ფონდმა ,,ღია საზოგადოება საქართველომ” კოალიცია ,,საჯარო ფინანსების გამჭვირვალობასთან” ერთად განახორციელა ერთობლივი პროექტი, რომელიც მიზნად ისახავდა მთავრობის ე.წ. ,,50-დღიანი პროგრამის” ანალიზსა და მის შეფასებას. მიუხედავად იმისა, რომ პროექტით გათვალისწინებულ ვადებში 50 დღიანი პროგრამის გრძელვადიანი ეკონომიკური და სოციალური ეფექტიანობის შეფასება შეუძლებელია, მნიშვნელოვნად მიგვაჩნია პროცესზე დაკვირვება და სამოქალაქო სექტორის მხრიდან გარკვეული რეკომენდაციების წარდგენა საზოგადოებისა და მთავრობისთვის. ჩვენი ამოცანაა, გამოვხატოთ ჩვენი აზრი 50-დღიან პროგრამაში ასახული ღონისძიებების ცალკეულ პრინციპებთან და მიდგომებთან დაკავშირებით.

ვინაიდან 50-დღიანი პროგრამის განხორციელებაში უშუალოდ ჩართულია რამდენიმე სამინისტრო. წინამდებარე ანგარიშზე მუშაობის პერიოდში (2008 წლის მარტი-მაისი) მიმდინარეობდა შეხვედრები ამ უწყებების წარმომადგენლებთან. პროგრამის განხორციელებაზე პასუხისმგებელ პირებთან ინტერვიუების გარდა, ანგარიშზე მუშაობისას, სამუშაო ჯგუფის მიერ გამოყენებულ იქნა მდიდარი ემპირიული ლიტერატურა, ასევე მოხდა საერთაშორისო გამოცდილების ანალიზი სხვადასხვა კუთხით, მაგ: რამდენად უწყობს ხელს თავისუფალი ინდუსტრიული ზონების ჩამოყალიბება განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკურ წინსვლას? რა მეთოდებით ხორციელდება ექსპორტის წახალისება სხვადასხვა ქვეყნებში, არის თუ არა მაგ. ,,იაფი სესხის” კოპონენტი მართლაც წამახალისებელი ეკონომიკისათვის? რა ალტერნატიული ეფექტური მექანიზმები არსებობს? მიზანშეწონილია თუ არა საგადასახადო რეფორმის ის ვარიანტი, რომელიც 50-დღიან პროგრამაშია მოცემული? როგორ ხდება განვითარებულ ქვეყნებში არასაბიუჯეტო ფონდების მართვა და მისაღებია თუ არა „მომავალი თაობების ფონდისა” და „სტაბილური განვითარების ფონდის” მართვის ის მოდელი, რომელიც 50-დღიან გეგმაშია წარმოდგენილი? და ა.შ.

„ერთიანი საქართველო სიღარიბის გარეშე” 2008 წლი ს 5 იანვრის საპრეზიდენტო არჩევნებისთვის ამჟამინდელი პრეზიდენტის მიხეილ სააკაშვილის საარჩევნო ლოზუნგს წარმოადგენდა. აღნიშნული ლოზუნგი 2008 წლის არჩევნების შემდგომი, განახლებული მთავრობის სამოქმედო პროგრამის საფუძველიც გახდა. საქართველოს მთავრობამ სიღარიბის შესამცირებლად ღონისძიებათა პაკეტი შეიმუშავა, რომელიც საზოგადოებას ,,50-დღიანი პროგრამის” სახელწოდებით წარედგინა („50 დღე და უახლოესი მომავლის გეგმები - ერთიანი საქართველო სიღარიბის გარეშე”). 50-დღიანი სამოქმედო გეგმა/პროგრამა მოიცავს იმ აუცილებელი რეფორმისტული ღონისძიებების ზოგად ჩამონათვალს, რომელიც მთავრობამ 2008 წელს უნდა გაატაროს.

მთავრობის 50-დღიანი პროგრამა სამ ძირითად მიმართულებას მოიცავს; სამივე მიმართულება მრავალკომპონენტიანია:

(1) დასაქმება და ინვესტიციები - იაფი სესხის კომპონენტი, ევროობლიგაციების ემისია, ინვესტორთა მოძიება მცირე და საშუალო ჰესების მშენებლობების დასაფინანსებლად, საფინანსო სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ საკანონმდებლო პაკეტის ინიცირება, სახელმწიფო სტატისტიკის სრულყოფაზე მუშაობა და ა.შ.

(2) სოფლის აღორძინება - პროგრამა სოფლის მექანიზაცია, 100 ახალი სოფლის მეურნეობის საწარმო, სოფლის ექიმების აღჭურვა ინვენტარით, რეგიონული ტურიზმისა და ხალხური რეწვის განვითარება და ა.შ.

(3) პენსიები, სოციალური დახმარება, განათლება - 100 ახალი საავადმყოფო, საპენსიო რეფორმა, დევნილი მოსახლეობის შემწეობები და ა.შ.

მთავრობის 50-დღიანი პროგრამა ითვალისწინებს მთელი რიგი ინსტიტუციური, დროში გაწერილი ზომების განხორციელებას საფინანსო, მარეგულირებელ, საბანკო და სხვა სფეროებში. ასევე დაგეგმილია ერთჯერადი ღონისძიებების განხორციელებაც, რომლებიც მთავრობის აზრით, ქვეყანაში სიღარიბის შემცირებას შეუწყობს ხელს. ერთჯერად ღონისძიებებში ვგულისხმობთ ისეთი ტიპის საქმიანობას, რომელიც არ მოითხოვს არსებული ეკონომიკური კანონმდებლობისა თუ მიმდინარე ეკონომიკური პოლიტიკის კორექტირებას ან ძირეულ გარდაქმნას. ასეთი ღონისძიებები განიხილება როგორც ეკონომიკური პოლიტიკის ინსტრუმენტების ერთგვარი, ხშირ შემთხვევაში დროებითი მოდიფიკაცია.

მთავრობის მიერ მომზადებული პაკეტიდან ანგარიშის მომდევნო თავებში, სხვა კომპონენტებთან ერთად, შემდეგ ღონისძიებებს მიმოვიხილავთ:

(1) საფინანსო სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ საქართველოს კანონის ცალკეული ასპექტები, კერძოდ:

ა) თავისუფალი ინდუსტრიული ზონის შექმნა ქალაქ ფოთში

ბ) სპეციალური არასაბიუჯეტო ფონდები

გ) საქართველოს მთავრობის საგადასახადო ინიციატივები

დ) საქართველოს გადაქცევა საფინანსო ცენტრად

(2) ევროობლიგაციების სადებიუტო ემისია

(3) იაფი სესხების პროგრამა, რომლითაც 100 საუკეთესო ბიზნესი უნდა დაფინანსდეს.

ჩამოთვლილი სამი ღონისძიებიდან ბოლო ორი ერთჯერად ღონისძიებად მიგვაჩნია, რადგან ეს ეკონომიკური პოლიტიკის ცალკეული ინსტრუმენტების დროებით მოდიფიცირებას ემსახურება. ევროობლიგაციების ემისია ჩვეულებრივი ეკონომიკური საქმიანობაა, სადაც მთავრობა მსესხებლის სახით გამოდის. იაფი სესხის პროგრამაც, როგორც ასეთი, არ შეიძლება გაგრძელდეს უსასრულოდ და ამოიწურება მასში ნახსენები 100 ბიზნესის დაფინანსების შემდეგ. სრულიად განსხვავებულია მეოთხე ღონისძიება - საქართველოს გადაქცევა საფინანსო ცენტრად - რაც გულისხმობს, ეკონომიკური კანონმდებლობისა და რეგულაციების როგორც ერთჯერად, ასევე თანდათანობით მნიშვნელოვან ცვლილებას, რომელთა შედეგები, დროში მოქმედების თვალსაზრიით, არ არის მიბმული კონკრეტულ ვადებთან. შესაბამისად, ამ ინსტიტუციური ცვლილებების შემდეგ, საქართველოს ეკონომიკური გარემო არსებითად უნდა შეიცვალოს განუსაზღვრელი ვადით. გარდა ამისა, ამ ამოცანის კომპლექსური ხასიათი გულისხმობს დასახული მიზნის მისაღწევად მთავრობის, ეროვნული ბანკისა და პარლამენტის შეთანხმებულ მუშაობას რამდენიმე წლის მანძილზე. ამ ამოცანის წარმატებით შესასრულებლად აუცილებელია სახელმწიფოსა და კერძო სექტორის აქტიური თანამშრომლობა, რათა ეკონომიკური აგენტები როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე მის გარეთ, დარწმუნდნენ მიღებული გადაწყვეტილების სერიოზულობაში, პროცესის შეუქცევადობასა და შედეგების სარგებლიანობაში. დასახული ამოცანების წარმატებით გადასაჭრელად აუცილებელია ობიექტური ეკონომიკური ფაქტორების შესაბამისობა ამოცანებთან მიმართებაში და აგრეთვე ხელსაყრელი კონიუნქტურა. აღნიშნული შეეხება ფოთში ინდუსტრიული ზონის შექმნის საკითხსაც. თავისუფალი ინდუსტრიული ზონის შექმნა მთავრობის გადაწყვეტილების საფუძველზე მოხდა და იგი კანონმდებლობით გათვალისწინებული ვადით იარსებებს.

ზემოთჩამოთვლილი სამი განსახილველი საკითხის ამგვარი გამიჯვნა მისაღებად მიგვაჩნია იმ თვალსაზრისითაც, რომ პირველი მათგანი (გლობალური ფინანსური კონკურენტუნარიანობის შესახებ) მომდევნო სამისგან განსხვავებით, ეკონომიკური პოლიტიკის თეორიისა და პრაქტიკის სერიოზულ განხილვას მოითხოვს, მაშინ როდესაც დანარჩენები უმეტესწილად პრაქტიკული საკითხების კატეგორიას განეკუთვნება.

ზემოთხსენებული საკითხების ანალიზისას ვხელმძღვანელობთ ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის მაქსიმალურად შეზღუდვის მიდგომით. აღნიშნული მიდგომა გულისხმობს სახელმწიფოს აქტიურ და აუცილებელ ჩარევას მხოლოდ ისეთ საკითხებში, სადაც საბაზრო მექანიზმის მეშვეობით ვერ ხერხდება საზოგადოებისათვის ოპტიმალური გადაწყვეტილების მიღება. ჩამოთვლილი ღონისძიებების ანალიზისას შევეცდებით მიმოვიხილოთ თითოეული მათგანის დადებითი და უარყოფითი მხარეები და მათი განხორციელების მიზანშეწონილობა მთავრობის მიერ შემოთავაზებული 50-დღიანი პროგრამის მთელი პაკეტისა და საქართველოს დღევანდელი რეალობის ჭრილში.

ასევე აღსანიშნავია, რომ ჩვენს მიზანს არ წარმოადგენს ამ პროგრამის ფარგლებში მთავრობის მიერ გატარებული ღონისძიებების მონიტორინგი ან მათი მიმდინარეობის შეფასება. ჩვენი ამოცანაა, დავაფიქსიროთ ჩვენი ხედვა მიმდინარე სამთავრობო ღონისძიებების ცალკეულ პრინციპებთან და მიდგომებთან დაკავშირებით

თავისუფალი ინდუსტრიული ზონა, საქართველოს კანონით განმარტებულია როგორც გარკვეული ვადით მოქმედი თავისუფალი ზონის ნაირსახეობა, რომელშიც დამატებითი პირობები და საგადასახადო შეღავათები მოქმედებს. აქ შეიძლება შეიქმნას საწარმო, თავისუფალი საწყობი, გაწეულ იქნას მომსახურება და სხვა. ზოგადად ასეთი ტიპის ზონა რამდენიმე ამოცანას ისახავს მიზნად, მათ შორის:

(1) ეკონომიკური სტიმულირება, რაც გულისხმობს ქვეყნის საერთაშორისო ეკონომიკაში ჩართულობის ხარისხის ამაღლებას, ზონის ფარგლებში და ზოგადად ქვეყანაში ინვესტიციებისა და ტექნოლოგიების შემოდინების წახალისებას, წარმოების, მომსახურებისა და ვაჭრობის ხელშეწყობას;

(2) სოციალური მიზანი გულისხმობს დასაქმებისა და მოსახლეობის შემოსავლების ზრდას. საქართველოს შემთხვევაში წინა პლანზეა წამოწეული სოციალური მიზანი და ინდუსტრიული ზონა სიღარიბის შემცირების ხელშეწყობის ერთ-ერთ ინსტრუმენტად მოიაზრება. ვფიქრობთ, რომ ფოთში თავისუფალი ინდუსტრიული ზონის შექმნა არ არის მიმართული რეგიონული განვითარების ხელშეწყობის მიზნისაკენ, როგორც ეს ხშირ შემთხვევაში შეინიშნება ცალკეული ქვეყნების გამოცდილების ანალიზისას.

თავისუფალი ზონების სარგებლიანობის ანალიზი

ჩვენ არ მიმოვიხილავთ აღნიშნულ სფეროსთან მიმართებით არსებული დიდძალ ემპირიულ ლიტერატურას, რადგან თვით საკითხის თეორიული ნაწილი დიდი სირთულით არ გამოირჩევა და შესაბამისად, შედეგების ინტერპრეტაცია საკმაოდ ერთგვაროვანია. ჩვენი მიდგომა ჩამოყალიბდა ისეთი ზონების გამოცდილების გაანალიზებით, რომლებიც ფოთის ინდუსტრიული ზონის ფარგლებში შემოღებული პრივილეგიების იმავე, ან უფრო მეტ ხარისხს ანიჭებს ზონაში დასაქმებულ ეკონომიკურ აგენტებს. ამავე დროს, დიდ მნიშვნელობას ვანიჭებთ ასეთი ზონის ირგვლივ მდებარე ქვეყნის ეკონომიკის თავისებურებებს.

თავისუფალი ზონების სარგებლიანობის ანალიზი ლიბერალური ეკონომიკის ქვეყნებში

თავიდანვე უნდა აღინიშნოს, რომ ჩვენი აზრით, საკმაოდ საეჭვოა ამგვარი ზონების არსებითი პოზიტიური გავლენა იმ ქვეყნების ეკონომიკური განვითარებაზე, სადაც ისინი მდებარეობენ. განვითარებულ ქვეყნებში ასეთი ზონების შექმნის ძირითადი მიზანი რეგიონული პოლიტიკის ჩანაცვლებაა. მაგალითად, ბრიტანეთი თავისი კუნძულოვანი იურისდიქციების გასავითარებლად, ასეთ ზონებს ქვეყნის დანარჩენ რეგიონებთან შედარებით, დამატებით პრივილეგიებს ანიჭებს იმის გამო, რომ ეს რეგიონები ცენტრის მიერ შემუშავებული რეგიონული პოლიტიკის ჩარჩოებში გარკვეული ობიექტური თავისებურებების გამო ვერ თავსდებიან. იგივე მოტივები ამოძრავებდათ ასეთი ზონების შემქმნელებს ირლანდიაში, იტალიაში თუ სხვაგან. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ თავისუფალი ეკონომიკის უკლებლივ ყველა განვითარებულ ქვეყანაში ასეთი ზონების ტერიტორია და მოსახლეობის რაოდენობა მეტისმეტად მცირეა იმისათვის, რომ ქვეყნის დანარჩენ ეკონომიკაზე არსებითი გავლენა მოახდინოს. მაგალითად გიბრალტარი, ან მენის კუნძული, რომლებიც მოსახლეობის მცირე რაოდენობით და ეკონომიკის დარგების განუვითარებლობით ხასიათდებიან, აშკარად მოგებულნი არიან დამატებითი ეკონომიკური პრივილეგებით. ამავე დროს მათი მთლიანი შიდა პროდუქტი (მშპ) ერთ სულზე მნიშვნელოვნად აღემატება დანარჩენი ქვეყნის ანალოგიურ მაჩვენებელს. ლიბერალური ეკონომიკის მხოლოდ შერჩეული ნაწილისათვის ნებისმიერი ტიპის დამატებითი შეღავათების შემოღებას მეტად მარგინალური შედეგის მოტანა შეუძლია მთლიანობაში ამ ეკონომიკისათვის. როგორც წესი, ამგვარი ღინისძიებები უმეტესწილად რეგიონული განვითარების ამოცანას ემსახურება. მაგალითისათვის, შეგვიძლია შევადაროთ განვითარებული ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) მოცულობა ერთ სულზე ანალოგიურ მაჩვენებლებს თავისუფალი ზონებში. განვითარებული ქვეყნის კონტექსტი აუცილებელია საქართველოში თავისუფალი ზონის შექმნის პერსპექტივების განხილვისას, რადგანაც უკვე დღეს საქართველო საკმაოდ ლიბერალური ეკონომიკური კანონმდებლობითა და მინიმუმამდე დაყვანილი რეგულაციებით ხასიათდება, რასაც ქვეყანაში უცხოური საბანკო კაპიტალის შემოდინების მზარდი დინამიკაც ადასტურებს. ამგვარად, ვფიქრობთ, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყნის ამა თუ იმ ტერიტორიაზე თავისუფალი ინდუსტრიული ზონის მოწყობას შეიძლება მართლაც მოჰყვეს დადებითი შედეგები, უმჯობესი იქნებოდა ინდუსტრიულ ზონასთან მიახლოებული კანონმდებლობის მეშვეობით მთელი ქვეყნის ეკონომიკური ცხოვრების თანმიმდევრული ლიბერალიზაცია განხორციელებულიყო. არსებულ ვითარებაში ამგვარი ტიპის ზონის შექმნა ზედმეტად მიგვაჩნია. მით უმეტეს, რომ 50-დღიანი პროგრამით შემოთავაზებული ღონისძიებები ეკონომიკის ლიბერალიზაციის თვალსაზრისით, თავისი სიღრმითა და ამბიციურობით, აშკარად აღემატება ფოთის ინდუსტრიული ზონის შექმნის შედეგად ეკონომიკური აგენტებისათვის შეთავაზებულ პრივილეგიებს.

თავისუფალი ზონების სარგებლიანობის ანალიზი განვითარებადი ეკონომიკის ქვეყნებში

განვითარებადი სამყაროს კონტექსტში თავისუფალი ზონების ყველა სახეობის განხილვისას უნდა გავითვალისწინოთ რეცეპიენტი ქვეყნის სიდიდე, ფაქტორული თავისებურებები, ეკონომიკური კანონმდებლობის ხარისხი და ა.შ. თავისუფალი ზონების ფუნქციონირება გამართლებულია ეკონომიკური თავისუფლების შემზღუდავ დიდ ქვეყნებში, რომელთაც იაფი მუშახელის მობილიზების სწრაფი უნარი გააჩნიათ, აქვთ ტევადი შიდა ბაზარი. მაგალითად, ჩინეთში ეკონომიურ ზონებში ეკონომიკის ზრდის ტემპები 90-იანი წლების დასაწყისში 4-5 ჯერ აჭარბებდა ქვეყნის დანარჩენ ნაწილებში ეკონომიკურ ზრდას. მაგრამ რა მოხდებოდა მთელი ეკონომიკის თანაბარი, თანდათანობითი ლიბერალიზაცია რომ განხორციელებულიყო? შედეგი ცხადია, მთელი ქვეყნის მასშტაბით გაცილებით უფრო მაღალი ეკონომიკური ზრდის ტემპებში აისახებოდა. გარდა ამისა, პრეფერენციული რეჟიმის შექმნა ქვეყნის ერთ რომელიმე რეგიონში ზრდის სოციალურ უთანასწორობას ქვეყნის მასშტაბით, რაც მომავალში აუცილებლად იქცევა მისი ეკონომიკური ზრდის შემაფერხებელ ფაქტორად, რადგან მთავრობას მეტი სახსრების გაღება მოუწევს განათლებისა და ჯანდაცვის სფეროებზე, სოციალურ პროგრამებსა და ინფრასტრუქტურაზე, რადგან მთლიანი ეკონომიკის ლიბერალიზაციის შესაძლებლობის ხელიდან გაშვება პროდუქტიული საწარმოო ფაქტორების დაკარგვას იწვევს.

თავისუფალი ზონები ხშირად იწვევენ ინვესტიციების ,,გაქცევას” მომიჯნავე რეგიონებიდან და თავისუფალ ზონებში მათ დაგროვებას. ამგვარად, ხელოვნურად შექმნილ პრივილეგიებს შედეგად მოსდევს ინვესტიციების პრეფიციტი ერთ რეგიონში და დეფიციტის წარმოქმნა სხვა რეგიონებში. მაშინ როდესაც, ერთგვაროვანი, გამჭვირვალე ეკონომიკური პოლიტიკისა და თავისუფალი ბაზრის პირობებში ყველა რეგიონში ინვესტიციები თანაბრად გადანაწილდებოდა, რაც უფრო ოპტიმალურია ქვეყნის ეკონომიკური ინფრასტრუქტურისა და მთლიანი დოვლათის დაგროვების თვალსაზრისით (მაგალითად, ინდოეთი და უკრაინა).

საპირისპირო არგუმენტად ყოველთვის მოყავთ მოსაზრება, რომ თავისუფალი ინდუსტრიული ზონა მოიზიდავს ინვესტიციებს და გაზრდის დასაქმებას, თუმცა მთელი ქვეყნის მასშტაბით განხორციელებულ შემდგომ ლიბერალიზაციას გაცილებით მეტი შედეგის მოტანა შეუძლია. მით უმეტეს, რომ ჩვენს ქვეყანაში არსებული ლიბერალური კანონმდებლობა შესაძლოა ინდუსტრიულ ზონაში ერთგვარად, მაგრამ შედარებით უმნიშვნელოდ გამარტივდეს. გარდა ამისა, სპეციალური პრეფერენციების მინიჭება ქვეყნის ერთი რომელიმე რეგიონისათვის, ჩვენი აზრით ერთგარად ეწინააღმდეგება საბაზრო პრინციპს და ჩვენი პლატფორმიდან გამომდინარე ვერ ჩაითვლება ოპტიმალურ გადაწყვეტილებად. მაგალითად, რატომ არ უნდა შეიქმნას ასეთი ზონა სუფსაში, ბათუმში, ლაგოდეხში ან სხვაგან? ამგვარი ზონის საწინააღმდეგო ზოგადად ბევრი არაფერი გვაქვს, რადგანაც ეს დიდ ფისკალურ დანაკარგებს არ უკავშირდება, მაგრამ მიგვაჩნია, რომ მას არც დიდი შედეგების მოტანა შეუძლია და იგი საკმაოდ მოძველებული, ზედმეტი ღონისძიებაა.

1.1 საქართველოს შესაბამისი კანონმდებლობისა და ფოთის პერსპექტივის შეფასება

ნაწილში შევეცდებით მიმოვიხილოთ ფოთის ინდუსტრიული ზონის პერსპექტივების ჩვენეული ხედვა რამდენიმე მნიშვნელოვან საკითხთან მიმართებით:

საგარეო ვაჭრობის წახალისება

საქართველო საგარეო ვაჭრობაში უკვე აქტიურადაა ჩართული. ქვეყანაში მოხსნილია ტარიფი იმპორტისა და ექსპორტის ყველა სასაქონლო ჯგუფზე, გარდა სოფლის მეურნეობისა და სამშენებლო პროდუქციის იმპორტისა. ამ შემთხვევაში, ფოთის ინდუსტრიული ზონის ამოქმედების დადებით მხარედ განვიხილავთ სოფლის მეურნეობისა და სამშენებლო პროდუქციის შესაძლო შედარებით იაფად გადამუშავებას ზონაში და ქვეყანაში შემოტანას, ან ზონის ტრანზიტად გავლით გადამუშავებას ფოთთან ახლოს მდებარე გურია-სამეგრელოს რეგიონში. აქვე ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ტარიფის დროებით დატოვება სოფლის მეურნეობის იმპორტზე ერთგვარად გამართლებულია იმითაც, რომ მსოფლიოში ჯერ კიდევ სუბსიდირებულ სასოფლო-სამეურნეო საქონელზე, საქართველოში საიმპორტო ტარიფის დატოვება აახლოვებს მას იმ მსოფლიო ფასებთან, რაც აშშ-ს, იაპონიის, ევროკავშირისა და სხვა ქვეყნების მიერ სუბსიდირების განუხორციელებლობის შემთხვევაში იარსებებდა. ამგვარად, სოფლის მეურნეობისათვის შესაძლოა ფოთის ზონა იყოს ერთგვარად დადებითი შედეგის მომტანი (თუმცა არაცალსახად, რადგან ასეთი შედეგის მიღება შეიძლებოდა ტარიფის გაუქმებით მთელი ქვეყნის მასშტაბით, გარდა ამისა, უნდა გავითვალისწინოთ ამჟამად დამახინჯებული მსოფლიო ფასით შემოსული პროდუქციის უტარიფოდ შემოსვლის შედეგად მიღებული ნეტო დანაკარგი).

ზოგაგად, ასეთი ზონა საქართველოს ექსპორტს დიდად ვერ წაადგება, რადგან ქართული ექსპორტის წარუმატებლობა დაკავშირებულია მიწოდების სიღრმისეულ პრობლემებთან, რაც ამგვარი ღონისძიებებით ვერანაირად ვერ მოიხსნება. სტატისტიკის დეპარტამენტისა და საბაჟო დეპარტამენტის მონაცემებზე დაყრდნობით, საქართველოს საგარეო სავაჭრო დეფიციტი თანდათან ღრმავდება ვაჭრობის პირობების გაუარესების ფონზე (ქართული ექსპორტის ერთეულის ფასის ფარდობა იმპორტის ერთეულის ფასთან 2006 წელს 0.49-დან 2007 წელს შესაბამისად 0.43-მდე შემცირდა და სამწუხაროდ, გაუარესების ტენდენციით ხასიათდება დღესაც).

ფოთის - როგორც საერთაშორისო სატრანზიტო ქალაქის განვითარება

ინდუსტრიულ ზონაში თავისუფალი საწყობის მოწყობის ნებართვა გვაფიქრებინებს, რომ აღნიშნული ინიციატივის ავტორებს ნავარაუდევი აქვთ ფოთის საერთაშორისო სატრანზიტო ცენტრად გადაქცევა. ჩვენი აზრით, ამას მცირე პერსპექტივა გააჩნია შემდეგ მოსაზრებებზე დაყრდნობით:

(1) ქვეყანაში ჯერ კიდევ არ არის სასურველი პოლიტიკური სტაბილურობა (აფხაზეთის კონფლიქტი), რაც სრულიად აუცილებელი, თუმცა არასაკმარისი პირობაა ასეთი ცენტრის ფუნქციონირებისათვის;

(2) საქართველოს ცუდი მეზო და მაკრომდებარეობა და დაშორება მსხვილი საფინანსო და ინდუსტრიული ცენტრებიდან. ფოთი ერთგვარად საინტერესოა მეზობელი ქვეყნებისათვის (სომხეთი, აზერბაიჯანი, შესაძლოა შუა აზია), თუმცა საეჭვოა ჩინეთის, ინდოეთის, ევროპისა და სხვა ქვეყნებისა თუ რეგიონების მიერ ძირითადად საქართველოს გზით ტვირთების ტრანზიტის განხორციელების პერსპექტივა. აღნიშნულ მოსაზრებას აძლიერებს ის ტენდენცია, რომ ნავთობზე ფასების ზრდამ გაზარდა საზღვაო ფრახტების ფასი და ჩაკეტილი შავი ზღვიდან ტვირთის მასობრივი გადატანის პერსპექტივა მოკლევადიან და საშუალოვადიან პერსპექტივაში საეჭვოა. სავარაუდოდ, 50-დღიანი პროგრამის ინიციატივის ავტორები კარგად იცნობენ დუბაის გამოცდილებას, რომელიც ასეთი სატრანზიტო ცენტრია და რომელშიც ფოთის შემოთავაზებულ პრივილეგიებთან (მოგების გადასახადიდან გათავისუფლება, მოგების სრული რეპატრიაცია) შედარებით ნაკლებ თავისუფლებას ანიჭებს უცხოელ ინვესტორებს (მათ არ შეუძლიათ ზონაში არსებული საწარმოების აქციათა პაკეტის უბრალო უმრავლესობის ფლობა). მაგრამ მიუხედავად ამისა, დუბაი საინტერესოა იმით, რომ სულ რამდენიმე ასეულ კილომეტრში მდებარეობს მილიარდნახევრიანი სამომხმარებლო ბაზარი, მდიდარი ნავთობითა და სხვა ბუნებრივი რესურსებით;

(3) ფოთის ობიექტური ნაკლოვანებაა მისი პორტის შედარებით წყალმარჩხი აკვატორია. ეს სისუსტეა კონკურენტებთან შედარებით (ნოვოროსიისკი, ანაპა, სადაც მიმდინარეობის პორტის განახლება, თურქეთის მცირე პორტები). აკვატორიის გაღრმავება სერიოზულ ინვესტიციებს მოითხოვს. მე-20 საუკუნის 90-იან წლებში, დონორთა მხრიდან გამოიხატა ფოთის პორტის ინფრასტრუქტურის განახლების ინტერესი (მაგ. იაპონიის მთავრობა). დაზუსტებას მოითხოვს, გამოიყენა თუ არა საქართველოს მთავრობამ ანალოგიური შესაძლებლობები და მიმართა თუ არა უკანასკნელ პერიოდში დონორებს ამ მიზნით კონცესიური ფინანსური სახსრების მოსაპოვებლად? თავად დუბაიში არაბთა გაერთიანებული საამიროების მთავრობამ კერძო კაპიტალის მოზიდვამდე ინფრასტრუქტურაში მრავალმილიარდიანი ინვესტიცია განახორციელა. სამწუხაროდ, შემოთავაზებული პაკეტიდან არ არის ცნობილი, აპირებს თუ არა ფოთის ინფრასტრუქტურაში ფულის დაბანდებას საქართველოს მთავრობა?

(4) კომერციული ინფრასტრუქტურისა და სატრანსპორტო ინდუსტრიის ჩანასახოვანი მდგომარეობა. სტატისტიკის დეპარტამენტის მასალებზე დაყრდნობით ირკვევა, რომ 1996 წლიდან 2005 წლამდე საქართველოს საზღვაო ტრანსპორტის ტვირთბრუნვა 650 ათასი ტონიდან 24 ათას ტონამდე შემცირდა (აღნიშნული არ ითვალისწინებს ნავთობტერმინალების ტვირთბრუნვას). გარკვეული გამოცოცხლება შეინიშნება 2006 წელს, როცა საზღვაო ტვირთბრუნვამ 40 ათას ტონას მიაღწია, მაგრამ საერთაშორისო ცენტრად ფოთის გადაქცევა ტვირთბრუნვის 500 ჯერად ზრდას მაინც უნდა გულისხმობდეს, რაც მეტად საეჭვოდ გვეჩვენება მეზობელი ქვეყნების საკმაოდ სუსტი ეკონომიკური პოტენციალის გათვალისწინებითაც. საზღვაო ტრანსპორტის წილი საქართველოს მთელს ტვირთბრუნვაში 0.1 პროცენტს არ აღემატება. მიგვაჩნია, რომ სიღარიბის დასაძლევად მიზანშეწონილი იქნებოდა მთავრობას ფოთში გემთშემკეთებელი დარგის პერსპექტივებზე - როგორც დასაქმების ალტერნატიულ წყარ ოზე - გაემახვილებინა ყურადღება. აღნიშნული ღონისძიება ლოკალური მნიშვნელობის დადებითი ეფექტის მომტანი მაინც იქნება.

ინვესტიციებისა და ტექნოლოგიების მოზიდვა წარმოების წახალისებისათვის

მართალია ფოთის ინდუსტრიული ზონა სერიოზულ შეღავათებს ჰპირდება ნვესტორებს (მოგების გადასახადიდან და დღგ-სგან გათავისუფლება, მოგების რეპატრიაცია და სხვა), ნაკლებად სარწმუნოდ მიგვაჩნია მსხვილი საერთაშორისო კაპიტალის დაინტერესება აღნიშნული ზონით. ინდუსტრიული ზონის ჩამოყალიბების ინიციატორთა მონაცემებით თუ ვიმსჯელებთ, აქ შესაქმნელი 16 000 სამუშაო ადგილი ნამდვილად ვერ მოიზიდავს სერიოზულ ტრანსნაციონალურ კორპორაციებს, განსაკუთრებით საქართველოს მწირი გასაღებისა და არასტრუქტურირებული სამუშაო ძალის ბაზრების, კომერციული და საფინანსო ინფრასტრუქტურის სისუსტის ფონზე. მიგვაჩნია, რომ არც ერთი ქვეყნის, არც მისი რომელიმე რეგიონის განვითარებაში გადამწყვეტ როლს არ ასრულებს საგადასახადო შეღავათებით პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა (ამას მეტყველებს ირლანდიისა და სლოვაკეთის, ასევე სხვა ქვეყნების მაგალითი). ინვესტიციებისა და ზრდის წყაროა ისეთი ფუნდამენტური ეკონომიკური მახასიათებლები, როგორებიცაა მუშახელი, საკანონმდებლო და საფინანსო ინფრასტრუქტურები, რომლებიც ქვეყანაში არასაკმარისად არის განვითარებული. ამგვარად, თუ თვით ზონის შიგნით მოღვაწე პოტენციური ინვესტორი მართლაც მიიღებს გარკვეულ მოგებას, ფოთის მიმდებარე რეგიონებზე ეს ნაკლებად აისახება. გამონაკლისს შესაძლოა, უძრავი ქონების ფასების სავარაუდო ზრდა წარმოადგენდეს, რაც არარაციონალური მოლოდინებით იქნება გამოწვეული. თუმცა ამ უკანასკნელმა შეიძლება გარკვეულად გაუადვილოს ადგილობრივ მოსახლეობას საბანკო სესხების ხელმისაწვდომობა დასაგირავებელი უძრავი ქონების ღირებულების ზრდის გამო.

აღსანიშნავია, რომ ინდუსტრიულ ზონაში მოქმედი კანონმდებლობა გულისხმობს მასში მოქმედ სუბიექტთა საქმიანობისათვის სახელმწიფო მოხელეთა გამოყოფას, რაც დამატებით ბიუროკრატიულ რგოლს ქმნის. ამ ბიუროკრატიული რგოლის სიდიდე და ეფექტიანობა დიდწილად განსაზღვრავს ზონის ეფექტურ ფუნქციონირებასაც. აღნიშნული გარკვეული შესაძლებლობებთან ერთად, ასევე გარკვეული საფრთხეების შემცველიც არის არასაკმარისი გამჭვირვალობისა და ეფექტიანობის კუთხით.

დასკვნის სახით, ფოთში ინდუსტრიული ზონის შექმნა შესაძლოა გარკვეული დადებითი შედეგების მომტანი გამოდგეს ქალაქისათვის, თუმცა ქვეყნის მასშტაბით მას ვერ ექნება არსებითი პოზიტიური სარგებელი. შესაბამისად, მთავრობის მიერ შემოთავაზებული ცვლილებების პაკეტში, ასეთი ზონის, როგორც დროებითი ღონისძიების შემოღება, ერთგვარად ზედმეტად მიგვაჩნია. მის როლს სიღარიბის დაძლევის თვალსაზრისით ვაფასებთ როგორც ნაწილობრივ ეფექტურს, ხოლო მისი ფართო ეკონომიკური პერსპექტივები საეჭვოდ მიგვაჩნია.

სპეციალური არასაბიუჯეტო ფონდები, როგორც წესი, იქმნება ბუნებრივი რესურსებით მდიდარ ქვეყნებში, რომელთა საექსპორტო და შესაბამისად, საბიუჯეტო შემოსავლების მნიშვნელოვანი ნაწილი მათი გაყიდვით მიღებული შემოსავლებით ივსება. სპეციალური ფონდები ასევე სახელმწიფო რესურსების დროებით დაზოგვისთვის იქმნება, რათა ისინი მომავალში პრიორიტეტული პროგრამული მიმართულებებით გაიხარჯოს.

უკანსაკნელი პერიოდში, როცა სახეზეა ნავთობსა და სხვა ამოწურვად ბუნებრივ რესურსებზე ფასების ნახტომისებური ზრდა, ასეთი ტიპის ფონდებმა საკმაო პოპულარობა მოიპოვა. სპეციალური ფონდების შექმნა განპირობებულია შემდეგი ორი მოტივით: (1) ბუნებრივ რესურსებზე ფასების მერყეობით გამოწვეული დანაკარგების შემსუბუქება (2) ამოწურვადი ბუნებრივი რესურსების დაზოგვის სურვილი, როგორც წესი, ბუნებრივი რესურსების ფასები ინვარიანტულია ზოგადად ეკონომიკურ ციკლთან, რაც იმას ნიშნავს, რომ საბიუჯეტო პროცესში პრაქტიკულად შეუძლებელია ამ ფასების მერყეობის პროგნოზირება და მათი მიბმა მაკროეკონომიკური პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებთან. გარდა ამისა, ბუნებრივ რესურსებზე ფასების მერყეობასთან დაკავშირებული ნეგატიური შოკები უკიდურესად ართულებს ვალუტის კურსის მართვას და უარყოფითად აისახება საგადამხდელო ბალანსზე. სწორედ ამიტომ, ცალკეულ ქვეყნები თავიანთი მაკროეკონომიკური პოლიტიკის ინსტრუმენტების ნაწილად სპეციალურ ფონდებს მიიჩნევენ.

მიუხედავად იმისა, რომ შემოთავაზებულ საკანონმდებლო პაკეტში მთავრობა არსად მიუთითებს, რომ სპეციალური ფონდები იქმნება ბუნებრივ რესურსებზე ფასების მერყეობით გამოწვეული შოკების შესამსუბუქებლად (თუმცა, ასეთი შოკები ალბათ ერთ-ერთია პაკეტში ნახსენები იმ გამოწვევებს შორის, რომლებსაც ქვეყანამ უნდა უპასუხოს, მათ შორის ფონდების შექმნის გზითაც), წინა აბზაცში სწორედ ასეთი ფონდების შექმნის მოტივები მიმოვიხილეთ, რადგანაც:

(1) დღეისათვის მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში არსებული სპეცფონდების უმეტესობა სწორედ ამგვარი დანიშნულებისაა და მათი მართვის ძირითადი პრაქტიკული ასპექტები გამოყენებულია აგრეთვე სხვა ტიპის ფონდების მართვაშიც სხვა ტიპის ანალოგიურ ფონდად (სახელმწიფო რესურსების დაზოგვა გარკვეული მიზნებით) წარმოგვიდგენია საქართველოს მთავრობის მიერ შემოთავაზებული ღონისძიებები;

(2) ლოგიკური ქნება, თუ საქართველოს მთავრობა მომავალში განიზრახავს თანხების აღნიშნულ ფონდში დაზოგვას სწორედ ბუნებრივ რესურსებზე ფასების მერყეობის გამო, რაც მომავალში აუცილებლად გახდება საქართველოს ეკონომიკის წინსვლის გზაზე არსებული სერიოზული გამოწვევა, რადგანაც ა) მზარდ ქართულ ეკონომიკას საშუალოვადიან პერიოდში ტექნოლოგიების ძირეულ განახლებამდე მეტი ენერგორესურსი დასჭირდება, რომლებზეც ფასი სულ უფრო იმატებს; ბ) შესაძლოა ერთ-ერთი შემოთავაზებული ფონდი (სტაბილური განვითარების ფონდი)

სწორედ იმ მიზნებით იყოს მოტივირებული, რაც დამახასიათებელია ბუნებრივი რესურსების ექსპორტზე დამოკიდებული ქვეყნებისთვის, ოღონდ საპირისპირო ნიშნით - იმპორტულ ენერგომატარებლებზე ფასების ვარიაციების ნეგატიური შედეგების დასარეგულირებლად და ენერგეტიკის სფეროში საჭირო ინვესტირებისათვის თანხების დაგროვებისათვის (ენერგეტიკის განვითარების პრიორიტეტულობა მკაფიოდაა გაცხადებული მთავრობის ინიციატივათა პაკეტში). მიუხედავად იმისა, რომ სპეციალური ფონდები ბიუჯეტისგან ინსტიტუციურად გამიჯნულია, თავისი ეკონომიკური არსით ისინი მხოლოდ საბიუჯეტო ანგარიშებია და მათი ფუნქციები შეუძლია თავისუფლად იტვირთოს ნორმალურმა საბიუჯეტო პროცესმა. მიუხედავად ამისა, სპეცფონდებს იმ ქვეყნებში, სადაც ისინი არსებობს, ამართლებენ არა ეფექტიანობის, არამედ ეკონომიკური პოლიტიკის მიზანშეწონილობის მოსაზრებებით. საკმარისი ავტონომიის პირობებში ასეთმა ფონდებმა შესაძლოა მართლაც დაიცვან სახელმწიფო რესურსები უკონტროლო ხარჯვისაგან თუ პოლიტიკური კონიუნქტურა დიდ წნეხს ახორციელებს მთავრობაზე ხარჯების გაზრდის მიმართულებით (მაგ. სოციალური ხარჯები). თუმცა მეორეს მხრივ, (მაგალითად იგივე გადაუდებელი სოციალური დახმარებისა თუ სხვა ხარჯების დასაფინანსებლად ასიმეტრიული ეკონომიკური შოკების შემდეგ), ამ ფონდების რესურსების საბიუჯეტო პროცესში ჩართვა შეიძლება გართულდეს კიდეც მათი ინსტიტუციური დამოუკიდებლობის გამო. ასეთი შოკის ალბათობა ყოველთვის მაღალია მცირე ზომის ღია ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში, მათ შორის საქართველოშიც.

საქართველოს მთავრობის მიერ შემოთავაზებული მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების შექმნის ლოგიკურ და სერიოზულ არგუმენტებად, ჩვენი აზრით, შესაძლოა მხოლოდ შესაბამისი კანონის (კანონი მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების შესახებ) პირველი მუხლის (ა) პუნქტი მივიჩნიოთ, რადგან ღრმად ვართ დარწმუნებული, რომ (ბ), (გ), (დ) და (ე) პუნქტების, როგორც პრობლემების მოგვარება ნორმალური საბიუჯეტო პროცესის პირდაპირი ფუნქციაა. ამ შემთხევაში, ჩვენი მიდგომა ემყარება ჩვენს მიერ უკვე ხსენებულ პრინციპს, რომელიც ეკონომიკურ ცხოვრებაში სახელმწიფოს ჩარევის მინიმუმამდე დაყვანას გულისხმობს. მიგვაჩნია, რომ ფონდების შექმნა დამატებითი ბიუროკრატიული სტრუქტურის ჩამოყალიბების გარდა ხელშესახებ სარგებელს ქართულ ეკონომიკას ვერ მოუტანს, მიუხედავად იმისა, რომ კანონი ითვალისწინებს მათ გამჭვირვალე მართვას. აქვე აღვნიშნავთ, რომ თუნდაც ისეთი წარმატებული და განვითარებული ქვეყნის პირობებშიც კი როგორიც ნორვეგიაა, ასეთი ტიპის ფონდის არსებობა არც თუ ოპტიმალურ ღონისძიებდ მიგვაჩნია. ნორვეგიაშიც, სადაც ძალიან მაღალია ამ ფონდის ანგარიშვალდებულება და გამჭვირვალობა, ჩვენი აზრით, ეს ღონისძიება ეკონომიკურ აგენტებს მხოლოდ ფსიქოლოგიურ კომფორტს უქმნის. რაც შეეხება რუსეთს, აქ ფონდების შექმნა პირდაპირ უკავშირდება მმართველობის ავტორიტარულ სტილსა და სწორედ იმ წნეხს ხარჯების გაზრდის მიმართულებით, რაზეც უკვე გვქონდა საუბარი. გარდა ამისა, რუსეთშიც ხშირად გამოითქმება მოსაზრებები, რომ მრავალმილიარდიანი ფონდის აქტივების ურისკო, მაგრამ მეტისმეტად დაბალი მომგებიანობის მქონე ამერიკულ სახელმწიფო ქაღალდებში განთავსება იმაზე ბევრად ნაკლებ ეფექტს იძლევა ვიდრე ადგილობრივი საქალაქო და სასოფლო ინფრასტრუქტურის, ასევე განათლებისა და ჯანდაცვის მოდერნიზაციაში მისი ინვესტირება მოიტანდა. სავარაუდოდ, რუსეთის მთავრობა არ ენდობა ადგილობრივ ფინანსურ ემიტენტებს და თანხმდება ბევრად უფრო იაფად განათავსოს თანხები აშშ-ს ფასიან ქაღალდებში, რომლებითაც საბოლოოდ იმ ქვეყნის ბიუჯეტის დეფიციტი ფინანსდება. ეს სერიოზულ საინვესტიციო რესურსს აკლებს ადგილობრივ საფინანსო სისტემას, რომელიც იძულებულია ბევრად უფრო მკაცრი პირობებით ისესხოს ფული საერთაშორისო კაპიტალის ბაზარზე. ამ მაგალითის ილუსტრაციით იმის თქმა გვინდა, რომ ქვეყნებში სადაც ასეთი ფონდი იქმნება, მთავრობა იძულებული ხდება მისი აქტივები მეტისმეტად კონსერვატიული მიდგომებით მართოს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ასეთი ფონდის შექმნა შეიძლება გამართლებული იყოს ეკონომიკური პოლიტიკის ტაქტიკური მოსაზრებებით, მაგრამ მიგვაჩნია, რომ მისი მუშაობა ვერ იქნება ბიუჯეტის მუშაობაზე უფრო ეფექტიანი. ეფექტიანობა ამ შემთხევაში, ჩვენი აზრით განისაზღვრება შემდეგი ორი პარამეტრით: (1) გახარჯული სახსრების რა ნაწილი აღწევს მიზნობრივ ჯგუფებამდე; (2) როგორია ამ ფონდების ადმინისტრირების ხარჯების ფარდობა მთლიან ხარჯებთან. სწორედ აღნიშნული მოსაზრება უდევს საფუძვლად ჩვენს ანალიზს ფონდებთან მიმართებაში.

უპირველეს ყოვლისა აღსანიშნავია, რომ მთავრობის მიერ სპეციალური ფონდების შესაქმნელად შემოთავაზებული კანონიდან გამომდინარე ჩვენთვის გაუგებარია, თუ რას ნიშნავს ბიუჯეტის ციკლურობა. თუ ამაში იგულისხმება ის, რომ შესაძლოა ბიუჯეტში დროდადრო დეფიციტი წარმოიქმნას, ამაში ტრაგიკული არაფერია, ეს ნორმალური პროცესია ყველა ქვეყანაში. პრობლემა იქმნება მაშინ, როცა ბიუჯეტის დეფიციტის სიდიდე შემაშფოთებელია და საფრთხეს ქმნის მთლიანი ეკონომიკისათვის. ამ პრობლემის გამოსწორება შესაძლებელია გონივრული და ანგარიშგებიანი საბიუჯეტო პოლიტიკით და არა ამგვარი მიზნობრივი ფონდების შექმნით, მით უმეტეს, რომ მთავრობამ წარმოადგინა საკანონმდებლო ცვლილებები პროფიციტული ბიუჯეტის დაკანონების შესახებ.

სახელმწიფო ბიუჯეტს, როგორც მექანიზმს, თავად გააჩნია ეკონომიკის სტაბილიზატორის ფუნქცია. კერძოდ, ბიზნეს ციკლის დაღმავალ ეტაპზე მცირდება შემოსავლები, ხოლო აღმავალ ეტაპზე ისინი სცილდება საშუალო დაგეგმილ ნიშნულს. იმისათვის, რათა ეკონომიკური ციკლი ნაკლები რყევებით ხასიათდებოდეს, სახელმწიფოს შეუძლია დაღმასვლის ეტაპზე გადასახადების შემცირება, ხოლო ბიზნეს ციკლის პიკზე გადასახადების გაზრდა ეკონომიკის გადახურების თავიდან ასაცილებლად. ჩვენთვის გაუგებარია, თუ რა უკეთეს მექანიზმს გვთავაზობს სპეციალური არასაბიუჯეტო ფონდი?

არასასურველი ფისკალური რყევებისგან თავდაცვის გზაა ეკონომიკის მუდმივი მონიტორინგი და გამართული ფისკალური პოლიტიკა. ლიბერალური დემოკრატიული წყობის პირობებში, რასაც საქართველო მიესწრაფვის, არასწორი ფისკალური პოლიტიკის გამტარებელი ხელისუფლება არჩევნებს აგებს და მის შემდეგ მოსული ხელისუფლება ასწორებს წინამორბედის მიერ დაშვებულ შეცდომებს. არა გვგონია რაიმე ფონდის შექმნა პოლიტიკური ბაზრის ეფექტიან ფუნქციონირებაზე უკეთესი მექანიზმი იყოს ეკონომიკის სტაბილური განვითარების ხელშესაწყობად.

გარდა ამისა, სპეციალური ფონდების მართვის გამოცდილება მიუთითებს იმაზე, რომ ისინი ეფექტიანია იმ ქვეყნებში, რომლებიც ატარებენ მდგრად საბიუჯეტო პოლიტიკას და არა პირიქით. შესაბამისად, ფონდების არსებობა კი არ უწყობს ეკონომიკის სტაბილიზაციას ხელს, არამედ პირიქით, ეკონომიკისა და საბიუჯეტო პოლიტიკის სტაბილურობაა ფონდების წარმატებული ფუნქციონირების საწინდარი. გარდა ამისა, ასეთი ფონდები წარმატებით ფუნქციონირებენ პარლამენტის წინაშე მთავრობის მაღალი ანგარიშვალდებულების შემთხვევაში. საქართველოს მთავრობის კანონის მიხედვით, ფონდების ანგარიშები საოპერაციო წლის დასრულებიდან არაუმეტეს სამი თვის თავზე წარედგინება პარლამენტს. კანონში არსადაა მითითებული, რომ პარლამენტი ამტკიცებს ფონდის ბიუჯეტს და ახორიციელებს მისი მართვის მუდმივ მონიტორინგს. ასეთი ფორმულირება ჩვენთვის აბსოლუტურად გაუგებარია, რადგანაც დარწმუნებული ვართ სახელმწიფო სახსრების ერთიანი, ინტეგრირებული და გამჭვირვალე ფორმით განკარგვის უპირატესობაში. სპეციალური ფონდების გამოტანა პარლამენტისადმი ანგარიშვალდებულების ფარგლებიდან, ჩვენი აზრით, შეუთავსებელია საბიუჯეტო პროცესისა და ზოგადად ეკონომიკური განვითარების პრინციპებთან. მითუმეტეს, რომ მომავალი თაობების ფონდი აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის რეაბილიტაციისათვისაც იქმნება, შესაბამისად არ არსებობს რაიმე წინაპირობა, რაც ხელს შეუშლიდა პარლამენტის მიერ მის მონიტორინგს (აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის საკითხებთან მიმართებით ყველა პოლიტიკური ძალა და მთლიანობაში ქართული საზოგადოება შეთანხმებულ პოზიციაზეა).

სპეციალური ფონდები მოქმედებს ამერიკის შეერთებულ შტატებსა და კანადაში, მაგრამ იქ ეს ინსტიტუტები რეგიონული განვითარების პოლიტიკის ნაწილია და მათი მეშვეობით ცენტრალური მთავრობა გარკვეულწილად ითავისუფლებს თავს რეგიონებში ისეთი ტიპის სამუშაოების ჩატარებისგან, რომლის კომპეტენცია მას არ გააჩნია. (მაგალითად ალიასკის შტატი აშშ-ში, ალბერტას პროვინცია კანადაში). საქართველოს შემთხევაში შემოთავაზებული ფონდების შექმნა განსაზღვრულია ცენტრალურ, და არა ადგილობრივ დონეზე.

გარდა ამის მიგვაჩნია, რომ შემოთავაზება სპეციალური ფონდების დაფუძნების შესახებ ქმნის გარკვეულ წინააღმდეგობას მთავრობის ახალ ფისკალურ პარადიგმაში. ერთი მხრივ, მთავრობა გამოდის პროფიციტული ბიუჯეტის დაკანონების ინიციატივით, ხოლო მეორე მხრივ, ქმნის არასაბიუჯეტო ფონდებს, რომელთა შემოსავლების ნაწილი პოტენციურად ბიუჯეტის შემოსავლები უნდა ყოფილიყო.

ფონდის მოცულობა და მისი ფარდობა ადმინისტრაციულ ხარჯებთან ასევე პრობლემურად მიგვაჩნია. ფონდი საკმარისად დიდი უნდა იყოს იმისათვის, რომ მისი ადმინისტრირების ხარჯების ფარდობა მთლიან რესურსებთან ნაკლები იყოს ვთქვათ ბიუჯეტის ანალოგიურ მაჩვენებლებზე. ზოგადად ნებისმიერ ფონდის, მათ შორის მსხვილი საერთაშორისო ფონდების სერიოზული პრობლემაა მათი ეფექტიანობა და ეფექტიანი ფუნქციონირებისათვის წამახალისებელი სტიმულების სწორი შერჩევა. სამწუხაროდ, ამაზე არაფერია ნათქვამი კანონში.

ასევე გაუგებარია, თუ რა კავშირშია სპეციალური ფონდების შექმნა საქართველოს, როგორც გლობალური საფინანსო ცენტრის ჩამოყალიბებასთან. ამ მიზნის მისაღწევად, ზემოხსენებული ფონდის შექმნა რაიმე მნიშვნელობის მატარებლად არ მიგვაჩნია.

მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების მართვის სქემების შეფასებისაგან თავს ვიკავებთ, რადგანაც მიგვაჩნია რომ ჩვენს ხელთ არსებული ინფორმაცია არასაკმარისია მათი მართვის შემოთავაზებული სქემის შესაფასებლად, მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი ფონდების მართვაში საზოგადოებაში ცნობილი პირებისა და ეროვნული ბანკის ჩართვის პრაქტიკა კარგადაა ცნობილი საზღვარგარეთაც.

ახალ ფისკალურ პარადიგმასთან დაკავშირებით გავრცელებულ მთავრობის პრეზენტაციაში¹ ნათქვამია, რომ 2009 წლის ბოლოსათვის ფონდებში დაგროვდება 1.5-2 მილიარდი დოლარი. თუ ასეთი თანხების დაგროვება მართლაც შესაძლებელია, რატომ არის საჭირო ფონდების შექმნა, მით უფრო რომ საქართველოში რამდენიმე წელია არსებობს გრძელვადიანი ეკონომიკური პოლიტიკის შემუშავების ხელშემწყობი „ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულების” დოკუმენტი, ასევე „ხარჯების საშუალოვადიანი დაგეგმვის ჩარჩო დოკუმენტი”. ამ დოკუმენტების მეშვეობითა და ნორმალური საბიუჯეტო პროცესით მთავრობას სავსებით ხელეწიფება სასურველი გრძელვადიანი ღონისძიებების დაფინანსება.

______________

1 საქართველოს მთავრობის პრეზენტაცია: საქართველოს კანონი საფინანსო სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ. საქართველოს მთავრობა, იანვარი 2008.

მთავრობის მიერ შემოთავაზებული საგადასახადო ტვირთის შემცირებისკენ მიმართული ღონისძიებები ჩვენთვის სრულიად მისაღებია. ამ ღონისძიების ფისკალური უკუეფექტის საშიშროება მოკლევადიან პერიოდში მხოლოდ ის არის, რომ სახელმწიფო ვერ მოახერხებს სავარაუდოდ მზარდი სოციალური ხარჯების დაფინანსებას. ვიმედოვნებთ, რომ ამას ადგილი არ ექნება იმის გამო, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტში შემოსავლების ეკონომიკის განვითარების ტემპზე სწრაფად ზრდის ტენდენცია, სულ მცირე, საშუალოვადიან პერიოდში მაინც შენარჩუნდება. მოგების გადასახადის შემცირება საქართველოში სულ ახლახან განხორციელდა. ჩვენი აზრით, ეს ძალზე დროული და გონივრული ნაბიჯი იყო, რომელსაც არ მოჰყოლია ხელშესახები ფისკალური დანაკარგი. გარდა ამისა, საშემოსავლო გადასახადის 25%-დან 15%-მდე შემცირება მომდევნო წლებში საოჯახო მეურნეობებს შემოსავლების მნიშვნელოვანი ნაწილის დაზოგვისა თუ მოხმარებისათვის გამოყენების საშუალებას მისცემს. ასეთი ღონისძიება გამართლებულად მიგვაჩნია მსოფლიო ბაზარზე არსებული კონიუნქტურის გამოც. სავარაუდოდ, უახლოეს წლებში სურსათსა და საწვავზე ფასების დინამიკა კვლავაც არახელსაყრელი იქნება, ასე რომ, საქართველოს მოსახლეობას უნდა მიეცეს გარკვეული მანევრის შესაძლებლობა.

პოზიტიური მნიშვნელობის ღონისძიებებია პროცენტებსა და დივიდენდებზე გადასახადის განულება. დივიდენდზე გადასახადი პრაქტიკულად კაპიტალისა და პროდუქტიული საქმიანობის ორმაგად დაბეგვრას ნიშნავს. მიუხედავად ამისა, მთავრობამ მაქსიმალური სიფრთხილე უნდა გამოიჩინოს იმისთვის, რომ მის მიერ განხორციელებული საგადასახადო ღონისძიებები მხარდაჭერილ იქნას საფინანსო სფეროში გადადგმული სერიოზული ნაბიჯებით, რაც ქვეყანაში საინვესტიციო ფონდების, თანამედროვე საპენსიო სისტემის და ეგრეთ წოდებული „გრძელი ფულის” სხვა წყაროების აქტიური ჩამოყალიბების ხელშეწყობაში უნდა აისახოს (აღნიშნულ საკითხებს შემდგომ განვიხილავთ). იმ შემთხვევაში, თუ საქართველოში შეყოვნდება ფინანსური ბაზრის ამ უმნიშვნელოვანესი კომპონენტების ფორმირება, ქვეყნის ბიუჯეტი შესაძლოა უდიდესი წნეხის ქვეშ აღმოჩნდეს სოციალური ხარჯების გასაწევად, რაც მოითხოვს გადასახადების მოდიფიკაციას განაკვეთების გაზრდის კუთხით. ასევე, მიგვაჩნია, რომ გადასახადების განაკვეთების ლიბერალიზაცია ალბათ უკვე მიუახლოვდა თავის ბუნებრივ ზღვარს და მომავალ მთავრობას ამგვარი მანევრის საშუალება უკვე აღარ ექნება. ამან შესაძლოა სერიოზული პრობლემა შეუქმნას მომავალ მთავრობებს გადასახადების გაზრდის მიმართულებით, რაც ლიბერალურ საგადასახადო სისტემას შეჩვეული ბიზნესისა და მოსახლეობის მხრიდან დიდ წინააღმდეგობას გამოიწვევს. გარდა ამისა, დაზოგვისა და ინვესტირების ხელშემწყობის ეკონომიკური პოლიტიკის ზოგად წარმატებაზე დიდად იქნება დამოკიდებული შემოთავაზებული ცვლილებების შედეგები. მთავარია არ მოხდეს ისე, რომ საშემოსავლო გადასახადის შემცირებამ გამოიწვიოს მოხმარების უფრო სწრაფი ზრდა, ვიდრე დაზოგვისა და ინვსეტიციებისა. ეს თავის მხრივ, გაზრდის იმპორტს და საფრთხეს შეუქმნის საგადამხდელო ბალანსის სტაბილურობას.

საქართველოს მთავრობის მიერ შემოთავაზებული დივიდენდებისა და პროცენტების გადასახადების განულებით მნიშვნელოვანად ისარგებლებენ მსხვილი საწარმოები, რომელთა საქმიანობა უშუალოდაა დაკავშირებული სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვებასთან. მართალია საქართველო სასარგებლო წიაღისეულით ძალზე მდიდარი არ არის, მაგრამ მას გააჩნია ფერადი ლითონებისა და მარგანეცის მნიშვნელოვანი საბადოები, რომელთა დამუშავება სწორედ ასეთი ტიპის საქმიანობას განეკუთვნება და რომლებიც სერიოზული საექსპორტო შემოსავლების წყაროა. გარდა ამისა, საქართველოს სერიოზული ჰიდროენერგეტიკული პოტენციალიც გააჩნია. ნავთობზე ფასების არასტაბილურობის პირობებში როგორც საერთაშორისო, ისე ადგილობრივი კაპიტალისთვის ენერგეტიკის ეს სფერო უსათუოდ გახდება მიმზიდველი. ნავთობსა და გაზზე ფასების ზრდამ უნდა გაზარდოს ქართული ჰიდროენერგეტიკული რესურსებით საერთაშორისო კაპიტალის დაინტერესება, რასაც ხელს შეუწყობს მთავრობის ეს საგადასახადო ინიციატივა. თუმცა, 500 მილიონი დოლარის ევროობლიგაციების პოზიტიური გავლენა ენერგეტიკაზე და მისი არგუმენტაცია საეჭვოდ მიგვაჩნია საგადასახადო ინიციატივისგან განსხვავებით, რომელიც სისტემური და გონივრული გადაწყვეტილებაა.

გარდა ამისა, დივიდენდებსა და პროცენტებზე გადასახადის განულება შესაძლოა გამართლებული იყოს შემდეგი მოსაზრებებითაც:

(1) ეს სერიოზულ დადებით შედეგს იძლევა ისეთ ქვეყანაში, რომელშიც ან უკვე მოედინება, ან მოსალოდნელია პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების დიდი ნაკადების მოზიდვა. საქართველოში უკვე ფიქსირდება სერიოზული კაპილატლდაბნადება, განსაკუთრებით საბანკო სექტორში. სავარაუდოდ, დივიდენდებსა და პროცენტებზე გადასახადების განულება ფისკალურ შემოსავლებზე მარგინალური გავლენას მოახდენს, მაგრამ ამის მრავალჯერადი კომპენსირება მოხდება დაზოგვისა და ინვესტირების შედეგად შექმნილი დოვლათის არაპირდაპირი დაბეგვრით.

(2) მოხმარების დაბეგვრაზე ორიენტირებული საგადასახადო სისტემა, (საქართველოს საგადასახადო სისტემა კი სწორედ აქეთკენ მიდის) მოგების, დივიდენდებისა და საშემოსავლო გადასახადის ამოღებაზე ორიენტირებული სისტემისგან განსხვავებით ბევრად უფრო ნაკლებ ადმინისტრაციულ რესურსს მოითხოვს. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ისეთი გარდამავალი ტიპის ეკონომიკისათვის როგორც საქართველოა. ქვეყნის ხელისუფლება სავსებით წარმატებით ახერხებს სახელმწიფო ეკონომიკური პროგრამების დაფინანსებას მოხმარების დაბეგვრის ხარჯზე, რასაც პირდაპირი ფისკალური ეფექტის გარდა სხვა ეფექტებიც ახასიათებს: საგადამხდელო ბალანსის გაწონასწორება, დაზოგვისა და ინვესტიციების წახალისება და სხვა. სამომავლოდ, მცირე ზომის ღია ეკონომიკისათვის მოხმარების დაბეგვრაზე ორიენტირებული საგადასახადო სისტემა ბევრად უფრო ქმედითი და ეფექტიანი გახდება მსოფლიოში მიმდინარე კაპიტალისა და შრომითი რესურსების მობილურობის ზრდის ფონზე.

საქართველოს მთავრობის მიერ გაცხადებული სურვილი საფინანსო ცენტრად ჩამოყალიბებისა, ჩვენი აზრით, ეფუძნება ქვეყნის „საგადასახდო ნავსადგურად” გადაქცევის იდეას. მსოფლიოში საკმაოდ ბევრია ისეთი იურისდიქციების რიცხვი, რომლებიც საერთაშორისო კაპიტალისათვის შექმნილი ხელსაყრელი საგადასახადო რეჟიმის ხარჯზე ცხოვრობენ. საქართველოს მთავრობის მიერ 2008 წლის იანვარში წარმოდგენილ პროგრამის პრეზენტაციაში მოყვანილია სწორედ ამ იურისდიქციების სია. ტერმინის „იურისდიქცია” გამოყენების მიზეზია ის, რომ ამ ტერიტორიების უმრავლესობა დამოუკიდებელ სახელმწიფოს არც კი წარმოადგენს, რასაც ძალზე დიდი მნიშვნელობა აქვს იმ თვალსაზრისით, რომ მათ არა აქვთ თავიანთი ვალუტა ანუ დამოუკიდებელი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა (ამ საკითხს ქვემოთ შევეხებით).

ფორმალურად საქართველოს საგადასახადო რეჟიმი დღეისათვის ერთ-ერთი ყველაზე ლიბერალურია რეგიონში, რასაც აუცილებლად მოყვება უცხოური ინვესტიციების ზრდა, რადგანაც „საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსი (ანუ ლიბერალური საგადასახადო რეჟიმი) მაღალ კორელაციაშია ინვესტიციების შემოსვლასთან ქვეყანაში. „საგადასახადო ნავსადგურად” გადაქცევის პროცესში, ანუ ისეთ შემთხვევაში, როდესაც მცირდება კორპორაციული გადასახადის განაკვეთი, ქვეყანაში სწრაფად იზრდება უცხოური ინვესტიციები. საშუალოდ, მოგების გადასახადის 10 პუნქტით შემცირება ინვესტიციათა მოცულობის 6%-იან ზრდას გულისხმობს.

დღეისათვის, მსოფლიოს ორასზე მეტი ქვეყნიდან დაახლოებით 60 „საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსით სარგებლობს. ასეთი ტიპის ქვეყნები შემდეგი თავისებურებებით ხასიათდებიან:

(1) მათი აბსოლუტური უმრავლესობის მოსახლეობის რიცხოვნობა მილიონზე ნაკლებია (მაგ. კაიმანის კუნძულები, ლიხტენშტეინი, ანდორა, სხვა მცირე ზომის კუნძულოვანი და ანკლავური სახელმწიფოები), თუმცაღა ამავე სტატუსის ქვეყნებს შეიძლება მივაკუთვნოთ ლიბანი, კვიპროსი, შვეიცარია, ირლანდია და ნიდერლანდები, რომლის ეკონომიკური პროგრესის კავშირი ლიბერალურ საგადასახადო რეჟიმთან სრულიად აშკარაა;

(2) ამ ქვეყნების მშპ ერთ სულ მოსახლეზე მნიშვნელოვნად აღემატება მსოფლიოს საშუალო და ქვეყნების აბსოლუტური უმრავლესობის ანალოგიურ მაჩვენებლებს, მაგრამ ბევრი მათგანი ამავე დროს ჩამორჩება ეკონომიკური განვითარებისა და თანამშრომლობის ქვეყნების (OECD) საშუალო მაჩვენებელს;

(3) ასეთი ტიპის წარმატებულ იურისდიქციებში (და არა ყველა მათგანში) მაღალია სახელმწიფო მმართველობის ხარ ისხი, რაც ბიუროკრატიის სიმცირეში, კორუფციის ნაკლებობაში, სახელმწიფოს მიერ გაწეული მომსახურების ეფექტიანობაში გამოიხატება.

ემპირიული კვლევების თანახმად, „საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსი ყველაზე მჭიდროდაა დაკავშირებლი იურისდიქციის მმართველობის ხარისხთან იმგვარად, რომ მხოლოდ მმართველობის მაღალ ხარისხს მივყავართ „საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსის მოპოვებასთან, შესაბამისად, უცხოური ინვესტიციების ზრდასთან და არა პირიქით. ეს შეიძლება გამოწვეული იყოს ორი ფუნდამენტური მიზეზით: (1) ეფექტური მთავრობა ცდილობს მაქსიმალურად ოპტიმალური გადაწყვეტილება მიიღოს და გაითვალისწინოს სოციალური დაცვის, განათლებისა და უსაფრთხოების საჭიროებები; (2) უცხოური ინვესტიციების მოსაზიდად აუცილებელია მთავრობის მტკიცე განზრახვა, რომ იგი განუხრელად დაიცავს ინვესტორთა ინტერესებს და თანმიმდევულად გაატარებს ეკონომიკური პოლიტიკის არჩეულ კურსს.

საქართველოს მთავრობა საკმაო წარმატებით ახერხებს ეკონომიკური ცხოვრების მართვის ოპტიმიზაციას და ამის დასტურად პირდაპირი ინვესტიციების მზარდი ნაკადიც გამოდგება. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მთავრობის მიერ ჩამოთვლილი ქვეყნებიდან საქართველოს რეალობასთან მხოლოდ ნიდერლანდების, შვეიცარიისა და ირლანდიის მაგალითების ასოცირება არის შესაძლებელი. აღნიშნული ქვეყნები უკვე ძალიან დიდი ხნის წინ დაადგნენ ეკონომიკის ლიბერალიზაციას გზას და კაპიტალის დიდი ნაკადების შემოსვლამდე წარმოადგენდნენ საკმაოდ დივერსიფიცირებულ, ღია ეკონომიკებს. შესაბამისად იგულისხმება, რომ კაპიტალის დიდი ნაკადების (განსაკუთრებით კი საბანკო) შემოსვლა ქვეყანაში არ არის არც აუცილებელი და არც საკმარისი პირობა მისი სწრაფი განვითარებისათვის. ემპირიული მაგალითები, იმისა, რომ საგადასახადო შეღავათები ყოველთვის განმსაზღვრელ როლს თამაშობს ეკონომიკის ზრდაში ნაკლებად მოიპოვება. მაგალითად, საგადასახო განაკვეთის ვთქვათ 40-დან 30 პროცენტამდე შემცირება ბევრად მეტი ეფექტის მომტანია ვიდრე 20-დან 10-მდე შემცირება. ასვე, ქვეყანას შეიძლება ჰქონდეს ძალზე თავისუფალი საგადასახადო სისტემა, მაგრამ მისი ეკონომიკა დარჩეს პრიმიტიულ, ჩამორჩენილ სტადიაზე. ამის მაგალითია მთავრობის პრეზენტაციის სიაში მოხვედრილი ბელიზი, ჯიბუტი, ლიბერია და სხვები. გარდა ამისა, უცხოური კაპიტალი შეგვიძლია გავიაზროთ როგორც დაზოგვის იმპორტი. შიდა დაზოგვის არასაკმარისობის პერიოდში მისი სტიმულირება შეიძლება შესაბამისი მაკროეკონომიკური პოლიტიკის გატარებით. ასევე არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ „საგადასახადო ნავსადგურების” მიმართ ჯერ კიდევ საკმაოდ ანტაგონისტურ დამოკიდებულებაშია მსოფლიოს დიდი ქვეყნების უმრავლესობა. მაგალითად OECD-ს შედგენილი აქვს „საგადასახადო ნავსადგურების” ,,შავი სია” რომლებშიც მონაკო, ლიხტენშტაინი და ჩრდილოეთ კვიპროსი შედიან.

რაც მთავარია, საერთაშორისო კაპიტალისათვის გახსნილი პოლიტიკის გატარებას დადებითთან ერთად არსებითი უარყოფითი მხარეებიც გააჩნია, მით უმეტეს საქართველოს პირობებში, რომელიც გავლენას ვერ ახდენს საერთაშორისო საპროცენტო განაკვეთების ფორმირების პროცესებზე. მეტი უცხოური კაპიტალის მიღება კაპიტალის სრულყოფილი მობილურობის პირობებში მეტი მოკლევადიანი საბანკო ინსტრუმენტების შემოსვლასაც ნიშნავს. საერთაშორისო საფინანსო სისტემაში სრულად ინტეგრირება ქვეყნის მონეტარულ, ფისკალურ და საფინანსო სისტემას სრულიად ახალ, ბევრად უფრო მკაცრ მოთხოვნებს უყენებს, რაზეც ქვემოთ ვისაუბრებთ.

„საგადასახადო ნავსადგურების” უმრავლესობას არ გააჩნია ვალუტა და ისინი ამ ნიშნით განსხვავდებიან საქართველოსგან. კაპიტალის სწრაფი იმპორტი და ექსპორტი დიდ გავლენას მოახდენს ლარის გაცვლითი კურსის ფორმირებაზე.

ფორმალურად საქართველოს მცურავი სავალუტო კურსი აქვს გამოცხადებული, თუმცა დროდადრო ეროვნული ბანკი მიმართავს ინტერვენციებს სასურველი გაცვლითი კურსის შესანარჩუნებლად. ამგვარი „ბინძური ცურვის” პრაქტიკა, რომელიც, გარკვეულწილად ფიქსირებული კურსის ერთ-ერთ სახეობადაც შეიძლება განვიხილოთ, გავრცელებულია მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში უიშვიათესი გამონაკლისების გარდა. მეტ-ნაკლებად ფიქსირებული სავალუტო კურსი მისაღებია საქართველოსთვის, როგორც მცირე ზომის ღია ეკონომიკისათვის, რომელზეც ძალიან დიდ გავლენას ახდენს საგარეო ვაჭრობისა და ახლა უკვე საგარეო კაპიტალის ბაზრის კონიუნქტურა. მთავრობის მიერ ქვეყანაში უცხოური კაპიტალის მაქსიმალურად შეღავათიანი პირობებით მოზიდვის ხელშესაწყობად აღებული კურსი ფუნდამენტურ მაკროეკონომიკურ პრობლემებს ბადებს, რომელიც ,,შეუძლებელი სამეულის” პირობითაა ცნობილი. ამ პოსტულატის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ქვეყანა, რომელიც მთლიანად ინტეგრირებულია საერთაშორისო საფინანსო სისტემაში, ვერ მოახერხებს ერთდროულად იქონიოს ფიქსირებული სავალუტო კურსი და დამოუკიდებელი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა. სიღარიბის დაძლევის გზაზე დამდგარი საქართველოსათვის, ჩვენი აზრით, იმპერატიულია დამოუკიდებელი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის, როგორც ზრდისა და დასაქმების ხელშემწყობი უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტის არსებობა. ამ დაშვებით მსოფლიო ფინანსურ სისტემაში სრული ინტეგრაციის, ანუ კაპიტალის სრულყოფილი მობილურობის პირობებში ლარის გაცვლითი კურსი ვერ იქნება ფიქსირებული. ამჟამად, ლარის კურსი ფიქსირებული არ არის, იგი მართულია ეროვნული ბანკის მიერ, მაგრამ ვინაიდან, დღემდე საქართველოს საერთაშორისო საფინანსო სისტემაში ინტეგრირებულობის ხარისხი შედარებით დაბალი იყო, ეროვნულმა ბანკმა 1998 წელს საგარეო რეზერვების დიდი დანაკარგების მიუხედავად, მაინც შეძლო ეროვნული ვალუტის კურსის ტოტალური ვარდნის თავიდან აცილება. უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში ეროვნული ბანკის სარეზერვო პოზიცია და ინსტიტუციური პროფესიონალიზმის დონე შეუდარებლად განმტკიცდა, თუმცა, საერთაშორისო კაპიტალისათვის კარის გაღება ეროვნულ ბანკს სრულიად ახალ მოთხოვნებს უყენებს სარეზერვო პოზიციების შენარჩუნების თვალსაზრისით.

სწრაფ რეაგირებას მოითხოვს საქართველოს სავაჭრო ბალანსის სულ უფრო მზარდი უარყოფითი სალდოს პრობლემა. ვაჭრობის პირობების გაუარესებისა და იმის ფონზე, რომ ქვეყანაში ჯერ კიდევ არასაკმარისია ე.წ. საექსპორტო სერვისული შემოსავლები მოკლე და საშუალოვადიან პერიოდში ალბათ გაძნელდება ლარის კურსის არსებულ ნიშნულზე შენარჩუნება, რადგან ეგზოგენური ერთჯერადი ტრანსფერები და ინვესტიციები ყოველთვის ვერ მოახერხებენ საგადამხდელო ბალანსის წონასწორობაში მოყვანს. მით უმეტეს, რომ უცხოური ინვესტიციები ეგზოგენურ საგარეო კონიუნქტურაზე დიდადაა დამოკიდებული. საერთაშორისო ფინანსურ ბაზარში ინტეგრირების შემდეგ, საქართველო სულ უფრო მეტად იქნება დამოკიდებული ისეთ ფინანსურ ინსტრუმენტებზე, რომლებიც მსოფლიო საპროცენტო განაკვეთის უმნიშვნელო ცვლილებებზეც კი რეაგირებენ. ასეთ პირობებში საკმარისია საგარეო ფინანსური კონიუნქტურის ოდნავ არახელსაყრელი ცვლილება, რომ შესაბამისი სარეზერვო პოზიციის არქონის შემთხვევაში ლარმა სერიოზული დევალვაცია განიცადოს.

მისაღებია მთავრობის გადაწყვეტილება პროფიციტული ბიუჯეტის დაკანონების შესახებ. ეს აუცილებლად მიგვაჩნია ფისკალური პოლიტიკის განმტკიცებისა და დამატებითი ინფლაციური სტიმულების მოხსნის თვალსაზრისით. ჩვენი აზრით, უკანასკნელ პერიოდში საქართველოში დაფიქსირებული საკმაოდ მაღალი ინფლაცია გარკვეულწილად, სწორედ საბიუჯეტო ხარჯების სწრაფი ზრდით იყო განპირობებული. ამავე დროს, სასურველია გააზრებული იყოს ის გარემოება, რომ პროფიციტული ბიუჯეტის დაკანონება შეიძლება საშუალოვადიანი ეკონომიკური პოლიტიკის ნაბიჯი იყოს. საწარმოო ფაქტორების დინამიკის ობიექტური ხასიათი მიუთითებს იმაზე, რომ ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპების შენარჩუნება სულ უფრო გაძნელდება მომავალში. ამავე დროს, ქვეყნის ბიუჯეტს უნდა გააჩნდეს გარკვეული არეალი მანევრირებისათვის თუ არახელსაყრელი კონიუნქტურის გამო ქვეყანას ასიმეტრიული შოკის შედეგების ლიკვიდაცია მოუწევს. გარდა ამისა, ზედმეტად მკაცრმა საბიუჯეტო პოლიტიკამ შეიძლება გარკვეულწილად შეზღუდოს ეკონომიკური ზრდა მოკლევადიან პერიოდში.

თავს შევიკავებთ ეროვნული ბანკის ხელმძღვანელის პასუხისმგებლობის საკითხის ინიცირებასთან დაკავშირებით აზრის გამოთქმისაგან. კერძოდ, მიღებული ცვლილების თანახმად, ეროვნული ბანკის ხელმძღვანელობის პასუხისმგებლობის საკითხი დღის წესრიგში დგება, თუ ინფლაციის დაგეგმილი მაჩვენებელი ვერ იქნება შეინარჩუნებული და დათქმულ ნიშნულს ასცდება. მიგვაჩნია, რომ მოკლევადიან პერიოდში ძალიან გართულდება ამ ამოცანის შესრულება სურსათსა და ნავთობზე მსოფლიო ფასების მოსალოდნელი ზრდის გამო. გარდა ამისა, ეს საკითხი სერიოზული თეორიული მსჯელობის საგანი უნდა გახდეს, რადგანაც ეს მჭიდრო კავშირშია ახალი ფისკალური პარადიგმასა და საქართველოს საფინანსო ცენტრად გადაქცევის პრობლემატიკასთან. საქართველოს საფინანსო

სისტემაში არსებული ცალკეული პრობლემების მიმოხილვა

მიგვაჩნია, რომ ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის სტაბილური ტემპების შენარჩუნებისათვის, კაპიტალის იმ მოცულობის დაგროვება, რასაც მთავრობა გეგმავს უახლოეს პერიოდში - ანუ 10-12 მილიარდი დოლარ ის საინვესტიციო რესურსი - საკმარისი არ არის, მიუხედავ ად იმისა, რო მ ქვეყნის საფინანსო სისტემა დამაიმედებელი ტემპებით იზრდება. საქართველოს საბანკო სექტორის ჯამური აქტივები 2007 წლის ბოლოსათვის დაახლოებით 7.2 მილიარდ ლარს შეადგენდა, რაც მშპ-ს 43%-ია. ამ აქტივების ზრდა მომავალშიც მოსალოდნელია, მაგრამ ეკონომიკის ზრდის არსებული ტემპების შესანარჩუნებლად, ეს შეიძლება არასაკმარისი აღმოჩნდეს და სასურველი იქნება საფინანსო სექტორის ზრდის დაჩქარება. დამაიმედებელია სესხებისა და დეპოზიტების ზრდის ტემპებიც, მაგრამ გრძელვადიანი სტაბილური ზრდის მისაღწევად საჭიროა ქვეყნის განკარგულებაში არსებული ფინანსური რეზერვები მშპ-ს ჯერადი რიცხვით აისახებოდეს. მართალია 2009 წლისათვის ეროვნული ბანკის პროგნოზით საბანკო აქტივები მშპ-ს 60% გახდება, მაგრამ აღნიშნული მაჩვენებელიც ცოტაა იმ ფონზე, რომ დაფინანსების ალტერნატიული წყაროები (საფონდო ბაზარი, საპენსიო და სადაზღვევო სისტემა) ჯერ კიდევ ჩანასახოვან მდგომარეობაშია. გარდა ამისა, მიგვაჩნია, რომ დაკრედიტების სტრუქტურა სფეროების მიხედვით არ არის მდგრადი გრძელვადიან პერიოდში, რადგან ბანკების მიერ გასულ წელს გაცემული 4,589 მილიარდი ლარიდან 35% ფიზიკურ პირებზე მოდის, 30% ვაჭრობასა და მომსახურებაზე, 8% მშენებლობაზე და მხოლოდ 8% მრეწველობაზე, რომელიც ერთადერთია, ჩამოთვლილ სფეროებს შორის, საექსპორტო შემოსავლების მომტანი. არაადეკვატურად დაბალია (დაახლოებით 1%) სოფლის მეურნეობის დაფინანსებაც, რაც ამ დარგში არსებული მწვავე სისტემური პრობლემების ასახვას წარმოადგენს. სამწუხაროა, მაგრამ ფაქტია, რომ ქართული საბანკო სისტემა ერიდება ე.წ. „სტარტაპების” 31 (დამწყები ბიზნესი) დაფინანსებასაც. ამ რიცხვებიდანაც ჩანს, რომ საექსპორტო და იმპორტშემცველ სექტორებში კაპიტალდაბანდებები სასურველზე ნელი ტემპით ხორციელდება. ასევე მიგვაჩნია, რომ მაღალია ბანკების ვალდებულებებში ნასესხები სახსრების, ანუ ე.წ. „ონლენდინგის” წილი (34%). გამორიცხული არ არის, რომ ქართულ ბაზარზე უცხოური ბანკების შემოსვლამ ხელი სულაც არ შეუწყოს ადგილობრივი იურიდიული პირების დაფინანსებას მოკლევადიან პერიოდში, თუ მხედველობაში მივიღებთ შემდეგ ჰიპოთეტიურ მექანიზმს: უცხოური ბანკის ფილიალი ბევრად უფრო იაფად მოახერხებს ონლენდინგის სახსრების მოძიებას, რაც სამომხმარებლო კრედიტზე დღეს დაფიქსირებული მაღალი განაკვეთისა და ბუმის პირობებში შეიძლება ბევრად უფრო მომგებიანი იყოს, ვიდრე ბიზნესის დაფინანსება და მაღალი რისკის აღება. ფაქტობრივად ამ გზით უცხოურ ბანკს მცირე კაპიტალდაბანდებით ადგილობრივი ბანკების სეროზული შევიწროვება და ბაზარზე კონკურენციის შეზღუდვა შეუძლია. ცხადია, ამით არ ვეწინააღმდეგებით უცხოური ბანკების შემოსვლას, რაც ნამდვილად დადებით ტენდენციად მიგვაჩნია, მაგრ ამ ამავე დროს, უცხოური კაპიტალის შემოსვლის კონტექსტიდან განცალკევებით განხილვას და მის ცალსახად დადებით მოვლენად აღქმასაც არ ვეთანხმებით. სამწუხაროდ, მთავრობის პაკეტში საუბარი არ არის ფინანსური ბაზრის ფორმირების ხელშეწყობის ისეთ უმნიშვნელოვანეს ინსტრუმენტზე, როგორც კერძო საპენსიო ფონდები და სადაზღვევო სისტემაა. ეს სისტემები წამყვან ქვეყნებში „გრძელი ფულის” ერთ-ერთი ყველაზე სტაბილური წყაროა. თუ ამ მიმართულებით უახლოეს წლებში ქმედითი ღონისძიებები არ გადაიდგმება, ქვეყნის ფისკალური მდგომარეობა ძალზე გართულდება და საფრთხის ქვეშ დადგება თვით ეკონომიკური ზრდის პერსპექტივაც. დემოგრაფიული ტენდენციების შენარჩუნების პირობებში, თუ რამდენიმე წელიწადში პენსიონ ერების საშუალო რიცხვს 700-800 ათასის ფარგლებში, ხოლო საშუალო პენსიის ოდენობას 100 დოლარს ვივარაუდებთ, მხოლოდ საპენსიო დავალიანების გასასტუმრებლად ბიუჯეტს წლიურად თითქმის მილიარდი დოლარის გადახდა მოუწევს. თუ ვერ მოხერხდება კერძო საპენსიო ფონდების ამოქმედება, ქვეყნის ბიუჯეტი და ეკონომიკა იძულებული გახდება მილიარდობით დოლარი ინვესტიციების ნაცვლად მოხმარების სასარგებლოდ გახარჯოს.

მთავრობის პაკეტში ასევე არაფერია ნათქვამი იმაზე, თუ როგორ უნდა დაჩქარდეს მიწის ბაზრის ჩამოყალიბების პროცესი. ამ ღონისძიებას სრულიად აუცილებლად მივიჩნევთ იმისათვის, რათა საქართველოს სოფლის მეურნეობაში არსებული სერიოზული რეზერვები ქვეყნის ეკონომიკას მოხმარდეს. მიწის ბაზრის ჩამოყალიბება ხელს შეუწყობს საგირავნო ქონების გაჩენას სოფლად, საწარმოების გამსხვილებას და სექტორში კაპიტალის დაბანდებას. აღნიშნული პროცესების ხელშეწყობა ქვეყანას რამდენიმე მილიარდი დოლარის ოდენობის საინვესტიციო რესურსს გაუჩენს.

ფინანსური სისტემის დერეგულაციისაკენ, განსაკუთრებით საფონდო ბირჟის საქმიანობის წახალისებისაკენ მიმართული ღონისძიებები ცალსახად მისასალმებელია. ეს სერიოზულ ბიძგს მისცემს ამ სფეროს განვითარებას. თუმცა ვეჭვობთ, რომ ამან დიდი შედეგი მოიტანოს მოკლევადიან პერიოდში ქართული საფინანსო ბაზრის მეტისმეტი სიმწირის გამო. საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული ბიზნესის შემზღუდველი კულტურული ფაქტორები. თვით მსხვილ ბიზნესშიც კი, იშვიათობას წარმოადგენს მენეჯმენტისა და მფლობელების ფორმალური გამიჯვნა. ინვესტორს ძალიან უჭირს საინვესტიციო ობიექტზე ინფორმაციის მოპოვება, რადგანაც ბიზნესები თავს არიდებენ ხარჯვითი სტრუქტურის საჯაროობას. ამ პრობლემების დაძლევა, სავარაუდოდ, გრძელვადიან პერსპექტივაში იქნება შესაძლებელი.

დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოს მსოფლიო საფინანსო სისტემაში ჩართვა დადებითი ღონისძიებაა, თუნდაც იმიტომ, რომ მიმდინარე გლობალიზაციის ფონზე ჩვენი ქვეყნის სწრაფი განვითარება განცალკევებულად წარმოუდგენელია. ამავე დროს, აუცილებელია ყველა მოსალოდნელი რისკების გააზრება და მათი ნეიტრალიზაციისთვის ადეკვატური პოლიტიკის შემუშავება.

„საფინანსო სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ” საკანონმდებლო პაკეტის ერთ-ერთი საკვ ანძო სიახლე - ევროობლიგაციების ემისია - უკვე ისტორიის ნაწილია. 500 მილიონი დოლარის ღირებულების საქართველოს სახელმწიფო ევროობლიგაციები 33 ლონდონის საფონდო ბირჟაზე უკვე განთავსდა. ამის შესახებ ინფორმაცია საინფორმაციო სააგენტო „როიტერმა” გაავრცელა. სამწუხაროდ, ეს იყო ერთადერთი წყარო, რომელმაც ქართული ევროობლიგაციების სადებიუტო ემისიის თაობაზე მეტ-ნაკლებად დეტალიზებული ინფორმაცია გაავრცელა. საქართველოს მთავრობამ ევროობლიგაციები კონსპირაციულ რეჟიმში განათავსა. ცნობილია, რომ საქართველოს ევროობლიგაციები ლონდონის ბირჟაზე UBS-მ და JPMorgan-მა განათავსეს - ორმა საბანკო გიგანტმა, რომლებმაც მსოფლიო იპოთეკური კრიზისის გამო უდიდესი ზარალი იწვნიეს. წინასწარი ინფორმაციით, ქართულ ევროობლიგაციებზე საკმაოდ დიდი მოთხოვნა დაფიქსირდა. თუმცა, მთელი რიგი კითხვები, როგორც ევროობლიგაციების გამოშვების აუცილობლობის, ისე მისი გაყიდვით მიღებული შემოსავლების ხარჯვის მიზნობრიობასთან დაკავშირებით ამთავითვე ჩნდება. როგორც აღვნიშნეთ, მთავრობის ინფორმაციით, ქართულ ევროობლიგაციებზე საკმაოდ დიდი მოთხოვნა დაფიქსირდა. ვაჭრობაში 100-ზე მეტი ინვესტორი მონაწილეობდა. ობლიგაციების ნახევარი ბრიტანელმა ინვესტორებმა შეიძინეს, 13% კი ამერიკული კომპანიების ოფშორულ ანგარიშებზე გადავიდა, უფრო ნაკლები წილი შეხვდათ სხვა ევროპელ და აზიელ ინვესტორებს.

საქართველოს მთავრობის მიერ შემოთავაზებული 50-დღიანი პროგრამის ერთ-ერთი ინიციატივით, ევროობლიგაციების სადებიუტო ემისიით განზრახული იყო იაფი და გრძელვადიანი საინვესტიციო რესურსის მოპოვება 500 მილიონი დოლარის ოდენობით. ამ თანხის გამოყენება იგეგემებოდა გაზსაცავის მშენებლობისათვის, ასევე ელექტროენერგიის ექსპორტის შესაძლებლობების გაზრდის მიზნით მაგისტრალური ხაზების მშენებლობისათვის. მთავრობის შეფასებით: ამგავრი ღონისძიების გატარებას დიდი მნიშვნელობა ეკისრება ქვეყნის ენერგოუსაფრთხოების განმტკიცებაში. ასევე, შესაძლებელი გახდება საქართველოსთვის ევროობლიგაციების ნიშნულის დაფიქსირება, რაც შემდგომში კაპიტალის შემოსვლას შეუწყობს ხელს.

მიუხედავად იმისა, რომ 7,5% წლიური განაკვეთი მართლაც არ მიგვაჩნია სარგებლის მაღალ განაკვეთად, მთავრობის ამ გადაწყვეტილების ლოგიკა ჩვენთვის საკმაოდ ბუნდოვანია.

აღსანიშნავია, რომ ზოგადად, ვალს სახელმწიფო იღებს იმ შემთხვევაში, თუ მოსალოდნელ ხარჯებს საკუთარი საბიუჯეტო შემოსავლებით ვერ ფარავს. ასეთ შემთხვევაში მას ორი გამოსავალი აქვს: (1) ისესხოს საშინაო ეკონომიკური აგენტებისგან ან (2) ისესხოს უცხოურ ვალუტაში უცხოული კრედიტორებისაგან. იმ ფონზე, რომ უკვე რამდენიმე წელიწადია ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილში თანხები გადაჭარბებით გროვდება, და მოკლევადიან პერსპექტივაში ასეც გაგრძელდება, გაუგებარია, თუ რა საჭიროა ვალის სახით სახსრების მოზიდვა, თუკი სახელმწიფო ბიუჯეტს სავსებით შეუძლია ზემოთხსენებული 500 მილიონი დოლარის რეზერვის გამონახვა მომდევნო წლებში ბიუჯეტური სახსრების პროგრამული დაფინანსების საფუძველზე.

შესაძლოა, მთავრობა ამ ზომის განხორციელებისას მოტივირებულია იაფი რესურსის მოზიდვითა და იმით, რომ ქართულ ფინანსურ ბაზარზე ასეთი იაფი საპროცენტო განაკვეთით თანხების აღება ძნელად სავარაუდო იქნებოდა. გარდა ამისა, უცხოეთიდან თანხების მოზიდვა შესაძლოა გამართლებული იყოს საბიუჯეტო დისციპლინის განმტკიცების მოტივითაც, მაგრამ ვიმეორებთ, რა საჭიროა საგარეო ვალის გაზრდა, როცა 500 მილიონიანი პროგრამის რამდენიმე წლის მანძილზე დაფინანსება ბევრად უფრო იაფი ბიუჯეტის სახსრებით სავსებით შესაძლებელია?

ამ მოსაზრების ოპონენტებს შესაძლოა მიაჩნდეთ, რომ მთავრობას არ სურს თანხები მოაკლოს სოციალურ პროგრამებს, ან იმ მიმართულებებს, რომლებიც ,,ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტითაა” გაწერილი, მაგრამ ვალის გადახდა მომავალში ხომ თავისთავად მოაკლებს რესურსებს სხვა მიმართულებებს და თავისთავად უფრო ნაკლებად ოპტიმალური სიტუაციაა ხარჯების ვალის გარეშე გადანაწილებასთან შედარებით? გარდა ამისა, ბიუჯეტის ხარჯებს დაემატება წლიურად დაახლოებით 40 მილიონი დოლარის, როგორც ვალის მომსახურების გადახდა, რაც სულაც არ არის მცირე თანხა.

მაკროეკონომიკური თვალსაზრისით, ამ ღონისძიების შედეგები შესაძლოა დადებითიც და უარყოფითიც იყოს. ერთი მხრივ, მართლაც ფიქსირდება „ბენჩმარკი” საქართველოსათვის, მაგრამ ამავე დროს უარესდება ქვეყნის ნეტო საერთაშორისო კრედიტორული პოზიცია, რომელიც საშინაო კერძო სექტორის, სახელმწიფო სექტორისა და ცენტრალური ბანკის ნეტო აქტივებისაგან შედგება. გარდა ამისა, ბევრი რამ იქნება დამოკიდებული ეროვნული ბანკის მოქმედებაზე, თუ როგორ მოახერხებს იგი ეკონომიკისათვის პოტენციური ნეგატიური შედეგების (მაგალითად ვალუტის კურსის შემდგომი გამყარება, პოტენციური ინფლაცია, სამომხმარებლო ხარჯების არასასურველი ზრდა) უმტკივნეულოდ ნეიტრალიზებას.

„ბენჩმარკის” დაფიქსირება თავისთავად დიდი ფასეულობა არ არის, რადგანაც საქართველოს მთავრობას შეეძლო მაშინ ესესხა, როცა ამის რეალური საჭიროება დაუდგებოდა. კარგი რეპუტაციისა და მაღალი სანდოობის მქონე ქვეყნების მთავრობებს ხომ იმ შემთხვევაშიც საკმარისად წარმატებით და იაფად შეუძლიათ ახალი ვალების აღება, როცა მათი ბიუჯეტი კონიუნქტურული მიზეზებით დეფიციტურია.

ფინანსთა სამინისტროს მონაცემებით, საქართველოს საგარეო ვალი დღეისათვის დაახლოებით 1 870 ათას აშშ დოლარს შეადგენს, აქედან მრავალმხრივ კრედიტორებზე მოდის 1,3 მილიარდ დოლარზე მეტი, ხოლო ორმხრივ კრედიტორებზე და სახელმწიფო გარანტიით აღებულ კრედიტებზე 540 მილიონ დოლარზე მეტი. ამ ვალიდან დაახლოებით 300 მილიონი დოლარებშია დენომინირებული, ხოლო SDR¹-ში დაახლოებით 700 მილიონი. იმის გათვალისწინებით, რომ SDR-ის კალათაში წამყვან როლს სწორედ დოლარი ასრულებს, ძნელი სავარაუდო არ არის, რომ დღეს არსებული საგარეო კონიუნქტურა ხელსაყრელია სწორედ დოლარში დენომინირებული ვალების გასასტუმრებლად და არა მათ ასაღებად. ამაზე მეტყველებს საერთაშორისო ფინანსურ მიმომხილველთა უმრავლესობის ის მოსაზრებაც, რომ დოლარის კურსის სტაბილიზაცია ან მისი ნელი, მაგრამ სტაბილური გამყარება შესაძლოა უკვე ამ წლის მიწურულს დაიწყოს. თუ ოთხი წლის წინანდელ რეალობას გავიხსენებთ, ცხადი გახდება, რომ საქართველოს საგარეო ვალი ლარებში ასახვით დღეს 25-30%-ითაა შემცირებული. ამრიგად, ლოგიკურად მიგვაჩნია ვალის გადახდა და არა ახალი ვალის აღება.

მთავრობის მიერ ენერგეტიკის სექტორში თანხების დაბანდების მოტივის ამგვარი ფორმულირება უცნაურია, რადგანაც გაუგებარია, თუ რატომ უნდა მოხდეს ეს მაინცდამაინც ევროობლიგაციების ხარჯზე. ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 90-იან წლებში საქართველოს კის რეაბილიტაციისათვის დონორთა საზოგადოებამ მრავალი ათეული მილიონი დოლარის რესურსი გამოყო, რომლის ათვისებაც არც თუ ისე ეფექტიანი იყო. დღეისათვის, როდესაც საქართველოს ენერგეტიკაში მოიხსნა გადაუხდელობის პრობლემა, აღმოიფხვრა ელექტროენერგიის დეფიციტი და წარმატებით გატარდა სტრუქტურული რეფორმა, მიგვაჩნია, რომ მრავალმხრივ და ორმხრივ დონორთა თანამეგობრობისგან 7.5%-ზე უფრო იაფი და ექვს წელზე უფრო გრძელვადიანი რესურსის მოპოვება სავსებით შესაძლებელია. ყოველ შემთხევაში, თუ მთავრობამ აუცილებლად მიიჩნია ამ ღონისძიების დასაფინანსებლად ვალის აღება, მოსინჯა თუ არა მან ჩვენს მიერ ნახსენები ალტერნატივა? მიგვაჩნია, რომ დონორებს შეუძლიათ თანხების გამოყოფა, თუ მთავრობა დაასაბუთებს, რომ თანხები ქვეყნის ენერგოუსაფრთხოების განმტკიცებისა და სიღარიბის დაძლევისათვის აუცილებელია.

ამასთანავე, შესაძლებელია გაზის სატარიფო პოლიტიკის იმგვარად შემუშავება და ამ დარგში კონკურ ენციის წახალისება - სისტემაში დამონტაჟებული სტაბილიზატორების შექმნის მეშვეობით - როგორც ეს ხდება სახელმწიფო ბიუჯეტის შემთხვევაში, რომელიც ეკონომიკის ციკლის სხვადასხვა სტადიაზე ერთობლივი მოთხოვნის სასურველი მიმართულებით კორექციის საშუალებას იძლევა. სასურველია დადგინდეს დიდია თუ არა გაზის გამანაწილებელ სისტემაში დანაკარგების წილი. ალტერნატივის სახით შესაძლებლად მიგვაჩნია სისტემაში დანაკარგების შემცირებისკენ მიმართული ტექნოლოგიების სტიმულირება. აუცილებელია ენერგოდამზოგი ტექნოლოგიების წახალისება, შესაბამისი საგადასახადო და ადმინისტრაციული სტიმულების ამოქმედება და კერძო-სახელმწიფო პარტნიორობის სქემების შემუშავება. უცხოეთის წამყვან ქვეყნებში ენერგომატარებლებზე ფასების სწრაფი ზრდის პირობებში ასეთ ღონისძიებებს სულ უფრო მეტი ყურადღება ექცევა.

უცნაურია, თუ რატომ არ იქნა წარმოდგენილი პირველ ეტაპზე პროექტები და მხოლოდ შემდგომ მათი დაფინანსების წყაროების მოძიება. საკმაოდ მარტივი ლოგიკაა ჯერ შემუშავდეს კონკრეტული პროექტების ტექნიკურ-ეკონომიკური დასაბუთება, შედგეს ხარჯთაღრიცხვა, უკუგების მაჩვენებლები, სოციალური, ეკონომიკური, გარემოსდაცვითი ზეგავლენის კვლევები და მხოლოდ შემდეგ მოვიძიოთ დაფინანსების წყაროები. გამორიცხული არ არის, რომ ჰიდროელექტროსადგურების კაპიტალუკუგების პერიოდი ექვს წელს აღემატებოდეს. მაშინ მთავრობის მიერ ექვსი წლით აღებული ვალდებულება ნამდვილად ვერ ჩაითვლება შეღავათიანად. სამწუხაროდ, ჩვენთვის ცნობილი არ არის ჩატარდა თუ არა უკვე ასეთი ტიპის სამუშაოები.

ასევე გაურკვეველია, თუ რა საჭიროა სახელმწიფო ინვესტიციები, თანაც ვალის სახით აღებული სახსრებით მაშინ, როცა საქართველოში ელექტროენერგიაზე ტარიფი საკმაოდ მაღალია და ეს სექტორი საკმაოდ მიმზიდველი უნდა იყოს კერძო ბიზნესისთვის. თუ ეს ასე არ არის, მაშინ უნდა არსებობდეს ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ რა აბრკოლებს საქართველოს ჰიდროენერგეტიკაში კერძო კაპიტალის შემოსვლას. თუ რომელიმე ტრანსნაციონალური კორპორაცია საქართველოს ენერგეტიკით დაინტერესდება, ნაკლებსავარაუდოა, მან ვერ შეძლოს წლიურ 7,5%-ზე იაფი კაპიტალის, თანაც გაცილებით უფრო დიდი რაოდენობითა და ხანგრძლივი პერიოდით მოპოვება.

თუმცა, ბოლო დროს გავრცელებული ინფორმაციით, კიდევ უფრო გაუგებარი ხდება ევროობლიგაციების გაყიდვით მიღებული სახსრების ხარჯვის მიზნობრიობა, რადგან ამ ინფორმაციის თანახმად, თანხები აღარ დაიხარჯება ენერგოინფრასტრუქტურის მშენებლობაზე, არამედ ჩაიდება ე.წ. მომავალი თაობების ფონდში. იქიდან გამომდინარე, რომ მთავრობას ამ ფონდის მიზნებისა და სახსრების მასშტაბის შესახებ კონკრეტული ინფორმაცია არ გაუვრცელებია, ჩვენთვის კომენტარის გაკეთება ამ თემაზე საკმაოდ ძნელია. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, წინასწარი გეგმით ევროობლიგაციების ემისიიდან მიღებული სახსრები ორი მიმართულებით უნდა წასულიყო: ნაწილი გაზსაცავის მშენებლობისათვის და მეორე ნაწილი კი თურქეთში ელექტროენერგიის ექსპორტის გაზრდის მიზნით ელექტროგადამცემი ხაზის მშენებლობისათვის.

დღეისათვის არ არსებობს რაიმე სახის ოფიციალური ინფორმაცია, აქვს თუ არა საქართვეელოს მთავრობას მიღებული საბოლოო გადაწყვეტილება ევროობლიგაციების ემისიიდან მიღებული შემოსავლების ხარჯვასთან დაკავშირებით.

__________________

1. energeti Special Drawing Rights- სესხების სპეციალური უფლება

50-დღიანი პროგრამის ერთ-ერთი ნაწილის, იაფი სესხის კომპონენტ „100 საუკეთესო ქართული ბიზნესპროექტის” დასაფინანსებლად საბიუჯეტო სახსრების გამოყენებაა გათვალისწინებული. პროგრამის ავტორთა აზრით, 4% წლიური განაკვეთის მქონე 25 წლიანი სესხით და წლიური ბიზნესის დაფინანსება ხელს შეუწყობს ქვეყანაში სიღარიბის დაძლევას. აღსანიშნავია, რომ საუკეთესო პროექტების შესარჩევად შემოთავაზებულია კომპეტენტური ბიუროს გამჭვირვალედ მუშაობა.

ეს სწორედ ის შემთხვევაა, როცა სახელმწიფოს ჩარევა ეკონომიკურ ცხოვრებაში არათუ გაუმართლებელი, არამედ ზიანის მომტანიცაა. თანამედროვე ეკონომიკურ თეორიაში არ არსებობს არგუმენტი, რომელიც ან ეფექტიანობის ან სოციალური სამართლიანობის თვალსაზრისით პროდუქტიული რესურსების განაწილებაში სახელმწიფოს ამგვარ ჩარევას გაამართლებდა. სახელმწიფოს, ეკონომიკაში რესურსების განაწილება გამოცდილი ჟიურის მეშვეობით რომ იყოს შესაძლებელი, საბაზრო მექანიზმის საჭიროება არ იარსებებდა. ამ ინიციატივის ავტორებს ძალიან გაუჭირდებათ დაგვისაბუთონ, თუ რატომ არის რომელიმე გამოცდილი ჟიური საბაზრო მექანიზმზე კომპეტენტური. ეს კომპეტენტური ჟიური მთავრობის წევრებისგან შედგება და წარმოდგენილი პროექტების დამტკიცებაც მთავრობის სხდომებზე ხდება. კომპეტენტური ჟიურის იაფი სესხის პროგრამის ადმინისტრირებისათვის მოცდენა ადამიანური რესურსების უყაირათო გამოყენების კიდევ ერთი მაგალითია.

უცნაურია მთავრობის პრეზენტაციაში მოყვანილი შემდეგი განმარტება:
„პროექტების წარდგენის საშუალება ექნება საქართველოს ნებისმიერ მოქალაქეს ან კომპანიას.” არა გვგონია ეს დიდი შეღავათი იყოს, რადგანაც საქართველოს ნებისმიერ მოქალაქეს ისედაც შეუძლია დაუბრკოლებლად საბანკო სექტორსაც მიმართოს.

გაუგებარია, თუ რატომაა არჩეული წლიური 4%-იანი განაკვეთი, რაც მნიშვნელოვნად მცირეა წლიურ ინფლაციაზე? ეს ფაქტობრივად არის ცალკეული ბიზნესებისათვის ფულის ჩუქება და არა საბაზროსთან მეტ-ნაკლებად მიახლოებული პირობებით წახალისება. გარდა ამისა, ძნელია სიღარიბის დაძლევაში აქტიური წვლილის შეტანა მოვთხოვოთ ისეთ პროექტებს, რომელთა წლიური უკუგება 4%-ზე ნაკლებია, მაშინ როდესაც საქართველოში მრავლად მოიპოვება პროექტები, რომელთა წლიური უკუგების ნორმა 15-20%-ს აღემატება (სოფლის მეურნეობა, ინფრასტრუქტურული პროექტები და სხვა). მათი დაუფინანსებლობა იმით აიხსნება, რომ საბანკო სექტორი, როგორც ზემოთ უკვე აღინიშნა, ერიდება დამწყები ბიზნესებისა და სოფლის მეურნეობის პროექტების დაფინანსებას.

ელემენტარული ლოგიკაა, რომ უკუგების აუცილებელი ნორმის ამგვარი გაუმართლებელი დაწევა შანსს უჩენს ისეთ ბიზნესებს, რომელთა განხორციელება თავისუფალ საბაზრო პირობებში შეუძლებელი იქნებოდა.

ზოგადი წონასწორობის მოდელის უმარტივეს პოსტულატებზე დაყრდნობითაც კი ცხადია, რომ თუნდაც წარმატებული პროექტების ამგვარი არასაბაზრო პრინციპებით დაფინანსება აუცილებლად გამოიწვევს რესურსების დეფიციტს ეკონომიკური სისტემის დანარჩენ ნაწილში. მთელი ეკონომიკისათვის ოპტიმალური შედეგი მიიღწევა მხოლოდ მაშინ, როცა სექტორებს შორის გამოთანაბრებულია კაპიტალის ზღვრული პროდუქტის ნორმა. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ კაპიტალის თავისუფალი, საბაზრო პრინციპებით ალოკაციის შემთხევაში.

იაფი სესხის პროგრამის მსგავსი ინიციატივები, რომელთაც ეკონომიურ თეორიასთან და პრაქტიკასთან საერთო არაფერი აქვთ, წინასაარჩევნო გამოსვლებში არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მთელს მსოფლიოში გამოიყენება. თვით ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც კი, ამჟამად მიმდინარე საპრეზიდენტო კამპანიისას, ორივე პარტიის წარმომადგენლები ცალკეულ შემთხვევებში თავიანთ გამოსვლებში უგულებელყოფენ საბაზრო ეკონომიკის პრინციპებს ელექტორატის მომხრობის მიზნით.

მიგვაჩნია, რომ ამგვარი პროგრამების დაფინანსებიდან თავშეკავება და საქართველოს საფინანსო სექტორში არსებული სტრუქტურული სირთულეების აღმოფხვრაზე მუშაობა ბევრად უფრო ნელა, მაგრამ სტაბილურ შედეგებს მისცემდა, როგორც მთავრობასა და კერძო ბიზნესს, ისე საზოგადოებას მთლიანად.

50-დღიანი პროგრამის ფარგლებში განსაკუთრებული ყურადღება რეგიონული განვითარების პროექტებს ეთმობა. ამ მხრივ ყველაზე ფართომასშტაბიანი 100 აგროსაწარმოს ინიციატივაა, რამაც გლეხებისათვის საგაზაფხულო სამუშაობისათვის 20 ლიტრი დიზელის საწვავის ერთჯერადად გადაცემისაგან განსხვავებით, (რომელიც ასევე 50-დღიანი პროგრამის ნაწილია), შესაძლოა, უფრო გრძელვადიანი ეფექტი მოიტანოს.

პროგრამა მთელი ქვეყნის მასშტაბით რეგიონებში სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული სასოფლო-სამეურნეო მიწის ნაკვეთების გასხვისებას გულისხმობს მათ ტერიტორიაზე აგროსაწარმოს ამუშავების პირობით. სახელმწიფო იღებს განაცხადებს მიწის ლოტებზე და შეთავაზებული პირობების მიხედვით ირჩევს კონტრაქტორებს. აღსანიშნავია, რომ დაინტერესებულ პირებს შეუძლიათ განაცხადის შეტანა არა მხოლოდ იმ ლოტებზე, რომელიც სახელმწიფოს მიერაა გამოტანილი, არამედ სახელმწიფო საკუთრებაში არსებულ ნებისმიერ მიწის ნაკვეთთან დაკავშირებით. ეკონომიკის სამინისტროს განმარტებით, საბაზრო ფასზე ნაკლების შეთავაზების შემთხვევაში, ლოტი არ გაიყიდება. დაინტერესებული მეწარმისაგან დამაკმაყოფილებელი პირობების შეთავაზების შემთხვევაში (ფასი, ინვესტიციების მოცულობა, სამუშაო ადგილების რაოდენობა), იდება კონტრაქტი და საწყის ეტაპზე მეწარმე მიწის ლოტის ღირებულების მხოლოდ 20%-ს იხდის. ხელშეკრულების პირობების სრულად და დროულად შესრულების შემთხვევაში კი ის დარჩენილი 80%-ის გადახდის ვალდებულებისაგან თავისუფლდება და სასოფლო-სამეურნეო მიწაც მის საკუთრებაში გადადის. სწორედ ესაა პროგრამის მთავარი მიმზიდველობა - ის საშუალებას აძლევს მეწარმეებს საბაზრო ფასის მეხუთედად შეიძინონ სასოფლო-სამეურნეო მიწის ნაკვეთები თავიანთი წარმოების გასაფართოებლად.

ეკონომიკისა და სოფლის მეურნეობის სამინისტროების ცნობით, პროგრამა მიწის მოზრდილ ლოტებზეა ორიენტირებული, მინიმუმ 5ჰა., თუმცა ეს მოცულობაც საკმაოდ მცირეა ფართომასშტაბიანი სოფლის მეურნეობის წარმოების გასამართად. შესაბამისად, მისი ბენეფიციარები უკვე გამოცდილი და მოზრდილი მეწარმეები/საწარმოები იქნებიან.

პროგრამის ვებ-გვერდზე¹ განთავსებული მოკლე განაცხადის ფორმა დაინტერესებული მეწარმეებისაგან სახელწოდებას, საკონტაქტო ინფორმაციას, მათთვის საინტერესო მიწის ლოტების იდენტიფიცირებას და შეთავაზებულ ფასს მოითხოვს. განმცხადებლებმა ასევე უნდა მიუთითონ ბოლო სამი წლის წარმადობა და ფინანსური მაჩვენებლები, ინფორმაცია დასაქმებულთა რაოდენობის, საინვესტიციო თანხისა და წარმოებული პროდუქციის რეალიზების გეგმების შესახებ. განაცხადის ფორმაში ერთი გვერდია გამოყოფილი შეთავაზებული პროექტის აღწერისათვის.

მიუხედავად ამ ინფორმაციის მოპოვებისა, ჩვენთვის, წინამდებარე ანგარიშზე მუშაობის პერიოდში, შეუძლებელი აღმოჩნა ამ პროგრამის საკონომდებლო ბაზის მოპოვება. ასევე შეუძლებელი აღმოჩნდა სახელმწიფო ბიუჯეტში ამ პროგრამის შესახებ ინფორმაციის პოვნაც. მართალია პროგრამა უშუალოდ სახელმწიფოს მხრიდან დიდ ხარჯებს არ ითვალისწინებს, მაგრამ თავად პროგრამა არც ეკონომიკური განვითარებისა და არც სოფლის მეურნეობის სამინისტროების ბიუჯეტებში საერთოდ არ ფიგურირებს, მათ შორის, არც ადმინისტრირების ხარჯების კუთხითაც.

აღსანიშნავია, რომ 50-დღიან გეგმაში ნახსენები რამდენიმე პროგრამა ერთმანეთში აღრეულია, თავად სახელმწიფო მოხელეების მხრიდანაც და ამ პროგრამების სატელევიზიო რეკლამირებისასაც. კერძოდ, „100 აგროსაწარმოს” პროგრამისა და „იაფი სესხის” პროგრამის კომპონენტების ერთმანეთისაგან განსხვავება პრაქტიკულად შეუძლებელია, და ეკონომიკური განვითარების სამინისტროშიც გაძნელდა ერთგვაროვანი ინფორმაციის მოპოვება. (მაგ. 100 სასოფლო-სამეურნეო პროგრამის სამართლებრივ ბაზად მთავრობის 2008 წლის 26 მარტის №75 დადგენილება მიგვითითებს, რომელიც იაფი სესხის პროგრამის კომპონენტებს, ექსპორტის წახალისებასა და რეგიონული ტურიზმის განვითარების ქვეპროგრამებს შეეხება).

სოფლის მეურნეობის სამინისტროს ცნობით, რომელიც უშუალოდ ახორციელებს ამ პროგრამას, ჯერ-ჯერობით კონკრეტული ხელშეკრულებები არ დადებულა, თუმცა ინტერესი საკმაოდ მაღალია და განაცხადებიც აქტიურად მიიღება.

პროგრამის საკანონმდებლო საფუძვლის არარსებობის გამო მისი ადმინისტრირების ეფექტურობა შეიძლება საეჭვო გახდეს. პირველ რიგში, კრიტერიუმებისა და პროცედურების ნათლად ჩამოუყალიბებლობის გამო, შესაძლოა, დაინტერესებული მეწარმეები დაზარალდნენ. ამასთან, აღსანიშნავია ეკონომიკის სამინისტროს დიდი დისკრეციაც, რაც პროგრამის განხორციელების გაუმჭვირვალობის მიზეზი შეიძლება გახდეს.

________________

1.www.agro100.ge

მთავრობის 50-დღიანი პროგრამის ერთ-ერთი კომპონენტია ასევე საპენსიო რეფორმა. რეფორმის პირველ ეტაპად 2008 წლის 1 მარტიდან მინიმალური პენსიის 70 ლარამდე გაიზარდა (მანამდე არსებული 55 ლარიდან), რაც 653 000 ასაკოვან ადამიანს შეეხო. 2008 წლისათვის სახელმწიფო ბიუჯეტიდან პენსიების დასაფინანსებლად გამოყოფილი თანხა 749 757 600 ლარს შეადგენს, რაც ბიუჯეტის მთელი ხარჯვითი ნაწილის 15.5%-ია. მთავრობის განცხადებით, 2009 წლის ბიუჯეტის დაგეგმვისას გათვალიწინებული იქნება რეფორმის მეორე ეტაპი, პენსიის 100 დოლარის ექვივალენტამდე გაზრდა.

მიუხედავად პენსიების მოცულობის ზრდისა, ეს ინიციატივა ნაკლებად შეიძლება ჩაითვალოს რეფორმად. ხანდაზმულობის პენსიას მომუშავე მოქალაქეები თავიანთი საშემოსავლო გადასახადიდან იხდიან, რაც დღევანდელი კანონმდებლობით 25% შეადგენს. სტატისტიკის დეპარტამენტის ბოლო მონაცემებით, საქართველოს მოსახლეობის მხოლოდ 13% არის უმუშევარი, შესაბამისად, დასაქმებულთა რაოდენობა შრომის ბაზარზე მყოფი მოქალაქეების 87%-ია, რაც საბოლოოდ საქართველოს სრული მოსახლეობის დაახლოებით 53%-ია. დეპარტამენტის ამ მონაცემებს თუ დავეყრდნობით, უმუშევრობა და მისგან გამომდინარე სიღარიბე საქართველოში არც ისე მწვავე პრობლემას უნდა წარმოადგენდეს. დეპარტამენტისვე მონაცემებით საქართველოში 2007 წლის ბოლოსათვის საშუალო თვიური ნომინალური ხელფასი 451 ლარია. ამასთან, 65 წელზე უფროსი ადამიანები მთელი მოსახლეობის 14.6% შეადგენენ. ოფიციალურად საარსებო მინიმუმი ბოლოს 2007 წლის მარტში იყო გამოანგარიშებული და შრომისუნარიანი ასაკის ადამიანისათვის 128.6 ლარს შეადგენდა. ეს მაჩვენებელიც, მზარდი ინფლაციის გათვალისწინებით, აშკარად მოძველებულია, მაგრამ გაზრდილ პენსიაზე მაინც თითქმის ორჯერ მეტია. ამასთან, ისიცაა გასათვალისწინებელი, რომ შრომისუნარიანი ადამიანის საარსებო მინიმუმი, ხანდაზმული ასაკის ადამიანის საარსებო მინიმუმისაგან განსხვავებული იქნება, მოხმარებული საქონლისა და მომსახურების სხვაობის გამო. მაგალითად, საპენსიო ასაკის ადამიანებს ჯანმრთელ, შრომისუნარიან ადამიანთან შედარებით უფრო მეტი სამედიცინო მომსახურება დასჭირდებათ, რაც მინიმალურ დანახარჯებს კიდევ უფრო გაზრდის.

რა თქმა უნდა, პენსიების მოცულობის ზრდა თავისთავად მისასალმებელი და აუცილებელიცაა, მაგრამ არსებული ინფლაციური ფონის გათვალისწინებით, ეს ზრდა მხოლოდ ინდექსაციად შეიძლება ჩაითვალოს. 100 დოლარამდე გაზრდილი პენსია მნიშვნელოვანი შეღავათი ვერ იქნება პენსიონერთათვის, მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება არა მხოლოდ პენსიონერებისათვის ჟღერდეს მიმზიდველად. მიმდინარე პერიოდში დოლარი მნიშვნელოვნადაა გაიაფებული. პენსიის ამ ნიშნულამდე გაზრდის გეგმების პირველად გახმოვანებისას იგი გაცილებით უფრო ძვირი იყო (დაახლოებით 160 ლარი), ვიდრე დღეს, როცა ეროვნული ბანკის ოფიციალური კურსით 145 ლარს შეადგენს (მაისი 2008). ძნელი სათქმელია 2009 წლისათვის, მაშინ როდესაც პენსია 100 დოლარამდე გაიზრდება, ლარსა და დოლარს შორის რა გაცვლითი კურსი იქნება. დოლარის გაცვლითი კურსის მომხიბვლელობა-არმომხიბვლელობის მიუხედავად, მაინც უჩვეულოა, რომ მთავრობამ სახელმწიფო პენსიების რაოდენობის უცხო ქვეყნის ვალუტაში გამოსახვა გადაწყვიტა. ჩვეულებრივ, საქართველოში საბიუჯეტო პროცესების დაგეგმვა ეროვნულ ვალუტაში ხდება, თუ საგარეო ვალის მომსახურებას არ ჩავთვლით.

საქართველოში კერძო საპენსიო სისტემა ნაკლებადაა განვითარებული და მოხუცებულობისას მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი სწორედ სახელმწიფო პენსიასა და, კიდევ უფრო მეტად, ოჯახის მხარდაჭერაზეა დამოკიდებული. ამ უკანასკნელის არარსებობის შემთხვევაში, მოხუცები, განსაკუთრებით მარტოხელები, სიღატაკისთვის არიან განწირულნი. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფომ უკანასკნელ წლებში რამდენიმე მნიშვნელოვანი რეფორმა განახორციელა სოციალურ სფეროში (მაგ. 44 სიღარიბის ზღვარს მიღმა მყოფი მოსახლეობის დახმარების სისტემის შექმნა), საპენსიო სფეროში მიდგომების ცვლილების გეგმა ჯერაც არ არსებობს. საქართველოს დემოგრაფიული მდგომარეობიდან გამომდინარე, როცა დაბალი შობადობისა და მაღალი სიცოცხლის ხანგრძლივობის პირობებში პენსიონერები მოსახლეობის სულ უფრო დიდ ნაწილს შეადგენენ, არსებული სისტემა სულ უფრო არაადექვატური იქნება.

ამ პრობლემის გადაჭრის გზების ძიებისას აღმოსავლეთ ევროპის ყოფილი სოციალისტური ქვეყნების გამოცდილება საქართველოსათვის გამოსადეგი იქნებოდა. თუმცა აქაც რამდენიმე მოდელი არსებობს, თითოეული მათგანისათვის რამდენიმე საფეხურიანი სისტემაა დამახასიათებელი - საკუთარი შენატანების რაოდენობაზე დაფუძნებული, სავალდებულო საპენსიო ფონდებში აკუმულირებული და კერძო, ნებაყოფლობითი საპენსიო შენატანები და დანაზოგები. ამასთან, ყველა ახალი სისტემა უკვე საპენსიო ასაკის, ან ამ ასაკთან მიახლოებულ თაობასა და სამუშაო ძალის ახალგაზრდა თაობას განსხვავებულ პირობებში აყენებს. ხანდაზმულებისათვის სახელმწიფო კვლავ ძველი სისტემით აგრძელებს ხოლმე პენსიის გადახდას და, შესაბამისად, ახალ სისტემაზე გადასვლა ეტაპობრივად ხდება.

გასათვალისწინებელია ისიც, რომ საპენსიო რეფორმა უფრო ფართო სოციალური სისტემის რეფორმის ჭრილში უნდა იყოს განხილული. აუცილებელია ჩამოყალიბდეს ერთიანი ხედვა სპორადული, მოკლევადიანი პროგრამების მაგივრად, რომლებიც სასარგებლო შედეგის ნაცვლად, ხშირად, მხოლოდ ინფლაციის ზრდას იწვევენ.

საქართველოს ენერგეტიკა ელექტროენერგიაზე მოთხოვნილების ზრდის პირობებში ხშირად ძვირ, იმპორტირებულ თბო-რესურსებზეა დამოკიდებული, განსაკუთრებით მოხმარების პიკურ პერიოდებში, მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო იაფი ჰიდრო-რესურსებით მდიდარი ქვეყანაა. სავარაუდოა, რომ მომავალში ეკონომიკისა და ცხოვრების დონის ზრდის პარალელურად ელ. ენერგიაზე მოთხოვნა კვლავაც გაიზრდება. უკანასკნელ წლებში გაზრდილი მოთხოვნილების დაკმაყოფილება, ძირითადად, გენერაციის არსებული სიმძლავრეების ოპტიმიზებითა და ეფექტურობის ზრდის ხარჯზე ხდებოდა, და არა გენერაციის ახალი წყაროების მოძიება-გამოყენების საშუალებით. თუმცა, ექსპერტული გათვლებით, ეფექტიანობის მაქსიმალური ზღვარი უკვე თითქმის მიღწეულია (სახელმწიფო დაფინანსებისა და უცხოური გრანტების საშუალებით რამდენიმე ჰესის რეაბილიტაცია უკვე მოხდა, მათ შორის ყველაზე დიდი, ენგურ-ჰესიციაა, რომლის სრული რეაბილიტაცია ჯერ კიდევ არ დასრულებულა), და ამ ეტაპზე უკვე ენერგიის ახალ წყაროებზე ზრუნვა ხდება მნიშვნელოვანი. პირველ რიგში ეს ჰიდრო ენერგეტიკულ რესურს შეეხება, რომელიც ქვეყანას საშუალებას მისცემს გენერაციის პიკის პერიოდში (გაზაფხული-ზაფხული) ქვეყნის მოთხოვნილებაც სრულად დააკმაყოფილოს და ექსპორტის მოცულობაც ბევრად გაზარდოს და ამით მნიშვნელოვანი სარგებელი მიიღოს. ამას გარდა, შესაძლებელია ახალი ჰიდროელექტროსადგურების იმგვარი დაგეგმარება, რაც გენერაციის სეზონურ სტაბილურობას უზრუნველყოფს და ასევე დამბების მოწყობაც, რაც ასევე წყლის მასის მუდმივობის გარანტია იქნება.

როგორც ექსპერტები აღნიშნავენ, ზოგადად ენერგეტიკის სფეროში ინვესტიციებისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი დაბრკოლება პროცესების გაუმჭვირვალობაა. იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფო უზრუნველყოფს ყველა შესაძლო მონაწილისათვის თანაბარი პირობების შექმნას და თამაშის ერთიანი წესების უზრუნველყოფას, სექტორში ინვესტიციების მოსაზიდად ნაკლები ძალისხმევა იქნება საჭირო.

სახელმწიფო პროგრამა „განახლებადი ენერგია 2008”-ის ფარგლებში მთავრობა ძირითადად სწორედ ამ მიმართულებით მუშაობს. საქართველოს მთავრობის 2008 წლის 18 აპრილის №107 დადგენილებით საქართველოში განახლებადი ენერგიის ახალი წყაროების მშენებლობის უზრუნ ველყოფის ახალი, სტანდარტიზებული წესი დამტკიცდა. ენერგეტიკის სამინისტრო თავის ოფიციალურ ვებ-გვერდზე განათავსებს განახლებადი ენერგიის (რომელშიც არა მხოლოდ ჰიდრო რესურსები, არამედ ქარის, მზის და ბიოენერგიაც იგულისხმება) პოტენციური წყაროების ნუსხას, მათი განთავსების სქემებსა და ტექნიკურ პარამეტრე ბს. სამინ ისტრო აცხადებს ინტერესთა გამოხატვას ამ ნუსხაში შემავალი ელექტროსადგურების მშენებლობა, მფლობელობასა და განკარგვაზე. სამინისტროს 46 ვებ-გვერდზე ასევე უნდა განთავსდეს მემორ ანდუმის პროექტი, რომელიც საქართველოს მთავრობას, „ელექტროენერგიის სისტემის კომერციულ ოპერატორსა” (ესკო) და შესაბამის პირს შორის გაფორმდება.

მთავრობის დადგენილი პირობებით, ახალმა ელექტროსადგურებმა, ექსპლუატაციაში გაშვებიდან ათი წლის განმავლობაში, ზამთრის სამი თვის განმავლობაში გამომუშავებული ელექტროენერგიის რეალიზაცია სრულად საქართველოს შიდა ბაზარზე უნდა მოახდინოს. ამ პერიოდში ენერგიის რეალიზაცია შეიძლება მოხდეს როგორც თავისუფალი, საბაზრო დერეგულირებული ტარიფით საქართველოში არსებულ ნებისმიერ მყიდველთან, ასევე ესკო-სთან წინასწარ გაფორმებული გარანტირებული შესყიდვის ხელშეკრულებით, რომელშიც ტარიფი მარეგულირებლის მიერ იქნება განსაზღვრული. ოპერატორებს/მფლობელებს ენერგიის რეალიზებაზე ზამთრის თვეების გარდა შეზღუდვა არ აქვთ - მათ წლის დანარჩენ დროს შეუძლიათ თავიანთი შეხედულებისამებრ გაყიდონ ენერგია შიდა ბაზარზე (დერეგულირებული ან ესკო-ს გარანტირებული ტარიფით) ან საზღვარგარეთ. პოტენციური ინვესტორებისათვის დადგენილი კიდევ ერთი პირობა საბანკო გარანტიაა, რაც ყოველ მეგავატზე 170 000 აშშ დოლარს შეადგენს.

მთავრობამ ასევე დაამტკიცა ერთიანი პროცედურა და ვადები განაცხადების განხილვისათვის. ერთსა და იმავე ელექტროსადგურზე რამდენიმე კვალიფიციური განაცხადის არსებობის შემთხვევაში უპირატესობა მშენებლობისა და ექსპლუატაციაში მიღების მცირე ვადასა და მეგავატზე უფრო მეტი საბანკო გარანტიის წარმოდგენას ენიჭება და ორივე კრიტერიუმს თანაბარი წონა აქვს.

აღსანიშნავია, რომ აღნიშნული წესები მხოლოდ 100 მეგავატამდე სიმძლავრის ელექტროსადგურებზე ვრცელდება. ენერგეტიკის სამინისტროს ცნობით, დიდი სიმძლავრის სადგურებზე განაცხადების სრულყოფილი შესწავლა მთავრობის მიერ დამტკიცებული წესის ვადებში პრაქტიკულად შეუძლებელი იქნებოდა. შესაბამისად, მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული სიმძლავრის სადგურები საშუალო ზომის სადგურებად ითვლებიან, ამგვარი პროექტების განხილვა არა უნიფიცირებული წესით, არამედ კვლავაც ინდივიდუალურად მოხდება, რაც შეიძლება პრობლემატური იყოს არათანაბარი პირობებისა თუ კორუფციული გარიგებების საფრთხის თვალსაზრისით.

სამინისტროში მიიჩნევენ, რომ პოტენციური ინვესტორებისათვის შეთავაზებული 76 პროექტი, რომლის მონაცემებიც სამინისტროს ვებ გვერდზეა განთავსებული, ყველაზე საინტერესო იქნება როგორც ტექნიკური მონაცემებით, ასევე იმის გამოც, რომ ამ ჰესების საკვლევი სამუშაობი სამინისტროს მიერ უკვე ჩატარებულია. ინვესტორის მიერ სხვა ჰესით დაინტერესების შემთხვევაში, ჰესი სამინისტროს ნუსხას დაემატება და მასზე ინტერესის გამოხატვა სხვა კომპანიებისთვისაც გახდება შესაძლებელი.

მიუხედავად იმისა, რომ მთავრობის დადგენილებით ინვესტორებთან ურთიერთობისათვის წესებისა და პროცედურების დადგენა მოხდა, ეს რამდენიმე რისკფაქტორს მაინც არ გამორიცხავს. კერძოდ, გადამცემი ხაზების კერძო კომპანიის (რაოს) მფლობელობაში ყოფნის გამო, ახალი ჰესები რაოსთან მოლაპარაკებით მოახდენენ გამომუშავებული ენერგიის გატარებას. ექსპერტების შიშით, რაოს ფართო დისკრეცია ექნება და, შესაძლოა, სხვადასხვა ჰესი არათანაბარ პირობებში ჩააყენოს.

ახალი ჰესების გარდა, 50-დღიან პროგრამაში ასევე ახალი გადამცემი ხაზების მშენებლობაზე იყო საუბარი, რომლებიც თურქეთსა და სომხეთში ენერგიის ექსპორტისათვის გამოიყენება. ეს პროექტები, მთავრობის პროგრამის მიხედვით, ევროობლიგაციების გაყიდვით მიღებული თანხებით უნდა დაფინანსებულიყო. ენერგეტიკის სამინისტროს ცნობით, ამ ეტაპზე მაგისტრალური გადამცემი ხაზების მშენებლობა დღის წესრიგში არ დგას. პროექტები მხოლოდ ტექნიკური დაგეგმვის სტადიაშია და მის დაფინანსებაზე საუბარი უფრო გრძელვადიანი პერსპექტივაა. მით უფრო, რომ თურქეთსა და სომხეთთან ჯერ-ჯერობით შესაბამისი შეთანხმებები არც არსებობს.

საქართველოს მთავრობა 2006 წლიდან ყოველწლიურად შეიმუშავებს სტრატეგას, ე.წ. „ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტს”, რომელშიც მთავრობის საშუალოვადიანი სტრატეგია და მომდევნო სამი წლის პრიორიტეტებია ასახული; აქვე მითითებულია 48 მოსალოდნელი შედეგები ამ პერიოდისათვის. „ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების” დოკუმენტი 2008-2011 წლებისთვის არსებობდა, თუმცა 2007 წლის ნოემბრის მოვლენების შემდეგ ხელისუფლებამ შეიმუშავა ახალი 50-დღიანი სამოქმედო პროგრამა, რომელიც „ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების” დოკუმენტისგან განსხვავდება მასში ჩამოყალიბებული მიზნებისა და ამოცანებისაგან და მთავრობის საშუალოვადიან გეგმაში მთავარ პრიორიტეტულ სფეროდ სოციალური პროგრამების განხორციელება გამოიკვეთა; შესაბამისად 2008 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტის ძირითადი ნაწილიც ჯანდაცვისა და სოციალური პროგრამების დაფინანსებისკენაა მიმართული. 2003 წლის შემდეგ საქართველოს მთავრობის ძირითადი სტრატეგია ქვეყნის განვითარებისათვის მაქსიმალურად ლიბერალური ეკონომიკური გარემოს შექმნა იყო, რაც გულისხმობდა ეკონომიკაში სახელმწიფოს ჩარევის მინიმუმამდე დაყვანას, ლიცენზირებისა და ნებართვების სისტემისა და შრომის ბაზრის დერეგულირებას, რათა მწარმოებელს საქმიანობა მაქსიმალურად გაადვილებოდა. 2007 წლამდე ეს ულტრალიბერალური მიდგომა განუხრელად ტარდებოდა, ხოლო სოციალური პოლიტიკის პრიორიტეტების ამგვარმა წამოწევამ ერთგვარად შეცვალა მთავრობის ეს მიდგომა.

მთავრობის განცხადებით, 2008 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტი მიმართულია სიღარიბის დაძლევისაკენ. 2008 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტში ინფლაციის დონე 8%-ით განისაზღვრა; ეკონომიკური ზრდა კი 6%-ით არის დაგეგმილი იმ ფონზე, როცა ეს მაჩვენებელი 2007 წელს 12%-ს შეადგენს. მთლიანი შიდა პროდუქტი 2008 წელს გამოიხატება 12 მლრდ აშშ დოლარში, რაც ერთ სულ მოსახლეზე 2 700 აშშ დოლარს შეადგენს. სახელმწიფო ბიუჯეტის 2008 წლის თავდაპირველ ვარიანტში 2008 წლისთვის გათვალისწინებულია 5%-იანი ინფლაცია, რაც არარეალური და ზედმეტად ოპტიმისტურია, მით უფრო იმ დროს, როდესაც მრავალი ახალი სოციალური პროგრამა, პენსიების ზრდა და სხვა ფულადი ნაკადების მასიური შემოდინებაა დაგეგმილი მიმდინარე წლისათვის.

როგორც აღვნიშნეთ, 50-დღიანი სამოქმედო გეგმით გათვალისწინებული მიზნობრივი სახელმწიფო პროგრამების გარკვეული ნაწილის დაფინანსება გათვალისწინებულია 2008 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტიდან. ზოგიერთი ეს პროგრამა წინა წლებშიც ხორციელდებოდა და საქართველოს პრეზინდეტის ან საქართველოს მთავრობის ფონდებიდან ფინანსდებოდა, მაშინ როდესაც 2008 წელს იგივე სახის ღონისძიებები სახელმწიფო ბიუჯეტიდან დაფინანსდება და 50-დღიანი პროგრამის ნაწილია. 2008 წელს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან 50-დღიანი პროგრამით გათვალიწინებული მიზნობრივი პროგარმების დაფინანსებისათვის 85 მლნ. ლარამდე დაიგეგმა (იხ. ცხრილი №1).

აღსანიშნავია, რომ ამ პროგრამათა დიდი ნაწილი არ იყო ასახული სახელმწიფო ბიუჯეტის თავდაპირველ დეკემბრის თვის ვერსიაში. გასული წლების მსგავსად, 2008 წელსაც, სახელმწიფო ბიუჯეტი ცვლილებებით ხასიათდება. წლის პირველ კვარტალშივე მიმდინარე წლის ბიუჯეტის შემოსავლები 140 მლნ. ლარით, ხოლო ხარჯები დაახლოებით 202 მლნ. ლარით გაიზარდა. როდესაც თავდაპირველად სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტი მომზადდა და დაიწყო მისი განხილვები, ბიუჯეტში ორი მიზნობრივი პროგრამის გარდა არც ერთი პროგრამა არ იყო გათვალისწინებული. ბიუჯეტის პროექტი მოიცავდა მხოლოდ „განსაკუთრებით ნიჭიერი ბავშვებისა და ახალგაზრდებისათვის სტიპენდიებისა და გრანტების მინიჭების პროგრამას” და ახალშობილზე დახმარებებს „ღირსეული დასაწყისი”-ს მსგავსი პროგრამის სახით. მარტის თვეში განხორციელებული ცვლილებებით სახელმწიფო ბიუჯეტს დაემატა ხუთი ახალი პროგრამა (1) სახელმწიფო პროგრამა „იაფი სესხი”; (2) პროგრამა „ჩემი პირველი კომპიუტერი”; (3) პროგრამა „ცოდნის კარი”; (4) სოფლის მექანიზაციის პროგრამა; (5) პროგრამა „სოფლის ექიმი”.

ცხრილი №1. 50-დღიანი პროგრამით გათვალისწინებული ღონისძიებების ასახვა 2008 წლის სახელმწიფო ბიუჯეტში (თავდაპირველი ვარიანტი 28.12.2007წ. და შეტანილი ცვლილებები 12.03.2008 წ.)

ჩამოთვილილი მიზნობრივი პროგრამები ასახულია მხოლოდ სახელმწიფო ბიუჯეტის ასიგნებებში (ხარჯებში თითო მუხლის სახით) თუმცა ბიუჯეტის განმარტებით ნაწილებში ამ პროგრამებზე (ქვეპროგრამებზე) არაფერია ნახსენები. ამასთან, არც ბიუჯეტის ასიგნებების თანდართულ პრიორიტეტებშია ამა თუ იმ ღონისძიების დაფინანსების აუცილებლობა დასაბუთებული.

1. ფოთში თავისუფალი ინდუსტრიული ზონის შექმნის შესახებ

თავისუფალი ინდუსტრიული ზონების შესახებ, დასკვნის სახით შეიძლება ითქვას, რომ პრეფერენციული რეჟიმის შექმნა ქვეყნის ერთ რომელიმე რეგიონში ზრდის სოციალურ უთანასწორობას ქვეყნის მასშტაბით, რაც მომავალში აუცილებლად იქცევა ეკონომიკური ზრდის შემაფერხებელ ფაქტორად. ფოთში ინდუსტრიული ზონის შექმნას, შესაძლოა ჰქონდეს გარკვეული დადებითი შედეგები ქალაქისათვის, თუმცა ქვეყნის მასშტაბით მისი არსებითი პოზიტიური ზეგავლენის მოლოდინი გადაჭარბებულია. ინდუსტრიული ზონის როლი სიღარიბის შემცირების ამოცანაში შეიძლება განისაზღვროს, როგორც მხოლოდ გარკვეულწილად დადებითი, თუმცა მისი ფართო პერსპექტივები საეჭვოა, ვინაიდან ამ ზონის მოქმედების ეფექტი მაინც უფრო მეტად ლოკალური იქნება.

გადაჭარბებულია ასეთი ზონის ეფექტურობის შეფასება საქართველოს ექსპორტთან მიმართებითაც, რადგან ქართული ექსპორტის შეფერხებები დაკავშირებულია, როგორც მიწოდების სიღრმისეულ, ასევე მონეტარულ და კორპორაციული ხასიათის პრობლემებთან (სავალუტო კურსი, საწარმოო რესურსების ჩამორჩენილობა, დაბალი კონკურენტუნარიანობა, გარე ბაზრებზე შეღწევის და დამკვიდრების სირთულეები და ა.შ.), რაც ზემოხსენებული ღონისძიებების გატარებით ვერ მოწესრიგდება.

კანონით გათვალისწინებული ინდუსტრიულ ზონაში თავისუფალი საწყობის მოწყობის ნებართვა მიგვანიშნებს ამ ღონისძიების ინიციატორთა სურვილზე გადააქციონ ფოთი საერთაშორისო სატრანზიტო ცენტრად. ჩვენი აზრით, ამას მცირე პერსპექტივა გააჩნია შემდეგი 52 მოსაზრებების საფუძველზე: (1) ქვეყანაში ჯერ კიდევ არ არის სასურველი პოლიტიკური სტაბილურობა (კონფლიქტური ზონები), მაშინ, როდესაც პოლიტიკური სტაბილურობა სრულიად აუცილებელი, თუმცა არასაკმარისი პირობაა ასეთი ცენტრის ფუნქციონირებისათვის; (2) საქართველოს ცუდი მეზო და მაკრომდებარეობა და მოშორება მსხვილი საფინანსო და ინდუსტრიული ცენტრებიდან - ფოთი ერთგვარად საინტერესოა მეზობლებისათვის (სომხეთი, აზერბაიჯანი, შესაძლოა შუა აზია), მაგრამ ნაკლებად სავარაუდოა, ჩინეთმა, ინდოეთმა, ევროპამ და სხვა ქვეყნებმა და რეგიონებმა ძირითადად საქართველოს გზით ტვირთების ტრანზიტი მოახდინონ, მით უფრო, რომ ნავთობზე ფასების ზრდამ გაზარდა საზღვაო ფრახტების ფასი და ჩაკეტილი შავი ზღვიდან ტვირთის მასიური გადატანის პერსპექტივა მოკლევადიან და საშუალოვადიან პერსპექტივაში საეჭვოა. სავარაუდოდ, 50-დღიანი პროგრამის ინიციატივის ავტორები კარგად იცნობენ დუბაის გამოცდილებას, რომელიც ასეთი სატრანზიტო ცენტრია და რომელშიც ფოთის შემოთავაზებულ პრივილეგიებთან შედარებით ნაკლებ თავისუფლებას ანიჭებს უცხოელ ინვესტორებს. მაგრამ მიუხედავად ამისა, დუბაის უპირატესობა ისაა, რომ მისგან სულ რამდენიმე ასეულ კილომეტრში მდებარეობს მილიარდნახევრიანი სამომხმარებლო ბაზარი, მდიდარი ნავთობითა და სხვა ბუნებრივი რესურსებით; (3) ფოთის ობიექტური ნაკლოვანებაა მისი პორტის შედარებით წყალმარჩხი აკვატორია, რაც ფოთის სისუსტეა კონკურენტებთან შედარებით. აკვატორიის გაღრმავებას სერიოზული ინვესტიციები სჭირდება. სამწუხაროდ, შემოთავაზებული პაკეტიდან არ ჩანს, აპირებს თუ არა ფოთის ინფრასტრუქტურაში ფულის დაბანდებას საქართველოს მთავრობა. (4) კომერციული ინფრასტრუქტურისა და სატრ ანსპორტო ინდუსტრიის ჩანასახ ოვანი მდგომარეობა - მართალია, ფოთის ინდუსტრიული ზონა სერიოზულ შეღავათებს ჰპირდება ინვესტორებს (მოგების გადასახადიდან და დღგ-სგან გათავისუფლება, მოგების რეპატრიაცია და სხვა), ნაკლებსავარაუდოა, რომ ფოთმა სერიოზულად დააინტერესოს მსხვილი საერთაშორისო კაპიტალი საქართველოს მწირი გასაღების ბაზრის, არასტრუქტურირებული სამუშაო ძალის ბაზრის, კომერციული და საფინანსო ინფრასტრუქტურის სისუსტის ფონზე. ღრმად ვართ დარწმუნებული, რომ არც ერთი ქვეყნის, არც 53 მისი რომელიმე რეგიონის განვითარებაში გადამწყვეტ როლს არ ასრულებს მარტო საგადასახადო შეღავათებით პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოზიდვა (ამას მეტყველებს თვით ირლანდიისა და სლოვაკეთის, ასევე სხვა ქვეყნების მაგალითები). ინვესტიციებისა და ზრდის წყაროა ასევე ისეთი ფუნდამენტური ეკონომიკური მახასიათებლები, როგორებიცაა მუშახელი, საკანონმდებლო და საფინანსო ინფრასტრუქტურები, რაც საქართველოში მნიშვნელოვან სრულყოფას მოითხოვს. ამგვარად, თუ თვით ზონის შიგნით მოღვაწე პოტენციური ინვესტორი მართლაც მიიღებს გარკვეულ მოგებას, ფოთის მიმდებარე რეგიონებზე ეს ნაკლებად აისახება, შესაძლოა, გარდა უძრავი ქონების ფასების ზრდისა, რაც არარაციონალური მოლოდინებით იქნება გამოწვეული. მართალია, ამ უკანასკნელმა შეიძლება გარკვეულად გაუადვილოს ადგილობრივ მოსახლეობას საბანკო სესხებზე ხელმისაწვდომობა დასაგირავებელი უძრავი ქონების ღირებულების ზრდის გამო, მაგრამ ამასაც მხოლოდ ფრაგმენტული ეფექტი ექნება, რომელიც არსებულ ზოგად ვითარებას კარდინალურად ვერ შეცვლის და ვერ განიხილება სიღარების დაძლევის სრულფასოვან მექანიზმად.

2. არასაბიუჯეტო ფონდების შესახებ

სპეციალური არასაბიუჯეტო ფონდები, როგორც წესი, იქმნება ბუნებრივი რესურსებით მდიდარ ქვეყნებში, რომელთა საექსპორტო და აქედან გამომდინარე, საბიუჯეტო შემოსავლების მნიშვნელოვანი ნაწილი მათი გაყიდვით მიღებული შემოსავლებით ივსება. გარდა ამისა, სპეციალური ფონდები ასევე იქმნება სახელმწიფო რესურსების დროებით დაზოგვისთვის, რათა ისინი მოგვიანებით გარკვეული პროგრამული მიმართულებებით გაიხარჯოს ან დაბანდდეს მომგებიან ფინანსურ ინსტრუმენტებში.

დღეისათვის, მსოფლიოს ქვეყნებში არსებული სპეცფონდების უმეტესობა სწორედ ამ ბუნებისაა და მათი მართვის ძირითადი პრაქტიკული ასპექტები გამოყენებულია სხვა ტიპის ფონდების მართვაშიც. ასეთ სხვა ტიპის ფონდად (სახელმწიფო რესურსების დაზოგვა გარკვეული მიზნებით) წარმოგვიდგენია საქართველოს მთავრობის მიერ შემოთავაზებული ღონისძიებები.

ლოგიკური იქნება, თუ საქართველოს მთავრობა მომავალში განიზრახავს თანხების ფონდში დაზოგვას სწორედ ბუნებრივ რესურსებზე ფასების მერყეობით გამოწვეული უარყოფითი შედეგების თავიდან ასაცილებლად, რაც მომავალში აუცილებლად გახდება საქართველოს ეკონომიკის წინსვლის გზაზე არსებული სერიოზული გამოწვევა, რადგანაც (1) მზარდ ქართულ ეკონომიკას საშუალოვადიან პერიოდში ტექნოლოგიების ძირეული განახლებისათვის მეტი ენერგორესურსი დასჭირდება, რომლებზეც ფასი მუდმივად მატულობს; (2) შესაძლოა სტაბილური განვითარების ფონდი სწორედ იმ მიზნებით იყოს მოტივირებული, რაც დამახასიათებელია ბუნებრივი რესურსების ექსპორტზე დამოკიდებული ქვეყნებისათვ ის, ოღონდ საპირისპირო ნიშნით - კერძოდ, იმპორტულ ენერგომატარებლებზე ფასების მერყეობით გამოწვეული ნეგატიური შედეგების რეგულირებისა და ენერგეტიკის სფეროში ინვესტირებისათვის საჭირო თანხების დასაგროვებლად.

მიუხედავად იმისა, რომ სპეციალური ფონდები ბიუჯეტიდან ინსტიტუციურად გამიჯნ ულია, თავისი ეკონომიკური არსით ისინი მხოლოდ საბიუჯეტო ანგარიშებია და მათი ფუნქციები შეუძლია თავისუფლად იტვირთოს საბიუჯეტო პროცესმა. მიუხედავად ამისა, სპეცფონდები - იმ ქვეყნებში, სადაც ისინი არსებობს - ამართლებენ არა ეფექტიანობის, არამედ ეკონომიკური პოლიტიკის მიზანშეწონილობის მოსაზრებებით. საკმარისი ავტონომიის პირობებში ასეთმა ფონდებმა შესაძლოა მართლაც დაიცვან სახელმწიფო რესურსები უკონტროლო ხარჯვისაგან, თუ პოლიტიკური კონიუნქტურა დიდ წნეხს ახორციელებს მთავრობაზე ხარჯების გაზრდის მიმართულებით (მაგ. სოციალური ხარჯები).

მთავრობის მიერ სპეციალური ფონდების შესაქმნელად შემოთავაზებული კანონის კონტექსტში გაუგებარია, თუ რას ნიშნავს „ბიუჯეტის ციკლურობა”. თუ ამაში იგულისხმება ის, რომ შესაძლოა ბიუჯეტში დროდადრო დეფიციტი წარმოიქმნას, ამაში ტრაგიკული არაფერია, ეს ნორმალური პროცესია ყველა ქვეყანაში. პრობლემა იქმნება მაშინ, როცა ბიუჯეტის დეფიციტის სიდიდე შემაშფოთებელია და საფრთხეს უქმნის ქვეყნის მთლიან ეკონომიკას. ამ პრობლემის გამოსწორება შესაძლებელია გონივრული და ანგარიშგებიანი საბიუჯეტო პოლიტიკით და არა სპეციალური ფონდების შექმნით, მით უმეტეს, რომ მთავრობამ წარმოადგინა საკანონმდებლო ცვლილებები პროფიციტული ბიუჯეტის დაკანონების შესახებ.

სახელმწიფო ბიუჯეტს, როგორც მექანიზმს, თავად გააჩნია ეკონომიკის სტაბილიზატორის ფუნქცია. კერძოდ, ბიზნეს ციკლის დაღმავალ ეტაპზე მცირდება შემოსავლები, ხოლო აღმავალ ეტაპზე ისინი სცილდება საშუალო დაგეგმილ ნიშნულს. იმისათვის, რომ ეკონომიკური ციკლი ნაკლები ვარიაციებით ხასიათდებოდეს, სახელმწიფოს შეუძლია დაღმასვლის ეტაპზე გადასახადების შემცირება, ხოლო ბიზნეს ციკლის პიკზე გადასახადების გაზრდა ეკონომიკის გადახურების თავიდან ასაცილებლად.

გარდა ამისა, სპეციალური ფონდების მართვის გამოცდილება მიუთითებს იმაზე, რომ ისინი ეფექტიანია იმ ქვეყნებში, რომლებიც ატარებენ მდგრად საბიუჯეტო პოლიტიკას. ფონდების არსებობა კი არ უწყობს ეკონომიკის სტაბილიზაციას ხელს, არამედ პირიქით, ეკონომიკისა და საბიუჯეტო პოლიტიკის სტაბილურობაა ფონდების წარმატებული ფუნქციონირების საწინდარი. გარდა ამისა, ასეთი ფონდები წარმატებით ფუნქციონირებენ პარლამენტის წინაშე მაღალი ანგარიშვალდებულების შემთხვევაში. საქართველის კანონის მიხედვით (კანონი „მომავალი თაობებისა და სტაბილური განვითარების ფონდების შესახებ”), ფონდის შესახებ ანგარიში საოპერაციო წლის დასრულებიდან არაუმეტეს სამი თვის თავზე წარედგინება პარლამენტს. მნიშვნელოვანია, რომ კანონში ითვალისწინებდეს პარლამენტის მიერ ფონდის ბიუჯეტის დამტკიცებას და პარლამენტის მიერ ფონდის მართვის მუდმივ მონიტორინგს, რაც ხელს შეუწყობს სახელმწიფო სახსრების ერთიანი ინტეგრირებული და გამჭვირვალე ფორმით განკარგვას.

ახალ ფისკალურ პარადიგმასთან დაკავშირებით მთავრობის მიერ გავრცელებულ პრეზენტაციაში¹ ნათქვამია, რომ 2009 წლის ბოლოსათვის ფონდებში დაგროვდება 1.5-2 მილიარდი დოლარი. თუ ასეთი თანხების დაგროვება მართლაც შესაძლებელია, რატომ არის საჭირო ფონდების შექმნა, მით უფრო, რომ საქართველოში რამდენიმე წელია არსებობს გრძელვადიანი ეკონომიკური პოლიტიკის შემუშავების ხელშემწყობი ,,ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულების” დოკუმენტი, ასევე „ხარჯების საშუალოვადიანი დაგეგმვის ჩარჩო დოკუმენტი”? ამ დოკუმენტების მეშვეობითა და ნორმალური საბიუჯეტო პროცესით 56 მთავრობას სავსებით ხელეწიფება სასურველი გრძელვადიანი ღონისძიებების დაფინანსება.

გარდა ამისა, როგორც მთავრობის ოფიციალური განცხადებებიდან ირკვევა, პირველი შენატანები ამ ფონდებში არა ბიუჯეტის პროციფიტიდან, არამედ ქვეყნის სუვერენული ევროობლიგაციების განთავსებიდან მიღებული თანხებიდან მოხდა, რაც უკვე დადგენილი წესის დარღვევაა. ფინანსური პაკეტის მიხედვით, ამ ფონდების ფორმირება არა საგარეო სასესხო რესურსებით, არამედ ქვეყნის შიგნით მობილიზებული ნამატი საბიუჯეტო შემოსავლებით უნდა მომხდარიყო. დასანანია, რომ ეს დათქმა საწყის ეტაპზევე დავიწყებას მიეცა.

3. საქართველოს მთავრობის საგადასახადო ინიციატივები

მთავრობის მიერ შემოთავაზებული საგადასახადო ტვირთის შემცირებისკენ მიმართული ღონისძიებები სრულიად მისაღებია. ფისკალური უკუეფექტის საშიშროება მოკლევადიან პერიოდში მხოლოდ ის არის, რომ სახელმწიფო ვერ მოახერხებს სავარაუდოდ მზარდი სოციალური ხარჯების დაფინანსებას. მოგების გადასახადის შემცირება საქართველოში სულ ახლახან განხორციელდა, რაც ძალზე დროული ნაბიჯი იყო, რომელსაც არ მოჰყოლია ხელშესახები ფისკალური დანაკარგი. გარდა ამისა, საშემოსავლო გადასახადის 25-დან 15%-მდე შემცირება მომდევნო წლებში საოჯახო მეურნეობებს შემოსავლების მნიშვნელოვანი ნაწილის დაზოგვისა თუ მოხმარებისათვის გამოყენების საშუალებას მისცემს. ასეთი ღონისძიება გამართლებულად მიგვაჩნია მსოფლიო ბაზარზე ვითარების გამოც. სავარაუდოდ, უახლოეს წლებში სურსათსა და საწვავზე ფასების დინამიკა კვლავაც არახელსაყრელი დარჩება, ასე რომ, საქართველოს მოსახლეობის ინტერესის გათვალისწინება აუცილებელია.

პოზიტიური მნიშვნელობის ღონისძიებებია პროცენტებსა და დივიდენდებზე გადასახადის განულება. მიუხედავად ამისა, მთავრობამ მაქსიმალური სიფრთხილე უნდა გამოიჩინოს იმისთვის, რომ მის მიერ განხორციელებული საგადასახადო ღონისძიებები მხარდაჭერილი იყოს საფინანსო სფეროში გადადგმული სერიოზული ნაბიჯებით, რაც ქვეყანაში საინვესტიციო ფონდების, თანამედროვე საპენსიო სისტემის და ე.წ. „გრძელი ფულის” სხვა წყაროების აქტიური ჩამოყალიბების 57 ხელშეწყობაში უნდა აისახოს. იმ შემთხვევაში, თუ საქართველოში შეყოვნდება ფინანსური ბაზრის ამ უმნიშვნელოვანესი კომპონენტების ფორმირება, ქვეყნის ბიუჯეტი შესაძლოა უდიდესი წნეხის ქვეშ აღმოჩნდეს სოციალური ხარჯების გასაწევად, რაც მოითხოვს საგადასახადო განაკვეთების გაზრდას. გარდა ამისა, დაზოგვისა და ინვესტირების ხელშემწყობის ეკონომიკური პოლიტიკის ზოგად წარმატებაზე დიდად იქნება დამოკიდებული შემოთავაზებული ცვლილებების შედეგები. მთავარია, საშემოსავლო გადასახადის შემცირებამ არ გამოიწვიოს მოხმარების უფრო სწრაფი ზრდა, დაზოგვისა და ინვსეტიციებასთან შედარებით, და საფრთხე არ შეექმნას საგადამხდელო ბალანსის სტაბილურობას.

4. საქართველოს საფინანსო ცენტრად გადაქცევის პერსპექტივა

საქართველოს მთავრობის მიერ გაცხადებული სურვილი საფინანსო ცენტრად გახდომისა, ჩვენი აზრით ეფუძნება ქვეყნის “საგადასახდო ნავსადგურად” გადაქცევის იდეას. მსოფლიოში საკმაოდ ბევრია ისეთი იურისდიქციების რიცხვი, რომლებიც საერთაშორისო კაპიტალისათვის შექმნილი ხელსაყრელი საგადასახადო რეჟიმის ხარჯზე ვითარდებიან. საქართველოს მთავრობის მიერ 2008 წლის იანვარში წარმოდგენილ პრეზენტაციაში მოყვანილია სწორედ ამ იურისდიქციების სია, რომელთა უმრავლესობა დამოუკიდებელ სახელმწიფოს არც კი წარმოადგენს, შესაბამისად, მათ არა აქვთ თავიანთი ვალუტა და დამოუკიდებელი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა.

დღეისათვის, ფორმალურად საქართველოს საგადასახადო რეჟიმი ერთ-ერთი ყველაზე ლიბერალურია რეგიონში, რაც აუცილებლად განაპირობებს უცხოური ინვესტიციების ზრდას, რადგანაც „საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსი (ანუ ლიბერალური საგადასახადო რეჟიმი) მაღალ კორელაციაშია ინვესტიციების შემოსვლასთან ქვეყანაში. „საგადასახადო ნავსადგურად” გადაქცევის პროცესში, როცა მცირდება კორპორაციული გადასახადის განაკვეთი, ქვეყანაში სწრაფად იზრდება უცხოური ინვესტიციები. საშუალოდ, მოგების გადასახადის 10 პუნქტით შემცირება ინვესტიციათა 6% გაზრდას გულისხმობს.

დღეისათვის მსოფლიოს ორასზე მეტი ქვეყნიდან დაახლოებით 60 „საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსით სარგებლობს. ასეთი ტიპის 58 ქვეყნები შემდეგი თავისებურებებით ხასიათდებიან: (1) მათი აბსოლუტური უმრავლესობის მოსახლეობის რიცხოვნობა მილიონზე ნაკლებია (მაგ. კაიმანის კუნძულები, ლიხტენშტეინი, ანდორა, სხვა მცირე ზომის კუნძულოვანი და ანკლავური სახელმწიფოები), თუმცაღა ამავე სტატუსის ქვეყნებს შეიძლება მივაკუთვნოთ ლიბანი, კიპროსი, შვეიცარია ირლანდია და ნიდერლანდები რომლის ეკონომიკური პროგრესის კავშირი ლიბერალურ საგადასახადო რეჟიმთან სრულიად აშკარაა; (2) ამ ქვეყნების მშპ ერთ სულ მოსახლეზე მნიშვნელოვნად აღემატება მსოფლიოს საშუალო და ქვეყნების აბსოულტური უმრავლესობის ანალოგიურ მაჩვენებლებს, მაგრამ ბევრი მათგანი ამავე დროს ჩამორჩება ეკონომიკური განვითარებისა და თანამშრომლობის ქვეყნების (OECD) საშუალო მაჩვენებელს; (3) ასეთი ტიპის წარმატებულ იურისდიქციებში მაღალია სახელმწიფო მმართველობის ხარისხი, რაც ბიუროკრატიის სიმცირეში, კორუფციის ნაკლებობაში, სახელმწიფოს მიერ გაწეული მომსახურების ეფექტიანობაში გამოიხატება.

„საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსი ყველაზე მჭიდროდაა დაკავშირებლი იურისდიქციის მმართველობის ხარისხთან, თანაც ისე, რომ მხოლოდ მმართველობის მაღალ ხარისხს მივყავართ „საგადასახადო ნავსადგურის” სტატუსის მოპოვებასთან და, შესაბამისად, უცხოური ინვესტიციების ზრდასთან.

საქართველო სხვა „საგადასახადო ნავსადგურების” უმრავლესობისგან განსხვავდება იმ ნიშნით, რომ მათ არ გააჩნიათ საკუთარი ვალუტა. სავარაუდოდ, კაპიტალის სწრაფი იმპორტი და ექსპორტი საქართველოში, დიდ გავლენას მოახდენს ლარის გაცვლითი კურსის ფორმირებაზე. მთავრობის მიერ აღებული კურსი უცხოური კაპიტალის მაქსიმალურად შეღავათიანი პირობებით ქვეყანაში შემოსვლის ხელშესაწყობად ბადებს ფუნდამენტურ მაკროეკონომიკურ პრობლემას, რომელიც „შეუძლებელი სამეულის” პირობითაა ცნობილი. ამ პოსტულატის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ქვეყანა, რომელიც მთლიანად ინტეგრირებულია საერთაშორისო საფინანსო სისტემაში, ვერ მოახერხებს ერთდროულად იქონიოს ფიქსირებული სავალუტო კურსი და დამოუკიდებელი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა. სიღარიბის დაძლევის გზაზე დამდგარი საქართველოსათვის, ჩვენი აზრით, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება დამოუკიდებელი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას, როგორც ზრდისა და დასაქმების ხელშემწყობი უმნიშვნელოვანესი ინსტრუმენტის არსებობას. ამ დაშვებით მსოფლო ფინანსურ სისტემაში სრული ინტეგრაციის, ანუ კაპიტალის სრულყოფილი მობილურობის პირობებში ლარის გაცვლითი კურსი ვერ იქნება ფიქსირებული.

უკანასკნელი ათი წლის განმავლობაში ეროვნული ბანკის სარეზერვო პოზიცია და მისი პროფესიონალიზმის დონე შეუდარებლად განმტკიცდა, ამავდროულად, საერთაშორისო კაპიტალისათვის კარის გაღება ეროვნულ ბანკს სრულიად ახალ მოთხოვნებს უყენებს სარეზერვო პოზიციების შენარჩუნების თვალსაზრისით.

სწრაფ რეაგირებას მოითხოვს საქართველოს სულ უფრო მზარდი უარყოფითი სავაჭრო ბალანსის სალდოს პრობლემის გადაწყვეტა. ვაჭრობის პირობების გაუარესებისა და იმის ფონზე, რომ ქვეყანაში ჯერ კიდევ არასაკმარისია ე.წ. საექსპორტო სერვისული შემოსავლები, მოკლე და საშუალოვადიან პერიოდში ალბათ გაძნელდება ლარის კურსის არსებულ ნიშნულზე შენარჩუნება, რადგან ეგზოგენური ერთჯერადი ტრანსფერები და ინვესტიციები ყოველთვის ვერ მოახერხებენ საგადამხდელო ბალანსის გაწონასწორებას. მით უმეტეს, რომ უცხოური ინვესტიციები ეგზოგენურ საგარეო კონიუნქტურაზე დიდადაა დამოკიდებული. საერთაშორისო ფინანსურ ბაზარზე ინტეგრირების შემდეგ, საქართველო სულ უფრო მეტად იქნება დამოკიდებული ისეთ ფინანსურ ინსტრუმენტებზე, რომლებიც მსოფლიო საპროცენტო განაკვეთის უმნიშვნელო ცვლილებებზეც კი რეაგირებენ. ასეთ პირობებში საკმარისია საგარეო ფინანსური კონიუნქტურის ოდნავ არახელსაყრელი ცვლილება, რომ შესაბამისი სარეზერვო პოზიციის არქონის შემთხვევაში ლარმა სერიოზული დევალვაცია განიცადოს.

5. მთავრობის ახალი ფისკალური პარადიგმა - მაკროეკონომიკური სტაბილურობა

მისაღებია მთავრობის გადაწყვეტილება პროფიციტული ბიუჯეტის დაკანონების შესახებ. ეს აუცილებლად მიგვაჩნია ფისკალური პოლიტიკის განმტკიცებისა და დამატებითი ინფლაციური სტიმულების მოხსნის თვალსაზრისით. უკანასკნელ პერიოდში საქართველოში დაფიქსირებული საკმაოდ მაღალი ინფლაცია გარკვეულწილად სწორედ საბიუჯეტო ხარჯების სწრაფი ზრდით იყო განპირობებული. ამავე დროს სასურველია გააზრებული იყოს ის გარემოება, რომ პროფიციტული ბიუჯეტის დაკანონება შეიძლება საშუალოვადიანი ეკონომიკური პოლიტიკის ნაბიჯი იყოს. საწარმოო ფაქტორების დინამიკის ობიექტური ხასიათი მიუთითებს იმაზე, რომ ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპების შენარჩუნება სულ უფრო გაძნელდება მომავალში. ამავე დროს ქვეყნის ბიუჯეტს უნდა გააჩნდეს გარკვეული არეალი მანევრირებისათვის თუ არახელსაყრელი კონიუნქტურის გამო ქვეყანას ასიმეტრიული შოკის შედეგების ლიკვიდაცია მოუწევს. გარდა ამისა, ზედმეტად მკაცრმა საბიუჯეტო პოლიტიკამ შეიძლება გარკვეულწილად შეზღუდოს ეკონომიკური ზრდა მოკლევადიან პერიოდში.

6. ევროობლიგაციების სადებიუტო ემისიის შესახებ

ზოგადად ვალს სახელმწიფო იღებს იმ შემთხვევაში, თუ მოსალოდნელ ხარჯებს საკუთარი საბიუჯეტო შემოსავლეობით ვერ ფარავს. ასეთ შემთხვევაში მას ორი გამოსავალი აქვს: (1) ისესხოს საშინაო ეკონომიკური აგენტებისგან ან (2) ისესხოს უცხოურ ვალუტაში უცხოელი კრედიტორებისაგან. იმ ფონზე, რომ უკვე რამდენიმე წელიწადია ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილში თანხები გადაჭარბებით გროვდება, და მოკლევადიან პერსპექტივაში ასეც გაგრძელდება, გაუგებარია, თუ რა საჭიროა ვალის სახით სახსრების მოზიდვა, თუკი სახელმწიფო ბიუჯეტს სავსებით შეუძლია ზემოთხსენებული 500 მილიონი დოლარის რეზერვის გამონახვა მომდევნო წლებში საბიუჯეტო სახსრების პროგრამული ალოკაციის მოდიფიკაციით.

შესაძლოა, მთავრობა ევროობლიგაციების სადებიუტო ემისიის განხორციელებისას მოტივირებულია იაფი რესურსის მოზიდვითა და იმით, რომ ქართულ ფინანსურ ბაზარზე ასეთი იაფი საპროცენტო განაკვეთით თანხების აღება ნაკლებ სავარაუდოა. გარდა ამისა, უცხოეთიდან თანხების მოზიდვა შესაძლოა გამართლებული იყოს საბიუჯეტო დისციპლინის განმტკიცების მოტივითაც, კვლავ გაურკვეველია, თუ რა საჭიროა საგარეო ვალის გაზრდა, როცა 500 მილიონიანი პროგრამის რამდენიმე წლის მანძილზე დაფინანსება ბევრად უფრო იაფი ბიუჯეტის სახსრებით სავსებით შესაძლებელია.

ამ მოსაზრების ოპონენტებს შესაძლოა მიაჩნდეთ, რომ მთავრობას არ სურს თანხები მოაკლოს სოციალურ პროგრამებს, ან იმ მიმართულებებს, რომლებიც „ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების” დოკუმენტითაა გაწერილი, მაგრამ ვალის გადახდა მომავალში ხომ თავისთავად მოაკლებს რესურსებს სხვა მიმართულებებს და თავისთავად უფრო ნაკლებად ოპტიმალურია ხარჯების ვალის გარეშე გადანაწილებასთან შედარებით? გარდა ამისა, ბიუჯეტის ხარჯებს დაემატება წლიურად დაახლოებით 40 მილიონი დოლარის, როგორც ვალის მომსახურების გადახდა, რაც სულაც არ არის მცირე თანხა.

მაკროეკონომიკური თვალსაზრისით, ამ ზომის შედეგები შესაძლოა დადებითიც და უარყოფითიც იყოს. ერთი მხრივ, მართლაც ფიქსირდება „ბენჩმარკი” საქართველოსათვის, მაგრამ ამავე დროს უარესდება ქვეყნის ნეტო საერთაშორისო კრედიტორული პოზიცია, რომელიც საშინაო კერძო სექტორის, სახელმწიფო სექტორისა და ცენტრალური ბანკის ნეტო აქტივებისაგან შედგება. გარდა ამისა, ბევრი რამ იქნება დამოკიდებული ეროვნული ბანკის მოქმედებაზე, თუ როგორ მოახერხებს იგი ეკონომიკისათვის პოტენციური ნეგატიური შედეგების (მაგალითად ვალუტის კურსის შემდგომი გამყარება, პოტენციური ინფლაცია, სამომხმარებლო ხარჯების არასასურველი ზრდა) უმტკივნეულოდ ნეიტრალიზებას.

7. იაფი სესხის პროგრამის შესახებ

50-დღიანი პროგრამის ერთ-ერთი ნაწილის, იაფი სესხის კომპონენტ „100 საუკეთესო ქართული ბიზნესპროექტის” დასაფინანსებლად საბიუჯეტო სახსრების გამოყენებაა გათვალისწინებული. პროგრამის ავტორთა აზრით, 4% წლიური განაკვეთის მქონე 25-წლიანი სესხით და წლიური ბიზნესის დაფინანსება ხელს შეუწყობს ქვეყანაში სიღარიბის დაძლევას. საინტერესოა, რომ საუკეთესო პროექტების შესარჩევად შემოთავაზებულია კომპეტენტური ჟიურის გამჭვირვალედ მუშაობა.

ეს სწორედ ის შემთხვევაა, როცა სახელმწიფოს ჩარევა ეკონომიკურ ცხოვრებაში არათუ გაუმართლებელი, არამედ ზიანის მომტანიცაა. თანამედროვე ეკონომიკურ თეორიაში არ არსებობს არგუმენტი, რომელიც ან ეფექტიანობის ან სოციალური სამართლიანობის თვალსაზრისით პროდუქტიული რესურსების განაწილებაში სახელმწიფოს ამგვარ ჩარევას გაამართლებდა.

უცნაურია მთავრობის პრეზენტაციაში მოყვანილი შემდეგი განმარტება: „პროექტების წარდგენის საშუალება ექნება საქართველოს ნებისმიერ მოქალაქეს ან კომპანიას.” არ გვგონია ეს დიდი შეღავათი იყოს, რადგანაც საქართველოს ნებისმიერ მოქალაქეს ისედაც შეუძლია დაუბრკოლებლად საბანკო სექტორსაც მიმართოს.

საინტერესოა, თუ რატომაა არჩეული წლიური 4% განაკვეთი, რაც მნიშვნელოვნად მცირეა წლიურ ინფლაციაზე? ამით ფაქტობრივად ადგილი აქვს ცალკეული ბიზნესებისათვის ფულის ჩუქებას და არა მათ საბაზროსთან მეტ-ნაკლებად მიახლოებული პირობების სესხით წახალისებას. გარდა ამისა, ძნელია სიღარიბის დაძლევაში აქტიური წვლილის შეტანა მოვთხოვოთ ისეთ პროექტებს, რომელთა წლიური უკუგება 4%-ზე ნაკლებია, მაშინ როცა საქართველოში მრავლად მოიპოვება პროექტები, რომელთა წლიური უკუგების ნორმა 15-20% აღემატება (სოფლის მეურნეობა, ინფრასტრუქტურული პროექტები და სხვა). მათი დაუფინანსებლობა იმით აიხსნება, რომ საბანკო სექტორი ერიდება დამწყები ბიზნესებისა და სოფლის მეურნეობის პროექტების დაფინანსებას.

უკუგების აუცილებელი ნორმის ამგვარი გაუმართლებელი დაწევა შანსს უჩენს ისეთ ბიზნესებს, რომელთა განხორციელება თავისუფალ საბაზრო პირობებში შეუძლებელი იქნებოდა. გარდა ამისა, ამ კომპეტენტური ჟიურის მიერ იაფი სესხის პროგრამის ადმინისტრირებისათვის მოცდენა ადამიანური რესურსების უყაირათო გამოყენების მაგალითი იქნება.

ზოგადი წონასწორობის მოდელის უმარტივეს პოსტულატებზე დაყრდნობითაც კი ცხადია, რომ თუნდაც წარმატებული პროექტების ამგვარი არასაბაზრო პრინციპებით დაფინანსება აუცილებლად გამოიწვევს რესურსების დეფიციტს ეკონომიკური სისტემის დანარჩენ ნაწილში.

სამწუხაროდ, იაფი სესხის პროგრამა უფრო წინასაარჩევნო ნაბიჯს ჰგავს, რომელსაც ეკონომიურ თეორიასთან და პრაქტიკასთან საერთო არაფერი აქვს. თუმცა აღსანიშნავია ისიც, რომ საქართველო გამონაკლისს არ წარმოადგენს და ანალოგიური მიდგომები არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მთელს მსოფლიოშია გავრცელებული.

ანგარიშში წარმოდგენილი ანალიზი და შეფასებები საერთაშორისო გამოცდილებასა და ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკური სიტუაციის ანალიზს ეფუძნება, და არის მცდელობა, ეფექტიანობის შესწავლის საფუძველზე გამოავლინოს 50-დღიანი პროგრამის ძლიერი და სუსტი მხარეები. ვიმედოვნებთ, რომ წარმოდგენილი ანალიზი და რეკომენდაციები საყურადღებო და გასათვალისწინებელი იქნება მთავრობისათვის სამომავლო სტრატეგიებისა და გეგმების უკეთ შემუშავებისათვის, ისევე როგორც მიმდინარე პროგრამების დახვეწისთვის.