელია საერთო ევროპული სტანდარტის დადგენა იმის განსასაზღვრად, თუ სად უდევს აზრის გამოხატვის თავისუფლებას ზღვარი, როცა საქმე რელიგიური ხასიათის შეურაცხყოფას ეხება. ამის გამო რელიგიურ შეურაცხყოფასთან დაკავშირებულ საქმეებში ევროპული სასამართლო ყოველთვის ეროვნულ სასამართლოებს უტოვებს მიხედულების საკმაოდ ფართო არეს, რათა მათ საკუთარი ქვეყნის თავისებურებებიდან გამომდინარე დაადგინონ, თუ სად გადის ეს ზღვარი და რას მოითხოვს საზოგადოებრივი ინტერესი. თუ ეროვნული სასამართლოების მიერ საქმე სათანადო სერიოზულობით არის განხილული და მათი გადაწყვეტილებები საკმარისად არის დასაბუთებული, ევროპული სასამართლო, როგორც წესი, „ენდობა“ ამ გადაწყვეტილებაში მოყვანილ შეფასებებს და იზიარებს მის მოტივებს, რომლებიც უნდა იყოს „შესაბამისი (რელევანტური) და საკმარისი“. თუმცა არც მიხედულების ეს არეა უსაზღვრო, რადგან აზრის გამოხატვის თავისუფლების ნებისმიერი შეზღუდვის ფაქტი ევროპული სასამართლოს მხრიდან მკაცრ კონტროლს ექვემდებარება. ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის საქმეში ევროპულმა სასამართლომ საბოლოოდ გაამართლა ავსტრიული სასამართლოების გადაწყვეტილება ფილმის ამოღებისა და მისი შემდგომი კონფისკაციის შესახებ, რადგან ჩათვალა, რომ ეს ზომები მიზნად ისახავდა „სხვათა უფლებების“, კერძოდ კი კათოლიციზმის მიმდევართა უფლებების, დაცვას საჯაროდ გავრცელებული, რელიგიური გრძნობების შეურაცხმყოფელი აზრებისაგან. მართალია, სადავო ფილმის ნახვა მოზარდებისათვის იკრძალებოდა, მაგრამ საჯაროდ გავრცელებულ რეკლამაში საკმაოდ დაწვრილებით იყო ახსნილი ფილმის არსი, რასაც, ევროპელი მოსამართლეების აზრით, შეეძლო „საფუძვლიანი აღშფოთება“ გამოეწვია კათოლიკეებში. ამასთან, უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა იმ ფაქტს, რომ კათოლიციზმი ტიროლის მოსახლეობის ძალიან დიდი ნაწილის რელიგია იყო. ამიტომაც, ევროპული სასამართლოს აზრით, ფილმთან დაკავშირებით მიღებული ზომებით ავსტრიის ხელისუფლებამ ამ რეგიონში რელიგიური მშვიდობა დაიცვა და მოსახლეობის უმრავლესობას უსაფუძვლო და უსარგებლო რელიგიური შეტევა აარიდა. იქვე კიდევ ერთხელ გაესვა ხაზი ზემოხსენებულ პრინციპს, რომლის თანახმადაც ეროვნულმა ხელისუფლებამ საერთაშორისო სასამართლოზე უკეთესად იცის მსგავს შემთხვევებში რა ზომების მიღებაა საჭირო მოცემულ რეგიონში მოცემულ დროს. ამგვარად, ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ავსტრიული სასამართლოების გადაწყვეტილებები მისაღწევი მიზნის (რელიგიური მშვიდობის შენარჩუნება; რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის თავიდან აცილება) თანაზომიერი იყო და, აქედან გამომდინარე, აზრის გამოხატვის თავისუფლების სადავო შეზღუდვა „აუცილებელი იყო დემოკრატიულ საზოგადოებაში“.

უნდა აღინიშნოს, რომ, თემის სათუთი ხასიათიდან გამომდინარე, ეს გადაწყვეტილება ევროპულ სასამართლოს ერთხმად არ მიუღია. სამმა მოსამართლემ გადაწყვეტილებას განსხვავებული აზრი დაურთო. ისიც აღსანიშნავია, რომ ამ გადაწყვეტილებას კრიტიკული თვალით აფასებს არაერთი მეცნიერი, რადგან ფიქრობს, რომ ფილმის შინაარსის შესახებ სათანადოდ გაფრთხილებულ კათოლიკე საზოგადოებას შეეძლო არ ენახა ის და რომ ფილმის ჩვენების შეუძლებლობა დაინტერესებული საზოგადოების უფლებების დარღვევა იყო.

კიდევ ერთ მნიშვნელოვან საქმესთან, ვინგროვის საჩივართან, დაკავშირებით ევროპულმა სასამართლომ ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის საქმის მსგავსი გადაწყვეტილება მიიღო⁶. ამ საქმეში კინემატოგრაფიული ლიცენზიების ბრიტანულმა კომისიამ მომჩივნის 18-წუთიანი მუნჯი ფილმი აკრძალა, რომელშიც წმინდა ტერეზად მოაზრებული ქალის მიერ განცდილი ეროტიკული გრძნობები და მის მიერ ჯვარზე გაკრულ ქრისტესთან სქესობრივი კავშირის დამყარება იყო მაყურებლისათვის შთაგონებული. ლიცენზიების კომისიამ ფილმი უხამსობად და მკრეხელობად მიიჩნია. ის მკრეხელობის ცნების ლორდთა პალატისეულ განმარტებას დაეყრდნო, რომლის მიხედვითაც მკრეხელობა არის „ღმერთის, იესო ქრისტეს ან ბიბლიის მიმართ ზიზღის, შეურაცხყოფის, უხამსობის ან დაცინვის ელემენტების შემცველი“ გამონათქვამი⁷. იქვე აღინიშნა აგრეთვე, რომ ქრისტიანული რელიგიისადმი მტრულად განწყობილი აზრები ან ღმერთის უარყოფა არ იყო ბრიტანული სამართლის მიხედვით მკრეხელობა, თუკი ეს მისაღები და ზომიერი ფორმით იყო გამოხატული. სამართალი გმობდა არა შინაარსს, არამედ სტილს და ტონს. კომისიამ შენიშნა, რომ სადავო ფილმი ერთმანეთში ურევდა რელიგიურ ხილვებსა და ხორციელ ვნებას, რაც, როგორც თემა, შემოქმედის დაინტერესების საგნად სავსებით მართლზომიერად შეიძლებოდა ყოფილიყო მიჩნეული. თუმცა მოკვდინებული ქრისტეს სხეულის წმინდა ტერეზას ხორციელი ვნების საგნად წარმოჩენა სიწმინდისადმი ისეთ მიუღებელ მიდგომას წარმოადგენდა, რომელსაც მორწმუნის შეურაცხყოფა შეეძლო (ავტორის მხრიდან ამგვარი განზრახვის უქონლობის მიუხედავადაც კი) და, აქედან გამომდინარე, სისხლის სამართლებრივი გაგებით, მკრეხელობას წარმოადგენდა. კომისიის აზრით, წმინდა ტერეზად მოაზრებული ქალის პირისპირ სხვა მამაკაცი რომ ყოფილიყო და არა ქრისტე, ეს პრობლემა არ დადგებოდა. სადავო ეროტიკული სცენების ამოჭრის შემთხვევაში ლიცენზიის მიღება კომისიამ შესაძლებლად ჩათვალა, მაგრამ ამაზე ავტორმა უარი განაცხადა.

ზემდგომმა ინსტანციამ დეტალურად განიხილა წმინდა ტერეზას ნაწერები და შეაფასა ფილმის ელემენტები იმის მიხედვით, თუ რა გავლენას იქონიებდა ის ქრისტიანზე, თუნდაც ამ უკანასკნელს სცოდნოდა, რომ ეკრანზე ნაჩვენები მხოლოდ წმინდა ტერეზას ეროტიკული ფანტაზია იყო. მან მიიჩნია, რომ, მართალია, წმინდა ტერეზას ექსტაზი ხილვებისას მიანიშნებდა მის გარკვეულ ბრძოლაზე საკუთარ ლიბიდოსთან, მაგრამ აღვირახსნილი სექსუალიზმის მიმდევრად მისი წარმოდგენა სრულიად გაუმართლებელი იყო. ზემდგომმა კომისიამაც ფილმის ტონი და სულისკვეთება მთლიანობაში უზნეოდ ჩათვალა და მიიჩნია, რომ წმინდანი მონაზვნის მიერ ქრისტეს სხეულისადმი მოპყრობას ქრისტიანთა რელიგიური გრძნობების შელახვა შეეძლო, რაც სავსებით საფუძვლიანად გვაფიქრებინებდა, რომ ფილმი ზიზღით ეპყრობოდა ქრისტეს ღვთიურობის საკითხს.

ულიცენზიო ფილმის ჩვენება ან გავრცელება, ბრიტანული წესის მიხედვით, სისხლის სამართლის დანაშაული იყო. ამიტომ ავტორმა ლიცენზიაზე უარის თქმის გადაწყვეტილება გაასაჩივრა და, სხვათა შორის, აღნიშნა, რომ მისი ფილმი იურიდიული გაგებით მკრეხელობად ვერ ჩაითვლებოდა, რადგან ის არც ღმერთს, არც იესო ქრისტეს და არც ბიბლიას არ აყენებდა შეურაცხყოფას, არამედ მე-16 საუკუნის კარმელის ორდენის მონაზვნის ეროტიკულ ფანტაზიებს აჩვენებდა. მისი აზრით, იმავე ლოგიკის თანახმად, ვერც მ. სკორცეზეს ფილმს „ქრისტეს უკანასკნელ ვნებას“ ვერ უნდა მიეღო ლიცენზია. ავტორმა მიუღებლად ჩათვალა, რომ ლიცენზიაზე უარის თქმა თავად ლიცენზიების კომისიების მიერ ნაშრომის სუბიექტურ ინტერპრეტაციას ეყრდნობოდა.

საბოლოოდ საქმე ევროპულ სასამართლოში გაიგზავნა. კანონის უხარისხობის შესახებ მომჩივნის ერთ-ერთ არგუმენტზე პასუხისას ევროპულმა სასამართლომ სამართლიანად შენიშნა, რომ მკრეხელობის ცნება ვერ იქნებოდა იურიდიულად ცალსახად განმარტებული. ამიტომაც ეროვნულ ინსტანციებს უნდა ჰქონოდათ შესაძლებლობა, ყოველი კონკრეტული შემთხვევის განხილვის ფარგლებში შეეფასებინათ, შეიცავდა თუ არა სადავო ფაქტები მკრეხელობის ელემენტებს. ფილმის ნახვის შემდეგ ევროპულმა სასამართლომ მიიჩნია, რომ ლიცენზიის მოთხოვნისას მომჩივანს თავისუფლად შეეძლო განეჭვრიტა, რომ ფილმის არაერთი ნაწილი, მათ შორის ჯვარზე გაკრული ქრისტეს სცენა, მკრეხელობის კანონმდებლობის მოქმედების არეში შეიძლებოდა მოხვედრილიყო.

რაც შეეხება აზრის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის მიზანს, ევროპულმა სასამართლომ ლეგიტიმურად მიიჩნია, რომ ლიცენზიაზე უარის თქმის გადაწყვეტილება მიზნად ისახავდა ყველა იმ ინდივიდის დაცვას ზიზღის, შეურაცხყოფის, უხამსობისა და დაცინვისაგან, ვინც იცნობდა, აფასებდა და თავისად მიიჩნევდა ქრისტიანობის ისტორიასა და მორალს.

აზრის გამოხატვის შეზღუდვასა და დასახული მიზნის თანაზომიერების საკითხის შეფასებისას, ევროპულმა სასამართლომ პირველ ყოვლისა კმაყოფილებით აღნიშნა, რომ ბრიტანული სამართალი მკრეხელობის შესახებ არც ქრისტიანობის საწინააღმდეგო იდეების და არც ქრისტიანებისთვის შემაცბუნებელი აზრების გავრცელებას არ კრძალავდა. იმისათვის, რომ გამონათქვამი, აზრი თუ ინფორმაცია მკრეხელობად ჩაეთვალათ, შეურაცხყოფის ხარისხი საკმაოდ მაღალი უნდა ყოფილიყო, რაზეც მიუთითებდა კიდეც შიდა ინსტანციების მიერ გამოყენებული ისეთი ტერმინები, როგორიცაა ზიზღი, უხამსობა, დაცინვა. ევროპული სასამართლოს აზრით, წაბილწვის საკმაოდ მაღალი ზღვარი საუკეთესო მეხამრიდი იყო სახელმწიფოს მიერ აზრის გამოხატვის თავისუფლების თვითნებური შეზღუდვის თავიდან ასაცილებლად.

შიდა ინსტანციების მიერ საქმის განხილვის თავისებურებებისა და მათ მიერ გადაწყვეტილებებში მოყვანილი არგუმენტების განხილვის შედეგად ევროპულმა სასამართლომ ხმების უმრავლესობით დაადგინა, რომ მოცემულ შემთხვევაში ლიცენზიაზე უარი არ არღვევდა აზრის გამოხატვის თავისუფლებას. სასამართლომ არ გაიზიარა მომჩივნის აზრი იმის შესახებ, რომ მისი მოკლემეტრაჟიანი ფილმი ვერ იქნებოდა ნანახი იმდენი ქრისტიანის მიერ, რამდენი მაყურებელიც ოტოპრემინგერ-ინსტიტუტის საქმის ფილმს ეყოლებოდა, და უკმაყოფილება გამოთქვა, რომ ლიცენზია ვერც ფილმის სექსშოფებში საჩვენებლად მიიღო. ევროპული სასამართლოს აზრით, ფილმის ბაზარზე დაშვების შემთხვევაში, თუნდაც მის ყუთზე შესაბამისი გაფრთხილება ყოფილიყო, ვერავინ გააკონტროლებდა მისი გავრცელების, გაქირავების, თხოვებისა თუ ასლის გადაღების პროცესს. ამასთანავე, სტატისტიკური მონაცემებიდან გამომდინარე, ბრიტანეთის ყოველ ოჯახში სულ ცოტა ერთი ვიდეომაგნეტოფონი იყო, რის გამოც ფილმი ადვილად მოხვდებოდა ისეთ ადგილებში, სადაც შეძლებდა მორწმუნეთა შეურაცხყოფას.

და ბოლოს, რაც შეეხება იმ ფაქტს, რომ ბრიტანული სამართალი მკრეხელობის ცნებას მხოლოდ ქრისტიანული რელიგიის მიმართ აღიარებდა, ევროპულმა სასამართლომ შენიშნა, რომ ბრიტანეთის ხელისუფლება აცნობიერებდა ამ ანომალიას და რომ მას თავად, მოცემული დავის ფარგლებში, არ ჰქონდა უფლებამოსილება ინ აბსტრაცტო ემსჯელა ამ საკითხის თაობაზე.

შედარებით უფრო ახალ და აგრეთვე პრეცედენტული მნიშვნელობის საქმეში ი. ა. თურქეთის წინააღმდეგ⁸, საკითხი წიგნის გამომცემლის სისხლის სამართლის წესით დასჯას ეხებოდა. მომჩივანმა თავის კერძო გამომცემლობაში 2000-იანი ტირაჟით თეოლოგიური ხასიათის წიგნი გამოსცა, რომელშიც ავტორი რწმენას, ისლამსა და იმამებს აკრიტიკებდა. ის აცხადებდა, რომ ნებისმიერი რწმენა არის დადგმა; რომ ღმერთი, რომლის რწმენასაც ხალხს აიძულებენ ტვინების გამორეცხვის გზით, არცერთხელ არ გამოვიდა სცენაზე საკუთარი არსებობის დასამტკიცებლად; და რომ ეს ყველაფერი იმამებს ფიქრის უნარს უკარგავდა და მათ ერთ უბრალო თივის გორად აქცევდა.

პირველი ინსტანციის სასამართლომ წიგნის გამომცემელს ორი წლით თავისუფლების აღკვეთა და ჯარიმა მიუსაჯა, ხოლო სააპელაციო სასამართლომ მას მხოლოდ ჯარიმა აკმარა⁹ „ღმერთის, რელიგიის, წინასწარმეტყველისა და წმინდა წიგნის შეურაცხყოფისათვის“ (თურქეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 175-ე მუხლი). სააპელაციო სასამართლომ განსაკუთრებით მიუღებლად ჩათვალა წიგნის ის პასაჟი, სადაც ავტორი აცხადებდა, რომ „მუჰამედს შთაგონებები ხშირად აიშეს მკლავებში, სექსუალური აღტყინების დროს მოსდიოდა, რომ ის მარხვას არღვევდა სექსუალური კავშირის დამყარების მიზნით და რომ იგი არ კრძალავდა ამგვარ კავშირს მკვდარ ადამიანთან ან ცოცხალ ცხოველთან“. სააპელაციო განაჩენი საკასაციო ინსტანციამ უცვლელად დატოვა. არცერთ ინსტანციაში ყური არ უგდეს გამომცემლის არგუმენტს იმის შესახებ, რომ მიუღებლად ჩათვლილი ფრაზები მხოლოდ წიგნის ავტორის პირად აზრს გამოხატავდა.

თავის გადაწყვეტილებაში, ევროპულმა სასამართლომ შესავლად მის მიერვე ოტოპრემინგერ-ინსტიტუტის საქმეში დადგენილი პრინციპები მოიყვანა და გაიმეორა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში არსებობს რელიგიის თავისუფლების საწინააღმდეგო ინფორმაციისა და იდეების გავრცელების შეზღუდვის აუცილებლობა. თუმცა მან იქვე დასძინა, რომ ეს შეზღუდვა „იმპერატიული საზოგადოებრივი საჭიროებით“ უნდა იყოს განპირობებული და მასსა და მისაღწევ მიზანს შორის თანაზომიერება უნდა იყოს დაცული. დემოკრატია პლურალიზმზე, შემწყნარებლობასა და მოვლენათა ფართო ხედვის უნარზე დამყარებული საზოგადოების არსებობას გულისხმობს და, ევროპელი მოსამართლეების აზრით, ნებისმიერი რელიგიის მიმდევარი მისი აღმსარებლობის მიმართ გამოთქმული კრიტიკისათვის მზად უნდა იყოს. ნებისმიერ მორწმუნეს უნდა შეეძლოს შეიწყნაროს სხვა ინდივიდის მიერ მისი რელიგიის უარყოფა და თუნდაც მისი რწმენის საპირისპირო რელიგიის ქადაგება.

თუმცა, მოცემულ შემთხვევაში, მორწმუნისათვის უბრალოდ შემაცბუნებელ, შემაწუხებელ ან აღმაშფოთებელ აზრებს არ ეხებოდა საქმე. ევროპული სასამართლოს აზრით, სადავო წიგნში არსებული ფრაზები წინასწარმეტყველ მუჰამედის უსარგებლო და უსაფუძვლო შეურაცხყოფას შეიცავდა, განსაკუთრებით კი ის პასაჟი, რომელიც სააპელაციო სასამართლომაც მოიყვანა თავის განაჩენში (იხ. ზევით). ევროპული სასამართლოს მიხედვით, მართალია, თურქული საზოგადოება საერო საზოგადოებას წარმოადგენდა, მაგრამ მასში ძლიერი იყო ისლამის თაყვანისცემა და სადავო ფრაზები შეურაცხმყოფელი შეიძლებოდა ყოფილიყო მორწმუნეთათვის. შესაბამისად, თურქული სასამართლოების გადაწყვეტილებები „იმპერატიული საზოგადოებრივი საჭიროებით“ იყო გამოწვეული და გამომცემლის წინააღმდეგ გამოტანილი განაჩენი მართებულად ჩაითვალა. რაც შეეხება სასჯელის თანაზომიერებას, ევროპულმა სასამართლომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა მიანიჭა იმ ფაქტს, რომ წიგნი არ ყოფილა აკრძალული და რომ მომჩივანს მხოლოდ უმნიშვნელო ჯარიმა მიესაჯა.

ევროპულ სასამართლოს არც ეს გადაწყვეტილება მიუღია ერთხმად (ოთხი ხმა სამის წინააღმდეგ). განსხვავებული აზრის ავტორმა მოსამართლეებმა ჩათვალეს, რომ მსგავს გადაწყვეტილებებს გამომცემლებზე მსუსხავი ეფექტი¹⁰ შეიძლებოდა ჰქონოდა - გამომცემლები თვითცენზურის მსხვერპლნი შეიძლება გამხდარიყვნენ და ხელი აეღოთ არაკონფორმისტული და პოლიტიკურად თუ რელიგიურად დაუშვებული აზრების შემცველი ნაშრომების გამოქვეყნებაზე. ამ მოსამართლეებმა მიიჩნიეს, რომ ოტო-პრემინგერ-ინსტიტუტის, ვინგროვისა და მისთანა პრეცედენტების გადახედვა აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ უნდა მომხდარიყო. ერთ-ერთ მომდევნო საქმეში, გინიევსკი საფრანგეთის წინააღმდეგ¹¹, ევროპულმა სასამართლომ მართლაც მიიღო აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლო გადაწყვეტილება და ჩათვალა, რომ რელიგიის თავისუფლება მოცემულ შემთხვევაში არ იბღალებოდა მომჩივნის მიერ გაზეთში გამოქვეყნებული სადავო სტატიით, რომელშიც ის პაპის ერთ-ერთ ქადაგებას აკრიტიკებდა და აცხადებდა, რომ კათოლიკური ეკლესიის ისტორიული ანტიიუდეველობა ანტისემიტიზმის საწინდარი იყო და რომ ამან საბოლოოდ გზა გაუხსნა ოსვენციმს. რასიზმის საწინააღმდეგო და ფრანგული და ქრისტიანული მეობის დაცვის ალიანსმა ჟურნალისტს დიფამაციის მუხლით სასამართლოში უჩივლა. სასამართლოებმა საჩივარი დააკმაყოფილეს, თუმცა ევროპულმა სასამართლომ მათი მოსაზრებები არ გაიზიარა. მან ჩათვალა, რომ ეროვნული სასამართლოების გადაწყვეტილებებში წარმოდგენილი მოტივები აზრის გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის დასასაბუთებლად „საკმარისი“ არ იყო. კერძოდ, ჟურნალისტის სტატიას ჰოლოკოსტის მიზეზებთან დაკავშირებით მიმდინარე ფართო საზოგადოებრივ ბჭობაში წვლილი შეჰქონდა და მასში გამოყენებული გამონათქვამები არ წარმოადგენდა რელიგიური მრწამსის უსარგებლო შეურაცხყოფას ან მასზე თავდასხმას, არ იყო დაშორებული თანამედროვე საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი აზრისაგან, არ ქადაგებდა სიძულვილს ან ძალადობას და ეჭვქვეშ არ აყენებდა ან არ აკნინებდა რომელიმე ისტორიულად დადგენილ ფაქტს.¹²

აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ იქნა აგრეთვე გადაწყვეტილი საქმე აიდინ ტატლავი თურქეთის წინააღმდეგ¹³. მომჩივანმა, პროფესიით ჟურნალისტმა, 1992-1996 წლებში ხუთტომიანი ნაშრომი გამოაქვეყნა, რომელშიც ყურანის ისტორიული კვლევა და კრიტიკული კომენტარები იყო მოცემული. ზოგიერთი კომენტარის მიხედვით, ისლამი ისეთი თავის თავში დაურწმუნებელი იდეოლოგია იყო, რომ ეს იწვევდა მისი სახელით გამოყენებული სანქციების სისასტიკეს; რომ ღმერთი არ არსებობდა; რომ მუჰამედი საკუთარ ოცნებებს რეალობად აღიქვამდა; რომ რელიგია წყვეტდა რამდენჯერ უნდა გადასჭეროდა მათრახი ქმრის მოაღალატეს და სხეულის რომელი ნაწილი უნდა მოსჭროდა ქურდს; რომ ისლამის ფუძემდებელი ძალადობას თავისი პოლიტიკის ფუნდამენტად აქცევდა და სხვ.

1997 წელს, პროკურატურამ მომჩივნის წინააღმდეგ სისხლის სამართლის საქმე აღძრა „ღმერთის, რელიგიის, წინასწარმეტყველისა და წმინდა წიგნის შეურაცხყოფისათვის“ (თურქეთის სისხლის სამართლის კოდექსის 175-ე მუხლი). პირველი ინსტანციის სასამართლომ მას ორი წლით თავისუფლების აღკვეთა და ჯარიმა მიუსაჯა, მაგრამ ეს სასჯელი იქვე პირობით შეუცვალა ჯარიმით (10 ევროს ეკვივალენტი). სასამართლომ მიუღებლად ჩათვალა მომჩივნის მიერ ალაჰის უარყოფა, ღმერთის შექმნის იდეა წერა-კითხვის უცოდინარი ადამიანების გასულელების მიზნით, ისლამის პრიმიტიულ რელიგიად წარმოდგენა და სხვ.

ევროპულმა სასამართლომ თავის გადაწყვეტილებაში შენიშნა, რომ, მართლაც, მომჩივნის მოსაზრებები ისლამის მწვავე კრიტიკის არაერთ ელემენტს შეიცავდა. თუმცა, მისი აზრით, ამ მოსაზრებათა მიზანი იყო იმის მტკიცება, რომ რელიგია აკანონებდა სოციალურ უთანასწორობებსა და უსამართლობას მათი ღმერთის ნებად გასაღების გზით. ეს კი ათეისტი ადამიანის კრიტიკას უფრო ჰგავდა, ვიდრე რომელიმე რწმენის შეურაცხყოფას. მართალია, ნაშრომის კითხვისას არაერთი მუსლიმი შეცბებოდა ისლამის ამგვარი უცნაური ინტერპრეტაციით, მაგრამ, ევროპული სასამართლოს აზრით, მომჩივნის მოსაზრებები არ სცილდებოდა დასაშვებ ზღვარს, რადგანაც არ შეიცავდა მორწმუნეების ან რომელიმე სიწმინდის უსარგებლო შეურაცხყოფას. მიუხედავად ამისა, მომჩივანს სისხლის სამართლის წესით ჯარიმა დაეკისრა, რომლის შეუსრულებლობის შემთხვევაშიც, მას ციხე ემუქრებოდა. ამგვარ სასჯელს მხოლოდ და მხოლოდ მსუსხავი ეფექტი შეიძლებოდა ჰქონოდა და ვერ იქნებოდა „აუცილებელი დემოკრატიულ საზოგადოებაში“. ამ მხრივ, ევროპული სასამართლოს აზრით, ეს საქმე მკვერთად განსხვავდებოდა ი. ა-ს საქმისგან, რომელიც აგრეთვე თურქეთის წინააღმდეგ იყო მიმართული.

მიუხედავად იმისა, რომ გინიევსკისა და აიდინ ტატლავის საქმეებშიც აზრის გამოხატვის თავისუფლებისა და რელიგიის თავისუფლების დაპირისპირების საკითხის გადაჭრა მოუწია ევროპულ სასამართლოს, მათი ფაქტობრივი გარემოებები ვერ იქნება გაიგივებული სხვა, ზემომოყვანილ მკრეხელობისა და რელიგიური უხამსობის საქმეებთან. ამიტომ ი. ა-ს საქმეზე უმცირესობაში დარჩენილი მოსამართლეების სურვილი ოტო-პრემინგერინსტიტუტისა და ვინგროვის საქმეთა პრინციპების გადახედვის შესახებ კვლავ ძალაში რჩება და საინტერესოა გამოყენებული იქნება თუ არა ეს პრეცედენტები იმ შემთხვევაშიც, თუ რელიგიური გრძნობების აშკარად შეურაცხმყოფელ პირს რეალური პატიმრობის სასჯელს გამოუტანენ.

რაც შეეხება რელიგიური ხასიათის ძალადობას, აღსანიშნავია, რომ ასეთი ტიპის საქმეები ევროპულ სასამართლოში იშვიათობაა. თუმცა სწორედ რელიგიური ძალადობის შემთხვევებში იძენს სტატიის დასაწყისში მოხსენიებული სახელმწიფოს მიერ პოზიტიური ვალდებულებისათვის თავის არიდება განსაკუთრებულ მნიშვნელობას. ამ მხრივ ევროპული სასამართლოს ყველაზე ცნობილი პრეცედენტი, სამწუხაროდ, ქართულმა საქმემ შექმნა.

რამდენიმე წლის წინ საქართველო რელიგიური ძალადობის მომსწრე შეიქნა. იეღოვას მოწმეების გონის დაკარგვამდე ცემამ, დასისხლიანებამ, ქალებისა და ზოგჯერ ინვალიდი ბავშვების თმებით თრევამ, თვალის ამოთხრამ, კიბეებზე დაგორებამ, მამაკაცებისთვის თავის გადაპარსვამ და სხვა ამგვარმა ფაქტებმა ბევრის მნახველ ევროპულ სასამართლოშიც კი შეცბუნება გამოიწვია¹⁴ კერძოდ, გლდანის კონგრეგაციის საქმეში სახელმწიფოს მიერ კონვენციის მე-3 და მე-9 მუხლების დარღვევად ჩაითვალა როგორც პოლიციის დაგვიანებით ჩარევა მომჩივანთა აგრესორებისაგან დასაცავად, ასევე საგამოძიებო ორგანოთა შემდგომი უარი 42 ნაცემი მომჩივნის მიმართ კანონის გამოყენებაზე საქმის გამოძიების მიზნით.

თუკი შედარებით იოლია განისაზღვროს, რა არის რელიგიური დაპირისპირება ან ძალადობა, არ არსებობს სტანდარტი იმის შესახებ, თუ რა შეიძლება ზოგადად იყოს მკრეხელობა ან რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფა. თითოეულ საზოგადოებაში ამ საკითხების თავისებური ხედვა და გაგება არსებობს. ამიტომ არის, რომ ევროპული სასამართლო ამგვარი დავების განხილვისას კულტურული რელატივიზმით ხელმძღვანელობს და უშვებს, რომ ერთ ქვეყანაში შეურაცხმყოფელად მოჩნეული გამოთქმა ან ნაშრომი შეიძლება უხამს, თუმცა მოსათმენ ხუმრობად ჩაითვალოს სხვა ქვეყანაში.¹⁵

რელიგიური ძალადობის ან ამგვარი ძალადობისაკენ მოწოდების აღკვეთას უდავოდ უნდა ითვალისწინებდეს ქვეყნის კანონი და სახელმწიფოს მხრიდან ამ კანონის უგულებელყოფა, როგორც ვნახეთ, ევროპული კონვენციის დარღვევას წარმოადგენს.

რაც შეეხება მკრეხელობას თუ რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფას, მათ აღკვეთას და დასჯას აუცილებლად უნდა ითვალისწინებდეს ისეთი საზოგადოების კანონი, რომლის წევრებსაც ერთმანეთის რწმენის ან აზრის შეწყნარება ჯერ კიდევ უჭირთ. ზოგ შემთხვევაში ეს აუცილებელიც არის რელიგიური დაძაბულობის თავიდან ასაცილებლად. ეს აუცილებლობა პირდაპირ გამომდინარეობს როგორც კონვენციის მე-10 მუხლიდან, ასევე ამ მუხლთან დაკავშირებული თუნდაც ზემომოყვანილი პრეცედენტებიდან. თუმცა არც ის არის უმნიშვნელო, რომ ზოგიერთ საზოგადოებაში ამ ტიპის კანონები საშიშ იარაღად შეიძლება იქცეს პოლიტიკური ხელისუფლების ხელში (მაგალითად, რომელიმე კონკრეტულ ეკლესიაზე ზეწოლის ან მისი დაკნინების, ან კონფესიების ერთმანეთთან დაპირისპირების საშუალებად). მაგრამ ამგვარი საზოგადოებები, როგორც წესი, არ ხდებიან ევროპული სივრცის წევრები და ამიტომ არ წარმოადგენენ ჩვენი მზრუნველობის საგანს ამ სტატიის ფარგლებში.

დემოკრატიული საზოგადოების შექმნა და შემდგომ მისი შენარჩუნება წინამდებარე სტატიაში მოყვანილ საკითხებთან დაკავშირებით გააზრებული გადაწყვეტილებების მიღებას გულისხმობს როგორც ინდივიდის, ასევე სახელმწიფოს მხრიდან. დემოკრატია ვერც ინდივიდის ცალსახა აზროვნებას ეგუება და ვერც ხელისუფლის ხისტ მმართველობას; ის ნიუანსურ აზროვნებასა და სხვადასხვა, სრულიად საპირისპირო ინტერესთა ერთმანეთთან მორიგების ხელოვნებაა (მაგალითად, კათოლიკე საზოგადოების ინტერესებისა მკრეხელური ფილმის ავტორის ან ფილმის ნახვის მსურველების ინტერესებთან).

ევროპის არაერთი ქვეყნის სისხლის სამართლის კოდექსი ითვალისწინებს მკრეხელობის, რელიგიური გრძნობების ან კულტის შეურაცხყოფის დასჯას, მაგრამ ფაქტია, რომ, ჭეშმარიტად დემოკრატიულ საზოგადოებებში, ამ დებულებებს უფრო პრევენციული ხასიათი აქვს და მათი გამოყენება მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევებში, კერძოდ, რელიგიური მშვიდობის დარღვევის ან შუღლის ჩამოვარდნის საფრთხის დროს თუ ხდება. მაგალითად, დიდ ბრიტანეთში 1920-1990 წლებში მკრეხელობის სამართალი მხოლოდ ორჯერ იქნა გამოყენებული. ზოგიერთმა ქვეყანამ ეს კანონმდებლობა გააუქმა კიდეც, რადგან მისი არსებობის საჭიროება გაქრა.¹⁶

ერთი შეხედვით, ამგვარი კანონების გაუქმების სურვილი გამოთქვა ევროპულმა სასამართლომაც ვინგროვის საქმეში, სადაც აღნიშნა, რომ „არაერთი არგუმენტი მკრეხელობის შესახებ კანონების გაუქმების სასარგებლოდ მეტყველებდა“. ამ არგუმენტებს შორის კი მოიხსენია იურიდიული მექანიზმების უუნარობა სათანადოდ დაარეგულიროს ინდივიდუალური რწმენებისა და კონფესიების კომპლექსური საკითხები. თუმცა მანვე იქვე დასძინა, რომ ევროპის ქვეყნებში ჯერ კიდევ არ არსებობდა ის სამართლებრივი და სოციალური კონსენსუსი, რომელიც გვაფიქრებინებდა, რომ მკრეხელობის აღკვეთა აღარ იყო საჭირო დემოკრატიულ საზოგადოებაში. ამიტომ ევროპული სასამართლოს ეს სურვილი ალბათ იდეალურ მომავალს უფრო ეხება, ვიდრე არსებულ რეალობას. თუმცა ი. ა-ს ზე მომოყვანილ საქმეში უმცირესობაში დარჩენილი მოსამართლეების მოსაზრებებს თუ გავიხსენებთ, არ არის გამორიცხული მომავალში ევროპული სასამართლო მართლაც დაადგეს არსებული პრეცედენტის შეცვლის გზას აზრის გამოხატვის თავისუფლების სასარგებლოდ.

შენიშვნები:

ენტონი ლესტერ

ლორდთა პალატის წევრი, ადამიანის უფლებების იურიდიული დაცვის საერთაშორისო ცენტრის საპატიო თავჯდომარე, ადვოკატი

სიტყვის თავისუფლება, ისევე როგორც თანასწორობის პრინციპი და აღმსარებლობის თავისუფლება, ფუნდამენტური სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებაა. ლიბერალურ-დემოკრატიულ საზოგადოებაში მისი დაცვა ცენტრალურ ადგილს უნდა იკავებდეს. სიტყვის თავისუფლება ნიშნავს ნებისმიერი ადამიანის უფლებას გაავრცელოს ინფორმაცია და გამოხატოს იდეები სახელმწიფოს ჩარევისა და კონტროლის გარეშე, ქვეყნებს შორის საზღვრების მიუხედავად.

ადამიანის უფლებების საერთაშორისო აქტები ფართოდ განსაზღვრავს სიტყვის თავისუფლებას, მაგრამ აშშ-ის კონსტიტუციის პირველი შესწორებისგან განსხვავებით, გარკვეულ გამონაკლისებსაც შეიცავს. აზრის თავისუფლად გამოხატვის უფლება გამყარებულია სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტით, ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციით, ადამიანის უფლებათა სხვა რეგიონული აქტებით და ასევე ნაციონალური კონსტიტუციებითა და კანონებით. ამ დოკუმენტებით დაშვებული გამონაკლისები თავისუფლად შეიძლება იყოს ინტერპრეტირებული და გამოყენებული ისე, რომ შეიბღალოს ამ უფლების არსი. ამიტომ უკიდურესად მნიშვნელოვანია, რომ ამგვარი გამონაკლისების ინტერპრეტაციას სასამართლოები და სხვა სახელმწიფო ორგანოები ახდენდნენ.

სიტყვის თავისუფლება არ არის აბსოლუტური, მაგრამ ის მოიცავს ისეთი ინფორმაციის გავრცელებისა და იდეების გამოხატვის უფლებას, რომლებმაც შეიძლება შეურაცხყოს, აღაშფოთოს ან ააღელვოს სახელმწიფო და საზოგადოება. ამას იზიარებს ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო, თუმცა სასამართლო პრაქტიკა წინააღმდეგობრივია და ზოგიერთ შემთხვევაში არ არის შემუშავებული მიდგომის ერთიანი პრინციპი.

განსხვავებით გამოსვლებისაგან, რომლებიც მორწმუნეთა მიმართ კანონსაწინააღმდეგო ქმედებების განხორციელებისაკენ მოუწოდებს, გამოსვლები, რომლებიც უპატივცემლობას გამოხატავს ამა თუ იმ კონფესიის მიმართ, კანონით უნდა იყოს დაცული, მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება ისინი შეურაცხმყოფელნი იყვნენ და რელიგიური სწავლებებისა და კულტების მიმართ კრიტიკას შეიცავდნენ.

რელიგიური სიძულვილის პროპაგანდის აღკვეთა და მის გამო ვინმეს დასჯა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ის ძალადობისაკენ, მტრობისა და დისკრიმინაციისაკენ მოწოდებას შეიცავს. ასეთი მიდგომა შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს, რომლებიც სახელმწიფოებისაგან რელიგიური და რასობრივი სიძულვილის გარკვეული ფორმების აკრძალვას ითხოვს. მაგ., სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მეოცე მუხლის მეორე პუნქტი ამბობს: «ყველა გამოსვლა, რომელიც ნაციონალური, რასობრივი ან რელიგიური შუღლის გაღვივებას ემსახურება, რომელიც მოუწოდებს დისკრიმინაციის, მტრობისა და ძალადობისაკენ, უნდა იკრძალებოდეს კანონით“. რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის საერთაშორისო კონვენციის მეოთხე მუხლის „ა“ პუნქტი ავალდებულებს ხელმომწერ სახელმწიფოებს „კანონსაწინააღმდეგო დანაშაულად გამოაცხადოს ყველა იმ იდეის გავრცელება, რომელიც დაფუძნებულია რასობრივ უპირატესობასა და სიძულვილზე, ყველანაირი მოწოდება რასობრივი დისკრიმინაციისაკენ და ასევე ყველა ძალადობრივი აქტი და ამ აქტისადმი მოწოდება, მიმართული ნებისმიერი რასის, სხვა კანის ფერის ადამიანებისა და ეთნიკური წარმომავლობის წინააღმდეგ“.

სიტყვის თავისუფლების დაცვის მიზნით დიდ ბრიტანეთსა და აშშ-ში გააკეთეს დათქმები ამ ნორმებზე. დიდი ბრიტანეთის დათქმა სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-20 მუხლთან დაკავშირებით (რომელიც სიტყვის, შეკრებებისა და გაერთიანებების თავისუფლებას ეხება) ითვალისწინებს დიდი ბრიტანეთის უფლებას არ მიიღოს საკანონმდებლო აქტები ამ სფეროში. ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც განაცხადეს, რომ არ მიიღებენ სპეციალურ კანონს, რომელიც შეზღუდავს კონსტიტუციაში მოცემულ სიტყვისა და გაერთიანების თავისუფლებას.

დათქმები რასობრივი დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის საერთაშორისო კონვენციასთან დაკავშირებითაც დაახლოებით ასეთივეა. სიტყვის თავისუფლებისა და რწმენის თავისუფლების რეალიზაციისას ჩნდება რამდენიმე მნიშვნელოვანი შეკითხვა. მათ შორის შეიძლება ესენი გამოიყოს:

ეს შეკითხვები პასუხს ითხოვენ კანონმდებლებისა და სასამართლოებისაგან, მეცნიერი იურისტებისაგან და ადვოკატებისაგან. ეს მხოლოდ თეორიული შეკითხვები როდია. იმაზე, თუ როგორი პასუხები გაეცემა მათ, დამოკიდებულია საზოგადოების მიმართება რელიგიური სწავლებების შეურაცხმყოფელი კრიტიკისადმი. მუჰამედის კარიკატურების დანიური პუბლიკაციები, პარალელები, რასაც ავლებენ ისლამსა და ტერორიზმს შორის, მუსლიმთა მასობრივი გამოსვლები მთელ მსოფლიოში იმაზე მეტყველებს, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანია ყურადღებით მოვეკიდოთ სამართლის ამ სფეროს, სამართლებრივ და უფლებრივ ნორმებს იმ პრინციპებთან შესაბამისობაში, რომლებსაც სიტყვის თავისუფლება და მისი შეზღუდვები ეფუძნება. ამგვარი მასობრივი გამოსვლების არარსებობა ფაშისტური ტიპის ვულგარული ანტისემიტური კარიკატურების გამო, რომლებიც ვრცელდება ზოგიერთ მუსლიმურ ქვეყანაში, არის მაგალითი იმისა, თუ რამდენად მარტივად შეიძლება იქნეს გამოყენებულ ორმაგი სტანდარტი. ორმაგი სტანდარტების გამოყენების დემონსტრირება ამას წინათ დიდ ბრიტანეთში მოხდა, როდესაც კარგად ცნობილმა მუსლიმმა ლიდერმა განაცხადა თავის უფლებაზე - შეურაცხმყოფელად დაეგმო ჰომოსექსუალიზმი, როგორც მორალური ბოროტება, და ამავე დროს იღვწოდა კანონის მისაღებად, რომელიც ისლამს სიტყვიერი შეურაცხყოფისაგან დაიცავდა.

ბევრი ქვეყანა ასრულებს საერთაშორისო ვალდებულებებს იმგვარი კანონების მიღების გზით, რომლებიც კრძალავს ცილისწამებას ადამიანთა ჯგუფის მიმართ, რასობრივი ან რელიგიური ძალადობისკენ მოწოდებას, ზოგიერთ შემთხვევაში კი - ჰოლოკოსტის უარყოფასაც. არსებობს აგრეთვე მკრეხელობის საწინააღმდეგო კანონები, რომლებიც რელიგიურ რწმენას, საკულტო საგნებსა და თავად ღმერთს იცავენ შეურაცხყოფისა და თავდასხმისაგან.

ამ საკითხისადმი მიდგომა ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ევროპასა და სხვა ქვეყნებში განსხვავებულია. აშშ-ის მიდგომა, რომელიც კონსტიტუციის პირველ შესწორებას ეფუძნება, იმაში მდგომარეობს, რომ აზრის გამოხატვა არ არის დასჯადი და ის ცენზურას არ ექვემდებარება. აშშ-ის კლასიკური პოზიცია ასეთია: შეურაცხმყოფელი გამოთქმებისათვის არავინ უნდა დაისაჯოს მანამ, სანამ ეს გამოთქმები განზრახ არავის უბიძგებს ძალადობისაკენ, ან სანამ ისინი არ არის დანაშაული, მაგალითად, დაშინება (შანტაჟი) ან აგრესია. ეს პოზიცია ძალიან ახლოსაა იდეასთან, რომელიც გამოთქმულია ადამიანის უფლებათა ამერიკულ კონვენციაში.

ევროპული მიდგომის მიხედვით, სიძულვილის გამოწვევა და დისკრიმინაცია დასჯადია იმ შემთხვევებშიც კი, როდესაც გამონათქვამი არ ემუქრება საზოგადოებრიც წესრიგს (უფრო ფართო გაგება, ვიდრე ძალადობა).

სტრასბურგის სასამართლი პრაქტიკა ამ საკითხთან მიმართებით ბოლომდე განვითარებული არ არის. მაგრამ სტრასბურგის ასამართლოს გადაწყვეტილებების საფუძველზე შეიძლება გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ, სასამართლოს აზრით, გამოთქმები, რომლებიც უბიძგებს ძალადობისაკენ და სიძულვილის გამოვლენისაკენ, დასჯადია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ პირი განზრახ უბიძგებდა სხვებს ალადობისა და სიძულვილისაკენ და რეალურად შეეძლო ამ შედეგის მიღწევა.

და ბოლოს, კომენტარს გავაკეთებდი დანიური კარიკატურების გამო. მიუხედავად მათი უადგილობისა და უსარგებლობისა, ჩემი აზრით, ისინი არ იყვნენ საფრთხის შემცველნი და ეს რომ დიდ ბრიტანეთში მომხდარიყო და ბრიტანულ ახალ აქტს რელიგიური სიძულვილის შესახებ ძალა ჰქონოდა, ეს კარიკატურები ამ აქტის ზემოქმედების სფეროში არ მოხვდებოდა. აქვე უნდა გავიხსენოთ, რომ არსებობს მრავალი სასტიკი ანტისემიტური და ანტიისრაელური კარიკატურა და კომიქსი, რომლებიც ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნების პრესაში იბეჭდება, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ეს პრობლემა მხოლოდ მუსლიმურ საზოგადოებასთან არ არის დაკავშირებული. ამიტომ მნიშვნელოვანია რამდენიმე ძირითადი პრინციპის ფორმულირება:

რელიგია და რწმენა ის კატეგორიებია, რომლებიც სამართლებრივ განსაზღვრებას არ ექვემდებარება: ისინი თეოლოგიისა და ფილოსოფიის სფეროს განეკუთვნებიან და ისტორიის, პოლიტიკის, ტრადიციისა და კულტურის ძლიერ გავლენას განიცდიან. საზღვარი, რომელიც რელიგიურ რწმენას პოლიტიკური შეხედულებებისაგან მიჯნავს, მკაფიო არ არის, და არა მხოლოდ იმიტომ, რომ რელიგია ხშირად გამოიყენება პოლიტიკური მიზნებისათვის. ასევე ძალიან არაზუსტია განსხვავება მორწმუნისადმი აგრესიულ სიძულვილსა და მისი შეხედულებების აბსტრაქტულ, არაპერსონიფიცირებულ მიუღებლობას შორის.

კარგი იქნებოდა მუდამ გვახსოვდეს სოლი სარაბჯის, ინდოეთის ყოფილი გენერალური პროკურორის სიტყვები: „გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ სისხლის სამართალი, რომელიც კრძალავს სიძულვილის შემცველ გამონათქვამებსა და გამოსვლებს, სტიმულს აძლევს შეუწყნარებლობას, მტრობასა და სიტყვის თავისუფლების უსაფუძვლო შეზღუდვას. ქრისტიანი ფუნდამენტალისტები, ღვთისმოსავი მუსლიმები და კეთილმორწმუნე ინდუსები დაიწყებენ საშუალებების ძიებას, რათა აამოქმედონ ერთმანეთის რელიგიის, დოგმატებისა და კულტების წინააღმდეგ სისხლის სამართლის დევნის მექანიზმი. ეს სულ უფრო და უფრო ხშირად ხდება ინდოეთში. ჩვენ აღარ გვჭირდება რეპრესიული კანონები, ჩვენ სიტყვის თავისუფლება გვჭირდება, რათა დავძლიოთ ფანატიზმი და მივაღწიოთ შემწყნარებლობას საზოგადოებაში“. კარგი იქნებოდა ამ რჩევისათვის ყური დაგვეგდო.

ოჯახში ძალადობის შესახებ ზუსტი სტატისტიკის მოპოვება, ამ პრობლემის სირთულიდან და სპეციფიკურობიდან გამომდინარე, ნებისმიერ ქვეყანაში ჭირს, მით უმეტეს ისეთ პატრიარქალურ საზოგადოებაში, რომელმაც ოჯახში ძალადობაზე საჯაროდ საუბარი და ამ პრობლემის გაცნობიერება სულ რამდენიმე წელია დაიწყო.

გაერო-ს მოსახლეობის ფონდის მიერ ახლახან დასრულებული „ქალთა მიმართ ოჯახში ძალადობის ეროვნული კვლევის“ მიხედვით საკმაოდ შემაშფოთებელი და დამაფიქრებელი სურათი იხატება - გამოკითხულ ქალთა 35,9%25 აცხადებს, რომ მას მეუღლე ან პარტნიორი აკონტროლებს, და რაც ყველაზე მეტად შემაშფოთებელია, - ქალების 34,1%25 თვლის, რომ ქმრის მიერ ცოლის ცემა ზოგჯერ გამართლებულია.

კანონი „ოჯახში ძალადობის აღკვეთის, ოჯახში ძალადობის მსხვერპლთა დაცვისა და დახმარების შესახებ“ საქართველოს პარლამენტმა საკმაოდ მწვავე დაბატების შემდეგ 2006 წელს მიიღო. ახლახან, 2010 წლის გაზაფხულზე კი, ძალაში შევიდა კანონი „გენდერული თანასწორობის შესახებ“. ეს საკანონმდებლო ცვლილებები საქართველოს სახელმწიფოს სქესთა შორის თანასწოროების დაცვას, ძალადობის მსხვეპლზე ზრუნვას და მოძალადეების დასჯას ავალდებულებს. თუმცა აღსანიშნავია, რომ ამ კანონების მიღება ჩვენი საზოგადოების ჩართულობის, ბრძოლისა და მოთხოვნის შედეგად კი არ მომხდარა, არამედ იმ ვალდებულებებით იყო განპირობებული, რაც საქართველოს საერთაშორისო ორგანიზაციების მიმართ აქვს აღებული. ამიტომაც სახელმწიფოს, საერთაშორისო და ადგილობრივ არასამთავრობო ორგანიზაციებს არა მხოლოდ კანონმდებლობის აღსრულებისთვის უწევთ მუშაობა, არამედ იმისთვისაც, რომ საზოგადოებამ გააცნობიეროს - რა მწვავე და მტკივნეული პრობლემის წინაშე დგას.

მრგვალი მაგიდა, რომელიც სახალხო დამცველის ოფისში გაიმართა, ოჯახში ძალადობის საკითხებს მიეძღვნა. დისკუსიაში მონაწილეობენ - თამარ საბედაშვილი, გაერო-ს ქალთა ფონდი UNIFEM, ნათია ჩერქეზიშვილი - გაერო-ს განვითარების პროგრამა UNDP, მარი მესხი - ადამიანით ვაჭრობის (ტრეფიკინგის) მსხვერპლთა, დაზარალებულთა დაცვისა და დახმარების სახელმწიფო ფონდის დირექტორი, ირმა ალადაშვილი - ადამიანით ვაჭრობის (ტრეფიკინგის) მსხვერპლთა, დაზარალებულთა დაცვისა და დახმარების სახელმწიფო ფონდის ოჯახში ძალადობის მიმართულების კოორდინატორი, გურამ ცინცაძე - ძალადობისგან დაცვის ეროვნული ქსელის იურისტი, და ანა აბაშიძე - სახალხო დამცველის აპარატის ბავშვისა და ქალის უფლებათა ცენტრის იურისტი.

ნინო ბექიშვილი

თამარ საბელაშვილი

თამარ საბედაშვილი - საქართველოში ოჯახში ძალადობის შესახებ ასეთი ფართომასშტაბიანი კვლევა პირველად ჩატარდა. აქამდე მხოლოდ არასამთავრობო, მათ შორის საერთაშორისო არასამთავრობო ორგანიზაციების მიერ ჩატარებული კვლევები არსებობდა. Amnesty international-ს და ამერიკის იურისტთა ასოციაციას ჰქონდათ მნიშვნელოვანი სოციოლოგიური გამოკითხვები. ოჯახში ძალადობას სწავლობდა აგრეთვე გაერო-ს მოსახლეობის ფონდი. კვლევაში, რომელიც რეპროდუქციულ ჯანმრთელობას შეეხებოდა, ერთ-ერთ კომპონენტად ოჯახში ძალადობაც იყო შესული. კვლევების შედეგები ერთმანეთისგან განსხვავდებოდა: არასამთავრობოების, მათ შორის „კავკასიის ქალთა ქსელის“, გამოკითხვის მიხედვით, ყოველი მეოთხე-მეხუთე ქალი ცხოვრებაში ერთხელ მაინც გამხდარა ძალადობის მსხვერპლი თავისი მეუღლის, ყოფილი მეუღლის ან პარტნიორის მხრიდან. მაშინ, როდესაც რეპროდუქციული ჯანმრთელობის კვლევების ორივე - 1999 და 2005 წლების - მონაცემები ამბობდა, რომ ქალთა მხოლოდ 5,2%25 არის ფიზიკური ძალადობის მსხვერპლი, რაც ნიშნავს, რომ მსხვერპლი ყოველი მეოცე ქალია. ცდომილება საკმაოდ დიდი იყო - სად ყოველი მეოცე და სად ყოველი მეხუთე. ამიტომ, როდესაც მონაცემების შესახებ გვეკითხებოდნენ, ყოველთვის გვიჭირდა ზუსტი პასუხის გაცემა.

კვლევა, რომელიც გაერო-ს მოსახლეობის ფონდმა ადგილობრივ არასამთავრობოებთან ერთად ჩაატარა, მნიშვნელოვანია, რადგან მან რაოდენობრივი თვალსაზრისით ზუსტი ინფორმაცია მოგვცა. მოსახლეობის ფონდის მონაცემთა მიხედვით, ყოველი მეათე-მეთერთმეტე ქალი ცხოვრების მანძილზე ერთხელ მაინც ხდება ძალადობის მსხვერპლი. თუმცა ჩვენ ვთვლით, რომ ის ინფორმაცია, რომელსაც კვლევებით ვიღებთ იმის შესახებ, სად უფრო მეტია ძალადობა, რეგიონებში თუ დედაქალაქში, სხვადასხვა მიზეზთა გამო, საკმაოდ არაზუსტი შეიძლება იყოს. ერთი შეხედვით, თბილისში უფრო მეტად ჩანს ძალადობა, მაგრამ რადგანაც თბილისში მოსახლეობის ინფორმირებულობის დონე მაღალია, სხვადასხვა სერვისები კი - უფრო ხელმისაწვდომი, აქ უფრო გულახდილად საუბრობენ ოჯახში ძალადობის შესახებ, ვიდრე რეგიონებში. ასევე, როდესაც ამბობენ, რომ გაშორებული და ქვრივი ქალები უფრო ხშირად ხდებიან ოჯახში ძალადობის მსხვერპლნი, ესეც არასწორია, რადგან ასეთი ქალები ნაკლებად მალავენ ძალადობის ფაქტებს, გასაგებია, რომ ამის გამო მათ ნაკლები საფრთხე ემუქრებათ.

ნათია ჩერქეზიშვილი - მართლაც, კვლევის წინასწარი მონაცემებიდან ჩანს, რომ ძალადობის ფაქტები რეგიონებში, სოფლად უფრო მეტია, ვიდრე დედაქალაქში. ამის მიზეზი შეიძლება ისიც იყოს, რომ მოსახლეობა თბილისში უფრო მეტადაა ინფორმირებული და ძალადობის მსხვერპლს დაცვის მექანიზმებზე უფრო მეტად მიუწვდებათ ხელი, თემაც ნაკლებადაა ტაბუირებული. სოფლად მცხოვრებ ქალებს კი უფრო უჭირთ ძალადობის თემაზე ოჯახს გარეთ საუბარი, რადგან ეს, როგორც ერთი ოჯახის პრობლემა, ისე განიხილება და ყველა თავს არიდებს სხვის საქმეებში ჩარევას. საზოგადოების აქტიური ქმედებისა და ჩარევის გარეშე კი წარმოუდგენელია ოჯახური ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლა.

მარი მესხი - როდესაც ოჯახში ძალადობაზე ვსაუბრობთ, მინდა ყურადღება მივაქციოთ იმ გარემოებას, რომ ეს მხოლოდ მეუღლეებს ან პარტნიორებს შორის ძალადობას არ გულისხმობს. კანონმდებლობითაც საკმაოდ ფართოა ოჯახის ცნება და რეალობაშიც საკმაოდ ხშირია შემთხვევები, როდესაც ძალადობა არა მხოლოდ მეუღლეებს ან ყოფილ მეუღლეებს შორის ხდება. მარტო კვლევები კი არა, არამედ ჩვენი პრაქტიკაც გვაძლევს საშუალებას ვთქვათ, რომ საკმაოდ გავრცელებულია ფსიქოლოგიური ძალადობაც. შეიძლება მაშინ, როდესაც პოლიცია შემაკავებელ, დამცავ ორდერებს გასცემს, დომინირებდეს ფიზიკური ძალადობა, მაგრამ ფსიქოლოგიური ძალადობა უფრო ხშირია. და კიდევ ერთი, რაც ნამდვილად მიმაჩნია არასამთავრობოების მრავალწლიანი მუშაობის მონაპოვრად, ისაა, რომ უკვე სექსუალური ძალადობის ფაქტების გამოვლენაც ხდება. ზოგადად, ძალადობისა და მით უმეტეს სექსუალური ძალადობის ზუსტი რიცხვის დადგენა ნებისმიერ ქვეყანაში ჭირს, მაგრამ ბოლო დროს სექსუალური ძალადობის ფაქტები უფრო მეტად ვლინდება. მნიშვნელოვანია ისიც, რომ სახელმწიფო აქტიურად ჩაერთო ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლაში.

მარი მესხი

მარი მესხი - უფრო მეტად არა მეუღლის, არამედ ოჯახის სხვა წევრების მხრიდან განხორციელებული სექსუალური ძალადობის ფაქტები ვლინდება. აღსანიშნავია ისიც, რომ საზოგადოების აღშფოთებას და მსხვერპლის მიმართ თანადგომას უფრო მეტად იწვევს ძალადობა, რომელიც ჩადენილია არა მეუღლის, არამედ ოჯახის სხვა წევრების მიერ. საქართველოში მეუღლეებს შორის სექსუალური ძალადობის ფაქტებს საზოგადოება თითქმის არ აღიქვამს გასაკიცხ საქციელად, თუმცა ბოლო ორი წელია აქტიურად ვმუშაობთ პოლიციასთან და პოლიციელები ძალადობის ამ ფორმას უფრო მეტად აღიარებენ პრობლემად, ვიდრე დანარჩენი საზოგადოება, რომელთანაც ჯერ კიდევ ბევრი უნდა ვიმუშაოთ. მენტალიტეტი, მსოფლმხედველობა არ არის იოლი შესაცვლელი, ეს ხანგრძლივი პროცესია.

თამარ საბედაშვილი - როდესაც პარლამენტში «ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ» კანონი გადიოდა, ყველაზე მეტი კამათი სექსუალური ძალადობის დეფინიციამ გამოიწვია და მაშინვე გამოჩნდა, რომ ჩვენი საზოგადოება ამ პრობლემას ვერ აცნობიერებს. ფიქრობენ, რომ რაკი ადამიანი კანონიერ ქორწინებაში იმყოფება, სექსუალურ კავშირზე თანხმობა საჭირო აღარ არის. გინდა თუ არ გინდა, შეგიძლია თუ არა, მეუღლეს ამაზე უარი არ უნდა უთხრა. საზოგადოებას ჯერ კარგად არა აქვს გაცნობერებული, რას ნიშნავს ოჯახში ძალადობა. ეს არ არის უბრალო კონფლიქტი, ამ დროს ერთი განუწყვეტლივ ჩაგრავს მეორეს. ერთი მოძალადეა, მეორე - მსხვერპლი, რომელსაც ამ ფონზე, ცხადია, მძიმე ფსიქოლოგიური პრობლემები უყალიბდება.

ანა აბაშიძე - სწორედ პოლიციის ბრალია, ოჯახში ძალადობის ზუსტი სტატისტიკა რომ არ გვაქვს. ქალს მსხვერპლის სტატუსი რომ მივანიჭოთ და სასამართლოს მივმართოთ, აუცილებლად გვჭირდება დასაბუთება. ხშირად, როდესაც პოლიციას ამა თუ იმ საქმეზე ვთხოვთ გვითხრას, გასცა თუ არა შემაკავებელი ორდერი, პასუხი უმეტესად უარყოფითია. პოლიციელები თვლიან, რომ ერთჯერად კონფლიქტთან აქვთ საქმე და პირველ შემთხვევას ყოველთვის აფორმებენ, როგორც ოჯახურ კონფლიქტს. ასეთი საკანონმდებლო ტერმინი - „ოჯახური კონფლიქტი“ - არც არსებობს. ამიტომაც ხშირად, როცა პოლიციას იძახებენ, დგება ოქმი, მოუწოდებენ მეუღლეებს, რომ შერიგდნენ, და პოლიცია მიდის ისე, რომ არ გაიცემა შემაკავებელი ორდერი, და, შეაბამისად, შემთხვევა არსად რეგისტრირდება, რაც შემდგომ სწორედ მსხვერპლს უქმნის პრობლემას. სახალხო დამცველის ოფისს რამდენიმე განმცხადებელი ჰყავს, რომელიც პოლიციის მიერ ოჯახურ კონფლიქტად გაფორმებული შემთხვევის შემდეგ მრავალჯერ გამხდარა ძალალდობის მსხვერპლი. ისეც ხდება, რომ განმეორებითი გამოძახების დროსაც კი პოლიციელები ისევ შემარიგებელ ოქმებს წერენ.

ირმა ალადაშვილი

გაერო-ს ბავშვთა ფონდის 2007 წლის კვლევის მიხედვით, რომელიც ბავშვებზე ძალადობას ეხებოდა, ბავშვთა დაახლოებით 70%25 განიცდის სხვადასხვა სახის ძალადობას. ოჯახშიც ხშირია ბავშვებზე ძალადობა, მათ შორის გვხვდება საქსუალური ძალადობის ფაქტებიც. სახალხო დამცველის ბოლო საანგარიშო პერიოდში, 2010 წლის იანვრიდან მოყოლებული, ჩვენთან შემოსული განცხადებების საფუძველზე შემიძლია ვთქვა, რომ ოჯახში ძალადობა ბავშვზე, ქალზე და ოჯახის სხვა წევრებზე საკმაოდ ხშირია, მაგრამ ფაქტების უმეტესი ნაწილი სწორედ ბავშვებზე მოდის. მოძალადე შეიძლება იყოს დედა, მამა, პაპა, ნათესავები. თუ მოძალადე ბებია ან პაპაა, მშობლები მოგვმართავენ ხოლმე. გვქონია შემთხვევა, როცა ანონიმურად დაურეკავთ მეზობლებს ან მსხვერპლის მეგობრებს.

ანა აბაშიძე - ვერ ვიტყვით, რომ ბავშვები აქტიურობენ, სულ რამდენჯერმე მოგვმართეს ბავშვებმა და ყველა შემთხვევა ძალიან მძიმე და მწვავე გახლდათ.

ირმა ალადაშვილი - აუცილებლად აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ჩვენთან კანონი „ოჯახში ძალადობის შესახებ“ არსებობის სულ რამდენიმე წელს ითვლის. პოლიცია მუშაობს, მაგრამ ის, რომ ხშირად ძალადობა სწორედ ოჯახურ კონფლიქტად კვალიფიცირდება, ფაქტია. როდესაც პოლიციელებთან ვმუშაობ, სულ ვუხსნი, რომ ძალადობა და კონფლიქტი სხვადასხვა რამეა. მესმის პოლიციისაც, როდესაც ისინი პირველ ჯერზე არ წერენ შემაკავებელ ორდერს, და მიიჩნევენ, რომ უბრალო კონფლიქტთან აქვთ საქმე. ხშირია ფსიქოლოგიური ძალადობაც, რომლის ამოცნობა ძალიან რთულია. არადა, ასეთ შემთხვევებშიც იძახებენ პოლიციას. ამ დროს პოლიციას უჭირს გარკვევა, ძალადობაა თუ ოჯახის წევრებს შორის კონფლიქტი.

მნიშვნელოვანია, რომ ახლახან შინაგან საქმეთა სამინისტრომ სრულიად ახალი დოკუმენტი შეიმუშავა - ოჯახში კონფლიქტების აღრიცხვის ბარათი. თუ გამოძახებული პოლიციელი ჩათვლის, რომ არ არის საჭირო შემაკავებელი ორდერის გაცემა, მაშინ აუცილებლად შეავსებს კონფლიქტების აღრიცხვის ბარათს. რაღაც დროის შემდეგ იარსებებს მონაცემთა ბაზა, რაც პოლიციელს სიტუაციაში გარკვევას გაუადვილებს. აქამდე ასე არ ყოფილა - თუ საჭიროდ ჩათვლიდა, პოლიციელი გასცემდა შემაკავებელ ორდერს თუ არა და - უბრალო ოქმს ავსებდა. ოჯახში ძალადობა არ არის ერთჯერადი აქტი, ის მრავალჯერადი, განმეორებადი ქმედებაა. ელექტრონული ბაზა პოლიციას მთლიან სურათს აჩვენებს და მუშაობას გაუადვილებს.

გურამ ცინცაძე - სისხლის სამართლის კოდექსის 126-ე მუხლი, რომელიც ორ წლამდე პატიმრობას ან ჯარიმას ითვალისწინებს, ამბობს, რომ ძალადობა პერმანენტული უნდა იყოს და მსხვერპლი ფიზიკურ და სულიერ ტანჯვას უნდა განიცდიდეს. სამწუხაროდ, კოდექსის ეს მუხლი ბოლო დრომდე გარკვეულწილად გაყინული იყო. დღეს ის კონტროლზეა აყვანილი, რაც ნიშნავს, რომ პირი, რომელსაც ამ მუხლით გაასამართლებენ, საპროცესო გარიგებით და გირაოთი ვერ გათავისუფლდება. რამდენიმე დღის წინ დააკავეს მოძალადე და სწორედ ეს ბრალდება წაუყენეს. ფაქტია, რომ პოლიციამ ძალიან კარგად იმუშავა. ამ ადამიანს კარგა ხანს უთვალთვალებდნენ, რომ ფაქტზე დაეჭირათ. ის სისტემატურად ძალადობდა და ბოლოს, კოჯრის ტყეში დააკავეს. სხვათა შორის, შემთხვევის ადგილას მეც გახლდით და როცა გამოძიებას შევთავაზე 126-ე მუხლით წაეყვანათ საქმე, პროკურორი და გამომძიებელი დამეთანხმნენ.

გურამ ცინცაძე

თამარ საბედაშვილი - თუკი მსხვერპლის ინტერესებიდან გამოვალთ, ვფიქრობ, იმ გარემოებას, რომ პოლიციელს შეუძლია უბრალოდ აღრიცხოს კონფლიქტი და არ მიანიჭოს მას დანაშაულის კვალიფიკაცია, კრიტიკულად უნდა მოვეკიდოთ. იმის დადგენა, სისტემატური ხასიათი აქვს თუ არა ძალადობას, ნამდვილად შესაძლებელია. თუკი მხოლოდ მსხვერპლს ვერ ენდობა, პოლიციელს შეუძლია გამოკითხოს მეზობლები ან დამსწრე პირები. შემაკავებელი ორდერის გამოცემისას პოლიციელს მეტი შრომა უწევს და ამიტომ ადვილი შესაძლებელია ის კონფლიქტის უბრალო აღრიცხვით დაკმაყოფილდეს.

ანა აბაშიძე - პოლიციელის უბის წიგნაკის შემუშავების პროცესში ჩვენც ვმონაწილეობთ. ვფიქრობ, როცა საქმე ბავშვს ეხება, პოლიციაში ინფორმაციის შესვლისთანავეა აუცილებელი სოციალური სამსახურის ჩართვა. შევისწავლე ევროპის ქვეყნების გამოცდილება და იქ, როგორც კი პოლიცია შეტყობინებას იღებს, მთელი ქსელი იწყებს მუშაობას და სოციალური მუშაკი მაშინვე გადის ადგილზე. პოლიციას არც შეუძლია დაადგინოს აქვს თუ არა ადგილი ფსიქოლოგიურ ძალადობას და ეს არც არის მისი ფუნქცია, მაგრამ თუკი პოლიციელს შეეშველება ის, ვისაც შეუძლია სიტუაციაში სწორად გაერკვეს, შედეგს ნამდვილად უკეთესს მივიღებთ. სრულწლოვანებთან მიმართებით ამის მტკიცება გამიჭირდება, მაგრამ ბავშვთან დაკავშირებით დაბეჯითებით შემიძლია ვთქვა: ნებისმიერი მოქალაქე, რომელიც გაიგებს, რომ ბავშვი ძალადობას განიცდის ან მისი უფლებები ირღვევა, მოვალეა შეატყობინოს სოციალურ სამსახურს.

თამარ საბედაშვილი - მართლაც, მნიშვნელოვანია, რომ ამ მიმართულებითაც დაიწყონ მუშაობა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა. ჯერ საქართველოში არ არის ისეთი ორგანიზაცია, რომელიც მოძალადეებს მათი პრობლემების მოგვარებაში დაეხმარება. დასავლეთში არსებობს ამგვარი კრიზისული ცენტრები, ზოგან მხოლოდ მამაკაცები მუშაობენ და ისინი ეხმარებიან მოძალადეს გააცნობიეროს, რამ გამოიწვია ძალადობა, რა იყო მიზეზი და ა.შ. გურამ ცინცაძე - ჩვენ ვცდილობთ, დავუკავშირდეთ მოძალადეს და მისგანაც შევიტყოთ, რაშია საქმე, გვინდა მასაც მოვუსმინოთ. ვთავაზობთ მოვიდეს ჩვენთან, დავსხდეთ და ვისაუბროთ მის პრობლემაზე. ისეც ხდება, რომ წყვილი ერთად დაიარება ჩვენს ფსიქოლოგთან და ასეთ დროს, როგორც წესი, კარგ შედეგს ვიღებთ.

ირმა ალადაშვილი - საქართველოს კანონმდებლობით გათვალიწინებულია მოძალადეებისთვის სარეაბილიტაციო ღონისძიებების უზრუნველყოფა. უკვე მომზადებულია ოჯახში მოძალადეთა რეაბილიტაციის კონცეფციის პროექტი, რომელიც პოლიტიკის დონეზე განსაზღვრავს, რომ მოძალადეებისთვის რეაბილიტაციის ღონისძიებები აუცილებელი და მნიშვნელოვანია. ეს ამ ეტაპზე საკმაოდ წინ გადადგმული ნაბიჯია, იგი 2009-2010 წლების სამოქმედო გეგმითაც იყო გათვალიწინებული. მომავალში უკვე დავიწყებთ მოძალადეთა რეაბილიტაციის პროგრამებზე მუშაობას. თუმცა, ვფიქრობ, რომ ეს იძულებითი ღონისძიება იქნება, რადგან საეჭვოა ნებაყოფლობით ქართველი მამაკაცი ამგვარ პროგრამაში მონაწილეობას დათანხმდეს.

რაც შეეხება იმ ბრალდებას, რომ კანონი «ოჯახში ძალადობის შესახებ» შეიძლება ხელს უწყობდეს ოჯახების დანგრევას, აღსანიშნავია, რომ ოჯახი მხოლოდ წყვილი არ არის და ძალადობა ოჯახის ყველა წევრზე შეიძლება გავრცელდეს. აქ ბევრი აქტორია და ეს კანონი მხოლოდ მეუღლეებს არ მიემართება. ხშირია მშობლების ძალადობა შვილებზე ან პირიქით - შვილებისა - მშობლებზე. ჩვენ ახლა გვაქვს ძალიან სერიოზული საქმე - დედმამიშვილები ძალადობდნენ ერთ დედმამიშვილზე. მათი დაშლა ვერაფრით ვერ მოხერხდება, კანონი მხოლოდ დროებით ზღუდავს მოძალადეს.

და კიდევ ერთი: ადამიანი მაშინ ახერხებს ძალადობას, როცა მსხვერპლი აბსოლუტურად დაუცველი და უმწეოა. როცა მოძალადე ხედავს, რომ შეიძლება მსხვერპლს დამცველები გამოუჩნდეს, ის თავს იკავებს ძალადობისაგან.

მარი მესხი - რაც შეეხება ოჯახების შენარჩუნებას, ეს იმ დისკუსიის ნაწილია, რომელიც „ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ“ კანონზე მუშაობისას ბევრჯერ წამოიჭრა. ჩვენი მისამართით ხშირად ისმოდა ბრალდება, გინდათ, რომ კანონის მიღების შემდეგ ოჯახები დაინგრესო. არადა, პირიქით, შემაკავებელი ორდერი დროებითი საშუალებაა და იმისკენაა მიმართული, რომ პირველივე შემთხვევაში არ იქნეს მიღებული იმპერატიული ზომა. ორი ვარიანტია - მოხდა კონფქლიტი, რომელიც შეიცავს დანაშაულის ნიშნებს, და მაშინვე იწყება გამოძიება; ამ დროს შეიძლება არ დადგეს სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობა, ადმინისტრაციულ დანაშაულად ჩაითვალოს მომხდარი. და მეორე - შემაკავებელი ორდერი, რომელიც იქითკენაა მიმართული, რომ თავიდან იქნეს აცილებული უფრო მძიმე დანაშაული. თუნდაც მცირე იყოს შანსი, მაინც ვაძლევთ ადამიანებს შესაძლებლობას კრიტიკულად შეაფასონ საკუთარ საქციელი და შეიცვალონ.

თამარ საბედაშვილი - ოჯახში ძალადობა ისეთი ფენომენია, რომელიც არ ცნობს არც ქონებრივ, არც ეთნიკურ, არც კლასობრივ და არც სხვა რაიმე ბარიერს. შეიძლება მაღალ ფენას ეკუთვნოდე, იყო განათლებული, მდიდარი, მაგრამ მაინც აღმოჩნდე მსხვერპლის როლში. ადამიანის მსხვერპლად ქცევა ერთ დღეში არ ხდება. ეს პროცესია. მსხვერპლს საკუთარი რესურსების შეფასების უნარი უქვეითდება და უმწეო ხდება. ამას მოძალადე სისტემატური ზემოქმედების შედეგად ახერხებს. სწორედ იმიტომაა გენდერულ ჭრილში ეს საკითხი საინტერესო, რომ სქესთა შორის უთანასწორობა აქ გადამწყვეტ როლს თამაშობს. თუმცა ოჯახური ძალადობა მარტო ცოლ-ქმარს შორის როდი ხდება, რამდენადაც გასაკვირი არ უნდა იყოს, ის ერთი სქესის წარმომადგენელთა შორისაც გვხვდება. ამ დროს ოჯახის ერთი წევრი მიიჩნევს თავს დომინატად და უფლებამოსილად, რომ ვიღაც დაჩაგროს. დიდი მნიშვნელობა აქვს საზოგადოებისა და ჟურნალისტების ჩართულობასაც, რათა ძალადობა მიუღებელ მოვლენად იქნეს აღიარებული და აღარ იყოს ღიმილისა თუ ქილიკის საგანი. ჩვენთან ხშირად გაიგონებთ, რა მოხდა, ერთი ორჯერ თუ წამოარტყა კაცმა ცოლსო. თუკი საზოგადოებისთვის ძალადობა ისეთივე მიუღებელი იქნება, როგორი მიუღებელიც ქურდობა, მაშინ მოძალადესაც ძალაუნებურად შეეცვლება ცნობიერება.

მოძალადის რეაბილიტაცია მხოლოდ იმ შემთხვევაშია გამართლებული, როცა ის თვითონ ხვდება, რომ რაღაც უჭირს და შველას ითხოვს. სხვა ქვეყნების გამოცდილებაც გვიჩვენებს, რომ იძულებით რეაბილიტაციას დიდი შედეგი არ მოსდევს. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანია სოციალური სამსახურის როლი. სოცმუშაკების ჩართულობა გათვალისწინებულია ოჯახში ძალადობის კანონმდებლობითაც, მაგრამ ჩვენთან ამ მიმართულებით ჯერჯერობთ ბევრი არაფერი გაკეთებულა. ველოდებით ჯანდაცვის სამინისტროს სოციალური დახმარების სააგენტო რა ნაბიჯებს გადადგამს. ბავშვებთან უკეთესი სიტუაციაა, ქალებთან კი სოცმუშაკები თითქმის არ მუშაობენ.

ნათია ჩერქეზიშვილი

ნათია ჩერქეზიშვილი - სანამ საზოგადოება არ ამოიღებს ხმას და შემწყნარებელი იქნება ოჯახში ძალადობის მიმართ, ძნელია დადებით შედეგზე საუბარი. ფაქტია, რომ ჩვენთან ქალი ხშირად მოძალადესთან გაყრას ვერ ახერხებს სხვადასხვა მიზეზის გამო. მსხვერპლს ხშირად წასასვლელი არსად აქვს, ზოგჯერ საკუთარ მშობლებთანაც კი არ მიესვლება. ალბათ საჭიროა ამ მხრივ გადავხედოთ დღევანდელ კანონმდებლობას. სასურველია კანონმდებლობა უფრო მკაცრი იყოს მოძალადის მიმართ და მოხდეს არა მსხვერპლის, არამედ მოძალადის განცალკევება და მსხვერპლის უფრო ეფექტური დაცვა. ოჯახის შექმნისას ქონების პატრონები, როგორც წესი, მშობლები არიან. ერთობლივი თანაცხოვრების პერიოდში კი მხოლოდ გარკვეული ნაწილი ახერხებს უძრავი ქონების შესყიდვას. ძალადობის მსხვერპლი, თუნდაც მას ხუთი ან ათი შვილი ჰყავდეს, თავშესაფრის გარეშე რჩება და ურჩევნია მოძალადესთან განაგრძოს ცხოვრება. მუდმივი სტრესი მსხვერპლს მოძალადედ აქცევს ხოლმე. მსგავსი მაგალითები საქართველოში გამოვლინდა. ამ ბოლო ხანს იმატა შემთხვევებმა, როცა მსხვერპლი თვითონ ხდება მოძალადე, დღესდღეობით რამდენიმე ქალი სასჯელს იხდის სწორედ როგორც მოძალადე.

ანა აბაშიძე - კანონი ამბობს, რომ შეგიძლია საერთო ქონებიდან მიიღო ანაზღაურება იმ რაოდენობით, რაც რეაბილიტაციისთვის გჭირდება, და შეიძლება ეს სასამართლოს გზით მოითხოვო. რაც შეეხება ერთად შეძენილი ქონების გაყოფას, ახლა უზენაესმა სასამართლომ გააკეთა შენიშვნები, რომლის მიხედვითაც, საკუთრების უზენაესობიდან გამომდინარე, ერთი ადამიანის საკუთრებას მეორე არ უნდა ეხებოდეს. თუკი ქონება ჩემი შეძენილია, თუნდაც ქორწინებაში ყოფნის დროს, და საჯარო რეესტრში ჩემზეა გაფორმებული, მაშინ ის, მოძალადე ვარ თუ მსხვერპლი, მე უნდა დამრჩეს. მსხვერპლის დასაცავადაც და მოძალადის დასაცავადაც სხვა საშულებები არსებობს და საკუთრების უფლების უზენაესობა არ უნდა შეილახოს, ეს არაკონსტიტუციური იქნება. უზენაესმა სასამართლომ თქვა, რომ ქონება გაიყოფა საჯარო რეესტრის ჩანაწერის მიხედვით, ანუ, ვინც მესაკუთრეა, ქონება იმას რჩება. როცა მეუღლეები ერთობლივად იძენენ უძრავ ქონებას, მათ თანასაკუთრება უნდა დაარეგისტრირონ და ამ შემთხვევაში ის გაიყოფა.

ანა აბაშიძე

თამარ საბედაშვილი - გაერო-ს ქალთა ფონდი, შვედეთის განვითარების სააგენტოს მხარდაჭერით, ახორციელებს პროექტს, რომლის პარტნიორები არიან „ძალადობისგან დაცვის ეროვნული ქსელი“, სახალხო დამცველის ოფისი და არასამთავრობო ორგანიზაციები „სახლი“ და „ამაგდარი“. „ძალადობის ეროვნულ ქსელი“ ჩვენი ფინანსური მხარდაჭერით ოჯახში ძალადობის მსხვერპლთა ორ ახალ თავშესაფარს აშენებს. მალე მთელი ქვეყნის მასშტაბით ცხელი ხაზი ამუშავდება. სახალხო დამცველის ოფისში ახლახან შექმნილ ქალთა და ბავშვთა უფლებების დაცვის ცენტრს ქალთა უფლებებზე მუშაობის კუთხით ადამიანური რესურსით ვაძლიერებთ. ავიყვანეთ ხუთი იურისტი, რომლებიც რეგიონულ ოფისებში და თბილისში იმუშავებენ. ეს უფასო იურიდიულ დახმარებასა და სხვადასხვა სახის კონსულტაციებს გულისხმობს. „ძალადობისგან დაცვის ეროვნული ქსელთან“ ერთად პოლიციის აკადემიას მოქმედი და მომავალი პოლიციელებისთვის ოჯახში ძალადობის საკითხებზე სასწავლო კურიკულუმის შემუშავებაში ვეხმარებით. ჩვენ ვაფასებთ იმას, რასაც პოლიცია აკეთებს, მაგრამ გვინდა უფრო გავზარდოთ მისი ქმედითობა ამ მხრივ. არასამთავრობო ორგანიზაცია „სახლი“ მუშაობს სტანდარტებზე, აქაც ბევრი თემაა - მსხევრპლთან დამოკიდებულება, თავშესაფრის შინაგანაწესი, კონფიდენციალობის საკითხები და სხვ. „ამაგდარს“ ვეხმარებით შედარებით რეაბილიტირებულ მსხვერპლთა დასაქმებაში. ისინი იღებენ ფსიქოლოგიურ დახმარებას, სწავლობენ როგორ წარმოაჩინონ ინტერვიუზე თავი კარგად, როგორ დაწერონ CV და სხვ., ეუფლებიან კომპიუტერს, ინგლისურს და ბუღალტერიას. „ამაგდარი“ მათთვის ეძებს ვაკანსიებს და უკვე მოხერხდა რამდენიმე ადამიანის დასაქმება.

მარი მესხი - გაერო-ს დახმარებით ორი თავშესაფრის რემონტი დავიწყეთ გორში და თბილისში. სექტემბრისთვის ორივე ამ ქალაქში უკვე იქნება ორი ახალი თავშესაფარი 15 სულზე. ეს ძალიან მნიშვნელოვანია საიმისოდ, რომ მოვახერხოთ მსხვერპლთა განსახლება და რეაბილიტაცია.

ნათია ჩერქეზიშვილი - გაერო-ს სხვადასხვა სააგენტო, თავისი პროფილიდან და კომპეტენციიდან გამომდინარე, მუშაობს ძალადობის, მათ შორის ოჯახური ძალადობისა და ქალთა მიმართ ყველა სახის ძალადობის, აღმოსაფხვრელად. ქალთა ფონდის საქმიანობის შესახებ თამარმა უკვე ისაუბრა. გაერო-ს ბავშვთა ფონდი მუშაობს ბავშვების მიმართ ძალადობის აღმოსაფხვრელად. გაერო-ს განვითარების პროგრამა, თავისი კომპეტენციიდან და სტრუქტურიდან გამომდინარე, აქცენტს აკეთებს იმაზე, რომ ქვეყანაში შეიქმნას შესაბამისი გარემოპირობები, კანონმდებლობა იყოს გამართული და სახელმწიფო სტრუქტურები, რომელიც ამ მიმართულებით მუშაობენ, კიდევ უფრო ეფექტურნი გახდნენ. ჩვენ მიერ განხორციელებულ პროექტებში - „სასამართლო ხელისფლების მხარდაჭერის“, „იურიდიული დახმარების სამსახურის მხარდაჭერის“, სახალხო დამცველის აპარატის გაძლიერებისა და სხვა პროექტებში - ვატარებთ ტრენინგებს კანონზე „ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ“, რათა უფრო ეფექტურად მოხდეს ამ კანონის გამოყენება. ასევე, სახალხო დამცველთან არსებულ რელიგიურ და ეთნიკურ უმცირესობათა საბჭოსთან ერთად არაერთი საინტერესო შეხვედრა მოეწყო და დისკუსია გაიმართა ოჯახში ძალადობის აღმოფხვრასთან დაკავშირებით. ჩვენი საქმიანობით ვცდილობთ ხელი შევუწყოთ საზოგადოების ცნობიერების ამაღლებას.

როგორც მოგეხსენებათ, გაერთიანებული ერების ორგანიზაცია გმობს ოჯახში ძალადობას და ამასთან ძალადობას ქალთა მიმართაც. ამ მხრივ მნიშვნელოვანია, რომ 2008 წლიდან დაიწყო ახალი მოძრაობა, რომელსაც გაეროს გენერალური მდივანი პან კი მონი უდგას სათავეში და რომლის დევიზია „განვვითარდეთ, რათა დავძლიოთ ძალადობა ქალებზე“. კამპანია 2015 წლამდე გაგრძელდება და მის დასრულებამდე შემდეგი ამოცანები უნდა იყოს მიღწეული გაეროს წევრ ქვეყნებში:

აღსანიშნავია, რომ ამავე კამპანიის ფარგლებში შემუშავებულია სამოქმედო მიმართულებები როგორც მთავრობებისა და ადგილობრივი ხელისუფლებისთვის, ასევე საგანმანათლებლო ინსტიტუტების - უნივერსიტეტებისა და სკოლებისათვის, ბიზნესსექტორის წამომადგენლობებისა და სამოქალაქო საზოგადოებისათვის. მინდა გაცნობოთ აგრეთვე, რომ მოქმედებს მამაკაც ლიდერთა ქსელი, რომლის წევრები არიან ისეთი ცნობილი სახეები, როგორიცაა პაოლო კოელიო, არქიეპისკოპოსი დესმონ ტუტუ და სხვა.

თამარ საბედაშვილი - გაერო-ს ქალთა ფონდი პრინციპულად არ ატარებს მედიასთან ტრენინგებს, რადგან მიგვაჩნია, რომ ჟურნალისტს, რომელსაც ეს თემა აინტერესებს, ინფორმაციის მოპოვება ნამდვილად არ უნდა გაუჭირდეს. რაც არ უნდა ვამეცადინოთ ისინი, თუკი თვითონ არ დაინტერესდებიან ამ საკითხებით, მაინც არაფერი გამოვა. დღეს უამრავი ღონისძიება ტარდება, ამდენი არასამთავრობო ორგანიზაცია მუშაობს ჟურნალისტებისთვის და ინფორმაცია ხელმისაწვდომია.

გურამ ცინცაძე - შემიმჩნევია, რომ, თუ ცემის ფაქტი არ მოხდა ან რაიმე კრიმინალური შემთხვევა, ჟურნალისტები ამ საკითხით არც ინტერესდებიან. მაგალითად, ფსიქოლოგიური ძალადობის თემა მათ არ აინტერესებთ.

მარი მესხი - მედიასთან ბევრი პრეტენზია მაქვს, მათ შორის ამ კონკრეტულ საკითხთან დაკავშირებითაც. მედია ის რგოლია, რომელსაც ბევრი კარგი რამის გაკეთებაც შეუძლია და ბევრის გაფუჭებაც, გააჩნია, როგორ მიაწვდიან ინფორმაციას მკითხველს თუ მაყურებელს. მახსოვს, გვქონდა ერთი საკმაოდ მძიმე შემთხვევა. მსხვერპლს ძალიან ვუფრთხილდებოდით, მაგრამ მისი ისტორია დატალურად, მისი და მოძალადის სახელითა და გვარითურთ რამდენიმე გაზეთმა დაბეჭდა. ერთგან სტატიის დასაწყისში სახელი და გვარი ეწერა, შემდეგ კი - ინიციალები. მერე ტელეგადაცემაც მიუძღვნეს ამ ამბავს, თანაც იმ დროს, როცა ჯერ განაჩენი არც იყო გამოტანილი. გადახედეთ ყვითელ პრესას, სავსეა არაკორექტული მასალებით და უმეტესად სრულიად არაპროფესიონალურად ხდება ამ თემის გაშუქება.

თამარ საბედაშვილი - ცნობიერების ამაღლება, მართლაც, ძალიან მნიშვნელოვანია. ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ ყოვეწლიურად თექვსმეტდღიან კამპანიას ვაწყობთ, რომელიც 25 ნოემბერს იწყება და 10 დეკემბერს მთავრდება. ამ დროს ბევრი ღონისძიება ტარდება. მაგრამ, სამწუხაროდ, მივხვდით, რომ ხშირად ჩვენი მესიჯები ეფექტური არ არის და საზოგადოების ცნობიერების ცვლილებას არ იწვევს. როდესაც ვამბობთ „დავძლიოთ ოჯახში ძალადობა“ ან „გავერთიანდეთ ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ“ ბევრისთვის ტერმინი „ოჯახში ძალადობა“ უცხოა, ადამიანებს ამ დროს საკუთარი ოჯახი არ ახსენდებათ და არ უჩნდებათ განცდა, რომ ეს მათი პრობლემაცაა. როგორც ჩანს, უფრო შემოქმედებითად უნდა მივუდგეთ ამ საკითხს, უფრო აქტიურები და უფრო აგრესიულებიც კი უნდა გავხდეთ. ერთ ამბავს გავიხსენებ: ესპანეთში გასული საუკუნის 90-იან წლებში ტელევიზიით გამოვიდა ქალი და თავის ისტორიას მოჰყვა. თქვა, რომ წლების მანძილზე ძალადობის მსხვერპლი იყო. მეორე დღეს მას მოძალადემ ბენზინი გადაასხა და ცოცხლად დაწვა. სწორედ ამ ფაქტის შემდეგ მიხვდა მთელი ესპანეთი, რა მძიმე პრობლემასთან ჰქონდა საქმე. ეს ტრაგიკული გამოცდილებაა. დაახლოებით ამგვარი ფაქტები საქართველოშიც ხდება და ჩვენთვის ამის შესახებ ცნობილია. მნიშვნელოვანია ჟურნალისტების ჩართულობა, პოპულარული და ავტორიტეტული მამაკაცები ღიად უნდა გამოვიდნენ ოჯახში ძალადობის წინააღმდეგ. გაერო-ს ქალთა ფონდმა მიმართა რაგბის ფედერაციას და ის მონაწილეობას მიიღებს ჩვენს კამპანიაში. ჟურნალი «ლიბერალი» გამოეხმაურა ამ თემას და გაერო-ს მოსახლეობის ფონდის უკანასკნელი კვლევის შესახებ გამოაქვეყნა მასალა. ახლა საზოგადოებრივ არხზე მზადდება გადაცემა, მაგრამ ეს ყველაფერი საკმარისი არ არის. ხშირად სოციალური რეკლამებიც ისეა მომზადებული, რომ ძნელი გასაგებია, რისი თქმა უნდათ.

ზოგადად, ოჯახი ის კერძო ადგილია, სადაც, როგორც მამაკაცს ეგონა, თვითონ იყო ბატონ-პატრონი და მას იქ ყველაფერი ეპატიებოდა. დღეს სწორედ ამ სფეროს რეგულირება ხდება, რაც საზოგადოებისთვის ჩვეულებრივი და უბრალო ამბავი არ არის. ოჯახი ქართულ კულტურაში არა მხოლოდ პრივატული ადგილი იყო, არამედ ადგილი, სადაც საკუთარი თავი შეგეძლო გამოგეხატა და ამ სივრცის გახსნა, გასაჯაროება საკმაოდ ძნელია. როდესაც «ცხელი ხაზი» ამუშავდება, ჩვენ დიდი სარეკლამო კამპანიის გაჩაღებას ვაპირებთ.

ირმა ალადაშვილი - ამ თემაზე სატელევიზიო გადაცემებს შეიძლება ტიტრებად გასდევდეს ძალიან მკაფიო და ნათელი მესიჯები. შეიძლება ადამიანმა მთელი გადაცემა არც ნახოს, მაგრამ თუნდაც ათი წუთი რომ უყუროს ეკრანს, ეს ტიტრები თვალში მოხვდება და დაამახსოვრდება. ძალიან მნიშვნელოვანია სკოლის პედაგოგების მომზადებაც ამ კუთხით. მასწავლებლები უმეტესად ქალები არიან და ხშირად თვითონ ხდებიან ძალადობის მსხვერპლნი.

ნათია ჩერქეზიშვილი - დიდი ხანი არ არის, რაც ამ თემაზე საუბარი დაიწყო საქართველოში. წლების მანძილზე ეს ტაბუირებული თემა იყო. იმისათვის, რომ საზოგადოების ცნობიერება შეიცვალოს, კომპლექსური მიდგომაა საჭირო. აუცილებელია საზოგადოების ცნობიერების ამამაღლებელი თანმიმდევრული და კარგად ორგანიზებული კამპანიის ჩატარება, რომელიც გულგრილს არავის დატოვებს.

ოჯახური ძალადობის შესახებ სტერეოტიპების დარღვევა ნიშნავს, რომ ყველამ: მსხვერპლმაც და საზოგადოებამაც თქვას ის, რასაც გრძნობს და რაც აწუხებს; ჩვენი შეხვედრის მიზანია, რომ ამ ადამიანებმა ამოიღონ ხმა. არ დამალონ ძალადობის ფაქტი, არ ილაპარაკონ მხოლოდ ის, რაც სოციალურად მისაღები და სტერეოტიპებით გამყარებულია. სამი დღის წინ ქალი და ბავშვი იყვნენ ჩვენთან მოსული და ცენტრის თანამშრომლები მათთვის დახმარების აღმოჩენას ცდილობდნენ. ისინი ფაქტობრივად ვერ მეტყველებდნენ, შოკირებულები იყვნენ, ვინაიდან მათზე განხორციელდა როგორც ფსიქიკური, ასევე ფიზიკური ძალადობა. მოგვიანებით მოსული პოლიციის თანამშრომლები გაკვირვებულები ეკითხებოდნენ, რატომ არ დარეკეს პირდაპირ პოლიციაში და რატომ მივიდნენ სახალხო დამცველს აპარატში. ამისი ახსნა ადვილი არ არის... აქედან გამომდინარე, ჩვენ დიდი პასუხისმგებლობა გვაკისრია. ამ თემაზე უნდა იყოს მუდმივი დისკუსია საზოგადოებაში, შევეცადოთ, დავარღვიოთ მსხვერპლისა და მოძალადის ჩაკეტილი წრე; გავმართოთ გულახდილი, ღია საუბარი, ნუ იქნება ეს თემა ტაბუირებული.

გიორგი ტუღუში
საქართველოს სახალხო დამცველი

ანა არგანაშვილი

შესავალი

საზოგადოების მიერ საკუთარი და სხვათა უფლებების ცოდნა ის კომპონენტია, რომელიც ამ უფლებების დაცვას შესაძლებელს ხდის. თუმცა უფრო მნიშვნელოვანი ალბათ ამ უფლებების გაცნობიერებული აღქმაა და არა მათზე მექანიცისტური აპელაცია. უფლებების გააზრების შესახებ სხვადასხვა მიდგომა შეიძლება არსებობდეს და ამ თემას მხოლოდ სამართალმცოდნეები ვერ ამოწურავენ. სამართლებრივი ცნობიერების საფუძველი ადამიანის აზროვნებისა და ემოციის სფეროთა შორის გარკვეული თანაფარდობაა, რომლის გამოსაკვლევადაც სოციალური მეცნიერებების დისკურსი უნდა იქნეს გამოყენებული. მაგალითისთვის, ემილ დურკჰეიმმა შემოიტანა ცნება - მექანიკური და ორგანული სოლიდარობის კონტრასტი (1893), რომლის თანახმადაც ადამიანს სხვათა მიმართ სოლიდარობის გრძნობა არა მხოლოდ მათთან საკუთარი თავის მსგავსების გამო უნდა გაუჩნდეს; საზოგადოების განვითარების ერთ-ერთ ინდიკატორად ორგანული სოლიდარობის ფენომენი განიხილება, რომელიც ინდივიდებს სხვა ადამიანების პრობლემის მიმართ სოლიდარობას იმისგან დამოუკიდებლად აკისრებს, განუცდიათ თუ არა მათ თავად ასეთი პრობლემები.

ოჯახური ძალადობის სფერო დიდი ხნის მანძილზე განიხილებოდა ორ ადამიანს შორის კერძო ურთიერთობის პრობლემად, რომელშიც სოციუმის სხვა წევრები თუ სახელმწიფო არ ერეოდნენ. მაგრამ 1992 წელს გაეროს ქალთა დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის კომიტეტმა მიიღო მეცხრამეტე ზოგადი ხასიათის რეკომენდაცია, რომელიც საერთაშორისო ორგანიზაციების მიერ მიღებული ერთ-ერთი პირველი დოკუმენტი იყო, რომელმაც ოჯახური ძალადობა ადამიანის უფლებათა სფეროს მიაკუთვნა. ფაქტობრივად, ამ რეკომენდაციამ დაანგრია ის სტერეოტიპი, რომ ოჯახური ძალადობა არის კერძო ურთიერთობის თემა ორ ან მეტ ადამიანს შორის, და ხაზგასმით აღნიშნა, რომ სახელმწიფო ვალდებულია დაიცვას ქალის უფლებები ყველა მიმართულებით, მათ შორის ოჯახური ძალადობის კუთხითაც.

გაეროს ქალთა მიმართ დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ კონვენციის მე-5 მუხლში აღნიშნულია, რომ მამაკაცთა და ქალთა ქცევის თაობაზე საზოგადოებაში არსებობს ცრურწმენები და ადათ-წესები, რომლებიც შესაძლოა ხელს უშლიდეს ქალთა დაცვას ოჯახური ძალადობისგან (და არა მარტო). ამ ადათ-წესების შესაცვლელად კონვენციაზე ხელმომწერმა სახელმწიფოებმა ყველა საჭირო ზომები უნდა მიიღონ.

საზოგადოებრივი ცრურწმენები კულტურული მემკვიდრეობის (ფართო გაგებით) ნაწილია და თითოეულ ინდივიდში იმ აზრობრივ-ემოციურ განწყობად გადადის, რაზედაც ზემოთ გვქონდა საუბარი. აზრობრივი სტრუქტურა გარკვეული კოგნიტური შაბლონის არსებობაა ადამიანის ცნობიერებაში. მაგ.: „ქალის ადგილი სამზარეულოშია და მას განათლების მიღება არ სჭირდება“. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ამგვარი შაბლონი ადვილად შეიცვლება, თუ კონკრეტულ ინდივიდს თანამედროვე ადამიანის უფლებებზე დაფუძნებულ მიდგომას გავაცნობთ და დისკრიმინაციის არამართებულობაზე ვესაუბრებით. მაგრამ სწორედ მექანიკურად თანმხლები ემოცია უშლის ხელს ამ ინფორმაციის გააზრებას და ქცევაში რეალიზაციას. უფრო მეტიც, კოგნიტური შაბლონის ემოციურმა მუხტმა შესაძლებელია უკურეაქციაც გამოიწვიოს ინდივიდში და მან უფრო ძლიერად დაუჭიროს მხარი ირაციონალურ მტკიცებულებას. სოციალური ფსიქოლოგები ხომ დიდი ხანია ამტკიცებენ, რომ ადამიანის იდენტობა და მე - კონცეფცია ბავშვობაში დასწავლილ და განმტკიცებულ ღირებულებებზე დგას. ხოლო ამ ღირებულებების უეცარმა დევალვაციამ შესაძლებელია ადამიანი ფუნდამენტის გარეშე დატოვოს და უფესვებო ხეს დაამსგავსოს. ეს ფუნდამენტიც, ისევე როგორც კოგნიტური შაბლონები, უხილავია და ავტომატურად წარმართავს პიროვნების ქცევას.

სიფრთხილით უნდა მოხდეს თუნდაც საზოგადოებრივი სტერეოტიპების ნელი, თანაზომიერი ცვლილება, რათა ამან უეცარი კულტურული შოკი არ გამოიწვიოს. ამის თავიდან ასაცილებლად დასავლეთის საზოგადოებებში აქტიურად გავრცელდა „თანამონაწილეობითი ქმედების“ (პარტიციპატორყ აცტიონ) კონცეფცია, რომელიც თანამონაწილეობითი საზოგადოებრივი ცვლილების განხორციელებას გულისხმობს. ანუ, ადამიანები, რომლებიც ცვლილების სამიზნე ჯგუფს წარმოადგნენენ, თავად ახორციელებენ ცვლილებას და ამ ცვლილების ინიციატორები ხდებიან.

საქართველოს სახალხო დამცველის ოფისისათვის ადამიანის უფლებების შესახებ საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელება ერთ-ერთი ორგანული ფუნქციაა. ამგვარი საქმიანობები ხორციელდება როგორც თბილისში, ისე რეგიონებში და მათი მთავარი მახასიათებელი საჯარო დისკუსიის ფორმატია, რომელიც საშუალებას აძლევს შეხვედრაში მონაწილე ყველა მხარეს საკუთარი მოსაზრება გამოთქვას განსახილველ თემაზე.

2010 წლის 22 ივლისს, საქართველოს სახალხო დამცველის ოფისის ბავშვისა და ქალის უფლების ცენტრის ინიციატივითა და გაეროს განვითარების პროგრამის პროექტის „საქართველოს სახალხო დამცველის აპარატის გაძლიერება“ მხარდაჭერით ჩატარდა შეხვედრა ოჯახური ძალადობის თემაზე, რომელშიც მონაწილეობდნენ სახალხო დამცველის ოფისთან არსებული რელიგიათა და ეთნიკურ უმცირესობათა საბჭოს წარმომადგენლები, ოჯახური ძალადობის პრევენციისა და მსხვერპლთა დაცვის სფეროში მომუშავე სახელმწიფო, საერთაშორისო და არასამთავრობო ორგანიზაციები.

შეხვედრას არ ჰქონია წინასწარგანსაზღვრული დღის წესრიგი.

წარმოდგენილი იყო მხოლოდ ოჯახური ძალადობის ორი მსხვერპლის - ქალისა და ბავშვის - რეალური შემთხვევები (კონფიდენციალობის დაცვით), ხოლო იქ დამსწრეთა მიმართ იყო მოლოდინი: ყველა კონვენციური თუ არაფორმალური საშუალებით ამ ორი მსხვერპლის გადარჩენის გზები გამოეძებნათ.

რეალური შემთხვევების განხილვამ მონაწილეები პრობლემების სათავის ანალიზამდე მიიყვანა.

სტერეოტიპები

რამდენადადც თავად სტერეოტიპია უცვლელი, იმდენადვე სტერეოტიპებზე ჩვენი წარმოდგენაა რიგიდული. იქნებ ფრაზა: „სტერეოტიპების შეცვლა რთულია“ მხოლოდ პასუხისმგებლობის თავიდან აცილების საშუალებაა? სად იბადებიან სტერეოტიპები და უდევს მათ წარმოშობას საფუძვლად?

ეთერ თოფჩიაშვილი-გიგინეიშვილი, ებრაელ ქალთა საზოგადოება „ეცხაიმის“ ხელმძღვანელი: სწორედაც: სტერეოტიპები მომდინარეობს ყველა ეთნიკური ჯგუფისათვის საერთო რელიგიური საწყისიდან, იმ წინადადებიდან, რომელიც ბიბლიაში წერია - ქალი მამაკაცის ნეკნისაგან შეიქმნაო, რითაც მამაკაცის მიმართ ქალის დაქვემდებარებულ როლს ამართლებენ და მოითხოვენ, რომ ქალი აუცილებლად ყველაფერში დაემორჩილოს მამაკაცს (იუდაიზმში ამ წინადადებას ცოტა განსხვავებული განმარტება აქვს). აუცილებელია მამაკაცებმა გაითავისონ, რომ ღმერთმა ქალიც და მამაკაციც თანაბარნი გააჩინა. ბიბლიაში ორ ადგილას წერია, რომ ღმერთმა შექმნა ისინი - ქალი და კაცი - ადამიანად. ეს უნდა შეიგნონ მამაკაცებმა.

ალა ბეჟენცოვა, ასოციაცია „მრავალეთნიკური საქართველოს ქალები“-ს წარმომადგენელი, საუბრობს ისლამური რელიგიის არასწორი ინტერპრეტაციის საშიშროებაზე: ისლამს ხშირად ქალთა დისკრიმინაციის წყაროდ მოიხსენიებენ. ყურანის მეოთხე სურას ქალი ეწოდება და იქ ჩამოთვლილა ყველა უფლება და ვალდებულება, რასაც ყურანი და ისლამი ანიჭებს და აკისრებს ქალს. ძალიან ხშირად, როდესაც ჩვენი ორგანიზაცია ისლამის ლიდერებს გაეროს ქალთა კონვენციაზე ესაუბრება, ვიშველიებთ ყურანს, რომელიც ათასშვიდასი წლის წინ შეიქმნა. თუ განათლებული რელიგიური ლიდერი უშუალოდ ყურანის ტექსტს დაეყრდნობა და არა მის კომენტარს, მაშინ იგი სწორად განუმარტავს საზოგადოებას, რომ რეალურად ისლამი პროგრესული რელიგიაა და არ გულისხმობს კაცის უპირატესობას ქალზე. თავსაბურავის შესახებ ყურანში წერია, რომ ქალი და კაცი ორივე უნდა იბურავდეს თავს.

რელიგიური თემისა და რელიგიური ლიდერების როლი ოჯახური ძალადობის პრობლემის დაძლევაში

რა ცვლის სტერეოტიპებს და რამდენად მნიშვნელოვანია სახელმწიფომ თანამშრომლობისთვის ადგილობრივ ეთნიკური და რელიგიური თემის წარმომადგენლებს მიმართოს?

რუსუდან გოცირიძე, საქართველოს ევანგელურ-ბაპტისტური ეკლესია: ეს საშინელი პროცენტული მაჩვენებელი, რომლის თანახმადაც საქართველოში კვლევის ფარგლებში გამოკითხული მოსახლეობის 70%25 ოჯახურ ძალადობას კერძო ხასიათის დავად მიიჩნევს, ხოლო 35%25 ამართლებს მას, ვთვლი, რომ დიდწილად რელიგიური ჯგუფების მარცხიც არის. როცა მოძღვართან მიდის დალურჯებული, ნაცემი ადამიანი და მოძღვარი უკან აბრუნებს მას თავის მოძალადე ქმართან, ეს ძალიან ცუდ სიგნალს აძლევს მთელ თემს, მთელ სამრევლოს. არცერთი რელიგია არ ამართლებს ძალადობას და ყველა რელიგიამ ამას უნდა ჩასჭიდოს ხელი და განსაკუთრებული ყურადღება მიაქციოს ძალადობას დაუცველის მიმართ. რელიგიური უმცირესობის წარმომადგენელი ქალები ორმაგი დაუცველობის წრეში არიან მოქცეულნი და მე მიმაჩნია, რომ რელიგიურმა ლიდერებმა თავისი წილი პასუხისმგებლობა უნდა იკისრონ ამ საშინელ მაჩვენებლებზე. იმას კი არ უნდა ელოდებოდე, როდის მოგადგება დალურჯებული ქალი, არამედ მოძღვრებასა და ქადაგებებში უნდა მოხდეს ძალადობის დაგმობა.

ხათუნა გოგიძე, კათოლიკურ ეკლესიასთან არსებული არასამთავრობო ორგანიზაცია „ინერ ჯორჯია“: კათოლიკური ეკლესიის რესურსების შესახებ მინდა ვისაუბრო. ნამდვილად, სანამ დალურჯებული ქალი მოვა, იქამდე ძალიან აქტიური მუშაობა უნდა მიმდინარეობდეს მრევლის წევრებთან. კათოლიკურ ეკლესიაში არის სათანადო რესურსები, ასეთია ანიმატორული ჯგუფების მუშაობა წყვილებს შორის. არიან წყვილები, რომლებიც უკვე თავად მუშაობენ მრევლის წევრებთან და შემუშავებული აქვთ გეგმაზომიერი მუშაობის სტრატეგია. მუშაობა სხვადასხვა თემებზე მიმდინარეობს, მათ შორის ძალიან მნიშვნელოვანია ქალთა და მამაკაცთა თანასწორობა და ჰარმონიული ურთიერთობის აწყობა. ჩამოყალიბებული გვაქვს მშობელთა სკოლა. მე მიმაჩნია, რომ ძალიან მნიშვნელოვანია აღმზრდელობითი მუშაობა, რადგან ყოველივე ამის სათავე ბავშვობაშია. თუ მამაკაცი ძლადობს ოჯახში, საფიქრებელია, რომ ის ბავშობაში მაყურებელი იყო ოჯახური ძალადობისა ან თავად იყო ამისი მსხვერპლი. დაგროვილი აგრესია მას თავის ოჯახის წევრებზე გადააქვს. ამიტომ აღმზრდელობით საქმიანობას ბავშვებში უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება. ჩვენ მარტო კათოლიკური ეკლესიის მრევლთან კი არ ვმუშაობთ, არამედ სხვა რელიგიურ თემთა წარმომადგენლებთანაც.

ლეილა ხონელიძე, საქართველოს სახარების რწმენის ეკლესია: კათოლიკური ეკლესიის მოძღვარი ყოველთვის თავად არეგულირებს ამ პრობლემას. მე გახლავართ ეკლესიასთან არსებული საოჯახო კომისიის წევრი. ძალიან მნიშვნელოვანია ჩვენს ეკლესიაში ჯვრისწერისთვის მომზადების კურსი. ამ კურსის გავლის გარეშე ვერცერთი წყვილი ვერ დაიწერს ჯვარს. ამ საქმეში მოძღვარი, კომისიის წევრები და ფსიქოლოგები არიან ჩართულნი. გვაქვს ორთვიანი და უფრო ხანმოკლე კურსები. როცა მოძღვარი დარწმუნდება, რომ წყვილი მზად არის ქორწინებისთვის და მათ მართლა უყვართ ერთმანეთი, მხოლდ ამის შემდეგ იძლევა ჯვრისწერის ნებას.

ეთერ თოფჩიაშვილი-გიგინეიშვილი, ებრაელ ქალთა საზოგადოება „ეცხიმის“ ხელმძღვანელი : დიდი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს რაბინების მუშაობას მრევლის მამაკაც წევრებთან, რადგან რელიგიური მოღვაწენი ძალიან დიდ ავტორიტეტს წარმოადგენენ ყველა რელიგიურ თემში. საჭიროა რელიგიურ ლიდერებთან შეხვედრა და იქ უნდა დაისვას სწორედ ეს საკითხები და დაიწყოს მათი განხილვა.

ლეილა სულეიმანოვა, საქართველოს აზერბაიჯანელ ქალთა კავშირი: ჩვენს რეგიონში ძალიან მნიშვნელოვანია ქალი დარწმუნებული იყოს, რომ მისი ამბავი არ გახმაურდება. დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, რომ თემში ყველაზე ავტორიტეტულმა პირებმა, უხუცესებმა, საკუთარი თემის წარმომადგენლებმა მიიღონ მონაწილეობა პრობლემის მოგვარებაში. რაც შეეხება პოლიციას, მასთან ჩვენ 2003 წლიდან ვთანამშრომლობთ, გვაქვს იურიდიული კაბინეტი და ვისმენთ ქალთა პრობლემებს. მაგრამ ამ საკითხების გამო პოლიციისადმი მიმართვას ჩვენები ერიდებიან მეტალიტეტიდან გამომდინარე.

რელიგიურ და ეთნიკურ თემებთან სახელმწიფო უწყებების თანამშრომლობის შესაძლებლობები

სახელმწიფოს მიერ განხორციელებული ღონისძიებები ოჯახური ძალადობის დასაძლევად მრავალფეროვანია, თუმცა შეხვედრის ფარგლებში თითქმის ყველა ამ ღონისძიების დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში გამოინახა ის უნიკალური ნიშა, რომელიც შესაძლებელია რელიგიურმა და ეთნიკურმა თემმა დაიკავოს.

პოლიციის მოქმედება, რომელიც უშუალოდ მსხვერპლის დაცვაზეა ორიენტირებული, როგორც აღმოჩნდა, შესაძლებელია შეფერხდეს იმ ოჯახის წევრებისა და მეზობლების მიერ, რომელთათვისაც ამ სფეროში სამართალდამცავების ჩარევა მიუღებელია. ხოლო პოლიციელთა დახმარებით ყველაზე აქტიურად ის ქალბატონები იცავენ ოჯახური ძალადობისგან თავს, ვისაც ადგილობრივი თემის შიგნით უკვე ჰქონდა მიღებული ინფორმაცია ოჯახური ძალადობისგან სამართლებრივი დაცვის თაობაზე:

საპატრულო პოლიციის ოცმეთაური გიორგი ხუნაშვილი: ჩვენი გამოძახება ხშირად უკანასკნელი ზომაა, რათა ქალბატონმა შვება იგრძნოს. ჩვენი მისვლისას, ადგილზე სიტუაციაში გარკვევამდე, შემოდიან მეზობლები, ნათესავები. გვეუბნებიან: დიახ, ასე მოხდა, ვის არ მოსვლია ამგვარი რამ, ხომ შეიძლება ეს პრობლემა ოჯახშივე მოგვარდეს. ჩვენ ყოველთვის წინასწარ ვიძლევით ინფორმაციას, თუ რა ზომების გატარება შეგვიძლია მსხვერპლის დასაცავად... ჩვენი გამოძახების ინიციატორები უკვე ინფორმირებული ქალბატონები არიან, მათ უკვე აქვთ ინფორმაცია იმის თაობაზე, თუ დაცვის რა შესაძლებლობები არსებობს...

სოციალური მომსახურების სააგენტოს ბავშვთა მიმართ ძალადობის საკითხებზე მომუშავე სოციალური მუშაკი მარინა შაღაშვილი: ძალიან მნიშვნელოვანია ჩემთვის ამ ადამიანებთან შეხვედრა, რათა ვიცოდეთ ვის უნდა მივმართოთ საჭიროების შემთხვევაში. ჩვენი სამსახურები საქართველოს თითქმის ყველა რაიონშია. ეთნიკურ უმცირესობათა მხრივ ბავშვთა საკითხებზე მიმართვები თითქმის არ გვხვდება, ან თუ არის სასამართლოს განჩინება იმის თაობაზე, რომ ბავშვი გამოყვანილ უნდა იქნეს ოჯახიდან, სადაც ოჯახური ძალადობა ხდება, ამას სააღსრულებო სამსახური ვერ ახერხებს, რადგან ეთნიკური თემი ოჯახის ტრადიციებს ემხრობა.

TO BE CONTINUED...

ორგანიზებული საზოგადოება, სპონტანური საზოგადოებისგან განსხვავებით, ოჯახური ძალადობის ხელშემწყობი სტერეოტიპების შეცვლას შემთხვევითობას არ მიანდობს და თავად იწყებს სხვადასხვა სტრატეგიით მოქმედებას არსებული ვითარების შესაცვლელად. სახალხო დამცველის მიერ ინიცირებული შეხვედრა ოჯახური ძალადობის ადამიანის უფლებების სფეროდ გააზრების თაობაზე ამ ორგანიზებულობის მხარდასაჭერად გაიმართა, ხოლო შეხვედრის ბოლოს გაჩაღებულმა დისკუსიამ ხელი შეუწყო რელიგიურ და ეთნიკურ თემთა და სახელმწიფო უწყებებს შორის თანამშრომლობის შემდგომ გაღრმავებას.

საბჭოთა დისიდენტურ მოძრაობაში გულისხმობენ ანტისაბჭოთა, ანტიკომუნისტურ მოძრაობას სსრკ-ში XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან 80-იანი წლების შუახანებამდე. ეს რთული და ამოუწურავია თემაა. ბუნებრივია, არც ამ წერილს აქვს პრეტენზია სრულად მოიცვას ამ მოძრაობასთან დაკავშირებული ყველა ასპექტი (განსაკუთრებით კი საქართველოში, აგრეთვე ბალტიის ქვეყნებში, უკრაინასა და სომხეთში. თითოეული მათგანი, სულ ცოტა, ცალკე წერილს მაინც იმსახურებს). ჩვენ მხოლოდ ამ მოძრაობის ძირითად მიმართულებებსა და ეტაპებს, აგრეთვე ხელისუფლებისა და დისიდენტური მოძრაობის წევრების მიერ გამოყენებულ ბრძოლის ფორმებსა და მეთოდებს შევეხებით, ისიც ძალიან ზოგადად (ხელისუფლების მიერ დისიდენტური მოძრაობის წევრებისადმი ფსიქიატრიის როგორც სადამსჯელო ღონისძიების გამოყენების შესახებ უკვე ვწერდით წერილში „ფსიქიატრიული გულაგი“ - იხ. სოლიდარობა № 3(36)10.

ფრიდონ საყვარელიძე

დისიდენტური მოძრაობის
სათავეებთან

1956 წელს სკკპ XX ყრილობაზე სტალინის კულტის დაგმობამ და მასობრივი რეპრესიების მსხვერპლთა განთავისუფლებამ და ნაწილობრივმა რეაბილიტაციამ საზოგადოებაში სისტემის რეფორმირების იმედი გააჩინა, რამაც, თავის მხრივ, კულტურის არნახული აღმავლობა გამოიწვია. ამ პერიოდისათვის დამახასიათებელია მრავალრიცხოვანი ლიტერატურული ჟურნალის, ალმანახის, შემოქმედებითი ჯგუფის გაჩენა. 1958 წლიდან ტრადიციული გახდა ვლადიმირ მაიაკოვსკის ძეგლთან გამართული პოეტური შეკრებები მოსკოვში, რომლებიც 1961 წლამდე გრძელდებოდა (ამ წელიწადს შეკრებების სამი მუდმივი მონაწილე - ვ. ოსიპოვი, ე. კუზნეცოვი და ი. ბოკშტეინი - კგბ-მ დააპატიმრა. ისინი „ანტისაბჭოთა პროპაგანდისათვის“ გაასამართლეს).

ამ დროიდან კვლავ იწყება სხვაგვარი აზროვნების ჩახშობა რეპრესიული მეთოდებით.

ნიკიტა ხრუშჩოვის მიერ 1962 წელს მანეჟში თანამედროვე ავანგარდული ხელოვნების გამოფენის დარბევის შემდეგ დაიწყო კამპანია „ფორმალიზმისა და უიდეობის“ წინააღმდეგ. ხელისუფლებამ ძალიან ნათლად უთხრა მწერლებს, პოეტებსა და მხატვრებს, რომ შემოქმედებით გამბედაობას ავტორისათვის სერიოზული შედეგები შეიძლებოდა მოჰყოლოდა.

ახალი დროის პირველი ხმამაღალი პოლიტიკური პროცესი იყო მწერლების - ა. სინიავსკის და ი. დანიელის - საქმე. მათი სასამართლო პროცესი 1965 წლის შემოდგომიდან 1966 წლის თებერვლამდე გრძელდებოდა. იმის გამო, რომ საბჭოთა კავშირში ამ მწერლების ნაწარმოებებს არ ბეჭდავდნენ, ისინი მათ დასავლეთში გზავნიდნენ, სადაც ქვეყნდებოდა კიდეც ფსევდონიმებით აბრამ ტერცი (სინიავსკი) და ნიკოლოზ არჟაკი (დანიელი). როგორც კი კგბ-მ მათი ავტორობა დაადგინა, ისინი დააპატიმრეს. მწერლებს ბრალი დასდეს იმგვარი ნაწარმოებების დაწერასა და დასაბეჭდად საზღვარგარეთ გაგზავნაში, რომლებიც „სახელს უტეხდა საბჭოთა სახელმწიფო და საზოგადოებრივ წყობას“. პროცესს დაწვრილებით, მაგრამ ცალმხრივად და ტენდენციურად აშუქებდნენ გაზეთები „იზვესტია“ და „ლიტერატურნაია გაზეტა“. მწერლებმა საკუთარი ბრალეულობა არ აღიარეს, მიუხედავად იმისა, რომ მათზე ზეწოლა ხორციელდებოდა.

სინიავსკისა და დანიელის სასამართლო პროცესი
(დარბაზისათვის თვალის ერთი გადავლებაც საკმარისია დამსწრე
კონტინგენტის პროფესიის ზუსტად ამოსაცნობად)

დანიელს 5 წლით „ბანაკები“ მიუსაჯეს „ანტისაბჭოთა აგიტაციისა და პროპაგანდისათვის“, სინიავსკის კი 7 წელი - მკაცრი რეჟიმის შრომა-გასწორების კოლონიაში იმავე ბრალდებით. სწორედ სინიავსკისა და დანიელის პროცესთან არის დაკავშირებული სსრკ-ში დისიდენტური მოძრაობის გააქტიურება. სასამართლო პროცესის შემდეგ მწერლების განთავისუფლების მოთხოვნით „ლიტერატურნაია გაზეტაში“¹ გამოქვეყნდა ცნობილი „63-ის წერილი“, რომელსაც სხვებთან ერთად ხელს აწერდნენ პ. ანტოკოლსკი, ბ. ახმადულინა, ვ. ვოინოვიჩი, ბ. ოკუჯავა, დ. სამოილოვი, ა. ტარკოვსკი, კ. ჩუკოვსკი, ვ. შკლოვსკი, ი. ერენბურგი და სხვები. პასუხმა არ დააყოვნა და სსრკ-ს მწერალთა კავშირის სამდივნომ (კ. ფედინი, ნ. ტიხონოვი, კ. სიმონოვი, ს. მიხალკოვი) სინიავსკისა და დანიელის საწინააღმდეგო მკვეთრი წერილი გამოაქვეყნა. კიდევ უფრო შორს წავიდა მიხაილ შოლოხოვი, რომელმაც კომპარტიის XXIII ყრილობაზე გააპროტესტა ესოდენ „ლმობიერი“ განაჩენი. ვფიქრობ, ინტერესმოკლებული არ იქნება, ნობელის პრემიის ლაურეატის ამ გამოსვლიდან მცირე ფრაგმენტი რომ შემოგთავაზოთ:

„ეს სინდისგარეცხილი ვაჟბატონები, დაუვიწყარ ოციან წლებში რომ გამოეჭირათ, როდესაც გასამართლებისას სისხლის სამართლის კოდექსის მკაცრად განსაზღვრულ მუხლებს კი არ ეყრდნობოდნენ, არამედ „რევოლუციური მართლშეგნებით“ ხელმძღვანელობდნენ, ოჰ, სასჯელის ამ ზომას არ მიიღებდნენ ეს მაქციები! (აპლოდისმენტები), აქ კი, წარმოგიდგენიათ, განაჩენის „სიმკაცრეზეც“ კი მსჯელობენ“.²

ამ გამოსვლის საპასუხოდ მალე გავრცელდა ცნობილი რუსი მწერლის, კორნეი ჩუკოვსკის ქალიშვილის ლ. კ. ჩუკოვსკაიას ღია წერილი შოლოხოვისადმი, საიდანაც მხოლოდ დასკვნითი წინასწარმეტყველური სიტყვები მომაქვს:

„თქვენს სამარცხვინო სიტყვას ისტორია არ დაივიწყებს. ლიტერატურა კი თვითონ იძიებს შურს, ისევე როგორც შურს იძიებს ყველაზე, ვინც თავს არიდებს მასზე დაკისრებულ რთულ მოვალეობას. ის თქვენ ხელოვანისთვის არსებულ უმაღლეს სასჯელს მოგისჯით - შემოქმედებით უნაყოფობას. და ვერანაირი პატივისცემა, ფული, სამამულო და საერთაშორისო პრემია ვერ აგაცილებთ ამ სასჯელს“.3 დამატებით მხოლოდ იმას ვიტყვით, რომ კარგი იქნება, თუკი ისტორია იმ სამარცხვინო აპლოდისმენტებსაც არ დაივიწყებს, მრავალ სხვა სამარცხვინო აპლოდიმენტებთან ერთად.

ი. დანიელისა და ა. სინიავსკის დაპატიმრებიდან ცოტა ხნის შემდეგ მათემატიკოსმა და პოეტმა ა. ვოლპინმა, რომელიც თვლიდა, რომ ხელისუფლებას უნდა მოვთხოვოთ საკუთარი კანონების დაცვა, გამოქვეყნა „სამოქალაქო მიმართვა“, რომელიც მთავრდებოდა მიპატიჟებით „საჯაროობის მიტინგზე“. ის შედგა კიდეც საბჭოთა კონსტიტუციის დღეს, 1965 წლის 5 დეკემბერს მოსკოვის პუშკინის მოედანზე. მიტინგის მონაწილეთა შორის აგრეთვე იყვნენ: იური გალანსკი, ვლადიმირ ბუკოვსკი და სხვები. მომიტინგეები დანიელისა და სინიავსკის განთავისუფლებას მოითხოვდნენ. მათი მთავარი ლოზუნგი იყო „პატივი ეცით საბჭოთა კონსტიტუციას“. ამ დროიდან მდუმარე დემონსტრაცია პუშკინის მოედანზე ტრადიციული გახდა. ის 1977 წლამდე ტარდებოდა, კონსტიტუციის დღის 7 ოქტომბერს გადატანამდე. ჩამოყალიბდა სოციალური ქცევის ახალი ტიპი, რომლის ერთ-ერთი ძირითადი მახასიათებდელი იყო ხელისუფლების იმ არაფორმალური აკრძალვების იგნორირება, რომლებსაც არანაირი კანონიერი საფუძველი არ ჰქონდა. შემდგომში „დისიდენტები“ უწოდეს სწორედ იმ ადამიანებს, რომლებიც ქცევის ამ ტიპს მიმართავდნენ. ისინი უარყოფდნენ ძალადობრივი მეთოდებით ბრძოლას საბჭოთა რეჟიმისა და მარქსისტული იდეოლოგიის წინააღმდეგ და საბჭოთა კანონებისადმი და ოფიციალურად აღიარებული ღირებულებების მიმართ აპელირებდნენ (თუმცა იყო განსხვავებული დისიდენტური ჯგუფები, მაგალითად, საქართველოს რესპუბლიკური პარტია, რომელიც არ ცნობდა საბჭოთა რეჟიმს და, შესაბამისად, არც მის კანონმდებლობას აღიარებდა). ამ დროიდან მოყო-ლებული დისიდენტებს ხშირად უწოდებენ ძირითადად იმ ადამიანებს, რომლებიც ავტორიტარული და ტოტალიტარული რეჟიმების წინააღმდეგ გამოდიან.

თუმცა ეს ტერმინი უფრო ფართო მნიშვნელობითაც იხმარება და გამოიყენება იმ ადამიანის მიმართ, რომელიც გაბატონებული შეხედულებების, განწყობების, სტერეოტიპების წინააღმდეგ გამოდის.

დისიდენტური მოძრაობის ძირითადი მიმართულებები

70-იანი წლების დამდეგს დისიდენტობაში საბოლოოდ ჩამოყალიბდა ტენდენციები, რომლებიც იდეალებისა და პოლიტიკური მიმართულებების მიხედვით საკმაოდ განსხვავებული იყო. დისიდენტური მოძრაობის ტიპოლოგია ერთ-ერთი მწვავე სადისკუსიო და ნაკლებად შესწავლილი ასპექტია. მკვლევარები, ანალიტიკოსები, მასში განსხავებულ მიმართულებებს გამოყოფდნენ.

ძირითადი მიმართულებებია:

დისიდენტური მოძრაობის მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო უფლებადაცვითი მოძრაობა, რომელიც საბჭოთა კავშირის კონსტიტუციით გარანტირებული სამოქალაქო უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვაზე იყო ორიენტირებული (სიტყვის, დემონსტრაციების, ასოციაციების თავისუფლება), მიუხედავად მოქალაქეთა სოციალური, ნაციონალური, რელიგიური თუ მსოფლმხედველობითი კუთვნილებისა (განსხვავებით სხვა დისიდენტური ჯგუფებისაგან, რომლებიც ამა თუ იმ სოციალურ-პოლიტიკური პროექტის გატარებას ცდილობდნენ - იქნებოდა ეს მონარქია, მემარცხენე სოციალისტური იდეები, თვითგამორკვევის მოთხოვნა თუ სლავური სახელმწიფოს ჩამოყალიბება). უფლებადაცვითი მოძრაობის საფუძველი იყო ის მოსაზრება, რომ ყველა ადამიანს უფლება აქვს ჰქონდეს და გამოთქვას საკუთარი აზრი და იცხოვროს საკუთარი შეხედულებისამებრ, თუნდაც ეს აზრი და ცხოვრების წესი მიუღებელი იყოს არათუ ხელისუფლებისა და მოსახლეობის უმრავლესობისათვის, არამედ თვით ამ უფლებადამცველებისთვისაც. 60-იანი წლების ბოლოდან დისიდენტების უმრავლესობისათვის ეს ბრძოლა იქცა მათი მოღვაწეობის ძირითად მიზნად, რომელიც მოიცავდა სიტყვის, სინდისის, ემიგრაციის თავისუფლებისათვის ბრძოლას, აგრეთვე ბრძოლას პოლიტპატიმრებისა და სინდისის პატიმრების განთავისუფლებისათვის.

დისიდენტური მოძრაობის საქმიანობის ძირითადი ფორმები

დისიდენტური მოქმედების ფორმათა ძიების საჭიროება და აუცილებლობა ძირითადად გამოწვეული იყო საბჭოთა რეჟიმისათვის დამახასიათებელი უმკაცრესი ცენზურით, რომლის საყოველთაობის საჩვენებლად ორ, ერთმანეთისაგან დროში საკმაოდ დაცილებულ, მაგალითს მოვიტან:

პირელი: 1923 წელს მაქსიმ გორკი სწერდა ვლადისლავ ხოდასევიჩს:

„გასაოცარი ახალი ამბებიდან გაცნობებ, რომ ნადეჟდა კრუპსკაიას და ვინმე მ. სპერანსკის მიერ რუსეთში აიკრძალა: პლატონი, კანტი, შოპენჰაუერი, ვლ. სოლოვიოვი, ტენი, რიოსკინი, ნიცშე, ლ. ტოლსტოი, ლესკოვი, იასინსკი და კიდევ ბევრი მსგავსი ერეტიკოსი. და ითქვა: „რელიგიურ განყოფილებაში მხოლოდ ანტირელიგიური წიგნები უნდა ინახებოდეს“. ეს ყველაფერი სულაც არ არის ანეკდოტი, არამედ დაბეჭდილია წიგნში, რომელსაც ჰქვია „მასობრივი მკითხველის მომსახურე ბიბლიოთეკებიდან ანტიმხატვრული და კონტრრევოლუციური ლიტერატურის ამოღების შესახებ“. ჩემ მიერ განცდილი პირველივე შთაბეჭდილება ისეთი იყო, რომ დავიწყე მოსკოვის სახელზე განცხადების წერა რუსული ქვეშევრდომობიდან ჩემი გასვლის შესახებ. მეტი რა უნდა ვიღონო იმ შემთხვევაში, თუ ეს მხეცობა მართალი აღმოჩნდება?“⁴

მეორე მაგალითი კი გაცილებით ახალია: XX საუკუნის სამოცდაათიანი წლების დამდეგს ცენტრალური კომიტეტის მთავარი იდეოლოგი მიხაილ სუსლოვი სასტიკი წინააღმდეგი იყო, რომ ეკრანებზე სახელგანთქმული ტელესერიალი „გაზაფხულის ჩვიდმეტი გაელვება“ გასულიყო. ეს სერიალი 1973 წელს მაინც გამოვიდა კგბ-ს მაშინდელი თავმჯდომარის იური ანდროპოვის გამოსარჩლების შედეგად. სუსლოვმა ფილმის აკრძალვის მოთხოვნისას „რკინისებური“ არგუმენტი გამოიყენა და თქვა, რომ, მისი აზრით, მასში „არ იყო ნაჩვენები საბჭოთა ხალხის გმირობა ომის დროს“. ანდროპოვის პასუხი ასეთი იყო: „ეს მართალია, მაგრამ მთელი საბჭოთა ხალხი ვერ იმსახურებდა შელენბერგის აპარატში“.

სწორედ უმკაცრესი საყოველთაო ცენზურისა და თავისუფალი შემოქმედების შეუძლებლობის გამო, ხშირად კი სახელმწიფოს მხრიდან ზეწოლის შედეგად, ქვეყნიდან წავიდნენ მწერლები, რეჟისორები, მხატვრები და მსახიობები, მათ შორის სხვადასხვა დროს ვ. ვოინოვიჩი, ა. გალიჩი, მ. როსტროპოვიჩი, გ. ვიშნევსკაია, მ. ბარიშნიკოვი (საქართველოდან სხვადასხვა დროს ემიგრაციაში წავიდნენ: გრიგოლ რობაქიძე 1929 წელს, ჯანრი კაშია, ნუგზარ შარია - 70-იან წლებში, ედუარდ და თენგიზ გუდავები - 80-იან წლებში).

1972 წელს საზღვარგარეთ წასვლა მოუწია გენიალურ ლენინგრადელ პოეტს იოსიფ ბროდსკის. ის 1964 წელს გაასამართლეს და ხუთი წელი მიუსაჯეს „მუქთახორობის“ ბრალდებით. მას შემდეგ, რაც მის დასაცავად გამოვიდნენ ანა ახმატოვა, კორნეი ჩუკოვსკი, ალექსანდრ ტვარდოვსკი და სხვები, ბროდსკის გადასახლებიდან დაბრუნების ნება დართეს, მაგრამ მის სახელსა და პუბლიკაციებს მკაცრი ტაბუ დაედო.

სწორედ უმკაცრესი ცენზურის დაძლევა გახდა დისიდენტური მოძრაობის მოქმედების მთავარი ფორმა, რისი მიღწევაც შესაძლებელი იყო მხოლოდ აკრძალული ინფორმაციის დამოუკიდებელი მოპოვებით, ტირაჟირებითა და გავრცელებით. ასე დაიბადა სამიზდატი, რომლის შესახებ

საბჭოთა ცენზორები ფოტოშოფის გარეშეც იოლად გადიოდნენ. პირველ ფოტოზე: ვოროშილოვი, მოლოტოვი, სტალინი და ეჟოვი; მეორე ფოტოზე: იგივენი ეჟოვის გარეშე (უკვე დახვრეტილი და ხალხის მტრად შერაცხილი ეჟოვი ფოტოზე საჭირო აღარ იყო).

ეს კი „მუქთახორა“ პოეტის იოსიფ ბროდსკის სასამართლო პროცესია. იგივე ხალხი, იგივე ჰაბიტუსები...

მოსწრებულად თქვა ვლადიმირ ბუკოვსკიმ: სამიზდატი ისაა, როცა თვითონ ვწერ, თვითონ ვაკეთებ რედაქტირებას, ცენზურას, გამოვცემ, ვავრცელებ და თვითონვე ვზივარ ამ ყველაფრისთვის.

ლიტერატურული სამიზდატი 50-იანი წლების ბოლოს გამოჩნდა: ეს იყო მცირე ტირაჟით გამოცემული ძალზე ღირებული ლიტერატურა - ცვეტაევას, ახმატოვას, ანდრეი ბელის, შალამოვის თხზულებები. 1958 წელს სამიზდატით გავრცელდა პასტერნაკის „ექიმი ჟივაგო“, შემდგომში - სოლჟენიცინის „გულაგის არქიპელაგი“, ბროდსკის, მანდელშტამის ნაწარმოებები, აგრეთვე ანეკდოტები, ეპიგრამები. სამიზდატით 300-ზე მეტი ავტორი ვრცელდებოდა. ოფიციოზის მძლავრ ალტერნატივად იქცა საავტორო სიმღერა. სსრკ-ში კოჭიანი, ხოლო შემდეგ კასეტური მაგნიტოფონების შემოსვლამ შესაძლებელი გახადა ბარდების სიმღერების აურაცხელი რაოდენობით გავრცელება მოსახლეობაში. ესენი იყვნენ ბულატ ოკუჯავა, ალექსანდრე გალიჩი, ვლადიმირ ვისოცკი, იური კიმი - ანუ ის პოპულარული მომღერლები, რომლებსაც საჯარო გამოსვლების უფლება არ ჰქონდათ. მრავალრიცხოვანი როკჯგუფების შემოქმედება დისკებისა და მაგნიტოფონის ჩანაწერების გარდა ვრცელდებოდა აგრეთვე თვითნაკეთი ფირფიტების სახით, რისთვისაც რენტგენის სურათებს იყენებდნენ.

სამიზდატით გავცელებული ლიტერატურის ქონა სახიფათო იყო და საგულდაგულოდ უნდა დაგემალათ, საკუთარ სახლშიც კი. ზოგი, მაგალითად, სარეცხი ფხვნილის კოლოფებში ინახავდა მას. საგულდაგულოდ დამალული ხელნაწერები და ფოტოფირები, რომლებსაც ხშირად საბავშვო სათამაშოებში ათავსებდნენ, იგზავნებოდა საზღვარგარეთ, ხოლო დასავლეთში გამოცემული წიგნები კი სამშობლოში ბრუნდებოდა და არაოფიციალურად ვრცელდებოდა. ამ დროს გაჩნდა გამოთქმა „ტამიზდატი“. სამიზდატის პოპულარობაზე კარგად მეტყველებს იმ დროს გავრცელებული ერთი ანეკდოტი: ბებია შვილიშვილისთვის საბეჭდ მანქანაზე ბეჭდავს ლევ ტოლსტოის „ომსა და მშვიდობას“, რადგან შვილიშვილი სამიზდატის გარდა არაფერს კითხულობს.

სამიზდატის, როგორც დისიდენტური მოძრაობის ერთ-ერთი ფორმის, სათავეებთან იდგა მწერალი და ჟურნალისტი ფრიდა ვიგდოროვა, რომელიც იოსიფ ბროდსკის სასამართლო პროცესს ესწრებოდა. მან დაწვრილებით ჩაიწერა პროცესის მიმდინარეობა და ეს ჩანაწერი შემდეგ სამიზდატით გავრცელდა „თეთრი წიგნის“ სახელწოდებით.

მალევე დაიწყო შემდგომში მთელ მსოფლიოში ცნობილი ბიულეტენის - „მიმდინარე დღეების ქრონიკის“ გამოცემა. პირველი ნომერი, რომლის ინიციატორი, ავტორი, რედაქტორი და მბეჭდავი მემანქანე (!) იყო რუსი პოეტი და დისიდენტი, ამჟამად პოლონეთის მოქალაქე ნატალია გორბანევსკაია, 1968 წლის 30 აპრილს გამოვიდა. თითოეული ნომრის ტირაჟი მანქანაზე ნაბეჭდი ოცდაათამდე ასლისგან შედგებოდა, თუმცა მერე უკვე მოსახლეობაში ხდებოდა მისი მრავალჯერადი გადაბეჭდვა და ტირაჟიც მნიშვნელოვნად იზრდებოდა. რედაქტორების, ავტორების სახელები და მისამართები „ქრონიკაში“ მითითებული არ იყო, თუმცა ხელისუფლებისთვის ამის დადგენა დიდ სიძნელეს არ წარმოადგენდა. „ქრონიკის“ რედაქტორებისგან ცოტა თუ დარჩენილა გარეთ დიდი ხნის განმავლობაში. დაპატიმრებების მიუხედავად „ქრონიკა“ 15 წლის განმავლობაში გამოდიოდა.

პოლიტპატიმრების მდგომარეობა „მიმდინარე დღეების ქრონიკის“ ერთ-ერთი მთავარი რუბრიკა იყო. ამ ბიულეტენიდან შეიძლებოდა ინფორმაციის მიღება დაპატიმრებების, სასამართლო პროცესების, პოლიტიკური ბრალდების გამო გამოტანილი განაჩენების, საბჭოთა კავშირში არსებული რელიგიური და ნაციონალური მოძრაობების შესახებ. ქრონიკა 1983 წლამდე გამოდიოდა. სულ 63 ნომერი გამოვიდა.

დისიდენტური მოძრაობის ერთ-ერთი ფორმა იყო აგრეთვე ზემოთ უკვე ნახსენები „ღია წერილების“ მომზადება და გავრცელება უკანონოდ ბრალდებულთა დასაცავად ან საზოგადოებრივპოლიტიკური ცხოვრების საჭირბოროტო პრობლემებზე ყურადღების გასამახვილებლად.

დისიდენტური მოძრაობის წარმომადგენლები კონკრეტულ მორალურ და მატერიალურ დახმარებას უწევდნენ ცალკეული პირებს, რომლებიც უკანონო რეპრესიების მსხვერპლნი გახდნენ, და მათ ოჯახებს. დისიდენტების საერთო რაოდენობა სსრკ-ში 2000-ს არ აღემატებოდა, მაგრამ დისიდენტურ მოძრაობას დიდი მხარდაჭერა ჰქონდა საზღვარგარეთ.

რეპრესიები დისიდენტების წინააღმდეგ

ხელისუფლება დისიდენტების წინააღმდეგ მრავალფეროვან სადამსჯელო ღონისძიებებს მიმართავდა: სამსახურიდან დათხოვნას, ინსტიტუტიდან, შემოქმედებითი და პროფესიული კავშირებიდან გარიცხვას, მუქარას, გადასახლებას, ციხეებსა და ბანაკებში, ფსიქიატრიულ სამკურნალო დაწესებულებებში მოთავსებას. დისიდენტების სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობისათვის 1960 წლამდე გამოიყენებოდა რსფსრ სისხლის სამართლის კოდექსის 58-ე მუხლის მე-10 პუნქტი (ანალოგიური მუხლები იყო საკავშირო რესპუბლიკების სისხლის სამართლის კოდექსებშიც) - „კონტრრევოლუციური აგიტაცია“, რაც 25 წლით თავისუფლების აღკვეთას ითვალისწინებდა. 1960 წლიდან ეს მუხლი „ანტისაბჭოთა აგიტაციით“ შეიცვალა, რაც 7 წლით თავისუფლების აღკვეთით და 5 წლით გადასახლებით ისჯებოდა. 1966 წლიდან შემოვიდა მუხლი „საბჭოთა საზოგადოებრივი და სახელმწიფო წყობის სახელის გამტეხი წინასწარგამიზნული ცრუ ინფორმაციის გავრცელება“ (რსფსრ კოდექსის 190-1 მუხლი) - 3 წლით თავისუფლების აღკვეთა. 1966-1987 წლებში ამ მუხლით 8145 ადამიანი გასამართლდა. ამას გარდა დისიდენტების წინააღმდეგ გამოიყენებოდა მუხლები „მუქთახორობა“ და „ჩაწერის რეჟიმის დარღვევა“, ისევე, როგორც პისტოლეტის, ტყვიების, ნარკოტიკების „ჩადება“.

დისიდენტებთან ბრძოლას ახორციელებდა სახელმწიფო უშიშროების ორგანოები, კერძოდ კი „იდეოლოგიური დივერსიების წინააღმდეგ ბრძოლის“ მე-5 მთავარი სამმართველო. დისიდენტების მხარდამჭერი წერილები უპასუხოდ რჩებოდა. მაგალითად, სკკპ გენერალურმა მდივანმა იური ანდროპოვმა სპეციალური მითითება გასცა არ ეპასუხათ ავსტრიის ფედერალური კანცლერის ბრუნო კრაისკის წერილზე, რომელიც შუამდგომლობდა იური ორლოვის განთავისუფლებას და მისთვის ავსტრიაში თავშესაფრის მიცემის პირობას დებდა.

ადვოკატებს, რომლებიც დისიდენტების უდანაშაულობის დამტკიცებას ცდილობდნენ, პოლიტიკურ საქმეებს აღარ აკარებდნენ. ასე ჩამოაცილეს საქმეს ცნობილი ადვოკატი სოფია კალისტრატოვა, რომელიც ვადიმ დელონესა და ნატალია გორბანევსკაიას უდანაშაულობას ამტკიცებდა.

დისიდენტური მოძრაობის შემდგომი ეტაპები

რეჟიმის ლიბერალიზაციის იმედები საბოლოოდ დაინგრა, როდესაც 1968 წლის 25 აგვისტოს ჩეხოსლოვაკიაში, რომელმაც გაბედა და დემოკრატიზაციისა და ეკონომიკური რეფორმების კურსს დაადგა, საბჭოთა ტანკების შეიყვანეს.

იმავე დღეს 8 საბჭოთა დისიდენტი (კონსტანტინ ბაბიცკი, ლარისა ბოგორაზი, ვადიმ დელონე, ტატიანა ბაევა, ნატალია გორბანევსკაია, პაველ ლიტვინოვი, ვლადიმირ დრემლიუგა და ვიქტორ ფაინბერგი) წითელ მოედანზე მჯდომარე დემონსტრაციით საბჭოთა ჯარების ჩეხოსლოვაკიაში შეყვანას აპროტესტებდა. მათი ძირითადი ლოზუნგი იყო სიტყვები - „ჩვენი და თქვენი თავისუფლებისათვის“. ისინი რამდენიმე წუთში დააპატიმრეს კგბ-სა და მილიციის წარმომადგენლებმა, ფიზიკურად გაუსწორდნენ მათ და მილიციის განყოფილებაში გადაიყვანეს. დემონსტრაციის მონაწილეთა აზრით, ეს იყო არა პოლიტიკური, არამედ სწორედაც რომ უფლებადაცვითი აქცია, ვინაიდან გამოხატავდა პროტესტს ჩეხი ხალხის სამოქალაქო უფლებების დარღვევის წინააღმდეგ, რომელსაც ერთმეოდა უფლება დამოუკიდებლად აერჩია საკუთარი ლიდერები და ქვეყნის პოლიტიკური კურსი.

დისიდენტური მოძრაობის შემდგომი ეტაპი 1975 წელს დაიწყო, როდესაც სსრკ-მ ჰელსინკიში ხელი მოაწერა „ევროპის უშიშროებისა და თანამშრომლობის თათბირის დასკვნით აქტს“, რითაც საკუთარ თავზე აიღო ადამიანის უფლებების დაცვის ვალდებულებები. 1976 წელს კი ძალაში შევიდა სსრკ-ს მიერ რატიფიცირებული ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებული ორივე საერთაშორისო პაქტი. ამ მოვლენების შედეგად შეიქმნა ადამიანის უფლებათა დაცვის ჰელსინკის ჯგუფები მოსკოვში (იური ორლოვი, ლიუდმილა ალექსეევა, ალექსანდრ გინზბურგი), საქართველოში (ზვიად გამსახურდია), ლიტვაში (ტომას ვენცლოვა) და ა.შ. ამავე წლის ცნობილი მოვლენა გახდა ვლადიმირ ბუკოვსკის გაცვლა ჩილეს კომპარტიის ლიდერ ლუის კორვალანზე (ამ მოვლენისა და ვლადიმირ ბუკოვსკის შესახებ მომავალ ნომერში უფრო დაწვრილებით ვისაუბრებთ).

1980 წელს უფლებადამცავმა მოძრაობამ წამოიწყო კამპანია, რომელიც აკრიტიკებდა სსრკ-ს ხელისუფლების გადაწყვეტილებას ავღანეთში საბჭოთა ჯარების შეყვანის შესახებ. ამავე წელს ანდრეი სახაროვი ქალაქ გორკიში გადაასახლეს, ხოლო ჰელსინკის ჯგუფის წევრები (ი. ორლოვი, ი. რუდენკო) დააპატიმრეს.

1986 წელს კიდევ ორი გაცვლა მოხდა: იური ორლოვს საბჭოთა მოქალაქეობა ჩამოართვეს და ის აშშ-ში დაპატიმრებულ საბჭოთა მზვერავ ზახაროვზე, ხოლო დისიდენტი ნათან შარანსკი კი დასავლეთში დაპატიმრებულ საბჭოთა მზვერავებზე - კარლ კოჰერსა და მის მეუღლე ჰანაზე - გაცვალეს. ბირთვული ფიზიკის ცნობილი სპეციალისტი იური ორლოვი დღეს კორნელის უნივერსიტეტის პროფესორი და ამერიკის ხელოვნებისა და მეცნიერების აკადემიის წევრია. ამავე დროს ის ადამიანის უფლებების დაცვის ჰელსინკის საერთაშორისო ფედერაციის საპატიო თავმჯდომარეა. ნათან შარანსკი კი ისრაელის ცნობილი საზოგადო და სახელმწიფო მოღვაწეა. ეს გაცვლები დისიდენტებთან დაკავშირებული უკანასკნელი ხმაურიანი მოვლენები იყო იმ საუკუნეში. დისიდენტურმა მოძრაობამ ამოწურა თავი, რადგან გორბაჩოვისეული პერესტროიკის ხანაში დისიდენტების ბევრი იდეის ლეგალიზებამ ამ მოძრაობის ძირითადი საფუძველი გააქრო.

შენიშვნები:

არქიეპისკოპოსი ანასტასიოსი ათენის ნაციონალური უნივერსიტეტის „რელიგიების ისტორიის“ იმერიტასი1 პროფესორი და თეოლოგიის ფაკულტეტის ყოფილი დეკანია, სადაც იგი ოცი წლის განმავლობაში კითხულობდა ლექციებს. გამოქვეყნებული აქვს 8 წიგნი და 150-მდე სტატია, რომელთა უმრავლესობა მრავალ ენაზეა თარგმნილი. იგი ამჟამად ტირანისა და სრულიად ალბანეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ხელმძღვანელია. არის აგრეთვე ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს ცენტრალური კომიტეტის პრეზიდენტი.

არქიეპისკოპოსი ანასტასიოს იანულატოსი

უფლებადაცვით სფეროში მოღვაწე მრავალი ადამიანი, როგორც წესი, ამჯობინებს თავი აარიდოს რელიგიურ საკითხებზე საუბარს, მაგრამ როდესაც ადამიანის არსებობის საზრისის საკითხს ვეხებით, იძულებულნი ვხდებით ხოლმე „მეტაფიზიკურ“ დისკურსს მივმართოთ. ზოგიერთები კი, რომლებიც შესაძლებლად მიიჩნევენ ამ ორი სფეროს ურთიერთმიმართებას, საბოლოო ჯამში, მაინც ნეგატიურ პოზიციას იკავებენ (ამ ორი სფეროს ურთიერთიმართების საკითხისადმი. - დ. თ.).

ცნებების „პერსონის“ და „ადამიანური პიროვნების“ მნიშვნელობა

ყველა სხვა დეკლარაციის მსგავსად, ადამიანის უფლებების საყოველთაო (უნივერსალურ) დეკლარაციაში ნახსენებია „ადამიანური პიროვნების ღირსება“ (პრეამბულა) და პიროვნების „თავისუფალი და სრული რეალიზება“ (მუხლი 29). იდეა, რომლის მიხედვითაც პოლიტიკურმა ინსტიტუტებმა და სხვა სოციალურმა სტრუქტურებმა, რომლებიც ინდივიდის ცხოვრებას გამოხატავენ, უნდა აღიარონ ადამიანური პიროვნების ცნება, როგორც ერთ-ერთი ფუნდამენტური პრინციპი, რომელიც ადამიანების ცნობიერებაში თანდათან, ხანგრძლივი და კომპლექსური პროცესის შედეგად ჩამოყალიბდა. 1789 წელს ფრანგულ რევოლუციასთან ერთად ბურჟუაზიული კლასი სოციალური ცხოვრების ყველა ასპექტის განსაზღვრას რადიკალური ინდივიდუალიზმის საფუძველზე ცდილობდა. თუმცა ამას ინდივიდის სანუკვარი განთავისუფლების გზაზე შედეგი არ მოუტანია. პირიქით, საზოგადოების დაცვის სახელმწიფო პასუხისმგებლობა კოშმარული (nightmarish) ხარისხით გაიზარდა. ხალხის უფლებები და მოთხოვნები რეპრესიებს აწყდებოდა. რადიკალური ინდივიდუალიზმის ამ ფორმამ გზა გაუკვალა ფილოსოფიურ ლიბერალიზმს. ამან კი წმინდა ფორმალიზმი წარმოშვა, რომელმაც კანონი ეთიკისგან და საზოგადოება სახელმწიფოსგან განაცალკევა. ავტონომიის მორალურმა პრინციპმა საბოლოოდ მოახდინა ადამიანის ცხოვრების უფრო ღრმა ასპექტებისა და ადამიანური არსებობის მთავარი პრობლემების იგნორირება.

ლიბერალური ინდივიდუალიზმის იდეოლოგიამ პიროვნების ცნება, ძირითადად, იმისთვის გამოიყენა, რომ შეეზღუდა სახელმწიფოს აქტივობა და დაეცვა ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული სფეროები მისი (სახელმწიფოს) ჩარევისაგან. როგორც ამტკიცებდნენ, ადამიანი თავისუფალია აკეთოს ყველაფერი, რაც აკრძალული არ არის კანონით, სახელმწიფო კი ვალდებულია აღასრულოს ყოველივე ის, რისი აღსრულების დელეგირებაც მისთვის კანონმა დაადგინა.2 თანამედროვე საზოგადოება ინარჩუნებს მზარდი პლურალიზმის ტენდენციას. ჩვენი საუკუნე ეძებს ახალ პრინციპს, რომელზეც შეძლებს სახელმწიფოს, კანონისა და ეკონომიკის დაფუძნებასა და განვითარებას. შედეგად, თანამედროვე საზოგადოება მიდრეკილია ადამიანები განიხილოს ინდივიდუალურ, ავტონომიურ მოცემულობებად, პიროვნებებად. თავიდან ჰუმანიზმმა ავტონომიის ცნება მორალურ და ინტელექტუალურ თავისუფლებას დაუკავშირა. სოციალურ-ეკონომიკურმა (სოციოეცონომიც) ლიბერალიზმმა იგივე არგუმენტი გამოიყენა სახელმწიფო ჩარევებისა და მისი აქტივობის შეზღუდვის საფუძვლად. მაგრამ მოვლენებმა აჩვენა, რომ სოციალურ-ეკონომიკურ ლიბერალიზმს არ აინტერესებდა ადამიანის რეალური საჭიროებანი, უფრო მეტიც, არც შეეძლო ამის გაგება.

მე-19 საუკუნის კლასობრივმა ბრძოლებმა და მე-20 საუკუნის სოციალურმა და პოლიტიკურმა მოვლენებმა კიდევ უფრო წინ წასწია ადამიანის ფუნდამენტური თავისუფლება არა როგორც ლოგიკური იდეა, არამედ როგორც მორალური მოთხოვნა. ამრიგად, იმ უამრავი კრიზისის შედეგად, რომელსაც კაცობრიობა წააწყდა მე-20 საუკუნეში, პიროვნების იდეამ კიდევ ერთხელ იჩინა თავი როგორც ცენტრალურმა (პივოტალ) პრინციპმა, რომელიც სხვა პრიციპებს, - პოლიტიკურს, სოციალურს, ეთიკურსა და სამართლებრივს, - ჰარმონიული არსებობის საშუალებას აძლევს.

მე-20 საუკუნეში კაცობრიობა სოციალური ორგანიზაციის ორგვარი ფორმის ტირანიის ქვეშ მოექცა: დასავლეთის კაპიტალისტური მენტალობის, რომელმაც აგნოსტიკურ ინდივიდუალიზმს მისცა ბიძგი, და სხადასხვა ტიპის ტოტალიტარული რეჟიმებისა, რომელმაც ხალხი უსახელო ინდივიდების მასად აქცია, აშკარა თუ სხვადასხვა სლოგანებსა და გულუბრყვილო მესიანისტურ იდეოლოგიებს ამოფარებული დიქტატორობის საშუალებით.

დასავლეთევროპულმა ჰუმანიზმმა, თავისი ძალისხმევით ჩამოეყალიბებინა კაცობრიობის განვითარებასთან დაკავშირებული თეორიები, პიროვნების ცნება დააკავშირა ავტონომიურ ეთიკასთან ან წმინდად ჰუმანისტურ ფილოსოფიასთან. თუმცა თავად მნიშვნელობა და გამოცდილება პიროვნებისა ქრისტიანული თეოლოგიური აზროვნების, განსაკუთრებით კი ბერძენი მამების მიერ ჩამოყალიბდა. პიროვნების ცნება ყოველთვის იყო მთავარი კონცეპტი ადამიანურ ყოფიერებასა და საზოგადოებასთან დაკავშირებული პრობლემების გააზრების ნებისმიერი ორთოდოქსული მცდელობების დროს. მართლაც, ამ ცნებას უშუალოდ უკავშირებენ ორთოდოქსულ თეოლოგიას,³ და სიტყვებს „ჩვენს ხატად და მსგავსად“ მოიაზრებენ მითითებად ადამიანებზე როგორც პიროვნებებზე, არა ინდივიდუუმებზე.⁴

პიროვნების განვითარება და განხორციელება

თვით საზოგადოების ცნება აშკარად გულისხმობს, რომ თითოეული პიროვნების უფლება დაკავშირებულია ყველა სხვა პიროვნების უფლებასთან. უფლებები და ვალდებულებები ერთმანეთზე არიან დამოკიდებულნი. გარდა ამისა, ინდივიდუალური უფლებები ჰარმონიაში უნდა იყოს სოციალურ და პოლიტიკურ უფლებებთან. ადამიანის ღირსების პატივისცემა უფრო მეტს მოითხოვს, ვიდრე უბრალოდ პასიური აღიარება სხვათა უფლებებისა, განსაკუთრებით სოციალური პლურალიზმის ერაში. ეს პატივისცემა ითხოვს აქტიურ ჩარევას ჩვენი მოყვასის (fellow human beings) ცხოვრების კრიტიკულ მომენტებში. ეს ნიშნავს მათთვის გულითადი დახმარების აღმოჩენას ადამიანური ცვლილებებისა და განვითარების კვალობაზე.

აქ გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს „აღაპე“-ს (ბერძ. „სიყვარულის“) ქრისტიანულ გაგებას. მას ერთადერთს შეუძლია საზოგადოების ტრანსფორმირება ქვიშის ინდივიდუალური მარცვლების გროვიდან (სადაც ისინი ერთმანეთისგან იზოლირებულნი და ერთმანეთისადმი ინდიფერენტულნი არიან) ორგანულ მთლიანობად, რომლის უჯრედებიც ერთმანეთს ეხმარებიან ზრდაში. თითოეულ ადამიანს აქვს უფლება იყოს სიყვარულის ობიექტი საზოგადოების მხრიდან. თავად ღმერთმა, თავისი სიყვარულის ძალით მოგვცა ჩვენ ამის უფლება. იმისათვის, რომ ვიყოთ ჭეშმარიტად თავისუფალნი, თითოეულ ჩვენგანს უნდა უყვარდეს, რადგან სწორედ სიყვარულში ხორციელდება თავისუფლება. წმინდა სამების შესახებ ორთოდოქსულ დოქტრინაში პიროვნება და საზოგადოება ჰარმონიულადაა ერთმანეთთან დაკავშირებული: პიროვნება სრულად არის ინტეგრირებული საზოგადოებაში, თუმცა მისი მთლიანობა ასევე სრულად არის დაცული.

ჩვენს ეპოქაში, როცა ადამიანის უფლებების თაყვანისცემამ კერპთაყვანისმცემლობის ხარისხს მიაღწია, ქრისტიანული აზროვნება და ცხოვრების ქრისტიანული გამოცდილება მოუწოდებს ადამიანს ნებაყოფლობით შეწიროს მსხვერპლად საკუთარი „უფლება“ სიყვარულის გულისთვის. რასაკვირველია, ქრისტიანობა არავის ავალდებულებს ამის გაკეთებას, ეს მხოლოდ თავისუფალი არჩევანის საქმეა. სიყვარული ეს არის აქტიური არჩევანი, რომელიც სამართლებრივი კონსტრუქციების ვიწრო ჩარჩოების მიღმა ბრწყინავს. მოსეს რჯულისგან თუ ადამიანის მიერ შექმნილი სხვა ნებისმიერი კანონისგან განსხვავებით, სიყვარული თავისუფლებას ანიჭებს ადამიანს. პავლე მოციქული წერს: „სიყვარული რჯულის აღსრულებაა“ (რომ. 13:10).

პიროვნული ცნობიერება და მთლიანობა

ადამიანის უფლებებთან დაკავშირებულ სხვადასხვა დეკლარაციას, უდავოდ, ძალზე დიდი მნიშვნელობა (great importance) აქვს საზოგადოების ჩამოყალიბებისთვის. ასევე სახელმწიფოს რეგულაციურ ფუნქციასაც გადამწყვეტი როლი ენიჭება. მაგრამ ჩვენს კომპლექსურ და რთულ საზოგადოებაში არსებობს ძალიან ბევრი მოხერხებული და ცინიკური გზა ამ უფლებების დარღვევისა თუ მათი დაცვისგან თავის არიდებისა. ადამიანები არ განიცდიან იმ საშუალებათა დეფიციტს, რომლის დახმარებითაც სხვებთან შედარებით პრივილეგირებულ მდგომარეობას იღებენ და ამ უსამართლობისგან ადამიანის უფლებების გამოგონებაც ვერ იცავს მათ. ადამიანის უფლებების დეკლარაციებს არ შეუძლიათ დაარწმუნონ ადამიანები ნებაყოფლობით განახორციელონ ცხოვრებაში მათი (ამ დეკლარაციების) მოწოდებანი. ის ფარისევლური მანერა, რომლითაც ადამიანის უფლებების საკითხს ეპყრობოდნენ საერთაშორისო დონეზე, ჩვენი საუკუნის ყველაზე ცინიკური ირონიაა.

გარდა ამისა, ადამიანის უფლებების დაცვის საკითხი არ დაიყვანება მხოლოდ სახელმწიფოსა და მისი სტრუქტურების დონეზე, არამედ საზოგადოების ყველა ჯგუფის ქცევაზეც ვრცელდება. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ არსებობს კერძო ინტერესები, რომლებიც სახელმწიფო სტრუქტურებთან თანამშრომლობით ცდილობენ ადამიანის უფლებების გაუქმებას (abolish) სხვა ქვეყნებში.

პრობლემა იმაში მდგომარეობს, თუ როგორ მოვახდინოთ უკვე არსებული დეკლარაციების ტრანსფორმაცია ინტელექტუალური და ლეგალური კონსტრუქციებიდან ცხოვრებისეულ რეალობად. კანონს შეუძლია მხოლოდ დააფიქსიროს დარღვევისა და გამოვლენა ცოდვის ბუნება. მაგრამ კანონს არ შეუძლია მისი აღმოფხვრა.

ბოროტების ფესვი კი ადამიანის ანგარებაშია, რომელიც ყოველთვის პოულობს გზას კანონის დასარღვევად⁵, რათა საკუთარ ეგოისტურ მიზნებს ემსახუროს. ყოველივე ეს კი მიგვითითებს პიროვნების ცნობიერებისა და მთლიანობის უზარმაზარ მნიშვნელობაზე, თუკი ვაპირებთ სხვათა უფლებების პატივისცემას. იმისათვის, რომ გამოვიყენოთ ჩვენი ლოგიკა და სათანადოდ განვახორციელოთ (გამოვხატოთ. - დ. თ.) საკუთარი ნება, უწყვეტად უნდა განვიწმინდოთ საკუთარი გულები. ამ მხრივ ადამიანის რელიგიური რწმენისა და ნამდვილი, ჯანსაღი რელიგიური ცნობიერების კულტივაციას უმნიშვნელოვანესი როლის შესრულება შეუძლია. პიროვნული პასუხისმგებლობის ამ აზრის განვითარებით თითოეულ ჩვენგანს შეუძლია გახდეს მტკიცე მებრძოლი ადამიანის უფლებების დარღვევის წინააღმდეგ, როგორც საზოგადოებაში, ასევე ჩვენს საკუთარ გულებში. ფილოსოფიურ ნატურალიზმზე დაფუძნებული მატერიალისტური თეორიები განსხვავდება ამ მიდგომისგან: ერთი მხრივ, მათი თეორიული წანამძღვრები ლოგიკური აუცილებლობით იმ დასკვნამდე მიდიან, რომ ადამიანები არ არიან თანასწორნი, რადგან უთანასწორობა ცხოველთა და მცენარეთა სამყაროშიც დომინირებს. მეორე მხრივ, ფსიქოლოგიურად, ისინი აქეზებენ ჩვენს პატივმოყვარე და ანგარებიან იმპულსებს, უგულებელიყოფა რა ამავე დროს თავისუფალი ნებიდან მომდინარე ყოველგვარი თავშეკავება.

შინაგანი თავისუფლებისკენ

ორთოდოქსულ ტრადიციაში თავისუფლების რეალიზება მიმართულია განსხვავებული, უფრო მაღალი სიბრტყისკენ: უპირველეს ყოვლისა, იგი მიმართულია შინაგანი სიმშვიდის მისაღწევად, რაც აუცილებელი პირობაა სრულად განვითარებული პიროვნებისთვის. თავისუფლების ეს ძიება ორთოდოქსულ-ქრისტიანული აზროვნებისა და ცხოვრების მთავარი მახასიათებელია, რომელიც ხაზს უსვამს ორთოდოქსიაში თვითკონტროლზე, საკუთარი მოთხოვნილებებისგან თავშეკავებაზე, მარხვაზე, ერთი სიტყვით, ასკეტური ცხოვრების წესზე ყურადღების გამახვილების საჭიროებას.

იმისათვის, რომ ადამიანები ნამდვილ, სრულ და თავისუფალ პიროვნებებად ტრანსფორმირდნენ და ფრაგმენტულ არსებებად არ დარჩნენ, დაცულნი უნდა იყვნენ საკუთარი ანგარებიანი ბუნებისაგან, იმ საფრთხისაგან, რასაც მათი საკუთარი ეგო წარმოადგენს. ქრისტიანული რეფლექსია მიუთითებს, რომ ადამიანის უფლებები დარღვევის საფრთხის წინაშეა არა მხოლოდ გარშემომყოფთაგან განხორციელებული ტირანიის შედეგად, არამედ მაშინაც, როცა საკუთარი თავის ტირანიას ვახდენთ, როდესაც ნებას ვაძლევთ უკონტროლო იმპულსებს, რომ გვმართონ. ამრიგად, ქრისტიანული აზროვნება ნათელს ჰფენს თვითგანადგურების იმ ეგზისტენციალურ უფსკრულს, რომელიც კაცობრიობას ემუქრება.

იმგვარი გაგების საწინააღმდეგოდ, რომლის მიხედვითაც „ჩემი უფლებები“ უპირობოა, ჩვენ კვლავ გვესმის ქრისტიანობის „ემანსიპაციური“ მოწოდება: იმისათვის, რომ მოიპოვო საკუთარი თავი (ცხოვრება), მსხვერპლად უნდა გაიღო იგი (შდრ მათე 16:24). ამ სიტყვებით გამოხატული შეგნება დიამეტრულად საპირისპიროა იმ ხედვისა, რომლის მიხედვითაც „ჩემს უფლებებს“ აბსოლუტური ხასიათი აქვს, ვინაიდან იგი საკუთარი თავის ჯვარცმის თავისუფალ და ეგზისტენციალურ არჩევანს გულისხმობს. მსოფლიო მასშტაბით თანასწორობისა (equality) და ძმობის (brotherhood) უზრუნველყოფა მიიღწევა არა ჯვაროსნული ლაშქრობებით, არამედ ჯვრის თავისუფალი ტვირთვით.

პიროვნება, რომელსაც ორთოდოქსული ტრადიცია ჩვენი ცხოვრების სახედ და თანამედროვე მომხმარებლური ადამიანის ნიმუშად წარმოგვიდგენს, არ არის კმაყოფილი ბურჟუა (ბოურგეოის) მაქსიმალურად დაცული ინდივიდუალური უფლებებით, რასაც თან ახლავს სოციალური რესპექტაბელობით განმსჭვალული ცხოვრება, არამედ ერთგვარი წმინდანი, მარტვილი, ასკეტია: ადამიანი, რომელიც თავისუფალია ყოველგვარი მისწრაფებებისგან ფულისადმი, ქონებისადმი, სახელისადმი (ძალაუფლებისადმი. - დ. თ.) და რომელიც შინაგანი თავისუფლების სისავსეს განიცდის. ეს არ ნიშნავს, რომ ადამიანი, რომელიც „სულიწმინდის შთაგონებითა“ და „ქრისტესმიერი ცხოვრებით“ ცხოვრობს უგულებელყოფს საკუთარ ფიზიკურ სხეულს და მხოლოდ საკუთარი არსებობის უხორცო ელემენტზე ზრუნავს. პირიქით, ისინი აქტიურ მონაწილეობას ღებულობენ სოციალურ ცხოვრებაში და სული წმინდის ხელმძღვანელობით ეგოიზმის ყველა ფორმისგან საკუთარი თავის განთავისუფლებისკენ მიისწრაფიან. ცხოვრებისადმი ამგვარი მიდგომა შეუძლებელია კანონმა დაამკვიდროს. ეს არის პიროვნული თავისუფლების გამოხატულება, სიყვარულის გადმოღვრა ჯვარცმული და მკვდრეთით აღმდგარი ქრისტესთვის. ეს მომდინარეობს იმ ნათელი შეგნებიდან, რომ ადამიანის ღმერთთან „მსგავსება“ სიყვარულში არსებული თავისუფლებით ვლინდება.

ამგვარ შინაგან თავისუფლებას აქვს ძალა საკუთარი თავის განმტკიცებისა არახელსაყრელ პირობებსა და იმ გარემოშიც კი, სადაც პატივისცემის ნატამალიც კი არ არსებობს ადამიანის უფლებებისადმი, - ციხეებში, საკონცენტრაციო ბანაკებში და ზოგადად მჩაგვრელი რეჟიმების დროს, - რადგან არანაირ გარეგან ძალას არ შეუძლია შეზღუდოს და გაანადგუროს იგი.

ჩემი მიზანი არ არის დავაკნინო ადამიანის უფლებების შესახებ ის საქებარი სიტყვები, რაც კი დაწერილა სხვადასხვა დროს. მე მინდა, უბრალოდ, აღვწერო ის, რასაც მართლმადიდებლობა მიიჩნევს „აუცილებლად, მართებულად და სათანადოდ“, - ანუ ბერძნულად „დეონ“ (საჭიროება. - დ. თ.), - ადამიანთა მოდგმისათვის. ეს ორთოდოქსული „დეონ“-ი აღემატება ადამიანის უფლებების გაგებას, როგორც თავისი მასშტაბით, ასევე თავისი ძალმოსილებითაც.

ბერძნული სიტყვა, რომელიც ადამიანის უფლებების შინაარსის შემცველია, - „დიკაიომატა“, - ქრისტიანულ მსახურებაში უწყვეტად გამოიყენებოდა მოყოლებული ქრისტიანთა პირველი თაობებიდან. იგი ხშირად მეორდება ფსალმუნებში და ფსალმუნების გზით საეკლესიო ჰიმნოლოგიაშიც შევიდა, როგორც მითითება ღვთის დადგენილებებზე, კანონებზე და განგებაზე. 119-ე ფსალმუნი ამის კარგი მაგალითია: „შენი წყალობით, უფალო, სავსეა ქვეყნიერება. მასწავლე შენი წესდებანი“ (მუხლი 64), „წარიმართოს ჩემი გზები შენი წესდების დასაცავად“ (მუხლი 5). ამრიგად, ორთოდოქსული აზროვნება ადამიანურ დიკაიომატა-ს ღვთაებრივ დიკაიომატა-სთან კავშირში, ანუ სამართლიანობასთან, ჭეშმარიტებასთან და ღვთის სიყვარულთან ერთად განიხილავს, რამაც ხელი შეუწყო ინსტიტუტების, პრინციპებისა და ვალდებულებების დამკვიდრებას, რამაც ნოყიერი ნიადაგით უზრუნველყო ადამიანთა მოდგმა ადამიანის უფლებების დასაცავად.

უფლებები მომავალი თაობებისთვის

თვითშეზღუდვა (თვითკონტროლი) და ცხოვრების ასკეტური წესი დაკავშირებულია აგრეთვე კაცობრიობის ადგილის გაცნობიერებასთან უფრო ფართო, ორგანულ მთლიანობაში, - ცხოველთა და მცენარეთა სამყაროს სახით რომ გვაქვს მოცემული, - და იმის აღიარებისკენ, რომ ბუნებრივი რესურსების უგუნურად, მხოლოდ საკუთარი სარგებლობისთვის ხარჯვა, გაუმართლებელია.

როდესაც ადამიანის უფლებების შესახებ ვსაუბრობთ, როგორც წესი, იმ ადამიანების უფლებებს განვიხილავთ, რომლებიც ჩვენს ეპოქაში ცხოვრობენ. მაგრამ იმის ცოდნა, რომ ისტორია გრძელდება და ჩვენს ადგილას მომავალი თაობები მოვლენ, მათი უფლებებისადმიც უფრო მგრძნობიარენი უნდა გაგვხადოს: მათ ბუნების ყველა სიკეთის მიღებისა და ჯანსაღი ცხოვრებით ცხოვრების უფლება აქვთ ჩვენს სამყაროში. მრავალი ისეთი პრობლემა, როგორიცაა გარემოს დაბინძურება, ზღვის წყლების დაბინძურება, ტოქსიკური საკვები და ენერგორესურსების წინდაუხედავი ფლანგვა, წარმოადგენს საკითხებს, რომლებიც ასევე უკავშირდება მომავალი თაობების უფლებებს.

ყველა ქმნილების უზენაესი უფლებაა გახდნენ იმის შესაფერისნი, რისთვისაც ისინი ღმერთმა შექმნა

და ბოლოს, მართლმადიდებელ ქრისტიანთა უმთავრესი იდეა არის ურყევი სიცხადე, რომ ადამიანი უნდა გარდაიქმნას იმ არსებად, რისთვისაც ის არის შექმნილი. ჩვენი უპირველესი უფლებაა განვახორციელოთ ჩვენი სიღრმისეული ბუნება და მადლის მეშვეობით გავხდეთ „ღვთის შვილნი“. თუკი ყველა სხვა სარგებელი, რისი უზრუნველყოფაც ჩვენთვის ცხოვრებას შეუძლია, ამ უფლების იგნორირებას მოახდენს, რომელიც უმნიშვნელოვანესია ჩვენი ეგზისტენციისთვის, ეს ჩვენს დეზორიენტირებას გამოიწვევს და ამ უმნიშვნელოვანესი საკითხის მიმართ ინდიფერენტულს გაგვხდის: ქრისტიანული რწმენის კეთილი უწყება ჩვენს ყურადღებას უწყვეტად მიმართავს იმ ფაქტისკენ, რომ ადამიანებს აქვთ უფლება და ვალდებულება იმ ძალაუფლების გამოყენებისა, რომელიც მათ ღვთის მადლით მიეცათ, რათა დაძლიონ საკუთარი ცოდვილი ბუნება და სიკვდილი, მიაღწიონ „განღმრთობას“.

მართლმადიდებლურ-ქრისტიანული აზროვნება საშუალებას გვაძლევს უფრო ღრმად ჩავწვდეთ ადამიანის უფლებების მნიშვნელობას და გვანიჭებს უნარს გავაკეთოთ ყოველივე აუცილებელი, რათა ადამიანის უფლებათა დეკლარაციები მხოლოდ მშრალ, ლეგალისტურ დოკუმენტებად არ დარჩეს. ის ადამიანის უფლებებათა ფარგლების გაფართოებაშიც გვეხმარება, რათა მან სხვა არსებითი საკითხებიც მოიცვას, ისეთები, როგორიცაა საკუთარი ნამდვილი ბუნების პოვნა რეალიზაციისა და ცხოვრების მიზნის მიღწევის უფლება.

ქრისტიანებს ყოველთვის ექნებათ კრიტიკული პოზიცია ისტორიული მოვლენებისადმი. ისინი ბედნიერნი არიან, როდესაც კაცობრიობის სხვადასხვა სახის მიღწევებს ხედავენ, მაგრამ არასოდეს შეჩერდებიან უფრო არსობრივი მიზნების მიღწევის გზაზე. მათ კარგად იციან, რომ „ადამიანის უფლებათა ვერცერთი დეკლარაცია ვერ იქნება სრულყოფილი და ბოლომდე ეფექტური. ასეთი დეკლარაციები ყოველთვის იქნება ისტორიის იმ სპეციფიკური პერიოდების ეთიკური ცნობიერებისა და კულტურის ამსახველი, რომელშიც ისინი იქმნება“.⁶ სწორედ ამ მიზეზით ქრისტიანები ფრთხილნი უნდა იყვნენ და ეცადნონ მათი საზოგადოების სამართლებრივი და პოლიტიკური სტრუქტურა უფრო მეტად მომცველი გახადონ მუდმივი რეფორმებისა და გადაფასებების საშუალებით.

თუკი ქრისტიანულ ეკლესიებს სურთ საკუთარი წვლილი შეიტანონ ადამიანის უფლებების დაცვის საქმეში, ისინი მხოლოდ კარგი ანალიზითა და სხვადასხვა სახის გაფრთხილებებით კი არ უნდა შემოიფარგლონ, არამედ რეალურად უნდა აღასრულონ საკუთარი დანიშნულება: იყვნენ მორალისა და სულიერი შთაგონების ცენტრები, სადაც ადამიანებს შეეძლებათ საკუთარი პიროვნების ფორმირება; იყვნენ უანგარო სიყვარულის ლაბორატორიები; ადგილი, სადაც უფლის სასუფეველია გამოვლენილი დედამიწაზე; ადგილი სადაც ადამიანის სიცოცხლის დონე ინდივიდთა კოლექტივებისგან (რომლებიც მხოლოდ ბიოლოგიურად თანაარსებობენ) „პიროვნებათა ურთიერთთანაზიარებისკენ“ (communion of persons) განიცდის ამაღლებას, ანუ იმისაკენ, რაც საკუთარ მოდელად უზენაეს რეალობას იღებს: წმინდა სამებას, რომლის დიდებაც უწყვეტად თაყვანისცემება ეკლესიების მიერ.

მართლმადიდებლობა ასაზრდოებს და განამტკიცებს განწყობას, რომელსაც შეუძლია ადამიანის მიღება ისეთისა, როგორიც ის არის, მისი თავისუფლების ღრმა პატივისცემითა და ქრისტიანული შეხედულებების თავსმოხვევის გარეშე. ეს აადვილებს კომუნიკაციას „სხვებთან“, მათი ჩათვლით, რომლებიც სხვა რელიგიის ან იდეოლოგიის მიმდევრები არიან. მართლმადიდებლობა აყალიბებს აგრეთვე ღრმა პატივისცემას ადამიანის უფლებებისადმი და წარმოშობს სხვებთან თანამშრომლობის წყურვილს ადამიანის უფლებების უნივერსალური აღიარებისა და მათი დაცვის მისაღწევად.

თარგმნა
დავით თინიკაშვილმა

Archbishop Anastasios (Yannoulatos). Facing the World: Orthodox Christian Essays on Global Concerns. Geneva, WCC Publications, 2003, pp. 68-76.

შენიშვნები:

ნუგზარ პაპუაშვილი

საქართველოს ეკლესიის იმ წმინდანთა შორის, რომელთა სიტყვამ, საქმემ და სახელმა საყოველთაო ინტერესი და რეზონანსი გამოიწვია, ერთ-ერთ პირველ ადგილზე გიორგი მთაწმინდელი, ანუ ათონელი, დგას (1009-1065). ჩვენს ხელთაა ვრცელი აგიოგრაფიული მოთხრობა „ცხოვრება და მოქალაქობა წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩვენისა გიორგი მთაწმინდელისა“*, რომელსაც, სპეციალისტების შეფასებით, მსოფლიო აგიოგრაფიულ ლიტერატურაში ბადალი ძნელად მოეპოვება როგორც საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით, ისე ფაქტობრივი მასალის სიმდიდრით, ობიექტურობით და მხატვრულობით. იგი აღწერა წმ. მამის მოწაფემ და თანამოსაგრემ გიორგი ხუცესმონაზონმა (გიორგი მცირემ), რომელიც თან ახლდა მოძღვარს როგორც საზღვარგარეთ, ისე სამშობლოში; იყო თვითმხილველი და თანამონაწილე ყველა მოვლენისა, რომელიც ხსენებულ მამას უკავშირდება; თანამდგომი, თანამგრძნობი და თანამშრომელი იმ დიალოგების, დებატებისა თუ სოციალურ-სახელმწიფოებრივი და ჰუმანიტარული ინიციატივებისა, რომელთაც იგი ანტიოქიაში, ბიზანტიასა და საქართველოში იქმოდა. ესაა მიზეზი, რომ აღნიშნული თხზულება ისტორიის ერთობ სანდო წყაროდ გვევლინება. ამბები, რომლებიც ავტორის თვალწინ მოხდა, შემოწმებას აღარ საჭიროებს, რადგან მკითხველი ხედავს და განიცდის, რომ ყოველი ეპიზოდი და სტრიქონიც კი პატიოსნებით და მართლის თქმის სულითაა აღბეჭდილი.

თვალში საცემია აგრეთვე აგიოგრაფის, გიორგი ხუცესმონაზონის, განათლების დონე და წყაროების ანალიზის უნარი; ფაქტებისა და მოვლენების აღქმის სიზუსტე; კერძო და ლოკალური შემთხვევების ურთიერთშეჯერებისა და განზოგადების კულტურა; იმის გარკვევის მეთოდი და შესაძლებლობა, თუ რა სიახლე და სიმდიდრე შეაქვს (ანდა: შეუძლია, რომ შეიტანოს) თითოეულ შემთხვევას საერთაშორისო საგანძურში.

შეუძლებელია ამ წიგნს გულდასმით კითხულობდე და ვერ ამჩნევდე კონცეფციას ეროვნული და ზოგადსაკაცობრიო (კოსმოპოლიტური) ღირებულებების ურთიერთმიმართების შესახებ, რომლის არსი ორი სიტყვით ასე გამოითქმის: ამა თუ იმ ფაქტისა და მოვლენის რეალური მნიშვნელობა საღვთო ჭეშმარიტებასთან შესაბამისობით განისაზღვრება. აი მაგალითი, რომლის მეშვეობით ავტორი ამ თეორიის შინაარსს გვიხსნის: მართალია, ღვთის თვალში, ბიბლიაში, საღვთო ისტორიაში და, მაშასადამე, მაღალ რეგისტრში („ღვთისმსახურებისა საიდუმლოსა შინა“) ჭეშმარიტი ღირებულება და პატივისცემა მხოლოდ იმ სამშობლოს აქვს, რომელსაც სამოთხე ეწოდება და რომელშიც ჩვენი დიდი წინაპარი ადამი მოსახლეობდა; ერთადერთი ქალაქი, რომელიც ასეთივე ღირსებისაა, არის ზეციური იერუსალიმი, აშენებული ღვთის მიერ ცხოველმყოფელი ქვით; საღვთო ერიც მხოლოდ ის ერთი ერი არის, რომელიც ღმერთთან წილნაყარია და რომელსაც რჩეული ერი, - ახალი ისრაელი (ეკლესია), - ეწოდება, მაგრამ ნურავინ იფიქრებს, რომ იმ ქვეყანას, იმ ქალაქს და იმ ერს, რომელთაც წმ. მამა გიორგი მთაწმინდელი ეკუთვნის, არაფერი აქვს პატიოსანი; არაფერი აქვს საღვთო და სულიერი, რომელიც მათ ზემოთ აღნიშნულ სამშობლოსთან, ქალაქთან და ერთან დააახლოებს და ამის თაობაზე ლაპარაკს შეგვაძლებინებს (გვ. 444-445). თუ კარგად დავაკვირდებით, შევნიშნავთ, რომ ნაწარმოების მთავარი მიზანი სწორედ ამ საერთოს დადასტურება და წარმოჩენაა. შორს წასვლა საჭირო არ არის. ავტორი თვლის, რომ საქართველოსა და სამოთხეს, საქართველოს წმინდა ქალაქებსა და ზეცის იერუსალიმს, საქართველოს მორწმუნე ერსა და ღვთის სათნო ისრაელს, ზოგადად, - საქართველოსა და მსოფლიოს, ქართულ მოქალაქეობას და მსოფლიო მოქალაქეობას ერთმანეთთან ღირსი მამა გიორგი მთაწმინდელიც ანათესავებს.

გიორგი ხუცესმონაზონის თქმით, ღირსი მამისათვის შემთხვევით არ დაურქმევიათ გიორგი. ეს სახელი წარმომავლობით ბერძნულია და „მუშაკად გამოითარგმანების“ (გვ. 448). გავიხსენოთ, რომ დედამისს, მარიამს, ძილში ანგელოზი გამოეცხადა და აუწყა: შეგეძინება ვაჟი, რომელიც ნამდვილი და ჭეშმარიტი გიორგი იქნება, - მოწოდებული საღმრთო და სულიერი მუშაკობისათვის, ეკლესიის ხნულის („ურნატთა ეკლესიისათა“) გაპოხიერებისა და გამდიდრებისათვის, საღვთო აღმშენებლობისათვის. „ეკლესია“ ამ და მსგავს შემთხვევებში მხოლოდ ამა თუ იმ ადგილობრივ ეკლესიას არ ნიშნავს. აქ ლაპარაკია კათოლიკე (მსოფლიო) ეკლესიაზე, რომლის განუყოფელგანუკვეთელი ნაწილი კერძო, ადგილობრივი ეკლესიებია. ასეთია საქართველოს ეკლესია ანუ, უფრო ზუსტად, ქრისტეს ეკლესია საქართველოში, რომელიც ისეა დაკავშირებული ერთიან და განუყოფელ, ჭეშმარიტ, გამარჯვებულ და მოზეიმე ეკლესიასთან, როგორც ნაწილი მთელთან. ყველაფერი ცხადია, ოღონდ ერთი რამ უსათუოდ უნდა დაზუსტდეს. ადგილობრივი ეკლესია წუთისოფელში მყოფი ეკლესიაა, რომლის ერი და ბერი ქვეყნის ისეთივე მოქალაქეები არიან, როგორნიც ეკლესიის გარეშე მყოფი ადამიანები. ამის გამო ისინი კარგ საქმეებსაც აკეთებენ და ცუდ საქმეებსაც. შესაბამისად: ამქვეყნიურ ეკლესიაში, როგორც სოციუმში, კარგიც ხდება და ავიც. გავითვალისწინოთ, რამდენ ბოროტ კაცსა და გულარძნილებას გადაეყარა ეკლესიაში გიორგი მთაწმინდელი, რაშიც გასაკვირი არაფერია. ყველაფერი ცუდი და უკეთური, ეკლესიაში ხდება ის თუ ეკლესიის გარეთ, წუთისოფელს ეკუთვნის და წუთისოფელში რჩება. ჭეშმარიტ ეკლესიას მხოლოდ და მხოლოდ კეთილი და უმჯობესი უერთდება; მასში მხოლოდ ის ნაღვაწი და ნამუშაკევი დაიბანაკებს, რომელიც არსით და შინაარსით ჭეშმარიტი ეკლესიის სისხლი და ხორცია, მისი ნათესავია. ლაპარაკია იმ რანგისა და მნიშვნელობის საქმეზე, რომელიც ეროვნულიცაა და უნივერსალურიც.

რა შესძინა ღირსმა გიორგი მთაწმინდელმა საღვთო აღმშენებლობას? აზიარა თუ არა მან თავისი ხალხი და თავისი ეკლესია მსოფლიო წესრიგს და ცივილიზაციას? რა არის ის წვლილი, რომელიც ერებისა და ეკლესიების ზოგად სალაროში მისი და მისი სკოლის სახელით შევიდა? ანუ, აგიოგრაფის სიტყვებით რომ ვთქვათ, რა არის ის „მშვენიერი ნაყოფი“, რომელიც ღირსმა მამამ ხალხს და ქვეყანას შემატა და რომელიც „ზეციურ საგანძურში შენახვის ღირსია“? (გვ. 450-451).

ჩანს, იმდროინდელმა ქართულმა ელიტამ გააცნობიერა, თუ რაოდენ აუცილებელია ერისა და ბერის განვითარებისათვის, წინსვლისათვის, აღმშენებლობისათვის კარჩაკეტილი ცხოვრებიდან ფართო ასპარეზზე გასვლა და კულტურისა და ცივილიზაციის საერთაშორისო სტანდარტებისათვის თვალის გასწორება. ამ გზაზე პირველი ნაბიჯი ინტერნაციონალური ენის დაუფლებაა, შემდეგ კი ცოდნისა და მეცნიერების იმ მიღწევებთან ზიარება, რაც ამ ენის მეშვეობითაც შეიქმნა. ჩვენს ქართველ ჭაბუკს, თრიალეთში დაბადებულს, აქ თითქოს ბედმა გაუღიმა. მისი აღმზრდელები პოლიტიკური მოტივით საბერძნეთში, კონსტანტინოპოლში, გაიხიზნენ და ცამეტი წლის გიორგიც თან წაიყვანეს. იმპერიის დედაქალაქში მათ თორმეტი წელიწადი დაჰყვეს, აღსაზრდელი კი სკოლაში მიაბარეს, რითაც მას ბერძნული ენის (შესაძლებელია, ლათინურისაც) სრულყოფილად შესწავლისა და აკადემიური ცოდნის მიღების საშუალება მიეცა. ამის შემდეგ იგი, ოცდახუთი წლის ასაკში, საქართველოში დაბრუნდა; ხახულის ღვთისმშობლის სავანეში ბერად აღიკვეცა და თავი მკაცრ ასკეტიზმს მისცა, რათა საკუთარი სულიერი და გონებრივი სამყარო გაეზარდა და გაეფაქიზებინა. სახელმძღვანელოდ მან პავლე მოციქულის სიტყვები წაიმძღვარა: „აღვიკრძალავ ხორცთა ჩემთა და დავიმონებ, რათა არა სხვათა (ვ)უქადაგებდე და მე გამოუცდელ ვიყო“ (1 კორ. 9,27). აზრი ნათელია: სანამ სხვის დამოძღვრასა და ჭკუის სწავლებას დავიწყებდეთ, საკუთარი თავი უნდა აღვზარდოთ და განვამტკიცოთ. ამ მიზნის მიღწევის საუკეთესო საშუალება, ძველი სასულიერო თუ საერო ტრადიციების თანახმად, არის ის, რასაც უცხოებას (უცხოების მოყვარეობას) ეძახიან. იგულისხმება სხვათა ქვეყანაში წასვლა ცოდნასა და შემოქმედებაში მეტი და მეტი წარმატებისათვის და არა დიოგენური უსამშობლოობა (თვითმიზნური კოსმოპოლიტობა), ანდა ჩვეულებრივი ყარიბობა. დიდაქტიკური თვალსაზრისით უცხოება ნიშნავს სხვათა და სხვათა გამოცდილების შეთვისებას, საკუთარი თავის გაწვრთნისათვის უფრო მეტი მოტივის შეძენას; საამისოდ სტიმულისა და იმპულსების მიღებას; მეტ თვითჩაღრმავებას, მეტ თვითკონტროლს, თვითანალიზს და, შემდეგ, თვითრეალიზაციას. ავტორი იმოწმებს მამათმთავარ აბრაამსა და წინასწარმეტყველ მოსეს და აღნიშნავს, რომ ღმერთმა ისინი ჯერ თავისიანებს განაშორა, უცხოთა ქვეყნებში გადაიყვანა; იქ აზიარა ისინი სიბრძნეს და გამოცხადებას და საღვთო საქმეთა შესრულება შემდეგ დაავალა (გვ. 466).

ახალგაზრდა ქართველმა ბერმაც, სულიერების მაღალი ხარისხისათვის რომ მიეღწია, აირჩია გზა, რომელიც ცნობილია სახელით „უცხოება და სიგლახაკე“, ე.ი. უცხო მხარეში მწირმონაზვნობა და უპოვარება (სიღარიბე). იგი, ისე როგორც ყველა ნამდვილი ქრისტიანი, გაურბოდა მაღალ თანამდებობას, რასაც, როგორც წესი, ქება და დიდება ახლავს თან. იგი ყოვლის უწინარეს იმ ქება-დიდებას გაურბოდა, რასაც მისი სულიერი ახოვანების მხილველნი წარმოთქვამდნენ საქართველოში თუ სხვაგან. ამიტომ ის ხშირად გადადიოდა ერთი მონასტრიდან მეორეში, სადაც არავინ იცნობდა და სადაც ღვაწლს ადვილად დაფარავდა. წმ. მამა იდეალსა და ბედნიერებას მარტივ ცხოვრებისა და უბრალოებაში ხედავდა. მან უარი თქვა ეპისკოპოსობაზე, - ჭყონდიდის აღმატებული კათედრის დაკავებაზეც კი, რომელიც მას გაერთიანებული საქართველოს დიდმა მეფემ ბაგრატ IV-მ, ტექსტში აფხაზთა მეფედ წოდებულმა, შესთავაზა (გვ. 512). ის მაშინ განიცდიდა ბედნიერებას, როდესაც სულიერსა და ინტელექტუალურ შრომას ეწეოდა. ასეთი შრომის ნაყოფია მისი უმდიდრესი ლიტერატურული მემკვიდრეობა, რომელიც სასულიერო მწერლობის თითქმის ყველა დარგს მოიცავს და რომელიც შეუდარებელი ოსტატობითაა შესრულებული. აი, რას გვაუწყებს ამის თაობაზე მისი ბიოგრაფი და როგორ შეფასებას გვთავაზობს იგი ჩვენ: „უმეტესობა წიგნებისა ღამით თარგმნა. შეუსვენებლად თარგმნიდა და თავის კანონსაც დაუბრკოლებლად აღასრულებდა. არასოდეს აძლევდა თავის თავს მოსვენებას: დღედაღამ საღმრთო წიგნთა ტკბილ თაფლს ამუშავებდა, რომლითაც დაატკბო ჩვენი ენა და გაამშვენიერა წმინდა ეკლესიები; თავის ნაწერთა ოქროთი უხვად და გარდამატებულად გაამდიდრა, რადგანაც დაემსგავსა იგი ოქროს მომპოვებელ ოსტატს... ჩვენი წმიდა მამის გონება სიტყვიერი ოქროს გამომადნობელ ბრძმედად გადაიქცა სულიწმიდის ცეცხლის მეოხებით... წიგნები, რომლებიც არასოდეს თარგმნილა ჩვენს ენაზე, უმეცრების სიღრმიდან ნათლად გამოაბრწყინა. ხოლო სხვა წიგნები, რომლებიც ოდესღაც თარგმნილი იყო, მაგრამ ჯერ კიდევ ჯეროვნად გადმოღებული არ იყო, ანდა დროთა განმავლობაში უმეცარ მომხმარებელთაგან შებილწულიყვნენ, (მან) თავის გონების ბრძმედში გამოადნო და გამოახურვა. ასევე, მამა ექვთიმის მიერ თარგმნილი ზოგიერთი წიგნი, მოუცლელობისაგან არასრულად დატოვებული და შემოკლებულად გადმოღებულნი, შეავსო და განავრცო. ზოგი ძველი წიგნი ხელახლა შეადარა ბერძნულს და მათი ყოველი ნაკლობანება შეავსო და მათი სიტყვიერი სიღარიბე და სიუშნოვე ბრწყინვალებად და მშვენიერებად შეცვალა“ (გვ. 525-526).

გიორგი მთაწმინდლის წერილობითი ნაშრომ-ნაღვაწის, - როგორც ნათარგმნის, ისე ორიგინალურის, - განხილვა ძველი ქართული ფილოლოგიის ყველაზე პრესტიჟული ამოცანაა. ამ უბანზე იმდენად დიდი და მრავალფეროვანი მასალა მოიპოვება, რომ ყელაფრის ამომწურავად შესწავლას კიდევ რამდენიმე თაობის აკადემიური მუშაობა დასჭირდება. ჩვენ ახლა ყურადღების გამახვილება შემდეგ გარემოებაზე გვმართებს: იმ სულიერ სიმაღლესა და შემოქმედებით უნარს, რასაც ზემოთ მოყვანილი ციტატა გვაუწყებს, წმ. მამამ სწორედ უცხო ქვეყანაში და მწირობის პირობებში მიაღწია. გავითვალისწინოთ, რომ ცხოვრების მეტი ნაწილი მან სამშობლოსაგან შორს, - ახლო აღმოსავლეთში, პალესტინასა და (ძირითადად) ბიზანტიაში (ათონსა და კონსტანტინოპოლში) გაატარა. იგი ბევრს მოგზაურობდა; არ ერიდებოდა განსაცდელთა სიმრავლეს: უღრანი ტყეების, უდაბნოების და მდინარეების გადალახვასაც კი (ერთხელ ადიდებულმა მდინარემ მოიტაცა, მაგრამ გადაარჩინა „მშვენიერმა ჭაბუკმა, სპეტაკ ცხენზე ამხედრებულმა“, რომელშიც მან მთავარმოწამე გიორგი შეიცნო: გვ. 480); ხვდებოდა სხვადასხვა სარწმუნოების, ეროვნების და ტრადიციის ხალხს; ეცნობოდა მათ, რის შედეგადაც იძენდა ინფორმაციას, სხვათა და სხვათა გამოცდილებას და წარემატებოდა ღვთისმოსაობაშიც და კაცთმოყვარებაშიც.

ერთ-ერთი ზნეობრივი პოზიცია, რომელიც წმ. მამის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის არსებით მხარეს წარმოადგენდა, წინა თაობის ნაშრომისა და ნაამაგარის დაფასებაა. როდესაც იგი ათონის მთაზე (მთაწმინდაზე) ქართველთა მონასტერში მივიდა და ბევრი ხვეწნისა და შეგონების შემდეგ წინამძღვრობას დათანხმდა, მან პირველ რიგში ამ სავანის ისტორია შეისწავლა, რათა წინამორბედების: იოანეს, ექვთიმეს, გაბრიელის, თორნიკესა და სხვათა ნაამაგარი მისხალ-მისხალ აღენუსხა და არ მიეცა იგი უპატივცემულობის და დავიწყების მტვრისათვის. ცხოვრებაში ვკითხულობთ: წმ. გიორგიმ „ყოვლითა მოსწრაფებითა და წადიერებითა და გულს-მოდგინედ გამოწულილვითა გამოიკითხა და გამოიძია მოწაფეთაგან და მეგობართა წმიდისა მამისა ეფთჳმისათა უსხეულოთა მიმსგავსებული და კაცთა ბუნებისა აღმატებული ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ მისი და ნეტარისა მამისა მათისა იოვანესი და სხუათაცა წმიდათა ბერთაჲ და დიდებულისა ამის ლავრისა შენებაჲ“ (გვ. 494). ასე შეიქმნა ქართული აგიოგრაფიის მეორე უბრწყინვალესი ძეგლი „ცხორებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჲმესი და უწყებაჲ ღირსისა მის მოქალაქობისა მათისაჲ“. საკმარისია თვალი გადავავლოთ ამ თხზულებასა და წმ. მამის ანდერძებსა და მინაწერებს (კოლოფონებს), რომ დავრწმუნდეთ, რაოდენ აფასებდა და კრძალულებას გამოხატავდა იგი გარდასული დღეებისა და მემკვიდრეობის მიმართ. ამის საუკეთესო მაგალითია ყველაზე ცნობილი ანდერძი, რომელიც სახარების მისეულ თარგმანს ახლავს. დიდი მოღვაწე და ღვთივგანბრძნობილი მამა ამჟღავნებს უდიდეს ტაქტს, კულტურას, პროფესიულსა თუ კოლეგიურ ეთიკას, როდესაც შეგვაგონებს: ჩვენ, ქართველებს, სახარების ძველი და საიმედო თარგმანები გვაქვს, მაგრამ იცოდეთ, რომ გადაწერის დროს მათი ერთმანეთში არევა დაუშვებელია; თუ ვინმეს ჩემი ნაშრომი არ მოსწონს, აირჩიოს ერთ-ერთი ძველი ვერსიებიდან - ან ხანმეტი, ან საბაწმინდური და ისინი გადაწეროს, ოღონდ ისე კი, რომ არც ერთმანეთში აურიოს ისინი და არც ჩემს ნამუშევარში. ვის მოეხსენებოდა გიორგი მთაწმინდელზე უკეთ ის ნაკლოვანებანი, რაც სახარებათა ძველ ქართულ თარგმანებს ახასიათებთ? ეს რომ ასე არ ყოფილიყო, რატომ გაირჯებოდა იგი ძველი თარგმანების გადასამუშავებლად? ამის მიუხედავად მას ერთხელ არ წამოსცდენია გადაბრუნებული სიტყვა წინაპართა მემკვიდრეობის მიმართ. არადა მისი მიზანი ხომ ამ მემკვიდრეობის ხარვეზების გამოსწორება იყო! ეს მან წინაპართა აჩრდილებთან ყოველგვარი კონფლიქტის გარეშე მოახერხა და ქართულ წერილობით ტრადიციაში პირველმა შემოიტანა (ჩვენს ხელთ არსებული მასალების მიხედვით) ძველი ტექსტების ხელუხლებლად შენახვისა და კონსერვაციის წესი, რასაც დღეს ტექსტოლოგიის ძირითად პრინციპს ეძახიან და რომლის ქართულ პრაქტიკაში დანერგვა ჩვენს წმინდა მამას ერთხელ კიდევ წარმოაჩენს ევროპული დონის კულტურტრეგერად.

ევროპული ჰუმანიზმის გამოვლინებაა აგრეთვე ცხოველების უფლებების დაცვა, რასაც ჩვენს ტექსტში „პირუტყვთაცა ზედა მოწყალება“, ანუ ცხოველების მიმართ ლმობიერება, ეწოდება. ბაგრატ IV-მ, როდესაც კონსტანტინოპოლში იმყოფებოდა, გაიგო, რომ არსებობს უცნაური ხალხი სამარიელთა ტომიდან, სვიმონ მოგვის შთამომავალნი, აწინკიანებად წოდებულნი. ისინი ხორცს ჯადოს უკეთებდნენ და ეს ხორცი კლავდა უმძვინვარეს მხეცსაც კი, თუკი დიდ შაბათს არ იყო დაბადებული. მათი გრძნეულებით, საჭიროების შემთხვევაში, ბიზანტიის იმდროინდელი იმპერატორი კონსტანტინე მონომაქიც სარგებლობდა. ამ საქმით საქართველოს მეფეც დაინტერესდა და სეანსის ჩატარება მოინდომა. მოძებნეს ძაღლი, რომელიც „სხვასა ჟამსა შობილ იყო და არა ზემოხსენებულსა მას დღესა“ (ე.ი. არა ბრწყინვალე შვიდეულის შაბათს); მოიყვანეს აწანიკები, რომლებმაც ხორცს შეულოცეს და ძაღლს გაუგდეს. მეფისა და მისი საყდრიონის გვერდით მამა გიორგიც აღმოჩნდა. ამ დროს მან, აგიოგრაფის თქმით, ღვთის ჭეშმარიტი ხატება და მსგავსება გამოავლინა; პირუტყვის მიმართ ბუნებრივი სიბრალულით აღივსო, ამ ამბის მოქმედთა მიმართ კი რისხვით, - როგორ შეიძლება ქრისტიანთა შორის, მით უმეტეს მეფესა და სამღვდელო პირთა შორის, „ესევითარი საქმე იხილვებოდის“-ო. ამიტომ მან გადასახა ხორცს ჯვარი და ჯადოც მოიხსნა. ეს შენიშნეს აწანიკებმა და მეფეს ცხოველთშემბრალე ბერის გაძევება მოსთხოვეს, რაც მან, წარმოიდგინეთ, დააკმაყოფილა (გვ. 508-511). ეს, საფიქრებელია, მეფესა და მოძღვარს შორის მცირე ბზარს მაინც გააჩენდა. პირუტყვთა შებრალება ქრისტიანთა მორალური კოდექსის შემადგენელი ნაწილია, თუმცა სამოძღვრო პრაქტიკაში (ქადაგებებში) ამ საკითხზე ყურადღებას მაინცდამაინც არ ამახვილებენ. ამიტომ იყო, რომ ეპისკოპოს გაბრიელ ქიქოძის ქადაგებამ პირუტყვების შებრალებაზე თითქმის მთელ მსოფლიოში გამოიწვია რეზონანსი („სოლიდარობა, 2010, №3, გვ. 40).

გიორგი მთაწმინდელი და გაბრიელ ეპისკოპოსი სხვა საკითხებშიც ენათესავებიან ერთმანეთს, მათ შორის, - ცრუმორწმუნეობასთან ბრძოლაში. ერთხელ წმ. მამა ბულგარელების ერთ მიუვალ და მიყრუებულ სოფელში აღმოჩნდა. იმის მიუხედავად, რომ ქრისტიანობა ბულგარეთში უკვე ერთ საუკუნეს ითვლიდა, ამ ქვეყნის განაპირა მხარეთა მკვიდრნი ისევ წარმართობას მისდევდნენ და თაყვანს სცემდნენ მარმარილოს კერპს, რომელსაც ქალის სახე ჰქონდა. ისინი შემოეხვიენ ბერს და არწმუნებდნენ, თუ გინდა ხელი მოგემართოს იმ გზაზე, რომელზეც დგახარ და მეფის წყალობა მოიპოვო, ამ ჩვენს ღმერთს უნდა შეევედროო. ბერმა მადლობა გადაუხადა მათ კეთილი სურვილისათვის და, როდესაც კერპის წინაშე წარდგა, მათ გვერდით პირჯვარი გადაიწერა და იოანეს სახარების დასაწყისი სტრიქონების წარმოთქმა დაიწყო: „პირველითგან იყო სიტყვა და სიტყვა იგი იყო ღმრთისა თანა და ღმერთი იყო სიტყვა იგი. ესე იყო პირველითგან ღმრთისა თანა. ყოველივე მის მიერ შეიქმნა და თვინიერ მისსა არცა ერთი რაი იქმნა, რაოდენი რაი იქმნა. მის თანა ცხორება იყო და ცხორება იგი იყო ნათელ კაცთა. და ნათელი იგი ბნელსა შინა ჩანს და ბნელი იგი მას ვერ ეწია“. ეს რომ მეკერპეებმა მოისმინეს, შეეცოდათ ქრისტიანი კაცი და გააფრთხილეს, გაჩერდი, თორემ ეს ჩვენი ღმერთი ახლავე მეხს დაგატეხსო. მან კი მათ დასანახად გაიცინა, აიღო ურო და სალოცავი მარმარილო დაამსხვრია. აგიოგრაფი ამბობს, ამ ძეგლის ნამსხვრევები იმ ადგილზე ჯერ კიდევ ყრიაო (გვ. 514-515). სხვა საკითხია, როგორ შეაფასებს ამ და ბევრ მსგავს ქმედებებს (სკულპტურათა განადგურებას) თანამედროვე არქეოფილია და, ზოგადად, კულტუროლოგია. ანალოგიურ საშუალებას მიმართა წმ. ეპისკოპოსმა გაბრიელმა. რადგან მან, XIX ს-ის შუა წლებშიც კი, მეგრელები მუხის ცხოველმყოფელი ძალის რწმენაში ვერავითარი ქადაგებით ვერ გადაარწმუნა, აიღო ნაჯახი და ეს მუხა ცრუმორწმუნეთა თვალწინ დაჩეხა. როგორც ერთი, ისე მეორე შემთხვევა არის ცოცხალი მაგალითი, რომელმაც როგორც ბულგარულ, ისე ქართულ ცრუმორწმუნეობას (უსულო საგანთა გაფეტიშებას) საფუძველი გამოაცალა და ხალხს საღი სარწმუნოება შთააგონა.

გიორგი მთაწმინდელი იმდენად ცოდნითა და სარწმუნოებით, რომ საკუთარი ხალხისა და ქვეყნის ავტორიტეტი აამაღლა არა მარტო მოკეთეების, არამედ მოძულეებისა და მაბრალებლების თვალშიც. სვიმეონწმინდის მონასტერში, მაგალითად, საქართველოდან ჩასულ მღვდლებს წირვის შესრულების უფლებას არ აძლევდნენ, რადგან გაუნათლებელი და ხეპრე ხალხის შვილებად მიიჩნევდნენ მათ. საფუძვლედ „სოფლური ვინმე ხუცესის“ ამბავს ასახელებდნენ. იგი, ოდესღაც, ჩამოსულა საქართველოდან და სვიმეონ საკვირველმოქმედის სვეტზე ჟამისწირვის ჩასატარებლად ქალამნითა და „საბეჭურით“ (რაღაც უბრალო მანტიით) ასულა ჩვენი ძველი წესჩვეულებისამებრ, რასაც ბერძნების გაცოფება გამოუწვევია და მათ ევქარისტიის საიდუმლოს შესრულება აუკრძალავთ ყველა ღვთისმსახურისათვის, ვინც ქართველობდა. როდესაც მათ დაინახეს, რომ მათ მონასტერში და მთელ ანტიოქიაში ქართველები პოზიციებს იმაგრებდნენ, დაიწყეს ხმების გავრცელება მათ არამართლმადიდებლობასა და თვითრჯულობაზე; იმაზე, რომ მათ ავტოკეფალური მმართველობა თვითნებურად შემოიღეს; არც ერთ პატრიარქს არ ემორჩილებიან, თვითონ გამოირჩევენ და აკურთხებენ კათალიკოსს და ეს მაშინ, როდესაც მათ მიწაზე არცერთ მოციქულს არ უქადაგია. ამ და სხვა ბრალდებათა განსახილველად ორჯერ შედგა საეკლესიო კრება. მოპასუხის როლი ორჯერვე წმ. გიორგიმ იტვირთა. მან არამარტო ფაქტობრივი მასალის ღრმა ცოდნა და ანალიზის უნარი გამოამჟღავნა, არამედ იუმორის გრძნობაც: როდესაც წყალგაუმტარი საბუთებით დაადასტურა, რომ საქართველოში, რომლის შემადგენელი ნაწილი აფხაზეთიაო, ქრისტიანობის თესლი ანდრია პირველწოდებულმა და სვიმეონ კანანელმა მოაბნიეს, დასძინა: თქვენ ამბობთ, უნეტარესო პატრიარქო, პეტრე მოციქულის საყდარზე ვზივარო. კეთილი და პატიოსანი, მაგრამ გაითვალისწინეთ, რომ ჩვენი საყდარი იმავე პეტრეს ძმის, ანდრიას, დაარსებულია. პეტრე ქრისტესთან ანდრიამ მიიყვანა (იოანე 1, 40-42). ანდრია მხმობელია, პეტრე ხმობილი. გვიპასუხეთ: ღირსებით, პატივითა და მნიშვ- ნელობით რომელი მეტია - მხმობელი თუ ხმობილი, მომწოდებელი თუ მოწოდებული, მომყვანი თუ მოყვანილი? მოკლედ: თუ საქმე საქმეზე მიდგება, კანონი და სამართალი მოითხოვს, რომ თქვენ ჩვენ დაგველორჩილოთ და არა პირიქით! ხოლო რაც შეეხება ბრალდებას საქართველოს ეკლესიის მწვალებლობისა და ერეტიკოსობის შესახებ, ნუ დაგავიწყდებათ: როდესაც თქვენი, ანუ ბერძნების, ასურელებისა თუ არაბების, ეკლესიები ნაირნაირ წვალებასა და უკუღმართობაში იყო გახვეული, ჩვენს ქვეყანაში მართლმადიდებელი სარწმუნოება ყვაოდა და იოანე გუთელი იძულებული გახდა მცხეთაში ჩამოსულიყო და საეპისკოპოსი ხელდასხმა იქ მიეღო, რადგან სხვაგან ვერსად პოვა მართალი სარწმუნოება. და თუ ჩემი არ გჯერათ, მოიტანეთ და გადაშალეთ თქვენი ისტორიული წყარო - დიდი სვინაქსარი! პატრიარქმა თევდოსიმ, გაოგნებულმა და აღფრთოვანებულმაც, დამსწრე საზოგადოებას მიმართა: ხომ ხედავთ, თქვენგან ჩამორჩენილად მონათლილი ქვეყნის შვილმა, თანაც ერთმა კაცმა და მარტოდმარტომ, რარიგად დაიცვა თავისი ქვეყანა და რა პრეტენზიები წამოგვიყენა. ჯობია გავჩუმდეთ და დროზე დავიშალოთო, თორემ ვინ იცის, ახლა მან იქნებ რაღაც ისეთიც მოგვასმენინოს, რომ მრევლად გახდომა მოგვთხოვოს და ჩვენ საწინააღმდეგოს თქმა ვერ მოვახერხოთ... მართალია, ორივე კრება მშვიდობიანად და ხალისიანად დამთავრდა, მაგრამ პატრიარქმა ცილისმწამებელი ბერების დასჯა გადაწყვიტა და დასჯიდა კიდეც, რომ არა ღირსი გიორგი მთაწმინდლის მიმტევებლობა და დიდსულოვნება (გვ. 530-544).

კულტურტრეგერის უნარი და მასშტაბი გიორგიმ ყველაზე თვალსაჩინოდ სამშობლოში, საქართველოში, გამოავლინა, სადაც იგი მოხუცებული დაბრუნდა (მაშინ ორმოცდაათი წლის კაცი უკვე მოხუცად ითვლებოდა). ცხოვრებაში საკმაოდ ვრცლადაა აღწერილი მარშრუტი ანტიოქიიდან (შავი მთიდან) აფხაზეთამდე. იმ დროს მთელი ახლო აღმოსავლეთი და საბერძნეთის დიდი ნაწილი თურქებმა დაიკავეს და მომოსვლაზე კონტროლი დააწესეს. ამის გამო გიორგის და მის თანამგზავრებს მთების, ქედებისა და ტყე-ღრეების გადალახვა დასჭირდათ, ვიდრე სანაპირო ქალაქ სამისონამდე (სამსუნამდე) მიაღწევდნენ. იქიდან ფოთამდე ნავით ჩავიდნენ, ფოთიდან ქუთაისამდე, აფხაზეთის მაშინდელ დედაქალაქამდე, - სახედრებით.

იმ დროს მეფე ბაგრატი ქართლში იმყოფებოდა; რეზიდენცია სადღაც კარავში ჰქონდა, რადგან თბილისი ჯერ კიდევ არაბების ხელში რჩებოდა. მოსულთა და დამხვდურთა დიდი საყდრიონი, ქუთაისის ეპისკოპოსის მეთაურობით, აღმოსავლეთ საქართველოსაკენ („ზემოთა ქუეყანისაკენ“) დაიძრა. ეახლნენ ბაგრატს, რომელიც ცას ეწია სიხარულით. უნდა ვიფიქროთ, რომ ქრისტიანმა მეფემ დროთა განმავლობაში გააცნობიერა შენიშვნა, რომელიც მოძღვრისაგან პირუტყვის სულელური მოტივით მოკვლისათვის მიიღო. მან ათონელ მამას „ახალი ოქროპირი“ უწოდა და თქვა, ეს კაცი ღმერთმა ჩვენი სულების გადასარჩენად („მაცხოვრად სულთა ჩვენთა“) გამოგზავნაო. და მართლაც: ამ ამბიდან სულ მცირე ხნის შემდეგ მეფემ ბრწყინვალე გამარჯვება მოიპოვა შინაურ მტრებზე, აბათაის შთამომავლებზე და ამით საქართველოში სეპარატიზმის ახალი კერა ჩაახშო. მაგრამ ეს არ იყო მთავარი და არსებითი მისი და მისი ხალხის „სულების გადარჩენისათვის“. აი, რა სთხოვა მან მოძღვარს მას შემდეგ, რაც თითქმის მთელი საქართველო (ქართლი და აფხაზეთი) შემოატარა და ყველაფრის ნახვისა და აღქმის საშუალება მისცა: გთხოვთ, დაგვეხმაროთ, რათა ჩვენი სულებიდან ნაკლოვანებანი და ცდომილებანი აღმოვფხვრათ: რაც საიდუმლოა (ე.ი. სახელმწიფოებრივი ანდა პირად-ინტიმური), იმის თაობა- ზე საიდუმლოდ გვითხარი; რაც საიდუმლო არაა და საჯაროა, საჯაროდ აგვიხსენი. აგიოგრაფი გადმოგვცემს, რომ ამის შემდეგ საქართველოში საყოველთაო მართლმხილების, აღსარებისა და თვითგანწმენდის პროცესი დაიწყო. შეიძლება ითქვას, რომ ქვეყანაში მოქალაქეების დიდი გამოღვიძების დღე დადგა. მხილებისა და კრიტიკის მახვილი პირველ ყოვლისა ხელისუფალსა და ხელისუფლებას შეეხო, რომელთა გავლენით თურმე ეპისკოპოსის თანამდებობებს სრულიად შეუფერებელი ადამიანები იკავებდნენ. ასეთივე უსამართლობა სუფევდა სასამართლოში და უმაღლეს საეკლესიო იერარქიაში, სადაც მღვდლებს „თვალღებით“ ანუ მიკერძოებით და პირად-პირადი სიმპათიის საფუძველზე აკურთხებდნენ. ეს დაუშვებელიაო, რადგან ეწინააღმდეგება მოციქულის სიტყვებს, რომლის თანახმად სამღვდელო კანდიდატი გულმოდგინედ უნდა გამოიცადოს და თანამდებობაზე მხოლოდ იმ შემთხვევაში დაინიშნოს, თუკი დადასტურდება, რომ უბიწოა (1 ტიმ. 3,10). მხილების ისარი მდიდრებისა და ჩინოვნიკების მიმართაც წარიმართა, რათა დაეცვათ სოციალური სამართლიანობა და ღარიბები უნუგეშოდ არ დაეტოვებინათ (გვ. 554-561). წმ. მამის დაკვირვებით, ყველაზე სავალალოდ მაინც სამღვდელოთა შორის ქრისტიანული ეთიკისა და აზროვნების დეფიციტი გამოიყურებოდა. ბევრი ლოთობისაკენ ყოფილა მიდრეკილი, ბევრი - ფუფუნებისა და განცხრომისაკენ, ბევრიც - ცრუ და ყალბი ღვთისმოსაობისაკენ. იგი ერთ ისეთ ეპისკოპოსს შეხვედრია, რომელიც მდიდარიც ყოფილა და გავლენიანიც, მაგრამ მას თურმე ეშმაკი მარჯვნიდან ებრძოდა („მარჯულ ჰბრძოდა ეშმაკი“), რაც ნიშნავს: ეშმაკი ისეთ საქმეებს აკეთებინებდა, რომ მასაც და სხვასაც ღვთის მოსაწონი და საამაყო საქმეები ეგონათ. იგი მთელ ქონებას და შესაძლებლობას ეკლესიების მორთვა-მოხატვასა და გამშვენებას ახმარდა; ბევრ ფულს სწირავდა მონასტრებს, რათა ბერებს მისი სულისათვის წესისა და რიგის მიხედვით ელოცათ. აი, ამ მიზნით აგროვებდა და აგროვებდა იგი სიმდიდრეს, მაგრამ ღარიბებს ზედაც არ უყურებდა. ღირსმა გიორგიმ მას პირდაპირ უთხრა: რასაც აკეთებ, ეშმაკის საქმეს აკეთებ! ქრისტე იმას კი არ გვეკითხება, შევამკეთ თუ არა ეკლესიები, არამედ გვეუბნება: „მშიოდა და არა მეცით მე ჭამადი!“, და შეახსენა კონსტანტინოპოლის პატრიარქი იოანე ოქროპირი (†407), რომელმაც მეფეს და დედოფალს შესძახა: ასეთი გაჭირვების დროს, რა სინდისით აძლევთ თავს უფლებას, ასეთი ეკლესიები, ასეთი სრა-სასახლეები ააგოთ და ასეთი ბანკეტები გადაიხადოთ?! (პროტესტის ნიშნად იგი არ მივიდა სამეფო წვეულებაზე, რაც მისთვის საბედისწერო აღმოჩნდა). ათონელი ბერის სიტყვამ და იოანე ოქროპირის დამოწმებამ ეპისკოპოსზე ისეთი ზეგავლენა მოახდინა, რომ ზნეობრივად გამოიცვალა და შეუდარებელი ქველმოქმედი გახდა (გვ. 562-569).

კულტურტრეგერობისა და პედაგოგიის საუკეთესო მაგალითად ითვლება ოთხმოცი ობოლი და ღარიბ-ღატაკი ბავშვის შვილობა. აგიოგრაფის შეფასებით, ესაა „საქმე ფრიად მაღალი და საკვირველი“, რომელსაც საღვთო და საეკლესიო ისტორიაში, ანუ ძველი და ახალი აღთქმების ეპოქაში, ანალოგი ძნელად მოეძებნება. ეს ამბავი ასე მოხდა. აღმოსავლეთ საქართველოში ზნეობრივმა კრიზისმა უმძვინვარესი ეკონომიკური და პოლიტიკური კრიზისი განაპირობა. შიმშილმა და გაჭირვებამ იმ ზღვარს მიაღწია, რომ მშობლებს შვილების შეძენა არამც თუ აღარ უხაროდათ, სძულდათ კიდეც. ღირსი მამა ვითარებას არ შეუშინდა და თავის მშობლიურ მხარეში, სამცხე-თრიალეთში, ჩავიდა; ახალქალაქში დაიბანაკა და ნათესავებისა და ძველი ნაცნობ-მეგობრების მონახულებას შეუდგა. მაგრამ სიხარულის ნაცვლად მის სულსა და გულს ნაღველი და მწუხარება დაეუფლა, რადგან ყოველ ნაბიჯზე ცრემლსა და უბედურებას ხედავდა. ამის გამო მან ყველაზე გაჭირვებული და გაუბედურებული ოჯახის ბავშვების შვილად აყვანა გადაწყვიტა. მისი მისია, გიორგი ხუცესმონაზონის თქმით, მამათმთავარ იოსებისა და წინასწარმეტყველ მოსეს მისიას ესადაგება, რადგან მან თავისი ქვეყნის შვილები უკიდურესი გაჭირვების დროს ისევე გადაარჩინა, როგორც დიდმა ბიბლიურმა ადამიანებმა თანამემამულეები. გიორგიმ ბავშვები აღნიშნული მხარის სხვადასხვა ქალაქში, სოფელსა თუ უდაბურ ადგილში იპოვა. როდესაც ამ წამოწყების თაობაზე ხმა გავრცელდა, ზოგიერთი, ვინც მოწიფული იყო, თვითონ მივიდა მასთან, ზოგიერთი მშობელმა თუ მეურვემ მიიყვანა. ისეთი დედებიც გამოჩნდნენ, რომლებიც თოთო ბავშვებს ბერის სასტუმრო სახლის კარების წინ დასვამდნენ და თვითონ გაიქცეოდნენ.

ასე შეიქმნა ოთხმოცბავშვიანი კრებული, რომლის მოვლა და აღზრდა გიორგი მთაწმინდელმა მთლიანად თავის თავზე აიღო. მან რამდენიმე მიზანი დაისახა. პირველი და მთავარი არის სათნოება, რომელიც გაჭირვებაში ხელის გაწოდებას გულისხმობს. მეორე, მაგრამ არა მეორეხარისხოვანი, ქართველთა შორის მწიგნობართა და განათლებულთა რიცხვის გაზრდას ითვალისწინებს: მის მიერ თარგმნილ წიგნებს, ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, წამკითხავი და გამგები ხომ უნდა ჰყოლოდა?! და ბოლოს: ივარაუდებოდა, რომ ამ მოზარდებიდან რამდენიმე მაინც ათონის ქართველთა სავანეში, ივირონში, წასვლის სურვილს გამოთქვამდა, რაც ამ კერას გაზრდიდა და გააძლიერებდა. დღესაც მოწოიმსახურებს ის პედაგოგიური სისტემა და მეთოდი, რომელიც მან შეიმუშავა და რომლის შესახებ აგიოგრაფი საკმარის ინფორმაციას გვაწვდის. ეს სისტემა და მეთოდი დაედო საფუძვლად სკოლა-პანსიონს, რომელიც ახალქალაქში თითქმის ხუთი წლის განმავლობაში ფუნქციონირებდა. როგორც ჩანს, ეს არა მხოლოდ სასწავლებელი იყო, რომელშიც იმ ოთხმოცის გარდა სხვა ბავშვებიც სწავლობდნენ, არამედ იქ სხვადასხვა კულტურულ-საგანმანათლებლო პროგრამა ხორციელდებოდა. აღმოსავლეთ საქართველოს ყველა კუთხიდან ჩადიოდნენ იქ სასულიერო და საერო პირები, რომლებიც ათონელი მეცნიერის ლექციებსა და რჩევა-დარიგებებს ისმენდნენ. იქვე მუშაობდა სკრიპტორიუმი, რომელშიც არა ერთი და ორი პირველხარისხოვანი წიგნი გადაიწერა და ქვეყნის განაპირა ოლქებშიც კი დაიგზავნა. ამ ლიტერატურას მიჰყვებოდა რეკომენდაციები და ინსტრუქციები, რომელთა მიხედვით საეპისკოპოსოებსა და მონასტრებში რეფორმები უნდა გატარებულიყო („საეკლესიონი წესნი განჰმართულიყო“. - გვ. 580), ცრუმორწმუნეობას, უწესობასა და უმეცრებას ბოლო მოღებოდა, საღ სარწმუნოებას, წესრიგსა და მეცნიერებას ფართო ასპარეზი მისცემოდა. თხზულებიდან ისიც ჩანს, რომ გიორგი მთაწმინდელი სამცხიდან წასვლას არ ჩქარობდა, მაგრამ პოლიტიკური მდგომარეობა იმდენად გართულდა, რომ იქ დარჩენა შეუძლებელი გახდა. ახალქალაქს დამპყრობთა გამძვინვარებული ურდო მოადგა, რის გამოც მან ბავშვებთან და თანმხლებ პირებთან ერთად სასწრაფოდ დატოვა იქაურობა და აფხაზეთში გადავიდა. ამასობაში ღირსი მამა უკვე მოხუცდა და აღსასრულის მოახლოებაც იგრძნო. ცრემლით და ალერსით გამოემშვიდობა მეფე ბაგრატს და ყველა თანამემამულეს და ზღვით კონსტანტინოპოლისაკენ გაემართა; თან ოთხმოცივე შვილობილი იახლა.

იმპერატორმა კონსტანტინე დუკიწმა (დუკამ) საქართველოს წარმომადგენლები 1065 წლის ივნისის შუა რიცხვებში უაღრესი პატივისცემით მიიღო. სამეფო დარბაზში დიდი აუდიენცია მოეწყო. წაიკითხეს მეფე ბაგრატის სიგელები საქართველო ბიზანტიის ურთიერთობის სხვადასხვა საკითხზე და იმაზეც, თუ როგორი პირობები უნდა შეექმნათ ოთხმოცი აღსაზრდელისათვის. კეისარმა ყველა საკითხში კეთილი და უმჯობესი გადაწყვეტილება მიიღო. იგი იმდენად მოიხიბლა ქართველი ბერის გონიერებითა და მეტყველების კულტურით, რომ თქვა: „დაღაცათუ ნათესავით ქართველი არს, ხოლო ყოვლითურთ წესი ჩუენი ჰმოსიეს“. აწორედ ამ შეხვედრის დროს დაუსვა მან მას ის ცნობილი კითხვები, რომლებზე პასუხმა ღირსი მამის სარწმუნოებრივი და ალბათ პოლიტიკური პოზიციაც წარმოაჩინა. კითხვები ასეთი იყო: რა სარწმუნოების ხართ თქვენ, ქართველები? რომელი ზიარების წესი და, ზოგადად, სარწმუნოებაა მართალი - ბერძნებისა თუ რომაელებისა? ვინ არიან სომხები სარწმუნოებით? პასუხები, რომლებიც იმპერატორმა, სამეფო კარმა და მთელმა დიპლომატიურმა კორპუსმა მოისმინა, ორი სიტყვით ასე გადმოიცემა: ჩვენ, ქართველები, ჭეშმარიტად მართლმადიდებლები ვართ, „და რაჟამს [ღმერთი] ერთგზის გვიცნობიეს, არღარა მიდრეკილ ვართ მარცხლ, გინა მარჯულ“. ასევე არ მიდრეკილან სარწმუნოების საკითხებში რომაელები (ე.ი. ლათინები და მათი ეკლესიები) არც მარჯვნივ და არც მარცხნივ. ხოლო თქვენ შორის, ბერძნებს შორის (ზოგადად, აღმოსავლეთის ეკლესიებში) უამრავი ერესი და მწვალებლობა შემო- სულა, რომელთა აღმოფხვრას მსოფლიო საეკლესიო კრებები ცდილობდნენ. სომხებზე ლაპარაკიც კი ზედმეტია. რაც შეეხება ზიარების (ევქარისტიის) წესს, ე.ი. იმას, რომ ამ საიდუმლოს ბერძნები (და ქართველები მათთან ერთად) აფუებული პურით და წყალგარეული ღვინით ვასრულებთ, რომაელები კი - ხმიადითა და ზედაშეთი, ეს არაარსებითია. მაგრამ თუ პრინციპულად დაისმება კითხვა: რომელი უფრო სწორია? პირდაპირ გეტყვით - რომაული! რადგან იესო მაცხოვრისა და წმინდა მოციქულების წესი უფუარი პურით (ხმიადით) წირვეს შესახებ სწორედ რომის ეკლესიას აქვს შენარჩუნებული. ეს წესი აღმოსავლეთში გარკვეული მიზეზების გამო დაირღვა და საჭირო გახდა მისი შეცვლა. რომის ეკლესიაში ეს საჭიროება არ დამდგარა, რადგან ამ ეკლესიას ჭეშმარიტი სარწმუნოებიდან არასდროს გადაუხვევია.

რომაელთა სარწმუნოება ისეთი სიმპათიითა და ექსპრესიითაა ამ პასუხში წარმოდგენილი, რომ აშკარაა: წმინდანიც და აგიოგრაფიც დიდი სქიზმის ხანგრძლივი და ტრაგიკული ბატალიების შემდეგაც კი რომის ეკლესიის მხარეს დგანან. ამიტომ არაა გასაკვირი ის, რასაც ნაწარმოების ამ ეპიზოდში (გვ. 588-586) ვკითხულობთ: რომაელი მთავრები აღფრთოვანდნენ (ამ საკითხზე ბერძნებთან კამათი მათ სხვა დროსაც ჰქონიათ, მაგრამ საკითხში გაუცნობიერებლობის გამო თავიანთი ეკლესიის პოზიციათა დაცვას ვერ ახერხებდნენ). მათ წმ. მამის პეტრეს ქალაქში ჩაყვანისა და პაპის წინაშე წარდგინების სურვილი გამოთქვეს. აგიოგრაფი არ აზუსტებს, გამოეხმაურა თუ არა ღირსი გიორგი აღნიშნულ შეთავაზებას. ცნობილია მხოლოდ, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ, 29 ივნისს, პეტრესა და პავლეს ხსენების დღეს, ოთხშაბათს, იგი გარდაიცვალა.

გარდაცვალების, დატირებისა და დასაფლავების ამბავი (გვ. 598-640) გადმოცემულია შეუდარებელი ოსტატობით, ტრაგიზმის განცდითა და გულწრფელობით. ამ შემთხვევაში ჩვენთვის საყურადღებოა კითხვა, თუ როგორ წარიმართა წმ. მამის ურთიერთობა იმპერატორთან მის მიერ პრორომაული განწყობილების საჯაროდ გამოხატვის შემდეგ. ვხედავთ, რომ კონსტანტინემ კიდევ ორჯერ მოისურვა ქართველ ბერთან და მის თანმხლებ პირებთან შეხვედრა და შეხვდა მათ კიდეც. გიორგიმ, უცნობი სენისაგან დაუძლურებულმა და სიცხიანმა, მადლობა მოახსენა ხელმწიფეს ათონის ქართველთა სავანის ხელშეუხებლობის ოფიციალურად დადასტურებისათვის და სთხოვა, რომ ობოლი ბავშვებისათვის მამობრივი მზრუნველობა გამოეჩინა. ამ სცენებში ჩვენთვის ის გარემოებაა საინტერესო, რომ ბიზანტიის ხსენებული იმპერატორის გვერდით კვლავ ხსენებული რომაელი მთავრები დგანან, თანაც არა სახელმწიფო აპარტამენტში, არამედ სხვაგან; ისინი მას მეგობრებივით დაჰყვებიან. ეს სხვაზე არაფერზე მეტყველებს, თუ არა იმაზე, რომ რომისა და კონსტანტინო- პოლის საპატრიარქოებს შორის მომხდარ უთანხმოებაში ბიზანტიის იმდროინდელი საერო ხელისუფალი უფრო რომისაკენ იხრება. აქ კიდევ ერთი გარემოებაა ანგარიშგა- საწევი. იმის მიუხედავად, რომ კონსტანტინოპოლის ეპიზოდი მოთხრობაში ვრცლადაა წარმოდგენილი, ადგილობრივი ეკლესია თითქმის არ ჩანს. ჩვენ ვერ ვხედავთ ვერც პატრიარქს და ვერც მის წარმომადგენელს ვერც დარბაზობაში და ვერც სხვაგან, რაც დედაქალაქის საერო და სასულიერო ზედაფენებს შორის გულცივობისა და უთანხმოების არსებობაზე უნდა მიგვანიშნებდეს. გიორგი მთაწმინდელი კონსტანტინოპოლში, ფაქტობრივად, უფრო საერო უწყების სტუმარია, ვიდრე ვკლესიის, რაც ასევე მის ეკლესიოლოგიურ პოზიციას უნდა გამოხატავდეს რომის სასარგებლოდ. ეს სულაც არაა გასაკვირი, თუ გავითვალისწინებთ, როგორ ავიწროებდნენ ბერძენი ბერები ივირონს და რა ეპითეტებით ამკობდნენ ქართველებს, როცა ამის საშუალება მიეცემოდათ: „ბარბაროსები“, „უწიგნურები“, „ჩამორჩენილები“.

რომის, ანუ იმავე კათოლიკური ეკლესიის, პოზიცია გიორგი მთაწმინდელმა თეოლოგიურ-ლიტერატურულ მოღვაწეობაშიც გამოამჟღავნა. ამის დასტურია წმ. ათანასე ალექსანდრიელის სახელით ცნობილი რწმენის სიმბოლოს მისეული თარგმანი, რომელშიც წმინდა სულის გამომავალობის მუხლი წარმოდგენილია ასე: „სულიწმიდა არის მამისაგან და ძისა... გამოსვლით“. ეს სხვა არაფერია, თუ არა ფილიოკვე (სამების მესამე პირის ძისაგანაც გამომავალობის კათოლიკური ფორმულა), რომელიც, როგორც ჩანს, არც გიორგი მთაწმინდელს და არც მის თანამოსაგრეებს მწვალებლობად არ მიაჩნდათ. აი, რას ვკითხულობთ აღნიშნული თარგმანის ანდერძში: „ესე მართლისა სარწმუნოებისა აღსარებაი ჰრომთა წიგნისაგან გარდმოვწერე. ვინ აღმოიკითხოთ, ლოცვა ყავთ გლახაკისა გიორგისათვის, რომელმან ესე ვთარგმნე“ (ეს თარგმანი ფილოლოგიურად შეისწავლეს თ. კოჭლამაზიშვილმა და ა. ღამბაშიძემ: „მრავალთავი“ XVIII, 1999). სიტყვები „ჰრომთა წიგნისაგან გარდმოვწერე“ იმაზე უნდა მიგვანიშნებდეს, რომ გიორგი მთაწმინდელი ლათინურ ენას ფლობდა და რომის ეკლესიასთან უშუალო კონტაქტები ჰქონდა.

გიორგი მთაწმინდლის პრორომაული ორიენტაცია მის საეკლესიო-რეფორმატორულ საქმიანობაშიც გამოჩნდა. მან ქართულენოვანი ღვთისმსახურებისა და ლიტურგიკის ისტორიაში სათავე ახალ მიმართულებას, ახალ ეპოქას დაუდო. ესაა აღმოსავლური ტრადიციიდან დასავლურზე გადასვლა; ეკლესიური ნაციონალიზმის დაძლევა და კათოლიკე ეკლესიის ორბიტაში სრულფასოვნად შესვლა.

საქართველოს გაერთიანებამდე (X-XI სს-ის მიჯნა) საქართველოს (ქართლის) ეკლესია მეტწილად აღმოსავლურ საღვთისმსახურო ტრადიციებს მისდევდა. მას შემდეგ, რაც პოლიტიკური მიზეზების გამო (არაბობის დროს) საქართველოს კონტაქტები ანტიოქიასა და იერუსალიმთან მაქსიმალურად შეიზღუდა, მცხეთის საკათალიკოსო შესამჩნევ იზოლაციაში აღმოჩნდა. ამის გამო ამ დროს (VIII-X სს-ში) აქ ერთგვარმა ეკლესიურმა სეპარატიზმმა იჩინა თავი. დაიწყო ისეთი საეკლესიო წესებისა და რიტუალების გამყარება, რომლებსაც მსოფლიო საეკლესიო პრაქტიკა ან საერთოდ არ იცნობდა, ანდა დიდი ხნის გადავარდნილი იყო და მისი შენარჩუნება რეტროგრადობად (ჩამორჩენილობად) ითვლენოდა. ეკლესიური სეპარატიზმის თვალსაჩინო ნიმუშია ისეთი კურთხევანების არსებობა, რომლებშიც წარმოდგენილია თავისებური წესები, მაგალითად, ლოცვები და განგება სისხლიანი მსხვერპლის შეწირვისათვის, ანდა ღვთისმსახურების ასევე თავისებური სახელმძღვანელო, კერძოდ, იერუსალიმის განჩინება (ტიპიკონი), რომელსაც X ს-ში იერუსალიმიც აღარ გამოიყე- ნებდა; მართლმადიდებელი ეკლესიებიდან მას მხოლოდ საქართველო ინარჩუნებდა. ეს ვითარება მაშინდელი ცივილიზებული მსოფლიოს (რომისა და კონსტანტინოპოლის) თვალში საქართველოს სახელს უტეხდა. ამის გამოძახილია ის ეჭვები, რომლებიც ბერძენ და არაბერძენ მღვდლებს ქართველების მიმართ ჰქონდათ და რომელთა გაქარწყლებას გიორგი მთაწმინდელმა, როგორც ზემოთ დავინა- ხეთ, დიდი დრო და ენერგია მოანდომა. მაგრამ ამისათვის მარტო პაექრობა არ კმაროდა. აუცილებელი იყო, რომ საეკლესიო ტრადიცია საქართველოში განეახლებიათ და იმდროინდელი მართლმადიდებელი მსოფლიოს საეკლესიო პრაქტიკისათვის შეეთანხმებიათ. მოტივად მაშინდელი რეფორმატორები ალბათ იმასვე ასახელებდნენ, რაც რვა საუკუნის შემდეგ კათალიკოსმა ანტონ I-მა დაასახელა: „რათა არა სხვად მედღესასწაულედ გამოვჩნდეთ“. რეფორმებს ის დანიშნულებაც ჰქონდა, რომ ერთიანი და დამოუკიდებელი საქართველოს ევროპისაკენ სვლას ეკლესიისაგან ხელი არ შეშლოდა. ამ მიზანს ემსახურებოდა ის რეკომენდაციები და მითითებები, რომლებსაც გიორგი მთაწმინდელი, როგორც აღვნიშნეთ, ახალქალაქიდან მთელი საქართველოს მასშტაბით გზავნიდა. იგულისხმება საეკლესიო-საღვთისმსახურო რეფორმა, რაც იერუსალიმური ტიპიკონის („ქართული კანონის“) კონსტანტინოპოლურით (აიასოფიას ტიპიკონით) შეცვლაში გამოიხატებოდა. ამ ტიპიკონს შეიცავს „სვინაქსარი“, რომელიც გიორგიმ თარგმნა და ეგზემპლარები საქართველოს ყველა კუთხეში გაავრცელა, რათა ძველი საეკლესიო პრაქტიკა ახლით, ბიზანტიურით, შეცვლილიყო. მანვე თარგმნა ბიზანტიური რედაქციის ყველა ლიტურგიკული წიგნი, რამაც ქართველ სამღვდელოებას სრულმასშტაბიანი საღვთისმსახურო რეფორმის საშუალება მისცა (კ. კეკელიძე, ძვ. ქართ. ლიტ. ისტ. I, 1980, გვ. 226-229, 575).

და ბოლოს ასეთი კითხვა დაისმის: აღნიშნული რეფორმა შინაარსით და იდეოლოგიით უფრო კონსტანტინოპოლურ (ბიზანტიურ) ხასიათს ატარებდა თუ უფრო რომაულს? პასუხისათვის პირველ რიგში უნდა ვიკითხოთ: თეოლოგიისა და ლიტურგიკული პრაქტიკის გარდა არსობრივად რა განასხვავებდა ბერძნულ და ლათინურ ეკლესიებს ერთმანეთისაგან? IX-XI სს-ში ურთიერთობის გამწვავების ერთ-ერთ სერიოზულ მიზეზად მკვლევრები ასახელებენ ბერძნულ ნაციონალიზმს, რომელმაც საეკლესიო ცხოვრება გლობალურად მოიცვა. ეროვნული კულტურის უპირატესობის თვითრწმენა განათლებულ პატრიარქ ფოტი კონსტანტინოპოლელს, მაგალითად, იმდენად ღრმად ჰქონდა ძვალსა და რბილში გამჯდარი, რომ ამის თაობაზე ოპონენტები თურმე ქირქილებდნენ: იგი წირვის დროსაც ელინთა ძველ ლექსებს ბუტბუტებსო. საკმარისია თვალი გადავავლოთ გიორგის ზემოთ დასახელებულ ორიგინალურ ნაშრომს, რომ დავრწმუნდეთ, რამდენად იყვნენ ბერძნები გაამაყებული ასეთი თვითრწმენებით და რამდენად აწუხებდნენ ამით ისინი სხვებს. ამავე ნაშრომში ავტორი დიდი სიმპათიით საუბრობს რომაელი ბერების, ბენედიქტიანელების, შესახებ და იმასაც მიგვანიშნებს, რომ ეს მამები საეკლესიო ნაციონალიზმისაგან თავისუფალნი იყვნენ. ამის გამო ათონელი ქართველები მათ ადვილად დაუმეგობრდნენ ენობრივი ბარიერისა და საწესჩვეულებო სხვაობების მიუხედავად. თავად სახელწოდება, რომელიც რომის ეკლესიას ისტორიამ განუსაკუთრა, მის შინაგან ბუნებას ზუსტად ესადაგება. ეს ეკლესია, ყოველ შემთხვევაში მაშინ, სტრუქტურით, წყობილებით და პათოსით მართლაც კათოლიკურია, - მსოფლიო ანუ ზეეროვნული. თუ კარგად დავაკვირდებით გიორგი მთაწმინდლის სიტყვებს, ბერძნების მისამართით წარმოთქმულს, მივალთ დასკვნამდე, რომ მან საეკლესიო ნაციობალიზმი კიდეც დაძლია და კიდეც უარყო. მის იდეალად ელკესიის კათოლიკეობა (საყოველთაობა) იქცა და არა ნაციონალისტობა, რომელმაც საბერძნეთში მასაც და სხვასაც თავი მოაბეზრა.

ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ გიორგი მთაწმინდელმა ხმა აიმაღლა მშობელი ეკლესიის ნაციონალურობის წინააღმდეგ, რადგან ეს მოვლენა უკვე სეპარატიზმის ზღვარს უახლოვდებოდა და ეკლესიის ბუნებას, კათოლიკეობას, ჩრდილავდა. გაერთიანებულ საქართველოს, რომლის მოსახლეობას არა მხოლოდ ეთნიკური ქართველები, არამედ ეთნიკურად არაქართველებიც შეადგენდნენ, დიახაც რომ ვიწრო ნაციონალიზმისაგან გათავისუფლებული ეკლესია ესაჭიროებოდა და წმ. გიორგიმაც ეროვნულ-იდეოლოგიური ხასიათის მოღვაწეობა ამ კუთხით განავითარა. საეკლესიო ისტორიის უბადლო მცოდნე, აკად. კორნელი კეკელიძე აღნიშნავს: წინა პერიოდში „ქართველები დადგომიან ღვთის- მსახურების სრული გაეროვნების გზას არა მარტო ენის მხრით, არამედ შინაარსითაც, მაგრამ შემდეგმა პერიოდმა ეს მიმართულება შეაყენა“; „მათ (VI I I -IX სს-ის ქართველებს. - ნ. პ.) მოუნდომებიათ საქართველოს ეკლესია სრულიად დამოუკიდებელ გზაზე დაეყენებიათ ამ მხრივ და, ვინ იცის, რა შედეგებს მიაღწევდნენ, მომდევნო პერიოდს ასეთი კულტურულ-ლიტერატურული სეპარაციისათვის გარდაუვალი კედელი რომ არ აღემართა წინ“ (დას. წიგნ. გვ. 55, 600). ამ კედლის აღმართვა, როგორც უკვე ვთქვით, დაკავშირებულია გიორგი მთაწმინდლის სახელთან, რაც მას კულტურულ-ეკლესიოლოგიური თვალსაზრისით რომაულ კათოლიკობასთან და, ზოგადად, დასავლურ ღირებულებებთან ანათესავებს.

შენიშვნა:

* გამოცემულია რამდენიმეჯერ; თარგმნილია რუსულ და ლათინურ ენებზე. იხ. ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, წ. V, დასაბეჭდად მოამზადეს, გამოკვლევა, ბიბლიოგრაფია, ლექსიკონი და საძიებლები დაურთეს ე. გაბიძაშვილმა და მ. ქავთარიამ, თბ., 1989, გვ. 229-230. ახალ ქართულზე თარგმნა ე. კოჭლამაზაშვილმა: ქართული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები. ორიგინალური ტექსტები და ახალი ქართული თარგმანები, ტ. I I I , თბ., 2008, გვ. 433-653. სათანადო ადგილებს ქვემოთ ამ გამოცემიდან დავიმოწმებთ.

განვითარების რეიტინგი და შედარებითი სკალები

შენიშვნა: რეიტინგი დგინდება Freedom House-ის აკადემიური მრჩევლებისა და ანგარიშის ავტორის თვალსაზრისთა კონსენსუსის საფუძველზე. ანგარიშში გამოთქმული მოსაზრებები ავტორს ეკუთვნის. რეიტინგი იზომება სკალაზე 1-დან 7-მდე, სადაც 1 დემოკრატიის განვითარების ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია და 7 - ყველაზე დაბალი. დემოკრატიის სკალაზე მოცემულია მთელი წლის რეიტინგების საშუალო მაჩვენებელი ყველა კატეგორიისთვის.

დავით აფრასიძე

მოკლე მიმოხილვა

საქართველომ დემოკრატიისკენ სვლა გასული საუკუნის 1980-იანი წლების ბოლოდან დაიწყო და მრავალი რთული დაბრკოლება გადალახა, მას მერე რაც 1991 წელს დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. 1990-იანი წლების დამდეგს სამოქალაქო და ეთნიკურმა ომებმა საქართველო „არშემდგარ სახელმწიფოდ“ აქცია. აფხაზეთისა და ოსეთის კონფლიქტები თანდათან ქართულ-რუსულ დაპირისპირებად იქცა, დაძაბულობამ კი პიკს 2008 წლის აგვისტოში მიაღწია. შევარდნაძის პრეზიდენტობის დროს, 1990-იანი წლების ბოლოს, ქვეყნის მოჩვნებით სტაბილურობას კორუფციამ და პოლიტიკური სისტემის უუნარობამ მოუღო ბოლო. შემდეგ, 2003 წელს, ქართველმა ხალხმა „ვარდების რევოლუცია“ მოაწყო: პრეზდენტ სააკაშვილის ხელისუფლებამ საჯარო და კერძო სექტორის საფუძვლიანი რეფორმირება დაიწყო. მაგრამ მთავრობის წარუმატებლობამ, საერთო ენა გამოენახა პოლიტიკურ ოპოზიციასთან, 2007 წლის შემოდგომაზე მიტინგები მოიტანა, რაც დემონსტრაციის დარბევითა და ოპოზიციური ტელევიზიების დახურვით დასრულდა. ნოემბრის აქციებმა, რასაც ვადამდელი საპრეზიდენტო და საპარლამენტო არჩევნები მოჰყვა, ქართული დემოკრატია მნიშვნელოვანწილად დაწია უკან. შიდა პოლიტიკურ კრიზისს 2008 წლის აგვისტოს ომმაც შეუწყო ხელი. პოლიტიკური დაძაბულობა 2009 წელსაც წარმოიქმნა. აპრილიდან ივნისის ბოლომდე რამდენიმე ოპოზიციური პარტია ქუჩის აქციებს ატარებდა, პიკეტირებული იყო პარლამენტის შენობა, პრეზიდენტის სასახლე, საზოგადოებრივი მაუწყებლის შენობა და ბევრი ქუჩა თბილისის ცენტრში. ოპოზიცია პრეზიდენტის გადადგომას და ახალ არჩევნებს ითხოვდა. რამდენმე გამონაკლისის გარდა, ხელისუფლებამ და ოპოზიციამ ძალის გამოყენებისგან თავი შეიკავა. პრეზიდენტმა სააკაშვილმა კიდევ ერთხელ გაიმეორა წინა წლების დაპირება დემოკრატული რეფორმების ახალი ტალღის შესახებ: შეიქმნა სამთავრობო კომისია, რომელმაც კონსტიტუციის ახალ პროექტზე დაიწყო მუშაობა, შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი ახალი საარჩევნო კოდექსის შესამუშავებლად, 2010 წელს ჩატარდება ადგილობრივი არჩევნები. ამას გარდა, რამდენიმე ნაბიჯი გადაიდგა მედიისა და სასამართლო ხელისუფლების დამოუკიდებლობის გასაზრდელად, მაგრამ წლის ბოლოს ჯერ კიდევ არ არის ცხადი, რამდენადაა მთავრობა მზად ამ და სხვა რეფორმების გასატარებლად.

ცენტრალური ხელისუფლება

წელი ოპოზიციის გამოსვლებით დაიწყო, რაც მიანიშნებდა, რომ ქვეყანაში ისევ პოლიტიკური კრიზისია. ხელისუფლებამ და ოპოზიციამ გადაწყვიტეს დაძაბულობა ძალის გამოყენების გარეშე განემუხტათ. პრეზიდენტსა და ოპოზიციის წარმომადგენლებს შორის რამდენიმე შეხვედრა შედგა. მიუხედავად იმისა, რომ არსებითი ცვლილებები არ მომხდარა, პოლიტიკური დისკურსი მაინც შესამჩნევად შეიცვლა. სამთავრობო კომისია, სადაც საპარლამენტო ოპოზიციისა და არასამთავრობო სექტორის წარმომადგენლებიც შედიოდნენ, ახალი კონსტიტუციის პროექტზე მუშაობას შეუდგა, საარჩევნო კანონმდებლობის შეცვლაზე პოლიტიკური სპექტრის ფართო წრე მუშაობდა. [მუხროვანის] ბატალიონის ამბოხის შემდეგ გაჩნდა კითხვა, თუ რამდენად ეფექტურად ხორცილდება სამოქალაქო კონტროლი სამხედრო სფეროზე. კონფლიქტურ ზონებში ადამიანების გატაცების შემთხვევათა გამო სიტუაცია დაძაბული იყო, თუმცა არ გამწავავებულა.

საქართველოს ხელისუფლების დემოკრატიის რეიტინგია 6,00

საარჩევნო პროცესი

2009 წელს არჩევნები არ გამართულა, მაგრამ 2008 წლის არჩევნების შედეგები სახელმ- წიფო პოლიტიკაზე გავლენას მაინც ახდენდა. ქუჩის აქციებზე ვადამდელი საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნების დანიშვნას მოითხოვდნენ. სექტემბერში პარლამენტმა მიიღო საკონსტიტუციო შესწორება, რომლის მიხედვითაც პარტიული სიებით არჩეულ 10 ოპოზიციონერ დეპუტატს (ასეთები სულ 12 იყვნენ), უფლება ეძლეოდათ შესულიყვნენ პარლამენტში - მათ 2008 წლის მაისის არჩევნების შედეგები არალეგიტიმურად ცნეს. 2009 წლის ბოლოს მხოლოდ ერთმა დეპუტატმა ისარგებლა ამ უფლებით. წელს საგრძნობლად გაუმჯობესდა საარჩევნო კანონმდებლობა: სამუშაო ჯგუფმა, რომელშიც ოპოზიციური პარტიების წარმომადგენლებიც მონაწილეობდნენ, ცენტრალური საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარის არჩევისა და საარჩევნო დარღვევების აღნუსხვის ახალი წესები შეიმუშავა. ცვლილებები პარლამენტმა 2009 წლის დეკემბერში დაამტკიცა, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია 2010 წლის გაზაფხულზე დაგეგმილი ადგილობრივი არჩევნებისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკური კონსენსუსი მერის პირდაპირ არჩევასა და საარჩევნო კოდექსის ცვლილებებთან დაკავშირებით 2009 წლის მნიშვნელოვანი მიღწევაა, არჩევნების შედეგები მომავალ წელს უნდა შეფასდეს.

საქართველოს საარჩევნო სისტემის რეიტინგია 5,25

სამოქალაქო საზოგადოება

საქართველოს სამოქალაქო სექტორი, რომელმაც დიდი როლი ითამაშა „ვარდების რევოლუციის“ დროს, ახალი ნიშის ძიებაშია. მთავარი პრობლემა პოლიტიკურ პროცესზე სამოქალაქო საზოგადოების შეზღუდული გავლენაა. ხელისუფლება თითქოს მზადაა გაიზიაროს არასამთავრობოების რეკომენდაციები, მაგრამ მათ არაპროფესიონალურად და პოლიტიკურად ანგაჟირებულად მიიჩნევს. ახლახან დაფუძნებული „სამოქალაქო ინსტიტუციონალიზმის განვითარების ფონდი“ სამოქალაქო საზოგადოებას მცირე გრანტებით მხარდაჭერას ჰპირდება. ეს ხელისუფლების პირველი მნიშვნელოვანი მცდელობაა ფინანსურად გააძლიეროს სამოქალაქო სექტორი. რამდენიმე ორგანიზაცია და გაერთიანება ანტილიბერალურ, ნაციონალისტურ და რელიგიურ ღირებულებებს ავრცელებს.

საქართველოს სამოქალაქო სექტორის რეიტინგია 3,75

დამოუკიდებელი მედია

სამხრეთ კავკასიაში ქართული მედია ყველაზე კარგადაა განვითარებული. ქვეყანაში არსებობს რამდენიმე დამოუკიდებელი ტელევიზია, უამრავი დამოუკიდებელი გაზეთი. იზრდება ინტერნეტ მაუწყებლებისა და საინფორმაციო ფორუმების რაოდენობა. კანონმდებლობა მედიის შესახებ მთლიანად შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს. 2009 წელს საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნულ კომისიაში საპარლამენტო ოპოზიციის ერთი წარმომადგენელი შევიდა. თუმცა მთელი მედიისთვის პრობლემაა პროფესიონალიზმისა და სარედაქციო დამოუკიდებლობის დაბალი ხარისხი. სატელევიზიო არხების მფლობელის შესახებ ინფორმაცია მწირი და გაუმჭვირვალეა, მფლობელების ხშირი ცვლაც აჩენს ეჭვს მათი დამო- უკიდებლობის თაობაზე. 2009 წელს ორმა დიდმა კერძო ტელევიზიამ შეიცვალა მფლობელი. შეიცვლა საზოგადოებრივი მაუწყებლის მრჩეველთა საბჭოს წევრები და დაინიშნა ახალი გენერალური დირექტორი.

ქართული მედიის დამოუკიდებლობის რეიტინგია 4,25.

ადგილობრივი ხელისუფლება

ქართული კანონმდებლობის მიხედვით, ხელისუფლება სამი დონისაა - სახელმწიფო, რეგიონალური და ადგილობრივი. აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის გარდა, საქართველო დაყოფილია აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკად და ცხრა რეგიონად, რომლებსაც პრეზიდენტის მიერ დანიშნული გუბერნატორები მართავენ. პრეზიდენტი წარუდგენს ადგილობრივ პარლამენტს აჭარის ხელისუფლების მეთაურს. პრეზიდენტს კანონმდებლობის მიხედვით აქვს უფლება დაითხოვოს ორივე - აჭარის პარლამენტიც და პრემიერ-მინისტრიც. საქართველოს ადგილობრივი ხელისუფლება შედგება 64 მუნიციპალიტეტისა და ხუთი ქალაქისაგან, რომელთა შორისაა თბილისიც. 2009 წელს შეიქმნა რეგიონალური განვითარების და ინფრასტრუქტურის სამინისტრო, რომელიც ზოგად ზედამხედველობას გაუწევს ადგილობრივი თვითმმართველობების მუშაობას და აგრეთვე შეიმუშავებს ადგილობრივი მმართველობის ახალ სტრატეგიებს.

მიუხედავად იმისა, რომ ახალი სამინისტროს შექმნასთან ერთად რეფორმებიც მოსალოდნელია, ადგილობრივი თვითმმართველობის ხარისხი 2009 წელს არ შეცვლილა, ამიტომ საქართველოს ადგილობრივი ხელისუფლების დემოკრატიის რეიტინგია 5,50.

სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობა

ქართული სასამართლო ისევ ცდილობს პოლიტიკური ზეწოლისგან გათავისუფლებას. 2009 წლის სექტემბერში პარლამენტმა ახალი სახალხო დამცველი დაამტკიცა, რომელმაც აღნიშნა, რომ ადამიანის უფლებები საქართველოში „დამარხულია“. ციხეებში მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად, პენიტენციალური და პრობაციის სისტემების ასამუშავებლად შეიქმნა პრობაციისა და იურიდიული დახმარების სამინისტრო. მდგომარეობა სასჯელაღსრულების ადგილებში გაუმჯობესდა, თუმცა ცნობილია ციხეებში ადამიანის უფლებათა უხეში დარღვევის არაერთი ფაქტის შესახებ.

სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობის რეიტინგია 4,75.

კორუფცია

„ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ ქვეყანაში კორუფციის დონე შემცირდა. საქართველოს მოქალაქეები ყოველდღიურ ცხოვრებაში მმართველობის ქვედა საფეხურებზე აღარ აწყდებიან კორუფციას. რამდენიმე ექსპერტი აღნიშნავს, რომ მმართველობის ზედა საფეხურებზე შეიძლება არსებობდეს კორუფცია, თუმცა კონკრეტული მტიცებულებების მოყვანისგან თავს იკავებენ. ხელისუფლებამ შექმნა ახალი საბჭო, რომელიც იმუშავებს პრეზიდენტის 2005 წლის ანტიკორუფციული გეგმის განახლებაზე. ამას გარდა, ხელისუფლება 2009 წელს აგრძელებდა ლიბერალურ ეკონომიკურ პოლიტიკას და გამოაცხადა ეკონომიკის ლიბერალიზაციის ახალი ტალღის დაწყების შესახებ. თუმცა იმაზეც საუბრობდნენ, რომ შესყიდვებისა და პრივატიზაციის პროცესი არ არის გამჭირვალე, ძნელია მის შესახებ ინფორმაციის მოპოვება.

კორუფცია საქართველოში შეფასებულია 5,00.

ანგარიში

სახელმწიფო ხელისუფლება

საქართველოს კონსტიტუცია, რომელიც 1995 წელს მიიღეს, მას შემდეგ მრავალჯერ შეიცვალა. კონსტიტუციაში ყველაზე მნიშვნელოვანი ცვლილებები 2003 წლის „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ შევიდა: სულ 16 შესწორება 2004-2009 წლებში. ამ ცვლილებათა შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი 2004 წლის შესწორება იყო, რომლის მიხედვითაც გაიზარდა პრეზიდენტის ძალაუფლება, მან პარლამენტის დახოვნის უფლებაც მიიღო.

2010 წლის პერსპექტივები

ამ წელს გამოჩნდება, რამდენადაა მზად ხელისუფლება გაატაროს პრეზიდენტ სააკაშვილის მიერ დაპირებული რეფორმები. გაზაფხულზე დანიშნული ადგილობრივი არჩევნები გამოცდა იქნება, როგორც პრეზიდენტის, ასევე ოპოზიციისთვისაც. გამოჩნდება ისიც, შეძლებს თუ არა ოპოზიცია კოალიციების შემნას და რაციონალური დიალოგის გამართვას მმართველ პარტიასთან. ქვეყანაში დემოკრატიული ინსტიტუტების ეფექტურობა მნიშვნელოვანი ფაქტორია საქართველოს საერთაშორისო არენაზე წარმატებისთვის. თუკი საქართველო არსებით წარმატებებს ვერ მიაღწევს, ეს სავარაუდოდ, შეასუსტებს საერთაშორისო საზოგადოების დაინტერესებას ხელი შუწყოს საქართველოში დემოკრატიის განვითარებას.

აღსანიშნავია აგრეთვე 2006 წლის ცვლილება პარლამენტის არჩევის ვადების შესახებ. 2006 წელს საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნების თარიღი შეცვალეს და 2008 წლის შემოდგომაზე გადაიტანეს, რამაც 2007 წლის ნოემბერში ოპოზიციის ქუჩის პროტესტის დიდი ტალღა გამოიწვია. პოლიტიკური კრიზისისა და 2008 წლის იანვრის რეფერნდუმის შემდეგ პარლამენტმა კიდევ მიიღო საკანონმდებლო ცვლილებების პაკეტი.

2009 წლის სექტემბერში პარლამენტმა ორ საკანონმდებლო ცვლილებას დაუჭირა მხარი. პირველის მიხედვით, საქართველოს პარლამენტი ქუთაისში, დასავლეთ საქართველოს ყველაზე დიდ ქალაქში გადავა: 2012 წლის არჩევნების შემდეგ საპარლამენტო სესიები თბილისიდან ქუთაისში გადაინაცვლებს. ოპოზიციამ და რამდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაციამ ამ ცვლილების გამო ქვეყნის ხელისუფლება პარლამენტის განგებ დასუსტების მცდელობაში დაადანაშაულა და პარალელი 2006 წელს საკონსტიტუციო სასამართლოს ბათუმში გადასვლასთან გაავლო. ხელისუფლების აზრით, ეს ცვლილებები ხელს შეუწყობს ქვეყნის დეცენტრალიზაციის პროცესს.

ხშირი საკონსტიტუციო ცვლილებები ბრალდება იმ ფაქტს, რომ 2004 წლის შემდეგ პარლამენტი ნაციონალურ მოძრაობას აქვს მონოპოლიზებული. ოპოზიცია სუსტი და მარგინალიზებულია და უმრავლესობის კონტროლს ვერ ახერხებს. 2008 წელს ნაციონალურმა მოძრაობამ პარლამენტში ორი მესამედის უმრავლესობა მოიპოვა, მას კონსტიტუციის შეცვლა პოლიტიკური კოალიციების შექმნის გარეშეც შეუძლია. მმართველი პარტიის უმრავლესობა პარლამენტში აკნინებს საკანონმდებლო ორგანოს როლს, გააკონტროლოს აღმასრულებელი ხელისუფლება. მთავრობის მიერ მხარდაჭერილი კანონები დისკუიების გარეშე მიიღება. მიუხედავად იმისა, რომ ოპოზიციამ შექმნა ფრაქციები და ჩამოაყალიბა უმცირესობა, პოლიტიკური დებატები პარლამენტში იშვიათია. ოპოზიციის რიგებიდანაა ორი ვიცესპიკერი და რამდენიმე დეპუტატი პარლამენტის ყველა ფრაქციაში. არსებობს მოსაზრება, რომ საქართველოს ახლანდელმა კონსტიტუციამ საკანონმდებლო ფუნქცია დაკარგა. კონსტიტუციით დადგენილი კანონები და რეალური პოლიტიკა სულ უფრო და უფრო შორდება ერთმანეთს; ქვეყნის პოლიტიკური განვითარებისთვის, როგორც წესი, კონსტიტუციაში მცირე ან მნიშვნელოვანი ცვლილებების განხორციელებაა საჭირო. პოლიტიკოსთა უმრავლესობა და ანალიტიკოსები მიიჩნევენ, რომ ფართო საზოგადოებრივი დებატებისა და ძირითადი პოლიტიკური მოთამაშეების შეთანხმების საფუძველზე აუცილებელია ახალი კონსტიტუციის შემუშავება და მიღება.

სწორედ ამიტომ საქართველოს პრეზიდენტმა მიხეილ სააკაშვილმა 2009 წლის ივნისში სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისია შექმნა და ოპოზიციას შესთავაზა მონაწილეობა მიეღო მის მუშაობაში. საპარლამენტო ოპოზიცია მიესალმა კომისიის შექმნას, არასაპარლამენტო ოპოზიციონერების უმრავლესობამ კი უარი განაცხადა თანამშრომლობაზე. არასამთავრობო ორგანიზაციათა და ოპოზიციის წარმომადგენლებმა ალტერნატიული, საზოგადოებრივი საკონსტიტუციო კომისია შექმნეს. სახელმწიფო საკონსტიტუციო კომისიამ არაერთი სამუშაო შეხვედრა გამართა, მაგრამ კონსტიტუციის საბოლოო პროექტი ჯერ მზად არ არის. პრეზდენტი მხარს უჭერს ძლიერ საპრეზიდენტო მმართველობას, მაგრამ განაცხადა, რომ მზადაა დათმოს პარლამენტის დათხოვნის უფლება. პრეზიდენტ სააკაშვილის თქმით, ეფექტური საპრეზიდენტო სისტემა საქართველოსთვის აუცილებელია სწორედ ახლა, როდესაც ქვეყნის დიდი ნაწილი ოკუპირებულია“.² კომისია, პირიქით, საპარლამენტო მოდელს უჭერს მხარს. აღსანიშნავია, რომ დღემდე არ არის ცნობილი, როდის იქნება მზად პროექტი, როგორ მიიღებენ კონსტიტუციას, რეფერენდუმით, თუ მის გარეშე და როდის შევა ის ძალაში. სავარაუდოდ, ხელისუფლება აპირებს ახალი კონსტიტუცია შემდეგი, 2012-2013 წლების არჩევნებისთვის მიიღოს.

2009 წლის აპრილიდან ივნისამდე ქუჩის საპროტესტო აქციების მიმდინარეობის დროს თბილისის ბევრი მთავარი ქუჩა გადაიკეტა, ქვეყანაში პოლიტიკურ კრიზისი გრძელდებოდა. ოპოზიციისა და ხელისუფლების მხრიდან ადგილი ჰქონდა ძალადობის ცალკეულ შემთხვევებს. ოპოზიციური პარტიები და რამდენიმე არასამთავრობო ორგანიზაცია აღნიშნავდა, რომ მომიტინგეების უფლებები უხეშად დაირღვა, როდესაც მათ უცნობი პირები და პოლიციელები ესხმოდნენ თავს. პოლიციამ რამდენიმე ვიდეოჩანაწერი გაავრცელა, სადაც ნაჩვენები იყო, რომ მომიტინგეებიც არღვევდნენ კანონს. ხელისუფლებას 2009 წლის ქუჩის საპროტესტო აქციებისთვის აღარ დაუპირისპირებია ისეთი ძალა, როგორიც 2007 წელს გამოიყენა. ორივე, ოპოზიციაც და ხელისუფლებაც, სიტუაციის ესკალაციისგან თავს იკავებდა. პრეზიდენტი რამდენჯერმე შეხვდა ოპოზიციის წარმომადგენლებს, მაგრამ ნაყოფიერი თანამშრომლობა მათ შორის არ დაწყებულა. ოპტიმიზმის საფუძველს ეს შეხვედრები არ იძლეოდა.

წინა წლებისგან განსხვავებით, როცა ოპოზიციის მოთხოვნა, შეხვედროდნენ პრეზიდენტს, არ სრულდებოდა, 2009 წელს სააკაშვილი სამჯერ მივიდა პარლამენტში და მონაწილეობა მიიღო დებატებში. კონსტიტუციის რეფორმის გარდა, პრეზიდენტმა სააკაშვილმა მხარი დაუჭირა ადგილობრივი არჩევნების 2010 წლის გაზაფხულზე გამართვას, საარჩევნო კოდექსის ცვლილებას, სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობის გაზრდას და საზოგადოებრივი მაუწყებლის სამეურვეო საბჭოში ოპოზიციის მიერ მხარდაჭერილი კანდიდატების შესვლას.

არასაპარლამენტო ოპოზიციის რამდენიმე წარმომადგენელმა, რომლებიც არ ენდნენ პრეზიდენტს, გამოაცხადეს, რომ 2010 წლის გაზაფხულზეც გააგრძელებდნენ ქუჩის აქციებს და უარი თქვეს ადგილობრივ არჩევნებში მონაწილეობაზე. პარლამენტის ყოფილი თავმჯდომარე ნინო ბურჯანაძე, რომელიც ახლა ოპოზიციური პარტიის „დემოკრატიული მოძრაობა - ერთიანი საქართველოს“ ლიდერია, აცხადებს, რომ ევროკავშირის დასკვნა აგვისტოს ომის შესახებ მყარი არგუმენტია იმისათვის, რათა „საქართველო სააკაშვილის რეჟიმისგან გათავისუფლდეს“³. ევროკავშირის დასკვნას ქართველმა პოლიტიკოსებმა რადიკალურად განსხვავებული ინტერპრეტაციები მისცეს. ხელისუფლებამ ევროკავშირის მცდელობა, გამოეაშკარავებინა რუსეთის აგრესია, მადლიერებით მიიღო, არასაპარლამენტო ოპოზიციამ კი პრეზიდენტი ცხინვალზე იერიშსა და ომის დაწყებაში დაადანაშაულა. ზოგადად, საზოგადოებრივი ინტერესი ამ დასკვნის მიმართ მცირე იყო და, უმრავლეობის აზრით, დასკვნა შიდაპოლიტიკურ პროცესებზე მნიშვნელოვან გავლენას ვერ მოახდენს.

სეპარატისტული რეგიონების, აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის, საზღვრების გასწვრივ ისევ დაძაბული სიტუაციაა. 2008 წლის აგვისტოს შემდეგ საზღვარზე პარტულირების დროს 10 ქართველი პოლიციელი დაიღუპა. მიუხედავად იმისა, რომ ევროკავშირის დამკვირვებლების ყოფნამ ადგილებზე სიტუაცია განმუხტა, დამკვირვებლებს არ აძლევენ კონფლიქტის ზონებში მონიტორინგის უფლებას. რუსეთის ვეტოს გამო შეჩერდა სამხრეთ ოსეთში ეუთოს დამკვირვებლების და აფხაზეთში გაეროს მისიის მუშაობა. მოსკოვი დაჟინებით მოითხოვს სამხრეთ ოსეთში, აფხაზეთსა და საქართველოში დამოუკიდებელი მისიების შეყვანას. 2009 წლის ზაფხულში სიტუაცია კიდევ უფრო დაიძაბა. წარმოიქმნა საშიშროება ბრძოლები განახლებულიყო. დაძაბულობა რუსეთის პრეზიდენტის დიმიტრი მედვედევის და ბარაკ ობამას მოსკოვში ივნისის მოლაპარაკებების შემდეგ განიმუხტა.

ქართული კანონმდებლობა სამხედროებზე და, ზოგადად, თავდაცვის სფეროზე სამოქალაქო კონტროლის გარანტიებს გულისხმობს. საპარლამენტო უმცირესობის წარმომადგენელი მონაწილეობს იმ ჯგუფის მუშაობაში, რომელიც სამხედრო ხარჯებს უწევს კონტროლს. 2009 წლის მაისში მუხროვანის სატანკო ბატალიონის ამბოხის შემდეგ დაიწყეს საუბარი კონტროლის მექანიზმების არაეფექტიანობის შესახებ. 30-ზე მეტი მოქმედი და ყოფილი სამხედრო, ასევე სამოქალაქო პირები დააკავეს და მათ ამბოხში მონაწილეობა წაუყენეს ბრალად. პოლიტიკური ოპოზიციის ნაწილმა ხელისუფლება დაადანაშაულა, რომ ის ამბოხით პოლიტიკური კრიზისის გადაფარვას ცდილობდა. თავდაცვის მინისტრის შეცვლა და ამ პოსტზე პრეზიდენტის ახლო მოკავშირის, ბაჩო ახალაიას, დანიშვნა სწორედ კონტროლის გამკაცრების მოტივით მოხდა. ახალაია ცნობილია, როგორც მკაცრი ზომების მომხრე. არასამთავრობო ორგანიზაციების და მედიის წარმომადგენლები შიშობენ, რომ ახალაიას დანიშვნის შემდეგ გართულდება თავდაცვის სამინისტროსგან ინფორმაციის მიღება და დასრულდება თავდაცვის სამინისტროს ღიაობის ეპოქა.

იმის მიუხედავად, რომ საქართველო მონაწილეობს საერთაშორისო ოპერაციებში და მზადაა ავღანეთში გააგზავნოს ბატალიონები, ხელისუფლებამ თავდაცვის ხარჯები შემცირა. 2008 წელს თავდაცვაზე ყველაზე დიდი თანხა, 1.547 მილიონი ლარი (884 მილიონი $) გამოიყო, აგვისტოს ომის შემდეგ თავდაცვის ხარჯები თანდათან მცირდება. 2010 წელს თავდაცვის სამინისტროს 750 მილიონი ლარი (429 მილიონი $) ერგება. თუმცა, არ შეცვლება შეიარაღებული ძალების რაოდენობა და 2010 წელსაც 37,000 დარჩება.⁴

საარჩვენო პროცესი

საქართველოს კონსტიტუცია და საარჩევნო კოდექსი უნივერსალურ და თანაბარ საარჩევნო უფლებას უზრუნველყოფს. ხმის მიცემა თავისუფალი და ფარულია. პარლამენტი ოთხი წლის ვადით ირჩევა, პრეზიდენტი - ხუთ წლით. მაგრამ საქართველოში ხელისუფლების ყველა ცვლა მოხდა ამ ვადების დარღვევით. პირველად 1992 წელს, როცა საქართველოს პირველმა არაკომუნისტმა პრეზიდენტმა ზვიად გამსახურდიამ სახელმწიფო გადატრიალების შემდეგ დატოვა პოსტი; შემდეგი პრეზიდენტი ედუარდ შევარდნაძე იძულებული გახდა „ვარდების“ მშვიდობიანი რევოლუციის შემდეგ გადამდგარიყო; მესამედ კი - 2008 წლის იანვარში, როცა 2007 წლის ნოემბრის პოლიტიკური კრიზისის განსამუხტავად ვადამდელი არჩევნები დაინიშნა. თუმცა, მიხეილ სააკაშვილმა პოსტი შეინარჩუნა.

2008 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებს საპარლამენტო არჩევნები მოჰყვა, რომელიც „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ ყველაზე კონკურენტული იყო. მიუხედავად ამისა, მმართველმა პარტიამ გაიმარჯვა და პარლამენტში მანდატების ორი მესამედი მოიპოვა: 150 ადგილიდან - 119. ორივე არჩევნების დროს მრავალი დარღვევა აღინიშნა, მათ შორის ხელისუფლების მიერ ადმინისტრაციული რესურსის გამოყენება, საარჩევნო ბიულეტენების დათვლისას და აპელაციის დროს დაშვებული შეცდომები.

მიუხედავად ამისა, საერთაშორისო დამკვირვებლებმა ჩათვალეს, რომ არჩევნები საერთაშორისო სტანდარტების უმრავლეს მოთხოვნას შეესაბამებოდა. რამდენიმე ოპოზიციურმა პარტიამ არჩევნების შედეგები არ ცნო და საპარლამენტო მანდატები არ აიღო. „გაერთიანებული ოპოზიციის“ ჩვიდმეტი გამარჯვებული კანდიდატიდან თორმეტმა უარი თქვა დეპუტატობაზე, ლეიბორისტული პარტიიდან გასული ექვსი კანდიდატიდან კი ოთხმა განაცხადა უარი საკანონმდებლო ორგანოში მუშაობზე. 2009 წლის სექტემბერში პარლამენტმა მიიღო საკონსტიტუციო შესწორება და ათ დეპუტატს მიეცა საშუალება დაებრუნებინათ საკუთარი მანდატები. მხოლოდ კონსტანტინე გამსახურდიამ, ოპოზიციური პარტია „თავისუფლების“ თავმჯდომარემ, მიიღო ეს წინადადება, სხვებმა უარყვეს.

საქართველოში საარჩევნო კოდექსის ხშირი ცვლილება დიდი პრობლემაა. 2001 წელს მიღებული კოდექსი არსებითად შეიცვალა, თითქმის ყოველი არჩევნების წინ წესები და პროცედურები იცვლება. ეს ოპოზიციურ პარტიებს არათანაბარ მდგომარეობაში აყენებს, შეუძლებელს ხდის წინაასარჩევნო კამპანიის სამართლიანად და თავისუფლად წარმართვას. ამ პრობლემების გადასაჭრელად და 2010 წლის ადგილობრივი არჩევნებისთვის ახალი საარჩევნო კანონმდებლობის მისაღებად ხელისუფლებამ „საერთაშორისო საქმეთა ეროვნულ-დემოკრატიული ინსტიტუტის“ მხარდაჭერით სამუშაო ჯგუფი შექმნა, სადაც რვა პოლიტიკური პარტიაც შევიდა. მოგვიანებით ამ ჯგუფს „ალიანსი საქართველოსთვის“ შეუერთდა. ნოემბერში ჯგუფმა ვერ შეძლო მიეღწია კონსენსუსისთვის თბილისის მერის არჩევის წესის შესახებ. „ალიანსი საქართველოსთვის“ პირველ ტურში მინიმუმ 45-პროცენტიან ბარიერს ითხოვდა, მმართველი პარტია კი, საპარლამენტო ოპოზიციის მხარდაჭერით, 30 პროცენტიან ბარიერს სთავაზობდა. ჯგუფის წევრები სხვა საკითხებზე შეთანხმდნენ, მათ შორის ცენტრალური საარჩევნო კომისიის თავმჯდომარის არჩევის, დარღვევებისა და საჩივრების წარდგენის წესებზე. პარლამენტმა შესწორებები დეკემბრის ბოლოს დაამტკიცა.

ახალი კანონმდებლობა მნიშვნელოვანია ადგილობრივი არჩევნებისთვის, რომელიც 2010 წლის 30 მაისს გაიმართება. აპრილის საპროტესტო გამოსვლების შემდეგ პრეზიდენტი სააკაშვილი ხალხს დაჰპირდა, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობის არჩევნებს, რომელიც 2010 წლის შემოდგომაზე იყო დაგეგმილი, ამავე წლის გაზაფხულზე ჩაატარებდა. საარჩევნო გარემო შეიცვალა და ოპოზიციის ნაწილი აპირებს არჩევნებში მონაწილეობის მიღებას, თუმცა, ზოგიერთი პოლიტიკოსი, მათ შორის ნინო ბურჟანაძე, აგრძელებს ხელისუფლებაზე ზეწოლას, რათა მან საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნები დანიშნოს.⁵

მიუხედავად ქართული პოლიტიკური ცხოვრების გარეგნულად მღელვარე ხასიათისა, საზოგადოების მონაწილეობა პოლიტიკაში მაინც მწირი და სპორადულია. 190 პოლიტიკური პარტიიდან უმეტესობა პატარაა და საკმარისი წევრები არ ჰყავს. წლის განმავლობაში მიმდინარე ქუჩის საპროტესტო აქციები ბევრი პოლიტიკური პარტიისა და ჯგუფის მიერ იყო ორგანიზებული. მომიტინგეთა რიცხვი დროდადრო იცვლებოდა. პარტიების შექმნასა და მათში გაწევრიანებას კანონმდებლობა არ უშლის ხელს, თუმცა აკრძალულია რეგიონული პარტიების შექმნა. ამას გარდა, სახელმწიფო აფინანსებს იმ პარტიებს, რომლებმაც არჩევნებში წარმატებას მიაღწიეს. ცენტრალური საარჩევნო კომისიის გადაწყვეტილების თანახმად, 2009 წელს 14 პარტია დაფინანსდება. ერთიანი ნაციონალური მოძრაობა 2,2 მილიონ ლარს მიიღებს (1,3 მლ $), ლეიბორისტული პარტია კი - 0,6 მილიონ ლარს (0,3 მლ $). პარტიათა შიგნით დემოკრატიული სტრუქტურების არსებობა კითხვის ნიშნის ქვეშაა, თუმცა ზოგიერთ მათგანს ჰქონდა მცდელობა გაეზარდა შიდაპარტიული კონკურენცია და პარტიის წევრებისთვის კონკურენტული გარემო შეექმნა. როგორც წესი, პარტიათა ხელმძღვანელები, მიუხედავად იმისა, თუ რა წარმატებას აღწევს პარტია, არ იცვლებიან. შიდაპარტიული დაპირისპირების შემდეგ კი იმისათვის, რომ საქართველოში პოლიტიკურ ლიდერად იქცე, ახალი პოლიტიკური პარტია უნდა შექმნა. სააკაშვილის ყველა ყოფილმა მოკავშირემ, ნინო ბურჯანაძემ, ზურაბ ნოღაიდელმა, ირაკლი ოქრუაშვილმა და ირაკლი ალასანიამ საკუთარი პარტიები დაარსეს.

ეთნიკური უმცირესობები ნაკლებად მონაწილეობენ საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. მიუხედავად იმისა, რომ ბიულეტენები და საარჩევნო მასალები ახლა ხელმისაწვდომია უმცირესობათა ენებზე (სომხურად და აზერბაჯანულად), ეთნიკურ უმცირესობათა რეგიონების წარმომადგენლები ცუდად არიან ინფორმირებულნი მიმდინარე პოლიტიკური პროცესების შესახებ. ადგილობრივი პოლიტიკური პარტიების შექმნა კანონით იკრძალება, ნაციონალური პარტიები კი ეთნიკურ უმცირესობებს ყურადღებას არ აქცევენ. ამიტომაც სახელმწიფო პოლიტიკაში ეთნიკური უმცირესობები თითქმის არ არიან წარმოდგენილნი. ევროპის საბჭოს ეთნიკური უმცირესობების მხარდაჭერის კომიტეტმა აღნიშნა, რომ ირღვევა ეთნიკურ უმცირესობათა წარმომადგენლების „ენობრვი უფლებები“ და რეკომენდაცია გაუწა საქართველოს, გააუმჯობესოს ქართულ ენის სწავლება.⁶ უმცირესობათა ინტეგრაციის პროცესის ხელშესაწყობად საქართველოს ხელისუფლებამ შეიმუშავა ტოლერანტობისა და სამოქალაქო ინტეგრაციის კონცეფცია. თუმცა ჯერჯერობით არ არის ცხადი, რამდენად შეასრულებს ხელისუფლება ამ რეკომენდაციებს.

სამოქალაქო საზოგადოება

ქართული კანონმდებლობა სამოქალაქო სექტორის დამოუკიდებლობას უზრუნველყოფს, არ არსებობს რაიმე დაბრკოლება ინტერესჯგუფების შესაქმნელად, არაკომერციულ ორგანიზაციებში, სამოქალაქო ინციატივებში გასაერთიანებლად და ა.შ. დღესდღეობით გადასახადებს მხოლოდ დარეგისტრირებული არასამთავრობო ორგანიზაციები იხდიან და მხოლოდ ისინი, რომლებიც რაიმე სახის ფინანსურ ოპერაციებს ახორციელებენ. არ არსებობს დაბრკოლება ფონდების მოძიების მხრივ, გრანტები ბევრი სახის გადასახადისგან არის გათავისუფლებული.

საქართველოში 1990-იანი წლებიდან აქტიური სამოქალაქო სექტორი განვითარდა. ბევრი არასამთავრობო ორგანიზაციის წარმომადგენელი მონაწილეობას იღებდა მშვიდობიან „ვარდების რევოლუციაში“. ზოგიერთი მათგანი პოლიტიკაში მოვიდა და დღეს ქვეყნის მართვაში მონაწილეობს. მიუხედავად იმისა, რომ 2003 წლის შემდეგ ორგანიზაციების რიცხვი არ შემცირებულა, სამოქალაქო სექტორის გავლენა შემცირდა. დღეს მრავალი არასამთავრობო ორგანიზაცია უფრო და უფრო ზრდის პროფესიონალიზმს, განსაკუთრებით ისინი, ვინც ჯანდაცვის, გარემოს დაცვისა და გენდერულ საკითხებს სწავლობს. ბევრი არასამთავრობო მუშაობს ადამიანის უფლებებსა და უმცირესობათა საკითხებზე, გაჩნდა კვლევითი და საკონსულტაციო ცენტრებიც.

უკანასკნელ წლებში არასამთავრობო სექტორის გავლენის შემცირება მხოლოდ ნაწილობრივაა გამოწვეული საერთაშორისო დონორების მიერ პრიორიტეტე1999-2000ბის შეცვლით. მიუხედავად იმისა, რომ დონორებმა სახელისუფლებო პროექტებიც დააფინანსეს, სამოქალაქო აქტივისტებისთვის საკმარისი თანხაა გამოყოფილი. მეტ-ნაკლებად გავლენიანმა არასამთავრობო ორგანიზაციებმა ახალი სტრატეგიები შეიმუშავეს და სახსრების მოძიებისას წარმატებებს მიაღწიეს. „თავისუფლების ინსტიტუტი“, ორგანიზაცია, რომელიც ინარჩუნებს კავშირს ქვეყნის ხელისუფლებასთან, ერთადერთი გავლენიანი არასამთავრობო იყო, რომელიც 2004 წლის შემდეგ თითქმის დაიხურა.

არასამთავრობოთა უმრავლესობისთვის პრობლემად რჩება პოლიტიკაზე მათი მწირი გავლენა. არასამთავრობო ორგანიზაციები ხშირად აწყობენ დისკუსიებს საჯარო პოლიტიკის საკითხებზე და იძლევიან რეკომენდაციებს, თუმცა, სახელისუფლო ორგანოები არ ითვალისწინებენ მათ.

ხელისუფლების წარმომადგენლები ცდლობენ დააკნინონ სამოქალაქო საზოგადოების მნიშვნელობა და მათი საქმიანობა წარმოადგინონ, როგორც არაპროფესიონალური და პოლიტიკურად ანგაჟირებული. მედია ხშირად ეყრდნობა არასამთავრობო ორგანიზაციათა და აკადემიური წრეების წარმომადგენლების კომენტარებს, მაგრამ იშვიათად იყენებს მათ მიერ შექმნილ ანალიტიკურ ნაშრომებს. ჟურნალისტები ახალი ამბების ანალიზისას და თოქშოუებში მხოლოდ რამდენიმე ექსპერტს იწვევენ, რაც ხელს უშლის მედიაში განსხვავებული თვალსაზრისების წარმოჩენას. 2009 წელს საერთაშორისო ორგანიზაციებმა რამდენიმე პროექტი წამოიწყეს, რომელთა მიზანიც არასამთავრობო სექტორის პროდუქციის ხარისხის გაუმჯობესება, საჯარო დებატების უზრუნველყოფა და არასამთავრობო სექტორს, მედიასა და ხელისუფლებას შორის საქმიანი თანამშრომლობის მხარდაჭერაა.

ქვეყანაში დაფინანსების ადგილობრივი წყაროები ისევ შეზღუდულია. რამდენიმე ქართულმა ბიზნესკომპანიამ დაარსა ფონდები, მაგრამ ისინი ქველმოქმედებაზე არიან ორიენტირებულნი და ნაკლებ ყურადღებას იჩენენ სამოქალაქო სექტორის მიმართ. ფილანთროპიის სფერო საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას აქვს მონოპოლიზებული, რომელიც სახელმწიფო და კერძო ფონდების მთავარი მომხმარებელიცაა და თავადაც ეხმარება სოციალურად დაუცველ მოსახლეობას საქველმოქმედო აქციებით. 2010 წლისთვის საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია სახელმწიფო ბიუჯეტიდან 25,3 მილიონი ლარით (14,5 მლ $) დაფინანსდა.⁷

რამდენიმე ორგანიზაცია და გაერთიანება (მაგალითად, „მართლმადიდებელ მშობელთა კავშირი“, „მრევლის კავშირი“) ანტილიბერალურ, ნაციონალისტურ და რელიგიურ ღირებულებებს ავრცელებს. ისინი დაახლოებულნი არიან მართლმადიდებელი ეკლესიის კლერიკალურ წრეებთან, მაგრამ ოფიციალურად არ ეკუთვიან საქართველოს საპატრიარქოს. უკანასკნელ წლებში საქართველოში გაიზარდა მართლმადიდებელი ეკლესიის გავლენა, ხშირად ის პირდაპირ გამოდის გამოხატვის თავისუფლების წინააღმდეგ. 2009 წლის იანვარში ეკლესიამ გამოხატა თავისი დამოკიდებულება სატელევიზიო შოუს „ათი საუკეთესო ქართველის“ მიმართ. თავიდან საზოგადოებრივი მაუწყებლის სამეურვეო საბჭოს წევრებს გადაცემის აკრძალვას სთხოვდნენ, ხოლო შემდეგ - ფორმატის შეცვლას. ოქტომბერში თბილისში ტელეკომპანია „კავკასიამ“ გააკეთა გადაცემა ვიდეოკლიპების შესახებ, სადაც პატრიარქს დასცინოდნენ. პოლიტიკოსებმა და მართლმადიდეელთა ჯგუფებმა „თავისუფლების ინსტიტუტს“ და ხელისუფლების „რაღაც წრეებს“ ბრალი დასდეს პატრიარქის წინააღმდეგ კამპანიის აგორებაში. მაშინ, როდესაც „თავისუფლების ინსტიტუტის“ წამომადგენლებს ემუქრებოდნენ, პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ კლიპების გავრცელება დაგმო, ხოლო შინაგან საქმეთა სამინისტრომ ორ მოზარდს დასდო ბრალი კლიპების დამზადებაში. მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესიამ პოზიტიური როლი შეასრულა გაზაფხულის პოლიტიკური კრიზისის დაძლევაში, ხელისუფლებისა და ოპოზიციის დაპირება, რომ ეკლესია მონაწილეობას მიიღებს პოლიტიკურ პროცესებში, შეფასდა, როგორც საშიშროება ქართული პოლიტიკის ლიბერალიზაციის გზაზე.

საქართველოს ხელისუფლების მიერ დაფუძნებული „სამოქალაქო ინსტიტუციონალიზმის განვითარების ფონდი“ ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ორგანოა ქვეყანაში არასამთავრობო სექტორის დასაფინანსებლად. ფონდი ღია კონკურსის საფუძველზე სამოქალაქო აქტივისტებს მცირე გრანტებით აფინანსებს. 2009 წელს 800 000 ლარი (457,000 $) გაიცა. გარდა არასამთავრობო ორგანიზაციებისა, დაურეგისტრირებელ ჯგუფებსაც აქვთ უფლება მოიპოვონ დაფინანსება, რაც წაახალისებს ახალ ინიციატივებს ქვედა დონეზე. ეს ხელისუფლების პირველი მცდელობაა უზრუნველყოს მთელი ქვეყნის მასშტაბით სამოქალაქო სექტორის ფინანსური მხარდაჭერა.

საბჭოთა პროფკავშირის მემკვიდრე საქართველოს გაერთიანებული პროფკავშირი აცხადებს, რომ ნახევარ მილიონზე მეტი წევრი ჰყავს და 26 ჯგუფს აერთიანებს, მაგრამ საჯარო სივრცეში არცერთი მათგანი არ ასრულებს მნიშვნელოვან როლს. დროდადრო მასწავლებელთა და მეცნიერთა თავისუფალი პროფკავშირი ჩანს ხოლმე. პროფესიული კავშირებისთვის პრობლემაა ის, რომ საქართველოში არ არის განვითარებული გაერთიანებების შექმნის კულტურა, შემორჩენილია საბჭოთა კავშირის დროინდელი ნეგატიური განწყობა ამგვარი გაერთიანებების მიმართ და თვითონ კავშირებსაც არა აქვთ კარგად ჩამოყალიბებული სტრუქტურა და მენეჯმენტი.

ქვეყანაში განათლების რეფორმა ჯერჯერობით ბოლომდე ვერ გატარდა. მიუხედავად იმისა, რომ უმაღლეს სასწავლებლებში მისაღები ეროვნული გამოცდები მნიშვნელოვანი წარმატებაა, საჯარო სკოლების მდგომარეობა არ გაუმჯობესებულა. მას შემდეგ, რაც სახელმწიფომ რეფორმების პირველი ეტაპი დაასრულა, უნივერსიტეტებმა რეალური ავტონომია მოიპოვეს. თუმცა სახელმწიფოს მცდელობა, საჯარო სკოლებში სამეურვეო საბჭოების საშუალებით თვითმმართველობა დაენერგა, ჩავარდა, რადგან მასწავლებლები და მშობლები მზად არ აღმოჩნდნენ სკოლების მართვაზე პასუხისმგებლობის ასაღებად. ბევრ შემთხვევაში ამან სკოლის დირექტორებს საშუალება მისცა, ბოროტად გამოეყენებინათ ძალაუფლება. ეს პრობლემა უფრო მწვავედ რეგიონებში დგას, თბილისში რამდენიმე სკოლამ მართლაც მიაღწია გარკვეულ წარმატებებს.

თავისუფალი მედია

სამხრეთ კავკასიაში ქართული მედია ყველაზე კარგადაა განვითარებული. ქვეყანაში არსებობს რამდენიმე დამოუკიდებელი ტელევიზია. ოთხ მათგანს აქვს საკუთარი საინფორმაციო სამსახური („საზოგადოებრივ მაუწყებელს“, „რუსთავი 2“-ს, „იმედს“ და „აჭარას“); არსებობს ბევრი რეგიონალური და ინტერნეტტელევიზია, უამრავი ცენტრალური, რეგიონალური და ადგილობრივი გაზეთი. ქვეყნის კანონმდებლობა პრესის თავისუფლებას უზრუნველყოფს, ჟურნალისტებს ხელისუფლებისა და სხვა აქტორების ზეწოლისგან იცავს და მთლიანად შეესაბამება საერთაშორისო სტანდარტებს. ელექტრონულ მაუწყებლობას საქართველოს კომუნიკაციების ეროვნული კომისია აკონტროლებს. კომისიის ხუთი წევრი პარლამენტმა აირჩია, აქედან ერთი საპარლამენტო ოპოზიციის წარმომადგენელია.

საერთაშორისო ორგანიზაციის „რეპორტიორები საზღვრების გარეშე“ პრესის თავისუფლების 2009 წლის ინდექსში საქართველოს პოზიცია გაუმჯობესდა და მან 120-დან 81-ე ადგილზე გადაინაცვლა. 2007 წელს ის 66-ე ადგილზე იყო, 2006-ში - 89-ზე. თუმცა, სწორედ ამავე პერიოდში, IREX-ის მიხედვით, საქართველოს მედიის მდგრადობის ინდექსი ეცემოდა. ისევ პრობლემად რჩება მედიამფლობელების გამჭვირვალობის, სარედაქციო დამოუკიდებლობისა და პროფესიონალიზმის საკითხები.

საქართველოში მასობრივი ინფორმაციის საშუალებათა შორის ყველაზე დიდი გავლენა ტელემედიას აქვს. ქართველების უმეტესობა ინფორმაციას ტელევიზიების საშულებით იღებს. „კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრის“ მონაცემების მიხედვით, ქართველების 84 პროცენტი ტელევიზორს ყოველ დღე უყურებს. ამავე დროს რესპონდენტების უმრავლესობა თვლის, რომ ტელევიზიების უმეტესობა ცალმხრივია - ან ხელისუფლებას („რუსთავი-2“, „იმედი“ და „საზოგადოებრივი მაუწყებელი“) ან ოპოზიციას („კავკასია“ და „მაესტრო“) უჭერს მხარს. ბეჭდური მედია ნაკლებად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ინფორმაციის გავრცელებაში, თუმცა რადიოსა და ყოველკვირეული გაზეთების როლი იზრდება⁸. კერძო ტელევიზიების უმეტესობის მფლობელთა საკითხი პრობლემატურია, მიუხედავად იმისა, რომ ფორმალურად ყველა სამართლებრივი მოთხოვნა შესრულებულია და ტელევიზიის მფლობელი კომპანიების სახელები საჯაროა. მცირე რამაა ცნობილი ამ კომპანიების წილის მფლობელი პირებისა და მათი ხელისუფლებასთან ურთიერთობის შესახებ, რაც ამ ტელევიზიების დამოუკიდებლობას ეჭვქვეშ აყენებს.⁹

მფლობელების ხშირი ცვლა საკითხს კიდევ უფრო ბუნდოვანს ხდის. მაგალითად, „იმედი“ ოლიგარქ ბადრი პატარკაციშვილისა, ვინც 2007 წელს სააკაშვილის ოპონენტი გახლდათ, მისი გარდაცვალების შემდეგ, 2008 წელს, საეჭვო ვითარებაში დაისაკუთრა პატარკაციშვილის ნათესავმა ჯოზეფ ქეიმ. პატარკაციშვილის ოჯახი ქეის ხელისუფლების დახმარებით მათი ოჯახის საკუთრების უკანონოდ ხელში ჩაგდებაში ადანაშაულებს. 2009 წლის თებერვალში ქეიმ განაცხადა, რომ ქართულმა ჰოლდინგმა RAAK-მა Georgian Media Production Group-ის აქციათა 90 პროცენტი შეიძინა, ეს კომპანია „იმედის“ მედიაჰოლდინგის (ტელევიზია და რადიო) 100 პროცენტის მფლობელია. მოგვიანებით «იმედი ჰოლდინგის» დირექტორი გიორგი არველაძე გახდა, სააკაშვილის მეგობარი და ეკონომიკური განვითარების ყოფილი მინისტრი.

2009 წელს მეორე დიდმა კერძო ტელევიზიამ, „რუსთავი 2“-მაც შეიცვალა მფლობელი. „კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის“ ინფორმაციით, Degson Limited, რომელიც ბრიტანეთში, ვირჯინიის კუნძულებზეა დაფუძნებული, „რუსთავი 2“-ის ტელეკომპანიის აქციათა 70 პროცენტს ფლობს. სხვა ინფორმაცია ამ კომპანიის შესახებ ცნობილი არ არის. აქციათა 30 პროცენტი კი „საქართველოს ინდუსტრიულ ჯგუფს“ ეკუთვნის, რომლის მფლობელი დავით ბეჟუაშვილია, პარლამენტის წევრი მმართველი პარტიიდან. ამ 30 პროცენტის ყოფილი მფლობელი და ტელევიზის ყოფილი დირექტორი დავით ჩიქოვანი კომუნიკაციების ეროვნული კომისიის წევრი გახდა.

2009 წელს საქართველოს საზოგადოებრივი მაუწყებელი პოლიტიკური დებატების ცენტრში მოექცა. აპრილიდან ივნისამდე ოპოზიციური პარტიების მიერ ორგანიზებული ქუჩის საპროტესტო აქციების დროს მაუწყებლის იმპროვიზებული საკნები ჩადგეს და მოძრაობა გადაკეტეს. ოპოზიცია მაუწყებელს საპროტესტო აქციების არაადეკვატურ გაშუქებაში ადანაშაულებდა და ტელევიზიის ხელმძღვანელობისა და სამეურვეო საბჭოს შემადგენლობის შეცლას მოითხოვდა. ცხრა წევრიდან ხუთი, მათ შორის თავმჯდომარე, გადადგა. ისინი 2008 წელს ხელისუფლებისა და ოპოზიციის მოლაპარაკებების შემდეგ შევიდნენ საბჭოში და ოპოზიციას თანაუგრძნობდნენ. 2009 წლის ივლისში საბჭოს ოთხი ახალი წევრი აირჩიეს, ხოლო ერთი ადგილი ვაკანტური დარჩა. ოქტომბერში პარლამენტმა სამეურვეო საბჭოს წევრების რაოდენობა თხუთმეტამდე გაზარდა. ახალი საბჭოს ხუთ წევრს საპარლამენტო და არასაპარლამენტო ოპოზიცია უჭერს მხარს. აგვისტოში საზოგადოებრივი მაუწყებლის ყოფილი დირექტორის მოადგილე გია ჭანტურია საბჭომ დირექტორის თანამდებობაზე დაამტკიცა. მან ლევან ყუბანეიშვილი შეცვალა, რომელმაც ეს პოსტი აპრილში, თანამდებობაზე დანიშვნიდან ერთი წლის შემდეგ დატოვა.

2008 წელს პარლამენტმა დაამტკიცა საკანონმდებლო ცვლილებები მაუწყებელთან დაკავშირებით, რაც საზოგადობრივ მაუწყებელს ავალდებულებს რეგულარულად გაუშვას პოლიტიკური თოქშოუები, საეთერო დროის 25 პროცენტი ეთნიკურ უმცირესობათა ენებზე მომზადებულ გადაცემებს დაუთმოს და გააშუქოს ეთნიკური უმცირესობების პრობლემები. ბევრი ექსპერტი თვლის, რომ ეს სარედაქციო დამოუკიდებლობაში ჩარევაა. ამგვარი საკითხებელმა თვითონ უნდა გადაწყვიტოს და კანონით არ უნდა დარეგულირდეს. 2009 წლის დეკემბერში პარლამენტმა აღადგინა საზოგადოებრივი მაუწყებლის დაფინანსების ძველი წესი, რომლის მიხედვითაც ტელევიზიის დაფინანსება არ უნდა იყოს მთლიანი შიდა პროდუქტის (GDP) 0,12 პროცენტზე ნაკლები.¹⁰

რეგიონალური და ადგილობრივი ტელევიზიები წელს ქვეყანაში მიმდინარე ეკონომიკურმა კრიზისმა დააზარალა. რეგიონებში, სადაც ეთნიკური უმცირესობები ცხოვრობენ, ტელეკომპანიები ვერ ახერხებდნენ ახალი ამბების რეგულარულად გაშუქებას და თავიანთ არხებზე ცენტრალური ტელევიზიების პროგრამებს უშვებდნენ შესაბამისი თარგმანით. ბათუმში, აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავარ ქალაქში, 25-ე არხი ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლებმა დააჯარიმეს. მფლობელებმა განაცხადეს, რომ არხის არსებობას საფრთხე დაემუქრა. მოგვიანებით, სახალხო დამცველის შუამდგომლობის შემდეგ, ფინანსთა სამინისტრო დათანხმდა 25-ე არხის ვალების რესტრუქტურიზაციას.

2009 წლის აპრილ-ივნისის ქუჩის საპროტესტო აქციების დროს, როგორც ამბობენ, მრავალი ჟურნალისტი გახდა ძალადობის მსხვერპლი. მაისში, საზოგადოებრივი მაუწყებლის შენობის პიკეტირებისას, ოპოზიციის ახალგაზრდა მხარდამჭერებმა ფიზიკური შეურაცხყოფა მიაყენეს მაუწყებლის ჟურნალისტს. მოგვიანებით მოძალადეები პოლიციამ დააკავა, მაგრამ მართლმადიდებელი ეკლესიის შუამდგომლობის შემდეგ მალევე გაათავისუფლა. ქუჩის აქციების დროს ნაციონალური ტელევიზიების რამდენიმე ჟურნალისტი ოპოზიციის მხრიდან წააწყდა ძალადობას. ჟურნალისტები ცემეს პოლიციელებმა 15 ივნისს, თბილისის პოლიციის სამმართველოს შენობის წინ მომხდარი მცირე შეტაკების დროს. ორმა ტელევიზიამ, „მაესტრომ“ და „კავკასიამ“, პროტესტის ნიშნად 24 საათის განმავლობაში შეწყვიტეს მაუწყებლობა. მაისში უცნობმა პირებმა ოპოზიციის მხარდამჭერი ტელევიზიის - „მაესტროს“ - შენობას ყუმბარა ესროლეს, შენობა დაზიანდა, მაგრამ არავინ დაშავებულა.

არცერთი არსებული მედიაასოციაცია არ არის ისეთი ძლიერი, რომ მთელი მედიის კონსოლიდაცია შეძლოს. მედია დაყოფილია პოლიტიკური სიმპათიების მიხედვით. ჟურნალისტთა და პროდიუსერთა უმეტესობას არა აქვს გაფორმებული სრულფასოვანი კონტრაქტები, რაც საშუალებას აძლევს მედიამფლობელებს და მათ წარმომადგენლებს იოლად ჩაერიონ სარედაქციო დამოუკიდებლობაში.

ინტერნეტის მომხმარებელთა რიცხვი, რომელიც ჯერ ისევ მცირეა, თანდათან იზრდება. „კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრის“ ანგარიშის მიხედვით, მოსახლეობის ¹² პროცენტი მოიხმარს ყოველდღიურად ინტერნეტს, მათი ნახევარი მონაწილეობს სოციალურ ქსელებსა და სხვადასხვა ფორუებში. დიდი ქალაქების გარდა, რეგიონებში ინტერნეტის ხელმისაწვდომობა, ტექნოლოგიების განუვითარებლობის გამო, შეზღუდულია. მიუხედავად ამისა, იზრდება ინტერნეტტელევიზიებისა და რადიოების რიცხვი.

ადგილობრივი ხელისუფლება

ქართული კანონმდებლობის მიხედვით, ხელისუფლება სამი დონისაა - სახელმწიფო, რეგიონალური და ადგილობრივი. 1995 წლის კონსტიტუცია რეგიონალურ დაყოფას არ განსაზღვრავდა, ეს საკითხი ქვეყნის ტერიტორიულ გამთლიანებამდე ღიად დატოვეს. კონსტიტუციის მიხედვით, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკას აქვს უფლება დამოუკიდებლად განსაზღვროს კულტურული, ჯანმრთელობის, ტურიზმის და ა. შ. პოლიტიკა. პრეზიდენტს კანონი აჭარაში ფართო უფლებებს ანიჭებს, მათ შორის, აჭარის უმაღლესი საბჭოსთვის მთავრობის ხელმძღვანელის წარდგენის და რიგ შემთხვევებში, ადგილობრივი პარლამენტის და ადგილობრივი მთავრობის დათხოვნის უფლებას. მეორე ავტონომიურ რესპუბლიკაზე - აფხაზეთზე - საქართველო ვერ ახორციელებს კონტროლს. აფხაზეთი და სამხრეთ ოსეთი 2008 წელს საქართველოს პარლამენტმა ოკუპირებულ ტერიტორიებად გამოაცხადა. 2007 წელს სამხრეთ ოსეთში დროებითი ავტონომიური ერთეული შეიქმნა.

საქართველო ცხრა რეგიონადაა დაყოფილი: სამეგრელო და ზემო სვანეთი, რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო სვანეთი, სამცხე-ჯავახეთი, მცხეთა-მთიანეთი, ქვემო ქართლი, შიდა ქართლი, გურია, იმერეთი და კახეთი. ამ რეგიონებს არა აქვთ ავტონომია და მათ პრეზიდენტის გუბერნატორები მართავენ. სულ 64 ადგილობრივი მუნიციპალიტეტია (აქედან 60 არ არის კონფლიქტურ ზონაში და 2008 წლის აგვისტოს შემდეგ საქართველოს იურისდიქციაშია). ხუთი ქალაქი - თბილისი, ბათუმი, რუსთავი, ფოთი და ქუთაისი - თვითმმართველია. მუნიციპალიტეტებში და ქალაქებში საკრებულოები 4 წლის ვადით აირჩევა. მუნიციპალიტეტებში საკრებულო გამგებლებს ირჩევს, ქალქებში კი - მერებს. 2006 წელს ახალი სისტემა შემოიღეს და 1 000-ზე მეტ თემში თვითმმართველობის პირველი საფეხური გააუქმეს. რწმუნებულები თითოეულ თემში (სოფელში) გამგებლების მიერ ინიშნება. თვითმმართველობის ქვედა შრის გაუქმება გააკრიტიკეს, რადგან ეს ეწინააღმდეგება მოქალაქეთა მონაწილეობაზე დაფუძნებულ ვითმმართველობის პრინციპებს. მაგრამ რეფორმის ავტორები ამტკიცებენ, რომ ფინანსურად და ეკონომიკურად სტაბილური ადგილობრივი ორგანოების შესაქმნელად და მათი პოლიტიკური მნიშვნელობის გასაზრდელად ეს ცვლილება აუცილებელი იყო.

2006 წლის ოქტომბერში გამართული ადგილობრივი არჩევნები მმართველი პარტიის - ნაციონალური მოძრაობის - ერთპიროვნული გამარჯვებით დასრულდა. მიუხედავად იმისა, რომ არჩევნები თავისუფალი და კონკურენტული იყო, სისტემამ, რომლის მიხედვითაც გამარჯვებული პარტია ყველა მანდატს იღებს, საშუალება მისცა ნაციონალურ მოძრაობას დიდი უპირატესობა მოეპოვებინა და მთელი ქვეყნის მასშტაბით ყველა ადგილობრივი მმართველობის ორგანოზე აბსოლუტური კონტროლი დაემყარებინა. ასევე, 2008 წლის აჭარის ადგილობრივი პარლამენტის არჩევნებშიც ნაციონალურმა მოძრაობამ 18-დან 16 ადგილი მიიღო.

მმართველი პარტიის მონოპოლია ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებში სპობს პოლიტიკური შეჯიბრის გარემოს, ოპოზიციური პარტიები უმეტესწილად არანაირ როლს არ არსრულებენ ქვეყანაში გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში. მმართველი პარტიის დომინანტური მმართველობა პოლიტიკურ არენაზე ოპოზიციის მარგინალიზაციას უწყობს ხელს, რომელიც აქტიური პოლიტიკური ფუნქციისა და გავლენის გარეშე დარჩა. ამას გარდა, ცენტრალური ხელისუფლება აკონტროლებს ადგილობრივ ორგანოებს და ხშირად ერევა სხვადასხვა საკითხში. პრეზიდენტის მიერ დანიშნული რეგიონალური გუბერნატორები ხშირად ზეწოლას ახდენენ ადგილობრივ საბჭოებსა და მოხელეებზე. გუბერნატორებს მაკონტროლებლის ფუნქცია აქვთ მინიჭებული პარლამენტის მიერ 2007 წელს მიღებული „ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ კანონის“ მიხედვით. ამგვარი დაქვემდებარებულობა ადგილობრივი თვითმმართველობის ლოგიკას ეწინააღმდეგება.

2009 წელს შეიქმნა რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტრო, რომელმაც უნდა გაატაროს რეგიონული განვითარებისა და თვითმმართველობის რეფორმა. სამინისტროს ზედამხედველობით მუნიციპალიტეტების განვითარების ფონდი, ეფექტური მმართველობის და ტერიტორიული განვითარების ცენტრი და სხვა ორგანოები სხვადასხვა სტატეგიასა და პოლიტიკაზე მუშაობენ. რეფორმა გულისხმობს ადგილობრივი ინიციატივების გაზრდას, თუმცა არსებითი ცვლილებები 2010 წლის გაზაფხულზე დანიშნული ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების არჩევნებამდე არ არის მოსალოდნელი.

პრეზიდენტი ვალდებულია 45 დღით ადრე გამოაცხადოს არჩევნების ზუსტი თარიღი. კონსტიტუციური შესწორებების პროექტის თანახმად (სავარაუდოდ, ამ შესწორებებს არლამენტი საჯარო განხილვის შემდეგ, 2010 წლის იანვართებერვალში მიიღებს), არჩევნები უნდა გაიმართოს არაუგვიანეს 2010 წლის 1 ივნისისა. მმართველი პარტია გამოვიდა წინადადებით თბილისის მერის პირდაპირი არჩევნების შესახებ. ეს მოთხოვნა 2006 წლის ადგილობრივი არჩევნების შემდეგ ოპოზიციამ წამოაყენა, რასაც მოგვიანებით, პრეზიდენტმაც დაუჭირა მხარი. ოპოზიცია მიესალმა ამ წინადადებას, მაგრამ ის რეგიონალური გუბერნატორების, ქალაქის მერებისა და ადგილობრივი მმართველების პირდაპირ არჩევას მოითხოვს, რომლებსაც დღეს ან ადგილობრივი საკრებულო ირჩევს, ან პრეზიდენტი ნიშნავს. „ალიანსი საქართველოსთვის“ გამოვიდა წინადადებით ყველა ადგილობრივი მმართველის პირდაპირი არჩევის ახებ, მაგრამ მმართველმა პარტიამ არ გაიზიარა ეს შეთავაზება.

თბილისს, ქვეყნის დედაქალაქს და არჩევნების თვალსაზრისით ყველაზე ანგარიშგასაწევ ერთეულს, დიდი მნიშვნელობა აქვს სახელმწიფო პოლიტიკისთვის. აქ ოპოზიციას საშუალება ექნება მერის არჩევნებში დაუპირისპირდეს მმართველი პარტიის კანდიდატს და მოემზადოს მომავალი, 2012 და 2013 წლების, საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის. „ალიანსი საქართველოსთვის“, რომელშიც „საქართველო - თავისუფალი დემოკრატები“, „რესპუბლიკელები“ და „ახალი მემარჯვენეები“ გაერთიანდნენ, მერის პოსტზე ირაკლი ალასანიას წარადგენს, საკრებულოს თავმჯდომარის პოსტზე კი - ყოფილ სახალხო დამცველს, სოზარ სუბარს. თუმცა ჯერჯერობით არ არის ცნობილი, დაუჭერენ თუ არა მათ მხარს სხვა ოპოზიციური პარტიები. წინასწარი არჩევნების ჩატარება, სადაც თბილისის მერის პოსტზე ოპოზიციის საერთო კანდიდატი უნდა არჩეულიყო, არ მოხერხდა, რადგან ეს იდეა ოპოზიციური პარტიების უმრავლესობამ არ გაიზიარა, მათ შორის, არც „ალიანსმა საქართველოსთვის“ და არც ქრისტიან-დამოკრატიულმა პარტიამ. საერთო კანდიდატის გარეშე კი გაიმარჯვოს თბილისის მერის არჩევნებში.

სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობა

საქართველოს კონსტიტუცია და სახელმწიფო კანონმდებლობა უზრუნველყოფს ფუნდამენტურ პოლიტიკურ და სამოქალაქო უფლებებს და, ზოგადად, ადამიანის უფლებების დაცვას. კანონმდებლობით არის დაცული სასამართლო სისტემის დამოუკიდებლობაც. თუმცა სასამართლოს დამოუკიდებლობა, ადამიანის უფლებათა დაცვასთან ერთად, ქვეყანაში ისევ საკამათო საკითხად რჩება. ამ სფეროში „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ მთავრობამ გარკვეულ წარმატებებს მიაღწია, მაგრამ ოპონენტები ამტკიცებენ, რომ უკანასკნელ წლებში ამ მხრივ არაფერი გაკეთებულა.

2009 წლის ივლისში პარლამენტმა მიიღო შესწორებები „შეკრებისა და გამოხატვის თავისუფლების“ შესახებ და „პოლიციის შესახებ“ კანონებში. გაიზარდა სადამსჯელო ზომები ადმინისტრაციული დანაშაულის დროს და პოლიციას მიეცა უფლება გამოეყენებინა არალეტალური იარაღი (სახალხო დამცველმა მკაცრად გააკრიტიკა პოლიცია 2007 წლის ნოემბერში და 2009 წლის მაისში მასობრივი პროტესტის დროს ძალის გადაჭარბებისთვის). ეს ცვლილებები ქუჩის საპროტესტო აქციების შემდეგ შემოიღეს. თუკი არ არის მომიტინგეთა საკმარისი რაოდენობა, იკრძალება ქუჩის გადაკეტვა. გაიზარდა პატიმრობის ვადა რამდენიმე სახის ადმინისტრაციული დანაშაულის დროს. ცვლილებები მკაცრად გააკრიტიკეს ოპოზიციამ და არასამთავრობო სექტორის წარმომადგენლებმა. 23 ნოემბერს, ოპოზიციურად განწყობილი სამი ახალგაზრდა დააპატიმრეს და 500 ლარით (285 $) დააჯარიმეს ახალ კანონზე დაყრდნობით, რომელიც პარლამენტის წინ საპროტესტო აქციების გამართვას კრძალავს. ომბუდსმენმა მათი დაპატიმრება და სასამართლოს გადაწყვეტილება შეაფასა როგორც შეკრების უფლების დარღვევა.¹¹

2009 წლის სექტემბერში ხელისუფლების მიმართ კრიტიკულად განწყობილმა სახალხო დამცველმა სოზარ სუბარმა დაასრულა ომბუდსმენობის ხუთწლიანი ვადა და გაწევრიანდა პარტიაში „ალიანსი საქართველოსთვის“. სექტემბერში პარლამენტმა ომბუდსმენის პოსტზე გიორგი ტუღუში დაამტკიცა, იურისტი, რომელიც მანამდე ეუთოსა და ევროკავშირში ადამიანის უფლებათა საკითხებზე მუშაობდა. ტუღუშმა კანონმდებლებს განუცხადა, რომ „სახალხო დამცველი უნდა ითვლებოდეს ამ სტრუქტურების დამხმარედ, რათა, ერთი მხრივ, სახელმწიფოს მხრიდან არ მოხდეს კანონებისა და ადამიანის უფლებების დარღვევა და, მეორე მხრივ, აღდგეს მოქალაქეების დარღვეული უფლებები, სახალხო დამცველმა არ უნდა შეიკავოს თავი დაუპირისპიდეს მათ, ვინც კანონი დაარღვია“.¹² ბევრი ამბობდა, რომ ტუღუშს გაუჭირდებოდა ხელისუფლების კრიტიკა, მაგრამ მის პირველივე ანგარიშში აღნიშნულია, რომ ადამიანის უფლებები საქართველოში „დამარხულია“^13.

ოპოზიცია და ადამიანის უფლებების დამცველი რამდენიმე ორგანიზაცია საუბრობს ქვეყანაში პოლიტიკური პატიმრების არსებობის შესახებ. ისინი პოლიტიკური აქტიურობის გამო ადმინისტრაციული და სისხლის სამართლის ბრალდებებით არიან დაკავებულნი. 2009 წლის ოქტომბერში საქართველოს კონსერვატიულმა პარტიამ 67 პოლიტიკური პატიმარი დაასახელა. „ადამიანის უფლებათა ცენტრმა“ შეისწავლა რვა საპილოტე საქმე, სადაც პოლიტიკური მოტივები¹⁴ ჩანდა. ამერიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის 2008 წლის ანგარიშის მიხედვით, „სახალხო დამცველის ოფისმა ხუთი პოლიტიკური პატიმარი გამოავლინა... ისინი სახელმწიფოს წინააღმდეგ 2007 წლის ნოემბერში გამოსვლების გამო დააპატიმრეს. ადგილობრივი არასამთავრობო ორგანიზაციები ამტკიცებენ, რომ ქვეყანაში პოლიტიკური პატიმრები არიან, მაგრამ ხშირად არ არსებობს თანხმობა იმის შესახებ, თუ ვინ შეიძლება ჩაითვალოს პოლიტიკურ პატიმრად და სულ რამდენი ასეთი პატიმარია. პარლამენტის ადამიანის უფლებათა კომიტეტი აცხადებს, რომ ქვეყანაში პოლიტიკური პატიმრები არ არსებობენ“.¹⁵

უკანასკნელ წლებში სასამართლოს დამოუკიდებლობის გასაზრდელად გადადგმული ნებიჯების შემდეგ სისტემა თანმიმდევრულად გაუმჯობესდა. დღეს მოსამართლეებს არა პრეზიდენტი, არამედ, იუსტიციის უმაღლესი საბჭო ნიშნავს, საბჭოში წარმოდგენილია ერთი წევრი საპარლამენტო უმცირესობიდან. ნაფიცი მსაჯულების სასამართლოს შემოღების მცდელობა რამდენჯერმე იყო, მისი საბოლოო იმპლემენტაცია 2010 წლის შემოდგომისთვის იგეგმება, მაშინ, როდესაც ძალაში შევა ახალი სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსი, რომელიც პარლამენტმა 2009 წლის ოქტომბერში შეიმუშავა. ახალი კოდექსი სხვა სიახლეებსაც შეიცავს და 2010 წლის 1 ოქტომბრიდან ამოქმედდება.

გაუმჯობესდა სასამართლოს ინფრასტრუქტურა და აღჭურვილობა, ასევე მოსამართლეების ფინანსური მდგომარეობა და სოციალური დაცვა. სასამართლო ხელისუფლების წარმომადგენლები საკმაო თანხებს ხარჯავენ მოსამართლეობის კანდიდატების კომპეტენტურობის ასამაღლებლად, რადგანაც მატერიალურ გარანტიებსა და არსებითი მნიშვნელობა აქვს სასამართლოს დამოუკიდებლობისთვის. ადამიანის უფლებათა დამცველები აფასებენ ამ მიღწევებს, განსაკუთრებით, სასამართლოების მზარდ დამოუკიდებლობას და პროფესიონალიზმს სამოქალაქო საქმეებში. მაგრამ, მეორე მხრივ, ამტკიცებენ, რომ სისხლის სამართლისა და ადმინისტრაციულ საქმეებში პროკურატურიდან ადგილი აქვს სასამართლოებზე ზეწოლას.¹⁶

2009 წლის თებერვალში შეიქმნა პრობაციისა და იურიდიული დახმარების სამინისტრო და მინისტრად დიმიტრი შაშკინი, «საერთაშორისო რესპუბლიკური ინსტიტუტის» ყოფილი დირექტორი დაინიშნა (მოგვიანებით ის განათლების მინისტრი გახდა). სამინისტროს მიზანია გაუმჯობესდეს სასჯელაღსრულების ადგილების მდგომარეობა და, ზოგადად, პენიტენციალური და პრობაციის სისტემა. სამინისტროს შექმნიდან მალევე მოუხდა გამკლავებოდა ამბოხს ქალთა ციხეში. ახალი ხელმძღვანელობამ წარმატებით გაანეიტრალა ამბოხი ზედმეტი ძალის გამოყენების გარეშე. ციხეების მდგომარეობა გაუმჯობესდა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, სახალხო დამცველის ახალ ანგარიშში სასჯელაღსრულების ადგილებში ადამიანის უფლებათა დარღვევისა და ძალადობის მრავალი შემთხვევაა აღწერილი.¹⁷

2009 წლის იანვარ-ოქტომბერში რამდენიმე ასეული პატიმარი შეიწყალეს, რამაც გააჩინა კითხვები შეწყალების პოლიტიკასთან დაკავშირებით. შინაგან საქმეთა სამინისტროს ოთხი ყოფილი თანამშრომელი, რომლებიც გირგვლიანის მკვლელობის გამო გაასამართლეს, პრობაციის სისტემაში გადაიყვენეს. ამ მკვლელობას, რომელშიც შინაგან საქმეთა სამინისტროს მაღალჩინოსნები მონაწილეობდნენ, 2006 წელს დიდი პოლიტიკური გამოხმაურება მოჰყვა და პირველი დიდი დარტყმა მიაყენა რევოლუციის შემდეგ მოსულ ხელისუფლებას. პრეზიდენტი სააკაშვილი დაჰპირდა ხალხს, რომ გადახედავდა შეწყალების პოლიტიკას, მით უმეტეს, რომ ერთ-ერთმა შეწყალებულმა პატიმარმა ერთი პოლიციელი მოკლა და ორი - დაჭრა. შეწყაბის კომისიას, რომელსაც პრეზიდენტი უჭერს მხარს, შეუძლია დამოუკიდებლად მოქმედოს და დაეყრდნოს ხელისუფლების სხვადასხვა ორგანოებს, მათ შორის - პროკურატურას. მარტში სახალხო დამცველმა სოზარ სუბარმა ღია წერილი გაუგზავნა პრეზიდენტს, სადაც ამბობდა, რომ „შეწყალების საკითხში სრული ქაოსი სუფევს“.¹⁸

კორუფცია

კორუფციასთან ბრძოლა საქართველოს ხელისუფლების ყველაზე თვალსაჩინო და ხშირად ციტირებული წარმატებაა. 2004 წლიდან კორუფცია მმართველობის ქვედა საფეხურზე, საჯარო სამსახურებში ფაქტობრივად გაქრა. ეს მოქალაქეებისთვის ყველაზე შესამჩნევი სასიკეთო ცვლილებაა. 2009 წლის ივნისის გამოკითხვის შედეგად საქართველოს მოსახლეობის 97 პროცენტი აცხადებს, რომ ვერ იხსენებენ შემთხვევას, როცა უკანასკნელი 12 თვის განმავლობაში ვინმესთვის ქრთამის მიცემა დასჭირებოდათ.¹⁹

„საერთაშორისო გამჭვირვალობის“ კორუფცის ინდექსის 2009 წლის მონაცემებით, კორუფციის დონე საქართველოში ოდნავ დაეცა, და ის 180 ქვეყანას შორის 4,1 ქულით (3,9 - 2008 წ.) 66-ე ადგილს იკავებს.

საქართველოს ხელისუფლება ლიბერალურ ეკონომიკურ პოლიტიკას ატარებს, ამცირებს რეგულაციას და ამარტივებს ნესის წამოსაწყებად და მუშაობის გასაგრძელებლად. 2010 წელს, ბიზნესგარემოსა და საწარმოთა ეფექტურობის შეფასებისას, „ევროპის რეკოსტრუქციისა და განვითარების ბანკის“, „მსოფლიო ბანკის“ და „საერთაშორისო ფინანსური გამჭვირვალების“ მიერ ჩატარებული კვლევების მიხედვით, საქართველომ მე-16 ადგილიდან მე-11-ზე გადაინაცვლა. ამ მხრივ საქართველო პოსტსაბჭოთა სივრცეში ლიდერია. 2009 წლის ოქტომბერში პრეზიდენტმა სააკაშვილმა ეკონომიკის ლიბერალიზაციის ახალი ტალღა გამოაცხადა. თავის საპარლამენტო სიტყვაში მან ეკონომიკური თავისუფლების აქტზე ისაუბრა, რაც გულისხმობს გადასახადების გაზრდამდე რეფერენდუმის ჩატარების აუცილებლობას, ახალი მარეგულირებელი და ლიცენზიების გამცემი ორგანოების რაოდენობის გაზრდის აკრძალვას, ასევე სახელმწიფო ხარჯების ლიმიტირებას საერთო ეროვნული პროდუქტის 30 პროცენტამდე, სახელმწიფო ვალებისა - საერთო ეროვნული პროდუქტის 60 პროცენტამდე და ბიუჯეტის დეფიციტისა - 30 პროცენტამდე. მოგვიანებით, დეკემბერში, პარლამენტმა პირველი მოსმენით მიიღო შეთავაზებული საკონსტიტუციო ცვლილებები. საპარლამენტო ოპოზიციამ ისინი „პოპულისტურ აქტად“ შეაფასა20. 2009 წლის ოქტომბერში ხელისუფლებამ პრივატიზაციის ახალი ტალღის შესახებ გამოაცხადა და აპირებს გაყიდოს სახელმწიფო საკუთრებაში მყოფი ობიექტები, მათ შორის საქართველოს ფოსტაც.

2009 წლის იანვარში საქართველოს ხელისუფლებამ ახალი ანტიკორუფციული საბჭო შექმნა, რომელსაც იუსტიციის მინისტრი ზურაბ ადეიშვილი უხელმძღვანელებს. საბჭოს ამოცანაა ხელისუფლების ანტიკორუფციული სტრატეგიისა და პრეზიდენტის სამოქმედო გეგმის განახლება. მიუხედავად მიღწეული წარმატებისა, სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლები და რამდენიმე ექსპერტი ელიტური კორუფციის არსებობის შესახებ საუბრობენ. მათი აზრით, კორუფცია ქვედა დონზე მოისპო, მაგრამ ნებისმიერი გადაწყვეტილება მაღალ დონეზე მიიღება, სადაც შეიძლება ადგილი ჰქონდეს კორუფციას.²¹ თუმცა მტკიცებულებების მოყვანა ელიტური კორუფციის არსებობის შესახებ ჭირს.

შესყიდვების სისტემა ხელისუფლების ყველა დონეზე პრობლემურ საკითხად რჩება. ხშირად შესყიდვები ფორსმაჟორულ სიტუაციებში ხდება, ამას გარდა, მწირია ინფორმაცია შესყიდვების დროს კონკურენციის შესახებ, რაც სისტემის მიმართ ნდობას ამცირებს. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთი ექსპერტი მხარს უჭერს შესყიდვების წესების გამკაცრებას, სხვები ამტკიცებენ, რომ დღევანდელი სისტემა ეფექტური და შედეგზე ორიენტირებულია. ინფორმაციის ნაკლებობა ჩრდილს აყენებს პრივატიზაციის სისტემას.

საზოგადოებრივი აზრი საქართველოში მკაცრადაა მიმართული კორუფციის წინააღმდეგ, მედია თავისუფლად აშუქებს კორუფციის თემას. ხშირად გადის რეპორტაჟები კორუფციაში ბრალდებული ან თანამდებობის ბოროტად გამოყენების გამო დაპატიმრებული დაბალი და საშუალო დონის საჯარო მოხელეების შესახებ, მაგრამ უკანასკნელ წლებში თითქმის გაქრა საგამოძიებო ჟურნალისტიკა (არადა, მოსალოდნელი იყო, რომ ის განვითარდებოდა და მთავარი ტელევიზიების მხრიდან მეტ ყურადღებას დაიმსახურებდა 2009 წლის მეორე ნახევარში). „ფონდი ღია საზოგადოება - საქართველო“ აფინანსებს ყოველკვირეულ საგამოძიებო გადაცემას ტელეკომპანია „კავკასიაზე“, საგამოძიებო პროგრამები აქვთ „მაესტროს“ და ინტერნეტტელევიზიებს. 2009 წლის ნოემბერში საზოგადოებრივმა მაუწყებელმა გააკეთა განცხადება, რომ ახალი სეზონიდან გაუშვებდა საგამოძიებო გადაცემას, მაგრამ შემდეგ ის მომავალი წლისთვის გადადო. „კავკასიის კვლევითი რესურსების ცენტრის“ მონაცემების მიხედვით, რესპონდენტების 75 პროცენტი მიესალმება სხვადასხვა სფეროს შესახებ მომზადებულ საგამოძიებო გადაცემებს.²²

შენიშვნები: