პოლიტიკა

გიორგი ხელაშვილი
ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სოციალურ მეცნიერებათა ცენტრის აკადემიური პროგრამების დირექტორი

ქართულ პოლიტიკურ სპექტრს ჯერ კიდევ დიდი გზა აქვს გასავლელი იმ დრომდე, როდესაც ქართული პარტიების მემარჯვენე-მემარცხენეებად დაყოფა აზრს მოკლებული აღარ იქნება. დღეს სხვაგვარი დიქოტომიაა უფრო მართებული - ერთი პროგრესული ძალა ბევრი ჩამორჩენილის წინააღმდეგ.

საზოგადოების დიდი ნაწილი, ალბათ, დაეთანხმება მოსაზრებას, რომ ცივილიზებული სახელმწიფოს შესაქმნელად საქართველოს მთავრობამ და ხალხმა სერიოზული და რადიკალური რეფორმები უნდა განახორციელოს. უდავოა ისიც, რომ ამგვარ რეფორმებს კონსერვატორები ვერ გაუძღვებიან, რადგან ისინი ცვლილებებს ყველაზე მეტად უფრთხიან. მაშასადამე, რეფორმებს სათავეში არა კონსერვატიული, არამედ პროგრესული პოლიტიკური ძალა უნდა ჩაუდგეს.

რომელი პოლიტიკური ძალაა ,,პროგრესული” და, შესაბამისად, ვისი მხარდაჭერისკენ უნდა მოვუწოდოთ მოსახლეობას?

დღევანდელი პოლიტიკური სპექტრი, თეორიულად, ,,პროგრესული” პარტიების დიდ არჩევანს გვთავაზობს - ამა თუ იმ კონკრეტული ისტორიული ვითარებიდან გამომდინარე, პროგრესულად შეიძლება ჩაითვალოს ნეოლიბერალი, ქრისტიან-დემოკრატი, სოციალისტი და კომუნისტი ან ნაციონალისტიც კი.

რომელი ძალა პასუხობს თანამედროვეობის მოთხოვნებს დღევანდელ საქართველოში?

აშკარაა, რომ ქართული პოლიტიკური ძალები კლასიკური დასავლური მოდელის იმიტირებას ცდილობენ - მემარჯვენეები მემარცხენეების წინააღმდეგ. გავბედავ და ვიტყვი, რომ ქართული პოლიტიკური გაერთიანებების უმრავლესობას ვერც ,,მემარჯვენეებს” უწოდებ და ვერც ,,მემარცხენეებს”. ქართული პოლიტიკური სპექტრი ჯერ კიდევ არ იმსახურებს ამ სახელწოდებებს, რადგან პოლიტიკური პარტიების უმრავლესობა ისეთ კონსერვატიულ პოზიციებზე დგას, რომ მათ ,,ჩამორჩენილების” ეპითეტი უფრო მოუხდებათ.

1930-იანი წლებიდან მოყოლებული ვიდრე 1990-იან წლებამდე საბჭოთა კავშირი არა მემარცხენე (კომუნისტური ან სოციალისტური) წესრიგით, არამედ დემოკრატიული ფასადით შენიღბული ფეოდალური წყობით ცხოვრობდა. მოსახლეობა კი, რაც დრო გადიოდა, სულ უფრო და უფრო ტრადიციული საზოგადოების სახეს ღებულობდა.

ეს განსაკუთრებით საქართველოზე ითქმის, სადაც საბჭოთა პერიოდში განვითარებული, ფეოდალური საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი კლანური და ვასალური ურთიერთობები მტკიცედ იყო ფეხმოკიდებული. ამ წყობის რელიქტი დღემდე შემოგვრჩა - აჭარის მმართველი კლანი და მისი პოლიტიკური პარტია ,,აღორძინება”. ამავე წყობის ნარჩენი იყო შევარდნაძის ხელისუფლებაც, რომელიც თავისი არსებობის ბოლო თვეებში მართლაც შუა საუკუნეების სამეფო კარს დაემსგავსა.

დღევანდელი საქართველოს პოლიტიკური პარტიების მთავარი გამოწვევა სწორედ ამ ფეოდალური ტრადიციიდან თავის დაღწევაა, რასაც მათი უმრავლესობა ვერ ახერხებს.

სწორედ კომუნისტური ფასადით გაწყობილი ფეოდალიზმიდან აღმოცენდნენ დღევანდელი ქართველი ,,სოციალისტები” და ,,ლეიბორისტები”. მათი მოჩვენებითი ,,მემარცხენეობა” ვერანაირ კრიტიკას ვერ უძლებს. საერთოდ, ჭეშმარიტად მემარცხენე პარტიები მხოლოდ კარგად განვითარებულ ევროპულ სახელმწიფოებში თუ ყალიბდება, სადაც საზოგადოებების პოლიტიკური შეგნება იმ დონეზეა, რომ პროგრესულ და ზნეობრივ იდეებს ხალხის ნაწილი პირად გამორჩენაზე მაღლა აყენებს. ევროპის გარეთ ,,ნამდვილი” მემარცხენეები ცალკეული ინტელექტუალური პოპულაციების სახით თუ გვხვდებიან, თორემ გავლენიან პარტიებს თითქმის ვერასოდეს აყალიბებენ.

ამიტომაც, ქართველი ,,მემარცხენე” პარტიები სინამდვილეში ,,გადაცმული” კონსერვატორები არიან. თუ პენსიებისა და დასაქმების შესახებ ყალბ რიტორიკას არ ჩავთვლით, ,,სოციალისტების”, ,,ლეიბორისტებისა” და ,,აღორძინების” საქმიანობის მთელი აქცენტი კომუნისტური წყობის ნაშთების გადარჩენა-შენახვაა. პარადოქსია, რომ ქართველი ,,სოციალისტებისა” და ,,ლეიბორისტების” იდეოლოგია თავისი კონსერვატიული შინაარსით ,,ეროვნულ-დემოკრატებისა” და ,,ტრადიციონალისტების” შეხედულებებს წააგავს. მათ შორის განსხვავება მხოლოდ ისაა, რომ სოციალისტ-ლეიბორისტებისთვის ძვირფასია საბჭოთა წყობის ნოსტალგია, ხოლო ედეპე-ტრადიციონალისტები ცოტა უფრო შორს მიდიან და ცარისტული რუსეთის დროინდელი ქართული თავადაზნაურობის შეხედულებების გაიდეალებას ცდილობენ. არ უნდა იყოს გასაკვირი, რომ სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში ჩარჩენილ-გაყინული ყველა ეს პარტია პოლიტიკურ ბრძოლაში აშკარა აუტსაიდერია.

თანამედროვე რეალობასთან შედარებით უფრო ახლოს დგანან ,,ახლები” და ,,მრეწველები”, მაგრამ მათი პროგრესულობაც ეჭვქვეშ დგება, თუ გავიხსენებთ, რომ თითქმის მთელი მათი კაპიტალი ყოფილ ხელისუფლებასთან თანამშრომლობა-გარიგებების ნაყოფია, რაც ტრადიციულ კონსერვატორებს ახასიათებთ. ამ ძალისთვის ,,მემარჯვენე ოპოზიციის” წოდება მხოლოდ პირობითად შეიძლება და, აი, რატომ:

თანამედროვე მსოფლიოს წამყვანი პოლიტიკური ძალების ამპლიტუდა მემარცხენე და მემარჯვენე ლიბერალიზმს შორის მერყეობს. შესაბამისად, ,,ახლები” ლიბერალებად ვერ ჩაითვლებიან, რადგან, ჯერ ერთი, ფული ხელისუფლების ხელშეწყობით აქვთ ნაშოვნი, და, მეორეც, მათ მიერ უამრავჯერ დეკლარირებული ,,პროდასავლური” და ,,პროამერიკული” კურსი, სამწუხაროდ, ჯორჯ ბუშის ნეოკონსერვატიული ადმინისტრაციის ცალკეულ წარმომადგენლებთან კერძო შეხვედრებს ვერ გასცდა. ამგვარი ,,პროდასავლურობა” რომ ლიბერალობისთვის საკმარისი იყოს, პირველი მემარჯვენე ლიბერალი ედუარდ შევარდნაძე იქნებოდა.

რაც შეეხება ,,მრეწველებს”, მათი მემარჯვენე ლიბერალობა უფრო დიდი კითხვის ნიშნის ქვეშაა - ამ პარტიის ლიდერთა პოლიტიკური აზროვნება 1960-70-იანი წლების აფრიკის, აზიისა და ლათინური ამერიკის ეკონომიკური ნაციონალიზმის დოქტრინებს, უბრალოდ, ვერ სცდება. ამ დოქტრინებმა რამდენიმე ათწლეულით დასწია უკან ხსენებული რეგიონების ეფექტიანი ინტეგრაცია საერთაშორისო ეკონომიკაში. ასე რომ, არც ,,მემარჯვენე ოპოზიციაა” თანამედროვე სამყაროს რეალობასთან იმდენად ახლოს, რომ ქვეყანაში რეფორმების განხორციელება შეძლოს.

ერთადერთი პოლიტიკური ძალა, რომელსაც დღეს პროგრესული მუხტის შეტანა შეუძლია ქართულ რეალობაში, ,,ნაციონალური მოძრაობა - დემოკრატების” საარჩევნო ბლოკია. მისი რიგების ეკლექტურობის მიუხედავად, ამ პოლიტიკურ ძალას გაცნობიერებული აქვს თანამედროვე სახელმწიფოს არსი და შეუძლია, რომ საქართველოში მიმდინარე პოლიტიკური პროცესი დასავლეთის პოლიტიკურ პრაქტიკას დაუახლოვოს. ამ თვალსაზრისით, ,,ნაციონალ-დემოკრატების” რიგების იდეოლოგიური ეკლექტურობა შეიძლება კარგიცაა, რადგან არჩევნების ერთპიროვნული მოგების შემთხვევაშიც კი პოლიტიკური დისკუსია ამ ბლოკის სხვადასხვა ფრაქციას შორის დაიწყება და დიქტატურისა და ტოტალიტარიზმის საფრთხეს თავიდან ავიცილებთ.

,,ნაციონალ-დემოკრატების” რიგებში პირობითად სამი ბანაკი შეიძლება გამოვყოთ - ორთოდოქსი ლიბერალების, ოპორტუნისტებისა და პროგრესისტების.

პირველი ბანაკი მტკიცედ დგას ორთოდოქსული ნეოლიბერალიზმის პრინციპებზე. მათი იდეოლოგიური მრწამსი ამერიკული დემოკრატიის შეუცვლელობასა და შეუმცდარობას ეყრდნობა. ამ ბანაკს უკვე გამოაჩნდა ,,ისტორიის დასასრულის” სიმპტომები - მათთვის ლიბერალური დემოკრატია მსოფლიოს ყველაზე მოწინავე იდეოლოგიაა, რომლის მოციქული საქართველოში ,,ვარდების რევოლუციის” ავანგარდი იყო. შესაბამისად, ყოველივე, რაც მათს ორთოდოქსულ ლიბერალიზმს უპირისპირდება, არ შეიძლება იყოს პროგრესული, რადგან, მათი რწმენით, პროგრესს თავად ისინი განასახიერებენ. ორთოდოქსი ლიბერალები, გარკვეული პერიოდის შემდეგ, ალბათ, კონსერვატიულ პოზიციებზე გადავლენ და მათი პრობლემა, შესაბამისად, მოგვიანებით იჩენს თავს ქართულ პოლიტიკაში.

მეორე ბანაკი ოპორტუნისტებს აერთიანებს - მათთვის იდეოლოგიური მრწამსი ნაკლებად მნიშვნელოვანია, ხოლო ძირითადი ამოცანა ძალაუფლების ან თანამდებობის ხელში ჩაგდება და შენარჩუნებაა. ,,ნაციონალ-დემოკრატების” ეს ნაწილი უკვე დღეს შედარებით კონსერვატიული აზროვნებით გამოირჩევა და ყველაზე მეტად უახლოვდება ე. წ. ,,ჩამორჩენილ” პარტიებს, რომლებზეც ზემოთ ვწერდი.

და ბოლოს, მესამე, სამწუხაროდ, ყველაზე მცირერიცხოვანი ბანაკი აერთიანებს იმ ადამიანებს, რომლებისთვისაც ქვეყნის წინსვლა ,,ვარდების რევოლუციით” არ დასრულებულა და 2003 წლის ნოემბერში არც საქართველოს ,,ისტორიის დასასრული” დამდგარა. მათთვის ქვეყნის განვითარება მხოლოდ მოსახლეობის ნაწილის გამდიდრებითა და ამერიკული ბაზების საქართველოში მოწვევით არ შემოიფარგლება. ჩემი ვარაუდით, სწორედ ეს მცირერიცხოვანი ბანაკი იქნება პროგრესული პოლიტიკის მამოძრავებელი ძალა საქართველოს მომავალ პარლამენტში.

პოლიტიკა

ნოდარ ტანგიაშვილი
საერთოშირისო ურთიერთობების სტუდენტი ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

1990-იანი წლების დასაწყისში კომუნისტური სისტემის რღვევა მსოფლიოში მოასწავებდა ფუნდამენტურ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცვლილებებს და საერთაშორისო ურთიერთობების ახალი მონაწილეების გამოჩენას. თხუთმეტი საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკისა და აღმოსავლეთ ევროპაში, აზიასა და ამერიკაში განლაგებული თერთმეტი კომუნისტური რეჟიმის მქონე სახელმწიფოსაგან შემდგარი საბჭოთა ბლოკი წარმოადგენდა ,,წმინდა წყლის” ტოტალიტარული სახელმწიფოს ნიმუშს ყველა თავისი განმასხვავებელი ნიშნით. მმართველობის ეს იერარქიული სისტემა, რომელსაც ზურგს უმაგრებდა ერთადერთი ყოვლისმომცველი იდეოლოგია და მთელ სოციალურ-ეკონომიკურ ცხოვრებაზე დამყარებული სახელმწიფო მონოპოლია, ეფუძნებოდა ერთპარტიულ დიქტატურას და იმ გადაწყვეტილებებს, რომლებიც ერთპიროვნულად მიიღებოდა კრემლში.

70-წლიანი ფორმაციის შემდეგ ამ უზარმაზარმა მონოლითურმა წარმონაქმნმა მრავალი შინაგანი და გარეგანი მიზეზის გამო დაშლა დაიწყო. 1980-იანი წლების დასაწყისში ვერავინ იფიქრებდა, რომ მომავალ ათწლეულში მსოფლიო პოლიტიკა საბჭოთა კავშირის - ამ შიშისმომგვრელი ,,ბოროტების იმპერიის” - გარეშე წარიმართებოდა. მაგრამ მან მოულოდნელად შეწყვიტა არსებობა და ათობით ახალი, დამოუკიდებელი და, ხშირ შემთხვევაში, დემოკრატიისაკენ მსწრაფველი სახელმწიფო დატოვა საერთაშორისო არენაზე. ეს ქვეყნები დღეს არიან: ალბანეთი, ბულგარეთი, ესტონეთი, ლატვია, ლიტვა, მაკედონია, მოლდავეთი, მონღოლეთი, მონტენეგრო, პოლონეთი, რუმინეთი, რუსეთი, საქართველო, სერბეთი, სლოვაკეთი, სლოვენია, სომხეთი, უნგრეთი, უკრაინა, ჩეხეთი, ყირგიზეთი და სხვა.

ავტორიტარულ-ტოტალიტარული რეჟიმიდან ახლახანს გათავისუფლებული სხვა სახელმწიფოების მსგავსად პოსტკომუნისტური ქვეყნებიც აღმოჩნდენ ერთი მეტად მნიშვნელოვანი კითხვის წინაშე: პოლიტიკური ორგანიზაციის რომელი ფორმა უნდა აერჩიათ - საპარლამენტო თუ საპრეზიდენტო რესპუბლიკა? თითქმის ყველა მათგანმა არჩევანი საპრეზიდენტო რესპუბლიკაზე შეაჩერა ისე, რომ, შეიძლება ითქვას, სათანადოდ არც კი შეუფასებია მმართველობის ამ ფორმის რელევანტურობა იმ აუცილებელი დემოკრატიული ტრანზიციისათვის, რომელიც მათ უნდა გაევლოთ. ამის შედეგად, დღეს, მათ უმრავლესობაში ჩამოყალიბდა ძლიერი პრეზიდენტის ხელისუფლება, რამაც შეიძლება ბუნებრივად შეუქმნას საფრთხე მათი, როგორც შესაძლო დემოკრატიული სახელმწიფოების, მომავალ განვითარებას.

სწორედ ამიტომ, ბევრმა დასავლელმა მკვლევარმა დაიწყო პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში პრეზიდენტების ძალაუფლების სხვადასხვა ასპექტებისა და იმ ეკონომიკური, პოლიტიკური და სოციალური მიზეზების კვლევა, რომელთაც აიძულეს ყოფილი კომუნისტური ქვეყნები საკუთარ კონსტიტუციებში ძლიერი პრეზიდენტის ინსტიტუტი შემოეღოთ და იმ გავლენის შესწავლა, რომელიც შეიძლება იქონიოს ყოველივე ამან აღნიშნული ქვეყნების დემოკრატიზაციის პროცესზე.

ამ საკითხთან დაკავშირებით სხვადასხვა მეცნიერის მიერ შექმნილი ნაშრომები კონცენტრირებულია ძირითადად ორი თემის ირგვლივ. მართალია, მკვლევართა შესწავლის სპექტრი განსახილველი საკითხების ბევრ სფეროს მოიცავს, რომლებიც სხვადასხვა სამეცნიერო დისციპლინას მიეკუთვნებიან, მაგრამ მაინც შეიძლება დავყოთ მსჯელობის სხვადასხვა დონეებად, რომლებიც ნაშრომის შესაბამის ნაწილებში პირობითი სათაურების ქვეშ არიან გაერთიანებულნი.

შედარებითი კონსტიტუციური სამართლის ეროვნული დონე

ამ ნაწილში ძირითადი აქცენტი გაკეთებულია საპრეზიდენტო და საპარლამენტო კონსტიტუციური წყობის შედარების სამართლებრივ ასპექტებზე, საპრეზიდენტო რესპუბლიკის უპირატესობების განზოგადება ხდება პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში შექმნილი ეროვნული სიტუაციებისადმი მათი მისადაგების გზით.

შედარებითი კონსტიტუციური სამართლის სპეციალისტები დიდ ყურადღებას უთმობენ საპრეზიდენტო რესპუბლიკის უპირატესობებს საპარლამენტო რესპუბლიკასთან შედარებით. მაგალითად, ცნობილი ამერიკელი იურისტი სტივენ კალაბრესიმხარს უჭერს მმართველობის საპრეზიდენტო ფორმას ათი მიზეზის გამო, რომელთაგან ექვსის განზოგადება შეიძლება ყველა საპრეზიდენტო რესპუბლიკისათვის (და არა მხოლოდ აშშ-ისათვის).¹ პოსტკომუნისტური ქვეყნების მიერ მათი გათვალისწინება კი განსაკუთრებით აუცილებელი იქნებოდა ახალი სახელმწიფოს ფორმირებისას:

1. მოსახლეობის ნების გამოხატვა. საპრეზიდენტო მმართველობა უფრო დემოკრატიულია და მას აქვს მოსახლეობის ნების გამოხატვის უფრო დახვეწილი მექანიზმები. საპრეზიდენტო რეჟიმში რომელიმე პოლიტიკურმა მოძრაობამ უნდა გაიმარჯვოს საკმაოდ ბევრ არჩევნებში, სანამ მთლიანად ჩაიბარებდეს საკანონმდებლო ხელისუფლებას. საპარლამენტო მმართველობის დროს კი ერთი გამარჯვება პარტიას ან პარტიათა კოალიციას მისცემს სასიცოცხლო საკითხების გადაწყვეტის უდიდეს ძალაუფლებას. ასეთ შემთხვევაში სათანადო გამოხატულებას ვერ პოულობს მოსახლეობის იმ ნაწილის შეხედულებები (და ეს შეიძლება საკმაოდ დიდი იყოს), რომელსაც არჩევნებში ხმა არ მიუცია გამარჯვებული პარტიისათვის.

2. სტაბილურობის უზრუნველყოფა. როგორც ბევრი მკვლევარი აღნიშნავს, საპარლამენტო რესპუბლიკა ხშირად აღმოჩენილა ხანგრძლივი არასტაბილურობის მსხვერპლი, როგორც, მაგალითად, მესამე და მეოთხე რესპუბლიკის დროინდელი საფრანგეთი ძალზე სუსტი მთავრობების დროს ან იტალია, სადაც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ორმოცდაათზე მეტი მთავრობა გამოიცვალა ან თუნდაც ისრაელი ან იაპონია. ყველა ამ რეჟიმმა გამოიარა სუსტი და ცვალებადი მინისტრთა კაბინეტების პერიოდი, რომლებიც დიდი ხნის მანძილზე ვერ რჩებოდნენ ხელისუფლებაში მართვისათვის საკმარისი დროით. ამის შედეგი კი მუდმივი სამთავრობო კრიზისებია. რაც შეეხება საპრეზიდენტო მმართველობას, იგი სტაბილურობის პრობლემას აგვარებს იმით, რომ უზრუნველყოფს აღმასრულებელი და საკანონმდებლო თანამდებობის პირთა არჩევას ფიქსირებული ვადით მიუხედავად იმისა, თუ რამდენი მხარდამჭერი ჰყავს მთავრობას. სტაბილურობა მნიშვნელოვანია დემოკრატიისათვის, განსაკუთრებით კი პოსტკომუნისტური, გარდამავალი დემოკრატიული სახელმწიფოსათვის. საპრეზიდენტო მთავრობა საპარლამენტოსთან შედარებით უფრო სტაბილურია, ვინაიდან ის ნაკლებად ხდება დამოკიდებული ექსტრემისტულ ელემენტებზე.

3. დემოკრატიული ლეგიტიმურობა: პრემიერ-მინისტრი. საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში სახელმწიფოს მეთაური ან აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური უმეტესად პირდაპირ აირჩევა ხალხის მიერ ღია არჩევნების გზით და არა კულისებში - საკანომდებლო ორგანოს პოლიტიკური ელიტების მიერ, როგორც ეს ხდება პრემიერ-მინისტრის შემთხვევაში. ამის გამო პრეზიდენტებს უფრო მეტად შეუძლიათ მოქალაქეების შთაგონება, რადგან ძლიერი პრეზიდენტი როგორც ქარიზმატული ლიდერი ეროვნული ერთობის სიმბოლოა.

4. ორპარტიული სისტემები და საპრეზიდენტო მმართველობა. ბევრს მიაჩნია, რომ პრეზიდენტის ხელისუფლება ხელს უწყობს ორპარტიული სისტემების ჩამოყალიბებას, რაც სტაბილურობასა და დემოკრატიას უფრო აძლიერებს. ორპარტიული სისტემის უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ მას ხშირად შედეგად მოაქვს ზომიერების მაღალი ხარისხი პოლიტიკურ სისტემაში, რაც ხელს უწყობს ქვეყანაში აუცილებელი პროგრესული ცვლილებების გატარებას.

5. პრეზიდენტი ანტიიდეოლოგიურია. საპრეზიდენტო ხელისუფლების მეხუთე უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ ის ანტიიდეოლოგიოურია, მაშინ როცა საპარლამენტო მმართაველობას მეტი იდეოლოგიურობა ახასიათებს. არაიდეოლოგიური რეჟიმების დანგრევა ძალადობის ან რასობრივი, ლინგვისტური, ეთნიკური თუ რელიგიური ტენდენციების გამო ნაკლებადაა მოსალოდნელი.

6. პრეზიდენტი და ომის ძალაუფლება. საპრეზიდენტო სისტემების მეექვსე უპირატესობა ისაა, რომ ასეთი მმართველობის ფორმით უკეთ შეიძლება ომების წარმოება და გამარჯვების მოპოვება. ომის დროს (რაც ასე ხშირია პოსტსაბჭოურ ქვეყნებში) დემოკრატიულ სახელმწიფოს ესაჭიროება სტაბილურობის შენარჩუნება, რასაც საპრეზიდენტო სისტემები უზრუნველყოფენ.

პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში, სადაც საზოგადოებები ყოველთვის იყვნენ და ახლაც არიან დაყოფილნი სხვადასხვა რელიგიურ და ეთნიკურ ჯგუფებად, რომლებიც ხშირად ერთმანეთს მთავრობით მანიპულირებასა და დისკრიმინაციის პოლიტიკის გატარებაში ადანაშაულებენ, ხალხის მიერ პირდაპირ გზით არჩეულ არაიდეოლოგიურ პრეზიდენტს, რომელსაც ეროვნული ერთობის სიმბოლოს ფუნქცია გააჩნია, შეუძლია შემარბილებელი და შემაკავშირებელი როლი შეასრულოს. პოსტსაბჭოური სივრცე გამოირჩევა თავისი პოლიტიკური და სოციალური კატაკლიზმებით, რაც ხშირად ფეთქებადსაშიშ ვითარებას ქმნის. ბევრი ასეთი ქვეყანა დამოუკიდებლობის მოპოვებისთანავე ჩაერთო რელიგიურ და ეთნიკურ ომებში, როგორც, მაგალითად, აზერბაიჯანი და სომხეთი მთიანი ყარაბახის გამო ან სამოქალაქო ომებში, როგორც, მაგალითად, საქართველო და ტაჯიკეთი. ამასთანავე ამ მრავალეროვნული სუსტი სახელმწიფოების უმრავლესობა ეთნიკური სეპარატიზმის კერად იქცა. ჩეჩნეთში, აფხაზეთში, სამხრეთ ოსეთში, დნესტრისპირეთში, ყირიმში და სხვა მსგავს ,,ცხელ წერტილებში” შექმნილი ვითარება, ცხადია, მოითხოვს ისეთი ძლიერი პრეზიდენტის ინსტიტუტს, რომელიც შემართებით გაუმკლავდება შექმნილ პრობლემებს და არ იქნება შეზღუდული თავის ქმედებებში. გარდა ამისა, ავტორიტარული ხელისუფლების ხანგრძლივმა გამოცდილებამ დაბალი პოლიტიკური კულტურის მქონე ხალხი ინერციულად უფრო ძლიერი ლიდერის არსებობის სასარგებლოდ განაწყო. აზერბაიჯანში ხშირად გაიგონებდით სიტყვებს: ,,ჩვენ გვყავს ერთი ღმერთი, ერთი წინასწარმეტყველი და ერთი პრეზიდენტი”. დემოკრატიულ ევროპაში (თუნდაც აღმოსავლეთ ევროპაში) ასეთი რამ წარმოუდგენელია.

ელიტისა და ბიუროკრატიის დონე

პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში არსებული ძლიერი პრეზიდენტების ძალაუფლების ანალიზისას მკვლევარები სამართლებრივ მოტივაციებზე მეტად ყურადღებას იმ უფრო ლოკალური ხასიათის ისტორიულ და პოლიტიკურ-კულტურულ თავისებურებებზე ამახვილებენ, რომლებიც ამ კონკრეტული სივრცისათვის არის დამახასიათებელი. ისინი მიუთითებენ იმაზე, რომ პოსტკომუნისტურ ქვეყნებს ხანგრძლივი და მყარი ტოტალიტარული ისტორია გააჩნიათ და ისინი დიდი ხნის განმავლობაში მოკლებული იყვნენ დამოუკიდებელ, თვითკმარ და თვითმმართველ არსებობას. ამასთანავე პოსტკომუნისტური ქვეყნების ხელმძღვანელობა და ბიუროკრატიული აპარატები თავის დროზე კომუნისტური პარტიის იმ ნომენკლატურის ნაწილი იყვნენ, რომელიც, თავის მხრივ, მნიშვნელოვანწილად კომპლექტდებოდა ამ რეგიონების მმართველი ელიტების წევრებით. არავისთვის არის უცნობი, რომ მათი უმეტესობა წინა რეჟიმის ერთგული კომუნისტი ფუნქციონერი იყო. როგორც ბევრი აღნიშნავს, ამ სახელმწიფოებში მმართველი ელიტების რეალურ ცვლას თითქმის არ ჰქონია ადგილი (თუ არ ჩავთვლით საქართველოსა და რამდენიმე ბალტიისპირულ და აღმოსავლეთევროპულ სახელმწიფოს) და ,,თამაშის წესებიც” ანუ მართვის მეთოდები არსებითად იგივეა.

მიუხედავად იმისა, რომ ყველა პოსტკომუნისტურ ქვეყანას დღეს საპრეზიდენტო მმართველობის ფორმა აქვს, ყველა მათგანს არ ახასიათებს ძლიერი საპრეზიდენტო ხელისუფლება. მკვლევართა უმრავლესობა ძლიერად მიიჩნევს, მაგალითად, უზბეკეთისა და თურქმენეთის პრეზიდენეტებს, ხოლო სუსტ პრეზიდენტებს, მაგალითად, ესტონეთსა და ლატვიაში ხედავენ. თუმცა იმის განსაზღვრა თუ რას წარმოადგენს ძლიერი პრეზიდენტი და როგორია საპრეზიდენტო ძალაუფლების საზომები, ძალიან ძნელია და ცვალებადი სხვადასხვა კრიტერიუმის მიხედვით, განსაკუთრებით თუ კვლევის სფეროში შედის არაფორმალური უფლებამოსილებანიც. ე.წ. არაფორმალური ძალაუფლება, როგორიცაა, მაგალითად, მორალური და პიროვნული უნარ-ჩვევები, ძალიან მნიშვნელოვანია განსაკუთრებით იმ ტრანზიციის განმავლობაში, რომელსაც პოსტკომუნისტური ქვეყნები განიცდიან. აღსანიშნავია, რომ ამ ქვეყნებში არაფორმალური უფლებამოსილებანი ძალიან ძლიერია და არ არის ხოლმე შეტანილი ფორმალურ წესებში.

საყურადღებოა, იმ განსხვავების დანახვა, რომელიც არსებობს ამ ქვეყნების კონსტიტუციებით გათვალისწინებულ საპრეზიდენტო უფლებამოსილებებსა და პრეზიდენტების რეალურ ძალაუფლებას შორის.

უმეტეს შემთხვევაში, ,,საძაგელ ავტორიტარულ მთავრობებს საძაგელი ავტორიტარული კონსტიტუციები აქვთ”,² მაგრამ საქმე არც ასე ცალსახად არის. დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში შეიქმნა დამფუძნებელი ორგანოები - ჩვეულებრივ პარლამენტის ან დამფუძნებელი კრების სახით, რომელთა ამოცანა იყო სახელმწიფოს მეთაურის თანამდებობისათვის სპეციალური და დამატებითი უფლებამოსილებების განსაზღვრა. დამფუძნებელი ორგანოს წევრებმა (რომელნიც უმეტესად ყოფილი კომუნისტი, მაგრამ ამავე დროს მომავალი ელიტისა და დაინტერესებულ პირთა ჯგუფების წევრები იყვნენ) პრეზიდენტს მიანიჭეს კონსტიტუციით გაუთვალისწინებელ ვითარებებში გადაწყვეტილებების მიღების უფლებამოსილება. მაგრამ მათ ასევე განსაზღვრეს იმ შეზღუდვების მასშტაბები, რომელიც წერილობითი დამფუძნებელი დოკუმენტით გათვალისწინებული ამ სპეციალური უფლებამოსილებების ხელთმპყრობელს უნდა ჰქონოდა.

იმ სპეციალურ უფლებამოსილებებს, რომლებიც პირდაპირ ჰქონდა მინიჭებული პრეზიდენტს კონსტიტუციის ან პრეზიდენტის შესახებ კანონის მიხედვით, მიეკუთვნებოდა ვეტოს უფლება, თანამდებობის პირთა დანიშვნის უფლება, დეკრეტის გამოცემის უფლება, საკანონმდებლო ინიციატივის უფლება და სხვა. მაგრამ პრეზიდენტები ამ უფლებებს ერთპიროვნულად მაინც არ განკარგავდნენ და იზიარებდნენ სხვა ისეთ ორგანოებთან ერთად, როგორიცაა, მაგალითად, პარლამენტი, ასამბლეა ან მთავრობა.

პოსტკომუნისტური პრეზიდენტების ერთ-ერთი დამახასიათებელი თვისებაა ის, რომ მათ შეუძლიათ ადვილად მოახდინონ მანევრირება ფორმალურ და არაფორმალურ წესებს შორის. მაგალითად, ფორმალური წესების დარღვევა, როგორიცაა ბელორუსიის პრეზიდენტის ლუკაშენკოს მიერ პრეზიდენტის ძალაუფლების გაფართოება მას უფრო ,,არაფორმალურად ძლიერს” ხდის, მაგრამ ამავე დროს ფორმალური წესები ხელს არ უშლის ყოველდღიურ ვაჭრობას პრეზიდენტსა და პარლამენტს შორის.

ასეა თუ ისე, როგორც ჩანს, ახლადჩამოყალიბებული სახელმწიფოების კანონმდებლები და პოლიტიკოსები მეტად დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ პრეზიდენტის დიდ ფორმალურ უფლებამოსილებებს. ეს ფაქტი აეხსნება არა მხოლოდ მართვის ეფექტურობის ზოგადი თეორიით, არამედ თავად პოსტკომუნისტური ელიტებისა და ბიუროკრატიის, პირველ რიგში, მათი ლიდერების ბუნებით. ნათელია, რომ წინა ტოტალიტარული რეჟიმი, რომლიდანაც მათ მემკვიდრეობით მიიღეს მართვის სტილი და მეთოდები, ერთი პირის მმართველობის პირამიდულ სისტემაზე იყო გათვლილი. ედუარდ შევარდნაძე, ჰეიდარ ალიევი, ნურსულთან ნაზარბაევი და სხვები ,,აღიზარდნენ” იმ ნომენკლატურაში, სადაც მხოლოდ ძლიერი, უკომპრომისო ძალაუფლება უზრუნველყოფდა პოლიტიკურ (და ხშირ შემთხვევაში, ფიზიკურ) გადარჩენას. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ყველაზე უფრო პრივილიგირებულ მდგომარეობაში აღმოჩენილი ეს ლიდერები ვერ დაუშვებდნენ ძალაუფლების თანაბარ დანაწილებას თუნდაც ხელისუფლების სხვადასხვა შტოებს შორის, რაც, მათი აზრით, შეზღუდავდა მათი მმართველობის მასშტაბებსა და ეფექტურობას. სწორედ ,,კომუნისტური მენტალიტეტით” აიხსნება ჰეიდარ ალიევის მცდელობა, გაეგრძელებინა საპრეზიდენტო ვადა საკონსტიტუციო სასამართლოზე ზეწოლის მოხდენით, ედუარდ შევარდნაძის მიერ საქართველოს პარლამენტის გაკონტროლების ცდები და 2003 წლის 22 ნოემბერს საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება (ეს უფლება მას ისედაც ძლიერ პრეზიდენტად აქცევს) პარლამენტის თანხმობის გარეშე, ისლამ კარიმოვის რეჟიმის მიერ ოპოზიციის წევრების ზღვარგადასული დაპატიმრებები ან თუნდაც ნაზარბაევის ძლიერი ზეწოლა კანადურ ნავთობკომპანიაზე, რათა ამ უკანასკნელს ყაზახეთში კომპანიის მუშაობაზე კონტროლი გადაეცა პრეზიდენტის ახლო ნათესავთან საეჭვოდ დაახლოებულ პირთა ჯგუფისათვის.³ მსგავსი სამარცხვინო ფაქტების ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს.

პრეზიდენტების არაფორმალური უფლებები იმდენად შეხვეულია ფორმალურ ,,საბურველში”, რომ ხშირად ჭირს მათი ერთმანეთისაგან გამიჯვნა. მაგალითად, თურქმენეთის პრეზიდენტი საფარმურატ ნიაზოვი ცნობილია თავისი პიროვნული კულტით. დედაქალაქში აღმართული მისი პომპეზური ქანდაკება და მის მიერ კალენდრული თვეების სახელების შეცვლა საკუთარი და დიდიხნის წინათ გარდაცვლილი დედამისის სახელების მიხედვით მეტყველებს ფორმალური და არაფორმალური უფლებების აღრევაზე. ეს ბუნდოვანება მით უფრო მაღალია, რაც უფრო დაბალია ქვეყანაში პოლიტიკური კულტურა. მთელი პოსტკომუნისტური სამყარო კი პოლიტიკური კულტურის ერთნაირი დონით არ გამოირჩევა, რაც საპრეზიდენტო ძალაუფლების სხვაობაზეც აისახება.

პოსტკომუნისტური სივრცის ერთ-ერთი სერიოზული კანონზომიერება გახლავთ მემკვიდრეობითი კრიზისი, რომელიც ამ ქვეყნების უმეტესობაში ჯერ კიდევ მოსალოდნელია. მათი ლიდერები უკვე ღრმა ასაკში შედიან და ბუნებრივია დადგება (ზოგან უკვე დადგა) მათი შემცვლელების საკითხი. უფროსი ალიევის მიერ მმართველობის საკუთარი ვაჟისათვის გადაცემა ,,უცხო ხილად” არავის აღუქვამს, რადგან, მართალია, ასეთი ფაქტი უფრო ადრე არაკომუნისტურ და არადემოკრატიულ სირიაში მოხდა, მაგრამ ამ მაგალითის მისაბაძად დღეს მზად არიან აკაევი და ნაზარბაევიც. რამდენადაც ახლოვდება სხვა ,,მუდმივი” პრეზიდენტების (მაგალითად, კუჩმასა და ლუკაშენკოს) ვადის ამოწურვის დღე, ეს კრიზისი და, შესაბამისად, მონარქიული ტენდენციები სავარაუდოდ გაგრძელდება.

გარდა ამისა, მოსალოდნელია პრეზიდეტების მონაცვლეობის ე.წ. ,,რუსული ვარიანტის” განმეორებაც. ამ ტენდენციაზე მეტყველებს ნაზარბაევისა და აკაევის მიერ სისხლის სამართლებრივი დევნისაგან იმუნიტეტის მოპოვების მცდელობები, რაზეც უარს არც კარიმოვი იტყოდა. ასეა თუ ისე, პოსტკომუნისტურ ქვეყნებში წლების განმავლობაში შემორჩენილ ერთსა და იმავე პრეზიდენტებს დღეს უკვე დემოკრატიის საფრთხედ აღიქვამენ და არა გარანტად.

დასავლელი მკვლევარები ბოლო დროს აქტიურად მუშაობენ პოსტკომუნისტურ საპრეზიდენტო რესპუბლიკებში პრეზიდენტის ძალაუფლების ცვლილების გაზომვასა და ანალიზზე. გამოკვლეული ქვეყნების უმრავლესობაში აღინიშნა პრეზიდენტის ძალაუფლების მნიშვნელოვანი გაფართოება, რამაც თავისი უარყოფითი გავლენა იქონია დემოკრატიულ პროცესებზე. აღნიშნულ ცვლილებას მეცნიერები იმ ეკონომიკური და პოლიტიკური რეფორმებით ხსნიან, რომელიც ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირში ინტენსიურად მიმდინარეობს რეგიონში. პოსტკომუნისტურ სამყაროში მიმდინარე ეკონომიკური ტრანსფორმაციიდან ,,მოგებულნი” (ძირითადად სამრეწველო ხელმძღვანელები, ფინანსური სექტორის მაგნატები და ბუნებრივი რესურსების ექსპორტიორები), საკუთარი მონაგების დასაცავად პრეზიდენტის ძალაუფლების ზრდას უწყობენ ხელს. Aამასთანავე პრეზიდენტის ძალაუფლების ზრდას ხელს უწყობს პარტიული ფრაგმენტაციაც. აღმოჩნდა, რომ საპრეზიდენტო ძალაუფლება მით მაღალია, რაც უფრო მაღალია მოსახლეობის სხვადასხვა ფენებს შორის შემოსავლების უთანასწორობა (აღსანიშნავია, რომ უთანასწორობა ყოველწლიურად მხოლოდ სლოვენიაში მცირდება) და რაც უფრო ნაკლებია პარლამენტში ეფექტური პარტიების რაოდენობა (საქართველო ეფექტური პარტიების რაოდენობით პირველ ადგილზე იყო).

ამ გამოკვლევიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ბუნებრივი რესურსებით მდიდარ ცენტრალურ აზიაში, ისევე როგორც რუსეთსა და უკრაინაში გაცხოველებული პრივატიზაციის შედეგად ცალკეული ფენების კონცენტრირებულმა ეკონომიკურმა სარგებელმა და პარლამენტის სისუსტემ ხელი შეუწყო ამ ქვეყნებში პრეზიდენტის ძალაუფლების ზრდას.

დასკვნა

ამდენად, პოსტკომუნისტურ სამყაროში ძლიერი საპრეზიდენტო ხელისუფლების არსებობის მიზეზები და კანონზომიერებები სამართლებრივ, ისტორიულ, პოლიტიკურ-კულტურულ, ეკონომიკურ და ზოგჯერ პიროვნულ საწყისებში უნდა ვეძებოთ. სწორედ ამ მიზეზების გათვალისწინება იქნებოდა სასარგებლო ფუნდამენტური კონსტიტუციური ცვლილებების წინაშე მყოფ საქართველოში. ძლიერი საპრეზიდენტო მმართველობა ჩვენთვის, როგორც უამრავი ვიტალური პრობლემის მქონე ტიპური პოსტკომუნისტური ქვეყნისათვის, მისაღები იქნება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ დემოკრატიის სხვა ინსტიტუტები, და პირველ ყოვლისა, პარლამენტი საკმარისად ძლიერი იქნება, რათა რეალურად შეძლოს პრეზიდენტის ძალაუფლების დაბალანსება მკაფიოდ ჩამოყალიბებული ფორმალური წესებით და ქვეყანაში ეკონომიკურად შეძლებული ფენების ინტერესების დაცვა (რასაც ვერ ახერხებს ამ ქვეყნების პარლამენტთა უმრავლესობა). პრეზიდენტის გვერდით სხვა ძლიერი ინსტიტუტების არსებობის გარეშე დემოკრატიის ორი უმთავრესი მოთხოვნა - ლეგიტიმურობა და ეფექტურობა - ვერასოდეს შესრულდება და ვერც ,,ვარდების რევოლუცია” გახდება პოსტკომუნისტური სამყაროს დემოკრატიზაციის ,,მეოთხე ტალღის” დამწყები.

_____________________

1. Steven Calabresi, The Virtues of Presidential Government

2. Timothy Frye, Changes in Post-Communist Presidential Power: A Political Economy Explanation

3. Robert M. Cutler, The Caspian energy Conundrum

ეკონომიკა

თამაზ ბაქრაძე
საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობების კათედრის დოცენტი, თბილისის ბიზნესის აკადემიის პრორექტორი, ეკონომიკურ მეცნიერებათა კანდიდატი, საქართველოს ბიზნესის მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი.

დღეისათვის მსოფლიოს წამყვან მეცნიერ-ეკონომისტთა მნიშვნელოვანი ნაწილი თვლის, რომ კაპიტალის თავისუფალი მოძრაობის მკვეთრი ზრდა, ყოვლისმომცველი გლობალიზაცია და მსოფლიო ინტეგრაციული პროცესები ხელს უწყობენ სახელმწიფოთა შორის საზღვრების წაშლას და მათი სუვერენიტეტის შესუსტებას, რაც პერსპექტივაში დამთავრდება თვით სახელმწიფო ინსტიტუტების აუცილებელი მოსპობით. მაგალითად, ცნობილი ეკონომისტი რ. ობრაინი თავის წიგნში “გლობალური ფინანსური ინტეგრაცია - გეოგრაფიის დასასრული”. გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ რაც უფრო ახლოს მივდივართ გლობალურ ინტეგრალურ მთლიანობასთან, მით უფრო არასაჭირო ხდება ნაციის არსებობა და ვუახლოვდებით გეოგრაფიის დასასრულს, ანუ მსოფლიოს ეროვნული ნიშნის მიხედვით დაყოფის საბოლოო გაუქმებას.

მეცნიერ-ეკონომისტთა მეორე ნაწილი არ ეთანხმება რ. ობრაინის ამ მოსაზრებას და მხარს უჭერს საწინააღმდეგო პოზიციას. მაგალითად, რუსული ეკონომიკური სკოლის წარმომადგენელი ნ. ივანოვი თავის მეცნიერულ შრომაში ,,გლობალიზაცია და განვითარების ოპტიმალური სტრატეგიის პრობლემები” ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ გლობალიზაციის სტიქიური პროცესები მსოფლიო ეკონომიკას არ გადააქცევს ინტეგრალურ მთლიანობად, არამედ პირიქით, გააძლიერებს მის დისპროპორციებს, რომ სულ უფრო იზრდება კონტრასტი, ერთის მხრივ, მაღალგანვითარებულ ცენტრსა, რომელშიც თავმოყრილია მსოფლიო მოსახლეობის ერთ მეექვსედზე ნაკლები და, მეორეს მხრივ, პერიფერიას შორის, რომელშიც ცხოვრობს პლანეტის მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა. ,,მსოფლიო ეკონომიკის ჩამოყალიბებული არქიტექტონიკა ძალზე არასტაბილურია და მასში ჩადებული მოსალოდნელი დიდი დამანგრეველი რყევები ძალზე საშიშია არა მარტო პერიფერიის ქვეყნებისათვის, არამედ ცენტრისთვისაც, რამდენადაც მსოფლიო სავალუტო-საფინანსო სფერო გადაქცეულია ერთიან სისტემად და ერთ-ერთი მისი რგოლის ჩამოქცევა აისახება დანარჩენებზე”.

აღნიშნულ პოზიციაზე დგას მეცნიერ-ეკონომისტთა მნიშვნელოვანი ნაწილი. ისინი ასაბუთებენ, რომ კაპიტალის უკონტროლო, დაურეგულირებელი საერთაშორისო მოძრაობა და სტიქიურად მიმდინარე მსოფლიო ეკონომიკური გლობალიზაცია ხელს კი არ უწყობს სხვადასხვა ქვეყნების ტექნიკურ-ეკონომიკური განვითარების დონეების გათანაბრებას, არამედ პირიქით, კიდევ უფრო აღრმავებს დისპროპორციებს და იწვევს პოლარიზაციის გაძლიერებას.

როგორც ვხედავთ, მსოფლიო კაპიტალის ცენტრების ჩამოყალიბება და ეკონომიკური გლობლიზაცია წარმოადგენს წინააღმდეგობრივ და არათანაბარზომიერ რთულ პროცესს, რომელიც სერიოზულ პრობლემებს უქმნის შედარებით ნაკლებად განვითარებულ, განვითარებად და გარდამავალი ეკონომიკის პირობებში მყოფ სუვერენულ სახელმწიფოებს. კერძოდ, აღნიშნულ ქვეყნებში შლის ადრინდელ პერიოდში ჩამოყალიბებულ შიდა და გარე საწარმოო კავშირებს, იწვევს არაკონკურენტუნარიანი საწარმოების დეგრადაციასა და გაკოტრებას, უმუშევრობის ზრდასა და ცხოვრების დონის დაცემას, კულტურისა და იდეოლოგიის სფეროში მოცემული საზოგადოებისათვის უცხო და მიუღებელი იდეების, ფასეულობებისა და ქცევის წესების შემოჭრას გარედან და ა. შ. ამასთან, რაც უფრო ძლიერია სოციალურ-ეკონომიკური და იდეოლოგიური შემოტევა, მით უფრო მკვეთრია საპასუხო რეაქცია შედარებით სუსტად განვითარებულ სახელმწიფოთა მხრიდან, რომელიც შეიძლება გადაიზარდოს აგრესიულ ნაციონალიზმში ან ფანატიკურ, რელიგიურ ფუნდამენტალიზმში. მნიშვნელოვანწილად სწორედ აქ უნდა ვეძებოთ პლანეტის სხვადასხვა რეგიონებში გაჩაღებული ეთნიკური დაპირისპირებების, რელიგიური კონფლიქტების, ანტიგლობალიზმისა და სისხლიანი ტერორიზმის სათავეები.

მსოფლიო გლობალიზაციისა და ინტეგრაციული პროცესების უაღრესად რთულ და წინააღმდეგობრივ ხასიათზე მეტყველებს მათი ორი საპირისპირო მიმართულებით განვითარების შესაძლებლობა: ერთის მხრივ, გლობალიზაციას, მისი სწორი, რეგულირებადი წარმართვის შემთხვევაში, შეუძლია უაღრესად დადებითი შედეგები მოუტანოს მსოფლიოს ხალხებს, და, მეორეს მხრივ, გლობალიზაციის არასწორად, სტიქიურად განვითარების შემთხვევაში, მას შეუძლია უფსკრულში გადაჩეხოს კაცობრიობა. მაგალითად, რევოლუციას ინფორმაციულ ტექნოლოგიებში და უკანასკნელ უდიდეს მიღწევებს მეცნიერებასა და ტექნიკაში შეუძლიათ შექმნან ეკონომიკური და სოციალურ-კულტურული განვითარების საუკეთესო პირობები და რეალურად უზრუნველყონ სხვადასხვა კონტინენტებზე მაცხოვრებელი ხალხების ერთმანეთთან დაკავშირება-დამეგობრება და ნებაყოფილობითი, მშვიდობიანი გაერთიანება, გაათვითცნობიერებინონ მათ კაცობრიობის წინაშე მდგარი ურთულესი საშიშროებანი, შეაგნებინონ უდიდესი პასუხისმგებლობა და აიძულონ ისინი დაინტერესდნენ ზოგადსაკაციობრიო საკითხებითა და მსოფლიოს ბედით. მეორეს მხრივ, იგივე რევოლუციას ინფორმაციულ ტექნოლოგიებში და უზარმაზარ სამეცნიერო-ტექნიკურ მიღწევებს, მათი არასწორი მიმართულებით გამოყენების შემთხვევაში, შეუძლიათ გამოიწვიონ საზოგადოების დეგრადირება, სხვადასხვა ხალხთა დაპირისპირება, მსოფლიო ბატონობისაკენ სწრაფვა, უსაზღვრო შეიარაღება და სისხლიანი ომები მასობრივი განადგურების იარაღის გამოყენებითა და საშინელი საბოლოო შედეგებით. ყველაფერი დამოკიდებული იქნება იმაზე, თუ რომელი მიმართულებით განვითარდება მსოფლიო გლობალიზაციის პროცესები.

როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, მეცნიერ-ეკონომისტთა ერთი ნაწილი იზიარებს იმ აზრს, რომ გლობალიზაცია გამოიწვევს მსოფლიოს განვითარებული ქვეყნების და განსაკუთრებით კი მსოფლიო კაპიტალის ცენტრების (აშშ-ს, ევროკავშირის ქვეყნებისა და იაპონიის) კიდევ უფრო გამდიდრებას და გაძლიერებას, ხოლო შედარებით ნაკლებად განვითარებული და განვითარებადი ქვეყნების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ტემპები კი სულ უფრო დაეცემა, რაც საბოლოო ჯამში განაპირობებს ამ ქვეყანათა ხალხების გადაქცევას ტრანსნაციონალური კაპიტალის მომსახურე პერსონალად. მსოფლიოს ქვეყანათა ასეთი არაჰარმონიული განვითარება და სუსტად განვითარებულ სახელმწიფოთა ხალხების დისკრიმინაცია შესაძლებელი იქნებოდა აცილებულიყო გლობალიზაციის პროცესების სამართლიანი და მოწინავე საზოგადოებრიობისა და საერთაშორისო ორგანიზაციების მხრიდან აქტიური ზედამხედველობით წარმართვის შემთხვევაში. შექმნილი მდგომარეობიდან გამოსავალს ჩვენ ვხედავთ ცნობილი ამერიკელი ფუტუროლოგისა და ,,რომის კლუბის” აქტიური წევრის ა. ტოფლერის წინადადებაში - სუვერენულ, ეროვნულ სახელმწიფოთა მიერ თავიანთი უფლებების ნებაყოფილობითი დელეგირების საფუძველზე პერსპექტივაში სამართლიანობისა და ჰუმანურობის პრინციპებზე დაფუძნებული ტრანსნაციონალური, მსოფლიო სახელმწიფოს შექმნის შესახებ. მისი თვალსაზრისით მსოფლიო მეურნეობის განვითარების ქვაკუთხედად უნდა იქცეს მრავალეროვნული გლობალური კორპორაციები.

თანამედროვე მსოფლიოში, მართალია ჯერ კიდევ ჩანასახოვან მდგომარეობაში, მაგრამ უკვე გვაქვს საკმაოდ ავტორიტეტული მულტიეროვნული მმართველობითი სტრუქტურა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის (გაერო-ს) სახით, თავისი წესდებითა და გარკვეული საერთაშორისო საკანონმდებლო ბაზით, რომელიც უთუოდ დადებით როლს ასრულებს მსოფლიოს დემოკრატიზაციისა და სამართლიანობის დაცვის საქმეში. შეგვიძლია მოვიყვანოთ მსოფლიო განვითარების პროცესების გარკვეული რეგულირების პირველი მაგალითებიც (გაერო-ს ეგიდით და დონორი ქვეყნების ინიციატივით სტიქიური უბედურების ადგილებში მატერიალური, სამედიცინო, აღმშენებლობითი და სხვა სახის დახმარებების გაწევა, განვითარებადი ქვეყნების სესხების რესტრუქტურიზაცია და ჩამოწერა, სამართლიანობის აღდგენის მიზნით ბალკანეთში და სხვა რეგიონებში წამოჭრილ კონფლიქტებში ჩარევა, საერთაშორისო ტერორიზმის წინააღმდეგ კოლექტიური გალაშქრება და სხვა.) სამწუხაროდ, მაღალგანვითარებულ, წამყვან სახელმწიფოთა მთავრობები ძირითადად მოქმედებენ საკუთარი, ვიწრო ინტერესების მიხედვით და არა საერთო საკაცობრიო ინტერესებიდან გამომდინარე. ცხოვრება გვიჩვენებს, რომ მსოფლიო კაპიტალისა და გლობალიზაციის ცენტრალური სახელმწიფოები და პირველ რიგში აშშ, ევროკავშირი და იაპონია, მსოფლიო გლობალიზაციის პროცესების ობიექტურობის ნიღაბს ამოფარებულნი, ცდილობენ ძალისმიერი მეთოდებით შეიტანონ და თავს მოახვიონ დანარჩენ ქვეყნებს თავიანთი როგორც ეკონომიკური მოთხოვნები, ისე იდეოლოგია, კულტურა, ცხოვრების წესი და შეხედულებები. შედეგად მათ მიაღწიეს თავიანთი ეკონომიკური განვითარების გაცილებით მაღალ მაჩვენებლებს სხვა ქვეყნებთან შედარებით, რაც კარგად ჩანს ქვემომოყვანილ ცხრილებში. ცხრილ 1.-დან ჩანს, რომ 1996 წლის მონაცემებით, აშშ-ზე, იაპონიასა და ევროკავშირის ქვეყნებზე მოდიოდა მსოფლიო ვაჭრობის 51 პროცენტი, ხოლო მათი წილი მსოფლიო მთლიან შიდა პროდუქტში შეადგენდა 48 პროცენტს. ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ტექნიკურ-ეკონომიკური მაჩვენებლის - შრომის ნაყოფიერების მიხედვით აშშ-მა 1997 წლის მონაცემებით მიაღწია 67300 აშშ დოლარს, რაც 5,2-ჯერ აჭარბებს იმავე მაჩვენებელს განვითარებად ქვეყნებში, ხოლო საქართველოსთან შედარებით კი იგი მეტია თითქმის 13-ჯერ (იხ. ცხრ. 2.).

ცხრილი 1.

აშშ-ის, იაპონიის და ევროკავშირის ძირითადი ეკონომიკური მაჩვენებლები.¹

ცხრილი 2.

შრომის ნაყოფიერების დინამიკა მრეწველობაში მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში (აშშ დოლარი).²

დღეისათვის ყველასათვის კარგადაა ცნობილი, რომ აშშ და სხვა მაღალგანვითარებული სახელმწიფოები თავიანთი მძლავრი ეკონომიკისა და მართვაში დიდი გამოცდილების წყალობით წარმოადგენენ კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობისა და მსოფლიო გლობალიზაციის პროცესების მძლავრ მაკოორდინირებელ და წარმმართველ ძალას. ფაქტობრივად, მსოფლიო გლობალიზაციის ზემოხსენებული ცენტრალური ქვეყნებისა და მათ ხელში არსებული ტრანსნაციონალური კაპიტალის მიერ შექმნილი და შესაბამისად მათი ინტერესების გამტარებელი საერთაშორისო ეკონომიკური და საფინანსო ორგანიზაციების რეკომენდაციებით ხდება მსოფლიო ეკონომიკური პროცესების რეგულირება, სესხების გაცემა, სახელმწიფო სესხების რესტრუქტურიზაცია და საერთოდ მთლიანი ეკონომიკური პოლიტიკის შემუშავება და განხორციელება. მაგალითად, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის მიერ საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაციის დოქტრინის თავს მოხვევა წევრ ქვეყნებზე მათი განვითარების დონის მხედველობაში მიღების გარეშე და მის მიერ ნაკარნახევი თამაშის წესებით მოქმედება და სხვა.

გამომდინარე ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან, ჩვენის აზრით, ბირთვული, ქიმიური, ბიოლოგიური, ტექტონიკური და სხვა სახის მასობრივი მოსპობის იარაღის დიდი მოცულობის მარაგებმა და მსოფლიო ბატონობისა და სხვა ხალხთა დაპყრობისა და მოსპობის მსურველ სახელმწიფოთა არსებობამ უნდა აიძულოს პროგრესულად მოაზროვნე ადამიანები განახორციელონ გაერო-ს კარდინალური რეფორმირება, მისი უფლებების მკვეთრი გაზრდა და რეალური ძალისა და ფართო შესაძლებლობების მქონე მსოფლიო, ზესახელმწიფოებრივი ორგანოს სახით ჩამოყალიბება. მისი ფუნქციონირების მატერიალურ-ფინანსური უზრუნველყოფისათვის საჭირო იქნება ყველა ქვეყნისათვის დაწესდეს პროგრესული ხასიათის გადასახადი წმინდა შემოსავლიდან, რომლის დიფერენცირებული საგადასახადო განაკვეთების შკალა დადგინდება ერთ სულ მოსახლეზე მოსული საგადასახადო ბაზის მოცულობისა და სხვა ფაქტორების საფუძველზე. რა თქმა უნდა, სიღარიბის გარკვეულ ზღვარზე მყოფი ქვეყნები განთავისუფლებული უნდა იყვნენ საწევრო გადასახადისაგან. ასეთ პირობებში გაცილებით უფრო გაადვილდებოდა სამართლიანობის მიღწევა სახელმწიფოთა საერთაშორისო ურთიერთობებში, გამოირიცხებოდა დაპირისპირებები და ომები, ეთნიკური კონფლიქტები, საერთაშორისო ტერორიზმი და საერთოდ, ყოველგვარი ძალისმიერი მეთოდების გამოყენება ქვეყნებს შორის და, ამასთან ერთად, კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობისა და მსოფლიო გლობალიზაციის პროცესები დაექვემდებარებოდა რეგულირებას და შეიქმნებოდა კარგი პირობები ზოგადსაკაცობრიო პრობლემებთან ბრძოლისა და მათი ოპტიმალური გზით გადაწყვეტისათვის.

_____________________

1. ნ. ჭითანავა. გარდამავალი პერიოდის სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემები. III ნაწილი. თბ., 2001., გვ. 357

2. ნ. ჭითანავა. გარდამავალი პერიოდის სოციალურ-ეკონომიკური პრობლემები. III ნაწილი. თბ., 2001., გვ. 360.

უსაფრთხოება

ლევან ღირსიაშვილი
პოლიტიკური კვლევების ცენტრი

საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროში 2002 წელს მინისტრის იმჟამინდელი მოადგილის დავით ბაზღაძის ხელმძღვანელობით შეიქმნა სამუშაო ჯგუფი, რომელმაც მიზნად დაისახა ამ უწყებაში არსებულ პრობლემათა ანალიზი და მისი სისტემური რეფორმის წინადადებების შემუშავება. სამუშაო ჯგუფის განხილვის სფეროში ქვეყნის ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის სისტემის ფუძემდებელი საკითხებიც მოექცა. სწორედ ამ ერთიანი სისტემის ფარგლებში მოხდა სპეციალური სამსახურების როლის, მათ წინაშე დაყენებული ამოცანების, შესაბამისი ფუნქციების, საქმიანობის ძირითად მიმართულებათა, ასევე, მათი სტრუქტურული აგებულებისა და სხვა ორგანიზაციული საკითხების განხილვა. წინამდებარე დოკუმენტი ჩატარებული სამუშაოს შედეგების მოკლე შეჯამებას წარმოადგენს.

ობიექტური მიზეზების გამო ამ ჯგუფის მიერ გაწეული სამუშაო პრაქტიკაში რეალიზება ვერ მოხერხდდა. გთავაზობთ, მათ მიერ მომზადებულ ერთ-ერთ დოკუმენტს, რომელიც უშიშროების სამინისტროს რეფორმის კონცეფციას შეეხება. ვფიქრობ, უშიშროების სამინისტროს ახალი ხელმძღვანელობისათვის, რომელმაც საზოგადოებას ამ უწყების ძირეული რეფორმის პირობა მისცა, აქ მოყვანილი მოსაზრებები საკმაოდ საინტერესო იქნება.

1. შესავალი

საქართველოს სუვერენული სახელმწიფოს მშენებლობის განვლილი ათწლეული შეიძლება დახასიათდეს, როგორც საბჭოური საზოგადოებრივ-პოლიტიკური წყობიდან დემოკრატიული სისტემისა და თავისუფალი ეკონომიკის მშენებლობის გარდამავალი ეტაპი. უდიდესი შინაგანი პოლიტიკური პრობლემებისა და სოციალურ გაჭირვებათა ფონზე ქვეყანამ შეძლო ახალი საზოგადოებრივი სისტემისათვის აუცილებელი ყველა ძირითადი პოლიტიკური ინსტიტუტის, სახელმწიფო ადმინისტრაციისა და საბაზრო ეკონომიკის საფუძვლების ჩამოყალიბება, შექმნა შესაბამისი საკანონმდებლო ბაზა, ჩამოაყალიბა სტაბილური საერთაშორისო ურთიერთობათა სისტემა.

ამავე დროს, სახელმწიფოს წინაშე ჯერ კიდევ მრავალი უმწვავესი პოლიტიკური, სოციალური და ეკონომიკური პრობლემა დგას. სახელმწიფო მართვის სისტემა ჯერ კიდევ მნიშვნელოვნად სუსტია, სახელმწიფოს მრავალ ინსტიტუტს ჯერ კიდევ არ შესწევს ქვეყნის სასიცოცხლო ინტერესების შესაბამისად ეფექტური ფუნქციონირების უნარი; მათ შორის, ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფის ერთიანი სისტემაც, ჯერ კიდევ სრულყოფილი და ეფექტური არ არის.

სახელმწიფო უშიშროება უნდა განვიხილოთ, როგორც მდგომარეობა, როდესაც დაცულია სახელმწიფოს უზენაესი ეროვნული ინტერესები. ისინი მოიცავს საზოგადოებრივი ცხოვრების პრაქტიკულად ყველა - პოლიტიკურ, ეკონომიკურ, სამხედრო, სოციალურ, ეკოლოგიურ, დემოგრაფიულ და სხვა - ასპექტებს, ერის სულიერ და ინტელექტუალურ ფასეულობებს, მოქალაქეთა უფლებებსა და თავისუფლებებს. ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების უზრუნველყოფა წარმოადგენს სახელმწიფოს ერთ-ერთ უმთავრეს ფუნქციას. მისი რეალიზაცია ისეთი ეფექტური სისტემის შექმნას მოითხოვს, რომელიც ქვეყნის სუვერენიტეტის, მისი ტერიტორიული მთლიანობისა და კონსტიტუციით განსაზღვრული საზოგადოებრივ-პოლიტიკური და ეკონომიკური წყობის ნებისმიერი ხელყოფისაგან ეფექტურ დაცვას უზრუნველყოფს.

ქვეყნის უშიშროების სახელმწიფო პოლიტიკა, ასევე, ამ პოლიტიკის რეალიზაციის მთელი სისტემის მოწყობისა და მისი ფუნქციონირების პრინციპები, ეროვნული უშიშროების კონცეფციით უნდა განისაზღვროს. მის საფუძველზე უნდა მოხდეს საქართველოს კანონის - ,,სახელმწიფო უშიშროების შესახებ” - შემუშავება. ამ კანონით მკაფიოდ იქნება განსაზღვრული ქვეყნის უშიშროების დაცვის ერთიან სისტემაში სახელმწიფოს ყველა ორგანოს როლი, კომპეტენცია და ფუნქციები. ხოლო მთელი ამ სისტემის საქმიანობის კოორდინაცია - ეროვნული უშიშროების საბჭოს ფუნქციაა, რომელიც ქვეყნის კონსტიტუციით არის განსაზღვრული.

2. ეროვნული უშიშროების სისტემაში სპეცსამსახურების როლი

ეროვნული (სახელმწიფო) უშიშროების დაცვის ზოგადსა-ხელმწიფოებრივ ღონისძიებათა სისტემაში, რომელიც ქვეყნის პოლიტიკურ, სოციალურ, ეკონომიკურ, სამხედრო, საინფორმაციო და მრავალ სხვა ასპექტს მოიცავს, სპეციალურ სამსახურებს სრულიად გამოკვეთილი, უაღრესად სპეციფიკური და მნიშვნელოვანი როლი ეკისრებათ.

სპეცსამსახურების ძირითადი დანიშნულებაა პიროვნების, საზოგადოების და სახელმწიფოს უშიშროების უზრუნველყოფა და ამასთან ერთ-ერთი უმთავრესი ამოცანაა უცხო ქვეყნების სპეცსამსახურების, მათთან დაკავშირებული ორგანიზაციებისა და ცალკეული პირების მხრიდან მართლსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელი) ქმედებების გამოვლენა, მათი თავიდან აცილება და აღკვეთა.

ამ ამოცანის შესასრულებლად სპეცსამსახურები იყენებენ სპეციფიკურ ძალებს, საშუალებებს, ხერხებს და მეთოდებს, რაც არსებითად განასხვავებს მათ სხვა სახელმწიფო, მათ შორის სამართალდამცავი ორგანოებისაგან.

კანონით განსაზღვრული კომპეტენციის ფარგლებში სპეცსამსახურები სახელმწიფო ინტერესების დაცვას უზრუნველყოფენ. სპეცსამსახურებმა თავიანთი ძირითადი ძალისხმევის კონცენტრაცია უნდა მოახდინონ სახელმწიფო უშიშროების უზრუნველყოფის გარე ასპექტებზე, იმოქმედონ სპეციალური, მათ შორის, არასაჯარო ფორმებით და მეთოდებით. სპეცსამსახურების საქმიანობის ძირითად არსს ოპერატიული მონაცემების მოპოვება, მათი დამუშავება და ანალიზი წარმოადგენს. ამის საფუძველზე უნდა მოხდეს სახელმწიფოს სასიცოცხლო ინტერესებისათვის ყოველგვარი საფრთხის შესახებ სარწმუნო, სრულყოფილი ინფორმაციით ქვეყნის პოლიტიკური ხელმძღვანელობის უზრუნველყოფა.

3. საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროში შექმნილი ვითარების შეფასება

საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში სახელმწიფო უშიშროების ორგანოების საქმიანობა ტოტალური კონტროლის ხასიათს ატარებდა. უცხო ქვეყნების სპეცსამსახურების წინააღმდეგ წარმოებულ ბრძოლასთან ერთად ისინი კონტროლს უწევდნენ საზოგადოების ყველა ფენაში მიმდინარე პროცესებს, ავლენდნენ და დევნიდნენ ,,სხვაგვარად მოაზროვნეებს”; მათი საქმიანობა არსებითად ატარებდა რეპრესიულ ხასიათს. საზოგადოებაში, სპეცსამსახურთა ძალა და გავლენა, ერთის მხრივ, შიშის და მორიდების დამოკიდებულებას, ხოლო, მეორეს მხრივ, გარკვეული პატივისცემის განწყობას ბადებდა. ქვეყნის მაშინდელი ხელისუფლება, თავად უშიშროების ორგანოებიც, საზოგადოებაზე კონტროლისათვის ამ გარემოებას ეფექტურად იყენებდნენ.

საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის შემდგომ წლებში უშიშროების ორგანოების გარეგნული სახის, ასევე, მისი საქმიანობის შინაარსის ძირეული ცვლის რამდენიმე მცდელობა განხორციელდა. ამ ძალისხმევის მიზანი იყო სპეცსამსახურებისათვის უფრო ცივილიზებული ფორმის, მათში იმ დადებითი რეფორმატორული პროცესების შემდგომი განვითარება, რომლებმაც ჯერ კიდევ საბჭოთა სისტემის რღვევის წლებში იჩინა თავი. სამწუხაროდ, აღმოჩნდა ამ პროცესების ხელშემშლელი, როგორც ობიექტური (შეიარაღებული კონფლიქტები და სამოქალაქო დაპირისპირება), ასევე სუბიექტური ფაქტორები. ქართული საზოგადოების უმეტესი ნაწილი, გადაღლილი სამოქალაქო ომებით, პოლიტიკური დესტაბილურობით, ეკონომიკური კრიზისით, სოციალური და კრიმინოგენური დაძაბულობით, რომლებიც 90-იან წლებში განვითარდა ჩვენს ქვეყანაში, ამ პროცესს წინ არ აღუდგა. მეტიც, უშიშროების სამსახურის უფლებამოსილების გაფართოებას მან ძალაუნებურად ხელიც კი შეუწყო.

სპეცსამსახურთა სისტემას უდიდესი ზიანი მიაყენა გაუაზრებელმა და არაჯანსაღად წარმართულმა საკადრო პოლიტიკამ. ყოვლად გაუმართლებლად გაიზარდა სპეცსამსახურების თანამშრომელთა რაოდენობა. პირველ რიგში, ეს მოხდა საბრძოლო ტექნიკით აღჭურვილი წმინდა სამხედრო და სპეციალური დანიშნულების დანაყოფების შექმნის ხარჯზე, რასაც უშიშროების სამსახურის ცალკეული ხელმძღვანელების პირადმა პოლიტიკურმა ამბიციებმა მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი.

თანდათანობით უშიშროების სამსახურმა შეიძინა ისეთი ფუნქციები, ხოლო, მის საქმიანობაში ისეთი ,,თამაშის წესები” დამკვიდრდა, რომლებმაც იგი გასამხედროებულ სამართალდამცავ ორგანოდ აქცია. ,,სახელმწიფო უშიშროების სამსახურის შესახებ” კანონის მიღებამ, ასევე, სამსახურის ხელმძღვანელობის პერმანენტულმა ცვლამ, მდგომარეობა რადიკალურად ვერ შეცვალა. უშიშროების სამსახურში, მხოლოდ უკანასკნელი 12 წლის განმავლობაში, 10 ახალი ხელმძღვანელი დაინიშნა, რასაც, ხელმძღვანელობის ზედა და საშუალო რგოლებში, მუდმივად ახლდა მნიშვნელოვანი საკადრო ცვლილებები.

ხელმძღვანელის ყოველ შეცვლას თან სდევდა ოპერატიული შემადგენლობის თანამდებობრივი გადაადგილება პიროვნული ერთგულების ნიშნით, რომლის დროსაც ხდებოდა მაღალი კლასის პროფესიონალი კადრების არაპროფესიონალებით ჩანაცვლება; ახალი თანამშრომლების მასიური მიღება სპეციალური მომზადების გარეშე; დაბალი კვალიფიკაციის კადრების დაწინაურება სხვადასხვა დონის ხელმძღვანელ თანამდებობებზე; ყოვლად უსაფუძვლოდ, ვადამდე და რიგგარეშედ, მათთვის სამხედრო წოდებების მინიჭება.

ფორმალური ხასიათი მიეცა უშიშროების აკადემიაში ოპერატიული შემადგენლობის მომზადებას და გადამზადებას. ოპერატიულ დანაყოფებში მათი აღზრდის და პროფესიული მომზადების პროცესი ფაქტობრივად მოიშალა. სამსახურეობრივი ინფორმაციის და დოკუმენტების გაჟონვის შემთხვევები, ასევე, სამსახურის ხელმძღვანელების სკანდალური გადადგომები - ქრონიკულ მოვლენად იქცა. სპეცსამსახურის საქმიანობაში სრულიად მოიშალა ოპერატიული პროცესი, დაირღვა პროფესიონალური მემკვიდრეობითობა, მკვეთრად დაეცა პროფესიონალიზმის დონე. უშიშროების სამსახურის ჩართვამ კონტრაბანდის, ფალსიფიკაციის, გადასახადების დამალვის და ეკონომიკური ხასიათის სხვა დანაშაულებების წინააღმდეგ წამოწყებულ კამპანიებში, რეგულარული ხასიათი შეიძინა. ოპერატიული თანამშრომლების და შესაბამისად, ოპერატიული წყაროების მარგი ქმედების კოეფიციენტი ძალზე შემცირდა. სამაგიეროდ, დამკვიდრდა პროტექციონიზმი, კორუფცია და შიდაუწყებრივი ინტრიგები.

სპეცსამსახურის რეფორმის ყველა ადრინდელი მცდელობა ობიექტურად იმთავითვე განწირული იყო. რეფორმის ჩატარება ყოველთვის სამსახურის მორიგ, ახალ ხელმძღვანელს ევალებოდა. თითოეული მათგანი, განურჩევლად პროფესიული ცოდნისა და გამოცდილებისა, ცდილობდა ეს რეფორმა სპეცსამსახურის საქმიანობაზე პირადი მოსაზრებების საფუძველზე წარემართა. არცერთს არ ჰქონია რეფორმის პროფესიონალურად დასაბუთებული, მსოფლიო გამოცდილებაზე დაფუძნებული პროგრამა, მის შემუშავებაში არც ერთმა არ მოიზიდა დამოუკიდებელი სპეციალისტ-ექსპერტები და საზოგადოებრიობის წარმომადგენლები. ფაქტობრივად, ხდებოდა რეფორმის მხოლოდ დეკლარირება, ანდა ფორმალური საკადრო და სტრუქტურული ცვლილებების გატარება. ამავე დროს, ყველა ცვლილება მიმდინარეობდა სპეცსამსახურის ქრონიკული დაუფინანსებლობის, უაღრესად დაბალი, ხშირ შემთხვევაში გაუცემელი ხელფასების პირობებში. სამსახურის დაფინანსება ყოველწლიურად მცირდებოდა და სრულიად არ ითვალისწინებდა ოპერატიულ ხარჯებს. ყოველივე ამის ფონზე, ძირითადი კონტრდაზვერვითი საქმიანობა მხოლოდ ცალკეული თანამშრომლების ენთუზიაზმის ხარჯზე ხორციელდებოდა, იმათი, ვინც პროფესიული და პიროვნული ღირსების შენარჩუნება შეძლეს.

ყველა აღნიშნული პროცესისა და ტენდენციათა ერთობლივი მოქმედების შედეგად, სადღეისოდ, საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტრო უაღრესად მძიმე მდგომარეობაში იმყოფება. ფაქტობრივად, იგი წარმოადგენს დეზორგანიზებულ სისტემას, დემორალიზებული და ხშირად დაბალი ზნეობრივი და პროფესიონალური დონის პირადი შემადგენლობით, მოშლილი აგენტურულ-ოპერატიული საქმიანობით და სუსტი საერთო კოორდინაციით, განადგურებული ოპერატიული და მატერიალურ-ტექნიკური ბაზით. საფუძვლიანად შერყეულია სისტემის ავტორიტეტი, გაურკვეველია მისი მომავლის პერსპექტივა.

4. საქართველოს სპეცსამსახურის რეფორმის სტრატეგიის უმნიშვნელოვანესი მომენტები

საქართველოს სპეცსამსახურის მუშაობის ანალიზი ცხადყოფს, რომ ეს სისტემა სასწრაფო და ფუნდამენტურ გარდაქმნას მოითხოვს. ამ სისტემის არსებული მდგომარეობიდან გამომდინარე, ჩასატარებელი ცვლილებები იმდენად ღრმაა, რომ ფაქტობრივად, დღევანდელი სამინისტროს ნაცვლად სრულიად ახალ პრინციპებზე აგებული სპეცსამსახურია შესაქმნელი - ახალი შინაარსით, სტრუქტურითა და ფორმით, ოპტიმალური რაოდენობის მაღალი კვალიფიკაციის საკადრო შემადგენლობით. ამგვარი გარდაქმნა ქვეყნის უშიშროებისა და სამართალდაცვის ერთიანი სისტემის დაგეგმილი ინსტიტუციური რეფორმის ფარგლებში უნდა განხორციელდეს. შესაბამისად, რეფორმირებულ სპეცსამსახურს, ქვეყნის უშიშროების უზრუნველყოფის ამ ზოგადსახელმწიფოებრივ სისტემაში, უნდა განესაზღვროს ადეკვატური როლი და შესაბამისი ფუნქციები, უნდა მოხდეს მისთვის სპეციალური სამართლებრივი სტატუსის მინიჭება, ასევე, მოხდეს სხვა სამართალდამცავი ორგანოების ფუნქციებისაგან მისი ფუნქციების მკვეთრი გამიჯვნა, შეიქმნას სპეცსამსახურის თანამშრომლებისათვის კვალიფიცირებული და ეფექტური შრომისა და ღირსეული ცხოვრების პირობები.

სპეცსამსახურის საქმიანობა ძირითადად მიმართული უნდა იყოს სახელმწიფო უშიშროების გარე ასპექტებზე, ანუ, უცხო ქვეყნების სპეცსამსახურების მართლსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელ) საქმიანობაზე და მათ მიერ საქართველოს სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობის, სამხედრო-პოლიტიკური, სამეცნიერო-ტექნიკური, ეკონომიკური პოტენციალის, კონსტიტუციური წყობილების, პოლიტიკური და სოციალური სტაბილურობის წინააღმდეგ მიმართულ კონკრეტულ ქმედებებზე.

 საქართველოს უშიშროების სამსახურის საქმიანობის ძირითადი მიმართულებებია კონტრდაზვერვითი საქმიანობა და იმ დანაშაულებებთან ბრძოლა, რომლებიც კანონმდებლობით უშიშროების სამსახურის ქვემდებარეა. ამასთან ერთად, სპეცსამსახურის ყურადღების სფერო მოიცავს ისეთ მართლსაწინააღმდეგო ქმედებებს, როგორიც არის ექსტრემისტული ჯგუფების საქმიანობა, სეპარატიზმი, საერთაშორისო ნარკობიზნესი და საერთაშორისო ორგანიზებული დანაშაულის სხვა ფორმები. ამ მიმართულებით სპეცსამსახურის კომპეტენცია უნდა განისაზღვროს შესაბამისი ინფორმაციის მოპოვებით, მისი ანალიზით და ქვეყნის ხელისუფლების შესაბამისი ორგანოების ინფორმირებით. ამ საკითხებში საერთაშორისო ხელშეკრულებებისა და შეთანხმებების საფუძველზე სპეცსამსახური თანამშრომლობს სხვა ქვეყნების შესაბამის სამსახურებთან.

სპეცსამსახურის ორგანიზაციული სტრუქტურის განსაზღვრა სწორედ ზემოაღნიშნული მიმართულებების გათვალისწინებით უნდა მოხდეს. სპეცსამსახურის ოპერატიული ძალების და საშუალებათა რაოდენობა, სხვადასხვა მიმართულებით მათი კონცენტრაცია დამოკიდებული იქნება კონკრეტულ სიტუაციასა და დროში არსებულ პრიორიტეტებზე, აგრეთვე სპეცსამსახურის ფინანსურ და მატერიალურ-ტექნიკურ უზრუნველყოფაზე.

სპეცსამსახურის საქმიანობა უნდა ემყარებოდეს აუცილებლობის და საკმარისობის პრინციპს. სამსახური უნდა იყოს მობილური, კომპაქტური, მატერიალურად უზრუნველყოფილი, ტექნიკურად აღჭურვილი, ორგანიზაციულად მოქნილი და ადვილად სამართავი.

სპეცსამსახურის ტერიტორიული სტრუქტურების ორგანიზა-ციული მოწყობის ფორმა რეგიონში ოპერატიული ვითარების ანალიზის საფუძველზე უნდა განისაზღვროს. იგივე საფუძველზე უნდა დადგინდეს ყოველ რეგიონში სპეცსამსახურის, როგორც ცენტრალური სტრუქტურის ნაწილის, მუშაობის პრიორიტეტული მიმართულებები და გადასაწყვეტი ამოცანები. შესაბამისად, უნდა განისაზღვროს ცალკეული რეგიონული ორგანოსათვის საჭირო საშტატო და მატერიალური რესურსები.

სპეცსამსახურის საქმიანობის მთავარი შინაარსია ინფორმაციის მოძიება, დამუშავება, სისტემატიზაცია და ანალიზი, გადაწყვეტილების გამომუშავება და მისი რეალიზაცია. ეს არის უწყვეტი პროცესი. აქედან, რაციონალურად წარმართული ანალიტიკური მუშაობა სპეცსამსახურების ეფექტურობის ძირითადი პირობაა. სპეცსამსახურში საქმიანობის დაგეგმვა და კოორდინაცია, ხელმძღვანელობის მიერ მნიშვნელოვანი მართვითი გადაწყვეტილების მიღება ასევე ცენტრალური ანალიტიკური სტრუქტურის მიერ გამომუშავებულ წინადადებებს უნდა ეფუძნებოდეს, რაც სუბიექტური ფაქტორის როლის მინიმუმამდე დაყვანის პირობაა.

5. საქართველოს სპეციალური სამსახურების სისტემური რეფორმის სამართლებრივი, საკადრო, მატერიალურ-ტექნიკური და საფინანსო უზრუნველყოფის საკითხები

სპეცსამსახურის სისტემური რეფორმა, მოქმედ კანონმდებლობაში მნიშვნელოვანი ცვლილებებისა და დამატებების შეტანას მოითხოვს. უპირველესი ამოცანაა საქართველოს პარლამენტის მიერ ეროვნული უშიშროების კონცეფციის მიღება. სწორედ უშიშროების კონცეფციამ უნდა განსაზღვროს სახელმწიფოს სტრატეგიული ინტერესები, ამ ინტერესების წინააღმდეგ არსებული და პოტენციური საფრთხეები, მათი ხასიათი და მასშტაბები, მათი ნეიტრალიზების პირობები და საშუალებები.

ამის შემდგომ, იგივე კონცეფციის საფუძველზე, უნდა მოხდეს საქართველოს კანონის ,,სახელმწიფო უშიშროების შესახებ” დამუშავება და მიღება. კანონმა უნდა შექმნას ქვეყნის უშიშროების ზოგადსახელმწიფოებრივი სისტემის ორგანიზაციისა და ეფექტური ფუნქციონირების სამართლებრივი საფუძველი; მანვე უნდა განსაზღვროს ამ სისტემაში შემავალი ყველა სახელმწიფო სტრუქტურის, მათ შორის სპეცსამსახურების როლი, ფუნქციები და პასუხისმგებლობა, გამიჯნოს მათი უფლებამოსილება. ასევე, კანონმა მკაფიოდ უნდა განსაზღვროს ეროვნული უშიშროების საბჭოს, როგორც ქვეყნის უშიშროების დაცვის სფეროში უმაღლესი მაკოორდინირებელი ორგანოს როლი და პასუხისმგებლობა. შესაბამისად, საქართველოს კანონში ,,ეროვნული უშიშროების საბჭოს შესახებ”, ცვლილებები იქნება შესატანი.

ერთდროულად, საკანონმდებლო წესით, უნდა გაუქმდეს ,,საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების სამინისტრო” და შეიქმნას ,,საქართველოს უშიშროების სამსახური”. შესაბამისად, შესატანია ცვლილება საქართველოს კანონში ,,აღმასრულებელი ხელისუფლების სტრუქტურისა და საქმიანობის წესის შესახებ” და მისაღებია ახალი კანონი ,,საქართველოს უშიშროების სამსახურის შესახებ”. ამ უკანასკნელში გათვალისწინებული უნდა იყოს სპეცსამსახურის, როგორც სპეციალური სუბიექტის ახალი დასახელება და სტატუსი, მისი ეფექტური ფუნქციონირებისათვის აუცილებელი ყველა ზემოთნახსენები პირობა, მკაფიოდ განისაზღვროს სპეცსამსახურში თანამშრომელთა მიღების და სამსახურის გავლის წესები.

ცვლილებებია შესატანი საქართველოს კანონში ,,ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ”, რომელშიაც სრულად უნდა აისახოს სპეცსამსახურების ოპერატიული საქმიანობის სპეციფიკა. კანონში გასათვალისწინებელია უცხოეთის სპეცსამსახურების, მათთან დაკავშირებული ორგანიზაციებისა და პირების მართლსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელი) საქმიანობის ნიშნების დროული გამოვლენისათვის საჭირო პირობები. კანონმა უნდა განასხვაოს საქართველოს მოქალაქეები და ჩვენი ქვეყნის ტერიტორიაზე დროებით ან მუდმივად მცხოვრები უცხოელები (მოქალაქეობის არმქონე პირები) მათ მიმართ ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიებების განხორციელების საფუძვლების განსაზღვრისას. გასათვალისწინებელია, რომ კონკრეტული პირის ოპერატიული შესწავლა (დამუშავება) ისეთი სპეციფიკური შეფერილობებით (მართლსაწინააღმდეგო ქმედებების ნიშნებით), როგორიცაა სამშობლოს ღალატი, შპიონაჟი და ა.შ., შესაძლოა, გრძელდებოდეს არაერთი წლის მანძილზე. როგორც წესი, სპეცსამსახურების მუშაობის მთავარ მიზანს წარმოადგენს არა იმდენად მართლსაწინააღმდეგო (სადაზვერვო-ძირგამომთხრელი) საქმიანობის აღკვეთა, რამდენადაც მასზე ეფექტური კონტროლის დაწესება, მოპოვებული ინფორმაციის გამოყენება სახელმწიფოს უშიშროების უზრუნველყოფის ინტერესებში. ეს დასტურდება მრავალი ქვეყნის სპეცსამსახურების გამოცდილებითაც.

ამგვარი საკითხების რეგლამენტირებისათვის, შესაძლოა, საჭირო იყოს საქართველოს კანონის მიღება ,,უცხოეთის სპეცსამსახურების სადაზვერვო საქმიანობის კონტროლის შესახებ”.

გარდა ამისა, საჭიროა ცვლილებების შეტანა ,,საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსში”, რათა სპეცსამსახურის კომპეტენცია, განისაზღვოს მხოლოდ სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებით (საქართველოს უშიშროებისა და კონსტიტუციური წყობილების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაული; ტერორიზმი).

სპეცსამსახურების ოპერატიული ძალები და საშუალებები

სპეცსამსახურის სახეს და საქმიანობის ეფექტურობას განსაზღვრავს მისი ოპერატიული შემადგენლობა (ოპერატიული, ანალიტიკური და საინჟინრო-ტექნიკური მუშაკები). ამდენად, რეფორმის წარმატების ერთ-ერთ მთავარ პირობას სპეცსამსახურის საკადრო უზრუნველყოფის სისტემის ძირეული გარდაქმნა წარმოადგენს. სპეცსამსახური გამორჩეულ, ელიტარულ ორგანოდ უნდა გადაიქცეს, სადაც მაღალი ინტელექტის და ზნეობრივი პრინციპების მქონე ქვეყნის პატრიოტები მუშაობენ. ამ ნიშნით უნდა მოხდეს სპეცსამსახურში მისაღები კანდიდატების შერჩევა, შესწავლა-შემოწმება.

სპეცსამსახურში ოპერატიულ, ანალიტიკურ და საინჟინრო-ტექნიკურ დანაყოფებში სამუშაოდ მხოლოდ უმაღლესი განათლების მქონე პირებია მისაღები. კანდიდატთა შერჩევასა და შესწავლაში უნდა მონაწილეობდეს დაინტერესებული დანაყოფი, რომელშიც შემდგომში ნავარაუდევია მათი მუშაობა. კანდიდატების სპეციალური შემოწმებისა და შესწავლის პარალელურად უნდა მოხდეს ტესტირება მათი ინტელექტუალური დონის, მორალურ-ფსიქოლოგიური თვისებების და ფიზიკური მდგომარეობის შესაფასებლად. ტესტირება აუცილებელია თანამშრომლის ყოველ ახალ თანამდებობაზე დანიშვნისას.

სამსახურში მიღებულ თანამშრომელთან გაფორმდება ორწლიანი კონტრაქტი ექვსთვიანი გამოსაცდელი ვადით. მასში დეტალურად აისახება მხარეების ვალდებულებები და სამსახურის გავლის პირობები. კონტრაქტის დებულებების სერიოზული დარღვევა იწვევს მის შეწყვეტას.

სპეცსამსახურის თანამშრომლები ძირითადად უნდა იყვნენ სამოქალაქო პირები. პირველ რიგში ეს უნდა ეხებოდეს ოპერატიული, ანალიტიკური და საინჟინრო-ტექნიკური დანაყოფების თანამშრომლებს. ოპერატიული და ანალიტიკური საქმიანობა მოითხოვს შემოქმედებით მიდგომას და მისი სრულყოფისათვის საჭიროა შემოქმედებითი საწყისების სტიმულირება, ურთიერთდამოკიდებულების ფორმების დემოკრატიზაცია ოპერატიული და მართვის საკითხების განხილვისა და გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში.

ანალიტიკური დანაყოფების დაკომპლექტება ძირითადად უნდა ხდებოდეს იმ პირებით, რომლებსაც აქვთ სამეცნიერო-კვლევითი მუშაობის გამოცდილება ან მისადმი მიდრეკილება. გასათვალისწინებელია, რომ მოწინავე ქვეყნების სპეცსამსახურებში აშკარად შეიმჩნევა ანალიტიკური დანაყოფების თანამშრომელთა რაოდენობრივი ზრდის უპირატესი ტენდენცია. მაგალითად, 1992-1999 წლების განმავლობაში აშშ-ის გამოძიების ფედერალური ბიუროს ანალიტიკური დანაყოფების თანამშრომელთა რაოდენობა გაიზარდა 500%-ით, მაშინ როდესაც ოპერატიული დანაყოფების თანამშრომელთა რაოდენობა - მხოლოდ 11%-ით. ამასთან დაკავშირებით, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია, შესაბამისი შესწავლის შემდეგ სპეცსამსახურში, კონკრეტული ამოცანების გადასაწყვეტად, ანალიტიკური მუშაობის გამოცდილების მქონე სპეციალისტების და მეცნიერების მოწვევა სპეციალური კონტრაქტით.

შესაცვლელია სახელმწიფო უშიშროების სამინისტროს აკადემიაში სწავლების ფორმა და ხანგრძლივობა. მიზანშეწონილია ღირსეული კანდიდატების შერჩევა უმაღლესი განათლების მქონე პირთაგან და მათი სპეციალური პროფესიული მომზადება ჯერ აკადემიაში, ხოლო შემდეგ სპეცსამსახურის შესაბამის დანაყოფებში.

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მობილური სპეცსამსახურის ყოველწლიური საკადრო შევსება საკმაოდ მცირერიცხოვანი იქნება. ქვეყნის სპეცსამსახურის თანამშრომელთა ოპტიმალური რაოდენობის განსაზღვრისას ვფიქრობთ, საინტერესო იქნებოდა სხვა სახელმწიფოების გამოცდილების განხილვა. მაგალითად, აშშ-ის გამოძიების ფედერალურ ბიუროში, რომლის ფუნქციები გაცილებით ფართოა ჩვენი ქვეყნის სპეცსამსახურებთან შედარებით, 2001 წლისთვის ირიცხებოდა 29 000 თანამშრომელი, ანუ დაახლოებით ერთი თანამშრომელი ქვეყნის 10 000 მოსახლეზე. მსგავსი პროპორციებია სხვა განვითარებულ ქვეყნებშიც.

თანამშრომელთა პროფესიული დონის ამაღლებისათვის პრინციპული მნიშვნელობა აქვს მათ სპეციალიზაციას ოპერატიული და ანალიტიკური საქმიანობის ძირითად მიმართულებებზე. მოქმედი თანამშრომლები პერიოდულად უნდა გადიოდნენ გადამზადებას და აბარებდნენ საკვალიფიკაციო გამოცდებს, რაც უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებულია მათ სამსახურებრივ დაწინაურებასთან. თანამშრომლის სტიმულირება თანამდებობრივი დაწინაურების გარდა, რაშიც მაქსიმალურად უნდა გამოირიცხოს უშუალო ხელმძღვანელის სუბიექტური ფაქტორი, უნდა ითვალისწინებდეს მატერიალური წახალისების მოქნილ სისტემას, საქმიანობაში მიღწეული შედეგების მიხედვით.

სპეცსამსახურში თანამშრომელთა მიღების, დაწინაურების, სამხედრო წოდებების და რანგების მინიჭების და სხვა საკითხები უნდა წყდებოდეს სპეციალური მუდმივმოქმედი კომისიის მიერ, რომელიც დაკომპლექტდება სხვადასხვა მიმართულებით მომუშავე გამოცდილი ხელმძღვანელებით. თანამშრომელთა დაწინაურებისას უნდა აიკრძალოს თანამდებობრივი საფეხურის გამოტოვება, ასევე აუცილებლად მიგვაჩნია კონკრეტულ თანამდებობაზე მუშაობის მინიმალური ვადების განსაზღვრა. კადრების მიღებისა და დაწინაურებისადმი მხოლოდ ასეთი მიდგომის შემთხვევაშია შესაძლებელი სამსახურში პროტექციონიზმისა და კორუფციული ურთიერთობების ფაქტების აღმოფხვრა. კადრებთან მიმართებაში სპეცსამსახურის ხელმძღვანელობის ძირითადი ამოცანაა ოპერატიული საქმიანობის ყველა მიმართულებაზე მაღალკვალიფიცირე-ბული თანამშრომლების სტაბილური აპარატის შექმნა და კადრების დენადობის მინიმუმამდე დაყვანა.

სპეცსამსახურის დაფინანსება და მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფა

ზემოაღნიშნული ორგანიზაციულ-საკადრო და სხვა ღონისძიებები რეალურ აზრს შეიძენენ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ რადიკალურად შეიცვლება სპეცსამსახურის დაფინანსების და მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფის სისტემა. არსებული მდგომარეობის ანალიზი ცხადყოფს, რომ პრობლემას ქმნის არა იმდენად ბიუჯეტიდან გამოყოფილი თანხების სიმცირე, რამდენადაც დაფინანსების პრინციპების აბსურდულობა. კერძოდ, ამოსავალ წერტილად აღებულია სამსახურის საშტატო შემადგენლობა და პრაქტიკულად იგნორირებულია ოპერატიული საქმიანობისათვის აუცილებელი სპეციალური საშუალებები; არ არის გათვალისწინებული სახელმწიფოს მიერ დასმული ამოცანების პრიორიტეტულობა. ყველა ამგვარ სირთულეს, კონკრეტული მიმართულებების მიზნობრივ პროგრამული დაფინანსება მნიშვნელოვნად შეარბილებს.

რაციონალურად ჩამოყალიბებული სპეცსამსახურის შემთხვევაში, ბიუჯეტით გათვალისწინებული მინიმალური დაფინანსებაც კი საკმარისი იქნება მცირერიცხოვანი, მობილური სპეცსამსახურის ეფექტური ფუნქციონირებისათვის. ამასთან, თანამშრომელთა მატერიალური უზრუნველყოფა უნდა ეფუძნებოდეს შემდეგ ძირითად პრინციპებს:

● სამსახურის ყველა თანამშრომელი უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ისეთი ხელფასით, რომელიც ჩვენი ქვეყნის პირობებში მისცემს მას ღირსეული არსებობის შესაძლებლობას, საფუძველს გამოაცლის კორუფციულ ურთიერთობებს სამსახურში. ამ ეტაპზე, თანამშრომელთა ოპტიმალური რაოდენობის დადგენის შემთხვევაში, მათი ხელფასი შესაძლოა 500-1000 ლარის ფარგლებში განისაზღვროს.

● პირველ რიგში, თანამშრომელთა ხელფასი დამოკიდებული უნდა იყოს მათ კვალიფიკაციაზე, პროფესიონალიზმზე, მუშაობის სტაჟსა და შედეგებზე. პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს მაღალი დონის ანალიტიკოსებს, პროფესიონალებს, რომლებიც მნიშვნელოვან ოპერატიული აღრიცხვის საქმეებზე მუშაობენ, ასევე იმ თანამშრომლებს, რომლებსაც უწევთ სპეციფიური, მაღალ რისკთან დაკავშირებული დავალებების შესრულება.

ხელმძღვანელ თანამდებობაზე დანიშვნა არ უნდა იქცეს თანამშრომლის მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესების მთავარ ან ერთადერთ საშუალებად. სპეცსამსახურში, ყველა დონის ხელმძღვანელი, პირველი პირის გარდა, უნდა ინიშნებოდეს კონკურსის საფუძველზე და აკმაყოფილებდეს ყოველი თანამდებობისათვის განსაზღვრულ, შესაბამის კრიტერიუმებს. ასეთია განვითარებული დემოკრატიის სახელმწიფოების პრაქტიკა.

ასევე მიზანშეწონილად მიგვაჩნია თანამშრომელთა რანგირების სისტემის, როგორც მათი მატერიალური და მორალური სტიმულირების ძირითადი საფუძვლის დანერგვა. კერძოდ, სპეცსამსახურის ანალიტიკური, ოპერატიული და საინჟინრო-ტექნიკური დანაყოფების თითოეულ თანამშრომელს, ხელმძღვანელობის ჩათვლით, მინიჭებული ექნება რანგი, რომელიც ითვალისწინებს მის განათლებას, პროფესიონალიზმს, გამოცდილებას და მუშაობის კონკრეტულ შედეგებს. თანამშრომლის მატერიალურ ანაზღაურებას ძირითადად განსაზღვრავს მისი რანგი და შემდგომ დაკავებული თანამდებობა. რანგის ყოველი მომატება ხდება სპეციალური კომისიის მიერ. თითოეულ კონკრეტულ თანამდებობას შეესაბამება რანგის აუცილებელი მინიმუმი. რანგირების შემოღების შემთხვევაში, თითოეულ თანამშრომელს საშუალება აქვს მიიღოს მეტი მატერიალური ანაზღაურება ხელმძღვანელ თანამდებობაზე დანიშვნის გარეშეც. აღნიშნული სისტემის რეალიზება ხელს შეუწყობს თანამშრომლების პროფესიული დონის ამაღლებას, მათ სპეციალიზაციას, ოპერატიული შემადგენლობის სტაბილურობას, საფუძველს გამოაცლის კარიერიზმის არაჯანსაღ ფორმებს, პროტექციონიზმს, კორუფციულ ურთიერთობებს და შიდაუწყებრივ ინტრიგებს.

ცალკე უნდა იყოს გათვალისწინებული მასშტაბური კონტრდაზვერვითი ოპერაციების, აგრეთვე, სახელმწიფო უშიშროებასთან დაკავშირებულ ცალკეულ პრობლემებზე მუშაობის დაფინანსება. მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფაც უნდა ხორციელდებოდეს არა სქემატურად, არამედ იმ კონკრეტული ამოცანებიდან გამომდინარე, რომლებიც განესაზღვრება სამსახურს მისი საქმიანობის ამა თუ იმ ეტაპზე.

 6. სპეცსამსახურების საქმიანობაზე კონტროლი და საზოგადოებრივი მხარდაჭერის უზრუნველყოფა

სპეცსამსახურების საქმიანობის ერთ-ერთ ძირითადი პრინიციპია მოქალაქეთა იმ უფლებებისა და თავისუფლებების განუხრელი დაცვა, რომელნიც კონსტიტუციით და სხვა საკანონმდებლო აქტებით განისაზღვრება. ამის გარანტი არის მათ საქმიანობაზე რეალური, ეფექტური კონტროლი როგორც სახელმწიფოს, ისე საზოგადოების მხრიდან.

მსოფლიო პრაქტიკიდან გამომდინარე, სპეცსამსახურის საქმიანობის კონტროლს დაქვემდებარებული საკითხებია:

● ოპერატიულ-სამძებრო და საგამოძიებო საქმიანობაში კანონიერების დაცვის კონტროლი;

● კონტროლი სპეციალური ძალების და საშუალებების გამოყენებაზე მხოლოდ კანონით განსაზღვრულ, მათ კომპეტენციაში შემავალ საკითხებზე;

● კონკრეტული ოპერატიული საქმიანობის კონტროლი;

● შიდანორმატიული აქტების (მათ შორის საიდუმლო) ექსპერტიზა, მოქმედ კანონმდებლობასთან მისი შესაბამისობის თვალსაზრისით;

● სამსახურის საბიუჯეტო სახსრების მიზნობრივი ხარჯვის კონტროლი;

● სპეცსამსახურების ყოველწლიური ანგარიშის შესწავლა და ანალიზი, შენიშვნებისა და რეკომენდაციების შემუშავება;

● სპეცსამსახურების მოკლე და გრძელვადიანი პროგრამების შემუშავებისა და რეალიზაციის, სახელმწიფო უშიშროების დადგენილ პრიორიტეტებთან, სახელმწიფოს სტრატეგიასთან მათი შესაბამისობის კონტროლი.

მოქმედი საკანონმდებლო აქტებით სპეცსამსახურის საქმიანობაზე სახელმწიფო კონტროლს ახორციელებენ პარლამენტი, პრეზიდენტი, სასამართლო ორგანოები, იუსტიციის სამინისტრო, პროკურატურა და კონტროლის პალატა, რომლებიც მოიცავენ სპეცსამსახურების საქმიანობის მთელ სპექტრს. ამასთან ერთად, განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნებში კონტროლი სპეცსამსახურების საქმიანობაზე ხორციელდება აგრეთვე გენერალური ინსპექტორის ინსტიტუტის მეშვეობით. ასე მაგალითად, აშშ-ში სპეცსამსახურის გენერალურ ინსპექტორს ნიშნავს პრეზიდენტი და ამტკიცებს კონგრესი. იგი არ ემორჩილება უწყების ხელმძღვანელს, გააჩნია ცალკე ბიუჯეტი და თანამშრომელთა შტატი, აქვს ფართო უფლებამოსილებები სპეცსამსახურების საქმიანობის ნებისმიერი მიმართულებით დამოუკიდებელი კონტროლისათვის. მას აგრეთვე გააჩნია დაშვება ყველა სახის, მათ შორის საიდუმლო დოკუმენტებთან, მასალებთან, ინფორმაციასთან, რომელიც საჭიროა სხვადასხვა საკითხების ყოველმხრივი და სრულფასოვანი შესწავლისათვის.

თავის საქმიანობაში გენერალური ინსპექტორი პოლიტიკურად ნეიტრალურია. მისი შეფასებები და რეკომენდაციები წარედგინება პრეზიდენტს, კონგრესის ორივე პალატის დაზვერვის კომიტეტებს, შესაბამისი უწყების ხელმძღვანელს.

ყოველ 6 თვეში, გენერალური ინსპექტორი წარადგენს მოხსენებას, რომელიც შეიცავს მათ შორის შემდეგ საკითხებს:

- ჩატარებული შემოწმებების, გამოძიების და ინსპექტირების შედეგად გამოვლენილი ნაკლოვანებების და დარღვევების ჩამონათვალს;

- რეკომენდაციებს მათი აღმოფხვრისათვის გასატარებელი ღონისძიებების შესახებ;

- წინადადებებს, ორგანიზაციულ-სამართლებრივი და სხვა სახის ზომების სრულყოფის თვალსაზრისით და ა.შ.

გენერალური ინსპექტორი მჭიდროდ თანამშრომლობს, როგორც სახელმწიფო, ასევე საზოგადოებრივ და არასამთავრობო ორგანიზაციებთან (უფრო დეტალურად იხილეთ კანონპროექტი გენერალური ინსპექციების შესახებ).

განვითარებული დემოკრატიის ქვეყნების მსგავსად, სპეცსამსახურის საქმიანობის გამჭვირვალეობის პრინციპი მასზე საზოგადოებრივი კონტროლის საფუძველი უნდა გახდეს. მოსახლეობამ უნდა იცოდეს (უფლება აქვს) ყოველივე, რისი ცოდნაც სურს. აღნიშნული პრინციპის რეალიზების მექანიზმი ითვალისწინებს მოსახლეობის სისტემატურ ინფორმირებას სპეცსამსახურის საქმიანობის ყველა სფეროს შესახებ. გამონაკლისები, რომლებიც განსაზღვრულია კანონმდებლობით, მოიცავს საკითხებს, რომელთა გახმაურებამ შეიძლება ზიანი მიაყენოს სახელმწიფო უშიშროების ინტერესებს, ცალკეულ მოქალაქეთა სიცოცხლესა და ჯანმრთელობას.

დასკვნა

ეს დოკუმენტი აგებულია მრავალწლიან პრაქტიკულ გამოცდილებაზე, ასევე, თეორიულ მასალაზე, რომელიც საქართველოს სახელმწიფო უშიშროების ორგანოებში დაგროვდა. მასში გათვალისწინებულია ანტიკორუფციული ბიუროს მიერ შემუშავებული დოკუმენტი ,,ზოგიერთი პრინციპი და მოსაზრება სპეცსამსახურის საქმიანობის შესახებ”. დოკუმენტში წარმოდგენილი მოსაზრებებს არა აქვთ პრეტენზია სრულყოფილებაზე. ყველა სადაო საკითხი, უნდა გახდეს სპეციალისტების, ხელისუფლებისა და საზოგადოების წარმომადგენლების მსჯელობის საგანი; ანუ, ყველა იმათი, ვინც რეალურადაა დაინტერესებული ჩვენი სახელმწიფოს ხვალინდელი დღით და მიაჩნიათ, რომ თანამედროვე სპეცსამსახური უნდა იყოს პიროვნების, საზოგადოებისა და სახელმწიფოს უშიშროების უზრუნველყოფის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი გარანტი. სახელმწიფოს უშიშროების სისტემის რეფორმის წარმატების უმნიშვნელოვანეს პირობას მასში მას-მედიის, არასამთავრობო ორგანიზაციების, დამოუკიდებელი ექსპერტების და მეცნიერების აქტიური მონაწილეობა წარმოადგენს.

ევროპა

მარიამ დეკანოზიშვილი
ევროპის პოლიტიკის მაგისტრი (ლუნდის უნივერსიტეტი, შვედეთის სამეფო)

ევროკავშირის გაფართოება და ჩვენს რეგიონთან გეოგრაფიულად მოახლოება, ჩვენთვის კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელოობას ძენს ამ სუპრა-ნაციონალური ორგანოს შესწავლას. დღემდე საქართველოში ეს თემა გარკვეულწილად ჩრდილში იყო მოქცეული და თუ განიხილებოდა მხოლოდ ზერელედ და ისიც ჩრდილო-ატლანტიკური ურთიერთობების კონტექსტში. ამ პერიოდში კი დასავლურ პოლიტიკურ ლიტერატურაში ძალიან ფართო მსჯელობის საგანი ხდება ევროპული განვითარების, მათ შორის უსაფრთხოების სფეროში, ახლებური კონცეფციის ჩამოყალიბების საკითხები. წინამდებარე სტატიაში გთავაზობთ ავსტრიის საერთაშორისო ურთიერთობების ინსტიტუტის მკვლევარის, ჰაინც გარტნერის, მეტად საყურადღებო ნაშრომის ანალიზს, რომელიც ევროპის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკას უკავშირდება.

,,ცივი ომის” პერიოდი უსაფრთხოების ტრადიციული ხედვით ხასიათდებოდა. უსაფრთხოების მიღწევის მთავარ სტრატეგიას სამხედრო პოტენციალის ზრდა წარმოადგენდა. 1989 წლის, განსაკუთრებით კი, 11 სექტემბრის შემდგომ მსოფლიოში უსაფრთხოების უფრო ფართო და კომპლექსურმა კონცეფციამ ჰპოვა განვითარება. ფაშიზმისა და კომუნიზმის საფრთხის გაუჩინარების შემდეგ რაიმე განსაკუთრებული საფრთხე არ არსებობდა 2001 წლამდე. მასიური თავდასხმა და ტოტალური ომი საფრთხეს აღარ წარმოადგენდა არც დასავლეთისა და არც აღმოსავლეთისათვის, სისტემებსა და სახელმწიფოებს შორის ომი მსოფლიოს აღარ ემუქრებოდა. 11 სექტემბრის შემდეგ განვითარებულმა მოვლენებმა ნათლად დაგვანახა ,,ცივი ომის” შემდგომ მსოფლიოში მომხდარი ცვლილებები. უსაფრთხოების ცნებამ 11 სექტემბრის შემდეგ თვისებრივი ცვლილება განიცადა და ნათელი გახადა არატრადიციულ საპასუხო ქმედებათა საჭიროება. გამოჩნდა საფრთხის სხვადასხვა ახალი ასპექტები, როგორიცაა ტერორიზმი, მასობრივი განადგურების იარაღი, წარუმატებელი სახელმწიფოები, შეიარაღებაზე კონტროლის დაწესება, შიდა და გარე უსაფრთხოების შერწყმა, ტრანსატლანტიკური ურთიერთობები 11 სექტემბრის შემდგომ. ბუნებრივია, განვითარებულმა მოვლენებმა გავლენა იქონია როგორც ნატოზე, ასევე ევროპის უსაფრთხოებაზე, კერძოდ კი კოლექტიური და ტეროტორიული თავდაცვის კონცეფციაზე.

21-ე საუკუნეში ქვეყნებისა და ტერიტორიების დასაცავად გამართული ბრძოლები ძლევამოსილი არმიების, საჰაერო და საზღვაო ძალების გარეშე გაიმართება. მსუბუქი და მოქნილი სამხედრო შენაერთები, რომლებიც სწრაფი გადაადგილებისა და ხანგრძლივად საზღვრებს გარეთ განლაგების შესაძლებლობებს იძლევა, გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი გახდება, ვიდრე მასიური შეიარაღება. შეიარაღებული ძალების ძირითადი სამომავლო ამოცანა ძალდატანებითი, სამშვიდობო და ჰუმანიტარული ქმედებების განხორციელება იქნება. ნებაყოფლობით საფუძველზე შექმნილი კოალიციები შეცვლის ტრადიციულ ალიანსებსა და ერთსულოვან განცხადებებს ერთობლივ თავდაცვაზე.

ევროპის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკა

1992 წლის ივნისში, პიტერსბერგში (გერმანია) დასავლეთ ევროპის გაერთიანების (WEU) 10 სახელმწიფომ განმარტა ,,პიტერსბერგის ამოცანები” როგორც ჰუმანიტარული, ხსნის, სამშვიდობო და კრიზისული სიტუაციების მენეჯმენტის ამოცანები. ,,პიტერსბერგის ამოცანები” მოგვიანებით შეტანილ იქნა ამსტერდამის შეთანხმებაში, რომელსაც ხელი მოეწერა 1997 წელს და ძალაში შევიდა 1999 წლის 1 მაისიდან. ხელშეკრულებას არ მოუხდენია ევროკავშირისა და დასავლეთ ევროპის გაერთიანების შეჯერება. მათი გაერთიანება ევროკავშირს ტერიტორიული თავდაცვაზე ორიენტირებულ სამხედრო ალიანსად გადააქცევდა.

1999 წლის დეკემბერში ჰელსინკის სამიტზე მიღებულ იქნა ერთობლივი ,,ევროპული სათავო მიზანი” განლაგებადი სამხედრო პოტენციალის შესახებ. ეს ემყარებოდა ბრიტანეთისა და საფრანგეთის მიერ შემოთავაზებულ ევროპის სწრაფი რეაგირების ძალების (Rapid Reaction Forces) შექმნის ინიციატივას, რაც მდგომარეობს შემდეგში: 60 000 კაციანი საჯარისო შენაერთის განლაგება 60 დღის განმავლობაში ერთი წლის მანძილზე საკუთარი სარდლობის ქვეშ 2003 წლისათვის. ამ ძალას უნდა გააჩნდეს საჭირო აღჭურვილობა, როგორიცაა სარდლობა და ზედამხედველობა, საჰაერო და საზღვაო ტრანსპორტი, დაზვერვა, მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფა და საბრძოლო აღკაზმულობა. ევროკავშირის თაოსნობით განხორციელებული კრიზისის მენეჯმენტის ოპერაციები მოიცავს ყველანაირ სამხედრო მისიებს კოლექტიური თავდაცვის გარდა. ,,ასეთი მისიები შეიძლება განხორციელდეს ნებისმიერ დროს და ნებისმიერ ადგილას პოლიტიკური გადაწყვეტილებისამებრ ევროკავშირის შემადგენლობაში მყოფი ტერიტორიების გარდა.” ევროკავშირის უსაფრთხოების მიზნები შემოიფარგლება მშვიდობის შენარჩუნებით და საჭიროების შემთხვევაში იძულებითი ქმედებების განხორციელებით. ურთიერთ უსაფრთხოებაზე სიტყვაც არ არის ნახსენები ევროკავშირის შეთანხმებაში და არც არის მოსალოდნელი ახლო მომავალში. ნატოს გენერალურმა მდივანმა, ჯორჯ რობერტსონმა, გარკვევით განაცხადა: ,,არ არსებობს და არც იარსებებს ერთიანი ევროპული ჯარი. არ იქნება ევროპული რეგულარული არმია. ეროვნული შეიარაღებული ძალები დარჩება ეროვნულ მთავრობათა სარდლობის ქვეშ. გადაწყვეტილება ეროვნული ძალების განლაგების შესახებ, ეროვნული, ნატოსა თუ გაეროს ნებისმიერი მისიის დროს, აღნიშნული სახელმწიფოს პრეროგატივად რჩება. ის რაც შეიქმნა, წარმოადგენს მეოთხე გზას: ევროკავშირის თაოსნობით განხორციელებულ ოპერაციებს, სადაც ნატო, როგორც ასეთი, არ ერთვება. ეს კიდევ ერთი ინსტრუმენტი იქნება კრიზისული სიტუაციების დასაძლევად. მისაღები ალტერნატივა ევროპის, ნატოსა და ტრანსატლანტიკური ურთიერთობებისათვის, რომელსაც ასე ვაფასებთ.”

2001 წლის დეკემბერს, ლეიკენის სამიტის დროს, ევროკავშირმა ოფიციალურად განაცხადა თავისი 60 000-იანი სწრაფი რეაგირების ძალების თაობაზე. ლეიკენის დეკლარაციამ აშკარად დააყენა საკითხი პიტერსბერგის ამოცანების განახლებისა და მასში ტერორიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ მუხლის შეტანის თაობაზე. სახელმწიფოთა მეთაურებმა კიდევ ერთხელ დაადასტურეს, რომ ისინი მიზნად არ ისახავენ ,,ევროპული ჯარის” შექმნას.

ევროკავშირმა გადაწყვიტა თავის თავზე აეღო 2003 წლის მეორე ნახევარში მაკედონიაში განლაგებული ნატოს მრავალეროვნული ძალების სარდლობა, რაც ბალკანეთის მიმართ მისი ახალი რეგიონული სტრატეგიის ნაწილია. მაკედონიაში განხორციელებული ოპერაცია ევროპელი ოფიცრების სარდლობის ქვეშ პირველ ერთობლივ სამხედრო ქმედებას წარმოადგენს.

ნატოში უკმაყოფილება გამოითქვა ევროკავშირის მიერ ოპერაციის საკუთარ თავზე გადაბარების თაობაზე, რადგან ალიანსის დაგეგმვის, მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფის, სარდლობისა და საკონტროლო სტრუქტურები უკვე ადგილზე იმყოფებოდა. ამის გამო მისია ექვსი თვით გადაიდო 2002 წლის ნოემბერში. თუმცა ევროკავშირი მჭიდროდ ითანამშრომლებს ნატოსთან, რაც ნატოს აქტივების გამოყენებასაც გულისხმობს კონკრეტული სიტუაციისდა მიხედვით.

ევროპული ნაკლოვანებები:

1999 წლის ნოემბერში დასავლეთ ევროპის გაერთიანებამ ,,კრიზისული სიტუაციების მენეჯმენტში ევროპის პოტენციალის გასაძლიერებლად” მიცემულ რეკომენდაციებში განსაზღვრა ევროპის თავდაცვაში არსებული ნაკლოვანებები და ხვრელები. ეს ნაკლოვანებები ინფორმაციისა და მონაცემთა მოპოვების, მენეჯმენტის, კრიზისული სიტუაციების ანალიზის, მოსამზადებელი, დაგეგმვის, პოლიტიკური კონტროლის და კრიზისის მენეჯმენტის ოპერაციების სტრატეგიული ხელმძღვანელობის სფეროებში შეინიშნება.

2000 წლის 20 ნოემბერს, წევრმა სახელმწიფოებმა მონაწილეობა მიიღეს კონფერენციაში, სადაც განაცხადეს თავიანთი განზრახვის შესახებ, რაც შეესაბამებოდა ჰელსინკის ევროპული საბჭოს მიერ დასახულ მიზნებს სამხედრო პოტენციალთან დაკავშირებით. მათ კიდევ ერთხელ დაადასტურეს, რომ მიზნად არ ისახავენ ერთიანი ევროპული ჯარის ან მუდმივი ევროპული სამხედრო ძალის შექმნას.

2001 წლის ოქტომბერში ევროკავშირის საბჭომ წარმოადგინა დოკუმენტი, რომელშიც შემოთავაზებული იყო პროცედურები ევროკავშირის კოჰერენტული და სრულყოფილი კრიზისის მენეჯმენტის სტრუქტურისათვის. მან აგრეთვე განსაზღვრა კრიზისის მენეჯმენტის ცნების ძირითადი არსი. იმ შემთხვევებში, როდესაც ევროკავშირის სამხედრო როლი მოიაზრება კრიზისული სიტუაციების დასაძლევად, კრიზისული მენეჯმენტის ცნება გვთავაზობს სათანადო ჩარჩოს პოლიტიკური და სამხედრო მიზნების განსაზღვრისა და სტრატეგიული დაგეგმვის ჩათვლით.

2001 წლის 19 ნოემბერს გამართულ კონფერენციაზე წევრი სახელმწიფოები შეთანხმდნენ ევროპის სამხედრო პოტენციალის გაუმჯობესების მოქმედების გეგმაზე, რომელიც თავის ჩარჩოებში გააერთიანებდა ევროკავშირის ქმედებებისათვის საჭირო ყველანაირ მცდელობას, ინვესტიციასა და მაკოორდინირებელ ზომებს დაგეგმილსა თუ აღსრულებულს, ეროვნულ თუ ევროპულ დონეზე. ევროპული უსაფრთხოების სისტემის შექმნა საკმაოდ ძვირი სიამოვნებაა. დასავლეთ ევროპის ქვეყნების უმრავლესობამ კი საგრძნობლად შეამცირა თავდაცვისათვის განკუთვნილი ბიუჯეტის რაოდენობა ბოლო წლების განმავლობაში. წლიური დანახარჯი ერთ სამხედროზე დაახლოებით 100 000 ევროს შეადგენს. ,,ევროპული სათავო მიზანი” მიზნად ისახავს ევროპის სწრაფი რეაგირების ძალების (Rapid Reaction Forces) შექმნას 60 000 საჯარისო შენაერთით. 60 დღის განმავლობაში განლაგებადი და ერთი წლის მანძილზე შენარჩუნებადი ჯარის შესაქმენლად სამჯერ მეტი სამხედრო მოსამსახურე უნდა მომზადდეს. ამგვარი ძალების შესანახად საჭირო წლიური თანხა კი 20 მილიარდ ევროს აღწევს. სავარაუდოდ 6 წელი დასჭირდება ამგვარი ჯარის შექმნას. დღესდღეისობით თავდაცვისათვის გამოყოფილი ბიუჯეტების გათვალისწინებით, ევროკავშირმა ნაკლებად სავარაუდოა, რომ შეძლოს აღნიშნულ ვადაში. 200 000 კაციანი ჯარის აღჭურვა 6 წლის განმავლობაში დაახლოებით 120 მილიარდი ევრო დაჯდება. თანხის რაოდენობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა რაოდენობის იარაღი იქნება შეძენილი პიტერსბერგის ამოცანებისათვის.

თუმცა ბრიუსელი ვერ შეძლებს დაეწიოს ვაშინგტონს. პრეზიდენტმა ბუშმა თავდაცვის ბიუჯეტი 2003 წელს 50 მილიარდი დოლარით გაზარდა 2002 წლის 390 მილიარდისაგან განსხვავებით. ნატოს ევროპულმა სახელმწიფოებმა 140 მილიარდი დოლარი ხოლო ევროკავშირის ქვეყნებმა კი 117 მილიარდი გამოყვეს თავდაცვაზე. რაიმე მნიშვნელოვან ზრდას არ ქონია ადგილი 2003 წელს.

ნატოს ტრანსფორმაცია:

ნატო დაფუძნებულ იქნა როგორც კოლექტიური თავდაცვის ორგანიზაცია, რომელიც უსაფრთხოების გარანტს წარმოადგენდა ქვეყანათა გარკვეული განუყოფელი ჯგუფისათვის, აშშ-ის ჩათვლით. ვაშინგტონის ხელშეკრულების მე-5 მუხლის მიხედვით ერთ სახელმწიფოზე იერიშის მიტანა ყველა დანარჩენ სახელმწიფოზე თავდასხმასაც ნიშნავს, რაც კოლექტიურ საპასუხო რეაქციას მოითხოვს. ,,ცივი ომის” შემდეგ ნატომ ახალი ამოცანები შეითავსა, როგორიცაა კრიზისული სიტუაციების მენეჯმენტი, სამშვიდობო ოპერაციები, ჰუმანიტარული ქმედებანი. ნატოს წინამძღოლობით ჩატარებული ოპერაციები ბოსნიასა და კოსოვოში სწორედ ამის მაგალითებს წარმოადგენს.

,,ცივი ომის” დასრულებამ შეამცირა ნატოს კოლექტიური თავდაცვისა და ბირთვული იარაღით შემჩერებლის მნიშვნელობა. ამიტომ ნატომ ახალ სფეროებზე შეაჩერა თავისი ფოკუსი. ახალი ამოცანები, რომელიც ჩრდილოატლანტიკურმა ალიანსმა დაისახა მიზნად, სცილდება მის ტერიტორიულ საზღვრებს: საერთაშორისო ტერორიზმი, მასობრივი განადგურების იარაღის გავრცელება, სპარსეთის ყურეში არსებული ნავთობსაბადოების გამოფიტვა, ნატოს სამხრეთ და აღმოსავლეთ ფლანგებზე არსებული არასტაბილური მდგომარეობა. რამდენადაც ეს ახალი საკითხები პირდაპირ საფრთხეს არ წარმოადგენს ნატოსათვის, ორგანიზაციის სამომავლო ამოცანა არა მის ტერიტორიულ თავდაცვაში, არამედ ალიანსის სტრუქტურულ ტრანსფორამციაში მდგომარეობს, რაც მას კრიზისის მენეჯმენტისათვის განკუთვნილ ალიანსად გარდაქმნის. თუმცა ნატოს მრავალი რესურსი ჯერ ისევ მასიური იერიშის მოგერიებაზეა გათვლილი და სამშვიდობო ოპერაციებისა და კრიზისის მენეჯმენტისათვის არასათანადოა.

1999 წელს გამართულ სამიტზე მოხდა ნატოს სამომავლო გარდაქმნის ძირითადი მიმართულებების განსაზღვრა. ერთის მხრივ, სამიტმა ხაზი გაუსვა ნატოს ტერიტორიული და კოლექტიური თავდაცვის ასპექტებს, მეორეს მხრივ, ყურადღება გაამახვილა ნატოს მიერ ახალი მისიების შესრულებაზე, როგორიცაა კონფლიქტის თავიდან აცილება და კრიზისის მენეჯმენტში აქტიური ჩართვა და საპასუხო ოპერაციები. სამიტმა აღიარა, რომ ალიანსის უსაფრთხოების ინტერესები უფრო ფართო ხასიათის საშიშროებებსაც მოიცავს, როგორიცაა ტერორისტული და დივერსიული აქტები, ორგანიზებული დანაშაულებანი და სასიცოცხლო რესურსების გამოლევა. 1999 წლის სტრატეგიული კონცეფციის მიხედვით ტერორიზმთან ბრძოლა ვაშინგტონის შეთანხმების მეოთხე და არა მეხუთე მუხლის თანახმად უნდა განხორციელდეს. მეორე წინააღმდეგობა მდგომარეობდა შემდეგ საკითხში: უნდა იყოს თუ არა ნატო გლობალური გაქანების ორგანიზაცია. მართალია, სამიტს არ სურდა ნატოს მოქმედების არეალზე ხელოვნური ფარგლების დაწესება, მაგრამ არც მის გლობალურ ორგანიზაციად გადაქცევაა დასახული პერსპექტივაში.

11 სექტემბრის ტერორისტულმა აქტმა ნატოს საშუალება მისცა ამოევსო კოლექტიურ თავდაცვასა და კრიზისის მენეჯმენტს შორის არსებული ნაპრალი. პირველად ისტორიაში ნატომ გამოიყენა მისი ქარტიის მეხუთე მუხლი და განაცხადა, რომ ვაშინგტონსა და ნიუ-იორკზე განხორციელებული თავდასხმა ალიანსის ცხრამეტივე ქვეყანაზე თავდასხმას წარმოადგენდა. თუმცა აშშ-ს არ დასჭირვებია ნატო ავღანეთში წარმოებული ომის დროს. ალიანსის გადაწყვეტილების მიღების დაულაგებელი პროცედურებით ნატო დაბრკოლებას თუ შეუქმნიდა აშშ-ს. ამიტომ, ნატოს წვლილი ტერორიზმის წინააღმდეგ პირველი ბრძოლის დროს უმნიშვნელო იყო. აშშ-მა გადაწვიტა ემოქმედა საკუთარ ცენტრალურ სარდლობაზე დაყრდნობით და გვერდი აევლო ბრიუსელისა და ევროპის უმაღლესი სარდლობისათვის.

ნატოს გენერალურმა მდივანმა, ჯორჯ რობერტსონმა განაცხადა, რომ ალიანსმა შესამჩნევი პროგრესი განიცადა 11 სექტემბრის შემდეგ წამოჭრილი ამოცანების თავის გასართმევად საჭირო პროცედურებისა და ძალების რედეფინიციის მხრივ. ნატოს სჭირდება მომავლის აღჭურვილობა. ეს ნიშნავს მეტ ფართო ფიუზელაჟიან თვითმფრინავს, ნაკლები რაოდენობის მძიმე ტანკს, ზუსტი მიმართულების იარაღს, განთავსებად ლოგისტიკურ შენაერთებს, ქვეითი დაზვერვის სისტემებს და ბიოლოგიურ და ქიმიურ იარაღთან გამკლავებისათვის საჭირო აღჭურვილობას. 2002 წლის ნოემბერში პრაღაში გამართულმა სამიტმა სწორედ ამ კურსით აიღო გეზი. დამტკიცებულ იქნა პრაღის ე.წ ,,Capability Commitment”-ის ჩარჩოში ახალი სამხედრო პოტენციალის გაუმჯობესება და განვითარება.

თუკი ნატო გაითავისებდა ამერიკის მიერ აღმკვეთი უფლების (პრეემფციის) გამოყენების ახალ სტრატეგიას, მაშინ მეხუთე მუხლი პრაქტიკულად აზრს დაკარგავდა. რამდენად სავარაუდოა, რომ ნატომ მიიღოს ეს დოქტრინა? ალბათ ნაკლებად სავარაუდოა, თუმცა არსებობს ისტორიული პრეცედენტი. 1960-იან წლებში ნატომ მიიღო აშშ-ის მოქნილი საპასუხო ქმედების დოქტრინა (დასაშვებს ხდის ბირთვული იარაღის გამოყენებას ტრადიციული თავდასხმის დროს), რომელმაც ჩაანაცვლა მასირებული საპასუხო დარტყმის სტრატეგია. ნატოს სწრაფი რეაგირების ძალები, რომელიც პრაღის სამიტზე იქნა დამტკიცებული, თავისუფლად გამოდგებოდა პრეემფციის ინსტრუმენტად.

ნატო აფართოვებს მოქმედების არეალს:

11 სექტემბრის მოვლენებმა გამოიწვია არა მხოლოდ მეხუთე მუხლის, არამედ ნატოს როლის ტრანსფორმაციაც და ალიანსის მოქმედების არეალი სულ უფრო გლობალური ხდება. თუკი ნატო გახდება გლობალური მასშტაბის ორგანიზაცია, ვაშინგტონის შეთანხმების მეექვსე მუხლი, რომელიც ნატოს ქმედებების ტერიტორიულ ფარგლებს განსაზღვრავს, აზრს დაკარგავს. ნატო უკვე გასცდა თავის ფარგლებს, როდესაც განახორციელა ოპერაციები ბალკანეთში. ეს ისევ და ისევ გავლენას ახდენს მეხუთე მუხლის ინტერპრეტაციაზეც. მეექვსე მუხლი განსაზღვრავს იმ არეს, სადაც მეხუთე მუხლის თანახმად, წევრი სახელმწიფოს მიერ თავდასხმა მიიჩნევა ყველას წინააღმდეგ თავდასხმად. აქედან გამომდინარე, მეექვსე მუხლის ინტერპრეტაცია გამოიწვევს მეხუთე მუხლის ინტერპრეტაციასაც.

2002 წლის მაისში ნატოს წევრ ქვეყანათა საგარეო საქმეთა მინისტრების მიერ გაკეთებულ დეკლარაციაში ნათქვამია: ოპერაციების ოპერატიულად განსახორციელებლად ნატომ უნდა შექმნას ისეთი ძალები, რომელთა სწრაფი გადაადგილებაც შესაძლებელი იქნება ნებისმიერ საჭირო ადგილას. მინიშნება ,,ნებისმიერ ადგილას” გულისხმობს, რომ ნატო გახდება გლობალური ორგანიზაცია. 2002 წელს ნატოს გენერალურმა მდივანმა მოსალოდნელი პრაღის სამიტის შესახებ განაცხადა, რომ იგი იქნება ახალი, ფართო დიაპაზონის მქონე ევროატლანტიკური გაერთიანების დასაწყისი, გაერთიანებისა, რომელსაც ექნება სურვილი და შესაძლებლობა ჩაერთოს ნებისმიერ ადგილას, როგორც ამას მისი უსაფრთხოების ინტერესები მოითხოვს. ტერიტორიულ ფარგლებზე დებატები გადაწყდა ერთხელ და სამუდამოდ.

ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ ნატოს გადარჩენა მისი გლობალური ხასიათის განვითარებასთანაც არის დაკავშირებული. გლობალური ამოცანები მოითხოვს გლობალურ უსაფრთხოებას და მაშასადამე გლობალურ ნატოს. მაშინ ევროპა აშშ-ის თანაბარი პარტნიორი იქნება დაბალანსებულ ალიანსში, რომელიც შესძლებს ახალ ამოცანებთან გამკლავებას ნებისმიერ დროს, ნებისმიერ ადგილას. სტროუ ტალბოტის პროგნოზის მიხედვით, გამოთქმა ,,ჩრდილო ატლანტიკური” სულ უფრო და უფრო არაადეკვატური იქნება, როდესაც გეოგრაფიული არეალი გაფართოვდება.

თუმცა ყველა არ უჭერს მხარს ნატოს ამგვარ განვითარებას. ევროპაში ზოგიერთი ტრადიციონალისტი არც თუ მოწადინებული იყო 2001 წლის სექტემბერში ავღანეთში ნატოს მეხუთე მუხლი გამოეყენებინა. მათ მიაჩნდათ, რომ ალიანსის ჯარები იმისთვის არსებობს, რომ დაიცვან ევროპა. აშშ-ში მრავალ კონსერვატორს მიაჩნია, რომ ნატო დაბრკოლებას წარმოადგენს ტერორიზმთან ბრძოლაში, მისი საზღვრები ევროპას არ უნდა სცილდებოდეს. მიუხედავად ალიანსის გადაწვეტილებისა, რომ მთავარი საფრთხე, რომელიც ალიანსის წინაშე დგას, გლობალური ხასიათისაა, გეგმა ნატოს შეთანხმების შეცვლის შესახებ არ არსებობს, რათა არ დაკარგონ ტრადიციოალისტების მხარდაჭერა.

ნატოს ტრადიციული როლი, როგორც კოლექტიური თავდაცვის ორგანიზაციისა, დასასრულს უახლოვდება. ნატოს ,,პარტნიორობა თანამშრომლობისათვის” პროგრამა თანდათან სამხედრო ინსტრუმენტი ხდება ალიანსის ხელში. ალან აისენბერგი მიიჩნევს, რომ ნატოს ხელახალი გამოცოცხლება შესაძლებელი იქნება, თუკი ალიანსი გახდება ქვეყანათა საგარეო პოლიტიკის პრეფერენციების განხილვის ფორუმი. ადგილი აქვს ნატოს ალიანსიდან ,,მენიუდ” გარდაქმნას, საიდანაც აშშ-ს შეუძლია საგანგებო კოალიციის პარტნიორები შეარჩიოს.

ევროკავშირი-ნატო: შრომის დანაწევრება თუ გაორება?

კითხვა თუ რამდენად დამოუკიდებელი უნდა იყვნენ ევროპელები უსაფრთხოების მხრივ, წამოიჭრა 1999 წლის ვაშინგტონის სამიტზე. სამიტის კომუნიკაციაში აღნიშნულ იქნა, რომ ევროკავშირს უნდა მიენიჭოს ავტონომიური ქმედების უფლება. ასე რომ მას შეუძლია გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღება და სამხედრო ქმედების განხორციელება, როდესაც მთლიანი ალიანსი არ არის ჩართული. ევროპელებმა (ევროკავშირის წევრმა ქვეყნებმა და სხვა მოკავშირეებმა) უნდა გააძლიერონ თავიანთი თავდაცვის შესაძლებლობები, განსაკუთრებით ახალი მისიებისათვის, და თავიდან აიცილონ შრომის ტყუილი გაორება. ვაშინგტონის სამიტზე მიღებულ იქნა თავდაცვის შესაძლებლობების ინიციატივა, რომელიც შესაძლებლობების გაუმჯობესებასა და ალიანსის მომავალი მრავალეროვნული ოპერაციების ეფექტურობას უზრუნველყოფს. ეს ეხება (საკითხებს, რომლებიც მე-5 მუხლს არ ექვემდებარება) კრიზისის დროს საპასუხო ქმედებებს, რომელიც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს ალიანსის ძალებს შორის და აგრეთვე საჭიროების შემთხვევაში ალიანსისა და პარტნიორ ძალებს შორის ინტეროპერატიულობას. ამ დოკუმენტის მიხედვით, ევროპის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის იდენტურობა უნდა განვითარდეს ნატოს ფარგლებში. ეს შეიძლება მივიჩნიოთ ევროკავშირსა და ნატოს შორის მისიებისა და აღჭურვილობის გაორების თავიდან აცილების მცდელობად.

ნატოსა და ევროპის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის ფუნქციებსა და ქმედებებს შორის გადაფარვა და გაორება არაეფექტური და ზედმეტი ხარჯის მომტანი იქნება. თუკი ევროპის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის იდენტურობის განვითარება ვერ მოხერხდა ნატოს ფარგლებში და იგი განვითარდება დამოუკიდებლად, გარკვეული შრომის დანაწილება და როლების განსაზღვრა შესაძლებელს გახდის შრომის გაორების თავიდან აცილებას. ერთ-ერთი მაგალითი, სადაც შეიძლება მოხდეს ამგვარი გაორება, გახლავთ ევროკავშირის გეგმა გალილეო-30 სატელიტებისაგან შემდგარი ქსელი, რაც ამერიკული ,,global positioning system“-ის ერთგვარ გაორებას წარმოადგენს.

ავღანეთის ომმა ნათლად დაგვანახა ის დიდი და მზარდი შეუსაბამობა სამხედრო შესაძლებლობების მხრივ ნატოს მთავარ წევრ (აშშ) და ევროკავშირის წევრ ქვეყანათა შორის. ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ევროპელებმა მოახდინონ ამერიკული შესაძლებლობების კოპირება. ევროპელები უფრო სამშვიდობო და ჰუმანიტარული ქმედებებისათვის არიან შესაფერისი. როგორც რობერტსონმა აღნიშნა, ევროპელები უნდა ჩაერთონ უფრო ნაკლებადსერიოზულ ევროპულ პრობლემებში და თავი გაართვან მცირე მასშტაბების კრიზისებს, ნატო კი უფრო დიდი მასშტაბის საქმიანობას ითავებს.

ტერორიზმთან ბრძოლა არ არის მხოლოდ სამხედრო ბრძოლა. ევროპას შეუძლია უფრო დიდი წვლილი შეიტანოს უსაფრთხოების თავისებური გაგების წყალობით, რომელიც კონფლიქტების მოგვარებას, პოლიტიკურ მმართველობასა და ეკონომიკური და სოციალური ფაქტორებისადმი მისეულ დამოკიდებულებას ემყარება. მაგალითად, კრიზისულ სიტუაციებში ინტერპოლის გამოყენებამ-როგორც ამას ევროკავშირი აპირებს ბოსნია-ჰერცეგოვინაში, ან სამოქალაქო და სამართლებრივი რეჟიმის კოლაფსის თავიდან აცილებამ, შეიძლება გადამწყვეტი მნიშვნელობა იქონიოს.

სავსებით შესაძლებელია ნატო-ევროკავშირის ერთობლივი მართვის სტრუქტურის შექმნა, რომელიც ექსკლუზიურად კრიზისის მენეჯმენტის ოპერაციებისათვის იქნება განკუთვნილი. ის უზრუნველყოფს ახალი მისიებისათვის აუცილებელ ინფრასტრუქტურასა და გამოცდილებას. სარდლობა დაეკისრება ან ამერიკელს ან ევროპელს ოპერაციის ხასიათის გათვალისწინებით. თუმცა საერთო საწვრთნელი პროგრამები უფრო ფართო არეებსაც უნდა მოიცავდეს, როგორიცაა ერთობლივი თავდაცვის დაგეგმვა, პროცედურები და სტრატეგიული კონცეფციები. კონსულტაციასა და თანამშრომლობას ადგილი ექნება ისეთ საკვანძო სფეროებში, როგორიცაა მიზნების შემუშავება, რიგითი კრიზისის მენეჯმენტი და სამხედრო დაგეგმვა. ზოგიერთი მიიჩნევს, რომ საერთო ევროპული დაზვერვის, მართვის, კონტროლის, კომუნიკაციის და გამოთვლის შესაძლებლობების შექმნა უზრუნველყოფს ევროკავშირს, ECAP-ს და ნატოს PCC პროცესების თანხვედრას.

როგორც კი კრიზისი იჩენს თავს და ნატო და ევროკავშირი დაიწყებენ მონიტორინგს, ორი ორგანიზაცია გაუზიარებს ერთმანეთს დაზვერვის შედეგად მოპოვებულ ინფორამციას და ამცნობენ ერთურთს შიდა განზრახვების შესახებ ინტენსიური კონსულტაციების გზით. თუკი გადაწყდება, რომ ევროკავშირი და არა ნატო უნდა ჩაერთოს ოპერაციაში, ევროკავშირს შეუძლია გამოიყენოს ნატოს აქტივები და შესაძლებლობები, ან დაიწყოს ოპერაციის განხორციელება მათ გარეშე. თანამშრომლობაც და შრომის გაორებაც შესაძლებელია მოხდეს მხოლოდ კრიზისის მენეჯმენტის არეში (არა მეხუთე მუხლის), რადგან ევროკავშირი არ აპირებს იმგვარი შესაძლებლობების განვითარებას, რომელიც მეხუთე მუხლით გათვალისწინებული შემთხვევებისთვისაა და ნატოს კოლექტიური თავდაცვა უკვე აღარ წარმოადგენს პრიორიტეტს.

ევროპა

ალექსანდრე ჯიშკარიანი
საერთაშორისო ურთიერთობების სტუდენტი ივ. ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

ევროკავშირის გაფართოება, ევროპული სახელმწიფოების საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის ჩამოყალიბება მეტად აქტუალური საკითხებია, რომლებიც არამარტო ევროპაში აღელვებთ. ამ პროცესებზე დიდად არის დამოკიდებული მომავალი მსოფლიოს ბედიც. გთავაზობთ ესპანეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის, ანა პალასიოს უაღრესად საინტერესო წერილს, რომელიც The Brown Journal of World Affairs-ში გამოქვეყნდა და ზემოაღნიშნულ პრობლემებს ეხება.

კატასტროფა განისაზღვრება, როგორც სტაბილურობის დაკარგვა დინამიკურ სისტემაში. ეს ცნება, რომელიც ფიზიკიდან მომდინარეობს, შეიძლება გამოვიყენოთ ბერლინის კედლის დანგრევის შემდგომი საერთაშორისო ურთიერთობების აღსანიშნავად. სისტემის შიდა დინამიკამ შესაძლოა გამოიწვიოს წონასწორობის აღდგენა ან სტაბილურობა, მაგრამ უზარმაზარი მოვლენის შემდეგ - ამ შემთხვევაში, ერთ-ერთი ბლოკის გაქრობა ბიპოლარულ სტრუქტურაში - ჩვეულებრივ დგება ქაოსის პერიოდი. აი ასეთ დროში გვიწევს ჩვენ ცხოვრება, დროში, როდესაც მიმდინარეობს მსოფლიოს ტრანსფორმაცია, დიდია გაურკვევლობა, მაგრამ ადამიანებს კვლავაც აქვთ იმედები.

ჩვენ ამ სიტუაციას ,,გლობალიზაცია” ვუწოდეთ. მაგრამ ეს ტერმინი არ გვაძლევს სრულყოფილ წარმოდგენას ზოგადი თეორიის შესახებ, რომლითაც შესაძლებელი იქნებოდა ერთიანობისა და თანმიმდევრულობის მინიჭება იმ პროცესებისათვის, რომლებიც მსოფლიოს ცვლიან და უზარმაზარი გავლენა აქვთ ადამიანთა ყოველდღიურ ცხოვრებაზე. ერთი რამ აშკარაა: საერთაშორისო ურთიერთობების ამგვარი მოდელის განმსაზღვრელი მახასიათებელი არის მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონებისა და ქვეყნების ურთიერთდამოკიდებულება. დისტანცია, მანძილი წაიშალა, გაქრა. ტექნოლოგიური, კულტურული და სხვა საშუალებები ხელმისაწვდომი გახდა მსოფლიოს ნებისმიერი კუთხიდან. მაგრამ ამასთანავე ისინი ადვილად გამოიყენება ტერორისტების, ორგანიზებული დანაშაულის წევრების, ნარკობარონებისა და სხვა დამნაშავეების მიერ.

,,ახლადჩამოყალიბებული” მსოფლიოს საფრთხე და მუქარა აშკარაა. ეს ნათლად წარმოჩინდა ნიუ-იორკსა და ვაშინგტონში 11 სექტემბერს განხორციელებული საშინელი ტერაქტების შემდეგ. ტერორისტები კარგად სარგებლობენ დასავლური საზოგადოების თავისუფლებით, ახალი შესაძლებლობებით, რომლებსაც ინფორმაციული ტექნოლოგიები გვთავაზობენ, ასევე გლობალური მოძრაობის მზარდი თავისუფლებით. საერთაშორისო საზოგადოება უნდა გაერთიანდეს ტერორიზმის წინაღმდეგ ბრძოლისათვის; ეს გლობალური მუქარაა, რომელიც თითოეულ ჩვენგანს უქმნის საფრთხეს. საერთაშორისო ურთიერთობების ახალი მოდელი იმედის ქონის უფლებასაც გვაძლევს. ურთიერთდამოკიდებულების გააზრება კიდევ ერთხელ ადასტურებს მოსაზრებას, რომ მშვიდობა, უსაფრთხოება, თავისუფლება და კეთილდღეობა არ არის თვითკმარი ცნებები. ეს იდეები არ შეიძლება არსებობდნენ ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად.

21-ე საუკუნის უდიდესი გამოწვევა იქნება საერთაშორისო ურთიერთობების სტრუქტურირება დემოკრატიული გზით. უკვე ითქვა, რომ დემოკრატია რეალპოლიტიკ-ის (realpolitik) ახალი ფორმაა, რადგან მხოლოდ ამ სისტემას ძალუძს გრძელვადიან პერიოდში ჩვენი ფასეულობების დაცვა. საერთაშორისო ურთიერთობებში კანონის უზენაესობის ეპოქა დაიწყო. გაერო საერთაშორისო საზოგადოების პოლიტიკური და ნორმატიული ლეგიტიმაციის ადგილსამყოფელია. გაეროს როლი აშკარაა საერთაშორისო ურთიერთობებში მშიდობის დამყარების საქმეში, რადგანაც მას ძალუძს თავს მოახვიოს ქვეყნებს სახელმწიფოთა გაერთიანების მიერ მიღებული გადაწყვეტილებები. ესპანეთი მზადაა და სურს მონაწილეობა მიიღოს იმ პროცესებში, რომლებიც ჩვენს მომავალს განაპირობებს. ამას ადასტურებს ესპანეთის არჩევა არამუდმივი წევრის სტატუსით გაეროს უშიშროების საბჭოში.

ესპანეთი საერთაშორისო არენაზე არ მოქმედებს იზოლირებულად. დიდი ძალისხმევაა საჭირო, რათა ეფექტურად შევუწყოთ ხელი მსოფლიოს სტაბილურობას და უსაფრთხოებას. დიდ ძალისხმევას მოითხოვს ასევე ისეთი ფასეულობების გავრცელება და განმტკიცება, როგორიცაა თავისუფლება, დემოკრატია და ადამიანთა უფლებები. ასე რომ, ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოები მოქმედებენ ერთობლივად საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკის (სსუპ) ფარგლებში. ამ პოლიტიკის ფარგლებში თავდაცვა და უსაფრთხოება ცენტრალურ ადგილს იკავებს, რაც საშუალებას უქმნის ევროკავშირს ეფექტურად და საერთო ძალისხმევით უპასუხოს ახალ გამოწვევებს, საფრთხეებს და ასევე გადაწყვიტოს კრიზისული სიტუაციები. ასეთი მისიები უნდა განხორციელდეს ნატო-სთან კოორდინაციით. სტრატეგიული პარტნიორობა ნატო-სა და ევროკავშირს შორის ჩვენი ზიარი ფასეულობების მთავარი დამცველი გარანტი არის და უნდა დარჩეს.

სწორედ ზემოაღნიშნულ საკითხებს ეძღვნება წინამდებარე სტატია. სსუპ დახასიათება შეუძლებელია ორი მიმდინარე პროცესის აღნიშვნის გარეშე, რომელიც ევროკავშირის ფარგლებში მიმდინარეობს და მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს მის მომავალს: კონვენცია ევროპის მომავლისათვის (Convention on the Future of Europe) და ევრო- გაერთიანების გაფართოება.

ევროკავშირი გადამწყვეტ ეტაპზეა

ევროგაერთიანება¹ ,,არსებული პროექტია”, ცოცხალი ორგანიზმი, რომელიც რეაგირებს ყოველდღიურ საკითხებსა და საშუალო ან გრძელვადიან გამოწვევებზე, რომლებსაც საერთაშორისო დღის წესრიგი გვთავაზობს. დიდი ყურადღება ეთმობა ე.წ. კონვენციას ევროპის მომავლისათვის, რომელიც შეიძლება განისაზღვროს როგორც ევროკავშირის კონსტიტუცია. ამ დოკუმენტს, რომლის საბოლოო ვარიანტზე ჯერ კიდევ მუშაობენ, ისეთივე სტრუქტურა და შინაარსი ექნება, როგორც ტრადიციულ კონსტიტუციას, მას თან დაერთვება უფლებათა დეკლარაცია და ძირითადი წესების პაკეტი, რომელიც ნათლად განსაზღვრავს მთავარი ინსტიტუტების როლსა და ფუნქციას. კონსტიტუციის ტექსტი ევროპელ მოქალაქეებს საშულებას მისცემს უფრო კარგად გაიგონ რა არის ევროკავშირი, როგორ მოქმედებს იგი და რა შეუძლია მას გააკეთოს მათთვის. ტექსტი ასევე განამტკიცებს უკვე არსებულ კუთვნილების გრძნობას.

საგარეო პოლიტიკის თვალსაზრისით, ახლო მეზობლებთან მიმართებაში, ევროგაერთიანების საქმიანობის მამოძრავებელი ძალა არის ევროკავშირის გაფართოება. მისი მნიშვნელობა მომდინარეობს იმ გავლენიდან, რომელიც ევროგაერთიანების გაფართოებას ექნება ევროკავშირის ფორმაზე. ამასთანავე პრინციპიდან, რომლის მეშვეობითაც უნდა განხორციელდეს გაფართოება. 2004 წლის შემდეგ ევროკავშირის წევრების რაოდენობა 15-დან 25-მდე გაიზრდება, ხოლო მოსახლეობა - 375 მლნ-დან 480 მლნ-მდე. ამგვარი გაფართოების პროცესი მოიცავს სერიოზულ ინსტიტუციურ ცვლილებებს კავშირის გადაწყვეტილების მიღების პროცესში. ამასთანავე, ერთსულოვნების უზარმაზარ ძალისხმევას, იმის გათვალისწინებით, რომ საშუალო შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე 10 ახალ წევრ სახელმწიფოში ახლანდელი გაერთიანების მოსახლეობის მხოლოდ 39%-ია.

გაფართოება პრაქტიკული ხორცშესხმაა ევროკავშირის პროექტისა, რომლის მიხედვითაც ევროკავშირი არის დემოკრატიული, თავისუფალი და კეთილდღეობის გაერთიანება. ჩვენ გვჯერა, რომ ეს ფასეულობები შეიძლება სტაბილურად განვითარდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მეზობელი სახელმწიფოები ჩართული იქნებიან გაფართოების მიმდინარე პროცესში. თუმცა 10 სახელმწიფოს გაწევრიანება არ იქნება გაფართოების პროცესის დასასრული. ბულგარეთი და რუმინეთი - ასევე თურქეთი, თავისი განსაკუთრებულობით - ევროკავშირში გასაწევრიანე-ბელ ქვეყანათა რიგში დგანან, რითაც მომავალში მნიშვნელოვნად განმტკიცდება ევროკავშირის ხმელთაშუაზღვიური კომპონენტი.

თურქეთის შემთხვევა განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს, რადგან ეს ევროპის არსის იმგვარ გაგებას გვთავაზობს, რომლის მიღწევასაც ჩვენ ვცდილობთ. ევროპა არ არის მხოლოდ გეოგრაფიული სივრცე. იგი დაფუძნებულია ისეთ ფასეულობებზე, როგორიცაა დემოკრატია, კანონის უზენაესობა, ადამიანთა უფლებების დაცვა, ამასთანავე ხდება პოლიტიკისა და რელიგიის ერთმანეთისაგან გამიჯვნა. ეს ფასეულობები არ მომდინარეობენ ცალკეული რელიგიიდან თუ კულტურიდან, არამედ კანონისა და მოქალაქეობის გაზიარებული ხედვიდან. თურქეთი, აშკარა მუსლიმური უმრავლესობით, ცოცხალი მაგალითია ზემოაღნიშნული ფასეულობების უნივერსალობისა, ჩვენი მხრიდან ამის აღიარება ზედმიწევნით განსაზღვრავდა ევროპის ჩვენეულ ცნებას და, ამასთანავე, მიდგომას სხვა კულტურებისა და ცივილიზაციებისადმი.

ახლა მე მინდა მოკლედ შევეხო ევროკავშირის ურთიერთობებს ხმელთაშუაზღვის რეგიონთან. გიბრალტარის სრუტით, მხოლოდ 14 კმ აცალკევებს ერთმანეთს ხმელთაშუა ზღვის ორ სანაპიროს. ეს მოკლე მანძილი ზღვარს ავლებს პოლიტიკურად, ეკონომიკურად და სოციალურად მეტად განსხვავებულ ორ უზარმაზარ რეგიონს შორის: ჩრდილოეთ რეგიონში (ევროპა) წლიური საშუალო შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე დაახლოებით 20,000$-ია, როცა იგივე მაჩვენებელი სამხრეთ რეგიონში (აფრიკა) მხოლოდ 1,500$-ს აღწევს. ეს განსხვავება შეიძლება შევადაროთ ჩრდილოეთ და სამხრეთ კორეას შორის არსებულ სხვაობას. ევროკავშირს არ აქვს უფლება ზურგი შეაქციოს ამ ვითარებას. მან უნდა შექმნას და განახორციელოს აქტიური და თანმიმდევრული პოლიტიკა ხმელთაშუა ზღვის სამხრეთით მდებარე რეგიონის განვითარებისათვის.

საერთო საგარეო და უსაფრთხოების პოლიტიკა (სსუპ)

სსუპ-ის ისტორიის ბოლო პერიოდში ჩვენ უნდა აგვერჩია ან ,,ს” (საერთო) ან ,,პ” (პოლიტიკა), თუ კონსენსუსი საშუალებას მოგვცემს მივაღწიოთ საერთო გადაწყვეტილებას, შედეგი ნაკლებად იქნება რეალური და ეფექტური პოლიტიკა, მაგრამ თუ ჩვენ გვსურს რეალური პოლიტიკა, ნაკლებსავარაუდოა, რომ იგი საერთო იყოს. ევროკავშირის საგარეო ურთიერთობათა კომისარმა, ქრის პატენმა ერთხელ თქვა კიდეც, რომ სსუპ-ის შედარება შეიძლება არაკონსტრუქციულ წინადადებასთან - ბევრი ზედსართავი სახელით და არცერთი ზმნით. მართალია, ჩვენ პოლიტიკა ხშირად იყო გონივრული, აზრიანი და თვითდაჯერებული, მაგრამ არასდროს ყოფილა აღმსრულებელი.

ჩვენ კარგად ვიცით ამგვარი შეხედულების შესახებ, მაგრამ, როგორც ესპანელმა ფილოსოფოსმა ხოსე ორტეგა ი გასეტმა ერთხელ თქვა, ადამიანის სიმდიდრე მისივე შეცდომებია. ჩვენი ნაკლოვანებების დიაგნოზირება აუცილებელი ნაბიჯია მათი გადაწყვეტისათვის. ჩვენ მუხლჩაუხრელად ვმუშაობთ, რათა მივაღწიოთ უფრო მოქნილ, თანმიმდევრულ და შედეგიან საერთო საგარეო პოლიტიკას. ყოველ შემთხვევაში, ისინი ვინც აცხადებენ, რომ სსუპ-ის დამოკიდებულებები უბრალოდ რეაქტიულია, თუნდაც პასიური, ივიწყებენ, რომ 15 (მალე 25) წევრი სახელმწიფოს საგარეო პოლიტიკის კოორდინირება და ერთობლივი განხორციელება არ არის იოლი საქმე. ისინი ასევე ივიწყებენ, რომ მიუხედავად სირთულეებისა, სსუპ ნელ-ნელა, მაგრამ დამაჯერებლად ვითარდება.

უფრო მოქნილი საგარეო პოლიტიკის მისაღწევად, ჩვენ უნდა შევქმნათ ჰარმონიზებული სისტემები, რომლებიც განამტკიცებენ ზიარ ფასეულობებს და ინტერესების დაცვის მექანიზმებს ისე, რომ თითოეული წევრი სახელმწიფო სსუპ-ს განიხილავდეს, როგორც საკუთარ საგარეო პოლიტიკას, როგორც გადაწყვეტილებებისა და ქმედებების საერთო საკუთრებას. კონსენსუსის ჩანაცვლება კვალიფიციური უმრავლესობით ძირითად როლს შეასრულებს ამ კონტექსტში.

ევროკავშირმა ეფექტურად უნდა გამოიყენოს ის ინსტრუმენტები, რომლებიც უკვე არსებობს და გამოყენებადია. პრეზიდენტობის არსებულმა სისტემამ ადგილი უნდა დაუთმოს უფრო მოსახერხებელ და მოქნილ მექანიზმებს, რომლებიც შეესაბამებიან საერთაშორისო ურთიერთობებსა და ღია, გლობალიზებული მსოფლიოს სირთულეებს. საგარეო ურთიერთობათა კომისრისა და სსუპ-ის მაღალი წარმომადგენლების როლი უნდა გადაიხედოს. ამ ცვლილებების განხორციელების შემთხვევაში, ინსტიტუციური ბალანსი შენარჩუნდება.

სსუპ ახლო აღმოსავლეთში

ახლო აღმოსავლეთი სსუპ დაინტერესების ერთ-ერთი სფეროა. იქ არსებული მტკივნეული სიტუაცია არამარტო ემუქრება სტაბილურობას ხმელთაშუა ზღვის რეგიონში, არამედ კითხვის ნიშნის ქვეშ სვამს იმ ფასეულობებს, რომელზე დაფუძნებით ევროკავშირი თავისი გლობალური როლის განსაზღვრას აპირებს.

ევროკავშირის წევრები მიიჩნევენ, რომ სამხედრო გზით კონფლიქტის გადაწყვეტა შეუძლებელია და მიუღებელიც. ჩვენ ოთხი ძირითადი მიმართულებით ვმუშაობთ. პირველი, ჩვენ ვმუშაობთ საერთო იდეებისა და პრინციპების განსაზღვრისათვის. რაც გულისხმობს საფუძვლის მომზადებას ნებისმიერ საკითხზე დისკუსიისათვის. პოლიტიკური გადაწყვეტა ამ საკითხისა მიზნად ისახავს დემოკრატიული და დამოუკიდებელი პალესტინის სახელმწიფოს შექმნას, რაც წერტილს დაუსვამს 1967 წლის ოკუპაციის თემას. ამასთანავე, შესაძლებლობას აძლევს ისრაელს იცხოვროს უსაფრთხო საზღვრებს შიგნით, რაც ასევე გარანტირებული იქნება საერთაშორისო საზოგადოების, განსაკუთრებით არაბული ქვეყნების მიერ. მეორე, ჩვენ გავაორმაგედ ძალისხმევა, რათა გავაკონტროლოთ ძალადობის ესკალაცია. ამ თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია სსუპ მაღალი წარმომადგენლის, ხავიერ სოლანასა და ევროკავშირის საგანგებო დესპანის, მიგეკ მორატინოსის კონფლიქტის ზონაში ყოფნა. მოქმედებათა მესამე ხაზი მოწოდებულია კვარტეტის (Quartet) შესაქმნელად, რომელშიც შევლენ ევროკავშირი, აშშ, რუსეთი და გაერო. ეს ახლა ყველაზე ეფექტური, აქტიური დიპლომატიური ინსტრუმენტია, რომელიც რეალურად იღვწის რეგიონში მშვიდობის დასამყარებლად. ბოლო, მაგრამ არა უკანასკნელი - ჩამოყალიბდა ,,გზის რუქა”, როგორც პრაქტიკული და პოლიტიკური გზამკვლევი მოლაპარაკებებში მიზნების მისაღწევად. ნიშანდობლივია, რომ ,,გზის რუქა” გულისხმობს პალესტინის სახელმწიფოს შექმნას 2005 წლისათვის.

მაშინ, როცა რეგიონი შერყეულია ტერორისტული თავდასხმებით, სადაც აგრესია და ძალადობა კვლავაც ძლიერია, ევროპელები დიდ ძალისხმევას ანდომებენ კონფლიქტის მოლაპარაკებების მეშვეობით მშვიდობიანი გადაწყვეტის ძიებას აუხდენელი ოცნებების მიწაზე.

ევროპის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკა (ეუთპ)

ევროპის თავდაცვითი განზომილება ძირითადია სსუპ-ის განხორციელების დროს. თუ ჩვენ გვინდა მნიშვნელოვანი აქტორი ვიყოთ საერთაშორისო არენაზე, შევასრულოთ აღებული ვალდებულებები, განვამტკიცოთ ჩვენი ფასეულობები და დავიცვათ ჩვენი ინტერესები, უნდა განვსაზღვროთ საშუალებები, რითაც ამ მიზნების ხორცშესხმას ვაპირებთ.

ევროკავშირი თანდათან ავითარებს ევროპის უსაფრთხოებისა და თავდაცვის პოლიტიკას, როგორც სსუპ-ს ინტეგრალურ ნაწილს. 2002 წლის პირველ ნახევარში, ევროკავშირში ესპანეთის პრეზიდენტობის დროს, გაერთიანებამ მიზნად დაისახა პრაგმატული, თუმცა ნამდვილად ამბიციური გეგმის შესრულება: ახალი ინიციატივების წამოყენების ნაცვლად, ევროკავშირის სამხედრო და სამოქალაქო შესაძლებლობების სრული განვითარება, რათა დემონსტრირება მოეხდინა ევროკავშირის ოპერაციული შესაძლებლობებისა. ეუთპ-ის ბაზისური სტრუქტურები და კონცეფციები წინა წლებში განვითარდა, ასევე ადრევე ჩამოყალიბდა სამხედრო საშუალებების კატალოგი, რომლითაც ევროკავშირი კრიზისის მოგვარების ოპერაციებს ახორციელებდა. ევრო საბჭომ ახალი ოპერაციული სტრუქტურების შესახებ 2001 წლის დეკემბერში ამცნო ქვეყანას. ჩვენი მიზანი იყო შეგვემოწმებინა რეალურად ,,მუშაობდნენ” თუ არა ისინი და ასრულებდნენ თუ არა კრიზისის გადაწყვეტის მთელ რიგ მისიებს, როგორც ეს განსაზღვრულია ,,ევროკავშირის ხელშეკრულების” (EU Treaty) შესაბამისად (ე.წ. ,,პეტერბუგის ოპერაციები”).

ეუთპ-ის მომავალი გეგმები

ეუთპ-ს განვითარება გადამწყვეტ ფაზაშია. მან თავისი ,,ფასეულობა” სამხედრო მოქმედებებში უნდა დაადასტუროს, რაც ძალიან რთული იყო მანამდე, სანამ ,,ბერლინი პლუს” (,,Berlin Plus”) პრობლემა (მისაწვდომობა ნატო-ს კოლექტიურ აქტივებთან და საშუალებები ევროკავშირის წინამძღოლობით ჩატარებული ოპერაციებისათვის) გადაუჭრელი რჩებოდა. იმავდროულად, საერთაშორისო უსაფრთხოების გააზრება სიღრმისეულად შეიცვალა, მიმდინარეობს ნატო-ს ტრანსფორმაცია, ხოლო ყურადღება, როგორც ჩანს, ,,პეტერბურგის” მსგავსი კრიზისული ოპერაციებიდან ინაცვლებს მსოფლიო მასშტაბით ახალი გლობალური მუქარების წინააღმდეგ ბრძოლაზე (მათ შორის, რასაკვირველია, ტერორიზმი).

ესპანეთი დარწმუნებულია, რომ ეფექტური ეუთპ სავსებით შესაძლებელია და ისე აუცილებელი, როგორც არასდროს. ეუთპ-ს ინსტრუმენტები ძირითადი მნიშვნელობისაა ევროკავშირის საზღვარგარეთ მართებული, შეთანხმებული, თანმიმდევრული და ეფექტური მოქმედებისათვის. გრძელდება რა განვითარება ევროგაერთიანების საერთო საგარეო პოლიტიკისა, ამასთან ერთად აუცილებლად იზრდება უსაფრთხოებისა და თავდაცვის განზომილების მნიშვნელობა. ეს რაციონალური შედეგია საფრანგეთ-ბრიტანეთის სენ-მალოს ინიციატივისა, რომელმაც გზა გაუხსნა ეუთპ 1998 წელს.

11 სექტემბრის შემდეგ ეუთპ სრულად დაიწყო მოქმედება. ეს ერთგვარი პასუხი იყო ტერორიზმის მუქარაზე. უფრო მეტიც, ესპანეთის თავმჯდომარეობის დროს ევროსაბჭომ აუცილებლად მიიჩნია სსუპ, ამსთანავე ეუთპ-ს ჩართვა ტერორიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში. სევილიაში ევროსაბჭოს წევრები შეთანხმდნენ გაეტარებინათ შემდეგი წესები: წესების გამკაცრება საერთო უსაფრთხოებისათვის, იმ სამხედრო საშუალებების განსაზღვრა, რომლებიც საჭირო იყო ევროკავშირის წინამძღოლობით კრიზისის გადამჭრელ ოპერაციებში ჩართული საჯარისო შენაერთების დასაცავად. ასევე მომზადდა მთელი რიგი მექანიზმებისა სამოქალაქო მოსახლეობის დასაცავად.

კონვენცია ევროპის მომავლისათვის, რომელიც ევროკავშირის თავდაცვით ასპექტებსაც ეხება, ასევე მიანიშნებს ეუთპ განმტკიცების აუცილებლობაზე. ზემოხსენებული კონვენცია თავის ოქმებში და პარაგრაფებში ასახავს საზოგადოების მოთხოვნას ევროკავშირის მხრიდან აქტიური მოქმედებისა უსაფრთხოების საერთო მუქარების წინააღმდეგ. უდავოა, რომ ,,პეტერბურგის მისიები” მომავალშიც გააგრძელებენ მთავარი როლის შესრულებას. მაგრამ ევროპის საზოგადოებრივი აზრი ვერ შეძლებს ეუთპ-ის ,,წაყრუების?” გაგებას ისეთი საფრთხის მიმართ, როგორიცაა ტერორიზმი და მასობრივი განადგურების იარაღი.

ევროკავშირი-ნატოს ურთიერთობები

თავიდანვე ეუთპ განვითარება დაფუძნებული იყო ორ ძირითად პრინციპზე: მას უნდა ,,შეევსო” ნატო, ამასთანავე უნდა შეენარჩუნებინა და განემტკიცებინა ტრანსატლანტიკური კავშირი. ესპანეთი მხარს უჭერს ნატო-ევროკავშირის თანამშრომლობას, რაც თავიდან აგვაცილებს არასასურველ მეტოქეობას და ძალისხმევის არააუცილებელ გაორმაგებას. ჩვენი რწმენით, პარტნიორობა ორ ორგანიზაციას შორის ძირითადი მნიშვნელობისაა კრიზისის მოგვარებისას, რასაც ნათლად გვიჩვენებს ბალკანეთის მაგალითი.

კრიზისულ სიტუაციებში, რომელშიც ალიანსი არ იქნება ჩართული, ევროკავშირი ოპერაციებს ჩაატარებს ნატო-სთან კონსულტაციების მეშვეობით.

ევროკავშირი არ შეეცდება შექმნას ახალი სამხედრო სტრუქტურები და ოპერაციული საშუალებები, რომლებიც ნატო-ს სისტემაში უკვე არსებობს. ევროკავშირის წევრთა უმრავლესობა იმავდროულად ნატო-ს წევრია (ის ქვეყნები, რომლებიც არ არიან გაწევრიანებული ტრანსატლანტიკურ ალიანსში, თანამშრომლობენ ნატო-ს ,,პარტნიორობა მშვიდობისათვის” ფარგლებში). ეს, თავისთავად, გულისხმობს სამხედრო დახმარებას ალიანსისათვის, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს აქტივები და საშუალებები, რომლებიც საჭიროა კომპლექსური ოპერაციებისათვის. ამგვარ თანამშრომლობას პოლიტიკური მნიშვნელობაც გააჩნია.

სწორედ ამ მიზეზის გამო ჩვენ უარი ვთქვით ,,ბერლინი პლუს” ხელშეკრულების დასრულების გადავადებაზე. ამგვარი მოქმედება დააზარალებდა არამარტო ეუთპ-ს, არამედ თვითონ ნატო-საც, ამასთანავე ხელს შეუშლიდა ეუთპ ეფექტური გზით განვითარებას. ამიტომ მე მივესალმები ,,ბერლინი პლუს” ხელშეკრულებას, რომელიც მიღწეულ იქნა ნატო-სა და ევროკავშირს შორის 2002 წლის დეკემბერში.

ნატო-ს პრაღის სამიტი

21-22 ნოემბერს ნატო-ს პრაღის სამიტმა ტრანსატლანტიკური კავშირის სიჯანსაღის დემონსტრირება მოახდინა. ნატო-ს გაფართოება და ტრანსფორმაცია, მისი ევროპულ საყრდენთან - ეუთპ -ერთად მიზნად ისახავს მოკავშირეების საერთო ძალისხმევის განმტკიცებას ატლანტიკის ორივე ნაპირზე, რათა მათ შესაფერისად უპასუხონ 21-ე საუკუნის გამოწვევებს.

სამიტის შედეგებმა ნათლად გვიჩვენეს ნატო-ს როლი უსაფრთხოების ახალ სისტემაში. ნატო რჩება მისი წევრების უსაფრთხოების გარანტად და ტრანსატლანტიკური კავშირის განსახიერებად. სწორედ ამ ორმა ელემენტმა განაპირობა ნატო-ს, როგორც ყველაზე წარმატებული კოლექტიური თავდაცვითი ორგანიზაციის შექმნა. ნატო-მ დიდი ყურადღება უნდა მიაქციოს ტერორიზმისა და მასობრივი განადგურების იარაღის მზარდ საფრთხეს. ტერორიზმი ყველაზე დიდი და პირდაპირი მუქარაა ჩვენი საზოგადოებისათვის. ჩვენი ფასეულობები, დემოკრატიული სისტემა, კანონის უზენაესობა მათი აგრესიის უპირველესი სამიზნეა. ამ კონტექსტში, გადაწყვეტილებებმა, რომლებიც მიღებულ იქნა პრაღის სამიტზე, საშუალებას მისცემს ნატო-ს ეფექტურად იმოქმედოს ამ საფრთხის წინააღმდეგ, სადაც და როცა ეს საჭირო იქნება.

პრაღის სამიტმა კიდევ ერთხელ გაუსვა ხაზი ნატო-სა და ევროკავშირის სტრატეგიულ პარტნიორობას. ისინი არ არიან მეტოქეები, არამედ მართლაც საჭირო პარტნიორები უსაფრთხოებისა და თავდაცვის სფეროში.

პრაღის სამიტზე აღინიშნა, რომ უსაფრთხოება ევროპაში მჭიდროდ არის დაკავშირებული ხმელთაშუა ზღვის რეგიონის უსაფრთხოებასა და სტაბილურობაზე, ეს რეალურად აისახა შემდეგ გადაწყვეტი-ლებაში: დაიწყება ,,ხმელთაშუაზღვიური დიალოგი” ნატო-ს ხელმძღვანე-ლობით. ამგვარი გადაწყვეტილება უსაფრთხოების კომპლექსური საკითხისადმი ალიანსის კოოპერაციული მიდგომის ინტეგრალური ნაწილია.

ნატო-ს პრაღის გადაწყვეტილებებმა გვიჩვენა ისეთი ალიანსის სურათი, რომელიც მზად არის იმოქმედოს ტრადიციული ,,დავალების” - კოლექტიური თავდაცვა - შესასრულებლად და, ამასთანავე, შეასრულოს ბოლო დროს აღებული პასუხისმგებლობა, როგორც კრიზისის გადამწყვეტმა ორგანიზაციამ. არსობრივად ნატო იგივე რჩება. ევროკავშირის მსგავსად, ნატო დაფუძნებულია დემოკრატიის, ადამიანის უფლებების და კანონის უზენაესობის საერთო ფასეულობებზე. ის, უპირველეს ყოვლისა, ფასეულობათა გაერთიანებაა - ფასეულობათა ალიანსი. ნატო-ს თავდაცვითი ასპექტები გულისხმობს არამარტო ატლანტიკის მოკავშირეების უსაფრთხოების დაცვას, არამედ ზემოაღნიშნული ფასეულობების დაცვასაც. ამგვარად, ნატო-ს კოლექტიური თავდაცვის შეთანხმება გულისხმობს არამარტო ტერიტორიის, არამედ ფასეულობებისა და თავისუფლების გავრცობას, რაც ასე ღირებულია ჩვენთვის.

დასკვნა

სსუპ - და ეუთპ, როგორც მისი ინტეგრალური ნაწილი - ერთ-ერთი დიდი გამოწვევაა, რომელთანაც ევროკავშირს მოუწევს შეჭიდება მომავალ რამდენიმე წელიწადში. პოლიტიკური და ტექნიკური დამაბრკოლებელი ფაქტორები, რომლებიც ხელს შეუშლიან ამ საკითხებზე შეთანხმების მიღწევას 15 წევრ სახელმწიფოს (მალე ეს რიცხვი 25-მდე გაიზრდება) შორის, დამაფიქრებელია. მაგრამ ევროპული ინტეგრაციის გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ აშკარად ,,მიუღწეველი მიზნების”, როგორიცაა საერთო ბაზარი ან ერთიანი ვალუტა, განხორციელება მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, როცა არსებობს მტკიცე პოლიტიკური ნება.

ევროპის პრობლემათა უმრავლესობის ტრადიციული გადაწყვეტა არის ,,უფრო მეტი ევროპა”. გაფართოების პროცესის მეშვეობით ევროკავშირი თავის გარშემო ქმნის თავისუფლების, დემოკრატიისა და კეთილდღეობის ფართო არეალს. სსუპ ინსტრუმენტია ამ მიზნის განხორციელებისათვის გლობალური მასშტაბით. 11 სექტემბრის შემდგომ გარემოში ამგვარი ფასეულობების პროექტირება და დაცვა ამბიციური საერთაშორისო მიზანია და იმავდროულად ყველაზე მოხერხებული ინსტრუმენტი იმგვარი მსოფლიოს ჩამოყალიბებისათვის, რომელშიც ჩვენ ყველამ ერთად უნდა ვიცხოვროთ.

ევროკავშირი და აშშ იზიარებენ საერთო ძალისხმევას ამ მიზნების მისაღწევად. მეოცე საუკუნეში ორი მსოფლიო ომისა და ცივი ომის შემდეგ, ტრანსატლანტიკური კავშირი ამტკიცებდა მიზნის მიღწევისაკენ საერთო სწრაფვას. საფრთხეები და მუქარა შეიცვალა, მაგრამ უკეთესი მომავლისათვის თანამშრომლობის სურვილი უცვლელი რჩება.

______________________

1. ევროგაერთიანება, ამ შემთხვევაში, გამოიყენება ევროკავშირის სინონიმური მნიშვნელობით

რეგიონი

ტანია კრავეცი
უკრაინის ეკონომიკის სამინისტრო ევროკავშირთან ინტეგრაციის საკითხებში, რეგიონული განვითარების ნორმატიულ-სამართლებრივი უზრუნველყოფის განყოფილების უფროსი

რეგიონული პრობლემები ქვეყნების უმრავლესობის განვითარებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ, კერძოდ კი მნიშვნელოვანი ეკონომიკური, პოლიტიკური და სოციალური ცვლილებების სხვადასხვა ეტაპებზე.

ევროკავშირი რეგიონული პრობლემების მოგვარების მრავალ მაგალითს იძლევა, რომელიც უკრაინისთვისაც აქტუალურია. ეს გახლავთ შრომის ტერიტორიული დანაწილებისა და რეგიონებს შორის თანამშრომლობის ცვლილებების პროცესები, ძველი სამრეწველო და აგრარული რეგიონების რესტრუქტურიზაცია, ქალაქების განვითარების რეგულირება, ინფრასტრუქტურის მოდერნიზაცია, ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუმჯობესება და მრავალი სხვა. რეგიონული პრობლემების მოგვარების მაგალითები ევროკავშირის წევრ სახელმწიფოებში ყოველთვის მისაბაძი არ გახლავთ, მაგრამ ყველა შემთხევვაში ისინი მოიცავენ ახალი პრაქტიკისათვის სასარგებლო ცოდნას.

1950-იან წლებში ევროკავშირის შექმნა XX საუკუნის ეკონომიკური, პოლიტიკური და სოციალური გეორგაფიის ერთ-ერთ არსებით და უმნიშვნელოვანეს მოვლენად იქცა. ევროკავშირის თანმიმდევრულმა გაფართოებამ ამ გაერთიანების მზარდი შიდა კომპლექსურობა განაპირობა.

ევროპის რეგიონული პოლიტიკის უმთავრესი მიზანი ეკონომიკური და სოციალური ინტეგრცაიის გაძლიერება გახლავთ, კერძოდ კი სხვადასხვა რეგიონს შორის დისპროპორციისა და იმ რეგიონების ჩამორჩენილობის დაძლევა, რომლებიც ნაკლებად სახარბიელო ეკონომიკურ პირობებში იმყოფებიან.

ევროკავშირის ყველა წევრი სახელმწიფო აპრიორი შეუძლებლად მიიჩნევს ინტეგრაციას კავშირის ფარგლებში მნიშვნელოვანი რეგიონული სოციალურ-ეკონომიკური დისპროპორციების არსებობის პირობებში. სადღეისოდ ევროკავშირის რეგიონებს შორის შეინიშნება არსებითი ეკონომიკური და სოციალური განსხვავებები, განსაკუთრებით კი ერთ სულ მოსახლეზე შემოსავლის სიდიდისა და დასაქმებულობის მაჩვენებლებში. აღსანიშნავია, აგრეთვე, შრომის მწარმოებლურობის დონეებს შორის დიდი განსხვავებები მეურნეობის ცალკეული ნაციონალური სისტემების ფარგლებში.

საერთოდ, ეკონომიკურად განვითარებული ცენტრალური რეგიონები გაცილებით სასარგებლო მდგომარეობაში იმყოფებიან პერიფრეიულ რეგიონებთან შედარებით. იმავდროულად, ეკონომიკურად სუსტი ტერიტორიები დამატებით დანაკლისს განიცდიან მოსახლეობის ეკონომიკურად აქტიური ჯგუფების გადინებით უფრო ,,მიმზიდველ” რეგიონებში, რაც უფრო მაღალი შემოსავლის დონით არის განპირობებული. ეს უარყოფითი ფაქტორი მხოლოდ და მხოლოდ აღრმავებს ჩამორჩენილობას. ცენტრსა და პერიფერიებს შორის დამოკიდებულების პრობლემები შინიშნება ასევე სახსრების განაწილების შეუსაბამობაში იმ ტერიოტრიებს შორის, რომლებიც ევროკავშირის რეგიონული პოლიტიკის ფარგლებში იღებენ ფინანსურ დახმარებას.

ევროკავშირის გაფართოების დროს მნიშვნელოვნად გაიზარდა მოსახლეობის შემოსავლის დონეების სხვაობა ევროკავშირის წევრ-სახელწმფიოებში. ასე მაგალითად, აღმოსავლეთ გერმანია იქცა უკიდურესად მწვავე ეკონომიკურ-სტრუქტურული პრობლემების მქონე რეგიონად. ჩამორჩენლობის მაღალი დონის მქონე რეგიონებს მიეკუთვნებიან აგრეთვე საბერძნეთი, პორტუგალია, ესპანეთის დიდი ნაწილი, სამხრეთ იტალია და სარდინია, ირლანდია, ჩრდილოეთ ირლანდია, კორსიკა და საფრანგეთის ზღვიზიქითა ტერიტორიები.

თანამეგობრობა იძულებულია დაძლიოს კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი პრობლემა: ბოლო დრომდე შეძლებული რეგიონები მოითხოვენ რესტრუქტურიზაციას და იძულებით თანდათანობით შემცირებას მრეწველობის იმ დარგებისა, რომლებიც დაცემის სტადიაზე იმყოფებიან. კერძოდ, ეს გახლავთ, სამთო-სამრეწველო, ფოლადსადნობი, გემთსამშენებლო და საფეიქრო მრეწველობის დარგები. ამის საპირისპიროდ, ავსტრიაში, შვედეთსა და ფინეთში, რომლებიც არცთუ დიდი ხნის გახდნენ ევროკავშირის წევრები, რეგიონების ეკონომიკურ დაცემასთან დაკავშირებული პრობლემები მხოლოდ ეპიზოდურად თუ იჩნეს ხოლმე თავს.

ევროკავშირის რეგიონული პოლიტიკის სისტემის ანალიზის შედეგად, შესაძლებელია გამოვყოთ მისი ორი უმთავრესი მიმართულება: (1) პრობლემური ტერიტორიების განვითრების სტიმულირებისათვის უშუალო ფინანსური დახმარების გამოყოფა და (2) ევროკავშირის ცალკეული წევრი-სახელმწიფოების რეგიონული პოლიტიკის კოორდინაცია და კონტროლი (გადაწყვეტილებების გაუქმებისა და შეცვლის უფლებით).

თანამეგორბობის რეგიონების გამიჯვნა ადმინისტრაციული საზღვრების საფუძველზე ხორციელდება. ამგვარი ინსტიტუციური გამიჯვნის მნიშვნელოვანი არგუმენტი გახლავთ ის გარემოება, რომ რეგიონული პოლიტიკის ფარგლებში სხვადასხვა ღონისძიებების რეალიზაცია ეკისრება ეროვნულ და რეგიონულ იურიდიულ პირებს. ამასთან ერთად, რეგიონების მიხედვით სტატისტიკური მონაცემების შეგროვება ხორციელდება უმთავრესად ადმინისტრაციული რეგიონების ჭრილში, მაშინ, როდესაც რეგიონების გამიჯვნასთან დაკავშირებით, სხვა კონცეფციების ფარგლებში, თანამეგორბობის მთლიანი მონაცემები არ არსებობს.

თანამეგობრობის ფარგლებში რეგიონების განსაზღვრის საფუძველს წარმოადგენს ტერიტორიული ერთეულების სტატისტიკური ნომენკლატურა (NUTS), რომელიც შეთანხმებულია ევროპის საზოგადოების (ევროსტატის) სტატისტიკურ უწყებასა და ევროკავშირის წევრ-სახელმწიფოებს შორის. ეს ნომენკლატურა რეგიონების განსაზღვრის ბაზა გახლავთ, სადაც აღინიშნება რეგრესიული ტენდენციების მქონე ინდუსტრიული მხარეებისა და სასოფლო ტერიტორიების განვითარების ჩამორჩენლობა, რომლებიც თანამეგობრობის მხრიდან პირდაპირ ფინანსურ დახმარებას საჭიროებენ. მოცემული ნომენკლატურის ფარგლებში გამოიყოფა რეგიონული გამიჯვნის სამი დონე (NUTS-1, NUTS-2 და NUTS-3) [1, გვ. 279].

ევროკავშირის ქვეყნებში რეგიონული განვითარების ხელშეწყობა 1999 წლამდე შემდეგი მიზნების მიხედვით ხორციელდებოდა:

მიზანი 1: იმ რეგიონების განვითარების ხელშეწყობა, რომლებშიც მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) დონე ერთ სულ მოსახლეზე შეადგენდა თანამეგობრობის საშუალო სტატისტიკური მაჩვენებლის 75%-ს.

მიზანი 2: სამრეწველო განვითარებაში რეგრესიული ტენდენციებისა და უმუშევრობის საშუალო სტატისტიკურ მონაცემებზე მაღალი დონის მქონე რეგიონების რეორიენტაცია.

მიზანი 3: ღონისძიებების გატარება დასაქმების სფეროში: ქრონიკული უმუშევრობისა და ახალგაზრდობის უმუშევრობის აღსაკვეთად, სამუშაო ბაზრიდან სამუშაოს დაკარგვის მაღალი რისკის მქონე სამუშაო ძალის განდევნის აღსაკვეთად და სამუშაო ბაზარზე ახალგაზრდობის დაშვების გასაიოლებლად.

მიზანი 4: სამრეწველო წარმოებასა და საწარმოო სისტემებში ცვლილებების მიმართ მომუშავეთა ადაპტაცია.

მიზანი 5: სასოფლო რაიონების განვითარების ხელშეწყობა:

მიზანი 5ა: სტრუქტურების მოდერნიზაცია აგრარულ სექტორსა და თევზჭერაში.

მიზანი 5ბ: მოსახლეობის დაბალი სიმჭიდროვისა და სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულობის მაღალი დონის მქონე სასოფლო რაიონების განვითარება.

მიზანი 6: ამ ქვეყნებში მოსახლეობის დაბალი სიმჭიდროვის მქონე რეგიონების განვითარებისა და სტრუქტურული ადაპტაციის ხელშეწყობა.

აღნიშნულ მიზნობრივ ფაქტორებთან დაკავშირებით, ავროკავშირის ორგანოებმა ოფიციალურად გამოყვეს ოთხი ტიპის პრობლემური რეგიონი, რომელთა განვითარება სტიმულირდებოდა ავორკავშირის ბიუჯეტის ხარჯზე (სტრუქტურული ფონდების სახსრების დაახლოებით 85%). ესენია სუსტად განვითარებული, კრიზისული სამრეწველო, სასოფლო-სამეურნეო და მოსახლეობის უკიდურესად დაბალი სიმჭიდროვის მქონე (უმთავრესად ჩრდილოეთის) რაიონები.

სუსტად განვითარებულ რაიონებში, რომლებიც, ძირითადად, ევროკავშირის სამხრეთ და დასავლეთ პერფირიებში არის განთავსებული, მოსახლეობის 27% ცხოვრობდა, მაშინ, როდესაც ტერიტორიის ფართობით ისინი აღემატებოდნენ ყველა სხვა ტიპის პრობლემურ რაიონს. ამ რაიონებს მიეკუთვნებოდა მთლიანად საბერძნეთი, ირლანდია, პორტუგალია, ესპანეთის დიდი ნაწილი (დედაქალაქის რეგიონის გამოკლებით), იტალიის სამხრეთი ნაწილი და გერმანიის აღმოსავლეთი მიწები. სუსტად განვითრებული რაიონები, უპირველეს ყოვლისა, გამოიყოფა ისეთი მაჩვენებლის საფუძველზე, როგორიცაა მშპ-ის დონე ერთ სულ მოსახლეზე: ამ ტიპის რაიონში (ე.წ. NUTS-2 რაიონი) ეს მაჩვენებელი ევროკავშირის საშუალო მაჩვენებლის 75% უნდა ყოფილიყო. სწორედ სუსტად განვითარებული რაიონებისათვის იქნა დადგენილი ევროკავშირის დახმარების უმაღლესი განაკვეთები, ხოლო მათ მოთხოვნილებაზე 1994-1999 წლებში ევროკავშირის სტრუქტურული ფონდების ორი მესამედი დაიხარჯა [2, გვ. 147].

იმისათვის, რომ რაიონი მივაკუთვნოთ მეორე კატეგორიას, ანუ კრიზისულ სამრეწველო რაიონებს (ევროკავშირის მოსახლეობის 16%-ზე მეტი), აუცილებელია, რომ აღნიშნულ რეგიონში უმუშევრობის დონე ევროკავშირის შესაბამის საშუალო მაჩვენებელზე მაღალი იყოს, ასევე მეურნეობა მნიშვნელოვნად იყოს დამოკიდებული მრეწველობაზე (მეურნეობის პოტენციურად კრიზისულ დარგზე). ამას გარდა, უნდა შეინიშნებოდეს მთლიანად მრეწველობაში დასაქმებულთა რიცხვის რეალურად შემცირება ან ცალკეულ სამრეწველო დარგებში მკვეთრი დაცემა.

კრიზისული სამრეწველო რაიონების თავდაპირველ ტერიტორიულ ერთეულებად გამოსაყოფად გამოიყენებოდა უფრო ,,მცირე”, ე.წ. NUTS-3 რაიონები, რამეთუ სამრეწველო რაიონები გაცილებით ნაკლებ ფართობს იკავებენ, ვიდრე სასოფლო-სამეურნეო არეალები. 1994-1999 წლებში ევროკავშირის კრიზისული სამრეწველო რაიონებისათვის გამოიყო ევროკავშირის სტრუქტურული ფონდების 11%.

სასოფლო-სამეურნეო რაიონებს განეკუთვნებოდა ტერიტორიები, სადაც შეინიშნებოდა სოფლის მეურნეობაში დასაქმებულთა მაღალი ხვედრითი წილი, შემოსავლების დაბალი დონე და სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ჩამორჩენილობა. აღნიშნული პრობლემური ტერიტორიების განვითარებისათვის განკუთვნილი ღონისძიებებისათვის ევროკავშირის სტრუქტურული ფონდებიდან გამოიყო სახსრების მხოლოდ 4%.

მოსახლეობის უკიდურესად დაბალი სიმჭიდროვის მქონე რაიონების (შვედეთისა და ფინეთის ჩრდილოეთ ტერიტორიები) განვითარების სტიმულირება დაიწყო ამ ქვეყნების ევროკავშირში გაწევრიანებისათანავე. 1994-1999 წლებში მათთვის გამოიყო სტრუქტურული ფონდების მხოლოდ 0.4%. მათი ხვედრითი წილი ევროკავშირის მოსახლეობის მთლიან რაოდენობაში მხოლოდ 0.4%-ს შეადგენდა [2, გვ.149].

რეგიონების განვითარების დონეების გათანაბრებისა და სოციალურ-ეკონომიკური დესტაბილიზაციის თავიდან აცილების მიზნით ევროკავშირის ქვეყნებმა ძლიერი სტრუქტურული ფონდები შექმნეს. ევროკავშირის სტრუქტურული პოლიტიკის ძირითად ინსტრუმენტებს განეკუთვნება სამი სტრუქტურული ფონდი:

ევროპის სოციალური ფონდი (ESF), რომელიც 1960 წელს შეიქმნა. მისი გამოყენების სფეროებია: პროფესიული სწავლება; საკვალიფიკაციო ღონისძიებები; გადამზადება, ძირითადი კვალიფიკაციის ამაღლების ჩათვლით; პროფესიული ორიენტაცია და კონსულტაციები, შესაბამისი სტრუქტურების ჩათვლით; მასწავლებლების კვალიფიკაციის ამაღლება; დროებითი დასაქმების სახსრები; ექსპერიმენტული პროექტები; ტექნიკური დახმარება.

ევროპის სოფლის მეურნეობის განვითარების საგარანტიო ფონდი (შეიქმნა 1962 წელს) [1, გვ.285]. მისი გამოყენების სფეროებია: კონვერსია; დივერსიფიცირება; რეორიენტაცია და საწარმოო პოტენციალის გათანაბრება; სასოფლო ინფრასტრუქტურის განვითარება და სრულყოფა; სოფლების განვითარება და აღდგენა; კაპიტალდაბანდება ტურიზმსა და ხელობაში; სტიქიური უბედურებების თავიდან აცილება; გარემოს დაცვა; სოფლის ლანდშაფტის შენარჩუნება; სოფლის მეურნეობის დარგში სამეცნიერო კვლევები და კვლევითი სამუშაოები; საკონსულტაციო მომსახურება; ტექნიკური დახმარება.

ევროპის რეგიონული განვითარების ფონდი (შეიქმნა 1975 წელს) [2, გვ.145]. მისი გამოყენების სფეროებია: საწარმოო ინვესტიციები; ინვესტიციები ინფრასტრუქტურაში; შიდა განვითარების პოტენციალის რეალიზება; ინვესტიციები განათლებასა და ჯანდაცვაში; სამეცნიერო კვლევები და კვლევითი სამუშაოები; ტრანსევროპული სატრანსპორტო, ენერგეტიკული და სატელეკომუნიკაციო ქსელები; ექსპერიმენტული პროექტები; ტექნიკური დახმარება.

სტრუქტურული ფონდების გარდა თანამეგობრობის ფინანსური მხარდაჭერის რეგიონული პოლიტიკის ფარგლებში არსებობს აგრეთვე სხვა ინსტრუმენტებიც:

თევზჭერის განვითარების ფინანსური მექანიზმი (1993 წ.). მისი გამოყენების სფერო თევზჭერის სექტორი გახლავთ.

ევროპის საინვესტიციო ბანკი - ეკონომიკური და სოციალური განვითარების ხელშეწყობა. მისი ამოცანაა სუსტად განვითრებული რეგიონების განვითარების პროექტების დაფინანსება.

ევროპის ქვანახშირისა და ფოლადის თანამეგობრობა - ეკონომიკური და სოციალური კონსოლიდაციის მიღწევისათვის გაღებული წილი, რაც გამოიხატება სტრუქტურულ ადაპტაციისათვის განკუთვნილ სუბსიდიებსა და სესხების გაცემის მექანიზმებში.

ევროპის საინვესტიციო ფონდი (1994 წ.) წარმოადგენს დაფინანსების ახალ ინსტრუმენტს, რომელიც დაიწყო ევროპული ინიციატივის ფარგლებში ეკონომიკური ზრდის სტიმულირების მიზნით. ფოდნის ამოცანაა სასესხო გარანტიების გაცემა საშუალო- და გრძელვადიანი ინვესტიციების სარეალიზაციოდ ტრანსევროპული ქსელების სფეროში და მცირე და საშუალო მეწარმეობის განსავითარებლად.

ეფექტიანი მიმართულებისა და რეგიონების განვითარების სტიმულირებისათვის გამოყოფილი სახსრების მიზანმიმართულად გამოყენების მიზნით, 1999 წელს ევროკავშირმა გამოიტანა დადგენილება, რომლის მიხედვითაც ევროკავშირის სტრუქტურული ფონდების საქმიანობა მიმართული უნდა იყოს შემდეგი მთავარი მიზნების მიღწევისაკენ:

მიზანი 1: ჩამორჩენილი რეგიონების განვითარებისა და რესტრუქტურიზაციის ხელშეწყობა;

მიზანი 2: იმ რეგიონების ეკონომიკური და სოციალური რეორიენტაციის ხელშეწყობა, რომლებსაც სტრუქტურული განვითარების მხრივ პრობლემები გააჩნიათ;

მიზანი 3: განათლების, პროფესიულ-ტექნიკური მომზადებისა და დასაქმების დარგებში ადაპტაციასა და პოლიტიკის მოდერნიზებაზე მიმართული ღონისძიებების ხელშეწყობა;

პირველ მიზნობრივ ჯგუფში მოხვედრილი რეგიონებისათვის ფინანსური მხარდაჭერა არ უნდა აღემატებოდეს შესაბამისი ღონისძიებების განხორციელებისათვის განკუთვნილი სახსრების 75%-ს და შესაძლებელია შეადგენდეს საბიუჯეტო ხარჯების მთლიანი მოცულობის 50%-ს. ცალკეულ შემთხვევებში სტრუქტურული ფონდების ფინანსური მონაწილეობა შეიძლება შეადგენდეს 80%-ს, ხოლო პერიფერიებში 85%-საც კი.

მე-2 და მე-3 მიზნობრივ ჯგუფებში მოხვედრილი რეგიონებისათვის სტრუქტურული ფონდების ფინანსური დახმარების მაქსიმალური მოცულობა შესაბამისი ღონისძიებების განხორციელებისათვის განკუთვნილი მთლიანი თანხის 50-%ს შეადგენს, თუმცა გათვალისწინებული საბიუჯეტო ხარჯების 25%-ზე ნაკლები არ უნდა იყოს. ამ წესიდან გამონაკლისი შეიძლება იყოს ტექნიკური დახმარების ფარგლებში განხორციელებული ღონისძიებები, რომლებიც ევროკომისიის ინციატივით ხორციელდება. ამგვარ შემთხვევებში თანამეგობრობამ, შესაძლოა, საკუთარ თავზე აიღოს დაფინანსებისათვის საჭირო მოცულობის 100%.

ევროპული რეგიონული პოლიტიკის ღონისძიებები ხარისხობრივად ავსებს ევროკავშირის წევრ-სახელმწიფოთა ღონისძიებებს, ანუ ისინი ყოველთვის დაკავშირებული არიან ეროვნულ პროგრამებთან. მთავარი პირობა გახლავთ ეროვნულ ან რეგიონულ დონეზე საერთო დაფინანსების განხორციელება.

ევროკავშირის წევრ-სახელმწიფოების მთავრობები გეგმებს ადგენენ რეგიონულ და ადგილობრივ დონის შესაბამის სახელმწიფო ხელისუფლების ორგანოებთან თანამშრომლობით. ინიშნება პასუხისმგებელი ცენტრალური აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანო (ეკონომიკის სამინისტრო, ან რეგიონული პოლიტიკის სამინისტრო, ან სოცუზრუნველყოფის, სოფლის მეურნეობის განვითარების თუ სხვა სამინისტრო). სხვა დაინტერესებული ცენტრალური ან რეგიონული მმართველობის ორგანოების მონაწილეობა დამოკიდებულია პროგრამის შინაარსსა და ხასიათზე. როგორც წესი ევროკომისია დაინტერესებულია რეგიონული პოლიტიკის დაგეგმვასა და რეალიზაციაში ოფიციალური სტრუქტრების ფართო სპექტრის მონაწილეობით.

კომპეტენციათა გადანაწილების გარდა, მრავალ მონაწილის მქონე ევროპის რეგიონული პოლიტიკის რთული სისტემა, ეფექტურ საინფორმაციო-ანალიტიკურ უზრუნველყოფას საჭიროებს. იგი ინფორმაციის რეგულარულ ურთიერთგაცვლას უზრუნველყოფს წევრ-სახელმწიფოსა და ევროკომისიას შორის, და ამასთანავე, ევროკომისიის შიგნითა და ასევე, რეგიონულ დონეზე. რეგიონული პოლიტიკის განსახორციელებლად აუცილებელია ორი ტიპის ინფორმაცია: ერთი მხრივ, ინფორმაცია რეგიონებში სოციალ-ეკონომიკური მდგომარეობის შესახებ, და მეორე მხრივ - ოპერატიული და დინამიური კონტროლი რეგიონული პოლიტიკის ეგიდით ღონისძიებების განხორციელებაზე და მათ შედეგებზე, ინფორმაცია მათი წარმატებულობასა თუ წარუმატებლობაზე. ეს კონტროლი, საჭიროების შემთვევაში, ღონისძიების რეალიზაციის პროცესში წარმოქმნილი გარემოებების შესაბამისად დაფინანსების კორექტირების შესაძლებლობას უნდა იძლეოდეს. ჩადებული სახსრების ეფექტურობის როგორც რაოდენობრივი ასევე ხარისხობრივი მაჩვენებლების განსასაზღვრად, თავდაპირველად ეს მონაცემები მთლიანად აღირიცხება, დინამიურ კონტროლს ექვემდებარება და ფაქტობრივი ინვესტიციების მიხედვით ფასდება, რათა მოხდეს მათი ეფექტურობის შეფასება კონკრეტული ამოცანების შესრულებისას.

ევროკომისიასა და ევროკავშირის წევრ-სახელმწიფოებს შორის არსებული ინფორმაციის გაცვლის ფორმალიზებული სისტემა ასევე გავლენას ახდენს ინფორმაციის გაცვლის სისტემაზე რეგიონულ და საერთოეროვნულ დონეებს შორის. ეს სისტემა რეგულარულ საინფორმაციო აღრიცხვას ემყარება. ოპერატიული კონტროლი ხორციელდება აღრიცხვიანობის ურთიერთშეთანხმებულ (ევროკავშირსა და წევრ-სახელმწიფოებს შროსი) პროცედურაზე. მონიტორინგის სისტემა ფინანსირების ეფექტურობის შეფასების საფუძველს ქმნის. საერთო შეფასებაზე და განხორციელებულ ინვესტიციათა შეფასებაზე პასუხისმგებელია როგორც ევროკომისია, ასევე ევროკავშირის წევრ-სახელმწიფო.

რეგიონების განვითარების სტიმულირებისა და დისპროპორციების აღმოფხვრის თვალსაზრისით უკრაინული გამოცდილების გათვალისწინებისას, მხვედველობაში მისაღებია შემდეგი გარემოებები:

რეგიონული ეკონომიკური და სოციალური დისპროპორციები უკრაინაში უფრო მძაფრია, ვიდრე ევროკავშირში.

დღეისათვის უკრაინაში არ არსებობს კანონმდებლობით დაფიქსირებული დეპრესიული რეგიონის, ქალაქის, დასახლების ცნება. ამ ტერმინის ქვეშ, როგორც წესი, იგულისხმება ტერიტორიები, რომელთა მდგომარეობა ხანგრძლივი ეკონომიკური და სოციალური ვარდნით ხასიათდება, ხოლო მასში მცხოვრები მოსახლეობის ცხოვრების დონისა და პირობების მაჩვენებლები გაცილებით ჩამოუვარდება საერთო ეროვნულ საშუალო მაჩვენებლებს.

უკრაინაში რეგიონთაშორისი დიფერენციაცია საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პროცესში გაძლიერდა და თან სდევდა ეკონომიკაში კრიზისული მოვლენები.

შედეგად დამოუკიდებლად არსებობის მანძილზე არსებითად გაიზარდა დიფერენციაცია, როგორც რეგიონულ ასევე ადგილობრივ დონეზე.

რეგიონულ ჭრილში ჩატარებული ანალიზის სოციალ-ეკონომიკური მაჩვენებლები ადასტურებენ რეგიონთა განვითარებას შორის დისპროპორციების არსებობასა და კიდევ უფრო გაღრმავებას. რეგიონთა შორის დიფერენციაციის გაღრმავება ხდება მთლიანი დამატებითი ღირებულების მაჩვენებლების მიხედვითაც.

რეგიონთა დაახლოებით 2/3-ში ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი დამატებითი ღირებულება ვერ აღწევს ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს.

მნიშვნელოვანია რეგიონული დისპროპორციები ძირითად კაპიტალში დაბანდებული ინვესტიციების მიხედვით. მნიშვნელოვანი არერთგვაროვნება შეინიშნება პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ტერიტორიულ განაწილებაში, რომელიც როგორც წესი უფრო განვითარებულ რეგიონებში მიემართება: მათი მესამედზე მეტი მოდის ქალაქ კიევზე (34,6%) და კიდევ 40%-ზე მეტი გადანაწილებულია მხოლოდ 7 ოლქზე.

მნიშვნელოვანი რეგიონული სხვაობები აღინიშნება შრომის ანაზღაურების მიხედვითაც. 1996-დან 2002 წლამდე მაქსიმალურ და მინიმალურ ანაზღაურებას შორის თანაფარდობა რეგიონების მიხედვით 2-დან 3-მდე გაიზარდა.

განსაკუთრებით ღრმავდება დისპროპორციები ადგილობრივ დონეზე. აქ მაჩვენებელთა შორის განსხვავევები ათჯერადამდე აღწევს.

რთული ეკონომიკური და სოციალური სიტუაცია ჩამოყალიბდა უკრაინის პატარა ქალაქებში. პატარა ქალაქების სპეციფიკამ, რომელთა სოციალ-ეკონომიკური მდგომარეობა პირდაპირაა დაკავშირებული სტრუქტურის შემქმნელი საწარმოების ეკონომიკურ მდგომარეობასთან, მნშივნელოვნად გაამძაფრა სოციალურ-შრომითი ურთიერთობები მათში, უმუშევრობის დონე სერიოზულ მასშტაბებამდე მიიყვანა. პატარა ქალაქები რაოდენობრივი თვალსაზრისით უკრაინული ქალაქვბის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენენ, ისინი უმეტესწილად რაიონული ცენტრების ფუნქციას ასრულებენ. უკრაინის პატარა ქალაქებში 22,4 მლნ ადამიანი ცხოვრობს. ეს ქალაქები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ უკრაინის მწარმოებლითი რესურსების განვითარებასა და განლაგებაში.

ამ ქალაქების განვითარებისათვის აუცილებელი სოციალ-ეკონომიკური და კულტურული პროგრამების განხორციელება უმეტესწილად ფინანსურად არ არის უზრუნველყოფილი. კერძოდ, 353 პატარა ქალაქიდან, მხოლოდ 22 ვითარდება ინტენსიურად და უკანასკნელი სამი წლის მანძილზე წარმოების დადებითი დინამიკა აქვს, ქალაქების 60% სუსტად ვითარდება, ხოლო 33% დეპრესიულია.

ამ ქალაქთა უმეტესი ნაწილი თავმოყრილია ლვოვის, დონეცკის, ლუგანსკის და კიევის ოლქებში.

უკრანისი მთავრობის მიერ ხორციელდება დისპროპორციათა საწინააღმდეგო და დეპრესიული ტერიტორიების დასახმარებელი ღონისძიებები. დღეისათვის უკრაინაში დეპრესიული ტერიტორიების პრობლემის გადაწყვეტა და მათი განვითარების სტიმულირება შემდეგი ძირითადი მიმართულებებით ხორციელდება:

1. ცალკეული რეგიონებისა და ტერიტორიების სოციალ-ეკონომიკური განვითარებისათვის სახელმწიფო დახმარების პროგრამების რეალიზაცია;

2. დარგობრივი პროგრამების რეალიზაცია, რომელიც გულისხმობს დეპრესიული ტერიტორიების დახმარებისათვის სახსრების გამოყოფას;

3. მთიანი რეგიონებისა და მისი მცხოვრებლების სოციალ-ეკონომიკური განვითარების მხარდაჭერა;

4. ყოველწლიური ცენტრალიზებული კაპიტალდაბანდებები რეგიონების სოციალ-ეკონომიკური განვითარების მხარდაჭერისათვსი და სახელმწიფო ბიუჯეტის სარეზერვო ფონდის ხარჯზე სახელმწიფოს მხრიდან ცალეკული ტერიტორიების დახმარება;

5. დეპრესიული ტერიტორიების სოციალ-ეკონომიკური პრობლემების გადასაწყვეტად ინვესტიციების მიზიდვის მიზნით ინვესტირების სპეციალური რეჟიმის შემოტანა;

6. ბიუჯეტური პროცესის და ბიუჯეტური გათანაბრების სრულყოფა.

თუმცა დეპრესიული ტერიტორიებისათვის სახელმწიფო დახმარების მოქმედი მექანიზმი უფრო მეტად სისტემურ ხასიათს უნდა ატარებდეს და უფრო ეფექტური უნდა იყოს საბოლოო შედეგების მიღწევის, ანუ ტერიტორიის დეპრესიულობის დაძლევის თვალსაზრისით. მნიშვნელოვანი მასშტაბების მქონე რეგიონული პოლიტიკის გარეშე შემდგომი არსებობა, რომელიც გამიზნული იქნება ჩამორჩენილი არეალების განვითარების სტიმულირებაზე, უკრაინაში სოციალ-ეკონომიკური კრიზისის გაძლიერებას გამოიწვევს;

ამ მიზნით 2003 წელს შემუშავებულ იქნა კანონპროექტი ,,რეგიონების განვითარების სტიმულირების საფუძვლების შესახებ”.

კანონპროექტში პირველად მოხდა დღევანდელ კანონმდებლობაში არარსებული ძირითადი ტერმინების განმარტება. კერძოდ, ეს არის დეპრესიული ტერიტორიის ცნება, ტერიტორიის განვითარების სტიმულირება.

კანონპროექტით დადგენილია დეპრესიული ტერიტორიის განსაზღვრის პროცედურა და დეპრესიულობის დასაძლევად სახელმწიფო გაცვლენის გამოყოენების მექანიზმები.

კანონპროექტი ადგენს კრიტერიუმების ჩამონათვალს თითოეული დეპრესიული ტერიტორიის ტიპისათვის, მათი სახელმწიფო სტიმულირების ინსტრუმენტებს, აგრეთვე, სახელმწიფო რეგულირების ღონისძიებებს დეპრესიული მდგომარეობიდან თავდასაღწევად.

აღნიშნული კანონპროექტის მიღება ხელს შეუწყობს ცალეკული ტერიტორიების დეპრესიულობის ეტაპობრივ დაძლევას, რეგიონების დინამიკური სოციალ-ეკონომიკური განვითარების პირობების შექმნას და მოსახლეობის ცხოვრების დონის ამაღლებას.

ამგვარად, რეგიონული განვითარების ფინანსური მხარდაჭერის შესაძლო ღონისძიებათა სპექტრი ღია უნდა დარჩეს, თუმცა რეგიონებს უნდა მიეცეთ არსებული ინსტრუმენტებიდან უფრო მეტი არჩევანის გაკეთების შესაძლებლობა.

რეგიონი

დავით აფრასიძე
ფილოსოფიის დოქტორი (პოლიტიკური მეცნიერებები, ჰამბურგის უნივერსიტეტი); ივ. ჯავახიშვილის სახ. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი საერთაშორისო ურთიერთობათა კათედრის თანამშრომელი

14 მარტს ვლადიმირ პუტინი ხელახალი ვადით აირჩიეს პრეზიდენტად. დასავლეთის ლიბერალურ დემოკრატიებში, ასეთ დროს, განვლილი საპრეზიდენტო ვადის შეფასება სჩვევიათ ხოლმე. მოდით, გამონაკლისი არც რუსეთთან მიმართებაში დავუშვათ.

ერთი შეხედვით, რუსული დემოკრატია სრულ წესრიგშია: პრეზიდენტსა და პარლამენტს საყოველთაო და თავისუფალი არჩევნების გზით ირჩევენ, ერთი პირი მხოლოდ ორჯერ შეიძლება იყოს ქვეყნის უმაღლეს თანამდებობაზე, კანონი მკაცრად არეგულირებს სახელმწიფო ინსტიტუტების ფორმირებისა და მოქმედების წესებს, მასზე საზოგადოებრივ კონტროლსა და ბევრ სხვა საკითხს. თუმცა, როგორც ეს ავტოკრატიიდან დემოკრატიისაკენ მიმავალ გზაზე, სადღაც შუაში გაჩხერილ ქვეყნებს სჩვევიათ, ერთია დემოკრატიის გარეგნული ნიშნები და მეორეა მისი შინაარსი. დემოკრატიულობის ფასადს მიღმა ხშირად ძალაუფლების სრულიად სხვაგვარი ლოგიკა იმალება. მაგალითად, როგორც ერთ-ერთი გერმანული გაზეთი წერს, ,,პუტინის მმართველობის ოთხ წელიწადში მისი თანამდებობა და მისი პიროვნება ისე შეერწყა ერთმანეთს, რომ რუსეთის სახელმწიფო რეგალიები - სახელმწიფო, დროშა და ორთავიანი არწივი პუტინის პიროვნულ სიმბოლოებად გადაიქცა.” სხვაგვარად რომ ვთქვათ, პუტინს თამამად შეუძლია მეფე-მზედ წოდებული ლუი მე-14-ს სიტყვები გაიმეოროს: ,,სახელმწიფო - ეს მე ვარ.”

თანამედროვე ,,რუსულ აბსოლუტიზმს” სათავე ჯერ კიდევ ბორის ელცინმა ჩაუყარა, როცა სახელმწიფო ინსტიტუტების საქმიანობა პიროვნებებსა და მის მიმართ პიროვნულ ლოიალობას მოარგო. ელცინისეული წამოწყება კი პუტინმა ლოგიკურად გააგრძელა. მან ელცინის დროს გამოცხადებული ,,რესპუბლიკების სუვერენიტეტის აღლუმი” დაასრულა. პუტინმა ინსტიტუციური და, უფრო მეტად, საკადრო ცვლილებებით კრემლის ძალაუფლება მთელი რუსეთის მასშტაბით აღადგინა. გასული წლის დუმის არჩევნებით ლოგიკურად დასრულდა აქამდე ,,ურჩი” პარლამენტის მოთვინიერების პროცესიც: რუსეთის დუმის მაკონტროლებელი ,,ერთიანი რუსეთის” ერთადერთი შემკვრელი ძალა კი არა იდეოლოგია ან საპროგრამო დებულებაა, არამედ პრეზიდენტ პუტინის პიროვნება. თავის დროზე ელცინი და მისი ადმინისტრაცია, ფაქტობრივად, შეუზღუდავად მართავდნენ ქვეყანას. ახლაც რუსეთი პუტინის ადმინისტრაციიდან იმართება, რომლის საკადრო ბირთვსაც პრეზიდენტის ლოიალური პირები, ანუ უშიშროების ყოფილი თანამშრომლები ქმნიან.

,,ელცინის ოჯახის” ირგვლივ შეკრებილი ოლიგარქები რეჟიმის სტაბილურობის საფინანსო საფუძვლებს ქმნიდნენ, თუმცა, ამისათვის საკუთარ მოქმედებაში, ფაქტობრივად, შეუზღუდავნი იყვნენ. სხვათა შორის, არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ პუტინი ელცინის მემკვიდრეა და საწყის ეტაპზე მასსა და ოლიგარქებს შორის მშვენიერი ურთიერთგაგება სუფევდა. პუტინისა და ოლიგარქების ერთი ჯგუფის გადამტერება კი ამ უკანასკნელთა პოლიტიკის სფეროში გამოჩენილი დაინტერესებითაა გამოწვეული. ბიზნესი პოლიტიკის (ანუ პრეზიდენტის) ლოიალური უნდა იყოს, ასეთია ეკონომიკა-პოლიტიკის ურთიერთობის პუტინისეული ლოგიკა და ის, ვინც ამ ლოგიკას არ ეთანხმება, ძალაუფლების მსხვერპლი ხდება. სახელმწიფოებრივი განვითარების კუთხით კი, ოლიგარქების დაწიოკებაზე უფრო მნიშვნელოვანია, თუ ვინ იკავებს ოლიგარქებისაგან გამოთავისუფლებულ ადგილს? რუსეთის ტიპის პერსონალური სახელმწიფოს ლოგიკიდან გამომდინარე, ჩნდება ეჭვი, რომ მათ ადგილს კრემლთან დაახლოებული ახალი ჯგუფები იკავებენ.

რეფორმები (დამოუკიდებლად იმისა, თუ რა მიზანს ემსახურება) საზოგადოებრივ მხარდაჭერას საჭიროებს. არ შევცდებით, თუ ვიტყვით, რომ პუტინი ახალი სტილის პოლიტიკოსთა იმ წრეს ეკუთვნის, რომელმაც საზოგადოებრივი ურთიერთობების მნიშვნელობა ზედმიწევნით კარგად იცის. პუტინი პირველი რუსი ,,მედია-პრეზიდენტია”. თუმცა, რუსულ მედია-ბაზარზე დღეს არსებული პირობების გათვალისწინებით, მას ,,მეფე-მზის” იმიჯის შექმნა არც უნდა გასჭირვებოდა. პუტინმა ხომ თავისუფალი მასმედია თანმიმდევრულად შეავიწროვა, რათა საზოგადოებრივი აზრის შექმნაზე კონტროლი არ გასჭირვებოდა. საზოგადოებრივი განვითარების კუთხით კი საინტერესოა, რომ მოსახლეობასა და ყბადაღებულ სამოქალაქო საზოგადოებას თავისუფალი მედიის მხარდასაჭერად დიდი ბრძოლა არ გამოუცხადებია, ხალხს ,,მათი უაზრო ყაყანი” ისედაც მობეზრებული äქონდა.

უძველესი ჭეშმარიტებაა, რომ ხალხს პური და სანახაობა სჭირდება. პურის რა გითხრათ (თუმცა, რუსეთში ამ მხრივაც უკეთესი პირობებია, ძირითადად, ნავთობზე საერთაშორისო ფასების ზრდის გამო), მაგრამ გართობა-სიმბოლოების მნიშვნელობა პუტინს მართლაც კარგად ესმის: პომპეზური იყო პრეზიდენტის კურთხევა 2000 წელს და იგი რუსეთის ისტორიაში ახალი ეტაპის დაწყებას განასახიერებდა. მეორედ კურთხევა, შესაძლოა, ასე პომპეზური აღარ იყოს, ,,ცარს” ხომ მხოლოდ ერთხელ აკურთხებენ. პუტინი სამხედრო თვითმფრინავში, პუტინი ჯარისკაცებთან, პუტინი მშრომელებთან, პუტინი მოხუცებულებთან - ამგვარი კადრები დიდი საბჭოთა კავშირის ისტორიაში უკვე მრავლად იყო. მაგრამ, სიმბოლოებს ერთი ცუდი თვისება აქვს - დროთა განმავლობაში ისინი ,,ჯადოსნურ ძალას” კარგავენ: ჩეჩნეთის ,,დაბრუნება” რუსეთის სახელმწიფოს აღმშენებლობის სიმბოლოდ უნდა ქცეულიყო; ჩაძირული ,,კურსკი” რუსეთის ფლოტის დასასრულს უფრო ასახიერებდა, ვიდრე მის ძლიერებას; მოხშირებული (მართვადი თუ არამართვადი) ტერაქტები რუსეთის ქალაქებში მიუთითებს, რომ რუსულ სახელმწიფოს მისი ძირითადი ფუნქციის აღსრულება, ანუ საკუთარი მოსახლეობის უსაფრთხოების ეფექტური დაცვა ხშირად არ ძალუძს.

პუტინი კიდევ ოთხი წლით გაუძღვება ქვეყანას. თუმცა, საკითხავია, საით აიღებს იგი გეზს ამჟამად? არსებობს მოსაზრება, რომ რუსეთი ავტოკრატიული რეჟიმიდან თანამედროვე ტიპის დემოკრატიისაკენ ლოგიკურად ვითარდება, რადგან დემოკრატიული სახელმწიფოს შექმნა ,,ლიბერალური ავტოკრატიის” ეტაპის გავლას ითვალისწინებს. ეს ნიშნავს, რომ განვითარების ამ ეტაპზე შეზღუდულია პოლიტიკური თავისუფლება, თუმცა ეკონომიკური თავისუფლების პირობებში თანდათანობით იქმნება პოლიტიკური კონკურენციისათვის აუცილებელი წანამძღვრები. პირველ ყოვლისა, იქმნება სახელმწიფოსაგან ეკონომიკურად დამოუკიდებელი ინტერესთა ჯგუფები. მოსახლეობის სულ უფრო ფართო ფენები ასევე თავისუფლდებიან ხელისუფლებაზე დამოკიდებულებისაგან, მაგალითად საქმდებიან კერძო სექტორში. რუსეთის შემთხვევაში კი ისმის კითხვა, რა ხდება მაშინ, როცა ეკონომიკა ისევ პოლიტიკაზეა დამოკიდებული? როცა პოლიტიკური კონკურენციის ჩანასახები ისევ სახელმწიფოს მხრიდან აბსოლუტური, ტოტალური მონოპოლიისაკენ სწრაფვით იცვლება? როცა ეს სახელმწიფო ისევ ერთ პირს განასახიერებს?

რუსეთის პრეზიდენტმა არჩევნებამდე რამდენიმე დღით ადრე მთელი მთავრობა დაითხოვა და ახალი, ,,კომპაქტური” მინისტრთა კაბინეტი წარადგინა (საინტერესოა, რომ რუსეთის მთავრობაში ქალები არ არიან). კონსტიტუციით, მინისტრთა კაბინეტი არჩევნების შემდეგ უნდა გადამდგარიყო. ამ ,,პრობლემის” მოგვარებას პუტინი ასე აპირებს: იგი მთავრობას ფორმალურად დაითხოვს და ისევ დაამტკიცებს, თან პირობას დებს, რომ შემადგენლობაში ცვლილებები არ იქნება. ზოგი რუსი ექსპერტი ამტკიცებს, რომ რუსეთის პრეზიდენტი მეორე საპრეზიდენტო ვადისათვის ემზადება და საკუთარი გუნდი მოჰყავს. ,,პირველი ვადის დროს, როგორც ხდება ხოლმე, პრეზიდენტი უფრო მომავალ არჩევნებზე ზრუნავს, ახალა კი იგი ,,საქმეს” მიხედავს,” - ასეთია ექსპერტთა ამ წრის აზრი. თუმცა, არ უნდა იყოს მართებული ,,დასავლური” სტანდარტების რუსულ სინამდვილეში გადატანა. სხვა რომ არაფერი, ვინ დაიჯერებს, რომ პუტინი გასული ოთხი წელი მართლაც მხოლოდ მომავალ არჩევნებზე წუხდა? რას მოასწავებს ,,ახალი გუნდის” (სადაც საკვანძო სამინისტროები, თუ პრემიერისა და საგარეო საქმეთა მინისტრების პოსტებს არ ჩავთვლით, ისევ ძველი კადრებითაა დაკომპლექტებული) არჩევნების წინ წარდგენა?

სამთავრობო ცვლილებებს, ალბათ, რამდენიმე დანიშნულება აქვს. ერთი, ,,ახალი გუნდი” და ,,ახალი სტრუქტურა” საზოგადოებისათვის ასე საჭირო სიმბოლიზმთანაა დაკავშირებული: ამიერიდან, რუსეთის ისტორიაში (უკვე მერამდენედ) ახალი ეტაპი იწყება. მეორე, ახალი სტრუქტურა პოლიტიკურ და ეკონომიკურ პროცესებზე კრემლის (ანუ პუტინის) კონტროლს კიდევ უფრო ზრდის. მესამე, პერსონალური გადაადგილებები, როცა პოლიტიკური წონის მქონე პირებს ნაკლებად ცნობილი, მაგრამ სანდო პირები ცვლიან, ძალაუფლების პერსონალური კონტროლის აპრობირებული მეთოდია ავტოკრატიიდან ,,ნახევრადდაშორებულ” ქვეყნებში.

გასული ოთხი წელიწადი პუტინის აბსოლუტიზმის ჩამოყალიბების ხანად შეიძლება მივიჩნიოთ, მომავალი ოთხი წელი კი მისი კონსოლიდაციის ხანა იქნება. საკითხავია, რას მოუმზადებს იგი საფუძველს, ანუ საით განვითარდება რუსეთი? ცალკე თემაა, რა გავლენას იქონიებს რუსეთის განვითარება მის მეზობლებზე? არსებობს მოსაზრება, რომ რუსეთის დემოკრატიული გზით წასვლა დადებით პრეცედენტს შექმნიდა პოსტსაბჭოური სივრცისათვის. ახლა კი, სავარაუდოდ, ფორმალური დემოკრატიის და რეალური ავტოკრატიის ნაზავი ამ სივრცეში მომავალშიც კარგ ტონად ჩაითვლება.

ახლო აღმოსავლეთი

ნათია ხმალაძე
საერთაშორისო ურთიერთობების მაგისტრი

ახლო აღმოსავლეთში არსებულმა დაპირისპირებამ მკვეთრად გამოხატული რელიგიური ელფერი შეიძინა. ამ თემაზე თავის კომპეტენტურ ვარაუდებს მეტ-ნაკლებად ცნობილი მკვლევარებიც მრავლად გვთავაზობენ. მათ შორის, რასაკვირველია, ბევრია აშკარად პოპულისტური, არამეცნიერულ ხასიათის მქონე. თუმცა ზოგიერთი მეცნიერის ნაშრომები საკითხში უფრო ღრმად ჩახედვისა და გაანალიზების სურვილს აჩენენ. გთავაზობთ ცნობილი ამერიკელი ორიენტალისტის ბერნარდ ლუისის ახალი, მეტად საინტერესო წიგნის ,,ისლამის კრიზისის” ერთ-ერთ თავის განხილვას.

კაცობრიობის ისტორიის მანძილზე მრავალი ცივილიზაცია შეიქმნა და განადგურდა - ჩინური, ინდური, ბერძნული, რომაული და, უპირველეს ყოვლისა, ახლო აღმოსავლეთის უძველესი ცივილიზაციები. საუკუნეთა განმავლობაში მსოფლიოს ყველაზე განვითარებული ცივილიზაცია სწორედ ისლამური იყო. ინდური და ჩინური ცივილიზაციები, შესაძლოა უთანაბრებოდეს, ან, გარკვეული თვალსაზრისით, აღემატებოდეს კიდეც ისლამს, მაგრამ ორივე მათგანი ერთი რეგიონითა და ეთნიკური ჯგუფით შემოიფარგლება და მათი გავლენაც დანარჩენ მსოფლიოზე შესაბამისად შეზღუდულია. სამაგიეროდ, ისლამური ცივილიზაცია თავისი თვალსაწიერით და ამბიციით მსოფლიო მასშტაბის იყო.

ერთ-ერთი მთავარი ამოცანა, რაც მუსლიმებს მოციქულმა დააკისრა - ჯიჰადია. ეს სიტყვა არაბული წარმოშობისაა და სწრაფვასა და ძალისხმევას ნიშნავს. იგი კლასიკურ ტექსტებში მეტწილად ბრძოლისა და ომის მნიშვნელობით გამოიყენება. ხშირად იმოწმებან ფრაზას ყურანიდან ,,ღვთის გზაზე ბრძოლა”, რასაც მრავალი ინტერპრეტაცია მოეძებნა ზნეობრივი სწრაფვიდან დაწყებული შეიარაღებული ბრძოლით დამთავრებული. კონტექსტიდან რთული მისახვედრი არ არის, თუ რომელი მნიშვნელობით იხმარება ეს სიტყვა ამა თუ იმ შემთხვევაში. ყურანის ადრეულ თავებში, რომელიც მექას პერიოდით თარიღდება, როდესაც მოციქული ჯერ კიდევ უმცირესობას ედგა სათავეში და გაბატონებული წარმართი ოლიგარქების წინააღმდეგ იბრძოდა, სიტყვა ჯიჰადი ზნეობრივი ბრძოლის მნიშვნელობით გამოიყენებოდა. მოგვიანებით, როდესაც მოციქული მედინაში სახელმწიფო მმართველი გახდა, ამ სიტყვამ პრაქტიკული მნიშვნელობა შეიძინა. ხშირ შემთხვევაში მას ცალსახად სამხედრო დატვირთვა გააჩნდა. ამას ადასტურებს ყურანის IV თავი, გვ.95: ,,მორწმუნენი, რომელნიც სახლებში სხედან, გარდა შეუძლოდმყოფებისა, არ არიან თანასწორნი მათი, ვინც ღვთის გზაზე იბრძვის. უფალი მებრძოლებს უფრო მაღალ საფეხურზე ათავსებს, ვიდრე მათ, ვინც შინ დარჩენას ამჯობინებს. ღმერთი ყველა მორწმუნეს აჯილდოვებს, მაგრამ იგი განსაკუთრებით მებრძოლებს გამოყოფს”.

მუსლიმური სამართლის მიხედვით ომის წარმოება 4 ტიპის მტრის წინააღმდეგ არის გამართლებული: ურწმუნონი, განდგომილნი, ამბოხებულნი და ყაჩაღები. მართალია, ოთხივე ტიპის ბროძოლა ლეგიტიმურია, მხოლოდ პირველი 2 ითვლება ჯიჰადად. ამრიგად, ჯიჰადი რელიგიური ვალდებულებაა. წმინდა ომის ფენომენის განხილვისას, მუსლიმი სამართალმცოდნენი შემტევ და თავდაცვით ჯიჰადს განასხვავებენ. იერიშის დროს ჯიჰადი ზოგადად მუსლიმური საზოგადოების მოვალეობაა და იგი მოხალისეთა და პროფესიონალთა მიერ იწარმოება. თავდაცვით ომში ეს თითოეული მუსლიმის მოვალეობა ხდება. ბინ ლადენმა სწორედ ეს პრინციპი წამოწია წინ თავის საომარ დეკლარაციაში შეერთებული შტატების წინააღმდეგ.

ისლმის ისტორიის 14 საუკუნის მანძილზე ჯიჰადში ყველაზე ხშირად შეიარაღებული ბრძოლა მოიაზრებოდა მუსლიმური გავლენის გასავრცელებლად და დასაცავად. მუსლიმური ტრადიციის მიხედვით მსოფლიო 2 ნაწილად იყოფა: ისლამის სახლი (დარ ალ-ისლამი), სადაც მუსლიმური მმართველობაა და ომის სახლი (დარ ალ-ჰარბი) - დანარჩენი მსოფლიო, სადაც ურწმუნონი სახლობენ. ჯიჰადი უნდა გაგრძელდეს მანამ, სნამ მთელი მსოფლიო ან ისლამურ რჯულზე არ მოექცევა, ან მუსლიმურ სამართალს არ დაემორჩილება. ის, ვინც ჯიჰადს აწარმოებს დაჯილდოვებულ იქნება ორივე ცხოვრებაში. მას ექნება ქონება მიწიერ ცხოვრებაში და სამოთხე შემდგომში.

ყურანის მოძღვრება ჰადითში განივრცობა. აქ ყველა ის ტრადიციაა განმარტებული, რაც წინასწარმეტყველის ქმედებებსა და გამონათქვამებს უკავშირდება. მრავალი მათგანი წმინდა ომის თემას ეხმაურება:

ჯიჰადი შენი მოვალეობაა ნებისმიერი მმართველის დროს, იქნება ეს ღვთიური, თუ ეშმაკისეული.

ერთი დღე-ღამე საზღვარზე ბრძოლისა უფრო დიდი მადლია, ვიდრე ლოცვასა და მარხვაში გატარებული მთელი თვე.

წამებულისათვის ჭიანჭველას ნაკბენი უფრო მტკივნეულია, ვიდრე იარაღის ჯერი, რამეთუ მას ეს უფრო შეერგება, ვიდრე ანკარა წყალი ზაფხულის ცხელ დღეს.

ის, ვინც უბრძოლველად კვდება, რწმენის გარეშე იღუპება.

სამოთხე ხმლების ჩრდილშია.

ისლამის თითქმის მთელი ისტორიის მანძილზე, მოციქული მუჰამედის ცხოვრებიდან მოყოლებული, სიტყვა ჯიჰადი, უპირველეს ყოვლისა, სამხედრო მნიშვნელობით გამოიყენებოდა. მუჰამედმა თავისი მისია მისი დაბადების ადგილიდან, მექადან დაიწყო. თუმცა, წარმართი ოლიგარქების მიერ წარმოებული ხანგრძლივი დევნის გამო იგი თავის მიმდევრებთან ერთად მედინაში გადავიდა, სადაც ისინი ადგილობრივმა ტომებმა მიიღეს და მოციქული ჯერ მსაჯულად, ხოლო შემდგომ მმართველად აღიარეს. ამ მოძრაობას არაბულად ჰიჯრა ეწოდა, რაც ზოგჯერ არასწორად ითარგმნება ,,ფრენად”. პირველი ჯიჰადი მოციქულმა მექას მმართველთა წინააღმდეგ აწარმოა, რაც მექას დაპყრობით დასრულდა. ადგილობრივი მმართველები თითქმის უბრძოლველად დანებდნენ, ხოლო მოსახლეობას, გარდა მათი, ვისაც ბრალი მოციქულისა და ისლამის შეურაცხყოფაში ედებოდა, სიცოცხლისა და ქონების ხელშეუხებლობა აღუთქვეს, იმ შემთხვევაში, თუ ისინი შეთანხმების პირობებს დაიცავდნენ. შემდგომი ამოცანა მუსლიმური გავლენის დამყარება იყო მთელს არაბეთში და მოციქულის შთამომავალთა დახმარებით დანარჩენ მსოფლიოშიც.

ისლამური ეპოქის ადრეულ საუკუნეებში ეს სავსებით შესაძლებელი და სავარაუდო შედეგიც იყო. განსაცვიფრებლად მოკლე დროის განმავლობაში ისლამურმა ჯარებმა სპარსეთის ძველი იმპერია დაამხეს და მთელი მისი ტერიტორია სახალიფოს მფლობელობაში გადასცეს. ისლამს გზა გაეხსნა შუა აზიისა და ინდოეთისაკენ. ბიზანტიის იმპერია ჯერ კიდევ არ იყო დამხობილი, თუმცა, მას ვრცელი ტერიტორიები ჰქონდა ჩამორთმეული. შემდგომ ქრისტიანული სირიის, პალესტინის, ეგვიპტისა და ჩრდილოეთ აფრიკის პროვინციები ისლმიზებულ და არაბიზებულ იქნა. ეს ტერიტორიები ევროპისაკენ ექსპანსიისათვის მნიშვნელოვან ბაზებს წარმოადგენდნა, რაც ესპანეთის და პორტუგალიის დაპყრობას განაპირობებდა, ისევე, როგორც სამხრეთ იტალიის დიდი ნაწილისა. მერვე საუკუნის დასაწყისში არაბული ჯარები საფრანგეთისკენაც მიიწევდნენ.

თითქმის უწყვეტი გამარჯვების რამდენიმე საუკუნის შემგომ, არაბული ჯიჰადი ქრისტიანული ევროპის მიერ იქნა შეჩერებული. აღმოსავლეთში, ბიზანტია კონსტანტინეპოლს, უდიდეს ქრისტიანულ ქალაქს ამაგრებდა და არაბთა თავდასხმებს უმკლავდებოდა. დასავლეთით, იტალიაში მუსლიმთა მიერ დაპყრობილი ტერიტორიებიდან და პირინეის ნახევარკუნძულიდან ამ უკანასკნელთა დევნის ხანგრძლივი პროცესი დაიწყო. იყო მცდელობა მსგავსი ქმედება ახლო აღმოსავლეთშიც განეხორციელებინათ, რათა ქრისტეს დაბადების ადგილი გაეთავისუფლებინათ, რომელიც მუსლიმებმა მეშვიდე საუკუნეში დაიპყრეს. ეს მცდელობა, რასაც ჯვაროსნული მოძრაობა ეწოდა, სრულიად წარუმატებელი აღმოჩნდა. ჯვაროსნები განდევნილ იქნენ.

თუმცა, ჯიჰადი ამით არ დასრულებულა. დაიწყო ახალი ფაზა, ამჯერად არა არაბთა, არამედ ახალი ისლამისტების, თურქებისა და თათრების მიერ. მათ შეძლეს ქრისტიანული ანატოლია დაეპყროთ, ხოლო 1453 წლის მაისში კონსტანტინეპოლიც დაიკავეს, რაც მას შემდეგ თურქი სულთნების დედაქალაქად იქცა, რომელნიც ძველი სახალიფოს შთამომავლები იყვნენ. თურქებმა ბალკანეთში, ხოლო ისლამისტმა თათრებმა რუსეთში, ევროპის დაპყრობის მცდელობები განაახლეს (ამჯერად აღმოსავლეთიდან) და გარკვეული ხნით წარმატებასაც მიაღწიეს. თუმცა, ქრისტიანულმა ევროპამ აგრესორთა შეჩერება კვლავ შეძლო და ისლამის ტერიტორიებზე კონტრშეტევა ამჯერად უფრო დიდი შემართებით განახორციელა. ამ დროისათვის ჯიჰადი მთლიანად თავდაცვითი გახდა, წინააღმდეგობას უწევდა რა სასტიკ დევნას ესპანეთსა და რუსეთში, ხოლო თურქეთში ქრისტიანული სუბიექტების ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობებს. ბოლოს მათ ურწმუნოთა თავდასხმებისაგან ისლამის ჰართლენდის დაცვაც კი მოუხდათ. ეს ფაზა იმპერიალიზმის სახელით არის ცნობილი.

მუსლიმებს შემტევ ჯიჰადზე ხელი ამ წარუმატებლობის პერიოდშიც კი არ აუღიათ. 1896 წელს ავღანელები ჰინდუ კუშის მთიან რეგიონში შეიჭრნენ, რაც ახლა ჩრდილო-აღმოსავლეთ ავღანეთს წარმოადგენს. მანამდე ამ რეგიონს მუსლიმები ,,ურწმუნოთა მიწას” - კაფირისტანს უწოდებდნენ. დაპყრობის შემდეგ მას ნურისტანი - ,,სინათლის მიწა” ეწოდა. ამავე პერიოდში ჯიჰადი აფრიკაში იწარმოებოდა არამუსლიმური მოსახლეობის წინააღმდეგ. თუმცა, ჯიჰადის კონცეფცია და პრაქტიკა თანამედროვე ისლამურ სამყაროში ძირითადად მაინც თავდაცვითი იყო.

სიტყვა ჯიჰადმა სამხედრო მნიშვნელობა შემდგომშიც შეინარჩუნა. მან სიწმინდე დაკარგა და მხოლოდ სამხედრო ტერმინად იქცა. თანამედროვე ეპოქაში მისი ზნეობრივი გამოყენება კვლავ აღსდგა, თუმცა, ადამიანთა სხვადასხვა ჯგუფების მიერ მისი გაგება სხვადასხვაგვარად ხდება. ორგანიზაციები, რომლებიც თანამედროვე დროში ჯიჰადის სახელს ატარებენ (ქაშმირში, ჩეჩნეთში, პალესტინაში) ცხადია ამ ტერმინს ზნეობრივი სწრაფვის მნიშვნეობით არ გამოიყენებენ.

ზოგჯერ ჯიჰადს ჯვაროსნული ბრძოლის მუსლიმურ სინონიმად მოიაზრებენ და ეს ორი ფენომენი მეტნაკლებად ერთნაირად აღიქმება. გარკვეული თვალსაზრისით ეს ასეც არის. ორივე მათგანი წმინდა ომს ნიშნავს, რომელიც ჭეშმარიტი რწმენის დასამკვიდრებლად და ურწმუნო მტრის დასამარცხებლად იწარმოება. მაგრამ არსებობს სხვაობაც. ჯვაროსნული მოძრაობა ქრისტიანული ისტორიის გვიანი მოვლენაა და ძირითადი ქრისტიანული ღირებულებებისაგან რადიკალურ განშტოებას წარმოადგენს. ქრისტიანობა თავდასხმის ობიექტია მეშვიდე საუკუნიდან, რის შედეგადაც მისი დიდი ტერიტორიები მუსლიმთა მმართველობის ქვეშ მოექცა. წმინდა ომის, უფრო ხშირად კი სამართლიანი ომის კონცეფცია ანტიკური პერიოდიდან არის ცნიბილი. და მაინც, ისლამსა და ქრისტიანობას შორის არსებულ ხანგრძლივ ბრძოლაში ჯვაროსნული მოძრაობა გვიანი, შეზღუდული და შედარებით მოკლევადიანი აღმოჩნდა. ჯიჰადი ისლამურ ისტორიას პირველსაწყისიდან მოსდევს და იგი წმინდა წერილებში, წინასწარმეტყველის ცხოვრებასა და მისი თანამოაზრეებისა და შთამომავლების ქმედებებში მუდმივად დომინირებს. იგი ისლამის მთელს ისტორიას გასდევს და თანამედროვე ეპოქასაც ახასიათებს. სიტყვა ჯვაროსანი ჯვრიდან მომდინარეობს და ქრისტიანობის დასაცავად და დასამკვიდრებლად წმინდა ომს აღნიშნავს. თუმცა, მან ეს მნიშვნელობა დიდი ხნის წინ დაკარგა და ამჟამად ზოგადი მნიშვნელობით გამოიყენება ზნეობრივად გამართლებული კამპანიის წარმოების აღსანიშნავად. შეიძლება ჯვაროსნული ბრზოლა გამართო გარემოს, ან ქალთა უფლებების დასაცავად, უკეთესი სოციალური მომსახურების მოთხოვნის მიზნით და სხვა მრავალი მიზეზით. ერთადერთი მნიშვნელობა, რომლითაც ეს სიტყვა აღარ იხმარება - რელიგიური ომია. ჯიჰადიც გამოიყენება მრავალი მნიშვნელობით, მაგრამ, ჯვაროსნული ომისაგან განსხვავებით, პირველსაწყისი, მთავარი მნიშვნელობა ამ სიტყვამ შეინარჩუნა.

ის, ვინც ჯიჰადის დროს იღუპება წამებულად იწოდება (არაბულ და სხვა მუსლიმურ ენებზე შაჰიდად). ინგლისური სიტყვა წამებული (martyr) ბერძნულიდან მოდის და ,,მოწმეს” ნიშნავს. იუდო-ქრისტიანულად იგი აღნიშნავს ადამიანს, რომელიც უმალ ეწამება და მოკვდება, ვიდრე საკუთარ რწმენას უღალატებს. მისი წამება, შესაბამისად გამოცდა და მოწმობაა მისი რწმენისა და მზადყოფნისა თავი გაწიროს ამ უკანასკნელისათვის. არაბული ტერმინი ,,შაჰიდი” ასევე მოწმეს ნიშნავს და ჩვეულებრივ ითარგმნება, როგორც ,,წამებული”, თუმცა, მას განსხვავებული მნიშვნელობა აქვს. ისლამურ ხმარებაში ტერმინი ,,წამებული” ჯიჰადის დროს დაღუპულს ნიშნავს, რომლის ჯილდოც მარადიული კურთხევაა. თვითმკვლელობა ზნეობრივი ცოდვაა და მარადიული ტანჯვით ისჯება. სამართალმცოდნენი ამ ორ ფენომენს ერთმანეთისგან მკვეთრად მიჯნავენ. პირველი ზეციური ცხოვრებისაკენ მიმავალი გზაა, ხოლო მეორე ჯოჯოხეთისაკენ.

რადგანაც წმინდა ომი მორწმუნის ვალდებულებაა, იგი შარიათის მიერ რეგულირდება. ჯიჰადის მებრძოლებმა არ უნდა დახოცონ ქალები, ბავშვები და მოხუცები, თუ ეს უკანასკნელნი პირველი არ ესხმიან მათ თავს; არ უნდა აწამონ ტყვეები; ბრძოლის განახლების შესახებ წინასწარ უნდა გააფრთხილონ მტერი და პატივი უნდა სცენ შეთანხმებებს. თეოლოგები მსჯელობენ საბრძოლო სამართლის შესახებაც და განიხილავენ ისეთ საკითხებს, როგორიც არის იარაღის ტიპი, რომლის გამოყენებაც ნებადართულია და იარაღი, რომელიც იკრძალება. ამ შემთხვევაში ქიმიური იარაღი, მოწამლული ისრები, მტრისათვის სასმელი წყლის მარაგის მოწამვლა და ა.შ იგულისხმება. ამ საკითხებთან მიმართებაში აზრთა სხვადასხვაობა არსებობს. ზოგიერთი სამართალმცოდნე გმობს, ზოგი კი მიესალმება ამ იარაღის გამოყენებას. ტერორიზმსა და მკვლელობას ისლამი არ ამართლებს. ისლამი არავითარ შემთხვევაში არ ამართლებს უდანაშაულო ადამიანების შემთხვევით სისხლისღვრას. იმისათვის, რომ ჯიჰადი ვალიდური იყოს, იგი ,,ღვთის გზაზე უნდა” იწარმოებოდეს და არა მატერიალური მოგების მიღების მიზნით. თუმცა, ხშირად ჯიჰადის სახელის შებღალვა მისი უღირსი მიზნებით გამოყენების გამო ხდება. წმინდა სამართალი არაკომბატანტების მიმართ ნორმალურ მოპყრობას ქადაგებს, თუმცა აღიარებს გამარჯვებულის უფლებას როგორც მათ ქონებაზე, ასევე თავად პიროვნებებსა და ოჯახზეც. უძველესი ჩვეულების თანახმად, ომში დამარცხებული მტერი მონად იქცეოდა ოჯახთან ერთად. იგი შეიძლება გაეყიდათ, ან მფლობელებს დაეტოვებინათ შემდგომი ექსპლოატაციის მიზნით. ისლამმა ეს წესიც შეცვალა და ადამიანთა დამონების უფლება მხოლოდ ჯიჰადის დროს სცნო კანონიერად. ომის ყველა სხვა დანარჩენი ფორმა ამგვარ უფლებას მოკლებულია.

რწმენის მოღალატეთა წინააღმდეგ მიმართული ომის კანონები ბევრად უფრო მკაცრია, ვიდრე ურწმუნოთა წინააღმდეგ წარმოებული ომის დროს. რწმენის მოღალატე, მუსლიმთა თვალში, ურწმუნოზე ბევრად უარესია. ურწმუნოს სინათლე არ უნახავს და ყოველთვის არსებობს იმედი, რომ მან შეიძლება იხილოს იგი. აუცილებელი პირობების დაკმაყოფილების შემთხვევაში, იგი, შესაძლოა, შეწყნარებულ იქნეს მუსლიმური სახელმწიფოს მიერ და საკუთარი აღმსარებლობისა და რელიგიური კანონების გატარების თავისუფლება მიეცეს. რაც შეეხება რწმენის მოღალატეს, იგი ეზიარა ჭეშმარიტ რწმენას და ზურგი აქცია მას. ამგვარი შეურაცხყოფისათვის არ მოიძებნება ადამიანური შემწყნარებლობა და კანონმდებელთა უმრავლესობის თანახმად, ამგვარი დანაშაული სიკვდილით უნდა ისჯებოდეს, თუ მისი ჩამდენი მამაკაცია. ქალთათვის მსუბუქი სასჯელი გვემა და დაპატიმრებაა. უფალმა, შესაძლოა, კიდეც მიუტევოს მას სიკვდილის შემდეგ, მაგრამ არც ერთ მიწიერ არსებას ამგვარი უფლებამოსილება არ გააჩნია. ამ განსხვავებამ დღევანდელ დღეს საკმაოდ დიდი მნიშვნელობა შეიძინა, რამეთუ სამხედრო მმართველები ორმაგ ჯიჰადს აწარმოებენ - უცხოელი ურწმუნოებისა და თანამემამულე მოღალატეების წინააღმდეგ. უმრავლესობა, თუ არა ყველა მუსლიმი მმართველი, რომელსაც დასავლეთში მეგობრებსა და მოკავშირეებს უწოდებენ, მოღალატეებად და საკუთარი ხალხის მტრად მიიჩნევიან.

ადრეული პერიოდიდანვე არსებობს სამართლებრივი განსხვავება იმ ტერიტორიებს შორის, რომლებიც ძალისმიერი საშუალებებით იქნა დაპყრობილი და იმ ტერიტორიებს შორის, რომლებიც ნებაყოფლობით, მშვიდობიანად დანებდნენ. შესაბამისად კანონებიც, რომელიც ნადავლსა და ახლად მოპოვებულ ტერიტორიებზე დასახლებულ მოსახლეობას შეეხებოდა, მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა ერთმანეთისაგან.

სამართალმცოდნენი გამოყოფდნენ შუამავალ სტატუსსაც, თანხმობის სახლი და ომისა და ისლამის სახლი. ეს ძირითადად არამუსლიმი, ქრისტიანული ქვეყნებისგან შედგებოდა, რომელთა მმართველებიც გარკვეული სახის შეთანხმებებს აღწევდნენ მუსლიმ მმართველებთან, რომლის თანახმადაც ისინი გადასახადებს იხდიდნენ, რაც ჯიზიას ეკვივალენტური იყო, ხოლო სანაცვლოდ, საშინაო საქმეებში ავტონომიას ინარჩუნებდნენ. ამის მაგალითია უმაიადის ხალიფებსა და სომხეთის ქრისტიან პრინციებს შორის მე-7 საუკუნეში მიღწეული შეთანხმება. ამგვარი შეთანხმებების საფუძველზე მუსლიმი მმართველების სამართლებრივი სისტემა არამუსლიმურ ძალებთან ურთიერთობაში პოლიტიკურ, სამხედრო და სავაჭრო ურთიერთობათა ფართო სპექტრსაც მოიცავდა. ამგვარი მიდგომა ჯერ კიდევ არ არის სრულად აღმოფხვრილი.

ადრეული პერიოდიდან, მუსლიმებმა იცოდნენ, რომ არსებობდა გარკვეული განსხვავებანი ომის სახლის ხალხებს შორის. მათი უმრავლესობა უბრალოდ პოლითეისტი იყო, რომლებიც ისლამს არ უქმნიდნენ სერიოზულ საფრთხეს, რამეთუ მათი ჭეშმარიტ რჯულზე მოქცევა შესაძლებელი იყო. ეს ძირითადად აზიასა და აფრიკას შეეხებოდა. მთავარ საფრთხეს ქრისტიანები წარმოადგენდნენ, რადგან მათი რელიგია ისლამის მსგავსი იყო და შესაბამისად, სწორედ ისინი ეცილებოდნენ მუსლიმებს მსოფლიო ბატონობისათვის ბრძოლაში, უფრო ზუსტად კი, როგორც ისინი იტყოდნენ, მსოფლიოს განათლებაში. ქრისტიანობა და ისლამი ორი რელიგიურად განსაზღვრული ცივილიზაციაა, რომელთა შორის კონფლიქტს არა განმასხვავებელი ნიშნები, არამედ მსგავსება იწვევს.

ქრისტიანობისადმი ამ გამოწვევის ხაზგასასმელად, სახალიფომ ოქროს მონეტები გამოსცა, რაც დღემდე რომის იმპერიის პრეროგატივა იყო. საყურადღებოა, რომ პირველ ისლამურ ოქროს მონეტას დინარი ეწოდა, რაც რომაული დენარიუსიდან არის ნასესხები. ზოგიერთი მონეტა ხალიფას სახელს ატარებდა (მის ტიტულს - მბრძანებელი და მორწმუნე). მესიჯი ცხადი იყო. მუსლიმთა აზრით, ებრაელებმა და შემდგომ ქრისტიანებმა ჭეშმარიტ გზას გადაუხვიეს და ყალბ დოქტრინებს გაჰყვნენ. ორივე რელიგია ისლამით იქნა ჩანაცვლებული, რომელიც ერთადერთი ჭეშმარიტი და სრულფასოვანი რელიგიაა. მუსლიმური სახალიფო იმპერიას მიმართავდა: ,,შენი რწმენა ბილწია, შენი დრო წავიდა. მე ვარ ახლა მბრძანებელი დედამიწაზე არსებული უფლის იმპერიისა”.

მესჯი სწორად იქნა გაგებული და მონეტების გამოცემა იმპერიის მიერ ომის გამოცხადების ტოლფასად იქნა გაგებული. ათას წელიწადზე მეტ ხანს გასტანა ისლამური სახალიფოს მიერ წარმოებულმა ომმა მედინადან, დამასკოდან, ბაღდადიდან, ქაიროდან და სტამბოლიდან ქრისტიანი იმპერატორების წინააღმდეგ კონსტანტინეპოლში, ვენაში და მოგვიანებით შორეულ დასავლეთშიც. თითოეული მათგანი, თავის დროზე, ჯიჰადის პრინციპული სამიზნე იყო.

ჯიჰადის დოქტრინის პრაქტიკაში გამოყენება ყოველთვის შეუბრალებელი და ძალადობრივი არ იყო. კანონიკურად სავალდებულო ომის მდგომარეობა შეიძლება შეწყვეტილი ყოფილიყო საშემრიგებლო შეთანხმებების საფუძველზე, რაც სამშვიდობო ხელშეკრულების ანალოგია, რომელსაც მეომარი ევროპული ძალები ერთმანეთთან აფორმებდნენ. ამგვარ შეთანხმებებს მოციქული ადგენდა ურწმუნო მტერთან. სწორედ ეს ხელშეკრულებები იქცა ისლამური საერთაშორისო სამართლის წყაროდ. რელიგიური შემწყნარებლობა, შარიათის თანახმად, არა კეთილი ნების გამოხატულება, არამედ მოვალეობა იყო (ყურანი II, 256: ,,არავითარი ძალდატანება რელიგიაში”). მუსლიმური გავლენის ქვეშ მყოფ ტერიტორიებზე ისლამური სამართალი მოითხოვდა, რომ ებრაელებსა და ქრისტიანებს საკუთარი რელიგიური რიტუალების შესრულების შესაძლებლობა ჰქონოდათ, თუ ყველა ზრდასრული მამაკაცი ხარკს გადაიხდიდა. ეს გადასახადი, რომელსაც ჯიზია ეწოდება, ყურანის მიხედვით განისაზღვრება: ,,ებრძოლე მას, ვისაც არ სწამს ღმერთის და მას, ვინც არ უარყოფს ყოველივეს, რასაც უფალი და მისი მოციქული კრძალავს, ვინც არ მისდევს ჭეშმარიტ რელიგიას, მანამ, სანამ ისინი არ გადაიხდიან ჯიზიას, პირდაპირ და თავმდაბლად”.

საყურადღებოა ისიც, რომ მუსლიმური სახელმწიფოს მიერ შეწყალებული არამუსლიმური სუბიექტები საკმაოდ ფართო ავტონომიური უფლებებით სარგებლობდნენ საკუთარი საშინაო საქმეების წარმოებაში, განათლების, გადასახადების და საკუთარი სამართლებრივი სისტემის დამყარების თვალსაზრისით, რაც ქორწინებას, განქორწინებას და მემკვიდრეობას შეეხებოდა. თანამედროვე გაგებით, ებრაელები და ქრისტიანები კლასიკურ ისლამურ სახელმწიფოში მეორეხარისხოვანი მოქალაქეები იყვნენ. თუმცა, კანონით დადგენილი მეორეხარისხოვანი მოქალაქეობა ბევრად უკეთესი იყო, ვიდრე მოქალაქეობის საერთოდ არ ქონა, რაც არაქრისტიანების და ზოგიერთი დევიანტი დასავლელი ქრისტიანის ხვედრი იყო.

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ჯიჰადი ხელს არ უშლიდა მუსლიმურ მთავრობებს დროდადრო ქრისტიანი მოკავშირეები ეძებნათ მუსლიმი მტრების წინააღმდეგ, ჯვაროსნული მოძრაობის დროსაც კი.