ნუგზარ პაპუაშვილი

პრობლემა, რომელსაც განვიხილავთ და რომლის თაობაზე მღვდელმოწამე გრიგოლ ფერაძეს მკაფიო პასუხი აქვს, ერთ კითხვამდე დაიყვანება: სამშობლო თუ ჭეშმარიტება? ანუ სხვაგვარად, დგას თუ არა ჭეშმარიტება ყველაფერზე, მათ შორის, სამშობლოზე მაღლა?

პასუხი თითქოს ცალსახაა: ჭეშმარიტება, რომელიც, როგორც ასეთი, მორწმუნისათვის ღმერთია, ყველაფერზე მაღლა დგას!

მაგრამ ჩვენ გვახსოვს ახლო წარსულიდან ქოქოლა და ლანძღვა-გინება, რაც ამ პასუხისათვის ფილოსოფოსმა მერაბ მამარდაშვილმა ,,დაიმსახურა”. მლანძღველ-მაგინებლები თავს დღესაც მართლმადიდებლობით იწონებენ ანუ, თუ ჰკითხავთ, გეტყვიან: გვწამს ღმერთი! მაგრამ, ჩანს, ან არ სწამთ, რომ ღმერთი და ჭეშმარიტება ერთი და იგივეა, ან და ღმერთსა და სამშობლოს არსობრივად აიგივებენ. ამის გამო ერთმა ბრწყინვალე მოქალაქემ და საღვთო მეცნიერების საფუძველთა მცოდნემ (მას ნებართვის გარეშე ვერ დავასახელებ) თქვა: ,,როდესაც მერაბ მამარდაშვილი ამბობდა: სამშობლოზე მაღლა ჭეშმარიტება დგას! ეგონა, საზოგადოებას ელაპარაკებოდა. აღმოჩნდა, რომ თურმე მის წინაშე ბრბო იდგა”.

თქმა (ოღონდ არა პოეტური და არტისტული): ,,ჩემი სამშობლო ჩემი ღმერთია” არის საღვთო და საერო, ე.ი. საკრალური და პროფანული რეალობების ისეთი ურთიერთაღრევა, როდესაც ერთი მეორეს შთანთქავს. ჩვენი ქვეყნის ყოველდღიური პოლიტიკური ცხოვრება გვარწმუნებს, რომ ეს პროცესი საქართველოში ნაბიჯ-ნაბიჯ ღრმავდება. სახეზეა ღვთის დარი პატივის მიგება იმისთვის, რაც არ არის ღვთაებრივი, მაგალითად - ერი, ენა, სამშობლო.

ბევრს ჰგონია, რომ წუთისოფლისეული საგნებისა და მოვლენების საკრალიზაცია ეკლესიის და, კერძოდ, მართლმადიდებელი ეკლესიის ნორმაა. ამიტომ კითხვა ასე უნდა დაისვას: ,,რას ფიქრობდნენ ეკლესიის მამები და წმინდანები იმ პრობლემასთან დაკავშირებით, რაზეც ვსაუბრობთ?

დიდი ხანია, ჩვენი ყურადღება გრიგოლ ფერაძის წერილობითმა მემკვიდრეობამ მიიპყრო. მისი ქადაგებები, პუბლიცისტური წერილები და ეკუმენური გამოსვლები ამ თვალსაზრისითაც საინტერესო და შინაარსიან პასუხს იძლევა. მათი ნაწილი - ქადაგებები და ეკუმენურ კრებებთან დაკავშირებული მასალები - ჩვენ უკვე ,,კონფლიქტებისა და მოლაპარაკებების საერთაშორისო ცენტრის” ეგიდით გამოვაქვეყნეთ (ნ. პაპუაშვილი, ,,გრიგოლ ფერაძე სარწმუნოების და მოქალაქეობის შესახებ”, თბ., 2006, გვ. 129-204). ჩვენთვის ამჯერად უფრო საინტერესო ქადაგებებია, კერძოდ კი - ,,მამაო ჩვენოს” განმარტებათა ციკლი, - 11 სამოძღვრო სიტყვა, რომელთა საერთო სათაურია: ,,შინაარსი ჭეშმარიტი მოქალაქეობის”. გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ ეს ,,სიტყვები” წარმოთქმულია პარიზის ქართველ ემიგრანტთა ეკლესიაში. ამდენად მსმენელები ის ადამიანები იყვნენ, რომლებმაც სამშობლო პოლიტიკური მოტივით დატოვეს. ამის გამო მოძღვარი, მათ ინტერესებსა და სულიერ განწყობილებას რომ შეეხმიანოს, ,,მამაო ჩვენოს” თემებს და მოტივებს ეროვნულ-პოლიტიკურ პრობლემებს უსადაგებს და ვრცლად მსჯელობს ისეთ საკითხებზე, რომლებიც შეგვიძლია ასე დავასათაუროთ: ღმერთი და სამშობლო.

ეს ვრცელი თემაა და იგი სხვა კარდინალურ საკითხებსაც მოიცავს: ერი და ეკლესია, სახელმწიფო და სარწმუნოება, რელიგია და ადამიანის უფლებები, კოლექტივი და პიროვნება. დაისმის კითხვა: როგორ უნდა მოწესრიგდეს ურთიერთობა საღვთო და საერო, ე.ი. ეკლესიურ და პოლიტიკურ, იგივე სამოქალაქო ინტერესებს შორის ერთსა და იმავე სახელმწიფოში, ერთსა და იმავე ერში და, ცხადია, ერთსა და იმავე პიროვნებაში?

წინამდებარე თემის მთავარ საგანთან - ღმერთი და სამშობლო - განუყოფლადაა დაკავშირებული პრობლემა ეკლესიის იურიდიული სტატუსის შესახებ იმ ერებსა და იმ სახელმწიფოებში, რომლებიც სარწმუნოების საფუძველზე და სარწმუნოების ნიშნით არ არიან ჩამოყალიბებული. ეს პრობლემა, ცხადია, მაშინ წამოიჭრება, როცა შევთანხმდებით, რომ ერი და ეკლესია, სახელმწიფო და ეკლესია სხვადასხვა რეალობა, სხვადასხვა მოცემულობაა. იმედია, ვერც ერთი ჭკუათმყოფელი ვერ იტყვის, რომ ეს ასე არ არის.

,,მამაო ჩვენოს“ ციკლის მე-3 ქადაგებაში ასეთ პასუხს ვპოულობთ: ,,დავუბრუნდეთ პირვანდელ ქრისტიანობას, ღარიბს, დევნილს, მაგრამ სულით მტკიცეს და მდიდარს“. იგულისხმება ეკლესიის ისტორიის ადრეული ეტაპი (I-III სს.), როდესაც ქრისტიანები არაქრისტიანთა სახელმწიფოში და სეკულარულ გარემოში ცხოვრობდნენ. ჩვენ რომის მაშინდელ საზოგადოებას ,,ღია საზოგადოებას“ ვეძახით, რადგან ეს საზოგადოება და სახელმწიფო არა რელიგიურ და ეთნიკურ, არამედ მოქალაქეობის პრინციპებს ეფუძნებოდა. რომის მოქალაქე იყო ებრაელი პავლე, რომელიც ამ ფაქტს სიამაყით აღნიშნავდა (საქ. 22:25-29). მთავრობა და ხელისუფლება ეკლესიას არ მფარველობდა, პირიქით - ზოგჯერ სდევნიდა და აწამებდა. ამის მიუხედავად, ეკლესია თავის მიზნებსა და ამოცანებს ყველაზე სრულყოფილად იმ დროსა და იმ პირობებში ახორციელებდა. სწორედ მაშინ ჰქონდა მას ის აღმატებულობა და მადლმოსილება, რომელიც ბიბლიისა და ეკლესიის იდეალია - თავისუფლება. იგი იყო დევნილი, მაგრამ თავისუფალი. და რადგან თავისუფალი იყო, თავისი თავი და სათქმელი დევნილობის პირობებშიც გამოკვეთა. ამ დროს ეკლესია და სახელმწიფო ერთმანეთისაგან გაყოფილი და დაცალკევებულია: სახელმწიფოს თავისი ინტერესები აქვს, ეკლესიას - თავისი და ეს ინტერესები ერთმანეთში არ ირევა.

ეს ურთიერთობა ანუ, ეკლესიისაგან სახელმწიფოს და სახელმწიფოსაგან ეკლესიის გამოყოფა, როგორც ციტირებული სიტყვებიდან ჩანს, მღვდელმოწამე გრიგოლ ფერაძეს იდეალად ესახება, რაც ბევრი სხვა პოლიტიკოსისა და თეოლოგისთვისაც იდეალური მოდელია, მაგრამ ამ მოდელის შენარჩუნება ყოველთვის ადვილი არაა. ვერსად გავექცევით ფაქტს, რომ სახელმწიფოსა და ეკლესიის წევრები ერთი და იგივე პიროვნებები არიან. კონკრეტულად: საქართველოს სახელმწიფოს სუბიექტები, რომლებიც თავს მართლმადიდებლებად თვლიან, საქართველოს ეკლესიის (და, რა თქმა უნდა, კათოლიკეთა და სამოციქულო ეკლესიის) წევრებიც არიან. ამ ორი ინსტიტუტიდან პირველი (ერი და სახელმწიფო) ამა ქვეყნის წარმონაქმნია, მეორე (სარწმუნოება და ეკლესია) - ზეციური მოვლენა და ამდენად წუთისოფლის სტუმარია. როგორ უნდა მოიქცნენ საქართველოს მართლმადიდებლები, რომ როოგორც ერთის, ისე მეორის ღირსეულ შვილებად წარმოჩნდნენ, ანუ ერთსაც ემსახურონ და მეორესაც?

გამოსავალს გრიგოლ ფერაძე საზოგადოებრივი ურთიერთობის კულტურაში ხედავს და გვთავაზობს ცნებას ,,ჭეშმარიტი მოქალაქეობა“. დებულება, რომელიც ამ ციკლის ქადაგებათა წაკითხვის შედეგად გამოგვაქვს, ასეთია: მოქალაქეობა ორგვარია - საერო-სახელმწიფოებრივი და საღვთო-საეკლესიო. მეორე პირველს, ცხადია, არ უიგივდება, მაგრამ იდეალში არც უპირისპირდება და, მაშასადამე, ვინც ზეცის ჭეშმარიტი მოქალაქეა, ის ქვეყნისა და სახელმწიფოს ღირსეული შვილიცაა.

რა არის ზოგადად მოქალაქე და მოქალაქეობა? პასუხს ციკლის მე-5 ქადაგებაში ვპოულობთ: მოქალაქე ჰქვია მას, ვინც ,,გრძნობს უდიდეს საკუთრებას: ცხოვრებას, მის მნიშვნელობას და პასუხისმგებლობას... ეს სიტყვაც არის მძიმე და შინაარსიანი... მოქალაქეობა გულისხმობს... სულიერ ცხოვრებას, ბრძოლას თავის თავთან, თავის წრესთან და სიბნელესთან იმ აზრების და პრინციპების განხორციელებისთვის, რომელნიც მას აღელვებენ... ჩვენს ერს სწორედ ამისთანა უბრალო და მარტივი მოქალაქენი სჭირდებიან... არა მხოლოდ ყოველი წმიდანის მოქალაქეობა არის ბრძოლა თავის წრესთან, დროსთან ან თავისთავთან, არამედ ყოველი მოქალაქის მოქალაქეობა არის ბრძოლა თავის წრესთან, თავის დროსთან და თავის თავთან. მოქალაქეობა მოითხოვს შეგნებას, პატიოსნებას; მოითხოვს აზროვნებას, ფიქრს, მხნეობას, ჭკუას. მოქალაქეობა მოითხოვს ნათლიან თვალით საგნების დანახვას - წინდახედულებას, აუჩქარებლობას, სიმდაბლეს, რომელიც არაა მონობის მაჩვენებელი, არამედ განათლების, სხვისი აზრის გაგონების, ადამიანში ადამიანობის ძებნის და დაფასების. ესაა შინაარსი ჩვენი სიტყვის - ,,მოქალაქეობა”. მოქალაქეობა არის მსხვერპლის გაღება, - საკუთარი თავის დაწვა სხვის გასანათლებლად“.

ავტორს ახსენდება ქართული გამოთქმა: ,,ვინც ამქვეყნის მოქალაქედ არ ვარგა, იგი არც იმ ქვეყნის მოქალაქედ გამოდგება“, რის საფუძველზეც გვთავაზობს აზრს ამქვეყნიური და იმქვეყნიური მოქალაქეობის პრინციპთა არსობრივად ურთიერთდაუპირისპირებულობის შესახებ. ეს ნიშნავს, რომ მოქალაქეობის ორივე ცნება, ანუ ორივე გაგება - საერო და საეკლესიო - ურთიერთობის კულტურის, შეგვიძლია ვთქვათ, - პოლიტიკური თვალსაზრისით ერთი მთლიანობაა, მაგრამ როგორც ეკლესია და სახელმწიფო სხვადასხვა მოცემულობაა, მათაც თავ-თავისი ადგილი, ღირსება და ღირებულება აქვთ. ქვეყნისათვის ორივე საჭირო და სასარგებლოა.

ამასთანავე მან იცის და აღიარებს, რომ არსებობს როგორც ერთის, ისე მეორის გაუკუღმართებისა და დამახინჯების საფრთხე. საეკლესიო მოქალაქეობა ანუ იგივე საეკლესიო ცნობიერება მაშინ დამახინჯდება და გაუკუღმართდება, როდესაც იგი საერო მოქალაქეობის პრინციპებსა და ცნობიერებაში აითქვიფება; როდესაც ერთი მეორეს, ანდა მეორე პირველს იმორჩილებს და იმონებს; როდესაც, თეოლოგიის ენით რომ გამოვთქვათ, დიოფიზიტობა მონოფიზიტობაში გადაიზრდება ანუ ორი დამოუკიდებელი ბუნებიდან ერთი კონგლომერატი წარმოიქმნება.

ცნებები ,,სამშობლო” და ,,ჭეშმარიტება” სხვადასხვა ბუნებისაა. პირველი ამქვეყნიური კატეგორიაა, მეორე (იდეალისტური ფილოსოფიის პოზიციიდან) - ზექვეყნიური, რის გამოც იგი ღვთის მოუცილებელი ატრიბუტი და ეპითეტია: ,,მე ვარ გზა, ჭეშმარიტება და სიცოცხლე” (იოანე 14:6). ეს ნიშნავს, რომ სრულყოფილი ჭეშმარიტება არის მხოლოდ და მხოლოდ ის, რაც აბსოლუტურია ანუ საღვთო და ღვთაებრივი. თუკი ასეთად რომელიმე რელატიურ კატეგორიას მოვიაზრებთ, ჩვენს შეგნებაში ბუნებითად შეურეველთა შერევის მცდელობამდე მივალთ. რა მოჰყვება ამას? ღმერთისა და სამშობლოს გაიგივება ისეთ მესამე კატეგორიამდე მიგვიყვანს, რომელიც არც პირველია და არც მეორე, - მასში ერთი მეორისაგან და მეორე პირველისაგან შთანთქმულია.

ასეთი შერწყმისა და ეკლექტიზმის მაგალითი ქართულ სინამდვილეში ბლომად მოიპოვება. ესაა ეკლესიური ნაციონალიზმი ანუ ორი სხვადასხვა მოვლენის - ნაციის (ერის) და ეკლესიის - გაიგივება და მათი ინტერესების ერთმანეთში აღრევა. ამ მოვლენას ჩვენ ნაციონალურ მისტიციზმს ვარქმევთ, რაშიც იმ საგნებისა და მოვლენების გაეკლესიურობის ცდებს ვგულისხმობთ, რომლებიც, უბრალოდ (ობიექტურად), ეკლესიის სფეროს არ განეკუთვნებიან და, ამდენად არ შეიძლება, რომ ეკლესიური თაყვანისცემის ობიექტად მოვიაზროთ*.

სამშობლოს გაღმერთება მღვდელმოწამე გრიგოლ ფერაძეს ეპოქის შეცდომად და დანაშაულად მიაჩნია. ციკლის მეორე ქადაგებაში იგი ამბობს: ,,იესო ქრისტეს ლოცვის პირველი სიტყვა იყო მამა, ე.ი. ღმერთი, ჩვენი ლოცვის პირველი სიტყვა კი არის, ანდა, - ჩვენდა მესვეურთა და ბელადთა სწავლებით, - უნდა ყოფილიყო - სამშობლო. იესო ქრისტეს ლოცვის პირველი სიტყვა იყო ღმერთი და ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩვენ არა გვაქვს უფლება, როგორც ქრისტიანებს, სამშობლო გავიხადოთ და დავისვათ კერპად, - მხოლოდ და მხოლოდ სამშობლოს წარმატებისათვის და დიდებისათვის ვიცხოვროთ და ვიბრძოლოთ“.

ეს სიტყვები თითქოს ირიბი პოლემიკაა ნაციზმთან, რომელიც სწორედ 1931 წელს გერმანიაში ფეხს იკიდებდა და ძალას ისხამდა. მაგრამ ნაციზმის ელემენტებს გრიგოლ ფერაძე თანამემამულეთა შორის და, კერძოდ, ეკლესიურ წრეებშიც ხედავს. მათ პრინციპს იგი ასე აყალიბებს: ,,სამშობლო ეკლესიაში და სამშობლო ეკლესიის გარეთ“. ეს კი წმინდაწყლის ეკლესიური ნაციონალიზმია, - ერთგვარი მონოფიზიტობა და ფილეტიზმი, რომელიც, მისი რწმენით, ბევრი უბედურების მიზეზად გვექცა (იხ. დას. წიგნი, გვ. 66-68). თუკი ეს ვიცით, იგულისხმება, - გამოსავალიც მოძებნილია: იესო ქრისტეს მრევლის, ე. ი. მორწმუნე ერის, პირველი სიტყვა უნდა იყოს არა სამშობლო, არამედ ღმერთი. ცხადია, აქ იდეალებზეა ლაპარაკი და არა სიტყვებზე. თუკი ადამიანის მისწრაფების საგანი იქნება ღმერთი და ყველაფერი, რაც ღვთაებრივია; თუკი ადამიანი თავის ცხოვრებას ჩააყენებს დიდ კონცეფციაში და თავის მოქმედებასა და ცხოვრებას დაუმორჩილებს ,,ისეთ დიდ რამეს, რომლის მადლსა და ძლიერებას არავითარი საზღვარი არა აქვს“, შეძლებს ამაღლდეს ,,სიწვრილმანიდან და მეორეხარისხოვნიდან“. ეს ამაღლება კი, თავის მხრივ, აამაღლებს და გააპატიოსნებს ყველაფერს, რაც საღვთო გადასახედიდან წვრილმანია და მეორეხარისხოვანი (ეკლესიის გაგებით, ამქვეყნიური სამშობლოც ასეთ კატეგორიათა რიგშია).

ამ კონტექსტში ახალი კითხვა წამოიჭრება: ღირებულებათა აღრევა (ღმერთი - სამშობლო) ეკლესიაში რის გამო მოხვდა?

გრიგოლ ფერაძე ფიქრობს, რომ ამის მიზეზი ეკლესიაში მასის ცნობიერების შემოჭრაა. ეკლესია ინდივიდების საკრებულოა, - სიმრავლისაგან გამორჩეულთა და ხმობილთა საზოგადოება. ამის თაობაზე თითქოს სახელწოდებაც მიგვანიშნებს: ბერძნული ზმნა ,,კალეო“, რომელიც ,,ეკლესიის“ ეტიმოლოგიური ძირი უნდა იყოს, პიროვნებათა მოწოდებას, მოხმობას ნიშნავს. წმ. მამა ამბობს: ,,ეკლესიის დაღუპვის დღე დადგა იმ მომენტიდან, როდესაც მის მსახურებმა ეკლესიის კარები გაუღეს მასებს“ (მე-3 ქადაგება). უნდა ვიფიქროთ, რომ იგი აქ ეკლესიის გასახელმწიფოებრიობას გულისხმობს, რასაც სასულიერო და საერო იდეალების აღრევა, ე. ი. ზეციური წარმომავლობის ეკლესიაში ამქვეყნიური ფასეულობების, კერძოდ, - მამულისა და სამშობლოს შეჭრა, მოკალათება და გაღმერთება მოჰყვა. გამოსავალი აქაც მარტივია - ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთისაგან როგორც ორგანიზაციული, ისე იდეოლოგიური გამიჯვნა.

მაგრამ გამიჯვნა რკინის კედლით? როგორი გამოვა ეს, როდესაც ერთი და იგივე პიროვნება ეკლესიის შვილიცაა და სახელმწიფოს მოქალაქეც ანუ, ქართულ სინამდვილეში, აბრაამის შთამომავალიცაა და ქართლოსისაც. ეს მოქალაქე ერთის მსახურიც ხომ უნდა იყოს და მეორისაც? პასუხი ასეთია: აბრაამს აბრაამის ადგილი უნდა მიეჩინოს, ქართლოსს - ქართლოსისა. რკინის კედელი არ არსებობს. ეკლესიამ საერო ცხოვრება და ამ ცხოვრების ყველა საგანი, მათ შორის სამშობლო, უნდა გამსჭვალოს და გააკეთილშობილოს, მაგრამ ისე, რომ ღმერთი ღმერთის ადგილზე დარჩეს და სამშობლო - სამშობლოს ადგილზე; აბრაამი - რწმენის მამად, ქართლოსი - სამშობლოს მამად. წმ. მამა დასძენს: ,,ადამიანს... აქვს სამშობლო არა მხოლოდ გეოგრაფიულად განსაზღვრული, არამედ... უფრო ფაქიზი და მოსავლელი. და ვინც თავის თავს იცავს და უფრთხილდება, ის იცავს და უფრთხილდება თავის სამშობლოსაც“ (მე-4 ქადაგება).

რომ შევაჯამოთ გრიგოლ ფერაძის პოზიცია ეკლესიისა და სამშობლოს ურთიერთობის თაობაზე, ასეთია: ერთსაც და მეორესაც თავ-თავისი მადლი და ღირებულება აქვს; ისინი ცალ-ცალკე ჰგიენ; ქრისტიანი ორივეს მსახურია, ორივე ქვეყნის მოქალაქეა, მაგრამ მისი იდეალი მხოლოდ და მხოლოდ ღმერთია, რომლის სიტყვამ და სინათლემ გული და გონება უნდა აავსოს. ჭეშმარიტად ქრისტიანი მოქალაქის პრინციპია: ,,სამშობლო ღმერთში“

_____________________

* ვრცლად ვსაუბრობთ სტატიაში: „ნაციონალური მისტიციზმი ეკლესიასა და საზელმწიფოში“. - „არილი“, 2003, №8-9б, გვ. 68-72.

ნოდარ ლადარია

რეზიდენცია ქუთაისშია. როგორც იცი, მე სტიგმატინთა კონგრეგაციას ვეკუთვნი, ეს არის კათოლიკე მოწესეთა საზოგადოება, რომელიც შეიქმნა XIX საუკუნეში იტალიის ქალაქ ვერონაში. ქუთაისში გვაქვს სტიგმატინთა კონგრეგაციის სახლი და კიდევ ერთი სახლი, სადაც ცხოვრობენ დედები. სწორედ ეს არის დასავლეთ საქართველოს კათოლიკეთა თემის ძირითადი ხერხემალი. აქვე წარმართავს მოღვაწეობას საქველმოქმედო საზოგადოება „კარიტასი”.

ქუთაისის კათოლიკური ეკლესია დაარსებული იყო მარიამის უმანკო ჩასახვის სახელზე. ეს ეკლესია 1816 წელს აშენდა - ასეა ცნობილი ოფიციალური დოკუმენტებიდან. გადმოცემით კი ვიცით, რომ მანამდეც იყვნენ კაპუცინი მამები, რომელთაც იმერეთის მეფემ აჩუქა საცხოვრებელი და მიწა, სადაც ეკლესია უნდა აეშენებინათ. ეს ეკლესია უნდა აგებულიყო წმინდა სოფიას სახელზე. ახლა დაზუსტებით არავინ იცის, სადაც მდებარეობდა ეს ეკლესია, მაგრამ ამბობენ, თითქოს კათოლიკეებმა მის ასაშენებლად იქ მდგომი მართლმადიდებლური ტაძარი დაანგრიესო.

მეეჭვება, იმერეთის მეფეს კათოლიკეებისათვის ეკლესიის ასაშენებლად ისეთი ტერიტორია მიეცა, სადაც უკვე იდგა მართლმადიდებლური ტაძარი... იქნებ მკითხველს დაუხატო ზოგადი სურათი იმისა, თუ რა პრობლემები აქვს ქუთაისის კათოლიკურ თემს საეკლესიო შენობასთან დაკავშირებით.

რაც შეეხება უმანკო ჩასახვის ეკლესიას, ქუთაისში მცხოვრებმა ხანდაზმულმა ადამიანებმა იციან, რომ ეს ,,ფრანგების”, ანუ ლათინური წესის კათოლიკეთა ტაძარი იყო. თვით ქალაქის უბანსაც ასე ეწოდება. ეკლესია 1940-იან წლებში დაიხურა და მისი ბოლო წინამძღვარი იყო დონ დამიანე სააკაშვილი, რომელიც 1943 წელს გარდაიცვალა და იქვეა დაკრძალული. დახურვის შემდეგ ეკლესიაში წამლების საწყობი იყო გამართული. უნდა ითქვას, რომ თბილისში ჩასვლამდე ქუთაისის ეკლესიაში ორღანისტი იყო ზაქარია ფალიაშვილი. კომპოზიტორის ასი წლისთავის აღსანიშნავად კათოლიკეებმა მოითხოვეს, რომ ეკლესიის შენობაში გახსნილიყო საკონცერტო დარბაზი, რადგან ჯერ კიდევ იდგა ორღანი. მთავრობამ ოფიციალური ნებართვა გასცა.

,,პერესტროიკის” წლებში კათოლიკეებმა ითხოვეს, ხელახლა გახსნილიყო ეკლესია და შეაგროვეს ხელმოწერები. მთავრობამ ეს თხოვნა უგულებელყო და დოკუმენტიც დაიკარგა. ამასობაში მართლმადიდებლებმაც დაიწყეს ხელმოწერათა შეგროვება და მოდიოდნენ კათოლიკეებთანაც: მათ ეუბნებოდნენ, რომ ეკლესიის ხელახლა გახსნას ცდილობდნენ. კათოლიკეებიც აწერდნენ ხელს, მაგრამ არ იცოდნენ, რომ ამით ეკლესიას კარგავდნენ. საბოლოოდ, შეგროვდა ხელმოწერები ოთხი ეკლესიის გახსნისთვის. დოკუმენტის ქართულ ვარიანტში ნახსენები იყო, რომ ამათგან ერთი ტაძარი კათოლიკურია, მაგრამ რუსულ თარგმანში სიტყვა ,,კათოლიკური” გამოტოვეს და ისე გაგზავნეს მოსკოვში.

1989 წელს მოსკოვიდან ტაძრების გახსნის ნებართვა მოვიდა, მაგრამ არ ყოფილა აღნიშნული, საკუთრივ ვის ეკუთვნის ეს ტაძრები. 1990-იან წლებში ჩვენ ჩამოვედით საქართველოში. მაშინ ვატიკანის პოლიტიკა ასეთი იყო: პრობლემების თავიდან ასაცილებლად არ უნდა მოგვეთხოვა საეკლესიო შენობების დაბრუნება, მაგრამ გვეთხოვა ტერიტორია ახალი ტაძრების ასაშენებლად. მაშინ თემურ შაშიაშვილი იყო ჯერ ქუთაისის მერი, 1996 წლიდან კი იმერეთის გუბერნატორი. მასთან ერთად შევარჩიეთ ტერიტორია და ჩავიფიქრეთ კონკურსი ტაძრის პროექტზე. რამდენიმე ესკიზიც შემოგვრჩა. სამწუხაროდ, როცა ეს კონკურსი ოფიციალურად გამოვაცხადეთ, ყველა არქიტექტორი მოულოდნელად სადღაც გაქრა!

1999 წელს, პაპის საქართველოში ჩამოსვლისთვის, ხელახლა წამოვიწყეთ ლაპარაკი ტერიტორიის გამოყოფაზე. გადაწყდა კიდეც, რომ ახალი ტაძარი ქუთაისის სინაგოგის მახლობლად უნდა აშენებულიყო. ამაზე თვით პაპსაც ვესაუბრე, მაგრამ საბოლოოდ მაინც არაფერი გამოვიდა. პირიქით, გავრცელდა ჭორი, თითქოს ძველი ეკლესიაც კათოლიკეებისა არ ყოფილა, რომ კათოლიკეებმა დაანგრიეს მართლმადიდებლური ტაძარი, რომ ჩვენ გავაყალბეთ საბუთები და ა. შ. საკითხის შესასწავლად შეიქმნა ერთობლივი კომისია საქართველოს საპატრიარქოსა და ვატიკანის ნუნციატურის მონაწილეობით, მაგრამ საქმეს არაფერი ეშველა.

მაშინ გადავწყვიტეთ, მიგვემართა სასამართლოსთვის. საპატრიარქოში გვითხრეს, რომ ამ გადაწყვეტილებით კმაყოფილნი არიან, რადგან თუ გადაწყვეტილებას სასამართლო გამოიტანდა, მათ კათოლიკეთა მიმართ კეთილგანწყობის ბრალდება მოეხსნებოდათ. ჩვენ სარჩელი წარვუდგინეთ სახელმწიფოს, მაგრამ სახელმწიფოს წარმომადგენელი პროცესზე არ გამოჩენილა. მესამე პირად გამოიძახეს საპატრიარქო და ისე გამოვიდა, თითქოს საქმე ეხებოდა ორ ეკლესიას შორის კონფლიქტს.

მოგვიანებით, როცა სახელმწიფოსა და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის საკონსტიტუციო ხელშეკრულების მზადება დაიწყო, ჩვენ გვქონდა შეხვედრები საპატრიარქოში და იქ 2001 წლის 6 იანვარს ხელი მოვაწერეთ ერთობლივ შეთანხმებას, რომ რადგან სახელმწიფო უბრუნებს ქონებას მართლმადიდებელ ეკლესიას, ეს უკანასკნელი იმავე სულისკვეთებიდან გამომდინარე არ იქნება წინააღმდეგი, რომ კათოლიკურ ეკლესიასაც დაუბრუნდეს კუთვნილი ქონება.

თუმცა არც აქედან გამოვიდა რამე: ყველა პროცესი წავაგეთ. უნდა ითქვას, რომ სასამართლოზე ძალიან დიდი ზეწოლა იყო. სხდომებზე მოდიოდა ჯაჭვებით შებორკილი ქუთათელ-გაენათელი მიტროპოლიტი კალისტრატე მარგალიტაშვილი და ამბობდა, რომ თუ სასამართლო კათოლიკეების სასარგებლო გადაწყვეტილებას გამოიტანს, იგი ეკლესიის საძირკველში ბომბს ჩადებს და ააფეთქებს.

თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ უშუალოდ ჩვენ წინააღმდეგ არავითარი აგრესია არ ყოფილა და სახლებში არავის შევუწუხებივართ.

- და მაინც, სხვა მხრივ ხომ არ განიცდიდით დევნას ან შევიწროებას?

- შემიძლია გავიხსენო რადიოგადაცემა ,,სავარდე”, რომელიც კვირაში ერთხელ გადიოდა ქუთაისის ადგილობრივი არხით. აქ გადმოვცემდით კატეხიზმოს, სხვადასხვა რელიგიური ხასიათის საუბრებს, მაგრამ ვლაპარაკობდით ეკლესიასთან დაკავშირებულ პრობლემებსა და საქართველოში კათოლიკობის ისტორიაზეც. ამის გამო საქალაქო რადიოს დაბრკოლებები შეექმნა და იძულებული გახდნენ, გადაცემა დაეხურათ. მიტროპოლიტმა კალისტრატემ ისიც გამოაცხადა, რომ მართლმადიდებელი, ვინც უსმენს გადაცემა ,,სავარდეს”, უზიარებლობით იქნება დასჯილი.

- როგორ შეიცვალა თქვენი მდგომარეობა ,,ვარდების რევოლუციის” შემდეგ?

ახლა ჩვენ მიმართ ოდნავ უფრო მეტ ინტერესს იჩენენ საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წარმომადგენლები და არის ოდნავ უფრო მეტი ღიმილი მართლმადიდებელი სამღვდელოების მხრიდან. თუმცა ჯერაც არ გვაძლევენ მიწას ტაძრის ასაშენებლად.

- სად იკრიბებიან მორწმუნეები?

- მრევლი ჩვენს სახლში იკრიბება. იქ გვაქვს ერთი დიდი ოთახი, სადაც წირვას ვატარებთ. თემის ძირითადი ბირთვი ასიოდე მორწმუნეა, რომელთა ერთი ნაწილი ტრადიციული კათოლიკური ოჯახებიდანაა. ნაწილმა კი ბოლო დროს გააკეთა სულიერი არჩევანი. სხვათა შორის, ამის გამო გვაბრალებდნენ პროზელიტიზმს. უნდა განვაცხადო, რომ პროზელიტიზმი არ ყოფილა: საქველმოქმედო საზოგადოება ,,კარიტასი” ეხმარებოდა ყველას, ვისაც უჭირდა. პროზელიტიზმი რომ ყოფილიყო, ახლა ოცდაათი ათასი კაცი მაინც გვეყოლებოდა მრევლში.

- ახლა კი მძიმე შეკითხვა უნდა დაგისვა: ხომ არ არიან ქუთაისელი კათოლიკეები ნაწყენი უმაღლეს იერარქიაზე იმის გამო, რომ ვატიკანის მთავრობა უფრო მეტად მართლმადიდებლებთან ურთიერთობის შენარჩუნებაზე ცდილობს, ვიდრე საკუთარი მრევლის უფლებებზე?

- რა თქმა უნდა, კათოლიკური ეკლესიის პოლიტიკა თვალს ადევნებს საქართველოში არსებულ მდგომარეობას. სწორედ ეს მდგომარეობა განსაზღვრავს მის პოლიტიკას.

ჩანს, რომ ,,ვარდების რევოლუციის” შემდეგ არის საგრძნობი ძვრები, მაგრამ სახელმწიფო, რომელიც აგვარებს ურთიერთობას მართლმადიდებელ ეკლესიასთან, ჯერ, ასე ვთქვათ, ,,ვერ იცლის” სხვა ეკლესიებისათვის. სახელმწიფოს ამ კონკრეტულ მომენტში სხვა მიზნები ამოძრავებს, საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვა ასპექტებითაა დაკავებული და მათ კონსოლიდირებას ცდილობს. თუმცა ადრე თუ გვიან მოუწევს ჩვენთვის საინტერესო საკითხებზე ფიქრიც, რადგან ვერ უგულებელყოფს საკუთარი მოსახლეობის 30 თუ 35 პროცენტს, რომელიც არ არის მართლმადიდებელი და, მართალი რომ გითხრათ, არ სარგებლობს იმავე უფლებებით, როგორითაც მართლმადიდებელი მოსახლეობა.

არის კიდევ საპატრიარქოს ასპექტიც. საპატრიარქოს ისტორია დღევანდელი სახელმწიფოს ისტორიაზე უფრო ძველია და, შესაბამისად, რელიგიურ საკითხებში გამოცდილებაც მეტია დაგროვილი. თუ დღევანდელი სახელმწიფოს ახალგაზრდა მოღვაწეები ამერიკას აკვირდებიან, საპატრიარქოში კარგად იციან, რომ ამერიკული გამოცდილების მექანიკური გადმონერგვა წარმატებას ვერ მოიტანს...

- გეთანხმები, საპატრიარქო უფრო ახერხებს სახალხო განწყობებით მანიპულირებას, ვიდრე სახელმწიფო ლიბერალური ღირებულებების დანერგვას...

- მაგრამ აქ არის ერთი არსებითი მომენტი: მართლმადიდებელი ეკლესია ცდილობს თავისი ისტორიული გამოცდილების მობილიზაციას, კომუნისტური რეჟიმის შედეგად შეწყვეტილი ისტორიის აღდგენას, მაგრამ ეს აღდგენილი ისტორია ვერ უთანხმდება იმას, რაც იყო მისი შეწყვეტის მომენტში, ანუ კომუნისტების მოსვლამდე. მაშინ იყო მშვენიერი ურთიერთობა და თანამშრომლობა კათოლიკე და მართლმადიდებელ სამღვდელოებასა და მრევლს შორის. დღეს კი ამას არ ითვალისწინებენ. ახლა კი ჩანს, რომ ორ ეკლესიას შორის ურთიერთობა ნულოვანი დონიდან იწყება და თანაც იმ იდეებით, რაც საბჭოთა ხელისუფლების დროს გავრცელდა: თუ მაშინ ამბობდნენ, რომ ვატიკანი მსოფლიო იმპერიალიზმის ფორპოსტია, ახლა ამას აღარ ამბობენ, მაგრამ ურთიერთობის აწყობა იმავე მოდელზე დაყრდნობით სურთ. ჩემი მრევლი მეკითხება: ადრე არავის ნათლავდნენ ხელახლა, უპრობლემოდ ქორწინდებოდნენ, არაფერი აბრკოლებდა ერთობლივ ლოცვას - სად დაიკარგა ეს ყველაფერი?

ახლა კი შეიძლება ვილაპარაკოთ ვატიკანის პოლიტიკაზეც: ერთი მხრივ, სახელმწიფო იმყოფება გარდამავალ პერიოდში, მეორე მხრივ, საპატრიარქოც გვეუბნება, რომ დაკავებულია საკუთარი ისტორიის აღდგენითა და ძალების მოკრებით. პოლიტიკურ პლანში რა რჩება კათოლიკურ ეკლესიას გარდა მოთმინებისა? თუმცა ისიც სათქმელია, რომ კათოლიკე მრევლიც თავის თავს ერთგვარად მიტოვებულად გრძნობს. ვერ ვიტყვი, რომ არ არიან ნაწყენები...

- უკვე საკმაოდ გამოცდილი მღვდელი იყავი, როცა საქართველოში ჩამოხვედი... რას იტყვი ქართველ კათოლიკეებზე?

- ერთი სიტყვით, ძალიან კმაყოფილი ვარ. თავიდან შეცდომებიც კი დამიშვია. ეს იმის ბრალი იყო, რომ თან ჩამოვიტანე იდეები და შთაბეჭდილებები, რომლებიც ადგილზე არ გამართლდა. ეს ჩვეულებრივი ამბავია. საქართველოში ჩამოსულები განცვიფრებულნი დავრჩით ქართველ კათოლიკეთა მტკიცე სარწმუნოებით, ეკლესიასთან მათი დამოკიდებულებით. მათ შეიძლება არაფერი იცოდნენ ვატიკანის მეორე კრებაზე, მაგრამ შემონახული ჰქონდათ ლოცვის უძველესი ყოფითი ტრადიციები. გასაოცრად შეინარჩუნეს ეს ტრადიციები ხანდაზმულმა ქალებმა - არ არსებობდა სამღვდელოება, მაგრამ მაინც იკრიბებოდნენ ერთად ლოცვისთვის, აღნიშნავდნენ დღესასწაულებს.

აქვე შევხვდი ბევრ მოზრდილ და აქტიურ ადამიანს, რომლებმაც გაგების დიდი უნარი გამოიჩინეს და ძალიან დამეხმარნენ, საერთო ენა მეპოვა თემთან. ამის შედეგად ყოველი შეხვედრა - იქნება ეს კატეხიზაცია თუ სამოძღვრო რჩევა - არასოდესაა პასიური და მოსაწყენი. პირდაპირ ვიტყვი, რომ მშვენიერი ურთიერთობა გვაქვს, რომელიც ყველას ერთნაირად გვამდიდრებს. ამ მხრივ შეიძლება გვქონდეს მომავლის იმედი.

ეპისკოპოსი კალისტე უეარი
ნანა ბაღათურიას თარგმანი

დასასრული. დასაწყისი იხ. ,,არჩევანი“ №2, 5-6, 7-8, 9-10. 2006; 1,2 2007

რაც უფრო მეტად ჭვრეტს ადამიანი ღმერთს ბუნებაში, მით მეტად იაზრებს, რომ ღმერთი ბუნებაზე მაღლა და მის მიღმაა, ყველაფერში ღმერთის მოქმედების კვალს ხედავს და ამბობს: ,,ესეც შენ ხარ და მაინც არ ხარ შენ.” ასე რომ, ღმერთის შეწევნით, სულიერ გზაზე სვლის მეორე ეტაპს ადამიანი მესამე ეტაპისაკენ მიჰყავს, სადაც არა მხოლოდ ქმნილებების მეშვეობით იცის ღმერთი, არამედ უშუალო ერთობაშია მასთან.

მართლმადიდებლურ ტრადიციაში, სულიერი გზის ერთი ეტაპიდან მეორეზე გადასვლა ლოცვით ცხოვრებაში აპოფატიკური მიდგომის გამოყენებით ხდება. წმინდა წერილში, ლიტურგიკულ ტექსტებსა და ბუნებაში ღმერთის სახელის აღმნიშვნელი უამრავი სიტყვა, სახე და სიმბოლოა. მართლმადიდებლური სწავლების მიხედვით, ამ სიტყვებს, სახეებსა და სიმბოლოებს სრული დატვირთვა უნდა მივანიჭოთ და ლოცვის დროს ყურადღება მათზე გავამახვილოთ. მაგრამ, რადგან ისინი ცოცხალი ღმერთის შესახებ სრულ ჭეშმარიტებას ვერასოდეს გვაუწყებენ, სასურველია მტკიცებითი, ანუ კატაფატური ლოცვა აპოფატიკური ლოცვით გავაწონასწოროთ. როგორც ევაგრე პონტოელი წერს, ,,ლოცვა ფიქრების უკუგდებაა”, რაც, რა თქმა უნდა, ლოცვის სრულყოფილ განმარტებად ვერ ჩაითვლება, მაგრამ ისეთ ლოცვას ნიშნავს, რომელსაც ადამიანი სულიერი გზის მეორე ეტაპიდან მესამისაკენ მიჰყავს. როდესაც მლოცველი ყოველგვარ ადამიანურ სიტყვებსა და აზრებს მიღმა მყოფი მარადიული ჭეშმარიტებისაკენ იწვდენს ხელს, ღმერთისაგან საპასუხო მოქმედებას ელოდება არა ღმერთზე ან მასთან საუბრით, არამედ მოსმენით. ,,მოიცალეთ და გულისხმაყავთ, რამეთუ მე ვარ ღმერთი“ (ფსალმ. 45:10).

ამგვარ შინაგან მდუმარებას ბერძნულად ჰესყცჰია ეწოდება, ხოლო მას კი, ვინც მდუმარე ლოცვითი მდგომარეობის მიღწევისათვის იღწვის ისიქასტი. ესყცჰია შინაგან სიმშვიდესთან შეერთებულ კონცენტრაციას ნიშნავს. ეს მხოლოდ მეტყველებისა და გარეგნული მოქმედების შეწყვეტის მდგომარეობა არ არის. პოზიტიური გაგებით ესყცჰია ღმერთის სიყვარულისადმი ადამიანის გულის გახსნას ნიშნავს. ცხადია, რომ ადამიანების უმეტესობისათვის, თუ ყველასთვის არა, ესყცჰია არ არის მუდმივი მდგომარეობა. მდუმარე ლოცვასთან ერთად ისიქასტი ლოცვის სხვა ფორმებსაც იყენებს, მონაწილეობს საერთო ლიტურგიკულ მსახურებაში, კითხულობს წმინდა წერილს და იღებს ეკლესიის წმინდა საიდუმლოებებს. აპოფატიკური ლოცვა კატაფატიკურთან თანაარსებობს და ისინი ერთმანეთს აძლიერებენ. უარყოფისა და მტკიცების გზები არა ალტერნატიული, არამედ ურთიერთშემავსებელია.

როგორ შევწყვიტოთ საუბარი და დავიწყოთ მოსმენა? ლოცვის სწავლის პროცესში ეს ყველაზე რთული მისაღწევია. თითქმის უსარგებლო იქნება საკუთარ თავს ვუთხრათ: ,,ნუ ფიქრობ”, რადგან აზროვნების შეჩერება მხოლოდ ძალისხმევის დაძაბვით შეუძლებელია. მარადმოუსვენარი გონება ჩვენგან გარკვეული დავალების მიცემას მოითხოვს, რათა მისი მუდმივად აქტივობის მოთხოვნილება დაკმაყოფილდეს. თუ ჩვენი სულიერი სტრატეგია მთლიანად ნეგატიურია ანუ თუ ვცდილობთ ყველა ცნობიერი აზრის თავიდან მოშორებას და მათ მაგივრად გონებას სამოქმედოდ არაფერს ვაწოდებთ, მოსალოდნელია, რომ ეს საბოლოოდ ბუნდოვან წარმოსახვებამდე მიგვიყვანს. გონებას სჭირდება სამუშაო, რომლითაც დაკავდება და ამავე დროს საშუალება ექნება თავის მიღმა, მდუმარებაში გადავიდეს. მართლმადიდებლურ ისიქასტურ ტრადიციაში გონების ამგვარი სამუშაო მოკლე, ,,ისრისებური ლოცვის” ხშირი გამეორებაა. მოკლე ლოცვის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა იესოს ლოცვა: უფალო იესო ქრისტე, ძეო ღვთისაო, შემიწყალე მე ცოდვილი.

გვასწავლიან, რომ როდესაც იესოს ლოცვას წარმოვთქვამთ, რამდენადაც შესაძლებელია, მოვერიდოთ რაიმე კონკრეტული სახის ან სურათის წარმოდგენას. როგორც წმ. გრიგოლ ნოსელი წერს, ,,სიძე აქ არის, მაგრამ უხილავია.” იესოს ლოცვა ქრისტეს ცხოვრების სხვადასხვა შემთხვევაზე წარმოსახვითი მედიტაციების ფორმა არ არის. მაგრამ, როდესაც წარმოსახვებს უარვყოფთ, ყურადღების კონცენტრაცია სიტყვებზე ან, უფრო სწორად, მათში უნდა მოვახდინოთ. იესოს ლოცვა მაგიური ფორმულა კი არ არის, არამედ ღრმა აზრის მქონე ფრაზა, სხვა პიროვნებისადმი მიმართული ვედრებაა. მისი მიზანი არა მოდუნება, არამედ სიფხიზლე და მზადყოფნა, არა თვლემისაგან გამოღვიძება, არამედ ცოცხალი ლოცვაა. ასე რომ, იესოს ლოცვა არა მექანიკურად, არამედ შინაგანი მიზანმიმართულობითა და ამავე დროს დაუძაბავად, ძალდაუტანებლად, არასაჭირო ხაზგასმის გარეშე უნდა წარმოითქვას. ჩვენი ლოცვითი ცხოვრება ფხიზელი და მიზანმიმართული უნდა იყოს და არა მოდუნებული: თუმცა, არც ისე უნდა დაიჭიმოს, რომ სადმე გაწყდეს.

იესოს ლოცვის წარმოთქმის სამ დონეს ანუ ხარისხს გამოარჩევენ. პირველია ,,ბაგისმიერი” ანუ სიტყვიერი ლოცვა. მეორე ეტაპზე ის შინაგანი, ,,ინტელექტის” ანუ გონების ლოცვა ხდება. საბოლოოდ კი ინტელექტი გულში ,,შთახდება”, უერთდება მას და გონების ლოცვად, ,,გულის ლოცვად” ან, უფრო ზუსტად, ,,ინტელექტის ლოცვად გულში”. გადაიქცევა. ამ დროს იესოს ლოცვა მთლიანად პიროვნების ლოცვაა: არა რასაც ვფიქრობთ ან ვამბობთ, არამედ რაც ვართ, რადგან სულიერი გზის უმაღლესი მიზანი არის არა პიროვნება, ვინც დრო და დრო ლოცულობს, არამედ ვინც თვითონ არის ლოცვა. იესოს ლოცვის წარმოთქმის პირველ ეტაპზე მას ვასრულებთ, როგორც კონკრეტული ლოცვითი მოქმედებების წყებას, მაგრამ მისი საბოლოო მიზანი მლოცველ ადამიანში ისეთი უწყვეტი ლოცვითი მდგომარეობის დამყარებაა, რომელიც მაშინაც კი გრძელდება, როდესაც ადამიანი სხვა საქმითაა დაკავებული.

ამგვარად, იესოს ლოცვა, სხვა ნებისმიერი ლოცვის მსგავსად, პირველ ეტაპზე მხოლოდ სიტყვიერად წარმოთქმული ლოცვაა, მაგრამ ერთი და იმავე მოკლე ფრაზის რიტმული გამეორება, მისი შემადგენელი სიტყვების სიმარტივის გამო, ისიქასტს შეაძლებინებს ყოველგვარი მეტყველებისა და სახეების მიღმა გავიდეს და ღმერთის საიდუმლოებაში შევიდეს. ამგვარად, ღმერთის შეწევნით, იესოს ლოცვა გადადის მდგომარეობაში, რომელსაც დასავლელი მწერლები ,,მოსიყვარულე ყურადღების ლოცვას” ანუ ,,მარტივი მზერის ლოცვას” უწოდებენ. ასეთი ლოცვის დროს სული ღმერთში განისვენებს, მლოცველის წარმოსახვაში სახეების, იდეებისა და გრძნობების მუდმივად ცვალებადობის გარეშე. შემდგომ ეტაპზე ისიქასტის ლოცვა უკვე აღარ არის მისი საკუთარი ძალისხმევის შედეგი და ხდება, ყოველ შემთხვევაში დრო და დრო მაინც ისეთი, როგორსაც მართლმადიდებელი მწერლები ,,თვითმოქმედს” და დასავლელი მწერლები კი ,,შთაგონებულს” უწოდებენ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ის აღარ არის ,,ჩემი” ლოცვა, არამედ მეტნაკლები ზომით ქრისტეს ლოცვაა ჩემში.

მაინც არ უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ ბაგეებით ლოცვიდან მდუმარეზე, ანუ ,,აქტიურიდან” ,,თვითმოქმედზე” გადასვლა სწრაფად და იოლად ხდება. ,,პილიგრიმის ჩანაწერების” (Записки Странника) უცნობ ავტორს უწყვეტი ,,თვითმოქმედი” ლოცვა იესოს სახელის მხოლოდ რამდენიმე კვირის განმავლობაში მოხმობის შემდეგ მიენიჭა, მაგრამ ეს შემთხვევა უკიდურესი გამონაკლისია და ნიმუშად არ გამოდგება. ჩვეულებრივ, მათ, რომლებიც იესოს ლოცვას წარმოთქვამენ, დრო და დრო, ღმერთისაგან მოულოდნელად ენიჭებათ ,,სულიერი აღმაფრენის” მომენტები, როდესაც ლოცვის სიტყვები უკანა პლანზე გადაინაცვლებს ან სრულიად ქრება და მათ ნაცვლად მლოცველს ღმერთის მყოფობისა და სიყვარულის უშუალო განცდა ეუფლება. თუმცა ადამიანების უმრავლესობისათვის ამგვარი განცდა მხოლოდ მეყსეული გაელვებაა და არა განგრძობითი მდგომარეობა. ნებისმიერ შემთხვევაში ძალიან არაბრძნული იქნება ხელოვნური საშუალებებით შევეცადოთ იმის მიღწევას, რისი მიღებაც მხოლოდ ღმერთის უშუალო მოქმედების შედეგადაა შესაძლებელი. წმინდა სახელის მოხმობის დროს მთელი ჩვენი ძალისხმევის კონცენტრაცია ლოცვის სიტყვების წარმოთქმაზე უნდა მოვახდინოთ. სხვაგვარად, შინაგანი, უსიტყვო ლოცვის მიღწევის მცდელობისას შეიძლება აღმოჩნდეს, რომ სინამდვილეში კი არ ვლოცულობთ, არამედ უბრალოდ მთვლემარე მდგომარეობაში ვსხედვართ. მოდით, ყური ვუგდოთ წმ. იოანე კიბისაღმწერლის რჩევას: ,,გონება ლოცვის სიტყვებში მოაქციეთ”. დანარჩენს კი ღმერთი გააკეთებს, მაგრამ თავისებურად და თავის დროს.

ღმერთთან ერთობა

საღვთისმეტყველო განსჯასა თუ ლოცვით ცხოვრებაში აპოფატიკური მეთოდის გამოყენება, ერთი შეხედვით, უარყოფითი ხასიათისაა, მაგრამ მისი საბოლოო მიზანი უკიდურესად პოზიტიურია. გონებაში წარმოქმნილი სხვადასხვა აზრებისა და სახეების უკუგდებას მივყავართ არა აზრობრივი სიცარიელისაკენ, არამედ სისავსისაკენ, რომელიც ყველაფერ იმას აღემატება, რაც ადამიანის გონებამ შეიძლება წარმოიდგინოს ან გამოხატოს. უარყოფის გზა შეიძლება შევადაროთ არა იმდენად ხახვის გაფცქვნის, რამდენადაც ქანდაკების გამოთლის პროცესს. ხახვის გაფცქვნისას მას თანდათანობით ვაცლით ფენებს მანამ, საბოლოოდ ხელში აღარაფერი შეგვრჩება. მოქანდაკე კი, მარმარილოს ქვის გამოთლისას, მისთვის ზედმეტი ნაწილების მოცილებით ანუ უარყოფით, დადებით შედეგს იღებს. გამოქანდაკების შედეგად ნატეხების უწესრიგო გროვას კი არ ტოვებს, არამედ ქვის მტვრევის აშკარად დამანგრეველი მოქმედებით საბოლოოდ მასში ცხად ფორმას გამოაჩენს.

სწორედ ასე ხდება ლოცვით ცხოვრებაში აპოფატიკური მიდგომის გამოყენების დროსაც. უარვყოფთ იმისათვის, რომ დავადასტუროთ. რაიმეს არყოფნაზე იმიტომ ვსაუბრობთ, რომ მისი ყოფნა დავადასტუროთ. უარყოფის გზა უმაღლესი დადასტურების გზა აღმოჩნდება. სიტყვებისა და აზრების უკუგდება საწყისი მდგომარეობა და იმპულსია საღმრთო საიდუმლოებაში გადასასვლელად. თავისი ჭეშმარიტი და სრული აზრით, აპოფატიკურ ღვთისმეტყველებას არმყოფობისაკენ კი არ მივყავართ, არამედ მყოფობისაკენ, არა აგნოსტიციზმისაკენ, არამედ სიყვარულის ერთობისაკენ. ამგვარად, აპოფატიკური ღვთისმეტყველება ბევრად აღემატება სიტყვიერ სავარჯიშოს, რომლის საშუალებითაც პოზიტიურ განცხადებებს უარყოფებით ვაწონასწორებთ. მისი მიზანია პიროვნულ ღმერთთან პირისპირ შესახვედრად წაგვიძღვეს, ვინც უსასრულოდ აღემატება ყველაფერ იმას, რისი თქმაც მის შესახებ შეგვიძლია, ნეგატიურისაც და პოზიტიურისაც.

სიყვარულის ერთობა, რომელიც აპოფატიკური მიდგომის მიზანია, ღმერთთან ერთობაა მის ენერგიებში და არა არსში. თუ გავითვალისწინებთ წმ. სამებისა და განკაცების შესახებ ადრე თქმულს, შესაძლებელია გავარჩიოთ ერთობის სამი სხვადასხვა სახე:

პირველია არსით ერთობა, რომელიც წმ. სამების სამ პირს შორისაა: მამა, ძე და სულიწმინდა ,,ერთარსნი” არიან, მაგრამ ღმერთსა და წმინდანებს შორის ერთობა ამისგან განსხვავებულია. წმინდანები, თუმცა ,,გაღვთიურებულები” და ,,განღმრთობილები” არიან, წმ. სამების დამატებითი წევრები არ ხდებიან. ღმერთი ღმერთად რჩება, ხოლო ადამიანი კი ადამიანად. ადამიანი მადლისმიერ განიღმრთობა და არა არსით. შემოქმედსა და ქმნილებას შორის განსხვავება კი უცვლელი რჩება: ორმხრივი სიყვარული მათი დამაკავშირებელი ხიდია, მაგრამ ამ განსხვავებას არ სპობს. რაც არ უნდა ახლოს მივიდეს ღმერთი ადამიანთან, მაინც მუდამ ,,სრულიად სხვად” რჩება.

მეორეა ჰიპოსტასური ანუ პიროვნული ერთობა, რომელიც განკაცებული ქრისტეს საღმრთო და ადამიანურ ბუნებას შორისაა: ღმრთაებრივი და კაცობრივი ბუნება ქრისტეში იმგვარადაა შეერთებული, რომ ისინი შეადგენენ ანუ ეკუთვნიან ერთ პიროვნებას. აქაც უნდა ითქვას, რომ ღმერთსა და წმინდანებს შორის ერთობა არც ასეთი სახისაა. ღმერთსა და ადამიანის სულს შორის მისტიკურ ერთობაში ორი პიროვნებაა და არა ერთი (ანუ, უფრო ზუსტად, ოთხი პიროვნებაა: ერთი ადამიანი პიროვნება და წმინდა და განუყოფელი სამების სამი საღმრთო პიროვნება). ეს ,,მე-შენ” ურთიერთობაა, სადაც ,,შენ” მაინც ,,შენ” რჩება, რაც არ უნდა მოიუახლოვდეს მას ,,მე”. წმინდანები საღმრთო სიყვარულის უფსკრულში არიან ჩაფლულები და არა მისით შთანთქმულნი. ,,გაქრისტევება” არ ნიშნავს გაქრობას. მომავალ იმქვეყნიურ ცხოვრებაში ღმერთი ,,ყოვლად ყოველსა შინაა” (1 კორ. 15:28) და მაინც, ,,პეტრე პეტრეა, პავლე პავლე, ხოლო ფილიპე კი ფილიპე. თითოეული მათგანი საკუთარ ბუნებასა და პიროვნულ ვინაობას ინარჩუნებს, მაგრამ ამავე დროს თითოეული სულიწმინდითაა აღვსილი” (წმ. მაკარი დიდის ჰომილიები).

რადგან ღმერთსა და მის მიერ შექმნილ ადამიანს შორის ერთობა არც არსითაა და არც ჰიპოსტასით, გვრჩება ერთობის მესამე სახე ანუ ენერგიებით ერთობა. წმინდანები არ ხდებიან არც არსით და არც პიროვნულად ერთნი ღმერთთან, არამედ მონაწილეობენ ღმერთის ენერგიებში ანუ მის ცხოვრებაში, ძალაში, მადლსა და დიდებაში. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ენერგიები არ უნდა იყოს ,,ობიექტივიზებული” ან მიჩნეული როგორც ღმერთსა და ადამიანს შორის შუამავალი, როგორც ,,საგანი” ან ძღვენი, რომელსაც ღმერთი ანიჭებს თავის ქმნილებას. ეენერგიები ჭეშმარიტად თვით ღმერთია და მაინც არა ისე, როგორც ღმერთი არსებობს თავის თავში, მის შინაგან ცხოვრებაში, არამედ, როგორც ის გვიცხადებს თავს მის ყოვლისმომცველ სიყვარულში. ვინც ღმერთის ენერგიებში მონაწილეობს, რამდენადაც ქმნილი არსებისათვისაა შესაძლებელი, თვით ღმერთს ხვდება პირისპირ, სიყვარულის უშუალო და პიროვნული ერთობით. ადამიანის მონაწილეობა ღმერთის ენერგიებში და არა არსში, ნიშნავს, რომ ღმერთსა და ადამიანს შორის უნდა იყოს ერთობა, მაგრამ არა შერევნა. ეეს ნიშნავს, რომ ღმერთთან დაკავშირებით პირდაპირ და ემფატიკურად ვადასტურებთ - ,,მისი ცხოვრება ჩემია” და ამავე დროს უარვყოფთ პანთეიზმს. ვადასტურებთ ღმერთის ჩვენთან ახლოს ყოფნას და ამავე დროს ვაცხადებთ, რომ ის სხვაა.

სიბნელე და სინათლე

ყოველგვარ ადამიანურ წარმოდგენაზე აღმატებულ ,,ენერგიებით ერთობის” შესახებ წმინდანები ძალაუნებურად პარადოქსისა და სიმბოლოების ენაზე საუბრობენ. რადგან ადამიანის მეტყველება ისეა მოწყობილი, რომ გამომსახველად მხოლოდ სივრცესა და დროში არსებულის აღწერა შეუძლია, ამიტომ ღმერთთან ენერგიებით ერთობას ამომწურავად ვერ აღწერს, ხოლო რაც შეეხება უსასრულოსა და მარადიულს, აქ ადამიანის მეტყველებას მითითების ან გადაკრულად მინიშნების მეტი არაფერი შეუძლია.

ორი უმთავრესი ,,ნიშანი” ან სიმბოლო, რომელსაც ეკლესიის მამები ღმერთთან მიმართებაში იყენებენ, სიბნელე და სინათლეა. ეეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ ღმერთი ან სინათლეა, ან სიბნელე, არამედ მხოლოდ იგავებითა და ანალოგიებით საუბარია. მისტიკოსი საეკლესიო მწერლები შეიძლება ,,ღამისა” და ,,მზის” მწერლებად დავყოთ იმის მიხედვით, თუ რომელ ,,სიმბოლოებს” ანიჭებენ უპირატესობას. წმ. კლიმენტი ალექსანდრიელი, წმ. გრიგოლ ნოსელი და წმ. დიონისე არეოპაგელი უპირატესობას სიბნელის ,,სიმბოლოს” ანიჭებენ, ხოლო ორიგენე, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი, ევაგრე პონტოელი, წმ. მაკარი დიდი, წმ. სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი და წმ. გრიგოლ პალამა კი უმთავრესად სინათლის ,,სიმბოლოს” იყენებენ.

,,სიბნელის” ენა, რომელიც ღმერთთან მიმართებაში გამოიყენება, სინას მთაზე მოსეს ყოფნის ბიბლიური თხრობიდან იღებს სათავეს, სადაც წერია, რომ ის შევიდა ,,წყუდიადში” სადაც იყო ღმერთი (გამოსვლათა 20:21). აღსანიშნავია, რომ ამ ციტატაში ის კი არ წერია, რომ ღმერთი სიბნელეა, არამედ რომ ის მყოფობს სიბნელეში ანუ სიბნელე აღნიშნავს არა ღმერთის არყოფნას ან არარეალურობას, არამედ ადამიანის გონების უუნარობას, ჩასწვდეს ღმერთის შინაგან ბუნებას. სიბნელე ჩვენშია და არა ღმერთში.

,,სინათლის” ენა ემყარება წმ. იოანე ღვთისმეტყველის ფრაზას ,,ღმერთი ნათელ არს და ბნელი არა არს მის თანა არცა ერთ” (1 იოანე 1:5). ღმერთი როგორც ნათელი, ყველაზე მეტად თაბორის მთაზე ქრისტეს ფერისცვალებისას ცხადდება, როდესაც ,,გაბრწყინდა პირი მისი, ვითარცა მზე, ხოლო სამოსელი მისი იქმნა სპეტაკ, ვითარცა ნათელი“ (მათე 17:2). საღმრთო ნათელი, რომელიც უფლის სამმა მოწაფემ და ასევე ლოცვის დროს მრავალმა წმინდანმაც იხილა, სხვა არაფერია, თუ არა ღმერთის შეუქმნელი ენერგიები. შეიძლება ითქვას, რომ თაბორის ნათელი არც ფიზიკური და შექმნილი ნათელია და არც წმინდად მეტაფორული ,,ინტელექტის ნათელი”. მიუხედავად არამატერიალურობისა, ის მაინც ობიექტურად არსებული რეალობაა. შეუქმნელი ენერგიების აღწერა, მათი ღვთაებრივი წარმომავლობის გამო ჩვენს ადამიანურ ძალებს აღემატება და ,,ნიშნებისა” და სიმბოლოების ენის გამოყენებით მათ ,,ნათელს” ვუწოდებთ. ეეს არ ნიშნავს, რომ თავისთავად ენერგიები სიმბოლურია. ისინი ნამდვილად არსებობენ, მაგრამ მათი სიტყვიერი აღწერა შეუძლებელია. მათთან მიმართებაში ტერმინ ,,ნათელის” გამოყენება ყველაზე ნაკლებ მცდარია, მაგრამ პირდაპირი მნიშვნელობით ის მაინც არ უნდა გავიგოთ.

მიუხედავად იმისა, რომ ღვთაებრივი ნათელი არაფიზიკურია, ადამიანს შეუძლია მისი ფიზიკური თვალებით დანახვა, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, როდესაც მისი გრძნობები საღმრთო მადლითაა გარდაქმნილი. თვალები ნათელს აღქმის ბუნებრივი ძალებით კი არ ხედავს, არამედ ადამიანში მოქმედი სულიწმინდის ძალით.

,,ადამიანის სხეული მის სულთან ერთად განიღმრთობა” (წმ. მაქსიმე აღმსარებელი). ის, ვინც საღმრთო ნათელს ხედავს, სულ უფრო მეტად იმსჭვალება მისით ისე, რომ სხეულიც კი ანათებს იმ დიდებით, რომელსაც ჭვრეტს. ადამიანი თვითონ ხდება ნათელი. ვლადიმირ ლოსკი მხოლოდ გადატანითი მნიშვნელობით არ წერდა შემდეგ სიტყვებს: ,,ქრისტიანები, მათ გულში სულიწმინდის მიერ ანთებული მადლის ცეცხლით ანათებენ ისე, როგორც სანთელი უფლის წინაშე”. წმ. მაკარი დიდის ჰომილიებიც ადასტურებენ ადამიანის სხეულის ფერისცვალებას:

ზუსტად ისევე, როგორც უფლის სხეული განდიდდა მთაზე ასვლისას და ღმერთის დიდებასა და უსასრულო ნათელში ფერისცვალებისას, ასევე წმინდანების სხეულებიც განდიდდებიან და ელვასავით ანათებენ. . . ,,დიდებაი რომელი მომეც მე, მივეც მათ“ (იოანე 17:22). ისევე, როგორც მრავალი კანდელი ერთი ალისაგან ინთება, ასევე წმინდანების სხეულები, რომლებიც ქრისტეს სხეულის წევრები არიან, უნდა გახდნენ ის, რაც ქრისტეა და სხვა არაფერი. . . ჩვენი ადამიანური ბუნება გარდაიქმნება ღმერთის ძალად და აინთება როგორც ცეცხლი და ნათელი.

ამგვარი სხეულებრივი განდიდების მრავალი მაგალითია როგორც დასავლეთ, ასევე აღმოსავლეთის ეკლესიის წმინდანების ცხოვრებაში,. როდესაც მოსე სინას მთის წყვდიადიდან ჩამოვიდა, მისი სახე ისე ანათებდა, რომ მას თვალი ვერავინ გაუსწორა და იძულებული გახდა სხვებთან საუბრის დროს სახე დაეფარა (გამოსვლ. 34:2935). ,,უდაბნოს მამების გამონათქვამებში” წერია, თუ როგორ შეიხედა აბბა არსენის მოწაფემ მისი კელიის ფანჯარაში და დაინახა, რომ აბბა იყო ,,როგორც ცეცხლის ალი”. აბბა პამბაზე კი წერია: ,,ღმერთმა ისე განადიდა იგი, რომ არავის შეეძლო მისი სახისათვის შეეხედა იმ დიდების გამო, რომელიც ჰქონდა.” ორმოცი წლის შემდეგ ნიკოლოზ მოტოვილოვი წმ. სერაფიმე საროველთან თავისი საუბრის აღსაწერად იყენებს ამ სიტყვებს: ,,წარმოიდგინე, მზის შუაგულში, მისი შუადღის სხივების თვალისმომჭრელ ელვარებაში შენთან მოსაუბრე ადამიანის სახე.”

ზოგიერთი საეკლესიო მწერალი სინათლისა და სიბნელის სიმბოლოებს აერთიანებს. ჰენრი ვოგანი წერს ღმერთში ,,თვალისმომჭრელი სიბნელის”, ხოლო წმ. დიონისე არეოპაგელი კი ,,საღმრთო სიბნელის ბრწყინვალების” შესახებ. წმ. დიონისე ასევე წერს: ,,საღმრთო სიბნელე მიუწვდომელი ნათელია, რომლის შესახებაც ნათქვამია, რომ მასში ღმერთი მყოფობს.” სიბნელისა და სინათლის სიმბოლოების ამგვარ გაერთიანებაში შინაგანი წინააღმდეგობა არ არის, რადგან ღმერთისათვის ,,სიბნელეცა და სინათლეც ერთი და იგივეა” (ვითარცა ბნელი მისი ეგრეცა ნათელი მისი) (ფს. 138:12). როგორც იაკობ ბიომე წერს: ,,სიბნელე სინათლის არმყოფობა კი არა, არამედ თვალისმომჭრელი სინათლის შიშია.” როდესაც ამბობენ, რომ ღმერთი სიბნელეში მყოფობს, ეს იმას კი არ ნიშნავს, რომ მასში რაიმე უკმარისობა ან მოკლებაა, არამედ, რომ ის სრული დიდება და სიყვარულია, რომელსაც ვერასოდეს ჩავწვდებით.

ეპილოგი

ღმერთი როგორც მარადიულობა

მომიხსენე მე უფალო, ოდეს მოხვიდე სუფევითა შენითა.

ლუკა 23:42

ყველა ღმრთისმოყვარე სულისათვის, ყველა ჭეშმარიტი ქრისტიანისათვის დადგება წელიწადის პირველი თვე გაზაფხულისა და აღდგომის დღე.

წმ. მაკარი დიდის ჰომილიები

სასიკვდილო სარეცელზე მყოფ აბბა ზაქარიას აბბა მოსემ ჰკითხა: ,,რას ხედავ?” რაზეც აბბა ზაქარიამ უპასუხა: ,,მამაო, განა უკეთესი არ იქნება არაფერი ვთქვა?” ,,დიახ, შვილო ჩემო”, თქვა აბბა მოსემ, ,,უკეთესი იქნება, არაფერი თქვა.”

უდაბნოს მამების გამონათქვამები

მეტყველება ამქვეყნიურ ცხოვრებაში გამოსაყენებელი უნარია, მდუმარება კი იმქვეყნიური ცხოვრების საიდუმლოება.

წმ. ისააკ ასური

აღსასრული მოახლოებულია

,,მოველი აღდგომასა მკვდრეთით და ცხოვრებასა მერმისსა მის საუკუნესასა.” მომავალ ცხოვრებაზე ორიენტირებული მრწამსი მოლოდინით მთავრდება. მთელი მიწიერი ცხოვრების განმავლობაში მუდმივად უნდა ვფიქრობდეთ ბოლო ჟამის შესახებ, მაგრამ მომავალი საუკუნო ცხოვრების რაიმე დეტალებზე საუბარი შეუძლებელია. ,,საყვარელნო”, წერს წმ. იოანე ღვთისმეტყველი, ,,აწ შვილნი ღმრთისანი ვართ და არღარა გამოჩინებულ არს, რაი ყოფად ვართ“ (1 იოანე 3:2). ქრისტეში რწმენის მეშვეობით, აქ და ახლა, ცოცხალი, პიროვნული ურთიერთობა გვაქვს ღმერთთან და რომ ეს ურთიერთობა უკვე შეიცავს თავის თავში მარადიულობის მარცვლებს, ვიცით არა როგორც ჰიპოთეზა, არამედ როგორც აწმყო გამოცდილებით დადასტურებული ფაქტი. მაგრამ რას ნიშნავს ცხოვრება არა დროის თანმიმდევრობაში, არამედ მარადიულ ახლაში, არა ცოდვით დაცემის პირობებში, არამედ სამყაროში, სადაც ღმერთი ,,ყველაფერია ყველაში” მხოლოდ ნაწილობრივ ვიცით და მის შესახებ ნათელი წარმოდგენა არა გვაქვს. ამიტომ ამ საკითხზე ყოველთვის დიდი სიფრთხილით უნდა ვისაუბროთ და უფრო მეტად კი დუმილი ვამჯობინოთ.

თუმცა სულ მცირე სამი რამაა, რისი დადასტურებაც ყოველგვარი ბუნდოვანების გარეშე შეგვიძლია: ქრისტე კვლავ მოვა დიდებით; მისი მოსვლისას მკვდრეთით აღვდგებით და განვისჯებით და ,,სუფევისა მისისაი არა იყოს დასასრულ” (ლუკა 1:33).

წმინდა წერილი და წმინდა გარდამოცემა მუდმივად გვესაუბრებიან მეორედ მოსვლაზე. ისინი არავითარ საფუძველს არ გვაძლევენ ვივარაუდოთ, რომ ,,ცივილიზაციაში” წარმატებით მსოფლიო თანდათან უკეთესი გახდება და ბოლოს კაცობრიობა შეძლებს ღმერთის სასუფევლის დედამიწაზე დამყარებას. მსოფლიო ისტორიის ქრისტიანული თვალთახედვა სრულებით ეწინააღმდეგება ამგვარ ევოლუციონურ ოპტიმიზმს. გვასწავლიან, რომ მოველოდეთ ბუნების სამყაროში კატასტროფებს, ადამიანებს შორის დამანგრეველი ბრძოლის ზრდას, შფოთსა და რწმენისაგან განდგომას მათ შორის, ვინც საკუთარ თავს ქრისტიანს უწოდებს (მათე 24:327). ამ უბედურების პერიოდის კულმინაცია იქნება ,,კაცი იგი უსჯულოებისაი”-ს (2 თესალ. 2:34) ანუ ანტიქრისტეს გამოჩენა, ვინც, მართლმადიდებელ ეკლესიაში მიღებული განმარტების მიხედვით, თვითონ სატანა კი არ იქნება, არამედ ადამიანი, ვისშიც ბოროტის მთელი ძალები იქნება თავმოყრილი და ვინც დროის გარკვეულ პერიოდში ხელთ იპყრობს მსოფლიოს მმართველობის სადავეებს. ანტიქრისტეს ხანმოკლე მმართველობას მოულოდნელად შეწყვეტს უფლის მეორედ მოსვლა, რომელიც ბეთლემში შობის მსგავსად ფარულად კი აღარ მოხდება, არამედ უფალი მოვა ,,მჯდომარე მარჯუენით ძლიერებასა და მომავალი ღრუბელთა თანა ცისათა“ (მათე 26:64). ასე რომ, საღმრთო მეუფების უშუალო ჩარევით, ისტორიის მსვლელობას უეცარი და დრამატული დასასრული ექნება.

მეორედ მოსვლის ზუსტი დრო ჩვენგან დაფარულია: ,,არა თქუენი არს ცნობაი ჟამთა და წელთა, რომელნიიგი მამამან დასხნა თვისითა ხელმწიფებითა“ (საქმე 1:7). უფალი მოვა ,,ვითარცა მპარავი ღამისაი“ (1 თესალ. 5:2). ეეს ნიშნავს, რომ თუმცა უარს ვამბობთ მეორედ მოსვლის ზუსტი თარიღის გამოცნობასა და მის შესახებ ვარაუდების გამოთქმაზე, ამავე დროს ყოველთვის უნდა მოველოდეთ და მზად ვიყოთ მის შესახვედრად. ,,რომელსა ესე გეტყვით თქვენ, ყოველთა გეტყვი: მღვიძარე იყვენით“ (მარკ. 13:37), რადგან ადამიანური გაანგარიშებით სამყაროს აღსასრული გვიან დადგება თუ მალე, სულიერი თვალსაზრისით ის ყოველთვის ახლოსაა. გადაუდებელი მზადყოფნის ისეთი შინაგანი განცდა უნდა გვქონდეს, როგორიც წმ. ანდრია კრეტელის კანონშია. ეს კანონი ყოველ დიდმარხვაში ეკლესიაში იკითხება:

სულო ჩემო, სულო ჩემო, აღსდექ რასა გძინავს, აღსასრული მოახლოებულ არს და გეგულვების შენ აღშფოთება. განიღვიძე, რათა შეგიწყალოს შენ ქრისტემან ღმერთმან, რომელი ყოველგან არს და ყოველსავე აღავსებს.

(მარხვანი)

მომავალი აღდგომა

როგორც ქრისტიანებს, გვჯერა არა მხოლოდ სულის უკვდავებისა, არამედ სხეულის მკვდრეთით აღდგომისაც. ადამიანის შექმნისას ღმერთმა დაადგინა, რომ მისი სული და სხეული ურთიერთდამოკიდებულნი ყოფილიყვნენ და ერთმანეთის გარეშე სრულყოფილად ვერ ეარსებათ. ცოდვით დაცემის შემდეგად, ფიზიკური სიკვდილის დროს ადამიანის სული და სხეული ერთმანეთს სცილდებიან, მაგრამ ეს დაშორება საბოლოო და მარადიული არ არის. ქრისტეს მეორედ მოსვლისას მკვდრეთით აღვდგებით როგორც სულით, ასევე სხეულითაც და ხელახლა შეერთებული სულითა და სხეულით წარვსდგებით უფლის საშინელ სამსჯავროზე.

როგორც წმ. იოანე ღვთისმეტყველის სახარებაშია ხაზგასმული, სამსჯავრო მთელი ჩვენი მიწიერი ცხოვრების მანძილზე მიმდინარეობს. როდესაც ცნობიერად თუ გაუცნობიერებლად ვირჩევთ სიკეთეს, მარადიულ ცხოვრებაში შევდივართ მისი წინასწარი განცდით, ხოლო ბოროტების არჩევას კი, ჯოჯოხეთის წინაგანცდა მოსდევს. საშინელი სამსჯავროს საუკეთესო განმარტებაა ,,ჭეშმარიტების მომენტი”, როდესაც ყველაფერს ნათელი მოეფინება, ჩვენი ყველა არჩევანი მთელი თავისი არსით წარმოგვიდგება და აბსოლუტური სიცხადით გავიაზრებთ, თუ ვინ ვართ და რა არის ცხოვრების ჭეშმარიტი აზრი და მიზანი. ამ განმარტების მიხედვით, ხელახლა გაერთიანებული სულითა და სხეულით შევალთ ან ზეცაში, ან ჯოჯოხეთში, ან მარადიულ ცხოვრებაში, ან მარადიულ სიკვდილში.

მსაჯული ქრისტეა, თუმცა, მეორე მხრივ, განაჩენი თვითონ გამოგვაქვს საკუთარი თავისათვის. ადამიანი ჯოჯოხეთშია არა იმიტომ, რომ ღმერთმა მიუსაჯა იქ ყოფნა, არამედ იმიტომ, რომ ეს მისი არჩევანია. ჯოჯოხეთში მყოფნი თვითდასჯილები და თვითდატყვევებულები არიან; მართებულია გამონათქვამი, რომ ჯოჯოხეთის კარები შიგნიდანაა ჩაკეტილი.

როგორ შეუძლია სიყვარულის ღმერთს დაუშვას, რომ მისი თუნდაც ერთი ქმნილება მარადიულად ჯოჯოხეთში იმყოფებოდეს? ეს საიდუმლოებაა, რომლის წვდომის იმედი ამქვეყნიურ ცხოვრებაში არ უნდა გვქონდეს. საუკეთესო, რის გაკეთებაც შეგვიძლია ისაა, რომ თანაბრად გვჯეროდეს ორი ურთიერთკონტრასტული, მაგრამ არა ურთიერთსაწინააღმდეგო ჭეშმარიტებისა. პირველი, რომ ღმერთმა ადამიანს თავისუფალი ნება მისცა და ამგვარად, საუკუნითგან ადამიანს საკუთარი ნებით ღმერთის უარყოფის ძალა აქვს მიცემული. მეორე კი ისაა, რომ სიყვარული ნიშნავს თანაგრძნობას, თანამონაწილეობას და თუ ვინმე მარადიულად ჯოჯოხეთშია, გარკვეული აზრით ღმერთიც მასთან ერთადაა. ფსალმუნში წერია: ,,შთათუვხდე ჯოჯოხეთად, ახლოსვე ხარ” (138:7). წმ. ისააკ ასური წერს: ,,არასწორია იმის ფიქრი, რომ ჯოჯოხეთში მყოფი ცოდვილები სრულიად მოკლებულები არიან ღმერთის სიყვარულს.” საღმრთო სიყვარული ყველგანაა და არავის უარყოფს. მაგრამ ჩვენი მხრივ კი, თავისუფლება გვაქვს უარვყოთ საღმრთო სიყვარული: თუმცა საკუთარი თავისადმი ტკივილის მიყენების გარეშე ამას ვერ შევძლებთ და რაც უფრო მტკიცედ უარვყოფთ ღმერთს, მით მწარე იქნება ჩვენი ტანჯვა.

,,მკვდრეთით აღდგომისას”, წერია წმ. მაკარი დიდის ჰომილიებში, ,,სხეულის ყველა ნაწილი აღდგება, თმის ღერიც კი არ დაიღუპება” (შდრ. ლუკა 21:18). ამავე დროს ნათქვამია, რომ აღდგომილი სხეული იქნება ,,ხორცი სულიერი” (1 კორ. 15:3546). ეს არ ნიშნავს, რომ მკვდრეთით აღდგომისას ჩვენი სხეულები გარკვეულად დემატერიალიზებული იქნება, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს, რომ მატერია, როგორიც ის არის დაცემულ სამყაროში, თავისი ინერტულობითა და გაუმჭვირვალობით, სრულიად განსხვავებულია იმისაგან, როგორიც ის ღმერთმა თავდაპირველად ჩაიფიქრა. დაცემული ხორცის სიმძიმისაგან გათავისუფლებულ მკვდრეთით აღდგომილ სხეულს ისეთი თვისებები ექნება, როგორიც ქრისტეს ადამიანურ სხეულს ჰქონდა ფერისცვალებისას და აღდგომისას. მკვდრეთით აღდგომილი სხეული თუმცა გარდაქმნილი, მაგრამ მაინც იგივე, აღდგომამდელი სხეულია იმდენად, რომ მისი ცნობაც შესაძლებელია: აღდგომილი სხეული მიწიერი სხეულის უწყვეტი გაგრძელებაა. წმ. კირილე იერუსალიმელი ამის შესახებ წერს:

იგივე მიწიერი სხეული აღდგება მკვდრეთით, თუმცა არა ამქვეყნიური სისუსტის მდგომარეობაში, რადგან ,,უხრწნელებას შეიმოსავს ,,(1 კორ. 15:53) და ამგვარად იქნება გარდაქმნილი. . . მეტად აღარ დასჭირდება საკვები, რომელსაც ამქვეყნიური სიცოცხლისას იღებდა სხეულის სიცოცხლის შესანარჩუნებლად, არც კიბე დასჭირდება სიმაღლეზე ასავლელად, რადგან ისეთი სულიერი და გასაოცარი გახდება, რომ მისი სიტყვებით აღწერაც კი შეუძლებელი იქნება.

წმ. ირინეოს ლიონელი კი ადასტურებს:

არ ირღვევა ქმნილების არც სტრუქტურა და არც სუბსტანცია. მხოლოდ ,,ხატი ამის სოფლისაი“ (1 კორ. 7:31) წყვეტს არსებობას ანუ პირობები, რომლებიც ცოდვით დაცემამ წარმოქმნა. როდესაც ,,გარეგნული ფორმა” ქრება, ადამიანი განახლდება და იწყებს ახალ, უხრწნელ ცხოვრებას ისე, რომ მეტად ვეღარ დაბერდება. იქნება ,,ახალი ცაი და ახალი ქუეყანაი” (გამოცხ. 21:1) და მათში დაივანებს ადამიანი მარადიულად განახლებული და ღმერთთან მოსაუბრე.

,,ახალი ზეცა და ახალი დედამიწა”: ადამიანის გამოხსნა სხეულისაგან და მატერიალური სამყაროსაგან კი არა, არამედ მათთან ერთად ხდება. რადგან ადამიანი ქმნილების მიკროკოსმოსი და მედიატორია, მისი გამოხსნა მოიცავს მის გარშემო არსებული მთელი სულიერი და უსულო ქმნილების ღმერთთან ერთობის აღდგენასა და ფერისცვალებას, გათავისუფლებას ,,ხრწნილების მონებისაგან” და შესვლას ,,აზნაურებასა მას დიდებისა შვილთა ღმრთისათა“ (რომ. 8:21). მომავალი ცხოვრების ,,ახალ დედამიწაზე” ნამდვილად არის ადგილი არა მხოლოდ ადამიანებისათვის, არამედ ცხოველებისთვისაც: ადამიანის მეშვეობით ისინიც ეზიარებიან უკვდავებას და ასევე კლდეები, ხეები, მცენარეები, ცეცხლი და წყალი.

სვლა უსასრულობისაკენ

აღდგომის სუფევას, რომელშიც ღმერთის მადლით, ხელახლა შეერთებული სულითა და სხეულით დავივანებთ, ,,დასასრული” არ ექნება. მისი მარადიულობა და უსასრულობა ჩვენი დაცემული წარმოდგენის თვალსაწიერს სცდება, მაგრამ ორი რამ კი დანამდვილებით შეგვიძლია ვთქვათ: პირველი, რომ სრულყოფილება არა ერთგვაროვანი, არამედ მრავალფეროვანია და მეორე სრულყოფილება დინამიკურია და არა სტატიკური.

მარადიულობა ამოუწურავ მრავალფეროვნებას ნიშნავს. თუ ამქვეყნიური ცხოვრების გამოცდილებით ვამბობთ, რომ სიწმინდე არა მონოტონური, არამედ მრავალფეროვანია, განა ბევრად ჭეშმარიტი არ იქნება ეს გამონათქვამი მომავალი ცხოვრების შესახებ? ღმერთი აღგვითქვამს: ,,რომელმან სძლოს, მივსცე მას. . . რიცხვი სპეტაკი და რიცხუსა მას თანა სახელი ახალი დაწერილი, რომელი არავინ უწყის, გარნა რომელმან მიიღოს“ (გამოცხ. 2:17). ადამიანის უნიკალური პიროვნულობის შინაგანი არსი მომავალ ცხოვრებაშიც მარადიულად მასსა და ღმერთს შორის არსებულ საიდუმლოდ დარჩება. სასუფეველში მყოფი თითოეული ადამიანი სხვებთან ერთობაშია, მაგრამ მაინც მათგან განსხვავებული და საკუთარი პიროვნების დამახასიათებელი იმავე თვისებების მატარებელია, რომლებიც ამქვეყნიურ ცხოვრებაში ჰქონდა, თუმცა აქ ეს თვისებები უკვე განკურნებული, განახლებული და განდიდებულია. წმ. ისაია სკიტელი წერს:

უფალი იესო, თავისი მოწყალებით განსვენებას ანიჭებს თითოეულ ადამიანს მისი ღვაწლის მიხედვით დიდი ღვაწლის მქონეს, მისი სიდიდის, ხოლო მცირე ღვაწლის მქონეს კი სიმცირის მიხედვით, რადგან უფალი ამბობს: ,,სახლსა მამისა ჩემისასა სავანე მრავალ არიან” (იოანე 14:2). თუმცა სასუფეველი ერთია, მასში თითოეული თავის განსაკუთრებულ ადგილსა და საქმეს პოულობს.

მარადიულობა დაუსრულებელ პროგრესს, უწყვეტ წინსვლასაც ნიშნავს. როგორც ჯონ რონალდ ტოლკიენი წერს: ,,გზები სულ მიდის და არ მთავრდება”. ეს შეიძლება სულიერი გზის შესახებაც ვთქვათ, არა მხოლოდ ამქვეყნიურ, არამედ მომავალ ცხოვრებაშიც, რადგან მუდმივად წინ მივდივართ და არა უკან. მომავალი საუკუნო ცხოვრება არა უბრალოდ საწყის მდგომარეობაში დაბრუნება, სამოთხეში ადამიანის თავდაპირველი სრულყოფილი მდგომარეობის აღდგენაა, არამედ სრულიად ახალი ცხოვრების დასაწყისია, სადაც უნდა იყოს ახალი ცა და ახალი დედამიწა და ეს უკანასკნელი პირველზე უდიდესი იქნება.

,,აქ, ქვემოთ”, წერს ნიუმენი (კარდინალი ჯონ ნიუმენი,18011890), ,,იცხოვრო, ნიშნავს შეიცვალო, რადგან სრულყოფილება ხშირ ცვლილებას მოითხოვს.” მაგრამ განა მუდმივი ცვლილება მხოლოდ დედამიწაზე ყოფნისასაა საჭირო? წმ. გრიგოლ ნოსელს მიაჩნია, რომ ზეცაშიც კი სრულყოფილება მუდმივი წინსვლაა. ის წერს, რომ სრულყოფილების არსი სწორედ იმაშია, რომ ვერასოდეს ვხდებით სრულყოფილები და მუდამ უფრო მეტი სრულყოფილებისაკენ მივისწრაფვით. რადგან ღმერთი უსასრულოა, მუდმივი ,,წინსწრაფვა”, ანუ ეპეკტასის, როგორც ბერძენი მამები უწოდებდნენ, უსაზღვროა. სული ფლობს ღმერთს, მაგრამ მაინც ეძიებს მას; მისი სიხარული სრულია და მაინც მუდმივად ძლიერდება. ღმერთი მუდმივად გვიახლოვდება და მაინც ყოველთვის სხვად რჩება; პირისპირ ვჭვრეტთ მას და მაინც სულ უფრო ღრმად შევდივართ საღმრთო მისტერიაში. თუმცა აღარა ვართ ,,უცხო” (ეფეს.2:19), მაინც პილიგრიმებად ვრჩებით. წინ მივიწევთ, ,,მივიცვალებით დიდებითი დიდებად” (2 კორ. 3:18) და კვლავ უფრო მეტი დიდებისაკენ და ვერასოდეს მივაღწევთ მომენტს, როდესაც შესრულებული გვექნება ყველაფერი, რაც გასაკეთებელია და აღმოჩენილი ყველაფერი, რისი ცოდნაც შეიძლება. ,,არა მხოლოდ ამქვეყნიურ, არამედ მომავალ ცხოვრებაშიც”, წერს წმ. ირინეოს ლიონელი, ,,ღმერთს ყოველთვის ექნება რაღაც მეტი, რომ ასწავლოს ადამიანს და ადამიანს კი ყოველთვის ექნება რაღაც მეტი, რომ ღმერთისაგან ისწავლოს.”

დეკანოზი ალექსანდრე გოლუბოვი
ნანა ბაღათურიას თარგმანი

ყოველწლიური სულიერი მოგზაურობა დიდმარხვაში და განსაკუთრებით კი ვნების კვირაში, როდესაც მაცხოვრის გაცემას, ჯვარცმას, სიკვდილსა და დაფვლას ვიხსენებთ, რომელიც უფლის აღდგომის დიდებული დღესასწაულით გვირგვინდება, კვლავ გვაძლევს საშუალებას ჩავუფიქრდეთ ღმერთის ძის განკაცებისა და ცოდვით დაცემული კაცთა მოდგმის გამოხსნის საიდუმლოებებს. რა თქმა უნდა, ყველაფერ ამასთან მჭიდრო კავშირშია ადამიანური სიცოცხლის საიდუმლო, რომელიც ცოდვის, ტანჯვისა და სიკვდილის საშინელი რეალობის კონტექსტში მიმდინარეობს და რასაც ვერც ერთი ჩვენგანი თავს ვერ დააღწევს იმის გარეშე, რაც უფალმა ჯვარზე სიკვდილითა და აღდგომით ჩვენთვის აღასრულა.

პავლე მოციქული პირველი იყო, ვინც სამოთხეში ადამის ცდუნებისა და ცოდვით დაცემის მოვლენები, როგორც დაბადების მე-3 თავშია აღწერილი, იერუსალემში ქრისტეს ჯვარცმისა და აღდგომის მოვლენებს დაუკავშირა და მათ შორის ლოგიკური და პირდაპირი შინაგანი ურთიერთობა დაამყარა. როგორც ის წერს, სამოთხეში ადამის შეცოდება ის კარი აღმოჩნდა, რომლითაც ცოდვა და სიკვდილი შემოვიდნენ ქვეყანაზე: „ერთისა მის კაცისათვის ცოდვაი სოფლად შემოხდა და ცოდვისა ძლით სიკვდილი, და ესრეთ ყოველთა კაცთა ზედა სიკუდილი მოიწია, რომლითა ყოველთა შესცოდეს.“ (რომ. 5:12).

ამ ციტატისა და მასთან დაკავშირებული სხვა ციტატების განმარტებისას წმ. იოანე ოქროპირი წერს: ,,რას ნიშნავს ,,რომლითა ყოველთა შესცოდეს” (რომ. 5:12)? ეს ნიშნავს, რომ ადამი ერთხელ დაეცა და მათ კი, ვისაც ცნობადის ხის ნაყოფი არ უჭამია, მოკვდავობა მემკვიდრეობით მიიღეს... აქედან ცხადია, რომ არა ადამის შეცოდების, მის მიერ მცნების დარღვევის, არამედ მისი დაუმორჩილებლობის გამო დაზიანდა ყველა. რით მტკიცდება ეს? ფაქტით, რომ სჯულის მოცემამდეც ყველა კვდებოდა: ,,სუფევდა სიკვდილი,” წერს წმ. პავლე მოციქული, ,,ადამისითგან ვიდრე მოსესადმდე და მათ ზედაცა, რომელთაიგი არა ეცოდა“ (რომ. 5:14). როგორ ,,სუფევდა”? ადამის მიერ მცნების დარღვევის გამო, ვინც არის ,,სახე მერმეთა მათ ჟამთაი”. ამგვარად, როდესაც იუდეველები გვეკითხებიან, როგორ შეეძლო ერთ ადამიანს მთელი ქვეყნიერების გამოხსნა? შევძლებთ ვუპასუხოთ, რომ ისევე შეეძლო, როგორც ერთი ადამიანის, ადამის დაუმორჩილებლობამ მოუტანა ქვეყნიერებას სასჯელი” (კომენტარები რომაელთა მიმართ ეპისტოლეზე, X).

პავლე მოციქული, ქრისტეს გამომხსნელი როლის შესახებ სწავლებას კორინთელთა მიმართ პირველ ეპისტოლეში აჯამებს, სადაც წერს: ,,რამეთუ კაცისა მიერ იყო სიკუდილი და კაცისა მიერ აღდგომაი მკუდართაი. და ვითარცაიგი ადამის გამო ყოველნი მოსწყდებიან, ეგრეთცა ქრისტეს მიერ ყოველნი ცხოველ იქმნენ“ (1 კორ. 15:2122). პავლე მოციქულის მსგავსად წმ. მამებიც გვასწავლიან, რომ საყოველთაო ცოდვილობა და მოკვდავობა არ არის ადამიანის არსებობის თავდაპირველი, ბუნებრივი მდგომარეობა და რომ ღმერთს ის ამგვარი ცხოვრებისათვის არ შეუქმნია. უბადრუკი მდგომარეობა, რომელშიც კაცობრიობა ახლა იმყოფება, ბუნებრივი შედეგია იმ ზნეობრივი დაცემისა, რომელიც სამოთხეში ჩვენს წინაპრებს, ადამსა და ევას, შეემთხვათ.

წმ. იუსტინე მარტვილი წერს, რომ კაცობრიობის მოდგმა ,,ადამის დროიდან მოყოლებული სიკვდილსა და ცდუნებას ექვემდებარება, რადგან თითოეული ჩვენგანი საკუთარ ცოდვებს სჩადის” (Dialogue with Trypho, 88). ,,როდესაც ადამმა ღმერთის მიერ მიცემული მცნება დაარღვია,” გვასწავლის წმ. მეთოდი ოლიმპელი, ,,მან საშინელი და დამანგრეველი დაცემა განიცადა და დაყვანილ იქნა სიკვდილის მდგომარეობამდე” (Banquet of the Virgins, III).

თუმცა, წერს წმ. ათანასე ალექსანდრიელი, ცოდვით დაცემამდე ადამი და ევა სიკვდილსა და ხრწნილებას არ ექვემდებარებოდნენ, რადგან სიტყვა ღმრთისას მათთან მყოფობა იცავდა მათ ბუნებრივი ხრწნილებისაგან, როგორც ამის შესახებ სიბრძნე სოლომონისაშიც წერია: ”ღმერთმა ადამიანი უხრწნელად შექმნა და თავისი მარადიულობის ხატად დაბადა იგი; მაგრამ ბოროტის შურის გამო სიკვდილი შემოვიდა ქვეყანაზე”(სიბრძნ. 2:23). ცოდვით დაცემის შემდეგ ადამიანებმა დაიწყეს კვდომა. ხრწნილება უფლებდა ადამიანზე, რადგან ეს ის სასჯელი იყო, რომლის შესახებაც ღმერთმა გააფრთხილა ადამიანი, რომ მიეგებოდა მცნების დარღვევისათვის” (On the incarnation of the Word).

ამგვარად, წმ. მამების სწავლების მიხედვით, ადამიანის ამჟამინდელი მდგომარეობა მისი თავისუფალი ნების არჩევანის, ადამისა და ევას დაუმორჩილებლობის ბუნებრივი შედეგია, სასჯელია იმის გამო, რომ არ გაითვალისწინეს ღმერთის გაფრთხილება, რომ კეთილისა და ბოროტის ცნობადის ხის ნაყოფის გასინჯვის შედეგი ნამდვილად სიკვდილი იქნებოდა. ზოგიერთს შეიძლება დაებადოს აზრი, რომ ღმერთის მხრიდან დიდი სისასტიკეა ორი ინდივიდის ცოდვის გამო მთელი კაცობრიობის მოდგმის დასჯა. მართლაც, რატომ უნდა ვზღოთ ჩვენ, ვინც საერთოდ არ ვარსებობდით ადამის მიერ მცნების დარღვევის დროს, საკმაოდ მკაცრად იმის გამო, რაც არ ჩაგვიდენია?

ამ ზნეობრივი პრობლემის წყარო, რა თქმა უნდა, ღმერთი არ არის, რადგან ის არ არის ბოროტებისა და სიკვდილის ავტორი. ,,უნდა გვესმოდეს,” წერს წმ. გრიგოლ პალამა, ,,რომ არც სულიერი და არც ფიზიკური სიკვდილი ღმერთს არ შეუქმნია” (სიბრძნე 1:13), რადგან, როდესაც თავდაპირველად ადამსა და ევას მცნება მისცა, არ უთქვამს: ,,რომელსა დღესა სჭამოთ მისგან, სიკუდილით მოჰკუდით,” არამედ თქვა: ,,რომელსა დღესა სჭამოთ მისგან, სიკუდილით მოჰკუდეთ” (დაბად. 2:17). შემდეგ არ უთქვამს: ,,მიწად მიიქეც,” არამედ ,,მიიქცე” (დაბად. 3:19), ამით წინასწარ აუწყებდა, თუ რა შედეგი მოჰყვებოდა ამგვარ საქციელს” (One Hundred Fifty Chapters). ამ პრობლემის წყარო არც ბოროტისა და კეთილის ცნობადის ხეა, წერს წმ. თეოფილე ანტიოქიელი, ,,რადგან ხე ცნობადისაში კი არ იყო რაიმე ბოროტება, არამედ ადამიანის დაუმორჩილებლობა იყო წყარო მძიმე შრომის, მწუხარებისა და სიკვდილისა” (To Autolycus, II, 25).

პრობლემა ღმერთის მიერ მონიჭებული თავისუფლების ბუნებაშია, რომელიც პირდაპირ კავშირშია მემკვიდრეობისა და გენეტიკის საკითხებთან და ანალოგიურია იმისა, რასაც თანამედროვე მედიცინა უწოდებს ,,Fetal addiction syndrome (or Fetal AIS syndrome)” როდესაც ჰემოფილიის გენის მატარებელი დედა ამ დაავადებას საკუთარ შვილს გადასცემს მემკვიდრეობითობის ბიოლოგიური კანონის თანახმად, მეიოზისისა და მიტოზისის პროცესების მეშვეობით, რომელთა საშუალებითაც უჯრედების ბუნებრივი დაყოფა ხდება. ხოლო ნარკომანი, ლოთი ან შიდსის ვირუსის მატარებელი დედა კი იმის გამო, რომ ნაყოფის ჩასახვის წუთიდან თავის მუცელში მყოფ ბავშვთან ზიარი სისხლი და სხეულის სხვა სითხეები აქვს, ბუნებრივად გადასცემს ბავშვს იმას, რაც მის სისხლშია. ცხადია, რომ ამ შემთხვევაში, დედის მუცელში მყოფი ბავშვი საკუთარი ნების მოქმედების, დედის ზნეობრივ არჩევანთან თანხმობისა თუ უთანხმოების გარეშე და რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, თავის მხრივ რაიმე დანაშაულის გარეშე, მონაწილეობს დედის უბედურებაში (,,რამეთუ ესერა უსჯულოებათა შინა მიუდგა და ცოდვათა შინა მშვა მე დედამან ჩემმან” ფს. 50:5). სწორედ ამ თვალსაზრისით განმარტავენ ეკლესიის მამები სწავლებას, რომელიც ღვთისმეტყველებაში ,,პირველქმნილი ცოდვის” სახელითაა ცნობილი.

წმ. კირილე ალექსანდრიელი წერს: რადგან ადამმა წარმოშვა შვილები უკვე დაცემის შემდგომ მდგომარეობაში, ჩვენ, მის შთამომავლებს, ხრწნილი ბუნება გვაქვს, როგორც ხრწნილი წყაროდან გამომავლებს. სწორედ ამ აზრით ვართ ადამის წყევის მემკვიდრეები. დასჯილები კი არა ვართ იმიტომ, რომ მასთან ერთად არ დავემორჩილეთ ღმერთის მცნებას, არამედ იმიტომ, რომ ის გახდა მოკვდავი და მოკვდავობის წყევა გადაეცა მის შთამომავლებს, რომლებიც მოკვდავი წყაროსაგან იშვნენ. . . ამგვარად, ხრწნილება და სიკვდილი ადამის შეცოდების უნივერსალური მემკვიდრეობაა” (Doctrinal questions and answers, 6). სხვაგან პავლე მოციქულის სწავლებაზე კომენტარის გაკეთებისას ის წერს: ,,ადამიანური ბუნება ცოდვით დაავადდა. ერთი ადამიანის (ანუ ადამის) დაუმორჩილებლობის გამო, მრავალი გახდა ცოდვილი; არა იმიტომ, რომ მათ შესცოდეს ადამთან ერთად (რადგან ისინი იმ დროს იქ არ იყვნენ), არამედ იმიტომ, რომ ისინი იმის ბუნებისანი არიან, ვისზეც ცოდვა გაბატონდა. . . ადამის შეცოდებით ადამიანური ბუნება დაავადდა, ხრწნილებას დაექვემდებარა და გამსჭვალა ადამიანის ვნებები” (On Romans 5:18).

ბერძენი ღვთისმეტყველი იოანე კარმირისი აჯამებს ამ პატრისტიკულ სწავლებას და წერს, რომ ,,პირველი ადამიანის ცოდვა, თავის შედეგებსა და სასჯელებთან ერთად, ბუნებრივი მემკვიდრეობით გადაეცემა კაცობრიობის მთელ მოდგმას. რადგან ყოველი ადამიანი პირველი ადამიანის შთამომავალია, ,,არც ერთი ჩვენგანი არ არის თავისუფალი ცოდვის ლაქისაგან, თუნდაც რომ მოახერხოს და სრულიად უცოდველად გაატაროს დღე.”. . . პირველქმნილი ცოდვა არა მხოლოდ სულის ,,უბედური შემთხვევაა”, არამედ მისი შედეგები, თავის სასჯელებთან ერთად ბუნებრივი მემკვიდრეობით გადაინერგება მომავალ თაობებში. . . ამგვარად, პირველშობილი ადამიანის პირველი ცოდვის ერთი ისტორიული მოვლენიდან მომდინარეობს ახლანდელი მდგომარეობა, როდესაც ცოდვა, მისგან მომდინარე შედეგებთან ერთად, ადამის ყველა შთამომავალს გადაეცემა.” (A synopsis of the dogmatic theology of the Orthodox Cstholic Church, Scranton, Pa.: Christian Orthodox edition, 1973).

,,პირველქმნილი” ცოდვის შესახებ საღვთისმეტყველო მოძღვრებას, რომელიც როგორც აღმოსავლური, ისე დასავლური ეკლესიის მამებისათვის მართლმადიდებლურ სწავლებას წარმოადგენს, როგორც რუსი ღვთისმეტყველი, მამა მიქაელ პომაზანსკი წერს: ,,ქრისტიანულ მსოფლმხედველობაში უდიდესი მნიშვნელობა აქვს, რადგან მას ემყარება მთელი წყება სხვა დოგმატებისა.” (Protopresbyter Michael Pomazansky, Orthodox dogmatic Theology, Platina, Calif.:1994) თუმცა, როგორც ქრისტიანული ღვთისმეტყველების ცალკე მოძღვრება, ის პირველად მეხუთე საუკუნეში განსაზღვრა და წარმოგვიდგინა ნეტარმა ავგუსტინემ, ჰიპოს ეპისკოპოსმა ჩრდილოეთ აფრიკაში.

ნეტარმა ავგუსტინემ თავისი მოძღვრება მწვალებელ პელაგიუსთან საკმაოდ მწვავე პოლემიკის კონტექსტში განავითარა. მას შემდეგ, რაც 410 წელს დასავლეთ გოთების ბელადმა ალარიკმა რომი ააოხრა, პელაგიუსმა ეს ქალაქი დატოვა და თავის ზოგიერთ მიმდევართან ერთად აფრიკაში დასახლდა. აქ მისი ქადაგება ჰიპოს ეპისკოპოსის ინტენსიური დაკვირვებისა და გამოძიების ქვეშ მოექცა. პელაგიუსი ღვთისმეტყველი კი არ იყო, არამედ მოხეტიალე ასკეტი მქადაგებელი და მორალისტი, ვისი უმთავრესი მიზანიც თანამედროვე ქრისტიანების რწმენისადმი გულგრილი დამოკიდებულების გამოსწორება იყო. მისთვის საუბედუროდ, მან ნება დართო ადგილობრივ იურისტს, ცელესტიუსს, რომელსაც სამღვდელო ხელდასხმის მიღება სურდა, გამხდარიყო მისი მოწაფე და შეხედულებების განმარტებელი. პელაგიანელების თვალსაზრისით, მწვავე ზნეობრივი დეგრადაციის მიზეზი იყო არა მხოლოდ ინდივიდუალური ზნეობრივი პასუხისმგებლობის უარყოფა ადამის ცოდვის შედეგების შესახებ სწავლებაში, არამედ იმაშიც, რომ ეკლესიაში სამღვდელოება ელიტარულ ჯგუფს წარმოადგენდა, რამაც, მათი აზრით, გამოიწვია ერისკაცების მიერ საკუთარი ზნეობრივი პასუხისმგებლობის უარყოფა და ქრისტიანული ცხოვრების ძალიან დაბალი სტანდარტების მიღება. პელაგიუსის პალესტინაში წასვლიდან გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ, ცელესტიუსმა და მისმა მიმდევრებმა თავიანთი მასწავლებლის შეხედულებების გავრცელება და განვითარება დაიწყეს. ამ პროცესში მათ კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენეს ჩვილების ნათლობა, განკაცების ძალა, ქრისტეს გამომხსნელი სიკვდილი ჯვარზე და უარყვეს ადამის ცოდვის მემკვიდრეობითობა. ისინი ასწავლიდნენ, რომ ადამიანი სცოდავს მხოლოდ ადამის მიბაძვით და არა თავისი ბუნების ენდემური, შთამომავლობით მიღებული დაზიანებით. მიუხედავად ცოდვისა და სიკვდილის არსებობისა, ადამიანის ბუნება მაინც რჩება ისეთი, როგორიც ის თავდაპირველად შეიქმნა, უმანკო და წმინდა, როგორიც პირველშობილი ადამი იყო. აქედან გამომდინარე, მათი აზრით, ავადმყოფობა და სიკვდილი პირველქმნილი ცოდვის შედეგები კი არ არის, არამედ ადამიანის ბუნებისათვის მისი შექმნიდანვეა დამახასიათებელი.

ნეტარმა ავგუსტინემ ძალიან მართებულად აღნიშნა, თუ რაოდენ საშიში იყო ამგვარი მსჯელობა მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველებისათვის. უარყოფა ადამისაგან მემკვიდრეობით მიღებული პირველქმნილი ცოდვის, რომელიც ადამიანის როგორც სულიერ, ასევე ფიზიკურ სფეროს მოიცავს და მის ბუნებაში გენეტიკური მემკვიდრეობის ძალით არსებობს, შედეგად მოიტანს არა მხოლოდ ღმერთისაგან დამოუკიდებლად ადამიანის ფიზიკური და სულიერი შესაძლებლობის გადაჭარბებულად შეფასებას, არამედ შეიძლება კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენოს ქრისტეს მიერ ჩვენი გამოხსნის მთელი საღმრთო განგებულება ისეთი არსებითი ქრისტიანული დოგმატების უგულებელყოფით, როგორებიცაა განკაცება და გამოხსნა.

პელაგიანური პოლემიკა ძირითადად დასავლური, უფრო კონკრეტულად კი ჩრდილო აფრიკული პოლემიკა იყო, რომელშიც მხოლოდ შემთხვევით ჩაერთნენ პალესტინა და აღმოსავლეთი. პელაგიუსის სიკვდილიდან რამდენიმე წლის შემდეგ, მას შემდეგ, რაც მისი სწავლება 416 წლის კართაგენისა და 418 წლის აფრიკის ადგილობრივმა საეკლესიო კრებებმა დაგმეს, ამ საღვთისმეტყველო პოლემიკამ ძლიერად იმოქმედა ცოდვის, მადლისა და თავისუფალი ნების შესახებ სწავლების ჩამოყალიბებაზე. დროთა განმავლობაში ამ პრობლემურ საკითხებთან დაკავშირებით გაჩაღებულ საღვთისმეტყველო დებატებში, ნეტარი ავგუსტინესა და ნეტარი იერონიმეს გარდა, პირდაპირ თუ ირიბად ჩაებნენ ასევე ნეტარი ავგუსტინეს მოწაფეები ცეზარ არლელი და პროსპერ აქვიტანელი, ასევე იოანე კასიანე, ვინსენტ ლერინელი, გენადი მარსელელი, Fფაუსტუს რიზელი და არნობი უმცროსი, ასევე გვიანი ხანის ,,ავგუსტიანელები” და სქოლასტიკოსები და დროთა განმავლობაში კი პროტესტანტი რეფორმისტებიც.

ტექნიკური თვალსაზრისით თუ ვიმსჯელებთ, აღმოსავლელი მამები და მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველები არ იყენებენ ლათინურ ტერმინს, რომელიც ნეტარმა ავგუსტინემ შემოიტანა თავის ნაშრომში ,,De Peccato originali,” და მის მაგივრად პირველქმნილი ცოდვა თარგმნეს ორი ურთიერთდაკავშირებული ტერმინის საშუალებით, როგორც ბერძნულად, ასევე რუსულად, სახელდობრ, (progoniki amartia (pervorodnyi grekh rusulad) da propatorikon amartia (praroditelskii grekh) რომლის შესაბამისი თარგმანია ,,მემკვიდრეობითი ცოდვა.“ ეს ტერმინები საშუალებას გვაძლევს უფრო კარგად გავერკვეთ ამ ლათინური ტერმინის მრავალფეროვან შინაარსში.

აღმოსავლეთში, პირველქმნილი ცოდვა მამა მიქაელ პომაზანსკის განსაზღვრების თანახმად ნიშნავს: ,,ადამის ცოდვას, რომელიც მის შთამომავლებს გადაეცემათ და სიმძიმედ აწვებათ.” ან როგორც იოანე კარმირისი წერს, პირველქმნილი ცოდვა ,,ცოდვაავადმყოფობა”, ადამიანური ბუნების ცოდვილი მდგომარეობაა, რომელიც ადამიანს საღმრთო მადლს განაშორებს, სიკვდილს, საღმრთო სიცოცხლისაგან განშორებას უქვემდებარებს და პირველქმნილი ცოდვის შედეგებსა და ნაყოფებთან ერთად ბუნებრივი მემკვიდრეობის გზით გადაეცემა პირველი ადამიანის ყველა შთამომავალს.” მართლაც, კარმირისი შეგვახსენებს: ,,ამის გამო დააწესა პირველი საუკუნეების ეკლესიამ ჩვილების ნათლობა, კონკრეტულად კი იმის გამო, რომ ჩვილებს მოსცილდეთ წინაპრების ცოდვის ლაქა, თუმცა მათ ,,საკუთარი ცოდვის” არავითარი დანაშაული არა აქვთ.”

დასავლეთში პირველქმნილი ცოდვის ცნება მჭიდროდ არის დაკავშირებული და ხშირად არეულიც კი ,,პირველქმნილი დანაშაულის” დასავლურ გაგებასთან. არასწორი შედეგები, რაც ამ დასავლურ საღვთისმეტყველო გაურკვევლობას მოაქვს, თრგუნავს და აბუნდოვანებს ადამიანში ღმრთაებრივ პოტენციალს. პირველქმნილი ცოდვის შესახებ სწავლების განმარტებისას სწორედ დანაშაულისა და სასჯელის, ზოგადად ადამიანური ბუნებისა და პირველქმნილი ცოდვის თაობიდან თაობაზე გადაცემის სპეციფიკური სახის შესახებ ვარაუდებშია ისტორიული და საღვთისმეტყველო განსხვავებები. ამ ვარაუდებთან დაკავშირებით არსებობს ორი განსხვავებული, შეიძლება ითქვას, დაპირისპირებული მიმდინარეობა.

მაგალითად, წმ. ათანასე სინელი წერს: ,,უნდა გამოვიკვლიოთ, თუ როგორ გადმოგვცა ჩვენმა პირველშობილმა მამამ თავისი შეცოდება. მას უთხრეს ,,მიწა ხარ და მიწად მიიქეც” და მისი უხრწნელება ხრწნილებით შეიცვალა, ის სიკვდილს დაექვემდებარა. რადგან ადამი შვილების მამა მხოლოდ ცოდვით დაცემის შემდეგ გახდა, მისი ხრწნილება მემკვიდრეობით გადმოგვეცა. ღმერთის მიერ მიცემული მცნებისადმი ადამის დაუმორჩილებლობის გამო კი არ ვისჯებით, არამედ როდესაც ის მოკვდავი გახდა, ცოდვა შევიდა მის თესლში. მოკვდავებას მისგან ვიღებთ. . . ადამის შეცოდებისათვის საყოველთაო სასჯელი ხრწნილება და სიკვდილია” (Questions and Answers on Various Chapters, 143). წმ. კიპრიანე კართაგენელის აზრითაც, იცავს რა აზრს ჩვილების ნათლობის საჭიროების შესახებ, რადგან ,,არავინ არის განყენებული ნათლობისა და მადლისაგან, ...(ამიტომ) ჩვილებსაც არ უნდა აეკრძალოთ ეს, ისინი ახალშობილები არიან, არაფერი შეუცოდავთ და მოკვდავობა მხოლოდ მემკვიდრეობით გადაეცემათ” (Letter to Fidus, LVIII,2). მეორე მხრივ, ნეტარი ავგუსტინე მათზე, რომლებსაც მისი აზრით, ღმერთმა წინასწარ განუსაზღვრა მარადიული სიკვდილი, წერს, რომ ,,ისინი ისჯებიან არა საკუთარი ნებით ჩადენილი ცოდვების გამო, არამედ პირველქმნილი ცოდვის გამო, ჩვილების შემთხვევაშიც კი, რომელთაც საკუთარი ცოდვა არ მიუმატებიათ პირველქმნილი ცოდვისათვის” (On the Soul and its Origin, IV, 16).

პირველქმნილი ცოდვის ზედმეტად ზუსტად განსაზღვრის დასავლურმა მცდელობებმა შედეგად მოიტანა გაზვიადებები და გადამეტებები მის განსაზღვრებაშიც და მასზე რეაგირებაშიც. რადგან ნეტარი ავგუსტინე და მისი მოწაფეების არგუმენტები პელაგიანური პოლემიკის კონტექსტით შემოიფარგლებოდა, ისინი მიდრეკილები იყვნენ ადამიანური ბუნების ცოდვილობისა და მანკიერების გაზვიადებისაკენ და მათი სწავლება განსაკუთრებულად უსვამს ხაზს ცოდვით დაცემის შედეგების ,,დამსჯელობით ასპექტს”, რასაც თავის მხრივ თავისუფალი ნების შესახებ საკითხის გაზვიადებისა და გადამეტებისაკენ მივყავართ. საკმაოდ საინტერესოა, რომ პირველქმნილი ცოდვის საკითხის დასავლური ინტერპრეტაციის ორივე უკიდურესი ტენდენციის საფუძველი ნეტარი ავგუსტინეს ნაწერებშია: პირველი, რომ ადამიანი სიკვდილს ექვემდებარება, რადგან დამნაშავეა ადამის ცოდვის გამო, და მეორე, ადამიანის ბუნება ისეთი დაზიანებულია, რომ აღარა აქვს თავისუფალი ნების გამოყენების უნარი, როდესაც ცხოვნებისათვის იღწვის (მოძღვრება წინასწარგანსაზღვრულობის შესახებ).

ისტორიულად, ეს ორი უკიდურესი დასავლური ტენდეცია კათოლიკური და პროტესტანტული მიმართულებით განვითარდა. კათოლიკური სწავლებით, როგორც ეს ავგუსტინიანელმა სქოლასტიკოსებმა განსაზღვრეს, პირველქმნილი ცოდვა ადამიანისადმი მიმართული ღმერთის რისხვაა, რადგან ის დამნაშავეა სულიერი პრინციპის ხორციელისადმი დაქვემდებარებაში. ეეს ღმერთის შეურაცხყოფაა და შედეგად მოსდევს ,,ზებუნებრივი” მადლის დაკარგვა და გამოსყიდვის, ანუ ,,სატისფაქციის” საჭიროება სისხლის დაღვრით, შუა საუკუნეების ფეოდალი რაინდების კოდექსის მსგავსად. ეეს შეხედულება უარყოფს ადამიანის მხრიდან თავისუფალი ნებით გაკეთებული არჩევანის ძალას საკუთარი ცხოვნების მისაღწევად და ჩრდილავს ფაქტს, რომ პირველქმნილი ცოდვა შეიცავს არა მხოლოდ ხორციელ, არამედ სულიერი სახის ცოდვებსაც.

კათოლიკური განმარტების საპასუხოდ პროტესტანტულმა რეფორმაციამაც წარმოშვა ამ საკითხის შესახებ ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო შეხედულება. ერთი მხრივ, ის ავითარებს ნეტარი ავგუსტინეს სწავლებას წინასწარგანსაზღვრულობის შესახებ, გულისხმობს რა, რომ ადამიანის ბუნება საფუძველშივე სრულიად დაზიანებული და დამახინჯებული იყო (ამ თვალსაზრისით კალვინი უფრო სასტიკია, ლუთერი კი ნაკლებად). მეორე მხრივ კი, ზოგიერთი თანამედროვე პროტესტანტული დენომინაცია სრულიად უარყოფს მემკვიდრეობით მიღებული პირველქმნილი ცოდვის არსებობას, რაც, შეიძლება ითქვას, რომ პელაგიანიზმში დაბრუნებაა.

ამ შეხედულების საპირისპიროდ, რომელიც დასავლურ ქრისტიანულ ტრადიციაში ფართოდაა გავრცელებული, მართლმადიდებელი საეკლესიო მამები და ღვთისმეტყველები უფრო ფრთხილობენ და არ ცდილობენ დააზუსტონ ყველა დეტალი ადამის ცოდვის კონკრეტული ბუნების შესახებ. იმის ნაცვლად, რომ აქცენტი გააკეთონ პირველქმნილი ცოდვის მრავალ შესაძლო მეორეხარისხოვან და ხორციელ ასპექტებზე, მართლმადიდებლები მის განხილვას უპირველესად სულიერი თვალსაზრისით ამჯობინებენ და მიიჩნევენ, რომ მისი ფესვები სულიერ სიამაყესა და დაუმორჩილებლობაშია. ,,პირველქმნილი ცოდვა,” წერს კარმირისი, ,,იყო ჩვენი პირველი მშობლების თავისუფალი ნებით შეცოდება, გამომდინარე მათი ეგოიზმისა და სიამაყისაგან. ამგვარად, სატანის შურის გამო, რომელიც ადამისა და ევას წინააღმდეგ იყო მიმართული, ,,შემოხდა ცოდვა და მცნების დარღვევა,” და ჩვენმა პირველმა მშობლებმა ღმერთის მცნება დაარღვიეს, აღძრული იყვნენ რა ღმერთთან გატოლების სურვილით, ან როგორც წმ. იოანე ოქროპირი წერს, ,,მოლოდინით, რომ გახდებოდნენ ღმერთი”; ადამიანს სურდა ღმერთისაგან დამოუკიდებელი გამხდარიყო, იპოვნიდა რა ცოდვის მეშვეობით ღმრთაებრივ ცოდნას, ნეტარებასა და სრულყოფილებას.”

ასეთივე აზრს გვაწვდის მამა მიქაელ პომაზანსკიც: ,,ხილის ჭამა ზნეობრივი გადახრის მხოლოდ დასაწყისი, პირველი ბიძგი იყო, მაგრამ ისეთი მომწამვლელი და დამანგრეველი, რომ უკვე შეუძლებელი იყო პირველყოფილ სიწმინდესა და სიმართლესთან დაბრუნება; პირიქით, გამოვლინდა მიდრეკილება, რომ სულ უფრო მეტად დაშორებოდნენ ღმერთს. ნეტარი ავგუსტინე წერს: ,,ეს იყო სიამაყე, რადგან ადამიანმა მოისურვა დამორჩილებოდა უფრო მეტად საკუთარ ძალაუფლებას, ვიდრე ღმერთისას; დაცინვა ყოველივე იმისა, რაც წმინდაა, რადგან მან არ იწამა ღმერთის; მკვლელობა, რადგან საკუთარი თავი სიკვდილს დაუქვემდებარა; სულიერი მრუშობა, რადგან ადამიანის სულის უბიწოება გველის ჩაგონებით შეიბილწა; პარვა, რადგან იხმიეს აკრძალული ხის ნაყოფი და მომხვეჭელობა, რადგან მოინდომა იმაზე მეტი, ვიდრე მისი მოთხოვნილების დაკმაყოფილებისათვის იყო საჭირო.” ამგვარად, მცნების დარღვევით ,,ცოდვის კანონი” (monos tis amartias) დაუყოვნებლივ შევიდა ადამიანში, გამსჭვალა ადამიანის ბუნება და სწრაფად დაიწყო მასში ფესვის გადგმა და განვითარება... ცოდვითი მიდრეკილებები გაბატონდა ადამიანში და ის ცოდვის მსახური გახდა (რომ. 6:7)... ცოდვასთან ერთად სიკვდილი შეიჭრა კაცობრიობის მოდგმაში. ადამიანი უკვდავი სულით იყო შექმნილი და შეეძლო სხეულითაც უკვდავი დარჩენილიყო, ღმერთს რომ არ დაშორებოდა.... ადამიანის სხეული, როგორც ნეტარი ავგუსტინე წერს, არ ფლობს ,,სიკვდილის შეუძლებლობას,” მაგრამ ფლობს ,,შესაძლებლობას, რომ არ მოკვდეს,” რაც მას ახლა დაკარგული აქვს.” მემკვიდრეობით ადამის პიროვნული ცოდვის დანაშაული კი არ მიგვიღია, არამედ რადგან მისი ცოდვა ისეთი ბუნებისაა, რომ საზოგადოდ დამახასიათებელია ადამიანთა მოდგმისათვის და მთელი კაცობრივი მოდგმა განუყოფელ ონტოლოგიურ ერთობაშია, მასში ვმონაწილეობთ იმიტომ, რომ კაცობრივი მოდგმის ნაწილი ვართ.

,,ბუნებრივი მემკვიდრეობის საშუალებით პირველქმნილ ცოდვაში მონაწილეობა ადამიანური ბუნების ერთობისა და ყველა ადამიანის ,,ერთარსებრივობის” (homooisiotitos) თვალსაზრისით უნდა გავიგოთ. ბუნებით ურთიერთდაკავშირებულნი ერთ მისტიკურ მთლიანობას შეადგენენ. რამდენადაც ადამიანური ბუნება მართლაც უნიკალური და უცვლელია, პირველი ადამიანიდან, მისგან წარმოშობილ მთელ კაცობრიობის მოდგმაზე ცოდვის გადაცემა შეგვიძლია შემდეგნაირად ავხსნათ: ,,როგორც ხის ფესვიდან წამოსული ავადმყოფობა მის დანარჩენ ნაწილზეც გადადის, ასევე ადამიც ფესვი იყო, რომელიც ხრწნილებას დაექვემდებარა'' (წმ. კირილე ალექსანდრიელი).

დაცემული ადამიანური ბუნების შესახებ მართლმადიდებლური თვალსაზრისი შესამჩნევად ზომიერი და გაწონასწორებულია და არ იხრება არც პელაგიანური თვალსაზრისის უსაფუძვლო ოპტიმიზმისაკენ, რომლისთვისაც ადამიანის ბუნება კვლავ თავდაპირველ შეურყვნელ უმანკოებასა და სიკეთეს ინარჩუნებს და არც წინასწარგანსაზღვრულობის შესახებ მოძღვრებაში არსებული უსაფუძვლო პესიმიზმისაკენ, რომლისთვისაც ადამიანური ბუნება უიმედოდ დაზიანებული და დამახინჯებულია. ,,ადამიანი გაუაზრებლად, წინასწარი განზრახვის გარეშე დაეცა; ის მოატყუეს და აცდუნეს,” წერს XIX საუკუნის რუსი ეპისკოპოსი და ასკეტი, წმ. ეგნატე ბრიანჩანინოვი. ,,ამის გამო იყო, რომ მისი ბუნებითი სიკეთე კი არ მოისპო, არამედ შეერია დაცემული ანგელოზების ბოროტებას. მაგრამ ბოროტებასთან შერეული და მისით მოშხამული ბუნებითი სიკეთე, უსარგებლო და შეუსაბამო გახდა და აღარ იყო ღირსი ღმერთისა, ვინც სრულყოფილი და უწმინდესი სიკეთეა. ადამიანი უმეტესწილად ბოროტებას სჩადის, თუმცა ფიქრობს, რომ სიკეთეს აკეთებს და ვერ ხედავს სიკეთის ნიღაბაფარებულ ბოროტებას, რადგან გონება და ცნობიერება დაბნელებული აქვს.”

პირველქმნილი ცოდვის შესახებ მართლმადიდებლური შეხედულება ღრმად არის დაკავშირებული თეოზისის, განღმრთობის იდეასთან, რომელიც თითქმის სრულიად დაიკარგა დასავლურ გაგებაში. პომაზანსკი წერს, რომ თუმცა ცოდვით დაცემის გამო ადამიანში ფიზიკური, გონებრივი და ემოციური სფეროები დაზიანდა, მისთვის ყველაზე დიდი დანაკარგი სამოთხის ნეტარებისა და მარადიული ცხოვრების დაკარგვა იყო.

თეოზისი, ანუ როგორც წმ. სერაფიმ საროველი განსაზღვრავს მას, ,,სულიწმინდის მადლის მოხვეჭა,” შესაძლებლობაცაა და რეალობაც, მიზანიცაა და ნიჭიც, პირველქმნილი ცოდვის ლაქის წარხოცვაცაა და ხელახალი მოპოვება იმისა, რაც მის გამო დავკარგეთ. ის ქრისტიანული ცხოვრების ერთადერთი მთავარი მიზანია. მიუხედავად მოკვდავობისა, რომლითაც კაცობრივი მოდგმა შეიმოსა სამოთხეში ადამის დაცემის გამო, ქრისტიანები ცხოვრობენ იმედით, რომ კვლავ ,,ამაღლდებიან თავიანთი პირვანდელი მშვენიერებისაკენ” მეორე ადამის ტანჯვის, სიკვდილისა და მესამე დღეს აღდგომის გამომხსნელი ძალით. დავდივართ რა იმედსა და სასოწარკვეთილებას შორის, ვინანიებთ ცოდვებს და ვცხოვრობთ ქრისტიანული ბრძოლით, მოველით წმ. პავლე მოციქულის დაპირების შესრულებას ისე, რომ პირველ ადამთან ერთად შევძლოთ ვიმღეროთ გამარჯვების სიმღერა: ,,ხოლო რაჟამს განხრწნადმან ამან შეიმოსოს უხრწნელებაი და მოკუდავმან ამან შეიმოსოს უკუდავებაი, მაშინ აღესრულოს სიტყუაი იგი წერილისაი: დაინთქა სიკუდილი ძლევითა. სადა არს სიკუდილო საწერტელი შენი? სადა არს, ჯოჯოხეთო ძლევაი შენი?” (1 კორ. 15:5455).

ჟურნალიდან ,,Alive in Christ”, Volume XII, №1, Spring, 1996

,,მოყვასი” ალავერდის ეპარქიის ყოველთვიური გამოცემა. №7 აპრილი 2003

მოამზადა ნანა ბაღათურიამ

ზეთის კურთხევა, როგორც კურნების საიდუმლოება

ზეთის კურთხევის საიდუმლოება სულისა და ხორცის საკურნებლად და ცოდვების მისატევებლად სრულდება. ეის ეფუძნება იაკობ მოციქულის ეპისტოლეში ადგილს, სადაც მოციქული წერს: ,,უძლურ თუ ვინმე არს თქვენ შორის, მოუწოდონ ხუცესთა ეკლესიისათა და ილოცონ მას ზედა, და სხცონ მას ზეთი სახელითა უფლისაითა. და ლოცვამან სარწმუნოებისამან აცხოვნოს სნეული იგი და აღადგინოს იგი უფალმან. დაღაცათუ ცოდვაი რაიმე ექმნეს, მოვეეტეოს მას.” (იაკ. 5, 1415).

საიდუმლოების შესასრულებლად საჭიროა შვიდი მღვდელი, იკითხება შვიდი საკითხავი სახარებიდან და სამოციქულოდან, შვიდი ლოცვა და მორწმუნეებს შვიდჯერ ეცხებათ ნაკურთხი ზეთი. შვიდი სანთელი, რომელიც სიმბოლოა სულიწმინდის შვიდი ნიჭისა, ინთება ჭურჭლის ირგვლივ, რომელშიც ღვინო და ზეთი ასხია. ზეთი, ღმერთის განმკურნებელი მადლის ხილული ნიშანი და მისი მოწყალების სიმბოლოა; ღვინო განასახიერებს სისხლს, რომელიც ქრისტემ ჩვენს გამოსახსნელად ჯვარცმისას დაღვარა, ხოლო ხორბალი კი, სიმბოლოა ახალი ცხოვრებისა აღდგომაში.

მსახურების დასაწყისში იკითხება შესავალი ლოცვები და ფსალმუნები (142-ე და 50-ე), რომლებშიც ღმერთის წინაშე საკუთარ ცოდვილობას ვაღიარებთ და შევთხოვთ, რომ დაბადოს ჩვენში ,,გული წმიდა და სული წრფელი განგვიახლოს”. შემდგომ ლოცვებსა და საგალობლებში შევთხოვთ ღმერთს, რათა გამოგვიჩინოს თავისი მოწყალება და განწმინდოს ჩვენი სულები, განდევნოს ჩვენგან ბოროტი ძალები, მიანიჭოს ცხონება მათ, ვინც სნეულია და იტანჯება და ჩვენ კი მოგვანიჭოს კურნება სულთა და ხორცთა ჩვენთა. შემდეგ ვთხოვთ განაახლოს ჩვენი ცხოვრება, რათა შევძლოთ მარადის ვაკურთხებდეთ, ვმადლობდეთ და ვადიდებდეთ მას.

მსახურების დროს ვევედრებით ღვთისმშობელსა და წმინდანებს, განსაკუთრებით მათ, რომლებიც სნეულებს კურნავდნენ, რათა შუამდგომელნი იყვნენ ღმერთის წინაშე ჩვენი სულების ხსნისათვის. ვევედრებით წმინდა დიდმოწამე დიმიტრი თესალონიკელს, ვისი ძვლებიც დღესაც მირონმდინარეა და ვინც ცნობილია მთელს ქრისტიანულ სამყაროში, როგორც სნეულთა მკურნალი. ასევე ვევედრებით წმინდა პანტელეიმონს, მკურნალსა და მოწამეს, რომელმაც იესო ქრისტეს სახელით ბევრი სასწაულებრივი კურნება აღასრულა. ასევე - უვერცხლო მკურნალებს - კოზმასა და დამიანეს, სასწაულთმოქმედებს, რომლებიც არ იღებდნენ სასყიდელს მათ მიერ აღსრულებული კურნებებისათვის.

მსახურების დასასრულს მღვდელი ჯვრის სახით სცხებს ზეთს მორწმუნეებს სიტყვებით ,,საკურნებლად სულისა და ხორცისა”.

კურნება რომ სამოციქულო ეკლესიის მისიის ნაწილია, ეს დასტურდება სახარებაში, რომელიც წარმოგვიდგენს ქრისტეს მსახურებას, როგორც განხორციელებას წინასწარმეტყველებისა: ,,ბრმანი აღიხილვენ, მკელობელნი ვლენან, კეთროვანნი განწმდებიან და ყრუთა ესმის და მკვდარნი აღდგებიან და გლახაკთა ეხარების” (მათე 11,5 ესაია 53. 5, 6). ამ ნიშნების შესრულებით იესო ქადაგებს სასუფევლის მოახლოებას, გვიხატავს თუ როგორია სასუფეველი და ფაქტობრივად სათავეს უდებს მას. ამ კურნებების მიზანია, რომ ადამიანმა შეიცნოს ღმერთის მყოფობა, სასუფევლის მოახლოება. იესო ავალებს თავის მოწაფეებს, წავიდნენ და გააკეთონ იგივე; განკურნონ და იქადაგონ ცათა სასუფეველი.

აქედან ჩანს, რომ კურნება მთელი ეკლესიის, მთელი სხეულის პასუხისმგებლობაა, ზრუნვა საკუთარ სნეულ წევრებზე, როგორც პავლე მოციქული წერს: ,,და თუ ევნებიან რაი ერთსა ასოსა, მის თანა ელმინ ყოველთა ასოთა” (I კორ. 12.26). იაკობ მოციქულის ეპისტოლეში ნახსენები ,,უხუცესები” არიან სწორედ წინამძღოლები, ქრისტიანების ევქარისტული გაერთიანების სამრევლოს წარმომადგენლები. ამით მოციქული ხაზს უსვამს მთელი ეკლესიის მრევლის როლს, რომელიც მოწოდებულია გაერთიანდეს თავისი ავადმყოფი წევრების ირგვლივ, რათა ილოცოს მათთვის და სცხოს ზეთი.

ზეთის ცხების, კურნების საიდუმლოების ეს საზოგადო ხასიათი სწორედ იმაში გამოიხატება, რომ მის შესასრულებლად წარმოდგენილი უნდა იყოს მღვდლების სიმრავლე. მაგალითად, VIII საუკუნის ერთი დოკუმენტის მიხედვით, ამ წესს სამი მღვდელი აღასრულებდა; ხოლო XI საუკუნის ხელნაწერის მიხედვით, მღვდლების რიცხვი უკვე შვიდია (სისრულის გამომსახველი რიცხვი). საინტერესოა, რომ ამ ხელნაწერში აღწერილი ზეთისცხება გრძელდებოდა შვიდი თანმიმდევრული დღის განმავლობაში და სრულდებოდა ზიარების საიდუმლოსთან კავშირში.

სინას მთის XII საუკუნის დოკუმენტის მიხედვით, ეს მსახურება სრულდებოდა ასევე შვიდი დღის განმავლობაში და თითოეული მღვდელი ლიტურგიას რიგრიგობით სხვადასხვა ეკლესიაში აღასრულებდა. შემდეგ ზეთის კურთხევისათვის ყველა ერთ ეკლესიაში იკრიბებოდა, სადაც ხდებოდა ზეთის კურთხევა, იკითხებოდა ლოცვები და ყოველივე ამის შემდეგ კვლავ აღესრულებოდა ლიტურგია, სადაც თანამსახურებდა შვიდივე მღვდელი. ამ დროს ტაძრის შუაგულში ავადმყოფები იწვნენ, რომლებთანაც მღვდლები სათითაოდ მიდიოდნენ, ხელში იჭერდნენ ავადმყოფის თავს, ამბობდნენ საგანგებო ლოცვას და ზეთს სცხებდნენ. საინტერესოა, რომ წირვის დასრულების შემდეგ ავადმყოფებს ლოცვითა და გალობით მიაცილებდნენ სახლში, სადაც მღვდელი სცხებდა ზეთს ავადმყოფის საწოლს, კარებს და მთელ სახლს.

ჩვენს დღევანდელობაში არსებული ზეთის კურთხევის წესი ამ გაფართოებული მსახურების მხოლოდ შემოკლებული ფორმაა. XIII საუკუნიდან ეს მსახურება აღარ აღესრულება ევქარისტულ კონტექსტში და მთელი წესი ერთ დღეში სრულდება.

ზემოთქმულიდან ჩანს, რომ აღნიშნული წესი საზოგადო, საკრებულო ხასიათს ატარებს - თავისი ავადმყოფი წევრების გარშემო ეკლესიის მთელი მრევლი იკრიბება. განკურნების ამ მსახურებაში ყველაა ჩართული. რადგან ერთი ადამიანის ავადმყოფობა, ზუსტად ისე, როგორც ეკლესიის ერთი წევრის ცოდვა, გავლენას ახდენს მთელს საკრებულოზე. ამით აიხსნება ისიც, თუ რატომ არის, რომ, როგორც ადრეულ ტექსტებშია მითითებული, ყველას, ვინც ესწრება მსახურებას, ასევე უნდა ეცხოს ზეთი. მსახურებას უნდა ესწრებოდეს მრევლის რაც შეიძლება მეტი წევრი, რითაც გამოიხატება ეკლესიის სისავსე და ზრუნვა ავადმყოფზე.

როდესაც ქრისტიანი ცოდავს, ის თავის თავს საეკლესიო ცხოვრებისაგან მოიკვეთს. ეეკლესიას აქვს სინანულისა და აღსარების საიდუმლოება მცოდველთა შემოსარიგებლად. ზეთისკურთხევის საიდუმლოებაში მონაწილეობის მისაღებადაც მორწმუნეს მოეთხოვება აღსარება, სინანული. იმის გამო, რომ ეს საიდუმლოება მჭიდროდ არის დაკავშირებული სინანულის საიდუმლოსთან, შემთხვევითი არ არის, რომ ჩვენს დღევანდელობაში ზეთის კურთხევა დიდ მარხვაში, აღდგომის დღესასწაულის დადგომამდე სრულდება, რადგან დღესასწაულში ვერ შევალთ მარხვის გარეშე. მარხვა კი სწორედ სინანული და ეკლესიის წიაღში დაბრუნებაა. ჩვენ, ვინც საკუთარი ცოდვების გამო მუდმივად ვტოვებთ ქრისტეს და განვაყენებთ თავს მისგან, გვჭირდება მასთან დაბრუნება, ,,ცხოვრების განახლება”, მუდმივად გვჭირდება განახლება იმ ნიჭისა, რაც ნათლობის დროს მისგან ერთხელ და სამუდამოდ მოგვეცა. ისევე, როგორც ნათლობის შემდეგ მირონცხებისას, აქაც მღვდელი ზეთს სცხებს ადამიანს შუბლზე, თვალებზე, ნესტოებზე, ყურებზე, მკერდზე, ხელებსა და ფეხებზე. ადამიანის მთელს სხეულს ეცხება ზეთი, განიწმინდება, შედის ახალ ცხოვრებაში. მთელი ადამიანი ხდება ღმერთის ტაძარი და ახლა უკვე ქრისტე მოქმედებს მასში.

როდესაც ქრისტიანები ავად ხდებიან, მაშინაც შეიძლება დასცილდნენ საეკლესიო ცხოვრებას - მხოლოდ ერთი მიზეზის გამო, რომ მათ აღარ შესწევთ უნარი სრული მონაწილეობა მიიღონ მის ცხოვრებაში. კურნების საიდუმლოებაში მონაწილეობისას კი ხელახლა უერთდებიან საეკლესიო კრებულს: ეკლესია იკრიბება მათ გარშემო, ზრუნავს, ლოცულობს მათზე, ეხმარება მათ მარადიული ცხოვრებისაკენ მიმავალ გზაზე, რაც ყველა ქრისტიანის მიზანია. ამ მხრივ ავადმყოფის ზეთისცხება მჭიდროდ არის დაკავშირებული სინანულთან და აღსარებასთან. ამის გამო მართლმადიდებელი ეკლესია მოითხოვს, რომ ავადმყოფმა ზეთისცხებამდე აღსარება თქვას. არც ის არის შემთხვევითი, რომ თავდაპირველად ეს საიდუმლო ევქარისტიულ მსახურებასთან ერთად აღესრულებოდა, რაც ეკლესიის, როგორც სხეულის, სრულყოფილი გამოხატულებაა.

ავადმყოფობა ადამიანს საკუთარი თავისგანაც კი განაშორებს, რაც მომდინარეობს მისი ფიზიკური და ემოციური მთლიანობის რღვევიდან. იგი სხვებზე ხდება დამოკიდებული, რაც ხშირად მასში არასრულფასოვნების გრძნობას აღძრავს. ყველაფერი ეს კი მასში სულიერი ძალების დასუსტებას იწვევს. ავადმყოფის ზეთისცხების მიზანი სწორედ მისი ხელახალი გაერთიანებაა ადამიანებსა და ქრისტესთან. ეს წესი არღვევს განცალკევებას, რადგან ქრისტე და ეკლესია არიან ავადმყოფთან მისთვის ასე კრიტიკულ მომენტში. ,,კურნება საიდუმლოა, რადგან მისი მიზანი არის არა ჯანმრთელობა, როგორც ასეთი, არამედ ადამიანის სასუფეველთან ზიარება . . . ქრისტეში, ყველაფერი ამ სამყაროში: ჯანმრთელობაცა და ავადმყოფობაც, სიხარულიცა და ტანჯვაც, ამაღლება და შესვლაა მის მიერ განახლებულ ცხოვრებაში” (პროტოპრესვიტერი ალექსანდრე შმემანი).

ზეთისცხება ავადმყოფს ცხოვრებისეულ დანიშნულებას უბრუნებს. მისი ტანჯვა ჯვართანაა შეერთებული, რაც ტანჯვას მოწამეობად აქცევს. ამის გამო მას მთელი საეკლესიო კრებულისათვის მოაქვს სარგებლობა. ის, თუ როგორ ვიტანჯებით და ვკვდებით, განსაკუთრებით მეტყველებს ჩვენს სარწმუნოებაზე.

ზეთისცხება კიდევ ერთხელ აიგივებს ტანჯულ ადამიანს ჯვარცმულ და აღდგომილ ქრისტესთან, როგორც მეფესთან, მღვდელსა და წინასწარმეტყველთან, ისევე როგორც მირონცხება, რომელიც ნათლობისას მივიღეთ. ეამ საიდუმლოთი ფიზიკური განკურნება გვეძლევა, და მართლაც ვლოცულობთ ამისათვის და ეს მადლობით უნდა მივიღოთ. თუმცა ეს არ არის კურნების უპირველესი მიზანი: ყველა განკურნებული საბოლოოდ მაინც გარდაიცვლება, ისევე როგორც ისინი, რომლებიც ქრისტემ განკურნა და მკვდრეთით აღადგინა, გარკვეული დროის შემდეგ გარდაიცვალნენ. განკურნების მიზანია აღადგინოს დაცემული, დაავადებული და მოკვდავი კაცობრიობისა ღმერთთან და ეკლესიასთან ერთობაში, რაც არის სწორედ სასუფეველი.

რასიზმის ახალი, ,,კულტურული” ფორმები მშვენივრად ეგუება ტრადიციულ, ,,ბიოლოგიურ” ფორმებს

ვიქტორ შნირელმანი
შორენა შამანასძის თარგმანი

თანამედროვე დისკურსში უკვე დამკვიდრდა ისეთი თემები, როგორებიცაა ,,ქსენოფობია”, ,,შოვინიზმი”, ,,ეთნოცენტრიზმი”, ,,ექსტრემიზმი”, ,,ტერორიზმი” მათ განხილვაში აქტიურად მონაწილეობენ როგორც სპეციალისტები, ასევე ფართო საზოგადოებრიობის წარმომადგენლები. ამ თემებისაგან განსხვავებით, რასიზმის პრობლემა აშკარად ვერ ხვდება საზოგადოებრივი ყურადღების ფოკუსში. 1990იან წლებში წარმოქმნილი უამრავი რადიკალური დაჯგუფებისა თუ მოძრაობის მიუხედავად, რომლებიც გამოდიოდნენ რასობრივი ლოზუნგებით (და ეს დააფიქსირა უამრავმა დამკვირვებელმა), რასიზმი კვლავინდებურადაა მოქცეული მეცნიერულ კვლევათა პერიფერიაში, მეცნიერები კი იშვიათად, თანაც ყოველგვარი ენთუზიაზმის გარეშე თუ ჩაებმებიან ამ საკითხთან დაკავშირებულ დისკუსიაში. ერთერთ იშვიათ გამონაკლისად შეიძლება ჩაითვალოს რუს ფიზიოანთროპოლოგთა ერთობლივი განცხადება, რომელიც მიმართულია რასობრივი შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ.

რატომ ხდება, რომ რასიზმის პრობლემა ვერ პოულობს სათანადო ასახვას რუსულ სამეცნიერო გამოკვლევებში? საქმე ისაა, რომ ოფიციალური საბჭოთა დოქტრინა ამტკიცებდა: საბჭოთა კავშირში არ არსებობს და არც შეიძლება არსებობდეს რასიზმი. რასიზმი ითვლებოდა ,,ბურჟუაზიულ იდეოლოგიად” და შეიძლება სადმე, მაგალითად, აშშში ან სამხრეთ აფრიკულ რესპუბლიკაში კი მოიძევებოდა, ოღონდ არა სსრკს ფარგლებში. გასაგებია, რომ ამგვარ ვითარებაში ზედმეტი იყო საუბარი ამ სფეროში სერიოზული მეცნიერული კვლევაძიების წარმოებაზე. ამ დროს კი დასავლეთში რეგულარულად ტარდებოდა რასიზმის ფართო კვლევა და გამოდიოდა ამ თემისადმი მიძღვნილი ათობით მეცნიერული გამოცემა. გასაკვირი არ არის, რომ რუსი მეცნიერები მზად არ აღმოჩნდნენ იმ რასიზმთან შესახვედრად, 1990-იან წლებში რომ გამოვიდა ღიად ასპარეზზე.

ამასობაში რასიზმი სულ უფრო და უფრო აშკარად იჩენს თავს ჩვენი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროში და იჭრება არა მარტო ყოველდღიურ წარმოდგენებში, არამედ მოიცავს პოლიტიკისა და მეცნიერების მრავალ ასპექტს. ტრადიციულად, რასიზმი არის ისეთი კონცეფცია, რომელიც ადამიანთა შორის არსებულ ყველანაირ განსხვავებას (იქნება ეს კულტურა, ქცევა თუ მსოფლმხედველობა) უკავშირებს გარკვეულ რასობრივ ნიშნებს, რომლებიც თითქოსდა გამოიხატებიან ისეთ ფიზიკურ მონაცემებში, როგორიცაა კანის ფერი, ცხვირის ფორმა, თვალის ჭრილი, თმის ფორმა, ფერი და სხვ. თანაც ამის საფუძველზე აცხადებს რასათა სამუდამო არათანაბარუფლებიანობას და მოითხოვს ამ ფაქტის სამართლებრივ გაფორმებას. ამგვარი რასიზმი იყო კოლონიალიზმის ეპოქის პირმშო და ეყრდნობოდა მაღალი და დაბალი რასების თეორიას, ამავე დროს არ ითვალისწინებდა იმჟამად არსებული მონაცემების აბსოლუტურ უმრავლესობას; ამასთანავე იგი ამტკიცებდა, რომ სწორედ რასობრივი განსხვავება წარმართავს ისტორიის სვლას.

ჯოზეფ ბორდსელის მიხედვით, კლასიკური რასიზმი ეყრდნობოდა შემდეგ რწმენას:

რომ რეალურად არსებობენ განსაკუთრებული რასები;

რომ რასები მკვეთრად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან თავიანთი გენეტიკური საფუძვლების მიხედვით;

რომ ზოგიერთი რასა უფრო აღმატებულია სხვებთან შედარებით;

რომ ინტელექტუალურ ტესტზე დამოწმებით ვითომდაც დასტურდება, რომ თეთრებს აქვთ უფრო მაღალი გონებრივი შესაძლებლობანი, ვიდრე შავებს;

რომ ზანგის ტვინი განუვითარებელია ანატომიურად;

რომ თეთრებს გამოარჩევს მაღალ ცივილიზაციათა შექმნის უნარი;

რომ აუცილებელია რასათშორისი ქორწინების აკრძალვა, რათა შენარჩუნდეს თეთრი რასის „სიწმინდე“.

ცვეტან ტოდოროვიც ზუსტად ასევე ხედავს რასისტულ დოქტრინას: 1) რასათა ანუ იმ ჯგუფთა რეალური არსებობის აღიარება, რომლებიც მკვეთრად განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან სომატური ნიშნების მიხედვით და ეს განსხვავება განსაზღვრავს კაცობრიობის ბედს; 2) რწმენა, რომ ფიზიკურ ტიპსა და მის მორალურ თვისებებს შორის არსებობს ურღვევი კავშირი, კულტურული და ფიზიკური განსხვავებების განხილვა კი უნდა მიმდინარეობდეს ერთ დონეზე; 3) რწმენა, რომ ინდივიდუალურ ქცევას განსაზღვრავს ,,რასობრივ-კულტურული (ეთნიკური) კუთვნილება”; 4) ღირებულებათა უნივერსალური იერარქიის იმ (არსობრივად ეთნოცენტრისტული) იდეისადმი ერთგულება, რომელიც განსაზღვრავს ცალკეულ ,,რასათა“ არათანაბარ მდგომარეობას; 5) ყველა ამ პოსტულატის პოლიტიკურ პრაქტიკაში დანერგვის მცდელობა (,,რასიზმი მოქმედებაში”). აქ დასახელებულ პოსტულატთაგან თუნდაც ერთის გამორიცხვა, ტოდოროვის აზრით, ნიადაგს გამოაცლის ამ დოქტრინის სიცოცხლისუნარიანობას. მაგალითად, პირველ პოსტულატზე უარის თქმა მოასწავებს ,,რასიზმიდან” ,,კულტურალიზმზე” ანუ იმ დოქტრინაზე გადასვლას, რომელიც ყველაფრის საწყისად თვლის არა რასას, არამედ კულტურას. ამ დროს კი აბსოლუტში აყვანილი ,,კულტურალიზმი” (ან როგორც ხანდახან უწოდებენ, ,,კულტურული ფუნდამენტალიზმი”) იქცა სწორედ ევროპაში უკანასკნელი ოცდაათი წლის მანძილზე გავრცელებული რასიზმის თავისებურ მეტამორფოზად.

რასები და რასიზმი დღეს

ცხადია, რომ რასიზმთან წარმატებული ბრძოლა მოითხოვს იმის ნათელ გაგებას, თუ რა არის რასა და რასიზმი. თანამედროვე ანტირასიზმს ხშირად არაადეკვატურად ესმის თავისი მოწინააღმდეგის და საამისო მიზეზებიც გააჩნია: უკანასკნელი ათწლეულების განმავლობაში რასიზმმა დაკარგა თავისი ტრადიციული შინაარსი და ნაკლებად მოსახელთებელი გახდა. ამიტომაც ამ მოვლენასთან უფრო ეფექტური ბრძოლის საწარმოებლად საჭიროა წინასწარ ზუსტად განისაზღვროს, თუ რა შინაარსს ვდებთ რასიზმის გაგებაში. რასიზმის ის განსაზღვრება, რასაც იყენებდნენ ადრე მასთან მებრძოლები, გულისხმობდა, რომ ადამიანურ რასათა განსხვავებულობა არის ობიექტური რეალობა. ლიბერალურად განწყობილ ინტელექტუალთა და თვით უფლებათა დამცველებს შორისაც კი დღემდე გამეფებულია აზრი, რომ ადამიანურ ქცევათა მოდელები და აზროვნების თავისებურებანი განისაზღვრება თუ რასით არა, ეთნიკური კუთვნილებით მაინც. სინამდვილეში კი სწორედ ამგვარ შეხედულებათა შემწეობით იქმნება ნაყოფიერი ნიადაგი რასიზმის გასავრცელებლად. ასეთი პოზიცია არის მორალურად მოწყვლადი და მასზე დაყრდნობილი ნებისმიერი გაბრძოლება რასიზმის წინააღმდეგ თავიდანვე განწირულია დასამარცხებლად.

ამასთანავე იგი კარდინალურად განსხვავდება თანამედროვე მეცნიერების იმ დასკვნათაგან, რომელთა შუქზეც მოხდა რასიზმისადმი ადრინდელი დამოკიდებულების გადახედვა. ინგლისელი ნეომარქსისტი და სოციოლოგი რობერტ მაილზი, აკრიტიკებს რა რასიზმის ადრინდელ განსაზღვრებას, წერს, რომ რასიზმი უნდა განიხილებოდეს, პირველ რიგში, XIX საუკუნის კონტექსტში, როცა გამეფებული იყო ,,მეცნიერული რასიზმი”, ანუ როცა მეცნიერება დარწმუნებული იყო რასათა ობიექტურ არსებობასა და მათ ბუნებრივ უთანაბრობაში და ამ რწმენიდან გამომდინარე, მხარს უჭერდა რასისტულ სტერეოტიპებს. მეორე მხრივ, მაშინდელი მეცნიერება შეცდომით თვლიდა, რომ რასიზმში გამოიხატება ადამიანური ბუნების მარადიული და უცვლელი თვისებები. მესამეც, უახლოეს წარსულში ხმარებული რასიზმის კონცეფცია იყო უაღრესად პოლიტიზებული და მიმართული, ძირითადად, გერმანული ნაციზმის წინააღმდეგ. ყველა ამ მიზეზთა გამო მან ვერ შეძლო, წინ აღსდგომოდა რასიზმის თანამედროვე ფორმებს. რადგან რასიზმს საქმე აქვს არა რეალობასთან, არამედ მის შესახებ არსებულ წარმოდგენებთან და ეს წარმოდგენები შეიძლება იყოს უაღრესად მრავალფეროვანი, ამიტომაც მაილზი ამოდის იქიდან, რომ რასიზმის ახალმა გაგებამ აქცენტი უნდა დასვას არა ფუნქციაზე, არამედ დისკურსის შინაარსზე. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რასიზმი შეიძლება განისაზღვროს როგორც მცდელობა ადამიანთა ერთობის ისეთი ბიოლოგიური თუ კულტურული თავისებურებებით აღჭურვისა, რომელთა მეშვეობითაც გამართლებული იქნება მათი დისკრიმინაცია.

რასიზმის თემაზე ბოლო ხანებში მომუშავე სპეციალისტები ხაზს უსვამდნენ იმ განსხვავებას, რომელიც არსებობს ,,რასიალიზაციასა” და ,,რასიზმს” შორის. მაილზი ტერმინ ,,რასიალიზაციას” იყენებს იმ შემთხვევაში, ,,როცა ხალხთაშორისი ურთიერთობების აღწერა ხდება ადამიანის ისეთი ბიოლოგიური მახასიათებლების აქცენტირებით, რომლებიც მოწოდებულნი არიან საიმისოდ, რომ ხელი შეუწყონ განცალკევებული სოციალური ერთობის განსაზღვრას და შექმნას”. ბევრი სხვა ავტორი ამ ტერმინით აღნიშნავს იმ პროცესს, რომლის დროსაც მოსახლეობის გარკვეულ ჯგუფს (ან ჯგუფებს) თავიანთი მეზობლები ან სახელმწიფო კანონმდებლობა მიაწერს ხოლმე რაღაც რასობრივ ნიშანთვისებებს, რომელთა საფუძველზეც ისინი, საკუთარი ნების საწინააღმდეგოდ, ექცევიან ისეთ განსაკუთრებულ კატეგორიაში, რომელსაც უკავია მისთვის განკუთვნილი ადგილი უკვე დადგენილ, რასობრივად შეფერადებულ, სოციალურ სტრუქტურაში. დასავლური ტრადიციების მიხედვით, ამ შემთხვევაში ლაპარაკი შეიძლება იყოს თვით ,,ფერად ხედვაზეც” კი, რომელიც ესოდენ დამახასიათებელია ჯგუფობრივ განსხვავებათა ევროპული აღქმისათვის.

ამ დროს კი ისტორია თვალნათლივ გვიჩვენებს, რომ ადამიანებმა უკვე არაერთხელ გადასინჯეს რასობრივი კატეგორიები მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში, ჩადეს რა ამ განსაზღვრებაში სხვადასხვაგვარი შინაარსი. ასე მაგალითად, თეთრ რასასთან დაკავშირებული შეხედულება ჩამოყალიბდა არცთუ ისე დიდი ხნის წინათ. XIV საუკუნის პორტუგალიელები ამ კატეგორიაში ახვედრებდნენ როგორც არაბებს, ასევე ინდიელებსა და ჩინელებს. აფრიკის გეოგრაფიის XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე გამოცემული ინგლისური სასკოლო სახელმძღვანელოს მიხედვით, ,,თეთრ რასას” მიეკუთვნებიან არაბები, აბისინიელები, ბერბერები, ტუარეგი, მასაი და სომალი. აი, XIX საუკუნის ამერიკაში კი არც ირლანდიელები და არც იტალიელები არ ითვლებოდნენ ,,თეთრებად”. მხოლოდ XX საუკუნეში დაუკავშირდა ,,თეთრი” ფერი ევროპელს და მის შთამომავლობას. რაც შეეხება ებრაელებს, ისინი მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ჩაირიცხნენ ამ კატეგორიაში. 1920იან წლებში ინდიელები ამაოდ ცდილობდნენ ამერიკელ ხელისუფალთათვის იმის დამტკიცებას, რომ თეთრი ამერიკელების მსგავსად, მათაც სრული უფლება ჰქონდათ, მიკუთვნებოდნენ ,,თეთრ, არიულ რასას”. ამერიკული ბიუროკრატიის წარმოდგენით, ,,თეთრებსა” და ,,აზიატებს” შორის საზღვარი დღემდე გადის სადღაც პაკისტანსა და ინდოეთს შორის.

შედარებით გვიანდელია შავი რასის, როგორც განსაკუთრებული სოციალური კატეგორიის გაგებაც. მაგალითად, ძველი ბერძნები და რომაელები კი არჩევდნენ ერთმანეთისაგან კანის ფერის მიხედვით ბერძნულრომაული საზღვრების მიღმა მოსახლე ხალხებს, მაგრამ საბოლოოდ მაინც ყველას ერთ სოციალურ კატეგორიაში ათავსებდნენ და ერთი სახელით მოიხსენიებდნენ ,,ბარბაროსები”. მაშინ არ არსებობდა არაფერი ისეთი, რაც დაადასტურებდა თეთრი რასის უპირატესობას. ვირჯინიის პლანტაციებში XVII საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედამდე გამოიყენებოდა დაქირავებული შრომა, სადაც ერთმანეთის მხარდამხარ მუშაობდნენ როგორც თეთრკანიანი, ასევე აფრიკელი თუ ინდიელი მუშახელები. იქ მიიღეს მხოლოდ 1670 წელს მიღებული ის კანონმდებლობა, რომლის ძალითაც მონური შრომა ერთმნიშვნელოვნად დაუკავშირდა მხოლოდ აფრიკელებს. ამ დროიდან მოყოლებული, ამერიკაში შეყვანილი ყოველი აფრიკელი, მიუხედავად ეთნიკური წარმომავლობისა, გახდა ,,მონაზანგი” და მასზე გავრცელდა შავი რასის საერთო ცნება. შესაბამისად, კონტრასტის მიხედვით, თეთრი ამერიკელები, ე.წ. ,,კანით არისტოკრატები”, მოექცნენ თეთრი რასის კატეგორიაში. ჩრდილოეთ ამერიკაში ისინი ითვლებოდნენ ,,აბსოლუტურად სუფთებად” და მათთვის დაუშვებელი იყო ყველანაირი აღრევა. ამიტომაც იყო, რომ შერეული ქორწინების ყოველი შთამომავალი (მულატი) ავტომატურად ირიცხებოდა ხოლმე შავ რასაში.

სულ სხვა ვითარება იყო ვესტინდოეთში, სადაც რასობრივი კლასიფიკაცია გამოირჩეოდა ბევრად მეტი მრავალფეროვნებით. შერეული წარმომავლობის მქონეთა დიფერენცირებული აღნიშვნისათვის გამოიყენებოდა ტერმინთა მდიდრული ნაკრები. არსებობდა ისეთი კატეგორიები, როგორიცაა ,,თეთრები”, ,,წითლები”, ,,ყავისფრები”, ,,ღია შავები”, ,,შავები”, ,,მუქი შავები”. ამასთანავე რასა იყო სოციალური მდგომარეობის მაჩვენებელი. მაგალითად, ტერმინი ,,ტრინიდადელი თეთრები” ნიშნავდა არა იმდენად თეთრი რასისადმი ფიზიკურ კუთვნილებას, რამდენადაც იმ პრესტიჟულ სოციალურ ფენაში ჩართულობას, რომელიც იწვევდა თეთრი რასის ასოციაციას. ეს კატეგორია ძირითადად მოიცავდა შერეულ ქორწინებათა შთამომავლებს, მაგრამ მასში შედიოდა აგრეთვე თეთრი მოსახლეობა; ყველას ერთად კი ,,კრეოლი” ეწოდებოდა. ანალოგიური სურათი იყო ბრაზილიაშიც. ამ ქვეყნის ჩრდილოდასავლეთში ერთერთმა ეთნოგრაფმა მოახერხა დაეფიქსირებინა განსხვავებული რასობრივი ტიპის აღმნიშვნელი 116 სხვადასხვა ტერმინი, მთლიანად მთელს ბრაზილიაში კი, არსებულ მონაცემთა მიხედვით, ადამიანები გამოარჩევენ დაახლოებით 500 ტიპს, რომლებიც ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან კანის შეფერილობის ნიუანსებით, ცხვირისა და ტუჩების ფორმით, თმის თავისებურებით და სხვ. მათგან ყველაზე ხშირად გამოიყენებოდა ათი ტერმინი (შემთხვევათა დაახლ. 85 პროცენტი), მათ შორის ყველაზე პოპულარული (დაახლ. 50%25) კი იყო სამი: ,,მორენო” (მულატები), ,,ბრანკო” (თეთრები) და ,,სარარა” (ჭორფლიანები). სხვა გამოკვლევათა შედეგების მიხედვით, ბაიას შტატში ხალხს გამოარჩევენ კანის 25 ელფერის მიხედვით, რაც მერე ჯგუფდება სამ ძირითად კატეგორიად: ,,ბრანკოს” (თეთრები), ,,მორენოს, პარდოს” (მულატები), ,,პრეტოს, ნეგროს, ესკუროს” (შავები). ისიც აღსანიშნავია, რომ ეს რასობრივი ტერმინები იქ სიტუაციურია და დროთა განმავლობაში იცვლება, მთავრობა კი ყველანაირად ახალისებს რასათშორის ქორწინებას და თავის მიზნად აცხადებს განსაკუთრებული, კერძოდ, ბრაზილიური რასის შექმნას.

აი, სიცილიაში კი მესამე სამყაროდან ჩასული ემიგრანტების, უპირველეს ყოვლისა კი, აფრიკელთა აღსანიშნავად გამოიყენება ისეთი რასობრივი კატეგორიები, როგორიცაა ,,მაკორჩინი” (მაროკოელები), ,,ნივური” (შავები) და ,,ტუიჩი” (თურქები). ტერმინით ,,მაკორჩინი” და უფრო იშვიათად ,,ნივური” აღინიშნება მუქკანიანი უცხოელი. მაგრამ განსაკუთრებულად პოპულარულია რასობრივი იარლიყი ,,ტუიჩი”, რომლითაც აღინიშნება არა მარტო უცხოელი, არამედ მუქკანიანი სიცილიელიც. თუმცა თავად სიცილიის მცხოვრებნი დიდად არ ასხვავებენ ერთმანეთისაგან ამ სამ სიტყვას და არცთუ იშვიათად იყენებენ მათ ერთი და იმავე აზრით; თანაც სულაც არ აქცევენ ყურადღებას იმას, თუ რამდენად შეესიტყვება რომელიმე მათგანი ფერთა რეალურ გამას. მაგალითად, განსაზღვრებით ,,ტუიჩი” ერთნაირად შეიძლება აღინიშნოს როგორც განელი მუქკანიანი, ასევე ღია ფერის ტუნისელი. ნებისმიერ შემთხვევაში სახეზეა ,,უცხო ვინმე”, რომლისგანაც მოსალოდნელია საფრთხე. კავკასიელთა მიმართ ამ უკანასკნელი ათი წლის მანძილზე რუსეთში არსებულმა რასობრივმა დამოკიდებულებამ თავისი გამოხატულება პოვა დამამცირებელ განსაზღვრებაში ,,შავები”; ბიუროკრატიულ ენაზე ამის აღსანიშნავად მოიპოვება, მართალია, უფრო ზრდილობიანი, მაგრამ მეცნიერულად მაინც არაკორექტული ფორმულა ,,კავკასიური ეროვნების მოქალაქენი”. ამ დროს კი ტერმინით ,,კავკაზოიდი” დასავლეთში ოდითგანვე სწორედ თეთრი რასის წარმომადგენელი აღინიშნებოდა.

ყველა ამ შემთხვევაში ადამიანების გამორჩევა ხდება არა სისხლის, არამედ ფენოტიპის მიხედვით და რასიზმი არ სარგებლობს კანონმდებლობის მხარდაჭერით. ხანდახან კი ისეთი კანონებიც მიიღება, რომლის მიხედვითაც მკაცრად ისჯება რასიზმის ყოველგვარი გამოვლინება. მაგრამ ამით ხელი არ ეშლება იმ ფაქტს, რომ რასობრივი და სოციოეკონომიკური კატეგორიები რეალობაში არცთუ იშვიათად ემთხვევა ერთმანეთს. ამიტომაც სოციოლოგებს სრული საფუძველი გააჩნიათ საიმისოდ, რომ რასა მიიჩნიონ არა ბიოლოგიურ, არამედ სოციალურ კატეგორიად.

რასობრივ კატეგორიათა პოპულარობა სულაც არ წარმოადგენს საყოველთაო მოვლენას. მაგალითად, კოლონიალიზმს გადარჩენილ ეთიოპიაში სულაც არ არის აქტუალური რასობრივი დაყოფა. იქ ადამიანების კლასიფიკაცია ხდება ენისა და რელიგიის მიხედვით. ასე მაგალითად, ფალაშებს (ეთიოპიელი ებრაელები) ჰქვიათ ,,ბეტა იზრაელი”. სამაგიეროდ ისრაელში მათ უწოდებენ ,,შავებს”. ეს კი მათ დამამცირებლად მიაჩნიათ და ცდილობენ დაამტკიცონ, რომ ,,შავები” კი არ არიან, არამედ ,,წითელყავისფრები”. საბჭოთა კავშირშიც რასობრივ კუთვნილებას მეორეხარისხოვანი მნიშვნელობა ჰქონდა, ადამიანთა კლასიფიკაციის საფუძველს კი წარმოადგენდა მათი ეთნიკური კუთვნილება.

დღეს კიდევ უფრო რთულადაა საქმე იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ უნდა განისაზღვროს რასიზმი. რასისტული დოქტრინა ფლობს მიმიკრიის არაჩვეულებრივ უნარს და შეუძლია შეიცვალოს გარემოებათა შესაბამისად. გარდა ამისა, როგორც უკვე ვიცით, ის, რასაც რასობრივი ურთიერთობები ჰქვია, სხვადასხვა ქვეყანაში გამოიყურება სხვადასხვანაირად და განსხვავებულადაც აღიქმება ადგილობრივი მოსახლეობის მხრიდან. ამიტომაცაა, რომ ამ ბოლო დროს რასიზმის თვით განსაზღვრებაც კი ქმნის სირთულეს სპეციალისტთა შორის და ლაპარაკია იმაზეც, რომ მოხდა ამ ცნების გაუფასურება.

ზოგიერთი მკვლევარი ასოციაციურად აკავშირებს რასიზმს რასობრივი დოქტრინიდან ამომავალ ნებისმიერ რეალურ ქცევასთან, იქნება ეს სოციალური თუ პოლიტიკური. დამსაქმებელთა, ჟურნალისტთა, უბრალო ობივატელთა სოციალური ქცევა გამოიხატება მათ რეაქციაში ,,სხვების” მიმართ, პოლიტიკური კი ინიღბება კანონმდებლობითა თუ მსგავსი დისკრიმინაციული ქმედებებით ხელისუფალთა მხრიდან. მაგალითად, ამერიკელი სოციოლოგ ჰოვარდ ვაინენტის განსაზღვრების თანახმად, ,,რასისტულად შეიძლება ჩაითვალოს ისეთი ქმედებები, რომლებიც, ერთი მხრივ, ქმნიან და ნერგავენ ისეთ სოციალურ სტრუქტურებს, რომლებიც ეფუძნებიან რასობრივ კატეგორიათა აბსოლუტიზაციას და ახდენენ რასობრივი უთანასწორობის კულტივირებას, მეორე მხრივ კი, ეყრდნობიან რასობრივ იდენტურობასა და ნიშანთა შესახებ არსებულ იმ წარმოდგენებს, რაზეც დგას ხოლმე მსგავსი სოციალური სტრუქტურა, ან კიდევ საქმე გვაქვს ორივე ვარიანტის თანხვედრასთან”. ფრანგი მკვლევარი ეტიენ ბალიბარი სამართლიანად ამახვილებს ყურადღებას ”დისკრიმინაციის სოციალურ სტრუქტურაზე”, მის გარეშე ხომ რასიზმსაც გამოეცლებოდა ნიადაგი. უფრო მეტიც, მისი აზრით, ასეთი სტრუქტურა თანამედროვე სამყაროში აუცილებლად იმართება სახელმწიფოს მხრიდან. ზოგიერთი ავტორი გვთავაზობს რასიზმის დიფერენცირებულ განხილვას, მაგალითად, რასიზმი განიხილება როგორც: 1) საყოფაცხოვრებო, რომელიც გამოიხატება უბრალო ხალხის ქცევაში; 2) პოლიტიკური პროგრამა; 3) სამართლებრივი ნორმა (კერძოდ, მოქალაქეობის განსაზღვრა სისხლის მიხედვით); 4) სახელმწიფო პოლიტიკა (აპარტეიდი და სხვ.). ამავე დროს, სხვა მკვლევარები რასიზმს თვლიან აღმატებულობის იდეოლოგიად და აკავშირებენ მას კულტურულ ერთობათა ბიოლოგიზაციასთან. ამ შემთხვევაში, რასისტული სამართლებრივი პრაქტიკა უნდა მოხვდეს შემდეგ რუბრიკაში - ,,ინსტიტუციალიზებული რასიზმი”.

თანამედროვე გენეტიკოსთა მიერ ,,რასის” ბიოლოგიურ საფუძველთა უარყოფამ გააცხოველა ინტერესი მის საყოფაცხოვრებო (პოპულისტურ) განსაზღვრებათა მიმართ. გაჩნდა ახალი მიდგომები, კერძოდ კი დაიშვა იმის შესაძლებლობა, რომ ,,რასა” განისაზღვროს მხოლოდ კულტურის ტერმინთა მეშვეობით და მოხდეს ბიოლოგიურ საფუძველთა სრული იგნორირება. ამ შემთხვევაში ,,რასის” ცნებაში აისახება კულტურული ერთობისა და სოლიდარობის განსაკუთრებული, ისტორიულად ჩამოყალიბებული ფორმები”. ამ თვალსაზრისის მხარდამჭერთათვის დასაშვებია, თუმცა გარკვეულ შესწორებათა გათვალისწინებით, ასეთი განსაზღვრება, რომ თანამედროვე სამყაროში რასა სხვა არაფერია, თუ არა ეთნიკურობის გამოვლენის ფორმა. სხვა მკვლევარები კი კატეგორიულად ეწინააღმდეგებიან ამ თვალსაზრისს და მიუთითებენ იმ გარემოებაზე, რომ რასობრივი კატეგორიები ეთნიკურობას ან მთლიანად ჩაყლაპავენ ხოლმე, ან საერთოდ ვერ ამჩნევენ მას. გარდა ამისა, თანახმად ზოგიერთი ავტორის დაჟინებული მტკიცებისა, რასათა კონცეფცია თავის თავში მოიცავს როგორც სოციალურ, ასევე კულტურულ შემადგენელ ნაწილებს და აქედან გამომდინარე, არ იქნებოდა მართებული მისი დაყვანა მხოლოდ რომელიმე ამ ასპექტთაგანამდე და მეორის სრული იგნორირება. რასათა შესახებ არსებული ყოველი დასავლური კონცეფცია ყოველთვის გულისხმობს ბატონობამორჩილების კონცეფციას (ეთნიკურობის კონცეფციისგან განსხვავებით), აგრეთვე პირდაპირ თუ ირიბ დისკრიმინაციას. ამ მიზეზთა გამოა სწორედ, დასავლელ სპეციალისტთა აზრით, რასობრივი გამოცდილება ესოდენ კარდინალურად რომ განსხვავდება ეთნიკურისგან. რუსეთში კი სხვაგვარადაა საქმე: აქ ათწლეულების მანძილზე სწორედ ეთნიკური ფაქტორი უკავშირდებოდა დისკრიმინაციის იმ ფორმას, ასე რომ წააგავდა რასობრივს. ამიტომაც ჩვენს შემთხვევაში ბევრად მეტი საფუძველი გაგვაჩნია საიმისოდ, რომ ვივარაუდოთ განსაზღვრული კავშირის არსებობა ეთნიკურობასა და რასიზმს შორის.

რასის პრობლემისადმი სოციოლოგიური მიდგომა და ბრძოლა რასიზმის წინააღმდეგ

რასობრივი კატეგორიები მოძრავია და დიდად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ რა აზრს ჩადებს მასში თანამედროვე ადამიანი. ზოგიერთი დასავლელი სპეციალისტის აზრით, რასის კონცეფცია პოლიტიკურად ნეიტრალური არ არის: მასში, მართალია, იმპლიციტურად, მაგრამ მაინც ყოველთვის იგულისხმება ინტერესთა კონფლიქტის იდეა. „რასა არის ისეთი კონცეფტი, რომელიც ახდენს სოციალურ კონფლიქტთა და ინტერესთა აქცენტირებასა და სიმბოლიზაციას, ხსნის რა მათ იმით, რომ ადამიანები განეკუთვნებიან განსხვავებულ ფიზიკურ ტიპთა ჯგუფებს“, - ამტკიცებენ ამერიკელი მკვლევარები მაიკლ ომი და ჰოვარდ ვაინენტი.

ამერიკელი სოციოლოგები, რომლებმაც წამოიწყეს საერთოდ რასათშორისი დამოკიდებულებათა კვლევა, ამოდიოდნენ იქიდან, რომ „რასის“ ცნება ყოველთვის იყო დატვირთული სოციოკულტურული მნიშვნელობით, იმდენად რამდენადაც ახდენდა გარეშე პირის მიმართ საკუთარი დამოკიდებულების დემონსტრაციას, რაც გამოიხატებოდა ამ პირის ყველაზე თვალშისაცემი ფიზიკური განსხვავების აქცენტირებაში. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სოციოლოგთა ფიზიკური მარკერების მეშვეობით აისახებოდა არა იმდენად ობიექტური რეალობა, რამდენადაც მათი სუბიექტური დამოკიდებულება ამ რეალობის მიმართ. სოციოლოგთა ჩიკაგოს სკოლის დამაარსებელ რობერტ პარკის თანახმად, „რასობრივი დამღა ხდებოდა [საგანგაშო] მოლოდინთა ერთგვარი სიმბოლო, რომელსაც საფუძვლად ედო საკუთარი დაუცველობის შეგრძნება“. იგი წერდა, რომ სოციოლოგიას აინტერესებს არა იმდენად რასათა განმასხვავებელი ფიზიკური თავისებურებანი, რამდენადაც ის ძნელად შესამჩნევი სულიერი წარმოდგენები, რომელთა სიმბოლოც არის ეს ფიზიკური განსხვავება. იგი ცდილობდა, რასისტების საპასუხოდ წარმოეჩინა მთავარი პრობლემა: „რაც შეეხება ადამიანებს, ისტორიულ პროცესს, საბოლოო ჯამში, განსაზღვრავს არა ბიოლოგიური, არამედ იდეოლოგიური ფაქტორები, ანუ არა ის, თუ რა გააჩნიათ და რას წარმოადგენენ ისინი, არამედ ის, თუ რა იმედები და რისი რწმენა ამოძრავებთ მათ“.

სხვაგვარად რომ ვთქვათ, თანამედროვე სოციოლოგები, ხედავენ რა რასაში როგორც ხელოვნურ კონსტრუქციას, ასევე იდენტურობის შექმნისა და აღწერის ერთერთ საშუალებას, ხაზგასმით აღნიშნავენ, რომ რასა ყოველთვის იყო და დღემდე წარმოადგენს ფრიად მნიშვნელოვან ცნებას, რომელიც განსაზღვრავს და აკანონებს ხალხის სოციალურპოლიტიკურ ქცევებს. ამასთანავე ისინი მიუთითებენ, რომ „რასა არის რასიზმის პროდუქტი და არა პირიქით“. ამ თვალსაზრისის თანახმად, „რასობრივად“ სახელდებული ჯგუფები უკვე რასიალიზებულნი არიან, ანუ მათ სპეციფიკურ სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მდგომარეობას საზოგადოება აღწერს რასობრივი ტერმინებით. ამიტომაც რასიზმის ანალიზი შეიძლება ნაყოფიერი იყოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი გათვალისწინებული იქნება კონკრეტული პოლიტიკური კულტურის მიერ შექმნილი ფართო სოციალური კონტექსტი. მტკიცება იმისა, რომ რასა არის სოციალური კონსტრუქცია, სულაც არ ნიშნავს, რომ იგი არის ფანტომი. როგორც ერთერთი თანამედროვე მკვლევარი ქალი წერს, „რასების არსებობა ეჭვს არ იწვევს, მაგრამ მათ არ გააჩნიათ დამოუკიდებელი ბიოლოგიური არსებობა იმ სოციალური აზრის გარეშე, რომელსაც ჩვენ ვანიჭებთ ბიოლოგიურ ახსნას“. ამერიკელი სოციოლოგები მუდამ იცავდნენ ამ აზრს.

ამერიკელი ანთროპოლოგი ფრანც ბოასი და მისი მოწაფეები ათწლეულების მანძილზე აწარმოებდნენ უკომპრომისო ბრძოლას იმ მეცნიერულ რასიზმთან, რომელიც ცდილობდა დაემკვიდრებინა რასობრივი უთანასწორობის იდეა. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ადამიანური შესაძლებლობა არ არის დამოკიდებული კანის ფერსა თუ თვალის ჭრილზე. ამ მიმდინარეობის ყველაზე თანმიმდევრული წარმომადგენელი იყო ეშლი მონტეგო, რომელიც 1940 წლიდან მოყოლებული გაუჩერებლად იმეორებდა, რომ რასიზმი არის მეცნიერული ფანტომი. მაგრამ ბოასის ბევრი მოწაფე, სათანადოდ ვერ აფასებდა სოციალური ფაქტორის პირველხარისხოვან მნიშვნელობას და კვლავინდებურად თვლიდა, რომ რასა და ეთნოსი არის ბიოლოგიური რეალობა. მაგალითად, იგივე მონტეგო, რომელიც, მართალია, მთლიანობაში უარყოფდა რასის კონცეფციას, მაგრამ „ეთნიკურ ჯგუფს“ მაინც თვლიდა ბიოლოგიურ ერთობად, ანუ ისეთ პოპულაციად, რომელიც გეოგრაფიული თუ სოციალური ბარიერების საშუალებით ინარჩუნებს თავის ყველანაირ განსხვავებას, ფიზიკურს (გენეტიკურს) თუ კულტურულს.

ამ მეცნიერთაგან ზოგიერთმა დროთა განმავლობაში მაინც მოახერხა იმის გაცნობიერება, რომ რასა უფრო მეტად არის სოციალური კონსტრუქცია, ვიდრე ბიოლოგიური რეალობა, რომ ამ ტერმინის მიღმა, პირველ რიგში, მაინც ბატონობა და მორჩილება იმალება. გენეტიკურ კვლევათა განვითარებამ გვიჩვენა, რომ ნებისმიერი, ე.წ. „რასობრივი ნიშანი“ განისაზღვრება რამდენიმე სხვადასხვა გენით, რომელთაგან თითოეულს თავისი საკუთარი არეალი აქვს, თანაც ამ არეალის საზღვრები არ ემთხვევა ერთმანეთს. ყოველივე ამან, თავის მხრივ, მტკიცე საფუძველი შეუქმნა ჭეშმარიტ მეცნიერულ მიდგომას და შესაძლებელი გახადა იმის განცხადება, რომ „არ არსებობს რასა, არსებობს მხოლოდ კლინალური ცვალებადობა“. ამ მიდგომამ ბოლო ათწლეულების მანძილზე დაიმსახურა მრავალი დასავლელი ფიზიკური ანთროპოლოგის აღიარება, მისი განხილვა კი ჩაირთო საგანმანათლებლო პროგრამებში.

1960-1980 წლებში ამერიკელ მეცნიერთა წრეებში შეინიშნება რასის კონცეფციის მიმართ გულგრილი დამოკიდებულება, ინტერესის დაკარგვა და პრობლემის სრული იგნორირებაც კი. 1985 წელს ჩატარებულ სოციალურ გამოკვლევათა შედეგები მოწმობენ, რომ ამ კონცეფციის მომხრეთა რიცხვი ამერიკელ ბიოლოგთა შორის შეადგენდა 70%25-ს, ფიზიკურ ანთროპოლოგთა შორის - 50%25-ს, ფსიქოლოგთა შორის 36%25-ს, კულტურის ანთროპოლოგთა შორის 29%25-ს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რასის კონცეფციას უფრო მეტად ის ბიოლოგები უჭერდნენ მხარს, რომლებიც დაკავებულნი იყვნენ ტაქსონომიისა თუ ბიოლოგიური ევოლუციის საკითხებით, ვიდრე ის კულტუროლოგები, რომელთათვისაც უფრო მნიშვნელოვანი იყო სოციალური და კულტურული ფაქტორები.

ახალი რასიზმი

ამასობაში დადგა XXI საუკუნე და რაოდენ სამწუხაროც არ უნდა იყოს, უნდა ითქვას, რომ ვერ მოხერხდა რასიზმის დაძლევა. პირიქით, XX საუკუნის ბოლოსათვის მან შეიძინა ახალი, უფრო დახვეწილი ფორმები, რომლის შედეგადაც მეცნიერთათვის გაძნელდა თვით ამ ტერმინის „რასიზმი“ განსაზღვრა და იმის მკაფიოდ ჩამოყალიბება, თუ რა შეიძლება ჩაითვალოს რასიზმად და რა არა. უფრო მეტიც, თანამედროვე რასისტები, სარგებლობენ რა ამ გაურკვევლობით, ხანდახან თავს რასიზმთან დაუნდობელ მებრძოლებადაც კი ასაღებენ. ისიც უნდა ითქვას, რომ არც უფლებათა დამცველები აღმოჩნდნენ მზად რასიზმის ასეთი მეტამორფოზებისათვის. თანამედროვე ანტირასისტებს ხშირად ელემენტარული წარმოდგენაც კი არ გააჩნიათ რასიზმის რაობასა თუ ისტორიაზე და მასთან ბრძოლის თავისებურებებზე. ფაქტობრივად, ანტირასიზმი ხშირად ემყარება იმავე წინასწარ აკვიატებულ აზრს, რასაც რასიზმი, და წარმოადგენს მის სარკისებურ ანარეკლს. ანტირასისტები, რასისტების მსგავსად, რასაში ხედავენ ობიექტურ ბიოლოგიურ კატეგორიას, ხანდახან კი ბიოლოგიურ თვისებებს მიაწერენ თვით ეთნიკურ ჯგუფსაც კი. რუსეთში ამას ხელს უწყობს ეთნიკური ერთობისათვის თითქოსდა დამახასიათებელი „ერთიანი ფსიქოლოგიური ყაიდის“ შესახებ არსებული, საყოველთაოდ გავრცელებული წარმოდგენა, რომელიც სტალინისგან მომდინარეობს. პოპულაციისა და ფსიქოლოგიის ურთიერთდამოკიდებულების მკაცრად განსაზღვრის სტალინური ფორმულირების საფუძველზე იქმნებოდა ხელსაყრელი გარემო ეთნოსის ბიოლოგიიზაციისათვის.

ამ დროს კი სტალინის წარმოდგენები ანარეკლია მის თანამედროვე ევროპაში ესოდენ პოპულარული „ეთნოფსიქოლოგიის“ კონცეფციისა. XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე მრავალი მეცნიერი იზიარებდა იდეას, რომ ცალკეულ ეთნიკურ ჯგუფთა შორის არსებობს გარკვეული განსხვავებები. პირველ რიგში, ეს შეეხებოდა „ველურებს“, რომელთა ტვინს ხშირად მიაწერდნენ ხოლმე „ცივილიზებული სამყაროს“ წარმომადგენლისგან სრულიად განსხვვავებულ ფსიქოლოგიურ სტრუქტურას.

„კოლექტიური იდეისა“ და „პირველყოფილი აზროვნების“ კონცეფტებზე დაფუძნებული ეს მიდგომა ხელს უწყობდა „ეროვნული ხასიათის“ ცნების გაჩენას. ამ მიმართულების დიდ ენთუზიასტად ითვლება ჰარვარდის უნივერსიტეტში მომუშავე ინგლისელი ფსიქოლოგი უილიამ მაკდუგალი, რომელსაც ეკუთვნის დასკვნა რასათა განსხვავებული გონებრივი შესაძლებლობების შესახებ. მან შეიმუშავა „ფსიქოლოგიური“, ანუ „კულტურული“ დისტანციის ცნება და გამოთქვა მოსაზრება, რომ იმ შემთხვევაში, თუკი ერთმანეთთან კონტაქტში მყოფ ჯგუფთა შორის არსებული სხვაობა არის მეტისმეტად დიდი, ამან შეიძლება შეიძინოს კატასტროფული ხასიათი. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ფსიქოლოგიურად ძალიან განსხვავებულ სხვადასხვა ჯგუფს არ გააჩნია მშვიდობიანი თანაცხოვრების შანსი. ასეთ წარმოდგენათა წყალობით, 1920-იანი წლების ამერიკაში შეიქმნა მორალური წინაპირობა საიმისოდ, რათა შემოეღოთ ანტიემიგრანტული კანონმდებლობა, რამეთუ ემიგრანტებში ჭვრეტდნენ ერის კულტურული ერთობის წინააღმდეგ მიმართულ საფრთხეს. ჩვენს დროში უპირობოდ ითვლება, რომ აღწერილი მეთოდი არის რასისტული. სწორედ ამ ტრადიციას ეყრდნობოდა სტალინიც. სამწუხაროა, რომ ამ მიდგომის კვალი დღემდე შეინიშნება იმ მცდელობებში, რასაც „გონებრივი შესაძლებლობათა კოეფიციენტის“ (IQ) დახმარებით სხვადასხვა რასისა თუ ეთნიკური ჯგუფის განსხვავებული გონებრივი შესაძლებლობათა „მეცნიერულად“ დასაბუთება ჰქვია“.

ცალკეულ ექსპერტთა აზრით, კულტურისა და ეთნიკურობის შესახებ არსებული მოსაზრება მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება ჩაითვალოს რასისტულად, თუკი იგი შეიცავს ბიოლოგიურ კონოტაციებს. ასეთ კონცეფციათა რიგს უპირობოდ მიეკუთვნება ლევ გუმილიოვის ეთნოგენეტიკური თეორია, რომლის თანახმადაც ხდება ეთნიკური ჯგუფის ბიოლოგიზაცია. ამერიკელი სოციოლოგი პიერ ვან დენ ბერგე 1970-1980 წლების მიჯნაზე შეეცადა მსგავს მეთოდზე, ანუ სოციობიოლოგიურ მიდგომაზე დაყრდნობით, აეხსნა ეთნიკური ჯგუფების არსებობა, მაგრამ ამან გამოიწვია უარყოფითი რეაქცია ეთნიკურობის საკითხზე მომუშავე დასავლელი სპეციალისტების მხრიდან. ისინი აღნიშნავდნენ, თუ რაოდენ საშიში და საეჭვო იყო ეთნიკური ფენომენის ბიოლოგიზაცია. საპასუხოდ ვან დენ ბერგი შეეცადა, რომ ეთნიკურობა დაეკავშირებინა იმ პოპულაციასთან, რომელსაც არეგულირებს ენდოგამია. სწორედ ამაში ხედავდა იგი ეთნიკურობის ბიოლოგიურ საფუძვლებს, თუმცა არც იმ აზრს ეწინააღმდეგებოდა, რომ ნათესაობის იდიომა ეთნოსისათვის იყო იგივე, რაც ნებისმიერი მითი, რომელსაც ისინი ღებულობდნენ უპირობოდ. საბოლოოდ კი იგი დაჟინებით იმეორებდა, რომ „ეთნიკურობა არის სისხლისმიერნათესაური კავშირების უბრალო პროდუქტი“, თუმცა არ აზუსტებდა, მაინც რომელ სისხლისმიერნათესაურ კავშირებზე იყო ლაპარაკი, რეალურსა თუ ფიქტიურზე. სწორედ პირველი მათგანი შეადგენს თანამედროვე რასიზმის პლატფორმის ქვაკუთხედს, რომელიც ეთნიკურ (კულტურულ) ერთობას აიგივებს ბიოლოგიურ პოპულაციასთან.

მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მოხდა ბიოლოგიური რასიზმის მეცნიერული თვითდისკრეტაცია და მისი მხარდამჭერნი იძულებულნი გახდნენ, თვალს მიფარებოდნენ. მაგრამ ბიოლოგიურის ადგილზე გაჩნდა რასიზმის ახალი ფორმები, რომელთა დასახელებაც შემდეგნაირად ჟღერს: „კულტურული“ და „სიმბოლური“. თუკი ემიგრანტთა მოზღვავების პირობებში პირველი მათგანი აქცენტს აკეთებს ძირძველ „კულტურულ ღირებულებათა“ დაცვაზე, მეორე გამოდის იმ არსებული რასობრივი ბალანსის შენარჩუნების მოთხოვნით, რომელიც ემყარება რწმენას, რომ „შავები“ ანგრევენ თეთრ ამერიკელთა იმ წმიდათაწმიდა ღირებულებებს, რასაც ინდივიდუალიზმი, საკუთარ ძალებზე დაყრდნობა, შრომის ეთიკა, კანონმორჩილება ჰქვია.

რასიზმის საკითხებზე მომუშავე თანამედროვე ფრანგი ექსპერტი პიერანდრე ტაგიეფი გვთავაზობს რასიზმის ორ ტიპს: ტრადიციულს („დისკრიმინაციული“ ანუ „უნივერსალური”) და ახალს („დიფერენცირებული” ანუ „სათემო”). ტრადიციული გამომდინარეობს იმ ცალკეულ რასათა თუ ცივილიზაციათა არსებობის იდეიდან, რომლებიც ქმნიან იერარქიას ღირებულებათა რომელიღაც უნივერსალური შკალისადმი მათი მიკუთვნებადობის ხარისხის მიხედვით. ახალი კი კონცენტრირდება ჯგუფურ (ეთნიკურ ან ეთნორასობრივ) იდენტურობაზე და აბსოლუტამდე აჰყავს იგი. ამ შემთხვევაში აქცენტი დაისმის არა კულტურათა („სულიერების“, „მენტალობის“) არათანაბრობაზე, არამედ მათ შეუპირისპირულობასა და შეუთავსებლობაზე, მათ მატარებელთა უუნარობაზე, გაუგონ ერთმანეთს და დაამყარონ კეთილმეზობლური ურთიერთობანი. იმ დროს, როცა ტრადიციული რასიზმის მხარდამჭერნი დაკავებულნი არიან იმით, თუ როგორ შეინარჩუნონ „უმაღლესი“ რასისა თუ „უმაღლესი“ ცივილიზაციის დომინანტური მდგომარეობა, ახალი რასიზმის მომხრეთათვის უფრო მნიშვნელოვან საფრთხეს წარმოადგენს ჯგუფური იდენტურობის საფუძვლის მოშლა და ამიტომაც იბრძვიან ასე გააფთრებით „სუფთა კულტურების“ შესანარჩუნებლად (ზუსტად ასეთივე იდეოლოგიას ქადაგებს საერთაშორისო მოძრაობა „თეთრი რასის შენარჩუნებისათვის“). მათი მტკიცებით, ემიგრანტებს არ შეუძლიათ ადგილობრივ საზოგადოებასთან ინტეგრაცია და აქედან გამომდინარე, წარმოადგენენ საფრთხეს ადგილობრივი მოსახლეობის კულტურული იდენტურობისათვის. ამ შეხედულებას იზიარებენ ევროპელი ახალი მემარჯვენეებიც. პირველად 1960 წელს მიმართა მსგავს რიტორიკას ინგლისელმა კონსერვატორმა ენოჰ პაუელმა, ათი წლის მერე კი ეს აზრი აიტაცა მარგარეტ ტეტჩერმა.

ამ ლოგიკით, სხვადასხვა კულტურათა შორის დამყარებულ მჭიდრო კონტაქტებში იმალება ფარული საფრთხე: თითქოსდა ისინი ანგრევენ „ერის სულს“, რის შედეგადაც იგი სუსტდება და მტრისათვის იოლად დასაძლევი ხდება. მტერი კი, აშკარა თუ ფარული, რომ ყოველთვის არსებობს, ამაში რასისტებს ერთი წუთითაც კი არ ეპარებათ ეჭვი. მარქსისტთა მსგავსად, რასისტებიც თვლიან, რომ ისტორიაში მონაწილეობს ხალხთა დიდი მასები. მაგრამ თუკი მარქსისტები ამ მასებს ასოციაციით აკავშირებენ სოციალურ კლასებთან, რასიზმისათვის ისტორიის მოქმედ გმირებს წარმოადგენენ ხალხები და რასებიც კი. ამ მიდგომასთან ახლოს დგას ინტეგრალური ნაციონალიზმის იდეა, რომელიც დარწმუნებულია იმაში, რომ ისტორია სხვა არაფერია, თუ არა ხალხთა ან რასათა მუდმივი ურთიერთბრძოლა (სოციოდარვინიზმის სტილში). კონკრეტულ პირთა ბოროტგანზრახული ქმედებანი ცხადდება მტრულად განწყობილი ხალხის ან სულაც რომელიმე დეპერსონიფიცირებული „მსოფლიო ბოროტების“ ფარული ზრახვების რეალიზაციად. შესაბამისად, ამგვარ შეხედულებათა მნიშვნელოვან კომპონენტს შეადგენს შურისძიებასა და ურთიერთთავდებობის შესახებ არსებული ატავისტური შეხედულებანი. ვთქვათ, მოცემული ხალხის აგრესია სხვა ხალხის მიმართ ცხადდება იმ ბოროტებაზე სამართლიან შურისგებად, რომელიც ამ უკანასკნელმა ჩაიდინა პირველის წინაპრების მიმართ ჯერ კიდევ მრავალი საუკუნის წინათ. ეს „თავდაცვითი“ არგუმენტი, რომელიც გაჟღერებულია, მაგალითად, ნ. გუმილიოვის შრომებში, უნივერსალურია აგრესიული რიტორიკის თვალსაზრისით. იგი ემსახურება (იმ მცდელობასთან ერთად, რომ შენარჩუნებულ და დაცულ იქნას კულტურის პირველყოფილი სიწმინდე გარეშე ელემენტებით დაბინძურებისაგან) ეთნიკურ წმენდათა გამართლებას.

ობივატელთა უმრავლესობა, რომელიც ხელმძღვანელობს „საღი აზრით“, კვლავინდებურად ხედავს რასაში ბიოლოგიურ რეალობას. სინამდვილეში კი ეს ის რასობრივი მითია, რომელიც მოწოდებულია გაამართლოს და დააკანონოს სოციალური იერარქია. მაგრამ რადგან პოლიტკორექტულობა მოითხოვს რასობრივი შეფერილობის მქონე გამონათქვამთა თავიდან არიდებას, ამიტომ რასისტული დისკურსი იწყებს ტრიალს კულტურის იმ ტერმინებში, რომლებიც რასობრივი შეუწყნარებლობის სამანიფესტაციოდ ფარულ კოდებად ტრანსფორმირდებიან ხოლმე. არ გამართლდა მონტეგიუს რწმენა, რომ ეთნიკურ ჯგუფთა კონცეფცია შექმნიდა რასიზმის თავიდან მოშორების წინაპირობას. ხდება პირიქით: ჩვენს დროში, არცთუ ისე იშვიათად, ეთნიკური და კულტურული ტერმინებით ინიღბება ხოლმე ძველი რასობრივი კატეგორიები. ისინი ღიად თუ მიჩქმალვით ემსახურებიან „კულტურულად განსხვავებული“ მთელი ჯგუფების დისკრიმინაციას.

თანამედროვე რასისტები ამჯობინებენ, ოპერირება მოახდინონ არა ბიოლოგიური, არამედ კულტურული უპირატესობის ცნებებით. მათი ინტერპრეტაციით, კულტურა გვევლინება რაღაცის „გენეტიკურ მემკვიდრეობად“. ამის საფუძველზე, რომელიმე კულტურულ ერთობას მიეწერება უფრო დაბალი ხარისხის, თანდაყოლილი კულტურული თვისებები, რომელთა საფუძველზე ხდება მისდამი დამოკიდებულების განსაზღვრა. თანაც ეს ხდება ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა გერმანია, სადაც მოქალაქეობა დიდი ხნის განმავლობაში განისაზღვრებოდა ძირითადი მოსახლეობისადმი ეთნიკური კუთვნილების საფუძველზე; ან ჰოლანდია, სადაც ცნებამ „ეთნიკური უმცირესობა“ იმთავითვე შეიძინა ნეგატიური შეფერილობა მესამე სამყაროს წარმომადგენელ, ჩამორჩენილ ქვეყნებთან ასოციაციის გამო. მსგავსი განწყობა მსოფლიო განვითარების პროცესზე არსებულ წარმოდგენებზეც კი ახდენს ზეგავლენას. იქ, სადაც ადრე ლაპარაკი მიდიოდა ეროვნულგამათავისუფლებელ ბრძოლაზე, ახლა საუბრობენ უცხო კულტურულ ღირებულებათა მოძალებასა და მათდამი წინააღმდეგობის გაწევაზე. სწორედ ამ კონტექსტში გავრცელდა „ცივილიზაციათა შეჯახების“ იდეა, რომელიც გულისხმობს შეუთავსებელი ღირებულებების სისტემათა მქონე ერთობების არსებობას. მოცემული იდეაც ასევე მიეკუთვნება „კულტურული რასიზმის“ არსენალს.

ყველა ეს ახალი მოვლენა გარკვეული გამოწვევაა საგანმანათლებლო სისტემისათვის. „ანთროპოლოგიის“ სპეციალობის ამერიკელ სტუდენტთა სწავლების 1970-1980-იანი წლების გამოცდილებამ აჩვენა, რომ რასის პრობლემისადმი მიძღვნილ სასწავლო კურსებს ხშირად იმის საწინააღმდეგო ეფექტი ჰქონდა ხოლმე, რასაც მასწავლებლები იმედოვნებდნენ. ლექტორთა თავდაუზოგავი მცდელობის მიუხედავად, რაც გამოიხატებოდა იმ ფაქტის დასაბუთებაში, რომ არ არსებობს არანაირი მკაცრი კორელაცია ფიზიკურ ტიპსა და კულტურას შორის, სტუდენტებისათვის მაინც უფრო მომხიბვლელი აღმოჩნდა ისეთი წარმოდგენები, რომელთა მიხედვითაც კულტურულ სხვაობას განაპირობებს ბიოლოგიური ფაქტორები. ბოლო ათწლეულში ცხადი გახდა, რომ „მეცნიერულ რასიზმზე“ გამარჯვებას სულაც არ მოუხდენია დიდი ზეგავლენა ქუჩიდან მოსული ადამიანის ცნობიერებაზე. აღმოჩნდა, რომ დღემდე ცოცხალია კაცობრიობის რასებად დაყოფის შესახებ არსებული ყოფითი წარმოდგენები. ტყუილად კი არ აღნიშნა ერთერთმა ავტორმა დანანებით, რომ ბოასის სკოლამ ბრძოლა კი მოიგო, მაგრამ ომში დამარცხდა.

მასალა მოამზადა ნინო მთვარელიშვილმა

მინოს კოკინაკისი საბერძნეთის მოქალაქე იყო. ის დაიბადა მართლმადიდებელ ოჯახში, ქ.სიტიაში, 1919 წელს. 1936 წელს გახდა იეჰოვას მოწმე. იგი დაახლოებით სამოცჯერ დააპატიმრეს პროზელიტიზმისთვის, რამდენჯერმე იქნა ინტერნირებული და შეეფარდა თავისუფლების აღკვეთა.

საბერძნეთის სასამართლოებმა მას საპყრობილეში პატიმრობა შეუფარდეს: პროზელიტიზმისთვის, რელიგიურეთიკური მოტივებით სამხედრო სამსახურზე უარის თქმისა და კერძო პირის სახლში რელიგიური შეკრების ჩატარებისთვის.

1960 წლიდან 1970 წლამდე შუალედში განმცხადებელი ოთხჯერ დააპატიმრეს. მის წინააღმდეგ აღძრეს სისხლის სამართლის საქმეები, თუმცა სასამართლოების მიერ ცნობილი არ ყოფილა დამნაშავედ.

1986 წელს მინოს კოკინაკისი და მისი მეუღლე მივიდნენ ქალბატონ კირიაკაკის სახლში, სადაც მათ გამართეს დისკუსია. კირიაკაკის მეუღლე ადგილობრივ მართლმადიდებელ ეკლესიაში კანტორად მსახურობდა. მან პოლიციას აცნობა კოკინაკისების მასთან ყოფნა და პოლიციამ ისინი დააპატიმრა. დაპატიმრებულები გადაიყვანეს პოლიციის ადგილობრივ განყოფილებაში, სადაც მათ რამდენიმე დღე დაყვეს.

კოკინაკისის წინააღმდეგ დაიწყო სისხლის სამართლებრივი დევნა პროზელიტიზმის ბრალდებით. ლასითის სასამართლომ განიხილა სისხლის სამართლის საქმე.

ბრალდებულებმა აღნიშნეს, რომ პროზელიტიზმის დანაშაულად გამოცხადება ეწინააღმდეგებოდა კონსტიტუციას, თუმცა ლასითის სისხლის სამართლის სასამართლომ არ გაიზიარა მათი მოსაზრება, მოისმინა კირიაკაკების, დაცვის, მოწმისა და ორივე ბრალდებულის ჩვენება. შესაბამისად, სასამართლომ მიიღო გადაწყვეტილება და დამნაშავედ ცნო მინოს კოკინაკისი და მისი მეუღლე პროზელიტიზმისთვის; თითოეულ მათგანს მიესაჯა ოთხი თვით პატიმრობა, რომელიც შეიძლებოდა შეცვლილიყო ფულადი ჯარიმით. სასამართლომ ასევე გადაწყვიტა იმ ოთხი ბროშურის კონფისკაცია და განადგურება, რომელთა ქალბატონი კირიაკაკისთვის მიყიდვის იმედიც ჰქონდათ ბრალდებულებს.

მინოს კოკინაკისმა სააპელაციო საჩივარი შეიტანა კრეტის სააპელაციო სასამართლოში. სააპელაციო სასამართლომ გააუქმა ქალბატონი კოკინაკისის მსჯავრდება და ძალაში დატოვა მისი მეუღლის მიმართ გამოტანილი გამამტყუნებელი განაჩენი. ამასთან, პატიმრობის ვადა შემცირდა სამ თვემდე და შეიცვალა ფულადი ჯარიმით.

სასამართლომ დაადგინა, რომ იეჰოვას მოწმეთა იმ სექტის რწმენის გავრცელების მიზნით, რომელსაც მსჯავრდებული მიეკუთვნებოდა, იგი პირდაპირ თუ არაპირდაპირ ცდილობდა ჩარეულიყო განსხვავებული რელიგიური რწმენის, კერძოდ, მართლმადიდებლურ ქრისტიანული რწმენის მქონე სხვა პიროვნების მრწამსში იმ განზრახვით, რომ შეეცვალა ეს რწმენა, სარგებლობდა რა მისი გამოუცდელობით, დაბალი ინტელექტითა და გულუბრყვილობით. უფრო ზუსტად, გარკვეულ დროსა და ადგილას ის ეწვია გეორგია კირიაკაკის და მას შემდეგ, რაც უთხრა, რომ მისთვის ჰქონდა კარგი ამბავი, დაარწმუნა იგი, რომ სახლში შეეშვა და მან დაიწყო გადაბირება. ამის შემდეგ მან ამოიღო პატარა ბროშურა, რომელიც შეიცავდა ზემოხსენებული სექტის მიმდევართა რწმენის პროპაგანდას და დაიწყო ბიბლიიდან ნაწყვეტების კითხვა, რომლის ანალიზსაც იგი ძალზე მოხერხებულად აკეთებდა ისეთი გზით, რომ ქრისტიანი ქალისთვის, რომელსაც საკმარისი ცოდნა არ გააჩნდა დოქტრინაში, შეუძლებელი იყო შეპასუხებოდა სექტის წარმომადგენელს. ამასთან, ის სთავაზობდა სხვადასხვა ლიტერატურას და ცალსახად, პირდაპირ თუ არაპირდაპირ ცდილობდა, რომ დაეკნინებინა მისი რელიგიური მრწამსი. შესაბამისად, ის ცნობილი უნდა ყოფილიყო დამნაშავედ სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენისთვის, თუმცა მისი მეუღლე ელიზავეტა გამართლდა, რადგან არ არსებობდა დამამტკიცებელი საბუთი იმისა, რომ ის მონაწილეობდა მისი მეუღლის მიერ ჩადენილ დანაშაულში; უბრალოდ, იგი მას თან ახლდა.

ამის შემდეგ მინოს კოკინაკისმა შეიტანა საჩივარი საკასაციო სასამართლოში. ის ამტკიცებდა, რომ ქვეყნის კანონმდებლობა ეწინააღმდეგებოდა ქვეყნის კონსტიტუციას.

თუმცა საკასაციო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა სარჩელი კანონის არაკონსტიტუციურობის თაობაზე.

ქვეყნის შიდა სამართალი

1975 წლის ქვეყნის კონსტიტუციის თანახმად:

,,საბერძნეთის დომინანტი რელიგიაა ქრისტიანული აღმოსავლური მართლმადიდებლური ეკლესია.

დაუშვებელია წმინდა ბიბლიის ტექსტის შეცვლა.

არ შეიძლება გაკეთდეს მისი ოფიციალური თარგმანი სხვა რომელიმე ენაზე საბერძნეთის ავტოკეფალური ეკლესიისა და კონსტანტინოპოლის დიდი ეკლესიის წინასწარი თანხმობის გარეშე.

სინდისის თავისუფლება რელიგიურ საკითხებში ხელშეუვალია.

პირადი და პოლიტიკური უფლებებით სარგებლობა არ არის დამოკიდებული პიროვნების რელიგიურ რწმენაზე.

თავისუფალია ნებისმიერი ცნობილი რელიგიის აღმსარებლობა; პიროვნება თავისუფალია დაუბრკოლებლად მოახდინოს თავისი რელიგიის აღმსარებლობა და ისარგებლოს კანონის დაცვით.

რელიგიური რიტუალების შესრულებამ ზიანი არ უნდა მიაყენოს საზოგადოებრივ წესრიგს ან საზოგადოებრივ მორალს.

პროზელიტიზმი აკრძალულია.

არავინ შეიძლება გათავისუფლდეს თავის მიერ სახელმწიფოს წინაშე აღებული ვალდებულების შესრულებისგან ან უარი განაცხადოს კანონის მოთხოვნათა შესრულებაზე თავისი რელიგიური მრწამსის საფუძველზე.”

მეტაქსასის დიქტატორობის დროს (1936-40 წწ.) პროზელიტიზმი პირველად გამოცხადდა სისხლის სამართლის დანაშაულად. ერთი წლის შემდეგ ეს ნაწილი შესწორდა კანონის სხვა ნაწილით, რომლითაც განიმარტა ტერმინ „პროზელიტიზმის” მნიშვნელობა, კერძოდ, ნებისმიერ პიროვნებას, რომელიც განახორციელებს პროზელიტიზმს, შეიძლება შეეფარდოს ტუსაღობა და ფულადი ჯარიმა; ასევე ის ექვემდებარება პოლიციის ზედამხედველობას ექვსი თვიდან ერთ წლამდე ვადით, რაც განისაზღვრება სასამართლოს მიერ პიროვნების დამნაშავედ ცნობის შემდეგ.

„პროზელიტიზმში” იგულისხმება პიროვნების რელიგიურ რწმენაში ჩარევის ნებისმიერი, პირდაპირი თუ არაპირდაპირი მცდელობა, რაც მიზნად ისახავს ამ რწმენის დაკნინებას ნებისმიერი სახის ცდუნების ან მორალური თუ მატერიალური დახმარების დაპირების მეშვეობით, ცრუ საშუალებებით ან შესაბამისი პირის გამოუცდელობის, ნდობის, საჭიროების, დაბალი ინტელექტის ან გულუბრყვილობის გამოყენებით; ხოლო ამ დანაშაულის ჩადენა სკოლაში, სხვა საგანმანათლებლო ან ფილანტროპულ დაწესებულებაში წარმოადგენს დამამძიმებელ გარემოებას.

პრეცედენტები

უზენაესმა ადმინისტრაციულმა სასამართლომ თავის ერთერთ გადაწყვეტილებაში პროზელიტიზმს მისცა შემდეგი განმარტება:

„კონსტიტუციის პირველი მუხლი, რომელიც ამკვიდრებს ნებისმიერი რელიგიის აღმსარებლობისა და რელიგიური რიტუალების დაუბრკოლებლად შესრულების თავისუფლებას და კრძალავს პროზელიტიზმსა და ნებისმიერ სხვა ქმედებას, მიმართულს დომინანტი რელიგიის, აღმოსავლური ქრისტიანული მართლმადიდებლური ეკლესიის წინააღმდეგ, გულისხმობს, რომ წმინდა სასულიერო სწავლება არ წარმოადგენს პროზელიტიზმს, თუნდაც ის ამტკიცებდეს სხვა რელიგიათა შეცდომებს და ართმევდეს მრევლს, რომლებიც საკუთარი ნებით იტყვიან უარს თავის რელიგიაზე.

სასულიერო სწავლება თავისი ბუნებით შეიძლება განხორციელდეს თავისუფლად და დაუბრკოლებლად. ამგვარი სასულიერო სწავლებისგან განსხვავებით, რომელიც შეიძლება თავისუფლად განხორციელდეს, ნებისმიერი ჯიუტი, განზრახ მცდელობა იმისა, რომ დომინანტ რელიგიას წაერთვას თავისი მრევლი ისეთი საშუალებით, რომელიც უკანონო და უზნეოა, წარმოადგენს კონსტიტუციით აკრძალულ პროზელიტიზმს.”

საბერძნეთის სასამართლოებმა პროზელიტიზმის ბრალდებით დამნაშავედ ცნეს ის პირები, რომლებმაც წმინდანები გააიგივეს „ეკლესიის კედლების შემამკობელ ფიგურებთან,” წმინდა გერასიმე - „ბამბით გატენილ სხეულთან” და ეკლესია - „თეატრთან, ბაზარსა და კინოსთან,” რომლებიც ქადაგებას აწარმოებდნენ ნახატის ფონზე, რომელზეც გამოსახული იყო ძონძებში ჩაცმული ხალხი და ამბობდა, რომ „ასეთები არიან ისინი, რომლებიც არ მიიღებენ ჩემს რწმენას,” რომლებიც მართლმადიდებელ ლტოლვილებს ჰპირდებოდნენ საცხოვრებელ ადგილს სახარბიელო პირობებში, თუკი ისინი მიიღებდნენ უნიათის რწმენას, რომლებიც სთავაზობდნენ სტიპენდიას საზღვარგარეთ სწავლისთვის და სხვ.

უკანასკნელ ხანს სასამართლოებმა იეჰოვას მოწმეები დამნაშავედ ცნეს სექტის დოქტრინის „გამაბეზრებელი” ქადაგებისა და „მსოფლიო უბედურების წყაროდ” მართლმადიდებელი ეკლესიის დადანაშაულებისთვის, მოტყუებით სხვა პიროვნებების სახლებში შესვლისთვის, მოაჩვენეს რა თავი ქრისტიანებად, რომლებსაც სურდათ ახალი აღთქმის ქადაგება.

იეჰოვას მოწმეები საბერძნეთში

საბერძნეთში იეჰოვას მოწმეთა მოძრაობა მე-20 საუკუნის დასაწყისში დაიწყო. დღეისთვის იეჰოვას მოწმეთა რაოდენობა 25 ათასიდან 70 ათასამდეა. პირველი სამრევლო 1922 წელს შეიქმნა ათენში.

1975 წელს, კონსტიტუციის შესწორების შემდეგ, უზენაესმა ადმინისტრაციულმა სასამართლომ რამდენიმე შემთხვევა დაადგინა, რომ იეჰოვას მოწმეთა სექტა ექცევა „ცნობილი რელიგიის” დეფინიციაში. თუმცა ზოგი პირველი ინსტანციის სასამართლო აგრძელებდა საპირისპირო გადაწყვეტილებების მიღებას.

1986 წელს უზენაესმა ადმინისტრაციულმა სასამართლომ თავის ერთერთ გადაწყვეტილებაში დაადგინა, რომ სამინისტროს გადაწყვეტილება, რომლითაც იეჰოვას მოწმეს მისი რელიგიური მრწამსის საფუძველზე უარი ეთქვა ლიტერატურის მასწავლებლის დანიშვნაზე, ეწინააღმდეგებოდა რელიგიურ საკითხებში სინდისის თავისუფლებას და აქედან გამომდინარე, საბერძნეთის კონსტიტუციას.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს შეფასება

მინოს კოკინაკისმა საჩივრით მიმართა ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს. ის ასაჩივრებდა მის დამნაშავედ ცნობას პროზელიტიზმისთვის; ის მიიჩნევდა, რომ დაირღვა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-7, მე-9 და მე-10 მუხლები; ასევე, მე-14 მუხლი მე-9 მუხლთან კავშირში.

მისი განმარტებით, მას შეეზღუდა თავისი რელიგიის თავისუფლებით სარგებლობა. ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლის თანახმად:

„1. ყველას აქვს უფლება აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებაზე; ეს უფლება მოიცავს რელიგიისა და რწმენის შეცვლის თავისუფლებას, პიროვნების თავისუფლებაზე, მარტო თუ სხვებთან კავშირში და საჯაროდ თუ კერძოდ, გამოამჟღავნოს თავისი რელიგია ან რწმენა ღვთისმსახურებით, სწავლებით, აღმსარებლობითა და რიტუალების შესრულებით.

2. ადამიანის რელიგიისა და რწმენის გამომჟღავნების თავისუფლება ექვემდებარება მხოლოდ ისეთ შეზღუდვებს, რომლებიც განსაზღვრულია კანონით და აუცილებელია დემოკრატიულ საზოგადოებაში უსაფრთხოების ინტერესებიდან გამომდინარე საზოგადოებრივი წესრიგის, ჯანმრთელობის ან ზნეობის, ან სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.”

მინოსი აღნიშნავდა, რომ მის წინააღმდეგ არასწორად გამოიყენეს ქვეყნის კანონმდებლობა, რომელიც თავად კონსტიტუციას ეწინააღმდეგებოდა.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს შეფასებით, მე9 მუხლით უზრუნველყოფილი აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება წარმოადგენს ამავე კონვენციით ნაგულისხმევი „დემოკრატიული საზოგადოების” საფუძველს. ეს წარმოადგენს მორწმუნეთა ცნობიერებისა და მათი ცხოვრების წესის განმსაზღვრელ ერთერთ ყველაზე სასიცოცხლო ელემენტს. ამასთან, ის არის ფასეულობა ათეისტების, აგნოსტიკოსების, სკეპტიკოსებისა და იმ პირებისთვის, რომლებიც ინდიფერენტულად ეკიდებიან ამ საკითხებს. დემოკრატიული საზოგადოებისგან განუყოფელი პლურალიზმი, რომლის მოპოვებაც შესაძლებელი იქნა საუკუნეების მანძილზე ბრძოლის შედეგად, დამოკიდებულია ამ უფლებაზე, მაშინ როცა რელიგიური თავისუფლება წარმოადგენს პიროვნების სინდისის საკითხს. იგი ასევე მოიცავს „რელიგიის გამომჟღავნების თავისუფლებასაც”, ვინაიდან მორწმუნე საუბრისას თუ ქმედებისას გამსჭვალულია რელიგიური მრწამსით.

ამდენად, დემოკრატიულ საზოგადოებაში, რომელშიც თანაარსებობს სხვადასხვა რელიგია, შეიძლება აუცილებელი იყოს შეზღუდვების დაწესება ამ თავისუფლებაზე, იმ მიზნით, რომ მოხდეს სხვადასხვა ჯგუფის ინტერესების ურთიერთშეთანხმება და უზრუნველყოფილ იქნას ყველა პირის რწმენის პატივისცემა.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს შეფასებით, ლასითის სისხლის სამართლის სასამართლოს მიერ გამოტანილი განაჩენი, რომელიც შემდგომში შემცირდა კრეტის სააპელაციო სასამართლოს მიერ, წარმოადგენს ჩარევას ბატონი კოკინაკისის მიერ „თავისი რელიგიის გამომჟღავნების თავისუფლებით” სარგებლობაში. ამგვარი ჩარევა ეწინააღმდეგება მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტით გათვალისწინებული კანონიერი მიზნის შესრულებასა „დემოკრატიულ საზოგადოებაში” აუცილებელი მიზნების მიღწევისთვის.

მინოსი ასაჩივრებდა პროზელიტიზმს, როგორც სისხლის სამართლის დანაშაულის „ობიექტური არსის” აღწერის არსებობას შესაბამის კანონში. მისი აზრით, ეს განზრახ გაკეთებულია იმ მიზნით, რომ შესაძლებელი იყოს ნებისმიერი სახის რელიგიური საუბრის ან კომუნიკაციის მოქცევა ამ დებულების მოქცევის ქვეშ.

თუმცა ევროპული სასამართლოს შეფასებით, ქვეყნის ხელისუფლების ეროვნული ორგანოებისა და კერძოდ, სასამართლოების გადასაწყვეტია შიდა სამართლის გამოყენება, ხოლო საბერძნეთის სასამართლოებმა, რომლებმაც განიხილეს საკითხი, დაადგინეს, რომ სახეზე არ იყო ამ კანონის კონსტიტუციასთან შეუსაბამობა.

საბერძნეთის მთავრობა ამტკიცებდა, რომ დემოკრატიული სახელმწიფო ვალდებული იყო უზრუნველეყო მის ტერიტორიაზე მცხოვრები ყველა პირის მიერ პირადი თავისუფლებებით დაუბრკოლებლად სარგებლობა. თუკი აუცილებელი არ იყო პირის რელიგიური რწმენისა და ღირსების დაცვა მათზე ამორალური და მოტყუებითი საშუალებებით ზეგავლენის მოხდენისგან, მე-9 მუხლი პრაქტიკულად გამოუსადეგარი იყო.

თუმცა მინოსი ამტკიცებდა, რომ რელიგია წარმოადგენდა ადამიანის მუდმივად განახლებად აზრს და შეუძლებელი იყო მისი გააზრება, როგორც სუბსტანციის, რომელიც გამოირიცხება საზოგადოებრივი განხილვისგან. აუცილებელია იმის აღიარება, რომ პიროვნების აზრის თავისუფლება შეიძლება დაექვემდებაროს მხოლოდ მინიმალურ შეზღუდვებს. ასე შეიქმნება „მუნჯი ცხოველების უცნაური საზოგადოება, რომლებიც იფიქრებენ, მაგრამ არ გამოხატავენ თავიანთ ფიქრებს; ისინი ილაპარაკებენ, მაგრამ არ დაამყარებენ ურთიერთობებს და იარსებებენ, მაგრამ ეს არ იქნება სხვებთან თანაარსებობა.”

სასამართლოს შეფასებით, სადავო ზომა ემსახურებოდა კონვენციის მე-9 მუხლის მ-2 პუნქტით გათვალისწინებული კანონიერი მიზნის შესრულებას, კერძოდ კი, სხვათა უფლებებისა და თავისუფლებების დაცვას, რასაც ეყრდნობოდა მოპასუხე სახელმწიფო.

კოკინაკისს აუცილებლად არ მიაჩნდა დემოკრატიულ საზოგადოებაში აკრძალვის დაწესება მოქალაქის უფლებაზე, ესაუბრა და განეხილა რელიგიური საკითხები თანამოქალაქესთან. მას აინტერესებდა, თუ როგორ შეიძლებოდა ყველა ქრისტიანისთვის საერთო წმინდა წიგნზე საუბარს დაერღვია სხვათა უფლებები.

ამასთან, ის აღნიშნავდა, რომ ქალბატონი კირიაკაკი იყო გამოცდილი, ინტელექტუალური შესაძლებლობების მქონე პიროვნება. წარმოუდგენილი იყო ადამიანის ფუნდამენტური უფლებების დარღვევის გარეშე იეჰოვას მოწმის სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენაში დამნაშავედ ცნობა კანტორის მეუღლესთან საუბრის გამო.

კოკინაკისი აღნიშნავდა, რომ კრეტის სააპელაციო სასამართლომ, მიუხედავად კონკრეტული და ნათელი ფაქტებისა, ვერ შეძლო დაემტკიცებინა განმცხადებლის პირდაპირი თუ ირიბი მცდელობა, ჩარეულიყო სხვა პირის რელიგიურ რწმენაში.

თუმცა მოპასუხე სახელმწიფო მიუთითებდა, რომ საბერძნეთის სასამართლოებმა თავიანთი გადაწყვეტილება დააფუძნეს მხოლოდ ფაქტებზე, რომლებიც თავისთავად წარმოადგენდა კანონით დასჯად ქმედებას - „აუცილებელი პროზელიტიზმს. კოკინაკისმა სცადა კირიაკაკის სახლში შესვლა ცრუ საბაბის გამოყენებით, ის მიმართავდა თავის ნაცად ხერხს, კერძოდ, მისი „გაწაფული” ანალიზი, იმაზე გათვლილი, რომ „შეცდომაში შეეყვანა პირი”, რომელსაც არ გააჩნდა „დოქტრინის საკმარისი ცოდნა”. სახელმწიფო ვალდებული იყო ყურადღება მიექცია და თუკი ის ინდიფერენტული დარჩებოდა რელიგიურ რწმენაზე შეტევების მიმართ, ეს სერიოზულ არეულობებს გამოიწვევდა.

ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს შეფასებით, პირველ ყოვლისა, ერთმანეთისგან უნდა იქნას განსხვავებული ქრისტიანული რწმენის პროპაგანდა და არასათანადო პროზელიტიზმი. პირველი შეესაბამება ჭეშმარიტ ევანგელიზმს, რომელსაც განსაზღვრავს მსოფლიო ეკლესიათა საბჭოს ეგიდით შემუშავებულ 1956 წლის მოხსენება, როგორც ყოველი ქრისტიანისა და ეკლესიის ძირითად მისიას. უკანასკნელი კი წარმოადგენს მის არასათანადო და მიუღებელ ფორმას; ასევე, მან შეიძლება ისეთი სახე მიიღოს, რომელიც ცალკეულ ადამიანებს სთავაზობს გარკვეულ მატერიალურ ან სოციალურ უპირატესობას, რათა რომელიმე ეკლესიამ შეიძინოს ახალი მორწმუნეები. უნდა ითქვას, რომ პროზელიტიზმი შეუთავსებელია პირის აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლებისთვის.

ევროპულმა სასამართლომ აღნიშნა, რომ თავის გადაწყვეტილებებში საბერძნეთის სასამართლოებმა პირის ბრალეულობა დაადგინეს მხოლოდ შესაბამისი კანონის უბრალო მოხმარებით და საკმარისად არ განსაზღვრეს, თუ რა გზით ცდილობდა კოკინაკისი თანამოქალაქის დარწმუნებას მიუღებელი საშუალებებით, მათ მიერ წარმოდგენილი არც ერთი ფაქტი არ ასაბუთებდა დასკვნას.

ევროპული სასამართლოს შეფასებით, კოკინაკისის საქმეში ადგილი ჰქონდა ადამიანის უფლებათა და ძირითად თავისუფლებათა ევროპული კონვენციის მე-9 მუხლის დარღვევას.

მღვდელი გლებ იაკუნინი

მღვდელი გლებ იაკუნინი დაიბადა 1934 წელს.

წინა საუკუნის 50-იანი წლების ბოლოს თავი მიუძღვნა ქრისტიანულ მსახურებას. 1958-1959 წლებში სწავლობდა მოსკოვის სასულიერო სემინარიაში. 1962 წლის 10 აგვისტოს ხელდასხმულ იქნა მღვდლად.

1965 წელს მღვდელ ნიკოლოზ ეშლიმანთან ერთად ღია წერილით მიმართა რუსეთის პატრიარქ ალექსი I-ს მართლმადიდებელი ეკლესიის მდგომარეობის შესახებ საბჭოთა კავშირში და მოსკოვის საპატრიარქოს ხელმძღვანელობის მიერ ეკლესიის ინტერესების ღალატის შესახებ. (იხ. А. Мень, ,,Несколько слов о деле двух московских священников”, აგრეთვე А. Солженицына, ,,Великопостное письмо” Патриарху Пимену, 1972 წ) КГБ-ს მითითებით, 1966 წლის მაისში საეკლესიო ხელისუფლებამ მთავარეპისკოპოს ალექსი რიდიგერის (ამჟამად მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქი) ხელშეწყობით აუკრძალა მღვდელმსახურება ,,ვიდრე არ მოინანიებდა”.

60-70-იან წლებში მამა გლებ იაკუნინი იყო უფლებათადაცვითი მოძრაობის აქტიური მონაწილე. 1976 წელს - „სსრკ-ში მორწმუნეთა უფლებების დაცვის ქრისტიანული კომიტეტის” თანადამფუძნებელი. დაპატიმრებამდე (1979 წლის 1 ნოემბერი) გამოაქვეყნა ასობით დოკუმენტი და წერილი, რომლებიც მოწმობდა საბჭოთა კავშირში რელიგიური თავისუფლების მასობრივ ჩახშობაზე.

1980 წლის 28 აგვისტოს მოსკოვის საქალაქო სასამართლოს მიერ გასამართლებულ იქნა ,,ანტისაბჭოთა აგიტაციისა და პროპაგანდისათვის”, იყო სინდისის პატიმარი 1985 წლამდე, შემდეგ - ორწელიწად-ნახევრის მანძილზე - გადასახლებაში იაკუტიაში.

რეაბილიტირებულ იქნა რუსეთის ფედერაციის უმაღლესი საბჭოს დადგენილებით 1991 წლის 18 ოქტომბერს.

1990 წელს არჩეულ იქნა რუსეთის სახალხო დეპუტატად. იყო რფ-ს უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილე სინდისის თავისუფლების განხრით. ხელი შეუწყო კანონის „რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლების შესახებ” მიღებას. აქტიურად იბრძოდა მრავალი ტაძრისა და მონასტრის გახსნისათვის.

1991-1992 წლებში მონაწილეობა მიიღო ГКЧП-ს გამომწვევ მიზეზთა და გარემოებათა შემსწავლელი საპარლამენტო კომისიის მუშაობაში, რომელმაც გამოაქვეყნა КГБ-ს საარქივო დოკუმენტები მოსკოვის საპატრიარქოს ნომენკლატურის თანამშრომლობის შესახებ უშიშროების სამსახურთან. ფორმალურ საფუძველზე, ფაქტობრივად კი ამ არქივების გამოაშკარავებისათვის, მორწმუნეთა და რიგითი სამღვდელოების ინტერესების დაცვისათვის 1993 წლის 1 ნოემბერს განკვეთილ იქნა მღვდლობიდან. ასეთი ანგარიშსწორება უკანონოდ მიიჩნია და 1994 წელს გადავიდა უკრაინის დამოუკიდებელ ეკლესიაში, სადაც მღვდლად იმსახურა 2000 წლამდე. მოსკოვის საპატრიარქოს ხელმძღვანელობის ასობით მილიონის ღირებულების ჰუმანიტარული დახმარების დატაცებაში მხილებისა და ეკლესიის მაღალჩინოსან აგენტ-ჩამშვებთათვის საეკლესიო მონანიებისაკენ მოწოდებისათვის - 1997 წლის თებერვალში საეკლესიო კანონების უხეში დარღვევით განკვეთილ იქნა ეკლესიიდან. 2000 წლის სექტემბერში მონაწილეობა მიიღო მოსკოვში „მართლმადიდებლური აღორძინების ეკლესიის” დაფუძნებასა და 1990 წელს მხეცურად მოკლული მღვდელ ალექსანდრე მენის კანონიზაციაში - მისი წმინდა მოწამედ და განმანათლებლად შერაცხვის საქმეში.

1993-1995 წლებში იყო პირველი სახელმწიფო დუმის დეპუტატი. ამJამად აგრძელებს უფლებათადაცვით საქმიანობას და არის „მოსკოვის ჰელსინკის ჯგუფის” წევრი, აგრეთვე არის „სინდისის თავისუფლების დაცვის საზოგადოებრივი კომიტეტის” ხელმძღვანელი.

შესავალი, რომელსაც ცხადში კი არა, კოშმარულ სიზმარში შევყავართ

რუსეთის საზოგადოებას, როგორც არასდროს, დღეს ესაჭიროება სულიერი საყრდენი. ბუნებრივია, მრავალთა მზერა უმაღლესი სიმართლის ძიებისას მიმართულია ათასწლოვანი ქრისტიანული ტრადიციისაკენ - რუსული მართლმადიდებლობისაკენ. რუსების რამდენიმე თაობა, რომლებიც ძალადობით მოწყვეტილნი იყვნენ მამაპაპათა სარწმუნოებას, რომელთაც არასდროს ჭერიათ ხელში სახარება, რელიგიურ სფეროში ელემენტარულ ცოდნას მოკლებულნი, მიაწყდნენ ეკლესიის საზღვრებს იმის წმინდა რწმენით, რომ გადააბიჯებდნენ რა ძველი ტაძრის ზღურბლს, ისინი ეზიარებოდნენ სწორედ იმ ეკლესიას, რომელიც სათავეს იღებს წმინდა თავად ვლადიმირისაგან, რომელმაც 988 წელს გააქრისტიანა რუსეთი ღირსი სერგი რადონეჟელისა და ღირსი სერაფიმე საროველის ეკლესიას. რატომაც არა ისინიც ხომ იმავე ხატებს ეთაყვანებიან და ისევე ლოცულობენ, როგორც ასწლეულების წინ მათი წინაპრები ლოცულობდნენ. რასაკვირველია, მათ ეჭვიც კი არ ეპარებათ, რომ მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქი ალექსი II, ბიზანტიური ბრწყინვალებით მოსილი, არის კანონიერი მემკვიდრეა რუსეთის განმანათლებელთა დიდი დასისა კიევის პირველი მიტროპოლიტებიდან წმინდა პატრიარქ ტიხონამდე.

მაგრამ სინამდვილეში ეს ასე არ არის. 1927 წელს რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონიერი ცენტრალური მმართველობა შეწყდა ბოლშევიკური ძალადობის შედეგად, ხოლო დევნილი ქრისტიანების ნარჩენებმა სრული განადგურებისაგან თავის დასაღწევად კატაკომბებს შეაფარეს თავი.

ჭეშმარიტი ეკლესიის ადგილას, ჩეკისტების მიერ მიტროპოლიტ სერგი სტაროგოროდსკის „დროებითი სინოდის” გადაბირებული წარმომადგენლებით, 1943 წელს სტალინმა და ბერიამ შექმნეს მოსკოვის საპატრიარქო. უმძიმესი ომის პერიოდში სტალინმა დაიწყო „რელიგიური კარტის” გათამაშება, მათ შორის სამხედრო მოკავშირეების წინაშეც. ამისათვის მან დაავალა ლავრენტი ბერიასა და სახელმწიფო უშიშროების პოლკოვნიკ გ. კარპოვს, „აეღორძინებინათ” მართლმადიდებელი ეკლესია, მიტროპოლიტი სერგი კი გამოცხადდა სრულიად რუსეთის პატრიარქად და გამალებით დაიწყო მოსკოვის საპატრიარქოს თავს მოხვევა როგორც საბჭოთა კავშირში, ისე მის საზღვრებს გარეთ. მართლმადიდებლური კანონების მიხედვით, ეკლესიის მართვის მადლმოსილი სტრუქტურების აღდგენა შესაძლებელი იყო მხოლოდ იმ დროს მოქმედი კანონიკური წესების შესაბამისად და მხოლოდ ამის შემდეგ იყო შესაძლებელი მათი შეცვლა. მაგრამ ყველა კანონიკური ნორმის დარღვევით 1943-1945 წლებში უღვთო ხელისუფლების მიერ შეიქმნა სრულიად ახალი, მართლმადიდებლური ტრადიციისათვის უცხო ტოტალიტარული ორგანიზაცია, ახალი, მანამდე არარსებული საეკლესიო წესებით, მმართველობითი სტრუქტურით, რომელიც სტალინის პოლიტბიუროს („მიტროპოლიტბიურო”) ზუსტი ასლი იყო და ფაქტობრივად შეესაბამებოდა დღეს ასე მოდურ განსაზღვრებას „ტოტალიტარული სექტის”, რომელსაც არაფერი ჰქონდა საერთო არც რუსეთის და არც მსოფლიო მართლმადიდებლობის კანონებთან. მართლმადიდებლური კანონებით ამ ორგანიზაციის შექმნა და მოღვაწეობა მორწმუნეთა მიერ უნდა აღიქვას, როგორც არა ჭეშმარიტი და არა ნამდვილი.

ამიტომაც დღევანდელი რუსეთის ღრმა მოთხოვნილება სულიერი ავტორიტეტისა და ზნეობრივი ფუნდამენტისა, ეჯახება მოსკოვის საპატრიარქოს „კგბ-ს შვილობილ ორგანიზაციას, რომელიც ათწლეულების განმავლობაში ახორციელებდა მის წინაშე დასახულ მიზანს: იფარებდა რა შირმად რელიგიურ მოღვაწეობას, ერთგულად ემსახურებოდა ანტირელიგიურ, ტოტალიტარულ სახელმწიფოს. ამ ჩანაცვლების წყალობით დღეს რმეს ხელმძღვანელობა ახდენს საკუთარი უნიათობის დემონსტრირებას საზოგადოებისათვის აგრერიგად საჭირო რეფორმების მიმართ, ხოლო ყველა მცდელობა საეკლესიო აღორძინებისა ქვედა დონიდან, სამრევლოს ან რიგითი სამღვდელოების დონიდან აღკვეთილია საპატრიარქოს ხელმძღვანელობის მიერ.

ამიტომაც მართლმადიდებლური სამღვდელოება ყოფილი საბჭოთა კავშირის რესპუბლიკებში, მათი ქვეყნების მიერ დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, მასობრივად გამოეყო მოსკოვის საპატრიარქოს. ყველაზე უფრო დამახასიათებელი მდგომარეობა შეიქმნა უკრაინასა და ესტონეთში, სადაც საბჭოთა პერიოდამდე უკვე არსებობდნენ დამოუკიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიები. ალექსი I-ის ისტერიული განცხადებები ასეთი მიდრეკილებების არაკანონიკურობის შესახებ ეყრდნობა მხოლოდ და მხოლოდ ფეოდალურ-ბოლშევიკურ წარმოდგენებს საეკლესიო სამართალზე და ცოტა რამით თუ განსხვავდება იმათი განცხადებებისაგან, მოითხოვენ კომუნისტური საბჭოთა კავშირის აღორძინებას ძველ საზღვრებში. სხვათა შორის, საჭიროა გვახსოვდეს, რომ თავის დროზე საქართველოსა და ფინეთის მართლმადიდებელი ეკლესიების მიერ, რომლებიც ოდესღაც რუსეთის ეკლესიის დაქვემდებარებაში იყვნენ, ავტოკეფალიის მოპოვებამ მხოლოდ ხელი შეუწყო საერთო სიკეთეს და პოლიტიკური მოსაზრებებით არასდროს გაპროტესტებულა რმეს მხრიდან.

მართლმადიდებლობის ისტორია სსრკ-სა და რუსეთში 1917 წლის შემდეგ ან მიჩუმათებულია ან ტოტალიტარულად დამახინჯებული მოსკოვის საპატარიარქოს ინტერესებიდან გამომდინარე, რომელსაც მუდმივად მხარს უჭერს როგორც ახლანდელი ხელისუფლება, ასევე ოპოზიცია ზიუგანოვიდან ჟირინოვსკამდე.

ამ ნაშრომის მიზანია დაეხმაროს მკითხველს, რომელმაც ცოტა რამ იცის XX საუკუნეში ეკლესიის ტრაგიკული ისტორიის შესახებ, დაინახოს მოსკოვის საპატრიარქოს რეალური სახე.

პიონერის, მეფისა და პეტიას სევდიანი ამბავი

988 წელს მართლმადიდებლობა გახდა სახელმწიფო რელიგია რუსეთში. თავად ვლადიმირის მიერ რუსეთის გაქრისტიანებასთან ერთად მიიღეს სახელმწიფოსა და ეკლესიის ურთიერთობის ბიზანტიური მოდელი - ცეზარო პაპიზმი, რაც ნიშნავდა ეკლესიის სრულ დაქვემდებარებას მეფის აბსოლუტური ძალაუფლებისადმი, ხოლო მომავალში იმპერატორის ძალაუფლებისადმი.

მაგრამ ამავე დროს ეკლესია აგრეთვე ცხოვრობდა თავისი შიდა, ძველისძველი კანონებით: ყველა მნიშვნელოვან რელიგიურ საკითხზე გადაწყვეტილებას ღებულობდა კრება. მღვდლებსა და ეპისკოპოსებს ირჩევდა მრევლი, ხოლო ხელდასხმას მღვდელმთავრები ახდენდნენ. სამჯერად „აქსიოს!” (ღირსია) ხალხი წარმოთქვამდა მხოლოდ იმ კანდიდატის ხელდასხმისას, რომელსაც კარგად იცნობდა.

1721 წელს იმპერატორმა პეტრე I-მა გააუქმა ეკლესიის კრებითობა და შექმნა საკუთარი თავისადმი დამორჩილებული მმართველი სინოდი. ეკლესიისათვის ასეთი არატრადიციული ორგანო შედგებოდა რამდენიმე ადამიანისაგან და აღჭურვილი იყო გაცილებით მეტი ძალაუფლებით, ვიდრე პატრიარქი და ადგილობრივი კრება ერთად აღებული. ეს იყო ეკლესიის კანონიკური ნორმების უხეში ხელყოფა! ამასთან ყველა მღვდელმთავარი წერილობით დაეთანხმა იმპერატორის ამ განკარგულებას. ნიშანდობლივია, რომ სამღვდელოება პირობას დებდა, დაესმინა პოლიციაში პოლიტიკურად არალოიალური მორწმუნეები, მიუხედავად იმისა, თუკი ამას აღსარებისას შეიტყობდა. მღვდელმთავრები კი ერთგულების ფიცს დებდნენ იმპერატორის წინაშე, როგორც „მმართველი სინოდის თავმჯდომარესა და უმაღლესი მსაჯულის წინაშე”. სინოდის წევრები კი სრულიად გათანაბრებულნი იყვნენ სენატის წევრებთან მიიღეს ისეთივე რეგალიები, პრივილეგიები, მაღალი ხელფასები, ყმები, მოოქროვილი კარეტები და სპეციალური სამედიცინო მომსახურება. იმპერატორმა დაუბრუნა დიდი ლატიფუნდიები, რომელთა წყალობითაც მათი სამოთხისებრი არსებობა - მიუხედავად მღვდელმთავრებისათვის აუცილებელი ბერად აღკვეცისა - უზრუნველყოფილ იყო ათასობით გლეხის მონური შრომით.

XVIII-XIX საუკუნეში ეკლესიის კრებითობის ძლადობრივმა შეცვლამ, პირველ რიგში - მღვდლებისა და ეპისკოპოსების მორწმუნეთა მიერ არჩევის გაუქმებამ, ეპისკოპოსების გადაქცევამ დანიშნულ სამთავრობო ჩინოვნიკებად და მონათმფლობელებად, ხოლო მღვდლებისა მონათა ზედამხედველებად - ყველაფერმა ამან გამოიწვია ღრმა სულიერი კრიზისი რუსეთში. სამღვდელოების მოწყვეტამ მრევლისაგან კიდევ უფრო გაზარდა მანძილი ელიტასა და ხალხს შორის, ხოლო საბოლოო ჯამში გამოიწვია 1917 წლის კატასტროფა. ეკლესია კარგავდა ავტორიტეტს ხალხში, იზრდებოდა უფსკრული მღვდელსა და მორწმუნეს შორის, რიგით სამღვდელოებასა და ეპისკოპოსებს შორის. ნებისმიერი, ვინც ოპოზიციაში ედგა ხელისუფლებას, ავტომატურად ხვდებოდა გასახელმწიფოებრული, გაბიურაკრატებული ეკლესიის გარეთ. შედეგად მოსახლეობის უმრავლესობა აღმოჩნდა ეკლესიის გალავანს მიღმა.

კრებითობამ წამით გაიელვა თავისუფლებაში - სიზიფემაც წამით მოითქვა სული

მხოლოდ 1917 წლის აგვისტოში, პირველად 1690 წლის შემდეგ, გაიხსნა რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიის ადგილობრივი კრება. მართლმადიდებლური მონარქიის დამხობის პირობებში აღდგა პატრიარქობა, ოღონდ არა ერთმმართველური, არამედ კრებითი ფორმით, რადგანაც საეკლესიო ცხოვრების ყველა მნიშვნელოვანი საკითხის გადაწყვეტა კვლავ მორწმუნეთა ნების გამოვლენით ხდებოდა. ასეთი წესით აირჩიეს პეტროგრადისა და მოსკოვის მმართველი მღვდელმთავრები. 1918 წელს კრებამ მიიღო ეპარქიისა და სამრევლოს წესდებები. წინამძღვრისა და მღვდელმთავრის კანდიდატურას, უფრო ხშირად ალტერნატიულ საფუძველზე, ასახელებდა ხალხი. ეპისკოპოსის გადაყვანა სხვა კათედრაზე, ხოლო მღვდლისა სხვა ტაძარში, განიხილებოდა როგორც განსაკუთრებული გამონაკლისი შემთხვევა. პატრიარქის გამორჩევა კი ხდებოდა მოციქულთა დარად - კენჭისყრით სამ კანდიდატურას შორის. წმინდა პატრიარქი ტიხონი, რომელსაც ფარული ხმისმიცემით ხმების ნაკლები რაოდენობა ჰქონდა მიღებული და სამ კანდიდატს შორის ბოლო ადგილზე იყო, ღვთის ნებითა და კენჭისყრით გახდა სრულიად რუსეთის პატრიარქი.

იმავე ადგილობრივ კრებაზე უნდა განხილულიყო საკითხი კანონიკური და საღვთისმსახურებო რეფორმის შესახებ, მაგრამ 1918 წლის შემოდგომაზე კრების მუშაობა შეწყვიტეს ბოლშევიკებმა.

ეკლესიაში უმაღლესი ხელისუფლება შეიზღუდა კრებითი საწყისის სასარგებლოდ. სინოდს დარჩა მხოლოდ მაკოორდინებელი ფუნქციები. პირველად აღმასრულებელი ხელისუფლება ხორციელდებოდა კვლავ შექმნილი უმაღლესი საბჭოს მიერ, რომელიც თანაბარ პირობებზე შედგებოდა ეპისკოპოსების, მღვდლებისა და ერისკაცებისაგან პატრიარქის თავმჯდომარეობით.

1918 წლის აგვისტოში ადგილობრივმა კრებამ განსაზღვრა, რომ სამღვდელოებისათვის დაუშვებელია პოლიტიკაში მონაწილეობა ეკლესიის სახელით. მაგრამ როგორც სახელმწიფოს მოქალაქეებს, მღვდელმთავრებს, მღვდლებსა და ერისკაცებს შეუძლიათ პოლიტიკაში მონაწილეობა მიიღონ ინდივიდუალურად. კანონიკურად აიკრძალა ეკლესიის წევრთა შევიწროება განსხვავებული პოლიტიკური შეხედულების გამო.

კრებამ დაწყევლა ღმერთთან მებრძოლი ხელისუფლება და მორწმუნეებს აუკრძალა მასთან თანამშრომლობა.

სცენაზე ცეკვავს ეკლესიური თვითმარქვია

კრებამ დაადგინა, რომ პატრიარქის გარდაცვალების შემთხვევაში დაინიშნება საპატრიარქო ტახტის თანამოსაყდრე, რომლის ერთერთი ამოცანაც იქნება ეკლესიის ქმედებათა კოორდინირება კანონიკურად თავისუფალი ადგილობრივი კრების მოსაწვევად ახალი პატრიარქის არჩევისათვის. ადგილობრივმა კრებამ წმინდა პატრიარქ ტიხონს ანდო თანამოსაყდრე კანდიდატების სიის შედგენა. 1920 წლის ოქტომბერში წმიდა სინოდმა პატრიარქ ტიხონის მეთაურობით მოახდინა ამ წესის დეტალიზაცია.

1925 წელს, პატრიარქ ტიხონის გარდაცვალების შემდეგ, თანამოსაყდრე გახდა მიტროპოლიტი პეტრე პოლიანსკი, რომელიც პატრიარქ ტიხონის მიერ დატოვებულ ანდერძში მოხსენიებულ ოთხ კანონიკურად უფლებამოსილ კანდიდატ მღვდელმთვართა შორის იყო ერთერთი. საპატრიარქო ტახტის თანამოსაყდრის წოდება მიტროპოლიტ პეტრესათვის არავის ჩამოურთმევია, ხოლო უღმერთო ხელისუფლების მიერ მისი დაპატიმრება არ წარმოადგენდა წინააღმდეგობას სასულიერო წოდების ტარებისათვის. მიტროპოლიტი პეტრე პოლიანსკი მოწამებრივად აღესრულა (დახვრიტეს 1937 წელს) სტალინურ ბანაკებში, როგორც საპატრიარქო ტახტის თანამოსაყდრე.

საშინელი დევნისა და რეპრესიების პირობებში მიტროპოლიტი სერგი სტრაგოროდსკიმ 1927 წელს ისარგებლა თანამოსაყდრე მიტროპოლიტ პეტრეს დაპატიმრებით და საკუთარი თავი, კანონიკისა და ეკლესიის წესდების სრული უგულებელყოფით, საპატრიარქო ტახტის თანამოსაყდრის მოადგილედ” გამოაცხადა, თუმცა თანამოსაყდრე კანდიდატების სიაში იგი არ ირიცხებოდა. თვითმარქვიამ თავის გარშემო შექმნა ანტიკანონიკური ,,დროებითი სინოდი”, რომელიც საოცრად მალე ცნო საბჭოთა ხელისუფლებამ და რეგისტრაციაში გაატარა მორწმუნეთა მთავარმა მდევნელმა მთავარმა პოლიტიკურმა სამმართველომ (ГПУ). თვითონ მიტროპოლიტი სერგი ცნობილია იმით, რომ შედიოდა იმ სინოდის შემადგენლობაში, რომელიც ჯერ კიდევ ხლისტმა გრიგორი რასპუტინმა შექმნა. 1922 წელს სერგიმ მხარი დაუჭირა „ობნოვლენცების რასკოლს”, რომლებმაც დაპატიმრებული პატრიარქი ტიხონი დამხობილად გამოაცხადეს.

იყო რა გამოცდილი „რასკოლნიკი”, მიტროპოლიტმა სერგიმ ГПУ-ს დახმარებით მიითვისა ეკლესიაში ადმინისტრაციული ძალაუფლება, რითაც ფაქტობრივად გააუქმა ცოტა ხნის წინათ აღორძინებული ეკლესიის კრებითობა. ამგვარად, მიტროპოლიტმა სერგიმ დაიწყო სხვა ეპისკოპოსთათვის მსახურების აკრძალვა ან სულაც განკვეთა, მათ შორის მხოლოდ იმისთვისაც კი, რომ მათ უარი განაცხადეს იოსებ სტალინისათვის ერთგულება შეეფიცათ. მღვდელმთავართა განკვეთის ანდა მსახურების აკრძალვის უფლება, ეკლესიის კანონიკური სამართლის მიხედვით, აქვს მხოლოდ და მხოლოდ მღვდელმთვართა ან ადგილობრივ კრებას. ამ ქმედებით მიტროპოლიტმა სერგიმ თავის ე.წ. დროებით სინოდთან ერთად მიითვისა უფრო მეტი ძალაუფლება, ვიდრე პატრიარქსა და ადგილობრივ კრებას გააჩნდათ ერთად, რისი უფლებაც, ბუნებრივია, მათ არ ჰქონდათ საეკლესიო სისავსისაგან. ყველა მისი უფლებამოსილება მომდინარეობდა საკუთარი თვითმარქვიობიდან და ღვთისმებრძოლი რეჟიმის დამსჯელი ორგანოს - ЧК или ГПУ-ს დადგენილებიდან სინოდის რეგისტრაციის შესახებ. ამგვარად, რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში უმაღლესი ოფიციალური ხელისუფლების კანონიკური მემკვიდრეობითობა შეწყდა 1927 წელს. 1917-1918 წლების წესდების მიხედვით, უმაღლესი საეკლესიო მმართველობა, მისი კანონიკური გაგრძელების შესაძლებლობის არარსებობის შემთხვევაში, სრულიად უქმდებოდა, ხოლო ეპისკოპოსები ვალდებულნი იყვნენ საკუთარი ძალისხმევა მიემართათ თავიანთ რეგიონში სამწყსოსა და სამრევლოების შენარჩუნებისთვის, ვიდრე არ იქნებოდა შესაძლებელი კანონიერი ადგილობრივი კრების ჩატარება და არ მოხერხდებოდა ღვთის ნების განსაზღვრა პატრიარქის პიროვნებასთან დაკავშირებით. მაგრამ მიტროპოლიტმა სერგიმ ფეხქვეშ გათელა როგორც რმეს წესდება, ასევე მსოფლიო კრებათა წესები.

ამგვარად, აღმოსავლეთის ეკლესიათა ნორმების თანახმად, მიტროპოლიტ სერგისა და მისი სინოდის ყველა აქტი, დაწყებული სერგის მიერ საკუთარი თავის „თანამოსაყდრის მოადგილედ” გამოცხადებით, არის სრულიად ანტიკანონიკური, ანუ საეკლესიო დანაშაულია. მის მიერ მოწყობილი განხეთქილებისათვის, წმინდა კრებათა წესების მიხედვით, მიტროპოლიტი სერგი ექვემდებარება დამხობას და ეკლესიიდან განკვეთას.

ახალ აღთქმას - ახალი იუდა, ეკლესიასაც ანტიქრისტეს მოწოდება

1927 წელს ახალმა იუდამ - მიტროპოლიტმა სერგიმ გამოაქვეყნა თავისი ცნობილი დეკლარაცია, სადაც სოციალისტური სახელმწიფოს სიხარული გამოაცხადა ეკლესიის სიხარულად. „თქვენი სიხარული - ჩვენი სიხარულია”, - წერდა ის კომუნისტ მმართველებს. რადგანაც სტალინმა საბჭოთა ქვეყნის ერთერთ „სიხარულად” წოდებულ მეორე ხუთწლედს „უღმერთო” უწოდა და თვლიდა, რომ 1937 წლისათვის სიტყვა „ღმერთი” უნდა გამქრალიყო ახალი საბჭოთა ენიდან, ასე რომ გასაგებია, რა „სიხარულითაც” დაიწყო ცხოვრება სერგიანულმა იერარქიამ. დეკლარაცია შეიცავს „კეთილ უწყებას მისი აპოსტასიის (რწმენიდან გადახვევის) შესახებ - სულიერ სოლიდარობას ეკლესიის მდევნელთა მიმართ, მართლმადიდებელთა „უნიისა” ანტიქრისტესთან.

ამ დეკლარაციის გამოქვეყნების შემდეგ ეკლესიაში საბოლოო განხეთქილებაც გარდაუვალი გახდა. სამოცზე მეტი მღვდელმთავარმა, რომლებიც არ იზიარებდნენ უღმერთოთა „სიხარულს” და ამიტომაც იყვნენ გამომწყვდეულნი სოლოვეცკის ბანაკებში, არ ცნეს დეკლარაცია. დეკლარაცია აგრეთვე არ აღიარეს იმ მიტროპოლიტებმა, რომელთაც ჰქონდათ კანონიკური უფლებამოსილება ადგილობრივი კრებისაგან სათავეში ჩადგომოდნენ ეკლესიის მართვის ცენტრალურ აპარატს პატრიარქის არ ყოფნის შემთხვევაში, და აგრეთვე იმ მღვდელმთავრებმა, რომლებიც უკვე დევნილობაში იყვნენ. კანონიერმა მღვდელმთავრებმა მრევლს მისცეს კურთხევა, არ დამორჩილებოდნენ თვითმარქვიას და წასულიყვნენ კატაკომბებში.

1930 წელს, სწორედ იმ წელს, როდესაც დაიხურა უკანასკნელი მონასტერი და ახალმოწამეთა რიცხვი ათობითა და ასი ათასობით იზომებოდა, მიტროპოლიტმა სერგიმ უცხოელ ჟურნალისტებს განუცხადა, რომ რუსეთში ეკლესია არ განიცდიდა დევნას!

1934 წელს ახალმა იუდამ დაიწყო საკუთარი თავის მოხსენიება თანამოსაყდრედ, როდესაც ცოცხალი და კანონიერი თანამოსაყდრე მიტროპოლიტი პეტრე ქრისტეს გულისათვის პატიმრობაში ეწამებოდა.

ეშმაკი, როგორც მამა ყოველივე სიცრუისა, არ ინდობდა ყოფილ მიტროპოლიტს მიტმასნილ ქრისტეს გზიდან გადამხვევებს: 1939 წლისათვის სსრკში ლეგალურად მოქმედებდა სულ რაღაც 100-მდე მართლმადიდებლური სამრევლო და მხოლოდ ოთხი მღვდელმთავარი იყო მიტროპოლიტ სერგის მორჩილებაში. რწმენის, აღმსარებლებისა და პატიოსანი მღვდელმთავრების კვალად რეპრესირებული იყო მრავალი კოლაბორაციონისტი, საეკლესიო დამსმენი და რწმენიდან გადამხვევი. არ დააპატიმრეს მხოლოდ სტალინისადმი ყველაზე ერთგული სერგიანელები.

მესამე ინტერნაციონალიდან - მესამე რომში

1943 წელს ყოფილმა თბილისელმა სემინარისტმა იოსებ სტალინმა გადაწყვიტა პოლიტიკური მიზნებისათვის გამოეყენებინა საზღვარგარეთ მყოფი ათობით მილიონი რუსი და ამასთანავე ეცადა შეეკავშირებინა პოსტბიზანტიური სივრცის ქვეყნები (აღმოსავლეთ ევროპა და ბალკანები) რუსეთის, როგორც მესამე რომის ფრთებქვეშ, და გაეთამაშებინა ეთნოკონფესიონალური „კარტი”.

სტალინმა კრემლში გამოიძახა სერგიანული განხეთქილების სამი აქტივისტი: მიტროპოლიტები: სერგი სტრაგოროდსკი, ალექსი სიმანსკი და ნიკოლოზ იარუშევიჩი, გამოყო სპეციალური სამთავრობო თვითმფრინავი და განკარგულება გასცა საკონცენტრაციო ბანაკებში შეეგროვებინათ ცოცხლად გადარჩენილი ლოიალურად განწყობილი ეპისკოპოსები, რათა შემდგომ მათ აერჩიათ ახალი „პატრიარქი”. სასწრაფო წესით ჩაატარეს რამდენიმე საეჭვო ქიროტონია და საბოლოოდ 19-მა ადამიანმა გამოაცხადა საკუთარი თავი მართლმადიდებლურ კრებად, რომელზეც, მსოფლიო კრებებისა და რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ყველა ფუძემდებლური კანონის დარღვევით, სერგი სტრაგოროდსკი „სრულიად რუსეთის პატრიარქად” გამოაცხადეს.

ახლად ჩამოყალიბებული რელიგიური ორგანიზაცია - მოსკოვის საპატრიარქო - სტალინმა და ბერიამ ახლებურად მონათლეს: „რუსული მართლმადიდებელი ეკლესია” ნაცვლად ტრადიციული „რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიისა”, რითაც ხაზი გაუსვეს მის ნაციონალურ ხასიათს და აღნიშნეს მისი როლი ე.წ. „კოსმოპოლიტიზმთან” ბრძოლაში.

ამგვარად, მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელიც რუსეთში 988 წელს დაფუძნდა, 1927 წლიდან არსებობდა მხოლოდ კატაკომბებში და დევნილობაში საზღვარგარეთ.

1945 წლის თებერვალში სტალინმა გადაწყვიტა ახლად შექმნილი რელიგიური ორგანიზაციისათვის - ჯიბის ,,წითელი სექტისათვის”, მიენიჭებინა საკავშირო მასშტაბი და საერთაშორისო ავტორიტეტი, რისთვისაც სახელმწიფოს მხარდაჭერით მოსკოვში ჩაატარა ე.წ. „რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის” ადგილობრივი კრება. იმჟამად მოქმედი რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის კანონიკური წესდება, რომელიც არავის მიერ იყო გაუქმებული, ზუსტად ადგენდა ასეთი „კრების” მოწვევისა და ჩატარების წესებს, თუმცაღა ჩატარებულ კრებას არაფერი ჰქონდა საერთო ამ კანონებთან: ორგანიზატორებმა ფეხქვეშ გათელეს მოქმედი წესდების მოთხოვნები და მსოფლიო კრებათა კანონები. ე.წ. კრებაზე ჩამოსული უცხოელი სტუმრები, პირველ ყოვლისა - აღმოსავლური მართლმადიდებლური ეკლესიის წარმომადგენლები, სტალინმა მოისყიდა ძვირფასი საჩუქრებით: სამღვდელმთავრო შესამოსლებითა და ოქროსა და ძვირფასი ქვებისაგან დამზადებული მორთულობებით, რომლებიც მუზეუმებიდან იყო გამოტანილი, ან წინა პერიოდში ბოლშევიკების მიერ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ძარცვის შედეგად დაგროვილი, ანდა სულაც ნაღდი დოლარებით შეძენილი.

ამის ნათელი მაგალითი შეიძლება იყოს პატრიარქ ალექსი პირველის წერილი, მიწერილი რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა საბჭოს თავმჯდომარისადმი გენერალ ლეიტენანტ კარპოვისადმი 1947 წლის 20 ნოემბერს: „ანტიოქიის საპატრიარქოს, გარდა იდეური მიზიდულობისა მოსკოვთან, აქვს იმედი, რომ რუსული ეკლესია და განსაკუთრებით რუსული მთავრობა აღადგენს ძველ ტრადიციას ანტიოქიის ღარიბი ეკლესიისათვის სისტემატური მატერიალური დახმარებისა - სკოლებისა და ეკლესიების შესანახად, განსაკუთრებით ღარიბი მღვდელმთავრებისათვის და ასე შემდეგ. თვითონ სახელმწიფო, პირდაპირ და არა ეკლესიის გავლით, რევოლუციამდელ პერიოდში ახდენდა ანტიოქიის ეკლესიის ფართო სუფსიდირებას, გამოდიოდა რა სახელმწიფოებრივი მოსაზრებებიდან, რომ აუცილებელია აღმოსავლეთში მართლმადიდებლობის მხარდაჭერა... მიტროპოლიტმა ილიამ სურვილი გამოთქვა, იყოს ჩვენი ოფიციოზური (არა ოფიციალური) შუამავალი ბერძენ პატრიარქებთან; და აქ კი, მისი აზრით, წარმატების მისაღწევად გადამწყვეტი ფაქტორი იქნება ჩვენ მიერ მათთვის ფულების ჩაჯიბვის შესაძლებლობის ხარისხი...“

ძვირფასი საჩუქრების გავლენით, ბევრი ხიზილალის მირთმევა და კავკასიური ღვინოებისა და კონიაკების ჩაცეცხვლა „კრების” მონაწილეებს ზეციურ მანად მოეჩვენათ 1945 წლის შიმშილისა და ნგრევის ფონზე და კრებამ მიიღო „რმეს მართვის დროებითი დებულება”, რომელიც სრულიად ეწინააღმდეგებოდა მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონებს. ამ დებულებამ მოსკოვის საპატრიარქო აქცია ტოტალიტარული სექტის მსგავს ორგანიზაციად, სადაც სამმა ადამიანმა ე.წ. მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქის მეთაურობით, მიიღო მეტი ძალაუფლება, ვიდრე ადგილობრივ კრებას გააჩნია, და ეკლესიის ადმინისტრაციული მართვის უფლება კიდევ უფრო დიქტატორული მეთოდებით, ვიდრე პეტრეს სინოდის დროს. მაგრამ თუკი იმპერატორები 1917 წლამდე ითვლებოდნენ მართლმადიდებელ ქრისტიანებად, ახლა ეკლესიის ოფიციალური სტრუქტურები აბსოლუტურად დაემორჩილნენ ღმერთთან მებრძოლი რეჟიმის ბელადების ნებას. ასეთი დაცემა საეკლესიო ისტორიამ განვლილი 2000 წლის მანძილზე არ იცის!

„სრულიად რუსეთის პატრიარქად” 1945 წლის „კრებამ” არაკანონიკური ღია კენჭისყირით აირჩია მიტროპოლიტი ალექსი სიმანსკი, სერგი სტრაგოროდსკის უახლოესი თანამებრძოლი, რომელმაც საკუთარი თავის დისკრედიტაცია მოახდინა ГПУ-სთან აქტიური თანამშრომლობით და 1922-1923 წლების ე.წ. ,,განმაახლებელთა განხეთქილებაში” მონაწილეობით. საბჭოთა მთავრობისა და სახელმწიფო უშიშროების ორგანოებისადმი ერთგული მსახურებისათვის ალექსი სიმანსკი მუდმივად იღებდა კუთვნილ ,,30 ვერცხლს” სამთავრობო ავტომობილ ЗИС-ს, აგარაკს, ყირიმში დასვენებას, კრუიზებს კომფორტაბელურ თბომავლებზე, სპეცვაგონს რკინიგზით გადაადგილებსათვის, სამედიცინო და პროდუქტებით სპეცმომსახურებას. სსრკს დაშლამდე მოსკოვის საპატრიარქო დელიკატესებითა და ალკოჰოლით მარაგდებოდა კრემლის ბაზიდან. სტალინურ-ბრეჟნევული საეკლესიო იერარქიის ყველა ხელმძღვანელი კომუნიზმის მშნებლობის საქმეში შეტანილი წვლილისათვის დაჯილდოებული იყვნენ ორდენებით, მედლებითა და საპატიო სიგელებით, მათ შორის КГБ-სგანაც. პატრიარქი ალექსი I იყო რეკორდსმენი საბჭოთა მღვდელმთავრებს შორის ორდენების რაოდენობით შრომის წითელი დროშის ოთხი ორდენი, რომლებიც დღესაც სათუთად ინახება და სიამაყით არის გამოფენილი სასულიერო აკადემიის მუზეუმში.

როგორც КГБ-ს არქივების გახსნამ გამოაშკარავა, თვითონ ,,წითელი საპატრიარქო” საღვთისმსახურო - რელიგიური მოღვაწეობის საფარქვეშ ფაქტობრივად სახელმწიფო უშიშროების ქვეგანყოფილება იყო. და აი, რატომ: მას შემდეგ, რაც ჭიპლარი, რომელიც აკავშირებდა მოსკოვის საპატრიარქოს მის მშობელ ორგანიზციასთან - КГБ-ს მეოთხე და მეხუთე განყოფილებებთან - 1991 წელს გაწყდა, რმე უძლური აღმოჩნდა დამოუკიდებელი საეკლესიო მსახურებისათვის. აღსრულდა ქრისტეს სიტყვები: ,,არავის ძალუძთ ორთა ბატონთა მსახურება . . .”.

1947-48 წლებში სტალინურ მართლმადიდებლურ ეკლესიას იმედი ჰქონდა, რომ ჩაატარებდა სრულიად მართლმადიდებლურ კრებას, რომელზეც სახელმწიფო უშიშროების ორგანოების უხილავი დახმარებით მოსკოვის პატრიარქი პატრიარქთა იერარქიაში ამჟამინდელი მეხუთე ადგილიდან, აღყვანილი იქნებოდა პირველ ადგილზე ანუ გახდებოდა მსოფლიო პატრიარქი. მაშინ მოსკოვი კვლავ გამოცხადდებოდა მესამე რომად, ხოლო იოსებ სტალინი ახალ კონსტანტინე დიდად. მაგრამ ღმერთმა არ დაუშვა ასეთი უბედურება ქრისტიანებზე.

მშობლიური საპატრიარქოს მამა კმაყოფილია - შვილები გამოადგა

აი, როგორ აღწერენ იოსებ სტალინთან შეხვედრას 1945 წლის 10 აპრილს პატრიარქი ალექსი I და მიტროპოლიტი ნიკოლოზი:

„ჩვენ, ბედნიერებით აღვსილებმა იმის გამო, რომ პირისპირ ვხედავდით მას, ვისი მხოლოდ სახელიც კი სიყვარულით წარმოითქმება არა მარტო ჩვენი ქვეყნის ყველა კუთხეში, არამედ ყველა თავისუფლებისა და მშვიდობისმოყვარე ქვეყანაში, მოვახსენეთ იოსებ ბესარიონის ძეს ჩვენი მადლობა . . . ეს იყო მამის ლაღი საუბარი შვილებთან”. რა შეიძლება იყოს ამაზე უფრო ნათელი და დაუნდობელი თვითგამოვლენა საპატრიარქოს ნამდვილი სახისა?

1947 წელს მოსკოვის 800 წლისთავთან დაკავშირებით ალექსი I-მა განაცხადა, რომ რელიგიური ორგანიზაცია, რომელსაც ის წინამძღოლობს, აღავლენს „გულითად, საერთო ეკლესიურ, საერთო რუსულ ლოცვას” „დერჟავის”, მშვიდობის, გამარჯვების, ჯანმრთელობისა და ხსნისათვის. . . ჩვენი ქვეყნის ყველა თავდადებული ხელმძღვანელის, ჩვენი დიდი და ბრძენი ბელადის მეთაურობით, რომელსაც ჩვენი ქვეყანა მტკიცედ მიჰყავს წმინდა გზით ძლიერების, დიდებისა და გამორჩეულობისაკენ”.

რმე-ს შემქმნელის, გენერალისიმუს სტალინის გარდაცვალება 1953 წელს, დიდი დარტყმა იყო მისი სულიერი შვილებისათვის - პატრიარქ ალექსი სიმანსკის და მის ხელქვეითათვის. საკუთარი ღმერთის მოხსენიება „მონა ღვთისა იოსებად” (საეკლესიო მოხსენების სტანდარტული ფორმულირება) „საღვთისმეტყველო” თვალთახედვით, დამამცირებლად მოეჩვენათ. ამიტომაც წესის აგებისას მიცვალებულს მოიხსენიებდნენ როგორ „გენერალისიმუსი იოსები”. დაკრძალვის წინ თავის სიტყვაში პატრიარქი ალექსი I კეთილუწყობდა:

„აღარ არის ჩვენი ხალხის დიდი ბელადი იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი. დაიშრიტა დიდი საზოგადოებრივი ძალა: ძალა, რომელშიც ჩვენი ხალხი გრძნობდა საკუთარ ძალას, რომლითაც იგი ხელმძღვანელობდა თავის აღმშენებლობით საქმეებსა და წამოწყებებში, რომლითაც იგი თავს ინუგეშებდა მრავალი წლის მანძილზე. არ არის სფერო, რომელსაც ვერ სჭვრეტდა დიდი ბელადის ღრმა მზერა. . . არც ერთი საკითხი, რომლითაც ჩვენ მისთვის მიგვიმართავს, არ ყოფილა მისგან უკუგდებული; იგი აკმაყოფილებდა ყველა ჩვენს თხოვნას. მისი ხსოვნა ჩვენთვის სამარადჟამოა… “ ხრუშოვის დროსაც კი, როდესაც სკკპ XX და XXII ყრილობებზე სკკპმ „მოინანია” „პიროვნების კულტი”, საბჭოთა იერარქები კვლავ დარჩნენ ერთგულნი საკუთარი მამის - დიდი ბელადის ხსოვნისა. „კულტის მსახურნი” დღესაც რჩებიან ერთგულნი საკუთარი სულიერი მამა-შემქმნელის „კულტისა”. მოსკოვის საპატრიარქოსაგან არასდროს თქმულა მონანიების არც ერთი სიტყვა წარსულის ამ სამარცხვინო ფურცლების გამო.

ხრუშჩოვი, რომელიც კოსმოსში თანამგზავრებს უშვებდა, იულიუსის კალენდრის მიმდევართა რიგებში აღმოჩნდა

როდესაც ხრუშჩოვი ხელისუფლებაში მოვიდა, გადაწყვიტა სტალინის კულტის მართლმადიდებელი მსახურებისათვის ადგილი მიეჩინა. სტალინის თაყვანისცემის მოსანანიებლად მან შესთავაზა მღვდელმსახურებს, თვითონ დაეწყოთ სამრევლოების, სასულიერო სემინარიებისა და მონასტრების მასობრივი დახურვა. ორდენოსანმა საბჭოთა მღვდელმთავრებმა თვითონ დაიწყეს ნაჩქარევად მტკიცება, რომ სოციალისტურ საზოგადოებას რელიგია არ სჭირდება და ასევე ნაჩქარევად დაიწყეს სამრევლოების გაუქმება. მღვდელმთავრებმა, რომლებმაც განსაკუთრებით გამოიჩინეს თავი ამ საქმიანობაში, მიიღეს სახელმწიფო ჯილდოები და სამსახურეობრივი დაწინაურება. 1958-1964 წლამდე სამრევლოების რაოდენობა ორჯერ და მეტად შემცირდა! კალუგის მთავარეპისკოპოსი გერმოგენ გოლუბევი, რომელიც წინ აღუდგა ამ პროცესს, ყოველგვარი კანონის იგნორირებით დაამხეს კათედრიდან და გამოკეტეს მონასტერში ციხის პირობებით.

КГБ - სთან შერწყმული სერგიანული იერარქია პრინციპში უძლური იყო ეზრუნა მორწმუნეთა ინტერესებისათვის. 1961 წელს პატრიარქ ალექსი I-ისა და მომავალი პატრიარქ პიმენის ხელით სამღვდელოება სრულად ჩამოაშორეს ეკლესიის ცხოვრების სამეურნეოადმინისტრაციულ სფეროს. ასე რომ, სამრევლო მღვდლები გახდნენ საბჭოთა აღმასკომების მიერ შექმნილი „ოცეულების” - სამრევლოების დამფუძნებლები, რომლებიც რეალურად იყვნენ არა მორწმუნენი, არამედ უფრო ხშირად სკკპსა და КГБ-ს ვეტერანები დაქირავებული მუშები. შედეგად ხელისუფლების მოთხოვნით ე.წ. ,,ოცეულს” ნებისმიერ დროს შეეძლო დაეხურა ტაძარი ანდა დაერღვია ხელშეკრულება პოლიტიკურად არალოიალურ მღვდელთან და იგი ექცია უმუშევრად. სამოციან წლებში იმისათვისაც კი რჩებოდნენ სამოძღვრო მსახურების გარეშე, რომ ახალგაზრდა მორწმუნეებს აძლევდნენ დახასიათებას ოფიციალურად მოქმედ სასულიერო სემინარიაში ჩასაბარებლად. ხოლო მთავარეპისკოპოსი პიმენ იზვეკოვი, რომელიც იყო ეკლესიაში უღმერთო წესრიგის ერთერთი მთავარი გამტარებელი, იმავე 1961 წელს სოციალისტურმა სამშობლომ დაჯილდოვა მიტროპოლიტის წოდებით, შრომის წითელი დროშის ორდენით და მიიღო მნიშვნელობით მეორე ლენინგრადის კათედრა, ხოლო მოგვიანებით პატრიარქი გახადეს.

არქიმნიშვნელოვანი არქივები - საპატრიარქოს შიგთავსი

ხრუშჩოვის დროს მღვდელმსახურთა КГБ-ს საიდუმლო აგენტებად გადაბირების პროცესი ვრცელდებოდა საეკლესიო სტრუქტურების ქვედა ეშელონებზეც. გადაბირების საცერში ატარებდნენ არა მხოლოდ ეპისკოპატს, არამედ რიგითი სამღვდელოების მნიშვნელოვან ნაწილსაც, აგრეთვე ეკლესიაში მომსახურე ერისკაცებსაც - ოცეულის წევრებს, სტიქაროსნებს, მგალობლებს, დარაჯებს, დამლაგებლებს.

ჯერ კიდევ 1922 წელს სპეცსამსახურებში მომზადდა საიდუმლო ინსტრუქცია იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა გადაებირებინათ მართლმადიდებელი მღვდელმსახურები - შოლტისა და თაფლაკვერის მეთოდით, რათა ისინი გადაექციათ „КГБ-ს მუდმივ მონებად”.

„ВЧК-ს საიდუმლო განყოფილების რწმუნებულის თანაშემწის მოხსენება სამღვდელოებასთან აგენტურული და დასმენითი მუშაობის შესახებ 1921 წელს.

სამღვდელოება უნდა გამოვიყენოთ ჩვენი მიზნებისათვის, განსაკუთრებით ისინი, რომლებსაც მნიშვნელოვანი სამსახურეობრივი თანამდებობა უკავიათ საეკლესიო ცხოვრებაში მთავარეპისკოპოსები, მიტროპოლიტები და ა.შ., რათა მათ იძულებით, მკაცრი პასუხისმგებლობის შიშით, სამღვდელოებისათვის გამოსცენ ისეთი განკარგულებები, რომლებიც ჩვენთვის იქნებოდა სასარგებლო, მაგალითად: მონასტრების დახურვის შესახებ, მთავრობის დეკრეტების გამო ანტიაგიტაციის აკრძალვა და ა.შ.

უნდა გამოირკვეს ზოგიერთი ეპისკოპოსის ხასიათი, რათა მათი პატივმოყვარეობის გრძნობებზე გათამაშდეს სხვადასხვა ვარიანტი, მათი სურვილებისა და ჩანაფიქრების წახალისებით.

სამღვდელოთაგან დამსმენების გადმობირება რეკომენდებულია სასულიერო სამყაროსთან ცოტათი მაინც დაახლოების შემდეგ და კულტის თითოეული მსახურის ხასიათის შტრიხების დეტალური გამოვლენის შემდეგ. მასალები შეიძლება მოპოვებულ იქნას სხვადასხვა გზით, უმთავრესად კი ჩხრეკისას პირადი მიმოწერის ამოღებითა და პირადი ნაცნობობით სასულიერო ფენასთან.

აუცილებელია სამღვდელოთა შორის დამსმენთა მატერიალური დაინტერესება. ფულადი და ნატურალური სუფსიდიები მათ კიდევ უფრო დამოკიდებულს გახდის ჩვენზე, კერძოდ კი იმ ასპექტში, რომ იგი გახდება ЧК-ს მარადიული მონა და მუდმივად ექნება შიში, არ გაიშიფროს მისი მოღვაწეობა.

თუმცაღა ეს მეთოდი საკმაოდ არასაიმედოა და შეიძლება გამოდგეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც გადმოსაბირებელი ობიექტი უნებისყოფოა”.

1950-1960-იან წლებში ჩეკისტებმა დაიწყეს ამ მითითების რეალიზება სრული მოცულობით, რაც გასაკვირი სულაც არ არის მთელი იერარქია ხომ ზემოდან, ЧК-ს ხელით იყო შექმნილი. ამ პროცესმა განსაკუთრებული ძალა შეიძინა რმე-ის ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში (ემს), ქრისტიანულ სამშვიდობო კონფერენციასა (ქსკ) და სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებში გაწევრიანების შემდეგ. რმეს მღვდელმსახურთა გადაბირებამ ისეთ მასშტაბებს მიაღწია, რომ უკვე ძნელი გასარჩევი გახდა, სად წყვეტდნენ ისინი რელიგიურ, სად ჩეკისტურ და სად პარტიულ პრობლემებს. საეკლესიო და ჩეკისტური თანამდებობის შერწყმის მასშტაბებსა და რმესა და КГБ-ეს წინაშე მდგარი ამოცანების შესახებ მსჯელობა შეიძლება იმ მასალების მიხედვით, რომლებიც КГБ-ს არქივებშია შემონახული.

1983 წლის ივლისში „ვანკუვერში (კანადა), VI გენერალურ ასამბლეაზე სსრკს რელიგიური დელეგაციის შემადგენლობაში (სულ ასოცი ადამიანი) იმყოფებოდა КГБ-ს 47(!) აგენტი, რომლებიც იყვნენ რელიგიური ავტორიტეტები, ღვთისმსახურები და ტექნიკური პერსონალი”. 1984 წლის ივლისში КГБ-ს V სამმართველოს IV განყოფილების პატაკში ნათქვამია: „შვეიცარიაში, ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს ცენტრალური კომიტეტის მუშაობაში მონაწილეობის მისაღებად რმეს დელეგაციაში გაემგზავრნენ აგენტები, რომელთაც დავალებული აქვთ ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოს გენერალური მდივნის პოსტზე გაიყვანონ ჩვენთვის მისაღები კანდიდატი. ამ თანამდებობაზე არჩეულია ემიოლიო კასტრო, რომლის არჩევასაც რმეის გარდა მხარი დაუჭირეს სოციალისტური ქვეყნების ეკლესიებმაც”.

1983 წელს გამოქვეყნდა პატრიარქ პიმენის ღია წერილი ამერიკის პრეზიდენტ რონალდ რეიგანისადმი, სადაც გაკრიტიკებული იყო აშშის პოლიტიკა, იქვე კი მღვდელმთავარი იცავდა სსრკის პოლიტიკას. КГБ-ს არქივებში ინახება ინფორმაცია, თუ რეალურად როგორ მზადდებოდა ეს მიმართვა „აგენტების „ოსტროვსკისა” და „კუზნეცოვის” მეშვეობით მომზადდა პატრიარქ პიმენის ღია წერილი პრეზიდენტ რეიგანისადმი, წერილი გამოქვეყნდა ,,New York Times”-ში, გადაბეჭდილ იქნა ,,Известиа” -ში და გადაეგზავნა მეგობრებს თავიანთ გაზეთებში გამოსაქვეყნებლად.”

რუსეთის ფედერაციის უმაღლესი საბჭოს ოფიციალური საპარლამენტო კომისიის მონაცემებით, КГБ-ს საეკლესიო „კრიშის” ქვეშ მოღვაწეობის მთავარი ცენტრები იყო ქრისტიანთა სამშვიდობო კონფერენცია (ქსკ), რომელსაც მრავალი წლის მანძილზე მეთაურობდა ამჟამინდელი პატრიარქი ალექსი რიდიგერი და მოსკოვის საპატრიარქოს საგარეო საეკლესიო ურთიერთობათა განყოფილება - ОВЦС КГБ-ს აგენტმა ,,არამისმა”, რომელიც მუშაობდა ОВЦС-ში თარჯიმნად, გადაწყვიტა საჯაროდ მოენანიებინა გაზეთ ,,Аргументов и факты”-ს ფურცლებზე (№8 1992). კერძოდ, იგი ჰყვება, რომ ОВЦС-ის თითქმის ყველა თანამშრომელი მუშაობდა КГБ-ს მოსკოვის განყოფილებაზე ან საკავშირო КГБ-ზე. აუცილებელი იყო პატაკების წერა იმის შესახებ, ,,თუ როდის და სად შედიოდნენ უცხოელები. პატაკი ბარდებოდა ხუთ ეგზემპლარად, რომელთაგან ერთი მიდიოდა ОВЦС-ის თავმჯდომარის მაგიდაზე. (მიტროპოლიტი ნიკოდიმ ნიკოდიმოს როტოვი, შემდეგ მიტროპოლიტი იუვენალი და ა.შ. დღეს - მიტროპოლიტი კირილე გუნდიაევი), მეორე ეგზემპლარი - რელიგიის საქმეთა საბჭოში, რომელიც ფაქტობრივად იყო КГБ-ს ფილიალი, ხოლო დანარჩენი ეგზემპლარები გადაეცემოდა უშუალოდ КГБს.” ОВЦС-ის მამა დამფუძნებელმა, ლენინგრადის მიტროპოლიტმა ნიკოდიმოს როტოვმა ჯერ კიდევ 1969 წელს ზემოთ ნახსენები პატაკების ხუთ ეგზემპლიარად წარდგენის პრაქტიკას მოუნახა ერთგვარი საღვთისმეტყველო დასაბუთება, იმავე სერგი სტრაგოროდსკის სულისკვეთებით გამსჭვალული. 50 წლის მანძილზე სოციალიზმის მშენებლობის შედეგს იგი ხედავდა იმაში, რომ ,,ამ ახალ სამყაროში ხორციელდება და რეალურ მყოფობას იძენს იდეალები, რომლებიც სამყაროს მოუვლინა განხორციელებულმა სიტყვამ”.

ხელდასხმული აგენტების მიზნები და ამოცანები არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ უბრალო დამსმენობით ან ცრუმოწმეობით. ასე მაგალითად, 1969 წლის ოქტომბერში მოსკოვის საპატრიარქოს დელეგაციას ქრისტიანთა სამშვიდობო კონფერენციის სხდომაზე მიცემული ჰქონდა დავალება ,,მოეხდინათ ქრისტიანთა სამშვიდობო კონფერენციის გენერალური მდივნის პოსტზე ონდრას (ჩეხოსლოვაკიის სსრ მოქალაქე, რომელიც 1968 წლის ცნობილი მოვლენებისას გამოვიდა ანტისაბჭოთა განცხადებებით) კომპრომიტება და მიეღწიათ მისი ამ თანამდებობიდან გადაყენებისათვის”. დავალება შესრულდა. ასე რომ ,,წმინდა აგენტებმა”, როგორც ჩანს, კიდევ თითო ვარსკვლავი ან საპატიო სიგელი მიიღეს. ამას გარდა, იყო ხოლმე პოლიტიკურსტრატეგიული ხასითის დავალებები: ,,ГПУ КГБ СССР-ის სამსახურ ,,ა” ს-თან ერთობლივი გეგმის ფარგლებში საბჭოთა კავშირისათვის სასარგებლო ზეგავლენის გასატარებლად დასავლეთის კლერიკალურ წრეებზე КГБ-ს აგენტურის რელიგიური არხებით ხორციელდებოდა აქციათა კომპლექსი დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში საზოგადოებრივპოლიტიკურ კრიზისზე ზემოქმედებისათვის (1981). თუმცაღა ასეთი რთული მისია მოსკოვის საპატრიარქოსათვის აღმოჩნდა ,,მძიმე ჯვარი” - ანაფორებში გამოწყობილი აგენტურის მიერ ჩატარებულმა ,,კომპლექსურმა ღონისძიებებმა” გამოიღო საპირისპირო შედეგი - გამოუვალ კრიზისში აღმოჩნდნენ არა დასავლეთ ევროპული სახელმწიფოები, არამედ თვითონ საბჭოთა კავშირი.

იმავდროულად თვითონ სპეცსამსახურები ზრუნავდნენ თავიანთი ნათლულის - მოსკოვის საპატრიარქოს, ინტერესების პრიორიტეტებზე: ,,სსრკს, იუგოსლავიის, ჩეხოსლოვაკიის სსრ, ბულგარეთის სახალხო რესპუბლიკისა და პოლონეთის სახალხო რესპუბლიკის თეოლოგიურ სასწავლო დაწესებულებებში სასწავლებლად გაიგზავნენ აგენტები. . . . მათ წინაშე დასახული ამოცანაა ამ ქვეყნების ეკლესიების სამღვდელოება კვებონ ინფორმაციით კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ჰეგემონური მისწრაფებების შესახებ სხვა მართლმადიდებელი ეკლესიების საზიანოდ, აგრეთვე დაამყარონ კონტრაქტები სამღვდელოებასთან და გამოავლინონ მოწინააღმდეგეთა მიდრეკილებები” (1988 წლის დეკემბერი). მოყვანილი ფრაგმენტიდან, რომელიც ,,პერესტროიკის” მეოთხე წელს იშვა და როცა სულ რაღაც წელიწადნახევარი იყო გასული რუსეთის გაქრისტიანების 1000 წლის იუბილედან, ძნელი გასაგებია, სად მთავრდება КГБ-ს ინტერესები და სად იწყება საპატრიარქოს ინტერესები - ცხადია, წყალგამყოფი ხაზის გატარება უკვე შეუძლებელია.

კიდევ ერთი ახალი ეპიზოდი მოსკოვის საპატრიარქოს Эკაგებეშნიკური” ცხოვრებიდან.

2000 წელს გამოქვეყნდა სკანდალური ინფორმაცია КГБ-ს გაშიფრული აგენტის, აშშ-ს არმიის გადამდგარი პოლკოვნიკი ჯორჯ ტროფიმოვის დაპატიმრებისა და შემდეგ გასამართლების შესახებ, რომელიც გადაიბირა მისმა სულიერმა მოძღვარმა, რმეს მიტროპოლიტმა ირინეოს ზუზემელმა. (აგენტურული მეტსახელი „იკაროსი”), რომელსაც ვენისა და ავსტრიის კათედრა ეკავა.

ტროფიმოვის მიერ მიწოდებული მასალები არცთუ ისე ძვირად შეფასდა, სულ რაღაც 60 ათას მარკად, მაგრამ სამაგიეროდ მიიღო მაღალი სახელმწიფოებრივი ჯილდო - საბრძოლო წითელი დროშის ორდენი. მიტროპოლიტმა „იკაროსმა”- ირინეოსმა შრომის წითელი დროშის ორდენი არ მიიღო (განსხვავებით ბევრი მისი კოლეგა მღვდელმთავრისაგან მაგალითად, პატრიარქ ალექსი I-ს ეს ჯილდო ოთხჯერ ჰქონდა მიღებული).

მიტროპოლიტ ირინეოსს ფრთოსანი ანაფორა არ უდნებოდა მაღალი სულიერი ლივლივისას და მისი ძველბერძენი თანამოსახელე გმირის, იკაროსისაგან განსხვავებით, იგი არ დაიწვა შრომითი გმირობისაგან, არამედ მშვიდობით აღესრულა სულ რაღაც ორი წლით ადრე, ვიდრე მის სულიერ შვილს ამერიკაში გაასამართლებდნენ. შესაძლოა КГБ-ს არქივები ინახავენ მწველ საიდუმლოს ჭკუის სასწავლებლად როგორ შეძლო მღვდელმთავარმა ზუზემელმა გადმოებირებინა ცხვარი საკუთარი ფარიდან? შესაძლოა თვითონ ცხვარი, ამჟამად პატიმარი ტროფიმოვი ახსნის ფარდას ამ სახელმწიფო დონის საიდუმლოს თავის მოგონებებში. საინტერესოა ერთი მარტივი რამ რით შეძლო სულიერმა მამამ - „ვერბოვშიკმა” დაეშანტაჟებინა გადმოსაბირებელი - ემუქრებოდა, რომ გასცემდა აღსარების საიდუმლოს ან არ შეუნდობდა ცოდვებს? სტანდარტული იყო რმე-ს ხელმძღვანელების რეაქცია ამ სკანდალზე - სრული სიჩუმე.

სუკის დიდი დამხმარეები რელიგიასთან ბრძოლაში

მღვდლებს, რომლებსაც არ სურდათ საიდუმლო პოლიციასთან თანამშრომლობა და რომლებიც საერთოდაც არ იყვნენ დაკავებული პოლიტიკით, სჯიდნენ მხოლოდ იმისათვის, რომ მათ უნდოდათ კეთილსინდისიერად აღესრულებინათ თავიანთი სამოძღვრო მოვალეობები. განსაკუთრებით ნიშანდობლივია მამა ალექსანდრე მენის მაგალითი, რომელსაც მრავალი წლის მანძილზე ავიწროებდა საეკლესიო ხელმძღვანელობა და მსგავსი მაგალითები არცთუ ისე ცოტაა. როდესაც სამღვდელოებასა და ერისკაცებს სჯიდნენ ,,ზედმეტი” რელიგიური აქტივობისათვის, მოსკოვის საპატრიარქო არა თუ შუამდგომლობდა მათ დასახსნელად მშობლიური ხელისუფლების წინაშე, არამედ საერთოდაც ხელს იბანდა მათგან და წერილობით უარყოფდა რწმენისათვის დევნის ფაქტებს, რითაც კიდევ უფრო უხსნიდა ხელებს დამსჯელ ორგანოებს რელიგიების ჩასახშობად. ძალზედ დამახასიათებელია სსრკს მინისტრთა საბჭოსთან არსებული რელიგიის საქმეთა საბჭოს მიერ რმეს მღვდელმთავრებზე გაცემული დახასიათება, რომელიც ანგარიშის სახით წარედგინა კომპარტიის ცენტრალურ კომიტეტს 1979 წელს.

კომუნისტებისათვის „ყველაზე დადებითი ის მღვდელმთავრები არიან, რომლებიც არა სიტყვით, არამედ საქმით ამტკიცებენ არა მხოლოდ ლოიალობასა და პატრიოტობას სოციალისტური საზოგადოებისადმი, აგრეთვე რეალურად აცნობიერებენ, რომ ჩვენი სახელმწიფო არა არის დაინტერესებული რელიგიისა და ეკლესიის როლის ამაღლებით საზოგადოებაში და ესმით რა ეს, არ ავლენენ განსაკუთრებულ აქტივობას მართლმადიდებლობის როლის გაფართოებისათვის მოსახლეობაში. მათ შეიძლება მივაკუთვნოთ პატრიარქი პიმენი, ტალინის მიტროპოლიტი ალექსი (სრულიად რუსეთის ამჟამინდელი პატრიარქი), ტულის მიტროპოლიტი იუვენალი, ხარკოვის მთავარეპიკოპოსი ნიკოდიმოსი” . . . არ არის გასაკვირი, რომ დიდი რუსი მწერალ ალექსანდრე სოლჟენიცინის უკანონო დაპატიმრება და ქვეყნიდან გაძევება 1974 წელს მიტროპოლიტმა ალექსი რიდიგერმა დაახასიათა, როგორც ,,საბჭოთა ხელისუფლების ძალზედ ჰუმანური აქცია”! რა გასაკვირია, რომ სწორედ ალექსი II-მ შეცვალა პიმენი სრულიად რუსეთის პატრიარქის პოსტზე.

იმავე 1974 წელს ალექსი რიდიგერმა, რომელიც იმავდროულად ხელმძღვანელობდა რმეს სასწავლო კომიტეტს, საკუთარი დამსახურებების წყალობით მიიღო თანხმობა რელიგიის საქმეთა საბჭოსაგან ახალი ,,საღვთისმეტყველო” დისციპლინების შემოტანაზე მისადმი დაქვემდებარებულ სასულიერო სემინარიებში.

„მართლმადიდებელი მოძღვრის ამოცანაა საბჭოთა პატრიოტიზმის, სამშობლოს საკეთილდღეოდ შრომისადმი პატიოსანი, კეთილსინდისიერი დამოკიდებულებისა და სამშობლოსადმი განუზომელი სიყვარულით მრევლის აღზრდა.”

კიდევ უფრო შთამბეჭდავია იმ ლექციათა ჩამონათვალი, რომელიც ალექსი რიდიგერმა, რომელიც პატრიარქობისაკენ მიისწრაფოდა, სასულიერო სემინარიებში წაიკითხა. „ვ.ი. ლენინი და „კულტურული რევოლუცია”, „კომუნისტური მორალი შრომასა და სოციალისტურ საკუთრებასთან დამოკიდებულების შესახებ”, „ახალი ადამიანის აღზრდა კომუნისტური მშენებლობის უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა”.

სსრკ მინისტრთა საბჭოსთან არსებულ რელიგიის საქმეთა საბჭოს 1975 წელს გულწრფელად „უხარია”, რომ ამჟამინდელი პატრიარქ ალექსის მიერ გაწეული შრომის წყალობით ,,შესაძლებელი გახდა კულტის მომავალ მსახურებზე ზემოქმედება ჩვენთვის საჭირო მიმართულებით, შესაძლებელი გახდა მათი თეორიული და პრაქტიკული ცოდნის გაფართოება მატერიალისტური თვალთახედვით. ეს კი გამოიწვევს მომავალი მოძღვრისათვის რელიგიურმისტიკური იდეალების ნგრევას, რაც ხელს შეუწყობს საკუთარი თავის, როგორც კულტის მსახურის არსებობის არასაჭიროების გაცნობიერებას”. ასეთი შრომისათვის მხოლოდ შრომის წითელი დროშის ორდენი აშკარად არასაკმარისია! აქედან საპატიო ჩეკისტის ნიშნამდე ან КГБ-ს საპატიო სიგელამდე შორი აღარ არის. (რომელიც რეალურად 1988 წელს მიიღო გამოჩენილმა იერარქმა აგენტურული მეტსახელით ,,დროზდოვი”).

არცთუ ბევრით ჩამორჩა თავის უფროს მეგობარს სტალინური მოსკოვის საპატრიარქოს შემადგენლობაში დარჩენილი უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის ამჟამინდელი ხელმძღვანელი, მიტროპოლიტი ვლადიმირ სობოდანი. რელიგიის საქმეთა საბჭოში მიღებაზე 1974 წლის 23 დეკემბერს, იმჟამად მოსკოვის სასულიერო სემინარიისა და აკადემიის რექტორმა ვლადიმირ სობოდანმა განაცხადა:

,,თქვენ იცით, რომ ჩვენს მოსწავლეთა შორის არცთუ ცოტა ახალგაზრდაა, რომელთაც უარყოფითი შეხედულებები აქვთ ამქვეყნიურ ცხოვრებაზე, რომელნიც აღზრდილნი არიან ფანატიკოსი ბებიებისა და მშობლების მიერ. ეს შეხედულებები უსიკვდილოდ უნდა დავამსხვრიოთ. ჩვენ გვაღელვებს, რომ დაუსწრებელ სტუდენტთა, ანუ დღევანდელ მღვდელმსახურთა შორის ჯერ კიდევ ბევრია ჩამორჩენილი და მტრული შეხედულებების მქონე ადამიანი, რასაც ისინი მარჯვედ მალავენ და მხოლოდ ჩვენ წრეში გამოაქვთ სააშკარაოზე”.

ის მოძღვრები, რომლებიც ხელმძღვანელობისგან განსხვავებით ვერ მივიდნენ საკუთარი არა საჭიროების შეგნებამდე და გაბედეს ესწავლებინათ არა მატერიალისტური, არამედ რელიგიური სარწმუნოება, ,,ხერხემალში გადაამტვრიეს პატრიარქმა და მიტროპოლიტებმა იმით, რომ მსახურებისათვის აგზავნიდნენ შორეული სოფლების სამრევლოებში ანდა იძულებით გაჰყავდათ შტატის გარეთ - პენსიაში, მსახურებისა და პედაგოგობის უფლების გარეშე. ისინი კი, რომლებიც ბედავდნენ ხმამაღლა ელეპარაკათ ღმერთსა და სარწმუნოებაზე ფართო წრეებში, ხდებოდნენ დამსჯელი ორგანოებისათვის ობიექტები, მათ იძახებდნენ ე.წ. ,,დამუშავებაზე”, დაკითხვაზე, აგზავნიდნენ ციხეებსა და ბანაკებში, ემუქრებოდნენ მათ ნათესავებსაც კი. ამგვარად, მორწმუნე ერისკაც ალექსანდრე პოგოროდნიკოვის წინააღმდეგ უშიშროების ორგანოების მიერ ინსპირირებულ იქნა... მეუღლესთან გაყრის პროცესი! მოსკოვის საპატრიარქო ყოველთვის განზე დგებოდა კომუნისტური მატერიალიზმისადმი არალოიალურად განწყობილი მორწმუნეებისაგან, რითაც ამ მორწმუნეებს ხანგრძლივი დევნისათვის წირავდა.

როგორ შეუძლიათ სასწაულმოქმედებს მოსკოვის საპატრიარქოდან ,,შუსტრად” გაყვლიფონ საკუთარი საძმო

მას შემდეგ, რაც 1988 წელს სკკპ გენერალურმა მდივანმა გორბაჩოვმა უბრძანა მიტროპოლიტბიუროს წევრებს დაკავებულიყვნენ სოციალისტური ბანაკის რიგითი წევრების „ზნეობრივი აღორძინებით”, მიტრებში გამოწყობილი იდეოლოგები იძულებულნი გახდნენ სასწრაფოდ „გადაწყობილიყვნენ”.

1990 წელს რმეს ადგილობრივმა კრებამ ფარული კენჭისყრით სრულიად რუსეთის პატრიარქად აირჩია ალექსანდრე მიხეილის ძე რიდიგერი. მისი არჩევისას კვლავ დაირღვა პატრიარქის არჩევის კანონიკური წესები, მიღებული 1917-1918 წლების ადგილობრივი კრების მიერ. 1990 წელს გამართული კრების წევრებს შეეშინდათ მიენდოთ ღმერთისთვის, „რომელიც ისე არ იმზირება, როგორც ადამიანი... არა სახეზე, არამედ გულზე”. (II მეფეთა თავი 16) რუსეთისათვის ესოდენ მნიშვნელოვანი საქმე. ამიტომაც ეპისკოპატს თვითონ უნდა აერჩია ხელმძღვანელი. კანდიდატი კი ორი იყო „ჩამორჩენილთა და მტრულად განწყობილთა წინააღმდეგ მებრძოლი მიტროპოლიტები - ალექსი რიდიგერი და ვლადიმირ სობოდანი რომლებმაც აღზარდეს არა ერთი თაობა საბჭოთა მოძღვრებისა ლენინური მორალისა და საკუთრებისადმი სოციალისტური დამოკიდებულების სულისკვეთებით. გამარჯვება მოიპოვა მიტროპოლიტმა ალექსიმ, რომელსაც უფრო მეტი ორდენები, საპატიო ნიშნები და სიგელები ჰქონდა.

უკვე 1990 წლის ნოემბერში მიიღეს სსრკ და რუსეთის ფედერაციის კანონები აღმსარებლობის თავისუფლების შესახებ, რამაც ეკლესიას მიანიჭა შეუზღუდავი იურიდიული თავისუფლება როგორც რელიგიურსაგანმანათლებლო, ასევე საგამომცემლო, სამეურნეო და სამეწარმეო საქმიანობის სფეროში.

როგორ გამოიყენა მოსკოვის საპატრიარქომ ეს თავისუფლება? თავისუფლების მოპოვებიდან მხოლოდ 4 წლის შემდეგ დააინტერესა მოსკოვის საპატრიარქო ოფიციალური სოციალური დოქტრინისა და საზოგადოებაში ეკლესიის ქადაგების პრობლემამ (სამისიონერო მოღვაწეობამ). ამისათვის პარაქტიკულად არ იქნა რეალიზებული არც ერთი ის შესაძლებლობა, რომელიც ქვეყნის ხელისუფლებასთან 1991-94 წლებში ეკლესიის მესვეურთა ახლო ურთიერთობებით იყო შესაძლებელი. ამის მაგივრად დაკავებული იყვნენ ყველანაირი მატერიალური შეღავათის მიღებისათვის ზრუნვით, აგრეთვე დანგრეული ტაძრებისა და მონასტრების მასობრივი გახსნით, იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი ასეთ ტაძრებში არ იყო მრევლი და არ იყო მატერიალური საშუალებები რესტავრაციისათვის - ოღონდ კი ნამდვილი მართლმადიდებლების ხელში არ მოხვედრილიყო ეს ნაგებობა.

სრული, უფრო ზუსტად კი უკონტროლო თავისუფლების ოთხნახევარი წელი მოსკოვის საპატრიარქომ მთლიანად გამოიყენა საეკლესიო მმართველობის ადმინისტრაციული ზედა ფენის ცხოვრების პირობების გასაუმჯობესებლად, აგრეთვე დაკავებული იყო სხვადასხვა კომერციული და ნახევრადკომერციული სტრუქტურებისათვის ყოველგვარი შეღავათების მასობრივი ლობირებით, რის სანაცვლოდაც კომერციული სტრუქტურები ,,შავი მოგებიდან” წილს უყოფდნენ ეკლესიის აპარატის თანამშრომლებს. მოსკოვის საპატრიარქოს სინოდალური განყოფილებები და სინოდის წევრები გამოდიან საეჭვო ბანკების, ძვირფასი მეტალების გამსაღებელი საწარმოების, ნავთობისა და სხვა მსგავსი კომპანიების თანადამფუძნებლებად, გამგეობის წევრებად ან აქციონერებად და თანაც ისე, რომ არც ერთი კაპიკით არ ღებულობდნენ მონაწილეობას ამ ბიზნესებში ან სრულიად სიმბოლური შენატანი შეაქვთ. საგადასახადო შეღავათები რელიგიური ორგანიზაციებისათვის, აგრეთვე ლობირების შედეგად მიღებული კერძო შეღავათები, სპეცლიცენზიები ნავთობის ექსპორტსა და სხვა ნედლეულზე - აი, ეს არის მოსკოვის საპატრიარქოს წილი ჩრდილოვან ბიზნესში. თუმცაღა მოგება, რომელსაც ღებულობდნენ ამ წილებიდან, უკვალოდ ქრება. როდესაც საუბარი ეხება სასულიერო განათლების დაფინანსებას, ქველმოქმედებას, სოციალურ მსახურებას, სატელევიზიო გადაცემებს ამისათვის საპატრიარქოს ფული არ აქვს.

1997 წლის თებერვლის სამღვდელმთავრო კრებაზე ოფიციალურად განაცხადეს, რომ საპატრიარქოს წლიური ბიუჯეტი 1993-1994 წლებში შეადგენდა თითქმის 1 მილიონ დოლარს, 1995 და 1996 წლებში 22 მილიონ დოლარს. მაგრამ ოფიციალური მონაცემებით, მხოლოდ რუსეთის მოსახლეობის მახორკით მოწამვლისაგან - განბაჟების გარეშე შემოტანილი თამბაქოს გაყიდვით 1995 წელს ОВЦС-მა მიიღო 75 მილიონი დოლარი, 1996 წელს კი 23 მილიონი დოლარი. პატრიარქის პირდაპირ დაქვემდებარებაში მყოფმა წმინდა ნიკოლოზის მონასტერმა მხოლოდ მოსახლეობის გამოთრობით - ალკოჰოლის რეალიზაციით მიიღო 350 მილიონი დოლარი. ჩემი შეკითხვის პასუხად პროკურატურის მიერ ოფიციალურად დადასტურებულია ,,ჰუმანიტარული დახმარებით” ვაჭრობის ფაქტები ფულის გადარიცხვით ,,თამბაქოს მიტროპოლიტისათვის” და არყის მონაზონისათვის”.

თამბაქო შეადგენს 42 პროცენტს ე.წ. ,,ჰუმანიტარული დახმარებისა”, რომელიც ყოველგვარი მორიდების გარეშე იყიდებოდა. მას შემდეგ, რაც 18.7.1996 წლიდან ყველა ჯურის საქმოსნებისათვის შეღავათები გაუქმდა, 1996 წლის 12 სექტემბერს რუსეთის ფედერაციის მთავრობამ № ВЧП23/1286 განკარგულებით მკვდრეთით აღადგინა ეს შეღავათები რუსეთის მართმადიდებელი ეკლესიის საქმოსნებისათვის.

სააქციო საზოგადოებამ ,,საერთაშორისო ეკონომიკური თანამშრომლობა”, სადაც საპატრიარქო ძირითადი დამფუძნებელია, 1994-1995 წლებში აწარმოა 14,7 მილიონი ტონა ნავთობის ექსპორტი (1996 წელს ბრუნვამ 2 მილიარდი დოლარი შეადგინა). ჯერჯერობით არ არის გახსნილი ინფორმაცია იმ საწარმოთა შესახებ, რომლებიც ვაჭრობენ ნავთობით, ალმასებით, ოქროთი და რომლებშიც გარეულია საპატრიარქო.

ეკლესიის ალმასის ვარსკვლავებს სულაც არ რცხვენიათ ბრილიანტების ბიზნესში მონაწილეობა. ასე მაგალითად, სააქციო საზოგადოება „არტგენმმა”, რომელსაც მოსკოვის საპატრიარქოს ОВЦС-ი აკონტროლებს, მხოლოდ 1994 წელს რუსეთის ძვირფასი მეტალების კომპანიისაგან მიიღო 6 მილიონი დოლარის ღირებულების ალმასები გადამუშავებისა და შემდგომი რეალიზაციისათვის.

როდესაც ყოველკვირეული ,,Московские новости” (№25, 200წ.) განიხილავდა საკითხს რმეს ჩრდილოვანი მოღვაწეობის შესახებ, წერდა: ,,... რაც უფრო მატულობს ბოლო წლებში ეკლესიისა და მისი მეთაურის პოლიტიკური მნიშვნელობა... მით უფრო მეტად ხდება ეკლესიის შეზრდა ეკონომიკაში ... СНГ-ს ტერიტორიაზე ეკლესია იქცა გიგანტურ ოფშორად გაუკონტროლებელი ფულადი ნაკადებით. პარადოქსულია, მაგრამ რმეს კეთილდღეობა პირდაპირ არ არის დამოკიდებული არც მრევლის რაოდენობაზე, არც სამრევლოების რაოდენობაზე, არამედ ყველაფერს უზრუნველყოფს რმეს ასტრონომიული ჩრდილოვანი შემოსავლები. ყველაფერი ახალი, რაც ცდილობს გააღწიოს სტალინურბრეჟნევული იერარქიის ბეტონის კედელში, ხდება დევნის ობიექტი. მღვდლებმა ალექსანდრე ბორისოვმა და გიორგი კოჩეტკოვმა შეძლეს და ღმერთისკენ შემოაბრუნეს რამდენიმე ათასი ადამიანი, ძირითადად ახალგაზრდები. და აი პატრიარქის განკარგულებით მამა გიორგი გადაიყვანეს პატარა ტაძარში, სადაც მის მისი სამრევლო ფიზიკურად ვერ ეტევა. ამასთან ერთად საპატრიარქო ყველანაირად ცდილობს ნაყოფიერი ნიადაგი შეუქმნას ეკლესიის გარშემო არსებულ სხვადასხვაგვარ ექსტრემისტებს, ანტისემიტებს, ადამიანებს, რომლებიც მიდრეკილნი არიან არჩევანის თავისუფლების უარყოფისა და ძალადობისაკენ რწმენის საკითხებში. რადგანაც საპატრიარქო და მისი მსახურები ვერაფერ პოზიტიურს ვერ ეუბნებიან თანამედროვე საზოგადოებას, მთელი მათი ,,ქადაგება” დადის მოწოდებამდე ,,აიკრძალოს”, ,,განიკვეთოს”, ,,დაიწყევლოს”. სულ უფრო ხშირად დახმარებისათვის მიმართავენ სახელმწიფო ძალადობას. 1994-1995 წლებში მოსკოვის საპატრიარქომ გააფორმა თითქმის საიდუმლო ხელშეკრულებები ყველა ძალოვან სტრუქტურასთან: თავდაცვის სამინისტროსთან, შსსთან სასაზღვრო ჯარებთან და თქვენ წარმოიდგინეთ, ინფორმაციისა და სამთავრობო კავშირგაბმულობის ფედერალურ სააგენტოსთანაც კი. იკითხავთ რა საჭიროა ასეთი ხელშეკრულება ისეთ ეგზოტიკურ დაწესებულებასთან, როგორიც სამთავრობო კავშირგაბმულობაა? პატრიარქს ხომ ისედაც აქვს პირდაპირი კავშირი პრეზიდენტთან, აქვს „ვერტუშკა”... . როგორც ჩანს, ეპისკოპატის მთელ შემადგენლობასც აქვს სურვილი მიიღოს სატელოფონო ნომენკლატურული სიკეთეები და ამასთანვე თავიანთი სულიერი ძმების სატელოფონო საუბრების მოსმენის საშუალებაც. ФСБ-სთან ხელშეკრულების დადების საჭიროება არ იყო, რადგან КГБ СССР-ის ყველა ის აგენტი, რომლებიც საპატრიარქოს „იერარქები იყვნენ ან დარჩნენ იმავე საეკლესიო თანამდებობაზე ან კიდევ უფრო დაწინაურდნენ. ამიტომაც ადგილობრივი ხელისუფლება და მილიცია მრავალ წინაღობას უქმნის სხვა მართლმადიდებლურ სტრუქტურებსა და კონფესიებს. ასე რომ „მუდმივი მონები” სულ უფრო მეტ პრეტენზიას აცხადებენ რიგით რუსებზე ბატონობისათვის.

პანაღიან ჩეკისტებს სამღვდელოთა შორის სურთ იხილონ სულ უფრო მეტი „მართლმადიდებელი შამანი”, უაზროდ წესების შემსრულებელი, რომლებიც ხელს შეუწყობენ ცრურწმენებისა და მაგიზმის განვითარებას, რაც დაკონსერვებულია XIX საუკუნის სოფლის მცხოვრების დონეზე.

1995 წლის 5 მაისს მოსკოვის ცენტრში ერთერთ ტაძარში მღვდელმა ოლექს ტენიაევმა ბლაგოჩინ მამა ბორის გუზნიაკოვთან ერთად ჩაატარა შუასაუკუნებრივი „სულების განდევნის” რიტუალი, ხოლო შემდეგ ეზოში „ცეცხლით განწმენდის წესი”, რომლის პრაქტიკაც კათოლიკურ ინკვიზიციას ეკუთვნის. მამა ოლეგი კოცონში წვავდა არამართლმადიდებლურ ლიტერატურას. და ამას უყურებდა მთელი ქვეყანა რუსეთის ტელერადიოკომპანიის პროგრამა „ვესტიში”.

ამასთან ერთად წმინდა სინოდის მუდმივი წევრის სანკტპეტერბურგის მიტროპოლიტ იოანეს მოღვაწეობაში აყვავებას განიცდის ანტისემიტიზმი და შავრაზმელობა. სწორედ მან მოუწოდა 1933 წლის გერმანიის მსგავსად ეთნიკური წმენდისაკენ სახელმწიფო დაწესებულებების სისტემაში. კონსტანტინოპოლის (მსოფლიო) პატრიარქი ბართოლომეოსი 1995 წლის 12 ივლისს პატრიარქ ალექსი II-ს წერდა: „კონსტანტინოპოლის დედაეკლესია ტკივილით ადევნებდა თვალს საბჭოთა ტირანიის მიერ ჩადენილ ანტიკანონიკურ ქმედებებს 70 წლის მანძილზე, ფიქრობდა რა, რომ ეს ყველაფერი ხდებოდა ათეისტური რეჟიმის იგემონური ტაქტიკის კარნახითა და ძალადობით, და ვინაიდან თანაგიგრძნობდათ თქვენ, განიკითხავადა ამ ყოველივეს წინააღმდეგობის გარეშე”. მაგრამ დღეს განახლებად რუსეთში, როდესაც პატრიარქ ბართოლომეოს იმავე წერილის სიტყვებით რომ ვთქვათ „ქრისტესმიერი თავისუფლების ქარმა კვლავ დაბერა და ახლა უკვე სამუდამოდ”, „ხანგრძლივი და თავსმოხვეული თანაცხოვრება ამ რეჟიმთან ხელს უშლის” რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას აღადგინოს კანონიკური კრებითი მოწყობა და იყოს ჭეშმარიტი ეკლესია, რომელსაც შეუძლია იყო ზნეობრივი დასაყრდენი ადამიანისათვის.

დასარული შემდგ ნომერში

ჯეიმს ფეიგანი
კესტონის საინფორმაციო სამსახურის პირადი წარმომადგენელი მოსკოვში

„რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ კრემლის ნდობა დაკარგა”, აცხადებს რუსეთის ხელისუფლების მაღალჩინოსანი

პრეზიდენტ პუტინის ადმინისტრაციაში გადაწყვეტილებებს რამდენიმე წამყვანი სპეციალისტი იღებს. მათ კომპეტენციაში რელიგიური საკითხებიც შედის. რჩეულთა ამ კასტას მიეკუთვნება მაქსიმ მეიერიც.

იგი, პიარტექნოლოგიების დიდოსტატ გლებ პავლოვსკისთან ერთად, ვლადიმერ პუტინის წინასაპრეზიდენტო კამპანიის ერთერთი ორგანიზატორი იყო. მოგვიანებით, უკვე პრეზიდენტ პუტინის ადმინისტრაციაში, საშინაო პოლიტიკის საკითხებზე პასუხისმგებელი პირის მოადგილეობაც ერგო წილად. მეიერის აზრით, მის მიერ დაკავებული თანამდებობა ძირათადად საშინაო პოლიტიკის დაგეგმარებას გულისხმობს. ამისთვის კი საჭიროა ისიც იცოდე, ,,რა ხდება რელიგიის სფეროში”. 2006 წლის 30 აგვისტოს ამ საკითხზე მან ინტერვიუ მისცა კესტონის ახალი ამბების სამსახურს.

ურთიერთობა სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის

დასავლეთში გაბატონებული მოსაზრების საპირისპიროდ, კრემლსა და მოსკოვის საპატრიარქოს შორის ურთიერთობაში გარკვეული „დაძაბულობა” შეინიშნება, აცხადებს მეიერი, „მიზეზი კი რმეს (რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია) მიერ გასულ ზაფხულს გამოქვეყნებული სოციალური დოქტრინაა. მეიერის აზრით, სახელმწიფო ჩინოვნიკთა განსაკუთრებული შეშფოთება იმ მონარქისტულმა განწყობამ გამოიწვია, რომლითაც ხსენებული დოკუმენტია გაჯერებული. რმე იმდენად დაახლოებულია საერო ხელისუფლებასთან, რომ მათ ამ დოკუმენტის მიღების თაობაზე ხელისუფლებასთან უნდა გაევლოთ კონსულტაციები. ,,ჩვენ ხომ ყოველთვის მათ გვერდით ვდგავართ”(?!)

მოსკოვის საპატრიარქოს საგარეო ურთიერთობათა განყოფილების მდივანმა, დეკანოზმა ვსევოლოდ ჩაპლინმა, კესტონის საინფორმაციო სამსახურს განუცხადა, რომ მონარქიისადმი დამოკიდებულება დოკუმენტზე (ეკლესიის სოციალურ დოქტრინა) მუშაობის არც ერთ ეტაპზე არ შეცვლილა. თუმცა მეიერი ამტკიცებს, რომ საპატრიარქომ დოკუმენტის მონარქისტული შინაარსი შენიღბა და მასში შეიტანა დებულება, რომლითაც ჩამოაყალიბა სამართლებრივი საფუძვლები სამოქალაქო დაუმორჩილებლობისათვის. ამით კიდევ მეტად გართულდა ურთიერთობა სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის. „ამის განმარტება მრავალნაირად შეიძლება. ვთქვათ, ეკლესიამ მოითხოვა რევოლუციამდელი ქონების სრულად დაბრუნება და ჩვენ უარი ვუთხარით, მაშინ ისინი ბრალს დაგვდებენ ეკლესიის საწინააღმდეგო პოლიტიკის გატარებაში და სოციალური დოქტრინის ნახსენებ დებულებასაც მოიშველიებენ. აქედან გამომდინარე, კრემლი არ ენდობა რმეს და მიიჩნევს, რომ წმინდა იერარქია თამაშის წესებს არ იცავს”, ასკვნის მეიერი.

ეკლესია და საზოგადოება

მეიერის თანახმად, რუსეთი ის ქვეყანაა, რომელიც ღრმა რწმენით არ გამოირჩევა. დიდი მარხვის პერიოდში, მართალია, ძვირადღირებული რესტორნები ცარიელია, მაგრამ არც ეკლესიებში შეიმჩნევა ხალხმრავლობა. თუ ეს რეალობას შეესაბამება, მაშინ რატომ მიიჩნევს სახელმწიფო ეკლესიას მნიშვნელოვან პოლიტიკურ აქტორად? ის სოციოლოგიური გამოკითხვებიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომლის თანახმად, აქტიურ აღმსარებელთა რაოდენობა რამდენიმე პროცენტს არ აღემატება, დასძენს ჟურნალისტი. მეიერი პასუხობს: აღმსარებელთა რაოდენობრივი სიმცირე უარყოფითად არ აისახება ეკლესიის გავლენაზე, ვინაიდან საზოგადოებრივი აზრის გამოკითხვამ აჩვენა, რომ პატრიარქი ალექსი II მაღალი რეიტინგით სარგებლობს. „ადამიანები ენდობიან მათ, რამეთუ არ იციან, რა ხდება რეალურად ეკლესიის კულუარებში. დღეს ეკლესია არის მორალური ავტორიტეტი და სოციალური ზემოქმედების ძლიერი ბერკეტი, მაგრამ ეს არ უნდა იქცეს კლერიკალებისათვის თვითკმაყოფილების მიზეზად”. „ეკლესია დაკავებულია ინტრიგების ხლართვით, ფინანსური მაქინაციებით. მისი მთავარი ფუნქცია დავიწყებული და უგულებელყოფილია. რეგიონებში ადამიანები წევრიანდებიან ათასგვარ სექტანტურ თემებში. ამის ასალაგმად ინკვიზიციაა საჭირო”.

ვინ გახდება პატრიარქის მესაყდრე?

კიდევ ერთი სირთულე, რომელსაც მეიერი გამოყოფს სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობაში, არის ის, რომ პუტინის ადმინისტრაცია ჯერ ვერ ხედავს პატრიარქის შემცვლელ „ღირსეულ” კანდიდატს. (მიუხედავად იმისა, რომ ალექსი II „შესანიშნავ ფორმაშია”, მეიერის აზრით, ეს საკითხი მაინც აქტუალურია). სმოლენსკისა და კალინინგრადის მიტროპოლიტ კირილეს მეიერმა ,,მეტად რთული ადამიანი” უწოდა და აღნიშნა, რომ სწორედ იგი არის ის ფიგურა, რომელთანაც კრემლი აწარმოებს დიალოგს. ამით მან ხაზი გაუსვა სხვა იერარქების აზროვნების სწორხაზოვნებას, რის გამოც ხელისუფლება დიალოგის საწარმოებლად მხარის არჩევანში შეზღუდულია. ჟურნალისტმა სავარაუდო ალტერნატივად დაასახელა ვორონეჟისა და ლიპეცკის მიტროპოლიტი მეთოდე, რომელმაც 2005 წლის ნოემბერში რმეს სახელით შეხვედრები გამართა პუტინის ადმინისტრაციის ერთერთ ხელმძღვანელ, სერგეი აბრამოვთან, რომელიც მეიერის მსგავსად რელიგიური საკითხებით არის დაკავებული. თუმცა მეიერი ეჭვობს, რომ მიტროპოლიტი მეთოდე „სწორედ ის ფიგურა იყოს”. კიდევ ერთი იერარქი, რომელიც კრემლთანაა დაახლოებული, მოსკოველი არქიმანდრიტი ტიხონ შევკუნოვია. მეიერის აზრით: „იგი ხელისუფლებასთან ახლოსაა იდეოლოგიური კუთხით, მაგრამ საეკლესიო პირების იმ კატეგორიას მიეკუთვნება, რომლებთან დიალოგიც ბევრ სირთულესთან არის დაკავშირებული”. „ეს ის კატეგორიაა, რომელიც თითქოს თანახმაა, მხარი დაუჭიროს ხელისუფლებას, მაგრამ ამავდროულად დიდი ამბიციები აქვს და დიდი გავლენითაც არ გამოირჩევა”.

მეიერს მიაჩნია, რომ რმეში ამ „საკადრო კრიზისის” გამო ალექსი II-ის შემდეგ მოსული პატრიარქი ნომინალური ფიგურა იქნება. ,,ძლიერი, დინამიკური ადამიანი კავკასიიდან, რომელსაც კარგად ესმის იქაური რეალიები, იქნებოდა პატრიარქობის კარგი კანდიდატი, მაგრამ ასეთი არავინაა”.

პუტინის რელიგიურობა

როდესაც საუბარი პუტინის რელიგიურობას შეეხო, კორესპონდენტმა ბრიტანეთის პრემიერმინისტრ, ტონი ბლერის მაგალითი მოიყვანა. ბლერი დაახლოებულია კათოლიკეებთან, მაგრამ მიუხედავად ამისა, იგი ყოველთვის აღნიშნავს, რომ არ განიკითხავს ბრიტანულ კანონმდებლობას აბორტებთან მიმართებაში, რადგანაც ეს წინააღმდეგობაში მოვიდოდა დემოკრატიულ პრინციპებთან, რომელიც უმრავლესობის ნებას გამოხატავს. იზიარებს თუ არა პუტინი მსგავს პოზიციას? ამ ეტაპზე ამ კითხვას შეიძლება დადებითი პასუხი გაეცეს, ამბობს მეიერი და აქვე უარყოფით კონტექსტში მოიხსენიებს არქიმანდრიტ ტიხონს, რომელსაც ბრალს სდებს ცრუ ინფორმაციის გავრცელებაში: თითქოს პუტინი მისი სულიერი შვილი იყოს. „ეს ტყუილია, როგორც თავად პუტინთან, ასევე მის მეუღლესთან მიმართებაში”.

„ტრადიციული” რელიგიები?

ინტერვიუს მსვლელობისას მეიერი რამდენიმეჯერ შეეხო ისლამის საკითხს და აღიარა, რომ პუტინის ადმინისტრაციამ ჯერ კიდევ ვერ შეიმუშავა ისლამური პრობლემების მოგვარების სწორი მეთოდოლოგია. იგი ფიქრობს, რომ ამ მხრივ დასავლურ გამოცდილებასა და ცოდნას დიდი დახმარების გაწევა შეუძლია. მას მიზანშეწონილად მიაჩნია რუსეთში მუსულმანთა სასულიერო სასწავლებლის დაარსება, რათა მუსულმანი ახალგაზრდები საუდის არაბეთში აღარ წავიდნენ განათლების მისაღებად. მეიერი აქვე შენიშნავს, რომ რმემ სახელმწიფოს რამდენიმეჯერ სთხოვა ისლამისაგან დაცვა (დეკანოზმა ვსევოლოდ ჩაპლინმა მოგვიანებით კესტონის საინფორმაციო სამსახურთან საუბარში აღნიშნა, რომ ეკლესია ისლამს საფრთხედ არ აღიქვამს) და თუ რუსეთის ფედერაციაში სამართლებრივად დამკვიდრდება „ტრადიციული” რელიგიის სტატუსი, მაშინ მართლმადიდებლობა და ისლამი თანაბარი უფლებებით ისარგებლებენ.

ინტერვიუში მეიერი არ საუბრობს იმ ორი კანონპროექტის შესახებ, რომლებიც დამუშავების პროცესშია და რომელთაც დაეკისრება სახელმწიფო პოლიტიკის დარეგულირება რელიგიურ საკითხებთან მიმართებაში. (ცნობილია, რომ ორივე კანონპროექტში შესულია ზემოთხსენებული „ტრადიციული რელიგიის” სტატუსის ცნება). მეიერი ფიქრობს, რომ „ტრადიციულის” სტატუსის მფლობელები კათოლიკეები და პროტესტანტებიც გახდებიან. თუმცა ჟურნალისტის კითხვაზე, მიეკუთვნებიან თუ არა „ტრადიციულ” პროტესტანტთა რიგს ბაპტისტები, ორმოცდაათიანელები, ადვენტისტები მეიერი მოკრძალებულად პასუხობს: „სადღაც მაინც უნდა მოხდეს გამიჯვნა” და იქვე ამატებს „მე ამ წამოწყებას „ტრადიციულის” სტატუსთან მიმართებაში ვეწინააღმდეგები. ეს მოსკოვის საპატრიარქოს ახირებაა. ჩვენ ესეთი სტატუსი არ გვჭირდება. თუ რმეს პრობლემები აქვს, თავად უნდა გადაჭრას. თუ მათი მრევლი ორმოცდაათიანელებთან გარბის, ეს თავის თავს უნდა დააბრალოს, ვინაიდან არ ძალუძს ადამიანები მიიზიდოს და შეინარჩუნოს”.

თანასწორობა და პრივილეგიები

გასული წლის აგვისტოში სოლოვეცკის მონასტრის მონახულებისას პუტინმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიისათვის დამახასიათებელია ხალხთა თანასწორობის იდეა, ,,რომელიც უნდა იქცეს რუსეთის საგარეო და საშინაო პოლიტიკის ქვაკუთხედად”. ეს განცხადება რელიგიურ პოლიტიკაში მიუკერძოებლობისაკენ გადადგმული ნაბიჯი იყო. მაგრამ იყო კი ის პრეზიდენტის ადმინისტრაციის მიერ შემუშავებული? მეიერი ამის შესახებ ამბობს: ,,ეს ჩვენი კარნახით არ მომხდარა. ეს მან თავად მოიგონა. ზოგადად, იგი ბევრ რამეს დამოუკიდებლად აკეთებს”.

როგორც მეიერი ამბობოს, რმე წინააღმდეგია, რომ კრემლმა კონკორდატები გააფორმოს ყველა კონფესიასთან და არ შემოიღოს ,,ტრადიციული” რელიგიის სტატუსი. „რმე აცხადებს, რომ ისინი დამოუკიდებელნი არიან, რომ ეკლესიას წარმოადგენენ და აღარ სურთ ტოტალიტარულ ხანაში დაბრუნება”. მეიერი ეკლესიის ზოგიერთ მოთხოვნას არარეალისტურს უწოდებს: ,,საპატრიარქო ითხოვს 30მდე დიდ ნაგებობას მოსკოვის ცენტრალურ უბანში, რომელსაც შემდეგ კომერციულ სტრუქტურებზე გააქირავებს. როცა ვკითხეთ, რა ვუყოთ იმ ხალხს, ვინც ახლა ფლობს ამ შენობებს? მათი პასუხი მარტივი იყო: გამოასახლეთ! რატომ უნდა გამოასახლოს სახელმწიფომ ადამიანები კერძო საკუთრებიდან ეკლესიის გამო? (დეკანოზმა ვსევოლოდ ჩაპლინმა დაადასტურა, რომ ეკლესია მართლაც ითხოვდა შენობებს ზოგი მიიღო კიდეც და შემდეგ იჯარით გასცა კომერციულ სტრუქტურებზე). დღეისათვის ეკლესია დაემსგავსა უზარმაზარ სოციალურ კორპორაციას, პროფკავშირს. სახელმწიფოს კი არ შეუძლია მარტო ერთ კორპორაციასთან ითანამშრომლოს.”

რელიგიის საკითხთა შემსწავლელი კომიტეტი?

მეიერის თანახმად, თავად პუტინი იშვიათად ინტერესდება რელიგიური პრობლემატიკით. ამ საქმიანობით პრეზიდენტის ადმინისტრაციის შიდა პოლიტიკის ქვეგანყოფილების რამდენიმე სპეციალისტია დაკავებული, რომლებიც თავის მხრივ მჭიდროდ თანამშრომლობენ ქვემდგომ ადმინისტრაციულ რგოლთან, რომლის ხელმძღვანელი ანდრეი პროტოპოპოვია და რომელსაც რელიგიურ ორგანიზაციებთან ურთიერთობა ევალება. მეიერს მუშაობის ეს სქემა არ მოსწონს. „ჩვენ ყოველთვის მიახლოებით გადაწყვეტილებებს ვღებულობთ. რელიგიურ პოლიტიკას, რომელშიც მოიაზრება ფინანსები, საკუთრება, დავები საერო და სასულიერო ორგანიზაციებს შორის, რელიგიური ექსტრემიზმი, არ შეიძლება მარტო ადმინისტრაცია ატარებდეს. ჩვენ სხვა საქმეებიც გვაქვს, მაგალითად, მრეწველობა”. მეიერი მომხრეა შეიქმნას რელიგიის საკითხთა შემსწავლელი სახელმწიფო კომიტეტი, რომელსაც სამინისტროსავით დიდი სტრუქტურა არ ექნება. „თუ გადაწყვეტილებას ამგვარი ორგანოს შექმნის შესახებ მიიღებენ, იგი ნამდვილად ჩამოყალიბდება, რაც არ უნდა თქვას რმემ”.

...თუ გაცნობიერებული პროვოკაცია?

მაქსიმ შევჩენკო

ვისთვის იყო სასარგებლო კრემლის მაღალჩინოსნის მიერ გამოთქმული საჯარო კრიტიკა?

მაქს მეიერის ინტერვიუმ, რომელიც მან კესტონის საინფორმაციო სამსახურს მისცა, სხვადასხვა კონფესიის მხრიდან ბობოქარი რეაქცია გამოიწვია. თუმცა სიმართლემ, როგორც რუსეთს ახასიათებს, გამოძახილი მხოლოდ იმ ორგანიზაციების კულუარებში პოვა, რომლებიც ქვეყნის კონფესიურ რუკას ქმნიან.

უკვე დიდი ხანია ყველამ კარგად იცის, რომ რაც უფრო სკანდალური და მოულოდნელი ინფორმაცია ვრცელდება რელიგიასთან მიმართებაში (მეიერის განცხადება სწორედ ასეთი იყო), მით უფრო ნაკლებია „ტრადიციული” რელიგიების ოფიციალური რეაქციის გაგების შანსი.

„ბრძნული” დუმილი და პოზიცია „სხვისი ჭირი ღობის ჩხირი” ასეთ მოვლენებთან მიმართებაში ყელაზე აქტუალურია ხოლმე. „ტრადიციული” რელიგიებისათვის პრობლემების საჯარო დისკუსიის რეჟიმში გადაწყვეტა მიუღებელია. პრობლემების მოგვარება ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდიდან შემორჩენილი სატელეფონო ზარის საშუალებით ხდება.

მაგრამ მეიერის პუბლიკაციის შემდეგ დუმილი უბრალოდ შეუძლებელი გახდა.

მაქს მეიერის გამონათქვამები სკანდალურია არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მან გაუგონარი სიმამაცე გამოიჩინა და თქვა სიმართლე რმეს შესახებ (კრემლის პოლიტტექნოლოგები, რომლებიც სახელმწიფოსა და რელიგიას შორის ურთიერთობის კონცეფციაზე მუშაობენ, „სატკივარზე” ცინიკურად საუბრობენ), არამედ უფრო იმიტომ, რომ ამგვარი საუბარი კრემლის მაღალჩინოსნისაგან სრულიად არაადეკვატური იყო. თუმცა გამოითქვა სხვა ვარაუდებიც: მეიერის გულახდილობა სულაც არ იყო ეფექტური პოლიტიკის განყოფილების ერთერთი მუშაკის „ტვინის შტურმის” გამოძახილი. შესაძლოა ეს უფრო მმართველი სტრუქტურის ან თავად პრეზიდენტ პუტინის პოზიციის მიზანმიმართული გახმოვანება იყო.

არანაკლებ საყურადღებოა შემდეგი გარემოება: მაქს მეიერი ყოველთვის მჭიდროდ იყო დაკავშირებული გლებ პავლოვსკისთან და მიუხედავად ჩინოვნიკობისა, იგი შემდგომშიც ახმოვანებდა იმ იდეებს, რომლებიც კრემლის მთავარი პოლიტტექნოლოგის თავში იბადებოდა. შესაძლოა ეს განცხადება იყოს სიმბოლური დასაწყისი იმ დიდი და ამავდროულად მიმართულებაშეცვლილი კამპანიისა, რომელსაც მმართველი ელიტა იწყებს მოსკოვის საპატრიარქოსთან ურთიერთობაში.

ჩვენ დიდი ხნის წინ ვივარაუდეთ, რომ თბილი მეგობრობის ხანა ადრე თუ გვიან დასრულდებოდა და საპატრიარქოს „თავის ადგილს მიუჩენდნენ”. ამის ტექნიკური განხორციელება ადვილია: ერთი მხრივ, პატრიარქს ეტაპობრივად ე.წ. „რუსეთის პაპად” გადააქცევენ, ხალხისაგან სახელმწიფო სპეცდანაყოფების დახმარებით ჩამოაშორებენ და იმ რიტუალურ თოჯინად გადააქცევენ, რომლის კომპეტენცია ჯილდოების გაცემითა და ვიწრო ეკლესიური საქმიანობით შემოიფარგლება (ეს უკვე გაჟღერდა იმ სამძიმრის წერილში, რომელიც ალექსი II-მ გაუგზავნა ჯორჯ ბუშს 11 სექტემბრის ტერაქტთან დაკავშირებით: „მე და მთელი რუსეთის ეკლესია ვილოცებთ ცოცხალთა და მიცვალებულთათვის”). მეორე მხრივ, დაიწყება იერარქების დამცირება და მათი დისკრიმინაცია (როგორც ამას რუსეთის ფედერაციის რეგიონალურ მეთაურებს უკეთებენ ხოლმე).

უპრიანი იქნება იმათი აზრიც მოვისმინოთ, რომლებსაც მეიერი უშუალოდ შეეხო. სმოლენსკისა და კალინინგრადის მიტროპოლიტმა კირილემ „ნგრ”ის მიერ დასმულ კითხვებს ასე უპასუხა:

- როგორ აფასებთ კრემლის მაღალჩინოსნის უკმეხ განცხადებებს?

მე უშუალოდ მეიერის ინტერვიუს არ გავცნობივარ. პრეზიდენტის ადმინისტრაციაში ოფიციალური მოთხოვნა გავაგზავნე, საიდანაც შემატყობინეს, რომ ბატონი მეიერის მოსაზრებები სრულ დისონანსშია ადმინისტრაციის პოზიციასთან და ამასთან ერთად მას არც ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობების დარეგულირება ევალება. ამდენად, მისი გამონათქვამები ერთობ მოულოდნელი და უცნაურია თავად ადმინისტრაციისთვისაც.

- მიიჩნევენ, რომ მეიერის განცხადებები არის იმ ტენდენციების გამოვლინება, რომელიც მუშავდება კრემლის პოლიტტექნოლოგების წრეებში, რომლებიც სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის სამომავლო ურთიერთობების პერსპექტივებზე მუშაობენ.

- მე არ გამოვრიცხავ. მომავალი გვიჩვენებს. ისე, მეიერის განცხადებებს მაგდაგვარი სიმპტომები ნამდვილად ახასიათებს.

- საიდუმლო არ არის, რომ მაქსიმ მეიერი მჭიდროდ თანამშრომლობს გლებ პავლოვსკის ეფექტური პოლიტიკის ფონდთან. ნიშნავს ეს იმას, რომ მათი პოზიციები ერთმანეთს ემთხვევა?

- მე მსგავსი რამ თავად პავლოვსკისგან არც წერილობით და არც ზეპირად არასდროს მსმენია.

- მეიერმა განსაკუთრებით უკმეხად თქვენ მოგიხსენიათ და „ქართული პიროვნება” გიწოდათ. ამას როგორ შეაფასებდით?

- როგორც კომპლიმენტს. თუ იერარქი, რომელსაც ევალება პოლიტიკურ სამყაროსთან დიალოგის წარმოება, „რთულ პიროვნებად” მოიაზრება, ეს მოწმობს, რომ დღეს ეკლესია აღარ არის ისეთი მაამებლური, როგორიც საბჭოთა კავშირის დროს იყო (?!)

- როგორ ფიქრობთ, მეიერის განცხადება ხომ არ არის ხელისუფლების სურვილის გახმოვანება - შექმნას რელიგიის საქმეთა კომიტეტის მსგავსი ახალი ორგანო?

ის აშკარად საუბრობს ამაზე. მსგავსი კომიტეტის შექმნის საკითხი საბჭოეთის დაშლის შემდგომ პირველად გლებ იაკუნინმა წამოაყენა. ადამიანებს, რომლებსაც არ სურთ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში ეკლესიის როლი გაიზარდოს, სახელმწიფოს მხრიდან ეკლესიაზე მკაცრი კონტროლის დამყარების მომხრენი არიან.

„ნგრ”-მა ასევე ჩამოართვა ინტერვიუ დეკანოზ ვსევოლოდ ჩაპლინს, მოსკოვის საპატრიარქოს საგარეო ურთიერთობათა განყოფილების მდივანს, რომელიც საპატრიარქოს ფაქტობრივი სპიკერია:

„რთული დასაჯერებელია, რომ სახელმწიფო ჩინოვნიკი, რომელიც თავისი სტატუსიდან გამომდინარე უნდა ახმოვანებდეს რუსეთის პრეზიდენტის პოლიტიკას, მსგავს განცხადებებს აკეთებს. მეიერმა ჩამოაყალიბა გარკვეული მოდელი, თუ როგორ ერევა და ჩაერევა სახელმწიფო რელიგიების შიდა საქმიანობაში, რაც, როგორც რუსეთის ფედერაციის კანონმდებლობის, ისე საერთაშორისო სამართლის ნორმების უხეში დარღვევაა. ეს განცხადებები წინააღმდეგობაში მოდის არა მარტო კანონმდებლობასთან, არამედ იმ ურთიერთობასთანაც, რაც დღეს სუფევს ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის. ვიმეორებ, მე უბრალოდ არ მჯერა, რომ მსგავსი რამ შეეძლო ეთქვა რუსეთის პრეზიდენტის ადმინისტრაციის მაღალჩინოსანს”.

რუსეთის ევანგელისტთა კავშირის პრეზიდენტი სერგეი რიახოვსკი გაოგნებული დარჩა, როცა ,,ნგრ”ის კორესპონდენტმა მეიერის განცხადებები გააცნო: ,,ეს სრულიად უცნაური მიდგომაა, რომელიც კრემლს ადრე არასდროს გამოუყენებია. რთულია ამაზე კომენტარი. თავს იჩენს უამრავი კითხვა. რა იქნება კრემლის მომდევნო სვლა? ასევე გაუგებარია, რატომ გააკეთა მსგავსი განცხადება ხელისუფლებასთან დაახლოებულმა პირმა? არ არის გამორიცხული, საქმე პროვოკაციასთან გვქონდეს. ეს აშკარა გამოწვევაა რუსეთის რელიგიური სივრცისათვის. შესაძლოა, პრეზიდენტის ადმინისტრაციას პატრიარქი არ მოსწონს ან მიტროპოლიტებთან თამაშით არის დაკავებული. ერთი რამ აშკარაა: დღეისათვის მართლმადიდებელ ეკლესიას საცდელ ერთეულად იყენებენ. იქნებ, რმეს აქტიურობამ კრემლის ჩინოვნიკები გააღიზიანა?. რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, პრეზიდენტის ადმინისტრაციაში შექმნილია მუშა ჯგუფი, რომელიც მუშაობს ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობის კონცეფციაზე. მათ უნდა გაარკვიონ მეტად მნიშვნელოვანი საკითხი: სოციალურ და სულიერ ცხოვრებაზე ზრუნვა ეკლესიას დაუქვემდებარონ თუ ისევ ხელისუფლების კომპეტენციად დატოვონ”.

უმიზნებდა ბანკს მოარტყა ეკლესიას

ივან გორიაევი

როდესაც მაქს მეიერის ინტერვიუს კითხულობ, უცნაური გრძნობა გეუფლება. კრემლის ჩინოვნიკი მსჯელობს მართლმადიდებლურ იერარქიაზე და ისე განაქიქებს მათ, თითქოს თავისი განყოფილების რიგითი თანამშრომლები იყვნენ. მეიერი ახდენს იმ უნდობლობის დეკლარირებას, რომლითაც კრემლი საპატრიარქოს მიმართ არის განწყობილი. მას არ მოსწონს რმეს სოციალური დოქტრინა, რომელიც შეიცავს მონარქისტულ იდეებს და მოწოდებებს სამოქალაქო დაუმორჩილებლობისაკენ. ის მომხრეა კონკორდატი გაფორმდეს ყველა რელიგიურ მიმდინარეობასთან და ეწინააღმდეგება „ტრადიციული რელიგიის” სტატუსის შემოღებას (ასეთებად მართლმადიდებლებს, მუსულმანებს, ბუდისტებს და იუდეველებს მიიჩნევენ). მეიერის მიერ ჩამოთვლილ რმეს ცოდვათა შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი კლერიკალების კერძო საკუთრებისადმი უზომო ლტოლვაა. საპატრიარქო მოითხოვს იმ უძრავი ქონების დაბრუნებას, რომელიც მათ რევოლუციამდე ეკუთვნოდა. ბოლოს, მეიერი გულდასმით განიხილავს ალექსი II - ის მესაყდრეთა სავარაუდო კანდიდატთა სიას.

მეიერის განცხადებებთან დაკავშირებით, ექსპერტები ორ ვერსიას გამოყოფენ ნაკლებად სერიოზულს და სერიოზულს.

პირველი. შესაძლოა მეიერის ინტერვიუ სხვა არაფერი იყოს, თუ არა იმ პიარკამპანიის ნაწილი, რომელსაც ეფექტური პოლიტიკის ფონდი აწარმოებს რმეს ზოგიერთი იერარქის წინააღმდეგ. ამ კამპანიის მიზანია დაიცვას რუსეთის მართლმადიდებლური ავტონომიური ეკლესიის (რმაე) ერთერთი იერარქი, რომელიც ეჭვმიტანილია კორუფციაში და მოზარდების მიმართ ძალადობაში. ყველასთვის ცნობილია, რომ რმე უარყოფითად უდგება რმაეს მოღვაწეობას და, ამდენად, რბილად რომ ვთქვათ, თანაგრძნობის გარეშე ეკიდება გლებ პავლოვსკის (ეფექტური პოლიტიკის ფონდის პრეზიდენტი) მცდელობას დაიცვას თავისი მეურვეობის ქვეშ მყოფი რმაეს იერარქის იმიჯი.

მეორე. რმე-ს ბევრ რამეში შეიძლება დასდო ბრალი. 1996 წელს, როცა ე.წ. „კორჟაკოვის დაჯგუფებამ” ძალაუფლება დაკარგა, თამბაქოსა და სპირტიანი სასმელების ოფიციალური იმპორტიორის ნიშა, რომელიც მანამდე სპორტის ეროვნულ ფონდს ეკავა, (რომელსაც თავის მხრივ პრეზიდენტის დაცვის ხელმძღვანელი კორჟაკოვი ლობირებდა), ცარიელი აღმოჩნდა. 1997 წლიდან ამ ნიშას საფუძვლიანად დაეპატრონა რმე (?!), ამ ბიზნესის სამართავად მათ უამრავი ფაქტობრივი კომერციული სტრუქტურა შექმნეს. ამით რმეს გარშემო ჩამოყალიბდა იმპორტიორთა გიგანტური არაფორმალური კარტელი, რომლის წლიური ბრუნვა 78 მილიარდ დოლარს შეადგენდა. ამ კარტელის ფარულ აქციონერებად ექსპერტები ასახელებდნენ პრეზიდენტ ელცინის ოჯახთან დაახლოებულ ბიზნესმენებს, აგრეთვე მოსკოვის საპატრიარქოს საგარეო ურთიერთობათა განყოფილების თავმჯდომარეს, სმოლენსკისა და კალინინგრადის მიტროპოლიტ კირილე გუნდიაევს, ელცინის საქმეთა მწარმოებელს პავლე ბოროდინსა და საერთაშორისო სამრეწველო ბანკის მესაკუთრეებს. ეს ბანკი მსხვილ ბანკთა ხუთეულში შედის, რაც ფაქტობრივად რმეს ბიზნეს იმპერიის ფინანსური ოპერაციების დამსახურებაა.

„მეჟპრომბანკის” პრეზიდენტი სერგეი პუგაჩოვი „პიტერულ დაჯგუფებასთან” საკმაოდ დაახლოებული პირია, რომელიც თავის მხრივ პუტინის ფავორიტად მოიაზრება. მიუხედავად ამისა, პუგაჩოვზე სხვა ოლიგარქიული კლანებიც ზემოქმედებენ, რომლებმაც ბოლო თვეებში საბაჟო სისტემაში გავლენის სფეროების მორიგი გადანაწილება დაიწყეს. „გრანი. რუ”-ს მიერ გამოკითხულ ექსპერტთა უმრავლესობა არ გამორიცხავს, რომ მეიერის განცხადებები „მეჟპრომბანკის” წინააღმდეგ დაწყებული კამპანიის ნაწილი იყოს. ამ კამპანიის დამკვეთად ფინანსური კონსორციუმი „ალფა ჯგუფი” სახელდება, რომელიც კრემლის ადმინისტრაციის პოლიტბლოკზე ზრუნავს და მისთვის კადრების შერჩევაშიც აქტიურად მონაწილეობს.

პატრიარქზე შეტევის შემოდგომა

ნატალია ბაბასიანი

ბოლო ათწლეულში ეს პირველი შემთხვევა იყო. პოსტკომუნისტური ისტორიის მანძილზე რუსეთის ხელისუფლება არასოდეს გამოსულა რმეს საჯარო კრიტიკით, მით უმეტეს, ისეთი უცხოური სააგენტოსათვის მიცემულ ინტერვიუში, რომელიც ადამიანის უფლებათა დაცვის კუთხით შეუპოვარი რეპუტაციით სარგებლობს. პრეზიდენტის ადმინისტრაციის შიდა პოლიტიკის მართვის განყოფილების უფროსის მოადგილემ მაქსიმ მეიერმა აშკარად გათვალა, რომ მის ინტერვიუს გაეცნობოდნენ არა იმდენად რუსეთში, რამდენადაც დასავლეთში.

მის მიერ გახმოვანებული პოზიცია პრაგმატულია და წარმოადგენს მოსაზრებათა მარტივ ერთობას. იმას, რომ ქვეყანაში აღმსარებელთა პროცენტული რაოდენობა დაბალია, არსებითი მნიშვნელობა არა აქვს. რაც მთავარია, ეკლესია მძლავრ სოციალურ ბერკეტს წარმოადგენს. პუტინი თავს მართლმადიდებლად მიიჩნევს, თუმცა ისიც ესმის, რომ ქვეყანაში სხვა კონფესიებიც არსებობენ. მართლმადიდებლური ფასეულობების აღდგენა კარგია, ხოლო ეკლესიის ჩართვა პოლიტიკურ და ფინანსურ მაქინაციებში, ცუდი. რუსეთში შესაძლოა მართლმადიდებლობას, ისლამს, კათოლიციზმსა და პროტესტანტიზმს მიენიჭოს „ტრადიციული” რელიგიის სტატუსი, თუმცა კრემლს კონკორდატების სისტემა ურჩევნია: სახელმწიფო ვერ შეებრძოლება მოსკოვის საპატრიარქოს კონკურენტებს. მრევლის ნაკლებობის პრობლემა თავად ეკლესიამ უნდა გადაჭრას. არსობრივად, მეიერის განცხადება სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ურთიერთობის საკმაოდ მკაფიო პროგრამაა, რომელიც რმეს ცხარე კრიტიკითაა გაჯერებული. თუ საკითხს კომპლექსურად შევხედავთ, მეიერის ინტერვიუ სწორედ ასეთ აღქმაზე იყო გათვლილი. რმეს აქტიური შეზრდა ხელისუფლებასთან სულ უფრო მეტ უკმაყოფილებას იწვევს დასავლეთში, სადაც უჩნდებათ სამართლიანი შიში, რომ მოვლენების განვითარების მსგავსი სცენარი შეზღუდავს რმეს კონკურენტი რელიგიების უფლებებს. ეს პროგრამა შიდა სახელმწიფოებრივი გამოყენებისთვისაც სასარგებლოა. მეიერს შემთხვევით არ უსაუბრია რელიგიური საკითხების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნაზე. დისკუსია ამ საკითხთან დაკავშირებით ხუთი წელია მიმდინარეობს, თუმცა მის წინააღმდეგ ყველაზე მეტად რმე აქტიურობს. როგორც კი კომიტეტის ჩამოყალიბებაზე დაიწყება სუბარი, სინოდის წევრები ერთხმად დაიწყებენ ხოლმე ვიშვიშს და იხსენებენ იმ „ტანჯვას”, რასაც მათ საბჭოთა კავშირის დროს არსებული მსგავსი ორგანო აყენებდათ. თუმცა საკმაოდ სადაო, მართლა „იტანჯებოდნენ” თუ არა საეკლესიო იერარქები საბჭოთა კავშირის დროს არსებული რელიგიის საქმეთა კომიტეტისაგან. ერთი რამ კი ცხადზე ცხადია: ბოლო ათი წლის მანძილზე კლერიკალებსა და სახელმწიფო ჩინოვნიკებს შორის ჩამოყალიბებული მაამებლური ურთიერთობა სასულიერო პირებს საჭირო გადაწყვეტილებების ლობირების საშუალებას აძლევს.

ბოლო დროს სახელისუფლებო წრეებში სულ უფრო იკრებს ძალას „კულტების შემსწავლელი სამინისტროს” შექმნის იდეა. უფრო მეტიც, ნათლად გამოიკვეთა ის პოლიტიკური ჯგუფები, რომლებიც სავარაუდოდ ამ სტრუქტურას შეავსებენ. ერთერთი ასეთი დაჯგუფება ოსტროვსკიშედროვიცკის გაერთიანებაა, რომელიც თანამშრომლობს სერგეი კირიენკოსთან, რომელმაც ოფიციალურად განაცხადა, რომ მისი პოლიტიკისათვის პრიორიტეტულია რელიგიათშორის ურთიერთობები და თავისი პოლიტტექნოლოგების რჩევით იგი აქტიურად ესწრება სხვადასხვა კონფესიის რიტუალურ ღონისძიებებს. რელიგიურ სივრცეში მათი მთავარი კონკურენტი გლებ პავლოვსკია, რომელთანაც მუშაობდა მაქს მეიერი და რომელიც ბოლო ერთი წელია მართლმადიდებლობით არის გატაცებული. იგი მეგობრობს საპატრიარქოს საგარეო განყოფილების ხელმძღვანელობასთან. ,,სტრანა. რუ”ს რელიგიური განყოფილებაც ბოლო ხანებამდე რმეს მთავარ რუპორად მიიჩნეოდა საერო საინფორმაციო სივრცეში.

მის მიერ წარმოდგენილი პროგრამა მზა სამოქმედო გეგმაა. რმეს კრიტიკა არის იერარქიის გაფრთხილება: გაფასებთ, მაგრამ რაც თქვენ არ გეხებათ, იმაში ნუ ჩაერევით. ამ მოვლენებში საკვირველი ის არის, რომ კრემლის ჩინოვნიკმა მსგავსი განცხადება აღნიშნული სახელმწიფო ორგანოს შექმნამდე კარგა ხნით ადრე გააკეთა; საპატრიარქოს რეაქცია ალბათ ულმობელი იქნება. შესაძლოა გაანადგურონ არა მარტო რელიგიურ საკითხთა კომიტეტის შექმნის იდეა, არამედ ამ იდეათა მატარებელნიც.

ალექსანდრ გენისი

XX საუკუნემ აჩუქა მსოფლიოს ის, რაც მანამდე არ იცოდა კულტურის მთელმა ისტორიამ: სკოლათა და მიმართულებათა ჯერარნახული მრავალფეროვნება, რაც აუცილებლობის შემთხვევაში შეიძლება გაერთიანდეს ფართო ტერმინით „მოდერნიზმი”. XX საუკუნის ხელოვანმა, გადაავლო რა თვალი წარსულის ნანგრევებს, აღმოაჩინა, რომ დაუკარგავს თავისი მასალა - „ობიექტური რეალობა”. ეს ობიექტური რეალობა აღმოჩნდა ენისა და კულტურის მიერ კონსტრუირებული პროდუქტი. მასთან ერთად დაიკარგა ჩვენი პიროვნებაც. მარქსისა და ფროიდის შემდეგ ადამიანი ჩაითვალა კლასობრივი ბრძოლებისა თუ ქვეცნობიერი ლტოლვების სათამაშო ასპარეზად.

გამანადგურებელი, მაგრამ ამავე დროს ცხოველმყოფელი კრიზისის დაძლევის შემდეგ ხელოვნება დაუბრუნდა სამყაროს თავდაპირველ, ჯერ კონცეფციებად დაუნაწევრებელ მდგომარეობას. ასე იშვა მოდერნიზმი: იგი იყო არა დანაწევრებულობა, არამედ „დახვავებულობა” - სინთეზის ფასდაუდებელი გამოცდილება, პირველი პლანეტარული კულტურის წინასახე.

ალბერტ შვაიცერი წერდა, რომ მხატვრული იდეა ყველგან ერთი და იგივეა, ოღონდ სალაპარაკო ენაა განსხვავებული: პოეტებთან ამ ფუნქციას ასრულებენ სიტყვები, მხატვრებთან - საღებავები, კომპოზიტორებთან - ბგერები.

მოდერნიზმმა, საუკუნის ამ წამყვანმა იდეამ, თავისი გამოხატულება პოვა ერთნაირად ძლიერ, მაგრამ ერთმანეთის არამსგავს გენიოსთა შემოქმედებაში. მათ შორის იყვნენ: მატისი, პიკასო, ბრაკი, თომას მანი, პრუსტი, ჯოისი, კაფკა, ჰესე, ფოლკნერი, ვალერი, ელიოტი, პაუნდი, რილკე, ლორკა, უოლეს სტივენსი, სტრინდბერგი, პირანდელო...

რუსეთში მოდერნიზმს თავისი პანთეონი აქვს. ის ჩვენი ვერცხლის საუკუნეცაა, გაბედული ავანგარდიც და საუკეთესო რუსული პოეზიაც თვით იოსებ ბროდსკის ჩათვლით, რომელმაც დაასრულა კიდეც სამამულო მოდერნისტული ეპოქა.

ისტორია არ იხედება კალენდარში, მაგრამ ჩვენ არ შეგვიძლია კალენდრის გარეშე. ქრონოლოგიური ლაგამი დაგვეხმარება, გავუმკლავდეთ ფაქტების წარმოუდგენელ გროვას და პასუხი გავცეთ ერთ უბრალო, მაგრამ უაღრესად რთულ შეკითხვას: როდის დაიწყო მოდერნიზმი?

ამას წინათ ამ პრობლემის გადაჭრა მოუხდა ლონდონის ორ საუკეთესო მხატვრულ მუზეუმს. მათ უნდა გაეყოთ თავიანთი საგანძური ერთმანეთში: ეროვნულ გალერეას უნდა რგებოდა კლასიკური შედევრები, თანამედროვე ხელოვნების ნაწარმოებები კი გადავიდოდა ტეიტის გალერეაში. სადემარკაციო ხაზი გაივლო 1900 წელზე. რაოდენ პირობითი და საკამათოც არ უნდა ყოფილიყო ეს ზღვარი, ის მაინც გამოირჩეოდა არა მარტო ქრონოლოგიური, არამედ მარტივი და ლოგიკური დამაჯერებლობით. ვაქციეთ რა მოდერნიზმი საუკუნის თანატოლად, ამით პირნათლად მოვიხადეთ ჩვენი ვალი ისტორიული თუ მხატვრული ჭეშმარიტების წინაშე.

თუ გადავავლებთ თვალს განვლილ ას წელიწადს, დავინახავთ, როგორ დაირღვა „დროთა კავშირი” ორი საუკუნის მიჯნაზე, როგორ უცბად გაწყდა ის წითელი ძაფი, ათასწლეულის მანძილზე რომ დასდევდა დასავლურ კულტურას.

ამაში ბრალი პროგრესს მიუძღოდა. ვართ რა პერმანენტული სამეცნიეროტექნიკური რევოლუციის მოწმე და მონაწილე, შევეჩვიეთ იმას, რომ საკუთარი თავი ჩავთვალოთ მის გმირად ან მსხვერპლად. სინამდვილეში კი ჩვენ ვართ მხოლოდ მემკვიდრენი იმ მართლაც რომ საბედისწერო აღმოჩენებისა თუ გამოგონებებისა, რამაც ასი წლის წინათ შეაზანზარა ცხოვრების ყველა საფუძველი, შეცვალა ადამიანის სული და სხეული, მისი ბედი თუ ხასიათი.

ჰემინგუეი წერდა, რომ მხოლოდ მას შემდეგ ჩაწვდა კუბისტების ხელოვნებას, რაც აეროპლანიდან გადმოხედა დედამიწას და დაინახა, თუ როგორ გამოიყურებოდა იგი. XX საუკუნის ტექნოლოგია ბადებდა ახალ აღქმას. ერთი თაობის სიცოცხლეში იცვლებოდა იმდენი, რამდენიც არ დასიზმრებია ისტორიას არც მანამდე და არც მის შემდეგ. ტელეფონისა და ტელეგრაფის ზეობა, გრამჩანაწერისა და რადიოს გამოგონება, ავიაციისა და კინოს დაბადება - ყველაფერი ეს ცვლიდა ჩვენი ყოფის ისეთ ფუნდამენტურ კოორდინატებს, როგორიცაა: ცხოვრების სიჩქარე, საარსებო სივრცის სიმჭიდროვე, კონტაქტების ინტენსიურობა, აზრის ფორმა და მიმართულება.

XX საუკუნეში სამყარო სხვანაირი გახდა. ნუ მოვიტყუებთ თავს დარბაისელი ბურჟუებისა თუ კრინოლინიანი ქალბატონების ფოტოსურათებით. ობივატელური ტრადიციებით დახუნძლულ ასეთ პატრიარქალურ გარემოში იბადებოდა სწორედ იმ ხელოვანთა გაბედული შემოქმედება, რომლებმაც მოახერხეს და მიაღწიეს იმას, რისკენაც მოუწოდებდა მათ მოდერნიზმის მოციქული, დიდი ამერიკელი პოეტი ეზრა პაუნდი. ეს მოწოდება ჟღერდა ასე „განვაახლოთ სამყარო”.

„საუკუნეთა გარდატეხის ჟამს ადგილი ჰქონდა ბევრ ისეთ უჩვეულო მოვლენას, ადრე რომ წარმოუდგენლად იყო მიჩნეული, მაგალითისთვის ავიღოთ მარკონის უსადენო კავშირი. ამგვარ სასწაულს ესთეტიკური დატვირთვაც აღმოაჩნდა: თუკი ინფორმაცია გადაიცემა ჰაერით, მაშინ ისიც ხომ შეიძლება, რომ ადამიანის სულიერი მდგომარეობა დამოკიდებული იყოს ელექტრობაზე, შევიდეს მასთან შეხებაში! შეუძლებელია, რომ ამას არ ემოქმედა პოეტებსა თუ მხატვრებზე, რადგან იქამდე მხოლოდ ისინი გრძნობდნენ, თანაც ინსტინქტურად, ტექნოლოგიური რევოლუციის ჯერჯერობით სხვათათვის დაფარულ აზრს, რომელიც სულაც არ იზღუდებოდა მარტოოდენ ტექნიკით. თუკი ჩვეულებრივი სივრცე აღარ იზომებოდა ცხენის ნაბიჯით, მაშინ არც მხატვრული სივრცე უნდა დარჩენილიყო სხვანაირი მიდგომის გარეშე. იმ წლებში ფროიდმა უკვე შესთავაზა საზოგადოებას სიზმრის თავისებური ახსნა, რამაც მრავალ ხელოვანს მისცა სტიმული ახალი ვიზუალური რეალობის გასაგებად. „ნათელი მოეფინა” ქვეცნობიერის გარკვეულ, თანაც მნიშვნელოვან ნაწილს. ირგვლივ მეფობდა განხეთქილება, რღვევა, აშლილობა” (ნორმან მეილერი. „ახალგაზრდა პიკასოს პორტრეტი”).

ასე მოამზადა ტექნიკურმა პროგრესმა საუკუნეთა ნანგრევებზე ყველაზე რევოლუციური გადატრიალება, რომელიც კი მომხდარა მსოფლიო ხელოვნების მთელი ისტორიის მანძილზე. XX საუკუნემ შვა თავისი სტილი, რომელსაც ჰქვია მოდერნიზმი.

დღევანდელი მაყურებლისათვის ადვილია იმის დავიწყება, რომ მოდერნიზმი უფრო რადიკალურად დაუპირისპირდა თავის წინამორბედ მიმდინარეობას, ვიდრე წარმართული კულტურა ქრისტიანულს. ბოლოს და ბოლოს, ვისი ძეგლიც არ უნდა აგვეღო მაშინ, ოლიმპიური გმირის თუ წმინდა მოწამესი, ხელფეხი ხომ მაინც აუცილებლად ექნებოდა. ძნელია იგივე თქვა მოდერნისტ მხატვარზეც. პაბლო პიკასოს ნახატმა „ავინიონელი გოგონები”, რომელიც იქცა XX საუკუნის პირველივე შედევრად, დღეს კი მოდერნიზმის აღიარებულ ძეგლად, იმთავითვე გამოავლინა ახალი ხელოვნების პრინციპული შეუთავსებლობა კლასიკურ სახეებთან.

ახალი ფერწერის რევოლუციური პრინციპი ახალგაზრდა პიკასომ ჩამოაყალიბა ასე: ჩვენ უნდა გამოვხატოთ არა ორიგინალი, არამედ ჩვენი დამოკიდებულება მისდამი. პიკასოსათვის რეალობა წარმოადგენდა მხოლოდ და მხოლოდ პრიზმას, რომლის ჭრილშიც აღიქვამდა იგი სამყაროს. მის პორტრეტებზე ადამიანები ხშირად გადმოიღვრებიან ხოლმე საკუთარი სხეულებიდან, მოედებიან მათ ახლომახლო ყველაფერს, იქნება ეს დივანი, სავარძელი თუ შპალიერი. რადგანაც ამ სურათებში არ დარჩენილა რამე ისეთი, პიკასოს მოდელად რომ არ გამოეყენებინა, ამიტომ სრულიადაც არ იწუხებდა ხოლმე თავს მასთან უბრალო მსგავსების მიღწევით. ასე შეიქმნა თანამედროვე მხატვრობის სასწაული - პორტრეტი ნატურმორტის სახით. მასში პიკასომ, რომელსაც ყოველთვის ღრმად აინტერესებდა პრიმიტიული ხელოვნება, მოახერხა იმ პირველყოფილი მხატვრის მსოფლმხედველობის გადმოღება, რომლისთვისაც ყველაფერ ამქვეყნიურს თავისი სული აქვს. მხოლოდ ასეთ შეხედულებას ძალუძს საგანთა გარეგნულ ფორმებში შეღწევა და სამშვინელის იქ პოვნა, სადაც სხვები მხოლოდ მკვდარ ნატურას ხედავენ.

XIX საუკუნესთან კავშირის გაწყვეტით პიკასომ აღმოუჩინა XX საუკუნეს სილამაზე იმ ადგილას, სადაც მას ადრე არავინ ეძებდა - აფრიკელ პრიმიტივთა არქაულ ხელოვნებაში.

ახალგაზრდა მოდერნიზმი იყო რომანტიკოსი. როგორც ახალგაზრდას სჩვევია, იგი ეწინააღმდეგებოდა იმ ნებანება მოსიარულე პროგრესის დოგმებს, რომელიც მომავალშიც ასევე აუჩქარებლად აპირებდა მსოფლიოს თანდათანობით დაპყრობას ორთქლისა და ელექტრობის მეშვეობით. XIX საუკუნეს სწამდა სახელმძღვანელოსი, ამოცანათა კრებულის, ცნობარის, ენციკლოპედიის, ქიმიურ ელემენტთა პერიოდული ტაბულის, ცალკეულ ჭეშმარიტებათა იმ ნაკრების, რომლისგანაც დგებოდა საერთო ჭეშმარიტება. ჩვენ დღეს გვენატრება ის გულწრფელობა, XIX საუკუნელებს კი არ მოსწონდათ თავიანთი XIX საუკუნე. მათ იგი ისეთივე მშრალი და უსიცოცხლო ეჩვენებოდათ, როგორიცაა გიმნაზიის მასწავლებელი მოთხრობიდან ,,კაცი ფუტლარში”.

აღმოაჩინა რა XIX საუკუნის სიმართლის შეზღუდულობა და პირობითობა, XX საუკუნე მის გარღვევას შეეცადა - ცნობიერისგან მოხვედრილიყო ქვეცნობიერში. სამყარო თითქოს ფუვდებოდა თვალდათვალ და გადიოდა როგორც სიგანეში, ასევე სიღრმეში. კულტურის პალიტრა სულ უფრო და უფრო მრავალფეროვანი, ეგზოტიკური, უცნაური და პრეტენზიული ხდებოდა. წესრიგით გადაღლილი ახალი საუკუნე დაეძებდა იმ შინაგან შუქს, რომელიც მოახერხებდა პრაგმატული ბინდბუნდის გაკეთილშობილებას. მექანიკური სირთულის წინააღმდეგ ამხედრებული ახალი საუკუნე დაეძებდა სისადავეს, ახალ ენას, რომელზეც ლაპარაკობს არა ჭკუა, არამედ გული.

როგორც ხდება ხოლმე, სისადავისკენ სვლა აღმოჩნდა საკმაოდ რთული. მოდერნიზმი გვთავაზობს რთულ ხელოვნებას. მთელი საუკუნის მანძილზე ვეჩვეოდით მასთან თანაცხოვრებას, მაგრამ ზოგიერთისთვის მისი პოეტიკა დღესაც თავსატეხს წარმოადგენს. ეს არ არის იმ ხელოვანის ბოროტი განზრახვის შედეგი, რომელიც ცდილობს მაყურებლის გაცურებას. მოდერნიზმი ხელოვნებაში ახორციელებდა „კოპერნიკულ გადატრიალებას”: ნაცვლად ობიექტის გამოკვლევისა, იგი სუბიექტით იყო დაკავებული. მხატვრის ინტერესთა სფერო მოსწყდა სინამდვილეს და გადაერთო ამ სინამდვილის რეპრეზენტაციის, მანიფესტაციის, კონსტრუირების ხერხებზე.

სტილთა ისტორიაში მოდერნიზმს განსაკუთრებული ადგილი უკავია. როგორც წესი, სკოლათა და მიმართულებათა არევის შედეგად იცვლება ხოლმე ინსტრუმენტი, მოდერნიზმა კი შეცვალა თავად კვლევის საგანი. რეალისტური ხელოვნების ტრადიციული ფორმები ცდილობდნენ „ცხოვრების ნაგლეჯის” გამოსახვის მეშვეობით შეექმნათ სინამდვილის ილუზია. მოდერნიზმა კი საეჭვო გახადა რეალობის არა მარტო გამოსახვა, არამედ მისი არსებობაც კი. ნიცშეს აფორიზმით („ფაქტები არ არსებობენ, არსებობს მხოლოდ მათი ინტერპრეტაცია”) შეიარაღებული მოდერნიზმი სამყაროს გამოსახავდა იმ განსხვავებულ სუბიექტურობებსა თუ რეალობის სხვადასხვაგვარ გაგებათა შორის მიმდინარე ბრძოლის არენად, რომლებიც მხოლოდ ავტორის ცნობიერებაში თუ არსებობდნენ.

მოდერნიზმის მიზანს არ წარმოადგენდა გარემომცველ სამყაროზე მაყურებლის წარმოდგენის გაფართოება, მას უნდოდა ზემოქმედება მოეხდინა მაყურებლის აღქმის სისტემასა თუ იმ მენტალურ აპარატზე, რომელიც ქმნის სამყაროს სურათს.

ამიტომაცაა მოდერნიზმი რთული ხელოვნება. იგი გათვლილია აქტიურ თანაშემოქმედებაზე. პურის ნაცვლად მხატვარი იძლევა მარცვალს, რომელიც ჩვენში უნდა გაღვივდეს.

მხატვარი კი არ ასახავს ან კი არ ცვლის რეალობას, არამედ ამუქებს მას. მოდერნიზმი კი არ ანგრევდა რეალიზმს, არამედ ორთქლში ატარებდა მას. და თითოეული მის გენიალურ ოსტატთაგანი მოქმედებდა თავისებურად.

სანამდე მხატვრები ტილოსა თუ ყველანაირ ფურცელზე, მათ შორის სანოტოზეც, ქმნიდნენ ახალ სამყაროს, მათ ერქვათ მოდერნისტები. მაგრამ როგორც კი მათმა რევოლუციურმა აქტიურობამ ესთეტიკური სფეროდან გადაინაცვლა სოციალურში, ისინი გახდნენ ავანგარდისტები. თეორიული განსხვავება არცთუ ისე დიდია, სამაგიეროდ პრაქტიკული განსხვავებაა უზარმაზარი. და არსად ეს ისეთი შესამჩნევი არ ყოფილა, როგორც სამამულო თეატრის შემოქმედებით სცენაზე.

ის, რაც დასავლელი მოდერნისტისთვის მხატვრული ხერხია, რუსი ავანგარდისტისათვის ნაბიჯია ყოფიერების ტოტალური გარდაქმნის გზაზე. ფუტურისტიბუდეტელები იყვნენ რუსული საზოგადოების ყველაზე თანმიმდევრული და რადიკალი რევოლუციონერები. ამასთანავე მათ მიიყვანეს ლოგიკურ დასასრულამდე რუსული კულტურის ერთერთი ყველაზე ცენტრალური იდეა, რომელიც გამოიხატებოდა უბრალოებისა და ერთიანობის გულმხურვალე ძიებაში. გზას კერძოსგან საზოგადომდე, არითმეტიკიდან ალგებრამდე, მრავლისაგან ერთამდე რუსეთში ხშირად პროგრესს უწოდებდნენ. პროგრესი არის გზააბნეულ ელემენტთა დაბრუნება იმ საკაცობრიო აკვანში, საიდანაც გამოვიდა ყველაფერი. გასაოცარი არ არის, რომ სწორედ რუსმა მხატვრებმა შეცვალეს ირიბი ხაზი სწორით.

კაზიმირ მალევიჩი კიდევ უფრო რადიკალური იყო, ვიდრე პაბლო პიკასო. პიკასო ხელოვნებას უბრუნებდა არქაულობას, წინარეისტორიულობას, კულტურამდელ გამომსახველობას. მალევიჩს კულტურა მიჰყავდა არა უკან, არამედ წინ - ინტეგრალის გეომეტრიულ სამეფოში. მალევიჩის სუპერმატიზმი არის ნათელი წერტილი უტოპიისაკენ მიმავალ ხანგრძლივ, რუსულ გზაზე. ამიტომაც გამოასხივებს ამხელა ენერგიას მისი კვადრატი, რადგან მასში კონდენსირებულია უზარმაზარი სოციალური, მხატვრული და ფილოსოფიური გამოცდილება. მალევიჩმა კულტურის ისტორია შეამცირა ელემენტარულ, მაგრამ უნივერსალურ კვადრატამდე - ბუნებამ ხომ არ იცის სწორი კუთხეები. ამაში მდგომარეობს მალევიჩისეული არა იმდენად სოციალური ან მხატვრული, არამედ ანთროპოლოგიური გადატრიალების არსი. დასრულდა ისტორია ადამიანისა, როგორც ქმნილების გვირგვინისა. დაიწყო ადამიანიშემოქმედის ისტორია - ხელთქმნილი აპოკალიფსი.

რა თქმა უნდა, ბუდეტელები ოქტომბრის რევოლუციაში ხედავდნენ მხოლოდ რეპეტიციას ზოგადსაკაცობრიო რევოლუციისა. მათ ხელს უშლიდა არა საზოგადოებრივი მოწყობის წვრილმანები, არამედ თავად სოციალური ორგანიზაციის გარდაუვალი სირთულე. ბოლოს და ბოლოს, რისი გაკეთება შეეძლოთ რუსეთში ფუტურისტებს? დიდდიდი ერთი რომელიმე მოსკოვური ქუჩა შეეღებათ ცისფრად. რევოლუცია და მხატვარი ვერ შეთანხმდნენ მასშტაბის საკითხში. იმ დროს, როცა პირველი მათგანი გამოთქვამდა თავის უფლებას ,,მსოფლიო ხანძარზე”, მეორე აცხადებდა პრეტენზიას შემოქმედის, შემქმნელის, დემიურგის პოსტზე. გასაკვირი არ არის, რომ მათი სიყვარული დასრულდა გაყრით. მას შემდეგ, რაც კომუნიზმმა სწრაფად დასძლია მემარცხენეობის ბავშვური სენი და დახვრიტა ყველა, ვინც კი იყო ამ სენის გამომწვევი, ალბათ, აღარც თვითონ იქნებოდა წინააღმდეგი, რომ სხვებთან ერთად ისიც შერთვოდა ამ ტრადიციებს. ტოტალიტარიზმმა ავანგარდისგან აიღო მხოლოდ სწრაფვა გამარტივებისაკენ. უტოპია აღმოჩნდა ტრივიალური დიქტატურის ფსევდონიმი.

ავანგარდის სოციალური პროექტების მარცხი იქცა XX საუკუნის საზარელი ისტორიის ერთერთ, ყველაზე იმედისმომცემ ფურცლად. კაცობრიობა, მთლიანობაში, არ აღმოჩნდა შესაფერისი მასალა რადიკალური ექსპერიმენტებისათვის. უტოპია იყო და რჩება ცალკეული პიროვნების და არა საზოგადოების ოცნებად. საზოგადოება ხომ ყოველთვის ახერხებს საკუთარი უტილიტარული მიზნებისათვის თვით ყველაზე თამამი ოცნების გამოყენებას. ყავის სერვიზი სუპრემატისტული დიზაინით - აი, საუკეთესო სიმბოლო ამ ბრწყინვალე დამარცხებისა: კოსმოსური რევოლუციის ნაცვლად სახეზეა კოსმეტიკური რევოლუცია.

ცხოვრებამ მხატვარი მოისროლა ზღურბლს იქით და შეატოვა პირისპირ ბრბოს. პოეტს შეუძლია წაეთამაშოს ღმერთს, დაეჭიდოს ზეციურ ცთომილებებს, მაგრამ მხოლოდ მხატვრული გამონაგონის თავისუფალ სივრცეში. ზუსტად ისე, როგორც აკეთებდა ამას თავის ქრესტომათიულ ლექსში უდიდესი ავანგარდისტი ვლადიმირ მაიაკოვსკი.

ავანგარდისტები, როგორც მოდერნიზმის რადიკალური ფრთის წარმომადგენლები, ცდილობდნენ ხელოვნებაში გონების დამკვიდრებას. სწორედ ამ გზაზე გადაეყარნენ ისინი ტოტალიტარულ რეჟიმს.

ტოტალიტარიზმი არის იმ გონების ჰიპერბოლა, რომელიც თაყვანს სცემს ჭეშმარიტებას. ავანგარდსაც სჯეროდა, რომ საბოლოოდ გაიმარჯვებდა ჭეშმარიტება. მისი მეტრები ეძიებდნენ სამყაროს ისეთ უნივერსალურ ფორმულას, რომლის გამოყვანა, გამოთვლა, წინასწარმეტყველება, განხორციელებაც შესაძლებელი იქნებოდა. არა მარტო მალევიჩის კოსმოსური სუპერმატიზმი, არამედ კანდინსკის უსაგნო აბსტრაქციონიზმიც კი, სინამდვილეში სხვა არაფერია, თუ არა მცდელობა ცხოვრებისეული ქაოსის ალგებრით, ახალი და მარადიული ჰარმონიით ჩანაცვლებისა. კანდინსკი ოცნებობდა იმაზე, თუ როგორ შეცვლიდა მხატვრის შემთხვევით სუბიექტურ შთაბეჭდილებას უნივერსალური მეცნიერული კანონით.

აბსტრაქტულ ხელოვნებას იგი ადარებდა ფორტეპიანოზე დაკვრას, სადაც ნოტების ადგილს იკავებდა საღებავები და ფორმები. თავის ტრაქტატში ,,ხელოვნებაში სულიერების შესახებ” კანდინსკი წერდა: ,,მხატვარი არის ხელი, რომელიც ამა თუ იმ კლავიშის მეშვეობით იწვევს ადამიანის სულის მიზანმიმართულ ვიბრაციას”.

სწორედ ამ ვიბრაციებისგან უნდა შეიქმნას ახალი, ცოცხალი ენის ასოები, რომლებიც ყოველთვის გასაგები იქნება ყველასთვის. ნაცვლად იმისა, რომ ავანგარდს ჩაეწერა საკუთარი ფურცელი თანამედროვე ხელოვნების ისტორიაში, იგი ცდილობდა ამ ისტორიის ლექსიკონის შექმნას.

ავანგარდის პოეტიკა იგებოდა მანქანის გარშემო. ავანგარდული უტოპია იქმნებოდა მანქანის დეტალებივით ერთნაირი, ურთიერთჩანაცვლებადი ადამიანებისათვის.

მსგავსი ინდუსტრიული პოეზიითაა გაჯერებული ომამდელი კინემატოგრაფი, სწრაფად რომ იქცა მოდერნიზმის საყვარელ ხელოვნებად. ასე მაგალითად, ძიგი ვერტოვის ფილმებში კამერა ტკბება ერთფეროვანი მექანიკური მოძრაობებით, იქნება ეს პაპიროსების დამფასოებელი თუ ტელეფონისტი ქალების ხელები და თითები ან სპორტსმენთა ფეხები. აქ ადამიანი ლამაზია მხოლოდ მაშინ, როცა მოძრაობს და უფრო მეტიც, როცა მანქანას ბაძავს. ავანგარდისთვის მანქანა არის ადამიანის მეტაფორა, სამყაროს გადასაკეთებლად განხორციელებული გრანდიოზული სოციალურსაინჟინრო პროექტის საბოლოო შედეგი.

არსებითად, ავანგარდის ხელოვნება იყო ერთი დაუსრულებელი ,,საწარმოო რომანი” და ავანგარდმა პირობა დადო, რომ გადააქცევდა მას მოდერნიზმის ,,ღვთაებრივ კომედიად”. მაგრამ ეს არ მომხდარა. მოდერნიზმის ექსტრემისტული სახესხვაობა თანდათანობით გაფერმკრთალდა, დაუთმო რა თავისი ადგილი მემკვიდრეებს თავმდაბალ და ირონისტ პოსტმოდერნისტებს.

ავანგარდის გეომეტრიული გულუბრყვილობა ემყარებოდა ღრმააზროვან თეორიას, მაგრამ ამ სიბრძნის სიღრმეში ჩაწვდომა იგივეა, რაც საბჭოთა ცხოვრების შესწავლა სტალინური კონსტიტუციის მიხედვით. შედეგები შეუიარაღებელი თვალითაც კარგად მოჩანს. ამასთან დაკავშირებით თქვა ბროდსკიმ, რომ ბაუჰაუსმა (მსოფლიო ფუნქციონალიზმის შტაბბინა) ლუფტვაფეზე ნაკლებად როდი იმუშავა ევროპაზეო.

ავანგარდი დაღუპა მისმა თანდაყოლილმა მანკმა უნივერსალიზმმა. მისთვის დამახასიათებელია ზიზღი დეტალებისადმი. ის უდეტალო სამყარო კი, რომლის აგებასაც იგი ცდილობდა, ისეთივე მახინჯია, როგორც უთვალებო სახე. მტკიცედ სწამდა რა მთავარის და არამთავარის ამ იერარქიის, იგი სიხარულით სწირავდა მეორეს პირველს. ცხოვრობდა რა მომავლის ნისიით, ავანგარდი განწირული იყო დროებითის საქმნელად.

ავანგარდის უკიდურესობების ჩვენებით ხაზი არ უნდა გადაესვას მოდერნიზმის უდიდეს მიღწევებს, მაგრამ იმის დემონსტრაცია კი უნდა მოხდეს, თუ რაოდენ სახიფათოა ათეიზმი ესთეტიკაში. ავანგარდი შეეცადა, ჩამოეშორებინა ხელოვნებისაგან ის ნაწილი, რომლის ბოლომდე ახსნაც შეუძლებელია და ამ უარყოფითი მაგალითით დაამტკიცა, რომ არ არსებობს მხატვრული ნაწარმოები საიდუმლოს გარეშე, ისევე როგორც ადამიანი ქვეცნობიერის გარეშე.

ავანგარდიზმი მწვავედ შეიგრძნობდა თავისი საუკუნის ტრაგიზმს და გამოსავალს ეძებდა ახალ რენესანსში. ისეთი შთაბეჭდილება იქმნებოდა, რომ მხოლოდ მას შეეძლო იმ ,,დასასრულის” თავიდან აცილება, რასაც შპენგლერი პირდებოდა ევროპას.

დასავლეთის მხატვრული აზრი აქეთიქით აწყდებოდა თავისი ცივილიზაციისათვის ახალი რელიგიური საფუძვლის ძიებაში. ამ ტრაგიკული წინათგრძნობებით სავსე დროში იბადებოდა აღორძინების კულტი. რენესანსში მოდერნიზმი ხედავდა იმ ეპოქას, რომელმაც პირველმა შეძლო წარმატებით გაეერთიანებინა სახე სურათთან, ანუ რაციონალური გათვლა ზემგრძნობიარე აღტყინებასთან, მეცნიერება რწმენასთან, ათინა - იერუსალემთან.

რენესანსი მიიკვლევდა გზას ღმერთისაკენ არა გონების გვერდის ავლით, არამედ მასთან ერთად.

რენესანსი არის დასავლეთის ჯამური ნაკრები. მან მოახერხა თავისი ცხოვრების წალკოტური მრავალფეროვნების განთავსება იმ ქრისტიანულ მითში, რომელიც ყოველ წვრილმანს ანიჭებს უნივერსალურ, კოსმოსურ შინაარსს. სამყაროს ერთი ჩარჩოთი შემოსაზღვრის შედეგად რენესანსმა შექმნა ისეთი ორგანული მთლიანობა, რასაც ყოველთვის შენატროდა XX საუკუნე.

როგორც ბერდიაევი ამბობდა, ჩვენი დროის ტრაგედიას წარმოადგენს ბედი იმ ადამიანისა, რომელმაც მხოლოდ იმიტომ დაამარცხა ბუნება, რომ მანქანის მონად ექცია თავი. გამოიძებნოს ისეთი ახალი მითი, რომელიც შეძლებს პროგრესის გასულიერებას და დარღვეული სამყაროს ხელმეორედ გამთლიანებას - აი, მოდერნისტთა ცენტრალური პროექტი, რომლის განსახორციელებლადაც ისინი მზად არიან წავიდნენ ყველაფერზე. ერთნი, ერზა პაუნდის მსგავსად, მიიზიდა რენესანსულმა მირაჟმა იმ მუსოლინის იტალიაში, რომელიც ხშირხშირად იმეორებდა ხოლმე: ”ჩვენ ვმუშაობთ ტრაგედიის დაბადებაზე”. სხვები კი მოიხიბლნენ საბჭოთა რუსეთით.

ყოველი ტოტალიტარული რეჟიმის ხიბლი ხელოვანისათვის მდგომარეობს იმაში, რომ ეს რეჟიმი იძლევა დაპირებას, რომ მოახდენს პოლიტიკური ცხოვრების სინთეზს სულიერთან და ამის საფუძველზე შეიქმნება ერთი დიდი სტილი, რაც დააკმაყოფილებს ხელოვნების სწრაფვას სამყაროს ერთიანი სურათისადმი.

დემოკრატიის მხრიდან 30იან წლებში ვერაღქმული და უარყოფილი მოდერნისტები მიმოირწეოდნენ კომუნიზმსა და ფაშიზმს შორის, იმედოვნებდნენ რა, რომ ძლიერი ხელისუფლება მისცემდა მათ საკუთარი ესთეტიკური პროგრამის განხორციელების საშუალებას.

მოდერნიზმის ტრაგიკული მსოფლაღქმის სათავე თუ მისი გადაცდომის ფესვები მდგომარეობს XX საუკუნის ისეთ მთავარ შეცდომაში, როგორიც იყო პირველი მსოფლიო ომი. მოდერნისტები მას მიიჩნევდნენ კიდევ უფრო საშინელი დაავადების სიმპტომად, კერძოდ იმ კულტურული ერთობის დაშლის მაჩვენებლად, რასაც საუკუნეების განმავლობაში წარმოადგენდა დასავლეთი. როგორც ისინი ამბობდნენ, ისტორიული კატაკლიზმებს საფუძვლად ედო არა პოლიტიკური მიზეზები, არამედ შინაგანი ღირებულებების დაკარგვა: მსოფლიო, რომელიც ივიწყებს სილამაზეს და მადლს, იქცევა მორალური განზომილებებისა და სულისაგან დაცლილი პროგრესის მსხვერპლად. ახალმა დროებამ შვა ახალი ხალხები. საერთო ენის, კულტურის, რწმენის დამკარგავთ კი სხვა რაღა დარჩენოდათ, თუ არა ომი.

სხვებზე მწვავედ ამის შესახებ წერდა ანგლოამერიკული მოდერნიზმის მამამთავარი თომას სტერნ ელიოტი:

,,ახლა ბევრს ლაპარაკობენ რელიგიურ რწმენათა კრიზისზე, მაგრამ იშვიათად თუ გაიგონებ რამეს ცხოვრების რელიგიური აღქმის კრიზისის შესახებ. დაავადება, რომლითაც შეპყრობილია თანამედროვე ეპოქა, მდგომარეობს იმ უნარის დაკარგვაში, რასაც ღვთისა თუ ადამიანის მიმართ იმავე გრძნობის განცდა ჰქვია, რასაც ჩვენი წინაპრები განიცდიდნენ. რელიგიური გრძნობის გაქრობასთან ერთად აზრი ეკარგება იმ სიტყვებსაც, რომელთა მეშვეობითაც ადამიანები ცდილობდნენ მის გამოხატვას ის, რაზედაც მე ვლაპარაკობ ახლა, არის სიკვდილის მომასწავებელი”.

ამ დიდ თემას ეძღვნება მოდერნიზმის ყველაზე დიდი პოემა - ელიოტის ,,უნაყოფო მიწა”. ეს ჩანაფიქრის მიხედვით გრანდიოზული, ვირტუოზულად განხორციელებული და განსამარტებლად უჩვეულოდ რთული თხზულება გამოვიდა ზუსტად იმავე 1922 წელს, რომელშიც დაიბეჭდა ჯოისის ,,ულისე”. ამ უკანასკნელთან ერთად ,,უნაყოფო მიწაც” იქცა მოდერნიზმის მწვერვალად, მის ირონიულ თუ ტრაგიკულ შედეგად.

გავიდა ათი წელი და პოეზიისადმი მიძღვნილ ჰარვარდულ ლექციებში ელიოტმა ასე ახსნა თავისი სახელგანთქმული პოემის ჩანაფიქრი:

,,თანამედროვე მდგომარეობა ძირფესვიანად განსხვავდება ყველა იმ ადრეულისაგან, როცა კი იქმნებოდა პოეზია; ამჟამად არ არსებობს რაიმე ისეთი, რაც შეიძლება გწამდეს, მკვდარია თვით რწმენა. ჩემი პოემა სწორედ რეაგირებს თანამედროვე მდგომარეობაზე, არ შეიცავს რა მოწოდებას თვალთმაქცობისაკენ”.

წინა სამყაროსგან ჩვენ მემკვიდრეობად გვერგო, წერს ელიოტი ,,უნაყოფო მიწასთან” დაკავშირებით, მხოლოდ ,,დაშლილ სახეთა ნაგავსაყრელი”. სწორედ მათგან შეიკრიბა ამ პოემის როგორც თანამედროვე ადამიანისათვის აღმაშფოთებლად ფრაგმენტული და აზრგამოცლილი აღქმა, ასევე ეკლექტური სიტყვიერი ქსოვილი”.

,,უნაყოფო მიწაში” ელიოტი ავითარებს მოდერნიზმის ცენტრალურ თეზისს: XX საუკუნის უბედურება მდგომარეობს იმ უნივერსალური მითის არარსებობაში, რომლის გარეშეც ჩვენ ვერ ავიცილებთ თავიდან სულიერ მარტოობასა თუ სასულიერო გაველურებას.

მითი არის ყოფიერების რუკა, რომელიც ნებისმიერ შეკითხვაზე იძლევა პასუხს. მითით ახსნილი სამყარო შეიძლება აღიქვა გონების თვალით, გაიგო, იცხოვრო მასში. კულტურისათვის მითის წართმევა იგივეა, რაც ხალხის დატოვება საერთო ენის გარეშე, მათი გაწირვა დაპირისპირებულობისა და თვითგანადგურებისათვის.

ამ დასკვნის გამოტანის შემდეგ მრავალი თანამედროვე ხელოვანი, რომ აღარაფერი ვთქვათ პოლიტიკოსზე, შეეცადა შეექმნა ახალი მითი. ელიოტი არ შედიოდა მათ რიცხვში. მას არ სჯეროდა, რომ ხელოვნებას ძალუძს მითშემოქმედებასთან გამკლავება და ამიტომაც, განუდგა რა თავის მიერვე წამოწყებულ მოდერნიზმის რევოლუციას, კვლავ დაუბრუნდა ეკლესიისა და ტრადიციების წიაღს.

სულ სხვა გზით წავიდა ჯეიმს ჯოისი. დაწერა რა ახალი ,,ოდისეა”, მან შექმნა ყოველდღიურობის დემოკრატიული ეპოსი, ეპოსი უფერული ობივატელისა.

ჯოისი ყვება სახლში დაბრუნებული ულისეს ისტორიას. ,,ულისეს“, კრიტიკოსების მიერ სულ ახლახან XX საუკუნის საუკეთესო რომანად შერაცხული, ამ წიგნის დასაწერად ჯოისმა შექმნა წერის ახალი ხერხი. როგორც იგივე ელიოტი წერდა, ჯოისმა თავის შედევრში თხრობის ჩვეულებრივი, ნარატიული სტილი შეცვალა მითოლოგიურით და ამით თანამედროვე სამყარო კვლავ გახადა ვარგისი ხელოვნებისათვის.

პირველად ჰომეროსის შემდეგ „ულისეში“ კვლავ ვეჯახებით ისეთ ფრონტალურ რეალობას, რომელმაც არ იცის შერჩენა და მიჩუმათება. ამ სამყაროში ყველაფერი ერთნაირად მნიშვნელოვანია, უმნიშვნელოა, წმინდაა. ამ კოორდინატებში ლეოპოლდ ბლუმი არის არა რომანის გმირი, არამედ ახალი ლიტერატურის პირველი, ჭეშმარიტად გამთლიანებული პიროვნება. „ულისეს“ პათოსს შეადგენს გათავისუფლება სოციალური, ეროვნული და რელიგიური ქიმერებისგან. იგი გვასწავლის, თუ როგორ ავაშენოთ ისეთი ცხოვრება, რომელიც იქნება არა სახელმწიფოს, იდეის, ხალხის, არამედ იმ კონკრეტული ადამიანის თანაზომიერი, რომელსაც ოდესღაც „ქმნილების გვირგვინს“ უწოდებდნენ.

როდესაც 89 წლისათვის „Инностранная литература”-ში, ბოლოს და ბოლოს, გამოჩნდა „ულისეს“ რუსული თარგმანი, ამას მოჰყვა ტირაჟის მკვეთრი დაცემა. თვით ის კრიტიკოსებიც კი, აღფრთოვანებულები რომ იყვნენ ჯოისით, არ მიიჩნევდნენ მას აქტუალურ ავტორად. ამ დროს კი „ულისე“ მართლა ეძღვნება კერძო თუ საყოველთაო ხასიათის აქტუალურ საკითხებს. ჯოისმა კვლავ დაუბრუნა აქტუალურობას მნიშვნელობა და ღირსება. მან კვლავ შექმნა ყოფის მთლიანი ქსოვილი, უმაგალითო პედანტურობითა და სიმამაცით აღუდგინა რა მარადისობას ისტორიიდან ამოგლეჯილი ერთი დღე.

სწორედ ჯოისის „ულისე“ გახდა იმპულსი ისეთი ნაწარმოების შექმნისთვის, მოდერნიზმის ყველაზე ამბიციურ ძეგლად რომ ითვლება. ეს არის ეზრა პაუნდის ეპოსი, თავისი გაქანებით შთამბეჭდავი და თავისი სირთულით გამაღიზიანებელი გრძელი ლექსების დაუმთავრებელი ციკლი „ჩანტოს“.

პაუნდი თვლიდა, რომ თანამედროვე სამყაროს მხოლოდ თანამედროვე ეპოსი თუ გადაარჩენდა. ეპოსი ხომ მისი კოლექტიური ხმაა. იგი ქმნის ადამიანური რასის შემაკავშირებელ რიტუალებს.

პაუნდი ოცნებობდა ისეთ ეპოსზე, რომელიც შეაერთებდა რა დასავლეთს აღმოსავლეთთან („ელევსინიური მისტერიები კონფუცისთან ერთად“) და აქცევდა რა წარსულს აწმყოდ, გააუქმებდა სივრცესა და დროს.

უდიდესი მეგალომანიური თავშეკავებით შეზღუდული პაუნდი თავის „ჩანტოს“-ებს უწოდებდა „მოდგმის სიმღერას”, ,,პოემას, რომელიც მოიცავს ისტორიას”.

ისტორია, მართლაც რომ „ჩანტოს“-ების მთავარი გმირია, მაგრამ ვიდრე იგი პოეზიის სარკეში აირეკლებოდეს, ჯერ უნდა აღდგეს. პაუნდის ნოვატორობა მდგომარეობდა არა ახლის გამოგონებაში (მაგალითად, მისთვის ფუტურიზმი იყო ზედაპირული), არამედ ძველის გაცოცხლებაში, ფილოლოგების ცივი ხელებით მოკვდინებული პოეტური ტრადიციების რეანიმაციაში. რისთვისაც არ უნდა მოეკიდა ხელი პაუნდს, იქნებოდა ეს ალიტერაციული ანგლოსაქსონური პოეზია, პროვანსელ ტრუბადურთა ხმოვანი ჩანაწერი თუ ჩინური ლირიკის იეროგლიფიკა, იგი ყოველთვის ისახავდა ერთ მიზანს - ექცია ძველი ახლად და როგორც თვითონ ოცნებობდა, მარადიულად.

პაუნდი მუშაობდა „დასავლეთის გონებაზე”. იგი ცდილობდა ამ აბურდული პალიმფსესტის რედაქტირებას, სადაც ეპოქები და კულტურები ერთმანეთში ილანდებოდა. მის ლექსებს უნდა გარდაექმნა უთვალავი ფრაგმენტი, მოეწესრიგებინა ისინი და გაეერთიანებინა ერთ საერთო ნერვულ სისტემად, მთელ საკაცობრიო კულტურაზე შემოხვეულ აბლაბუდის ქსელად. ეს უფრო წააგავდა ნეიროქირურგიულ ოპერაციას, ვიდრე ლიტერატურულ საქმიანობას.

პაუნდი ოცნებობდა, შეექმნა სიმბოლო-იეროგლიფების უნივერ­სალუ­რი ენა, რომელზეც შესაძლებელი იქნებოდა ნებისმიერი სიტუაციისა თუ მოვლენის გამოსახვა. ბიბლიის, „ოდისეას“ თუ კონფუციანური კანონების მსგავსად, მისი „ჩანტოს“-ებიც იძლეოდა სახეთა ისეთ სისტემას, რომელიც თავის თავში მოიცავდა მთელ ადამიანურ გამოცდილებას. მარადიულისა და საყოველთაოს აღწერის „ჩანტოს“-ებისეულ უნარს ეს პოემა უნდა ექცია „მოდგმის სიმღერად”.

მაგრამ არ გამოვიდა ასე. პაუნდი იმედოვნებდა, რომ მსოფლიო კულტურა მის პოემებში გაჟღერდებოდა ერთ აკორდად. ინტუიციური, აბსტრაქტული აღქმის საწინააღმდეგოდ მიმართული პოემა გასაგები იქნებოდა ყველასათვის. პაუნდი იმედოვნებდა, რომ მას გაუგებდა ყველა, მაგრამ ცოტა ვინმემ თუ გაუგო. შეფარდება იყო გამანადგურებელი, რადგან მან გააუქმა მთავარი - ეპოსის იდეა.

„პიზანურ Cantos“-ებში მთელი თავისი ცხოვრების ნაშრომის შეჯამებისას პაუნდი საკუთარ თავს უწოდებს „ჭიანჭველების დანგრეული ბუდის ბინადარ მარტოხელა ჭიანჭველას”. აქ ლაპარაკია არა მარტო ომის შედეგად დანგრეულ ევროპაზე. ჭიანჭველების ბუდე არის იმ თავგანწირული მიზანდასახულობის, უპირობო ურთიერთგაგებისა და ყოვლისმომცველი სოლიდარობის კრებითი სახე, რომელიც დავიდა ინსტინქტების დონემდე. ჭიანჭველების ბუდედ რომ არ იქცნენ „Cantos“-ები, იმიტომაც დაკარგეს მათზე დაკისრებული დიდი მნიშვნელობა. როგორც ხდება ხოლმე, XX საუკუნის კულტურამ დიდი მოდერნისტის მემკვიდრეობის ბედი განსაჯა სულ სხვაგვარად და არა ისე, როგორც იგი ოცნებობდა. მან მისგან აიღო არა მიზანი, არამედ მეთოდი. მარშალ მაკლუენმა პაუნდში დაინახა „მსოფლიო სოფლის” ის პირველი პოეტი, რომელიც ცდილობდა თავისი „Cantos“-ების ქსელში მოექცია მთელი სამყარო.

რუსული ლიტერატურული მოდერნიზმი, ვერცხლის საუკუნის მთელი კულტურა არის რეაქცია XIX საუკუნის პოზიტივისტური მეცნიერების „არამუსიკალურ და არაარქიტექტურულ” სულზე. ანდრეი ბელი წერდა:

„ჯერ კიდევ სულ ცოტა ხნის წინ ფიქრობდნენ, რომ სამყარო შესწავლილია. ჰორიზონტიდან გაქრა ყოველგვარი სიღრმე. გადაიშალა დიადი სიბრტყე. განქარდა ის მარადიული ღირებულებანი, რომელთა მეშვეობითაც იშლებოდა პერსპექტივები. ყველაფერი გაუფასურდა”.

სინამდვილის რაც შეიძლება სრულად მოცვის მიზნით ყველა მოდერნისტი უარს ამბობს კლასიკური რომანისათვის დამახასიათებელ ხაზოვან კონსტრუქციაზე. „ისტორიის თხრობა”, ჩვეულებრივი ნარატიული სტრუქტურა, ჩაენაცვლა სახეთა რთული სისტემით. ტრადიციული „რომანის” ნაცვლად მოდერნისტული ესთეტიკა გვთავაზობს ახალი მთლიანობის „ნახაზებს”, რომელთაც ევალებათ დანაკუწებული სამყაროს კვლავგამთლიანება, თანაც სულ სხვა სიმაღლეზე.

ყველაზე ხანგრძლივად ეს პრობლემა გადაწყვიტა ოსიპ მანდელშტამმა, დაგვიტოვა რა მოდერნიზმის არა მარტო დიდი პოეზია, არამედ ღრმად ფილოსოფიური პროზა.

ახალი რეალობის დამაფიქსირებელი ქსელის შესაქმნელად მანდელშტამს მოუხდა მასში მოდიდო უჯრედების გამოკვეთა. ამიტომაც ეგონა ყველას, თითქოს იგი მოძრაობდა სრულიად საპირისპირო მხარეზე, კერძოდ კი, მთლიანისგან დანაწევრებულისკენ. მაგალითისთვის, „ეგვიპტურ მარკას” შკლოვსკიმ უწოდა „თითქოსდა საგანგებოდ დახეული და მერე შეწებებული წიგნი.”. მანდელშტამი შეგნებულად ზრდიდა რეალობის მისეული აღწერის დისკრეტულობას:

„მე არ მაშინებს დაუკავშირებლობა და დანაწევრებულობა. ქაღალდს ვჭრი გრძელი მაკრატლით... მირჩევნია დავჯღაბნო, ვიდრე დავწერო”. „მეოთხე პროზაში” მანდელშტამი გვთავაზობს თავისი მწერლური ტაქტიკის საყოველთაოდ ცნობილ, ლაპიდარულ ფორმულას: „ნამდვილი შრომა - ეს არის ბრიუსელის მაქმანის შექმნა. მასში მთავარია ის, რაზეც დგას მოხატულობა: ჰაერი, ნემსის ჩარჭობა, თვალის გატარება”.

მანდელშტამის პოეზიის სიმწყობრე და გამართულობა მართლაც რომ ილუზორულია. მასთან ერთი კი არ გამომდინარეობს მეორესგან, არამედ არსებობს მეორის მეზობლად. აზრის ნაცვლად ლექსს კრავს სიტყვათა ის განსაკუთრებული ბუნება, რომელსაც პოეტი იყენებს. მანდელშტამი საუბრობს კულტურებითა და ეპოქებით. ეს განსაკუთრებული სიტყვანიშნები განსაკუთრებულად ახლოს დგას იმასთან, რისგანაც შექმნა ეზრა პაუნდმა თავისი „ჩანტოს“-ები. მოდერნიზმის ეს ორი მეტრი ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად დაეძებდნენ ხერხებს, თუ როგორ ექციათ წარსული და მომავალი მარადიულ აწმყოდ. მანდელშტამმა ეს მიზანი ჯერ კიდევ ადრეულ ბავშვობაში დაისახა:

„ახლანდელ წამს ძალუძს საუკუნეების გაძლება და თავისი მთლიანობის შენარჩუნება, დარჩენა იმად, რაც არის „ახლა”. საჭიროა მხოლოდ მისი ამოგლეჯა დროის ნიადაგიდან. ოღონდ ფესვები არ უნდა დაუზიანდეს, თორემ აუცილებლად დაჭკნება”.

დაღვინებული მანდელშტამისთვის პოეტური სიტყვა ემსგავსება იეროგლიფს. ყოველ მათგანში იყრის თავს ერთმანეთისათვის არცთუ ისე ახლობელი, ხშირ შემთხვევაში კი სრულიად საპირისპირო მნიშვნელობები. სიტყვის სემანტიკურ ღერძზე ღრუბლად შემოხვეული აზრი იმყოფება გაუხშოებულ მდგომარეობაში. „კონდენსაცია”, ანუ ლექსის ნორმალურ მდგომარეობაში დაბრუნება შეუძლებელია, რადგან, როგორც წესი, სიტყვის გარდაქმნა აღარ ექვემდებარება უკუსვლას.

გრამატიკულ ლოგიკას არ ძალუძს ამგვარ „იეროგლიფთა” თავმოყრა, ამიტომაც არის სინტაქსი პოეზიის პირველი მტერი. სინტაქსი თავზე ახვევს ავტორს მიზეზშედეგობრივ კავშირს, ქმნის იმ ძველ, ყალბ, ხაზოვან მთლიანობას, რომლის შეცვლასაც ასე ესწრაფოდა ახალი ესთეტიკა.

ტრადიციული სინტაქსური ბმულების ნაცვლად მანდელშტამი გვთავაზობს დროისაგან თავისუფალ კომპოზიციას. პოეტურ სამყაროში ყველა თანამედროვეა, აქ არ არსებობს პროგრესი, ევოლუცია, წარსული თუ მომავალი, არსებობს მხოლოდ აწმყო, რომელშიც თანაარსებობენ ყველა დროისა და ხალხის ის მხატვრული ნაწარმოებები, რომელთაც მოახერხეს დროისაგან თავის დაღწევა.

ამ სინქრონულ სამყაროში მანდელშტამი ეძიებს ისეთ ახალ მთლიანობას, რომელიც შეძლებს ტექსტის ფარგლებიდან გასვლას და ამის მეშვეობით ავტორის გაერთიანებას მკითხველთან. მანდელშტამი წერდა იმ დაკეცილი „მარაოს” მეთოდით, რომლის გაშლა მხოლოდ და მხოლოდ მკითხველის ცნობიერებაში იყო შესაძლებელი. ასეთი ლექსი შედგება არა სიტყვებისაგან, არამედ ნოტების მსგავსი იმ დაშიფრული მითითებებისგან, რომელთა მიხედვითაც უნდა შეასრულოს მკითხველმა ნაწარმოები.

ლექსი არის მითითება ქმედებისაკენ, პარტიტურა, რომელიც ელის შემსრულებელს. ტექსტი არ შეიძლება იყოს სრული თავისთავად საბოლოო წერტილს სვამს არა ავტორი, არამედ მკითხველი. კაცმა რომ თქვას, ლექსი ხომ არ არსებობს ქაღალდზე, იგი გამოკიდულია „ჰაერში”, შუალედურ ადგილას, კულტურული მეხსიერების იმ სივრცეში, რომელიც აერთიანებს პოეტს და მკითხველს.

თავისი პოეტური სამყაროს აგებულების ახსნისას მანდელშტამი სარგებლობდა დირიჟორის ანალოგიით:

„როდესაც დირიჟორი ცდილობს ჯოხის მეშვეობით ამოქაჩოს ორკესტრისგან რაიმე თემა, იგი სულაც არ ითვლება ბგერის ფიზიკურ მიზეზად. ჟღერადობა მოცემულია უკვე სიმფონიის პარტიტურაში, შემსრულებელთა სპონტანურ ლექსიკონში, დარბაზის ხალხმრავლობასა და მუსიკალურ ინსტრუმენტთა მოწყობილობაში”. თუმცა დირიჟორის ჯოხი არის ,,მოცეკვავე ქიმიური ფორმულა, რომელიც ახდენს სმენისათვის აღქმად რეაქციათა ინტეგრირებას... და თავის თავში მოიცავს ორკესტრის თვისებრივად ყველა ელემენტს”.

პოეტი - დირიჟორი არის არა გამომგონებელი, არამედ შემკრები. ის არის ახალი მთლიანობის არა ავტორი, არამედ თანაავტორი. იგი ეხმარება XIX საუკუნის მიერ ნაწილებად დაშლილ სამყაროს კვლავ ერთ მთლიანობად გაერთიანებაში. ეს არის შეწებებული სინქრონული სამყარო, რომელშიც არაფერია განცალკევებული, მაგრამ არის ჰარმონიის „კრისტალიზებული მარადიულობა”. სხვა მოდერნისტი ხელოვანების, მათ შორის პაუნდისა და ელიოტის მსგავსად, მანდელშტამიც იცნობდა ასეთი ჰარმონიის მხოლოდ ერთ მაგალითს - ეს იყო „ღვთაებრივი კომედია”. სწორედ მასში განხორციელდა მისი აკმეისტური ყმაწვილკაცობის იდეალი - „ფიზიოლოგიურგენიალური” შუა საუკუნეები, რომელშიც ყოველი ნაწილი „არის გამოძახილი რაღაცა უზარმაზარისა”. თუმცა თავისი „საუბარი დანტეზე” მანდელშტამმა წარმართა არა „ღვთაებრივი კომედიის”, არამედ საკუთარი თავის გარშემო. არსებითად ეს იყო ანგარიში პოეზიის ფინალური, უმაღლესი ხატის აუტანლად დაძაბული ძიებისა:

„მთელი პოემა წარმოადგენს ერთადერთ, ერთიან და განუყოფელ სტროფს. უფრო სწორად, არა სტროფს, არამედ კრისტალოგრაფიულ ფიგურას, ანუ სხეულს... ერმიტაჟის დარბაზები უცბად რომ გადაირიოს, ყველა სკოლისა თუ ოსტატის სურათი ერთბაშად რომ ჩამოცვივდეს ლურსმნებიდან, ერთმანეთში გადაიზილოს და ოთახის ჰაერი შეარყიოს ფუტურისტული ბღავილითა თუ მძვინვარე, ხატოვნად შმაგი გზნებით, შეიძლება მივიღოთ რაღაცა, რაც მიახლოებული თუ იქნება დანტეს „კომედიასთან”

ამ შმაგი და დიდებული სახით აგვირგვინებს მანდელშტამი მოდერნიზმის ესთეტიკას. მხოლოდ ამ წარმოდგენათა ფარგლებში არის შესაძლებელი ისეთი მხატვრული ნაწარმოების შექმნა, რომელიც შეძლებდა სამყაროს დისკრეტულობის დაძლევას და ესეც იმის ხარჯზე, რომ მასში, როგორც ჯერ კიდევ გაუხსნელ ჰოლოგრამაში, ყოველი ნაწილი წარმოადგენს მთელს.

მანდელშტამის მიხედვით, ლექსი არის შემჭიდროებული რეალობის ისეთი შენადედი, რომელიც აიძულებს ტვინს, გადაერთოს ჰოლოგრაფიულ რეჟიმში მუშაობაზე, რითაც შესაძლებლობა გვეძლევა ინტუიციურ, არალოგიკურ დონეზე აღვიქვათ სამყაროს მთლიანობა. ლექსები ოკეანის ზედაპირზე ამოტანილი ქვებია, რომლის მიხედვითაც გამოცდილ თვალს შეუძლია განსაზღვროს წყალქვეშ დამალული არქიპელაგის ჭეშმარიტი ადგილმდებარეობა.

ვემშვიდობებით რა XX საუკუნეს, კარგი იქნებოდა ყური მიგვეგდო მანდელშტამის ხმისათვის, რომელიც, შესაძლებელია, სხვებზე უკეთ გამოხატავს ამ საუკუნის ავადმყოფურ, მეამბოხე და მაღალ სულს.

მას შემდეგ, რაც მოდერნიზმის ხელოვნებამ დახვეწისა და გაღრმავების შედეგად, როგორც იქნა, მიაღწია ცნობიერების მისადგომებთან, ტრაგიკულად ენაჩავარდნილი შედგა იმის დანახვაზე, რისი თქმაც არ შეიძლება. თანამედროვე ხელოვანი, გვერდს უვლის რა ამ წინაღობას, კი არ ამბობს, არამედ მიუთითებს ამ ართქმულზე, იგი ცდილობს გადმოსცეს ის, რისი გაგებაც არ შეიძლება, იგი მოგვითხრობს საგანთა შესახებ ამ საგანთა ენაზე, იგი სწავლობს, კი არ გამოხატოს სამყარო, არამედ თავდავიწყებით შეერწყას მას. ხელოვნება, იკვალავს რა გზას ენაში, ჩვენთან ურთიერთობას ამყარებს არა სიტყვებით, არამედ ამ სიტყვათა დამბადებელი იმპულსებით. ამიტომაც თანამედროვე ხელოვნებაში, ისევე როგორც პოეზიის ნაბოკოვისეულ ფორმულაში, ცოტაა აზრი და ბევრია მნიშვნელობა.

მხოლოდ მოდერნისტთა შემოქმედების შესწავლით შევძლებთ იმ თანამედროვე ხელოვანთა გაგებას, რომლებიც ცდილობენ ჭკუათა შორის არსებული მანძილის შემცირებას. მოდერნიზმის კვალდაკვალ ისინი ცდილობენ ხელოვნების იმ უნივერსალურ ონტოლოგიურ დონეზე გაყვანას, სადაც ჩვენი გამაერთიანებელი იქნება არა კულტურა, არამედ ბუნება.

დღევანდელმა ხელოვნებამ მოდერნიზმისგან გადაიღო ოცნება პირდაპირ, წარმოდგენისგარეშე კონტაქტზე, რომელიც საშუალებას მისცემს ერთ ცნობიერებას გადაედინოს მეორეში, ზუსტად ისე, პლატონის სიტყვებით რომ ვთქვათ, როგორც „წყალი, მიყვება რა შალის ძაფს, გადაედინება ერთი ჭურჭლიდან მეორეში.”

მოდერნიზმის გამოცდილებით განისაზღვრა გზები მთელი იმ თანამედროვე ხელოვნებისა, რომელიც უნაცვლებს რა ერთმანეთს გამძვინვარებულ შეტევასა და ტრაგიკულ სასოწარკვეთას, ეძებს დაკავშირების ახალ ხერხს, რამეთუ ხელოვნება ყოველთვის იყო, არის და იქნება ის კომუნიკაცია, რომელიც კაცობრიობას ერთ დიდ კალათად აერთიანებს.

ნიუიორკი, 2000

ეგვიპტოლოგი ჟან ასმანი

ცნიბოლი ევროპელი ეგვიპტოლოგი, რელიგიის მკვლევარი და კულტუროლოგი ჟან ასმანი (Jan Aassmann) დაიბადა 1938 წლის 7 ივლისს ლანგესჰაიმში (გერმანია). სკოლის დამთავრების შემდეგ მან შეისწავლა ეგვიპტოლოგია, კლასიკური არქეოლოგია და ელინოლოგია მიუნხენში, ჰაიდელბერგში, პარიზსა და გიოტინგენში. ასმანმა სადოქტორო ხარისხი მოიპოვა 1971 წელს. 1976 წლიდან 2003 წლამდე იგი ხელმძღვანელობდა ეგვიპტოლოგიის კათედრას ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტში. 2003 წელს ჟან ასმანს ემირიტუსის წოდება მიანიჭეს.

გერმანელი არქეოლოგის აკადემიური მოღვაწეობის თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო ორი მოვლენა: ჟან ასმანმა თავის მეუღლესთან, ალეიდა ასმანთან, ერთად კულტუროლოგიაში ახალ მიდგომას ჩაუყარა საფუძველი. მათ შექმნეს ,,კულტურული მეხსიერების” თეორია. მეტად ორიგინალური და სკანდალური აღმოჩნდა ასმანის ნაშრომი მონოთეიზმის წარმომავლობასთან დაკავშირებით. 2006 წელს ასმანმა გამოაქვეყნა წიგნი, რომლის სათაურიც გახლავთ ,,მონოთეიზმი და ძალადობის ენა”. აღნიშნული ნაშრომი მდიდარ და უახლეს არქეოლოგიურ მასალებს ეფუძნება, თუმცა თეოლოგების მხრიდან კრიტიკის ქარცეცხლი დაიმსახურა. ევროპაში დისკუსიები ამ თემასთან დაკავშირებით პიკს აღწევს. ,,ასმანმა შეგვანჯღრია”, - აღიარებს ერთ-ერთი გერმანელი თეოლოგი ლუკას ბორმანი.

მონოთეისტური რელიგიების არატოლერანტობის შესახებ

თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი

წინამდებარე მასალა რედაქციას გერმანიის ქართული სათვისტომოს უხუცესმა წევრმა ვახტანგ ჩხაიძემ მოაწოდა.

ბატონი ვახტანგი მიუნხენში ცხოვრობს; ჰყავს ფუძესავსე და ჩინებული ოჯახი; პროფესიით ექიმია, მედიცინის დოქტორი, მაგრამ ჰუმანიტარული დისციპლინების განხრითაც ცოდნის დიდ მარაგს ფლობს; უშეცდომოდ მოგიყვებათ ვეფხისტყაოსანს და, ზოგადად, ქართული ენისა და ლიტერატურის დიდი ტრფიალია. მას ასევე აინტერესებს რელიგიისა და მეცნიერების ურთიერთობის პრობლემები, რის გამოც მიგვითითა ჟურნალ ,,შპიეგელის” იმ ნომერზე (,,Der Spiegel”, №52/22.12.06), რომელშიც ქვემოთ წარმოდგენილი მასალაა დაბეჭდილი. ჩვენ ვიზიარებთ ბ-ნი ვახტანგის შეხედულებას იმის თაობაზე, რომ აქ გამოხატული თვალსაზრისი და პოზიცია დამაფიქრებელია და მას ანგარიში უნდა გაეწიოს იმის მიუხედავად, დავეთანხმებით თუ არ დავეთანხმებით.ს

მიზანშეწონილად ვრაცხთ, რათა მსგავსი თეორიები დისკუსიის საგნად ვაქციოთ.

,,ძალადობის ახალი ფორმა”

SPIEGEL: ბატონო პროფესორო, ძველ აღთქმაში ვკითხულობთ: ,,უფალი ჩემი მწყემსია”. თქვენი აზრით, იგი ტირანია?

ასმანი: მთლად ასე არ ვიტყოდი. თუმცა, როგორც თავად ამბობს, ის ,,შურისმგებელი” ღმერთია. იგი რისხვით ადევნებს თვალს თავის მტრებს ,,მესამე და მეოთხე თაობამდე”. მორჩილთ კი წყალობას არ აკლებს. რადგან საქმე შურისძიებას ეხება, საღვთო წერილს ძალადობის ენა ახასიათებს.

SPIEGEL: ბიბლია ძალადობის ენაზეა შექმნილი?

ასმანი: მრავალ ენაზე და მათ შორის ძალადობის ენაზეც, რომელიც შურისძიებითაა გამსჭვალული. ღმერთმა ამოირჩია ხალხი და მათთან კავშირი დაამყარა. ის, როგორც ქმარი, ერთგულებას ითხოვს მათგან. მას სურს, სხვა ღმერთებზე შური იძიოს. ბიბლიაში ვკითხულობთ: ,,დაანგრიეთ მათი სამსხვერპლოები და მათი ძეგლები დაამსხვრიეთ”, ,,და არ დაინდოთ”.

SPIEGEL: ესე იგი ბიბლია ადამიანებს ძალადობისაკენ უბიძგებს?

ასმანი: ძალადობა მოსემდეც არსებობდა. მოსემ, უბრალოდ, ახალ ფორმას დაუდო სათავე. იგი ძალადობდა უფლის სახელით. მაგალითად, მღვდელმა ფინხასმა შუბით განგმირა ზიმრი, რადგან ის მიდიანელ ქალთან, ესე იგი, წარმართთან იწვა. მოგვიანებით, ქრისტიანობამაც მიმართა ძალადობას ჭეშმარიტების სახელით, რადგან თვლიდნენ, რომ ჭეშმარიტ რწმენას, საჭიროების შემთხვევაში, მახვილის საშუალებითაც შეიძლებოდა დაემკვიდრებინა ადგილი წარმართთა შორის, მათი სულები რომ მარადიული სასჯელისაგან ეხსნათ.

SPIEGEL: ბერძნებს ხომ კერპების მთელი წყება ჰქონდათ. მიუხედავად ამისა, ბოლოს ერთმანეთს მაინც დაერივნენ.

ასმანი: მათ ომი არ უწარმოებიათ ზევსის ან აპოლონის სახელით. ისინი წმინდა პოლიტიკური ინტერესებით ხელმძღვანელობდნენ.

SPIEGEL: ასურელები პოლიტიკური მიზეზებით სვამდნენ ძელზე მოწინააღმდეგეებს. ასეთი რამ უფრო მისღებია?

ასმანი: უწინ სახელმწიფოები უმოწყალოდ უსწორდებოდნენ გარეულ თუ შინაურ მტრებს, რაც ბუნტისა და ანარქიის შიშით იყო გამოწვეული. ასეთი ტიპის სახელმწიფო ძალაუფლება, საღვთო წერილის მიხედვით, კარგად ესადაგება ბიბლიურ იდეას ძალაუფლების მოყვარე ღმერთის შესახებ. ბიბლიური მონოთეიზმი თავისი არსით არის ამბოხი გარემომცველი დიდი სახელმწიფოების წინააღმდეგ. მხოლოდ ძლიერ ღმერთს თუ შეეძლო, წინააღმდეგობა გაეწია ამ სახელმწიფოებისათვის.

SPIEGEL: მეორეს მხრივ, ებრაელებმა ხომ ახალ მორალურ მასშტაბებს ჩაუყარეს საფუძველი?

ასმანი: ათ მცნებას გულისხმობთ?! ამასთან დაკავშირებით უამრავი პარალელი არსებობს ანტიკურ ეპოქაში. ბიბლიური მონოთეიზმის სიახლე კი ის გახლავთ, რომ მან მორალი ღმერთის პრივილეგიად აქცია. რა თქმა უნდა, ეს შეიძლება ძალადობის დაძლევის ეფექტური საშუალებაც იყოს, მაგრამ რა დასკვნები უნდა გავაკეთოთ ჩვენ მაშინ, თუ ადამიანები ღვთის ნებას შეასრულებენ და, მაგალითად, ქვით ჩაქოლავენ უპოვართ, რომლებმაც შეშა შაბათ დღეს შეაგროვეს?

SPIEGEL: მოსეს მეორე წიგნი მონების გათავისუფლებას ითვალისწინებს გაქცევიდან ექვსი წლის შემდეგ. განა, ეს წმინდა ეთიკური მრწამსი არ არის?

ასმანი: მართალს ბრძანებთ! სამართლიანობაზე ზრუნვა საღვთო წერილის ცენტრალური ამოცანაა. მაგრამ, მეორეს მხრივ, ის საძირკველია მონოთეიზმისა. მონოთეისტები კი სხვა ღმერთებს ,,კერპებს”, ხოლო მათ მიმდევრებს ,,წარმართებს” უწოდებენ. გადაიზრდება თუ არა ეს მტრობაში, დამოკიდებულია იმაზე, თუ მონოთეიზმის რა სახესხვაობასთან გვაქვს საქმე. ძველებრაული ერთღმერთიანობისათვის ნიშანდობლივი ძალადობა ბიბლიაში მხოლოდ და მხოლოდ ლიტერატურულ ამბის დონეზე დარჩა. ძალადობა ისტორიულად მაკაბელთა ომების დროს არ ჰქონია ადგილი ებრაელთა მხრიდან. ძალადობას პირველად ქრისტიანებმა და მუსლიმებმა მიმართეს. იუდაიზმი ჩაკეტილი რელიგიაა. ის არ ზრუნავს სხვა ხალხზე.

SPIEGEL: ბევრი თეოლოგი ფიქრობს, რომ თქვენ მათი პროვოცირება მოახდინეთ. ეს უსამართლო ბრალდებაა?

ასმანი: ზოგი ფიქრობს, რომ მე საფრთხობელა შევქმენი, რომ თითქოს, ძველ აღთქმაში საუბარია არა ჭეშმარიტ და მცდარ რელიგიაზე, არამედ თავისუფლებასა და მონობაზე. მე ვფიქრობ, რომ ეს აშკარა შეუსაბამობაა. ზოგი თვლის, რომ მე პოსტმოდერნის წარმომაგენელი ვარ და აღარ ვაღიარებ სავალდებულო ნორმებს. ეს საყვედური ჩემთვის ძალიან საინტერესოა და ფიქრისკენაც მიბიძგებს.

SPIEGEL: რატომ? თქვენ ფიქრობთ, რომ დისკუსია მონოთეიზმთან დაკავშირებით დღესდღეობით ასე აქტუალურია?

ასმანი: ჯიჰადი, 11 სექტემბერი, ირანის პრეზიდენტის გამოსვლა ის მოვლენებია, რომელიც სწორედ მონოთეიზმის კრიტიკისაკენ გვიბიძგებს. გარდა ამისა, მე დებატებში ახალი არგუმენტი შემოვიტანე.

SPIEGEL: რომელ არგუმნეტზე საუბრობთ?

ასმანი: ძველ რელიგიებს შეეძლოთ ერთმანეთის ღმერთები საკუთარ სამყაროში გადმოეტანათ, ვინაიდან ისინი ქმნიდნენ ისეთ შიდა ძალას, რომელიც აღიარებდა და პატივს სცემდა სხვებს. არსებობდა ნამდვილი თანხვედრა ფორმულით: ასტარტე = იშთარ = აფროდიტე = ვენერა. მაშინ რელიგია არ იყო დიფერენცირებული. ის ურთიერთგაგების მეტ საშუალებას იძლეოდა.

SPIEGEL: რას გვთავაზობთ: წინსვლას წარსულისაკენ?

ასმანი: უკან დაბრუნება შეუძლებელია, მაგრამ თუ გვსურს თავიდან ავიცილოთ ,,ცივილიზაციათა შეჯახება”, ურთიერთგაცნობისაკენ მიმავალი გზა უნდა ვიპოვოთ.

SPIEGEL: ეს მუსლიმებსაც ეხება?

ასმანი: ბუნებრივია. ისლამი მონოთეიზმის ყველაზე რადიკალური ფორმაა. მან სახელმწიფოების წინააღმდეგ და დედამიწაზე ღმერთის მეუფების დასამყარებლად ამბოხების პოლიტიკური იმპულსი ყველაზე უკომპრომისო ბრძოლად აქცია მაშინ, როდესაც იუდაიზმისათვის ღვთაებრივი სივრცე იწყება მესიის მოსვლით, ხოლო ქრისტიანობისათვის საიქიო ცხოვრებით. ის არ არის პროფანული სივრცე.

SPIEGEL: როგორი უნდა იყოს ტოლერანტული რელიგია?

ასმანი: პასუხი ლესინგის ბეჭდის იგავშია მოცემული. ერთ კაცს ჰყავდა სამი ვაჟი და ჰქონდა ერთი ისეთი ბეჭედი, რომელსაც შეეძლო მისი მფლობელი ღვთის რჩეულად ექცია, ხოლო ადამიანებისათვის კეთილდღეობა მოეტანა. მაგრამ რომელი ვაჟისათვის უნდა მიეცა მამას ბეჭედი? მამას სამივე შვილი ერთნაირად უყვარდა. მაშინ მან დაამზადებინა ბეჭდის ორი ასლი და შვილებს დაურიგა. ამის შემდეგ ყველა ძმას, სათითაოდ, სწამდა, რომ ნამდვილ ბეჭედს ის ფლობდა. ამ რწმენით იღვწოდნენ ისინი ღმერთისა და კაცისათვის, იღვწოდნენ კეთილდღეობისა და ბედნიერებისათვის. ასე რომ, საბოლოო ჯამში, ვერავინ გაიგო, თუ ვის ერგო ნამდვილი ბეჭედი.

SPIEGEL: რას გვეუბნება ჩვენ ეს იგავი?

ასმანი: ჩვენ ვფიქრობთ, რომ თითქოს აბსოლუტურ, წმინდა წერილებში აღბეჭდილ ჭეშმარიტებას ვფლობთ. უნდა გავთავისუფლდეთ ასეთი წარმოდგენისაგან. ყელა რელიგია კარგა ხანია დაშორდა ჭეშმარიტებას, რომლის ფლობასაც ჩვენ ვერასოდეს შევძლებთ, ჩვენ შეგვიძლია მხოლოდ მივუახლოვდეთ მას.

ფარაონის ანდერძი

როგორ წარმოიქმნა მონოთეიზმი?

ეგვიპტოლოგები კვალს პირამიდების სახელმწიფოდან იერუსალიმისაკენ მიმავალ გზაზე ეძებენ.

კავშირი მოსესა და იდუმალებით აღსავსე ,,ერეტიკოსფარაონ” ეხნატონს შორის აშკარად არსებობდა.

წარმოშობს ერთღმერთიანობა მოძალადე რელიგიას?

მსოფლიოს ისტორიაში პირველი რელიგიური ომის, მაკაბელთა ამბოხის, დროს (ქრისტეს შობამდე 167 წ.) ათასობით ებრაელი დაიღუპა. თითოეული მათგანი სულის ამოსვლამდე შეუპოვრად იმეორებდა: ,,ეჰად” ,,ღმერთი ერთია!” ჯალათები კი უმოწყალოდ აგლეჯდნენ ფრჩხილებს თითებიდან.

უკეთეს მდგომარეობაში არც პირველი ქრისტიანები ყოფილან რომის იმპერიაში. უმრავლესობამ კოლიზეუმის კედლებს შორის პოვა აღსასრული. კოლიზეუმის არენაზე, რომაელთა საერთო სიხარულისა და ღრიალის ფონზე, მათ სხეულებს ლომები გლეჯდნენ.

ყველა ეს მოწამე თავის სიცოცხლეს იმ მოვლენის სახელით თმობდა, რომელსაც საფუძველი 3000 წლის წინათ ქანაანში ჩაეყარა. იმ დროს სემიტურ ტომებს უკვე გააჩნდათ თავიანთი წარმოდგენა ღმერთის შესახებ, წარმოდგენა, რომელსაც დღეს 3,3 მილიარდამდე ებრაელი, მუსულმანი და ქრისტიანი აღიარებს. ისინი მშვიდობითა და მახვილით ავრცელებდნენ უხილავი ღმერთის იდეას დედამიწაზე. მუჰამედმა (,,ჩვენი ღმერთი და თქვენი ღმერთი ერთი ღმერთია”) კი ამ საქმეში განსაკუთრებული წვლილი შეიტანა.

ის მთებს ძრავს, მისი ბრძანებით კალიების სეტყვა მოდის დედამიწაზე, შვიდ დღეში კი ცასა და მიწას ქმნის. მაგრამ, როგორც ჩანს, საეკლესიო საგალობლები ღმერთის ძალადობის ექოა. უწინ ებრაელები ღმერთს იხსენიებდნენ აბრევიატურით JHWH. ბიბლიაში იგი თავად წარმოადგენს საკუთარ თავს: ,,მე ვარ, რომელი ვარ”.

დღეს კი მეტად აქტუალური გახდა ბნელი ისტორიამდელი პერიოდი, რომელიც წინ უძღოდა უზენაესი ღმერთის გამოცხადებას. ეგვიპტოლოგები ღმერთის აკვანს ეძებენ. ისინი მიუყვებიან გზას, რომელსაც ეგვიპტის მისტიკურ ფარაონთან, ეხნათონთან (ქრისტეს შობამდე 1353-1336წ.), მივყავართ. ფარაონმა უზარმაზარი ექსპერიმენტი ჩაატარა ჯერ კიდევ ებრაელებზე 600 წლით ადრე. მან ათონის კერპი მზის დისკო ერთადერთ ღმერთად გამოაცხადა.

მიუხედავად იმისა, რომ ეხნათონმა საბოლოოდ მარცხი განიცადა, მისი საქმეები კარგად იყო ცნობილი იერუსალიმში. ეს ცხადზე ცხადია. ბიბლიური მოსე ამარნელი ,,ერეტიკოსი ფარაონის” აჩრდილი იყო აი, ასე ჟღერს თანამედროვე თეოლოგიის უახლესი ჰიპოთეზა.

ეს ჰიპოთეზა არ წარმოადგენს სენსაციას. მკვლევართა მცდელობა, ჩაუღრმავდნენ ბიბლიის ისტორიას მეცნიერული მეთოდებით, დღეს ბევრს ვეღარ აღაშფოთებს, ვინაიდან დასავლეთის ქვეყნებში რწმენამ მნიშვნელობა დაკარგა.

ჯერ კიდევ რეფორმატორი კალვინი მკრეხელების გაროზგვის მოთხოვნით გამოდიოდა. ამან საქმეს ვერ უშველა. 300 წლის შემდგომ ნიცშე თავდაჯერებით ამტკიცებდა, ღმერთი მოკვდაო. რაციონალურმა გონმა სამყაროსა და ადამიანის შემოქმედისათვის ადგილი ვერ გამონახა.

შედეგი სახეზეა: მოდის ,,უღმერთო ახალგაზრდობა” (,,Frankfurter Allgemeine”). გერმანელი მოსწავლეების მხოლოდ 23%25 თუ იცნობს ბიბლიურ მოძღვრებას. საქსენსა და ტიურინგენში მოსახლეობის 50%25-ზე მეტი არც ერთ კონფესიას არ მიეკუთვნება; შლეზვიგჰოლშტაინში კი ეს მაჩვენებელი 40%25-ს უდრის.

სურათი ასეთია: დაძველებული ეკლესიები, ცარიელი სალაროები. ევანგელური თემები ვარაუდობენ, რომ 2030 წლისათვის მათი მრევლი განახევრდება.

შეშფოთებულნი არიან, უპირველეს ყოვლისა, ტრადიციების დამცველები. ისინი შიშობენ, რომ პოლიტიკური კაიკაცობა და ეთიკური კომისიები ვერ შეინარჩუნებენ საზოგადოებაში ერთობასა და მოყვასის სიყვარულს. ამისათვის უფრო გოთური ტაძრები, სურნელოვანი საკმეველი, საგალობლების მოსმენა და აღსარების ჩაბარებაა საჭირო.

თუმცა ერთ დროს ლუთერის ,,მტკიცე სიმაგრე” უკანასკნელი მორალური საყრდენი შემოტევას ვეღარ უძლებს. უფლის ზნეობრივი განუყოფლობის იდეა ეჭვის ქვეშ დადგა. ამტკიცებენ, რომ მონოთეიზმი თითქოს თავისთავად მოძალადე რწმენაა. ნუთუ დასავლეთი 2500 წლის წინათ ასე საშიშ და მცდარ გზას დაადგა?!

ასეთი ეჭვი გაუჩნდა ეგვიპტოლოგ ჟან ასმანს, რომელიც არქეოლოგთა წრეში ამ პროფესიის ერთერთ ყველაზე გავლენიან წარმომადგენლად ითვლება. იგი მძვინვარე სფინქსივით აღიმართა მომავალი თაობების წინაშე. ასმანი თავის ნაშრომებში ამტკიცებს, რომ ერთღმერთიანობა მტრობასა და შეუწყნარებლობას შობს.

პროფესორი საკმარისად პოულობს ძალადობის ამსახველ ციტატებს ბიბლიაში და მათ თავისი ბრალდებებისათვის იყენებს. ლეგენდებისაგან შედგენილი ისრაელიანთა ისტორია, პრინციპში, ხოცვაჟლეტის, სასჯელისა და სისხლისღვრის მთელი წყებაა. უფლის სახელით დევნიდნენ ებრაელები ადამიანებს და ძალის გამოყენებით აუქმებდნენ შერეულ ქორწინებებს.

საბრალდებო სკამზე, პირველ რიგში, მოსე დასვეს. მეცნიერის აზრით, მოსემ სინას მთიდან ფატალური უწყება ჩამოიტანა: ,,მან ერთმანეთისაგან გამიჯნა ჭეშმარიტი და მცდარი რელიგია.” ეს კი ნიშნავდა შემდეგს: მხოლოდ მოსეს ღმერთი იყო კარგი, სხვებისა კი ზიზილპიპილა, უწმინდური და უსუსური.

ასმანის აზრით, მოსემ შემოიტანა ,,რევოლუციური სიახლე, რამაც სამყარო ფუნდამენტურად შეცვალა” მაგრამ არა აუცილებლად სასიკეთოდ. უწინ, პოლითეიზმის ეპოქაში, არსებობდა ასეთი პრინციპი: იცოცხლე და აცოცხლე. შურისძიებით აღვსილი იაჰვე კი არავის უყოფს ზეციურ ძალაუფლებას.

კონსტანცელი ეგვიპტოლოგი აქედან ასკვნის, რომ ამ მოვლენამ დედამიწაზე ,,სიძულვილის ახალ ფორმას” ჩაუყარა საფუძველი. ეს არის ,,სიძულვილი წარმართების, ერეტიკოსებისა და კერპთაყვანისმცემლების მიმართ.”

ასმანი იხსენებს ოქროს ხბოს მოსეს მეორე წიგნიდან, კერძოდ, ბოლო სცენას: ,,დადგა მოსე ბანაკის ბჭესთან, და თქვა: ,,ვინც უფლისაა, ჩემსკენ!” მოსე რისხვით აღვსილი მოუწოდებს ხალხს, მოკლან ყველა ცოდვილი და არ აქვს მნიშვნელობა ვინ იქნება ის: ,,ძმა, მეგობარი თუ ნათესავი.” 3000 კაცი გაანადგურეს იმ დღეს. ,,გადაწყვეტილება, რომლის მიღებასაც ადამიანებს იაჰვე აიძულებს, კავშირი, რომელსაც იგი გვთავაზობს, აღემატება ყოველგვარ ადამიანურ ერთობას და სპობს მას”,- ამბობს ასმანი.

რა გასაკვირია, თეოლოგები ამ აზრს გამოწვევად რომ იღებენ. დებატები ძალიან გახურდა. რამდენიმე კვირის უკან ლურენცში ერთმანეთს კულტუროლოგები შეხვდნენ. მარტში კი კონფერენცია ჩატარდა ებერნბურგში. ძველი აღთქმის სპეციალისტმა როსტოკიდან, მარტინ როსელმა, აღნიშნა, რომ ,,ასმანმა მეტად მძიმე დისკუსიის პროვოცირება მოახდინა. მან პრინციპულად დააყენა ეჭვქვეშ მთავარი მოწმობანი.”

ზოგი ფიქრობს, რომ ასმანმა შექმნა საფრთხობელა, წარმართული ,,სამყარო ტოლერანტობისა” და შეტევა პოსტმოდერნული პოზიციებიდან განახორციელა. თავდაპირველად უფლის სიტყვას ცუდი ტონი ჰქონია, ხუმრობით დასძენს ძველი აღთქმის სპეციალისტი, შვეიცარიელი ოტმარ კელი. ძალიან გვიან, ესაიას წიგნის მეორე ნაწილში, კერძოდ, ბაბილონის ტყვეობის ფაზაში (ქრისტეს შობამდე 587 წ.), ებრაელებმა ,,ნამდვილ” ერთღმერთიანობას ჩაუყარეს საფუძველი. ქრისტიანული მოძრაობა სწორედ აქ ჩაისახა: ,,უფალი სრულყოფილი სიკეთე და სიყვარულია.”

აშკარაა, რომ კამათი მორალური საფუძვლების თაობაზე პიკს აღწევს. მიუხედავად იმისა, რომ მამაზეციერი კარგა ხანია მკვდრად გამოაცხადეს, იგი მოულოდნელად ისევ აღმოჩნდა საბრალდებო სკამზე.

დებატები მიდის მონოთეიზმის წარმომავლობის შესახებ. საუბარია იმაზე, თუ საიდან მოდის ერთი და განუყოფელი ღმერთის იდეა.

ჯერ კიდევ ნეანდერტალელ ადამიანს სწამდა, რომ საიქიო ცხოვრება არსებობდა. ისინი ყვავილებით ამკობდნენ თავიანთ მიცვალებულებს. აფრიკაში დღესაც სჯერათ მაგიის. აზიელი ინდუსები და ბუდისტებიც დასავლეთისაგან განსხვავებულ გზას დაადგნენ.

თითქოს ყველაფერი კარგა ხნის გარკვეული იყო: ვფიქრობდით, რომ ებრაელთა ,,განსაკუთრებულმა რელიგიურმა გენიამ” უსასრულო და უხილავი ღმერთი შვა. ასმანის კვლევაში საუბარია შემდეგ მომენტებზე:

ჯერ კიდევ ქრისტეს შობამდე 1800 წელს პატრიარქი აბრაამი მსხვერპლს სწირავდა ღმერთს.

ქრისტეს შობამდე 1250 წელს ეგვიპტე დატოვა მოსემ.

ქრისტეს შობამდე 1000 წელს ბიბლიურმა მეფეებმა დავითმა და სოლომონმა ებრაული იმპერია შექმნეს.

ულამაზესი და უძლიერესი სახელმწიფო, რომელსაც სოლომონი მართავდა, ევფრატის ნაპირებიდან ხმელთაშუა ზღვამდე უნდა ყოფილიყო გადაჭიმული. არც ერთი სიტყვა აქედან მართალი არ არის: ,,ბრინჯაოს ხანის კონცეპტებს” თეოლოგები კარგა ხანია უნდა გამომშვიდობებოდნენ.

შთამბეჭდავი რაოდენობა არქეოლოგიური აღმოჩენებისა ადასტურებენ იმას, რომ წმინდა წერილი ძველი ისრაელის შელამაზებული ისტორიაა. პირველ ყოვლისა, საუბარია დაახლოებით ქრისტეს შობამდე 500400 წლებზე აი, ასეთი მწარე დასკვნა მოჰყვება ასმანის ნაშრომს. თეოლოგი მანფრედ ლაიპერტი კი ამბობს, რომ: ძველი აღთქმა არის ,,კრებული, რომლის საბოლოო სახეც საუკუნეების განმავლობაში იხვეწებოდა.”

ჩანაწერების გაკეთებაზე პასუხისმგებლები იყვნენ იერუსალიმის დიდი ტაძრის (განადგურდა ქრისტეს შობამდე 586 წ., აღდგა ქრისტეს შობამდე 516 წ.) მღვდლები, რომლებიც იაჰვეს ადიდებდნენ. ეს პირქუში საკულტო შენობა, რომელიც სიონის მთაზე (დღეს აქ აკსამეჩეთი დგას) იყო აგებული, ერთ დროს მოვლენათა ეპიცენტრს წარმოადგენდა. წვეროსანი მღვდლები, რომლებიც ლურჯი ლენტებით გამშვენებულ შესამოსელში იყვნენ გამოწყობილნი, გარს უვლიდნენ ქვის გალავანს. რიტუალის შესრულების დროს ისინი ყურის ბიბილოზე ვერძის სისხლს იპკურებდნენ.

უფლის ფანატიკოსი მიმდევრები სინამდვილეში არ აღნუსხავდნენ რეალურ ამბებს მთელი სიზუსტით. ბიბლიის შემქმნელებმა თავიანთ ქვეყანას გაყალბებული ისტორია მოახვიეს თავს. ჰაიდელბერგელი ექსპერტი რელიგიის საკითხებში, ბერნდიორგ დიბნერი, ამბობს: ,,მათ წარსულში საკუთარი იმპერიული ოცნებები ისტორიაში გადმოსცეს.”

თუ რა მოხდა სინამდვილეში, ამასთან დაკავშირებით, წარმოდგენას გვიქმნის, პირველ ყოვლისა, არქეოლოგია და ნახევრად სანდო ,,მეფეთა წიგნი” ბიბლიიდან. ნამდვილი ისტორია ასეთნაირად წარმოგვიდგება:

დაახლოებით ქრისტეს შობამდე 900 წ. პალესტინაში წარმოიქმნა ორი სახელმწიფო: ჩრდილოეთში - ,,ისრაელი”, სადაც 50 000 კაცი ცხოვრობდა; სამხრეთში - მეჩხერად დასახლებული ,,იუდეა”, დედაქალაქით იერუსალიმი.

მოსახლეობა აღმერთებდა კერპებს, მათ შორის ბაალსა და მოლახს, ხოლო ღმერთების მამას, ელ. იაჰვეს, როგორც ადგილობრივ ამინდის ღმერთს, თაყვანი პირველად ჩრდილოეთ სინაზე სცეს. მეფე იერობამმა (დაახლ. ქრ. შმდე 926907 წწ.) აღმართა წმინდა ხარის ქანდაკება, რომელიც სიმბოლურად იაჰვეს განასახიერებდა.

კულტის ამ პრიმიტიულ ფორმას შურისმაძიებელმა მონოთეისტებმა დაუპირისპირეს სიტყვა: ,,ერთღმერთიანობა”. მათ უფრო მეტი აბსტრაქცია და სულიერება სურდათ. მონოთეისტებმა ღიად მიიტანეს იერიში მთავართა რელიგიურ პოლიტიკაზე. ,,სახელმწიფო სიწმინდეთა გამგებელნი და მათი კარისკაცნი, ასევე მღვდლები და წინასწარმეტყველნი” (ვაიპერტი) მასობრივი ცეცხლისა და შეტევის ადრესატებად იქცნენ.

ოსეასა და ამოსის (ცხოვრობდნენ დაახლ. ქრისტეს შობამდე 750 წ.) წინასწარმეტყველებაში აშკარად ჩანს, თუ როგორი სიბრაზით გმობდნენ ისინი კერპთაყვანისმცემლობას.

ბიბლიური მქადაგებლები იყენებდნენ ყოველგვარ საშუალებას: მუქარას, დამცირებას, წყევლას. წინასწარმეტყველი მიქა (მოღვაწეობდა ქრ. შმდე 740705 წწ.) ხალხს იმას საყვედურობდა, რომ ისინი კერპებს სცემდნენ თაყვანს. მისი კოლეგა ელია კი იქადნიდა, რომ კიშონის ნაპირას 450 ბაალის მადიდებელი მღვდელი მოკლა.

ჰაიდელბერგელმა რელიგიის სოციოლოგმა ფრანც მაკიევსკიმ ამ უძველეს მონომანებს ,,ფანატიკური რწმენის ეთიკოსები” უწოდა. და მაინც, მთელი რიგი სამხედრო კატასტროფების შედეგად ამ რელიგიურმა უმცირესობამ ძალაუფლება მოიპოვა:

ქრ. შმდე 722 წ. ასურელებმა დააქციეს პატარა ქვეყანა ისრაელი.

ქრ. შმდე 587 წ. აღმოსავლელ მეფეთა შემოტევის შედეგად თავისუფლება იუდეამაც დაკარგა.

მაშინ 20 000 ებრაელი ტყვე გადაასახლეს ბაბილონში. ეს იყო ეროვნული თვითმყოფადობის დასასრული. მაგრამ იაჰვეს მღვდლებმა, რომლებიც მოწყვეტილნი იყვნენ სამშობლოს და გაუცხოების საფრთხესაც აშკარად გრძნობდნენ, მოახერხეს სადავეების ხელში აღება. მათ თავიანთი შვილები უზენაესი ღმერთის დროშის ქვეშ გააერთიანეს.

აი, სწორედ ამ დროს შეიქმნა კომუფლაჟი, ერთგვარი წიგნი ზღაპრებისა, რომელიც ასობით უძველესი, სახეცვლილი ხელნაწერებისა და გადმოცემებისაგან შედგება. საღვთო წერილი ერთი დიდი ლაბირინთია.

ყოველივე ეს ნიშნავს იმას, რომ გამოცხადება არ შემდგარა. ღმერთის დაბადება, ეს უფრო ხანგრძლივი, სისხლიანი და ტანჯვით აღსავსე პროცესი იყო, პროცესი, რომელიც სადღაც ქრ. შმდე XIX საუკუნიდან IV საუკუნემდე გრძელდებოდა.

ებრაელები აღარ არიან პიონერები. დაახლოებით ქრ. შმდე 550 წ. ცხოვრობდნენ სპარსელი ზარათუსტრა, ჩინელი კონფუცი და იონიელი ნატურფილოსოფოსები. ისინიც მყარი სულიერი შემართებით გამოირჩეოდნენ.

,,ღეძულ პერიოდს” კარლ იასპერსმა უწოდა ეპოქა, სადაც ადამიანმა პირველად შეძლო ,,შინაგანად დაპირისპირებოდა მთელ სამყაროს”. თუმცა წმინდა მიწის გამოცანას ეს ვერ ხსნის. კონფუცი სიბრძნისა და სიმშვიდისაკენ ისწრაფოდა; იონიელები კი ცოდნისაკენ. წმინდა წერილი, მათგან განსხვავებით, არის სრული სიჯიუტე და სასოწარკვეთა. ებრაულქრისტიანულ რელიგიაში ადამიანს სინანულის მეშვეობით ცოდვა უკან აღარ დაუბრუნდება.

მონობის ატმოსფეროს, შიშს ამკვიდრებს ძველი აღთქმის ზეკაცი. ,,ემუნაჰ” (,,ერთგულება”) ამ სიტყვით აღნიშნავენ ებრაელები რწმენას. ღმერთი ეჭვიანი ქმარივით იქცევა. ის ,,ქორწინდება” რჩეულ ერზე და მისგან აბსოლუტურ ერთგულებას ითხოვს. ფსიქოლოგი ბრუნო ბეტელჰაიმი თვლის, რომ სემიტური ღმერთი გაცილებით შემაძრწუნებელი იყო, ვიდრე პირველყოფილ ხალხთა საშინელი ღმერთების მთელი წყება”.

ძალადობის უზარმაზარი პოტენციალი, რომელსაც ბიბლია ინახავს, უამრავი დანაშაულის მიზეზი გახდა ჟამთასვლისას:

მოვლენები ვითარდებოდა უდაბნოში, რომელიც საფრთხეს უქმნიდა ადამიანის სიცოცხლეს. ქრ. შ-მდე 720-ქრ. შ-დან 70 წლებში იერუსალიმი, სულ მცირე, ექვსჯერ მაინც დალაშქრეს და დააქციეს უცხოურმა არმიებმა.

ყველა რევოლუციონერის მსგავსად, იაჰვეს მიმდევრებმაც ძალადობას მიმართეს ძველი ზნეჩვეულებების გასანადგურებლად. ისინი განუწყვეტლივ იმეორებდნენ: ,,ამოჟლიტეთ”, ,,მოკალით”, ,,გაანადგურეთ”!

საიდან იღებდნენ ისინი ენერგიას? რა წყაროებით იკვებებოდა ამ ხალხის წარმოდგენა ღმერთთან მიმართებაში? ვისაც სჯერა, რომ კონცენტრაციის პროცესი მხოლოდ ზეცაში დასრულდა, ცდება. ახალმა ზეციურმა ძალამ ვითარება შეცვალა არა მხოლოდ ზეცაში, არამედ დედამიწაზეც.

იერუსალიმში მღვდლებმა უპრეცედენტო ფორმით დაამყარეს პატრიარქატი. თანამედროვე ფსიქოანალიზი გვაუწყებს, რომ მაშინ მამაკაცების საკრალური გაერთიანების ინსცენირება მოხდა. ღმერთი მათთვის იყო ,,მამა”, რომელსაც ისინი უწოდებდნენ ადონაის (,,უფალი”). ის მორჩილებასა და თავმდაბლობას ითხოვს - უპირველეს ყოვლისა, თავისი ვაჟებისაგან.

ქალებს ამ დროს ნაკლები მნიშვნელობა ენიჭებოდათ. სხვათა შორის, მეცნიერები ამტკიცებენ, რომ იაჰვეს თავდაპირველად მეუღლედ ნაყოფიერების ქალღმერთი აშერა ჰყავდა. ქრ. შმდე 586 წლამდე მისი საკულტო ხე იერუსალიმის ტაძარში იდგა. მაგრამ, მიუხედავად ამისა, წინასწარმეტყველებმა მასზე იერიში მიიტანეს. აშერა მათთვის წარმართული ნაყოფიერების ღვთისმგმობელი კერპი იყო.

მოსეს მეხუთე წიგნში მუქარა ისმის: ,,არ დაირგო აშერა, რა ხისაც არ უნდა იყოს”, ,,სძულს იგი უფალს, შენს ღმერთს”.

საბოლოოდ გაანადგურეს ეს უკანასკნელი პარტნიორი უფალი ღმერთისა. ბაბილონიდან ღმერთი დაქვრივებული დაბრუნდა.

მღვდლებმა წმინდა აქტით საბოლოოდ გაამყარეს ,,კავშირი” ღმერთთან. ეს ძალადობის აქტია. მღვდლები ყველა მამრობითი სქესის მეძუძურ ბავშვს მერვე დღეს წინდაცვეთას უტარებდნენ. მოჰელი აიყვანდა ჩვილს, ფრჩხილით გასწევდა ჩუჩას და აჭრიდა. ეს სისხლიანი დანაშაულია, რომელიც სისხლსა და ხორცში აქვთ ებრაელებს გამჯდარი.

ჰაიდელბერგელმა სოციოლოგმა ფრანც მაკიევსკიმ თავის შესანიშნავ წიგნში (Franz Maciejewsky: ,,Psychoanalitysches Archiv und jüdisches Gedechtnis. Freud Beschneidung Monotheismus”. Passagen Verlag, Wien.) წინდაცვეთა აღწერა, როგორც მონოთეიზმის მამოძრავებელი ძალა. ის იყო ,,დიდი და გენერაციული, მაგრამ ამავე დროს ფარული ძალა”, რომლის მეშვეობითაც ,,მონოთეიზმი სამუდამოდ დამკვიდრდა ძველებრაულ საზოგადოებაში”.

მაგრამ საკითხავი ისაა, თუ სად აქვს გადგმული თავისი ისტორიული ფესვები ერთღმერთიანობას? გაჩნდა ახალი დეტალები. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ბიბლიის შესავალს ფარდა ეგვიპტეში უნდა ახადონ. ჩვენ წინ მოულოდნელად უძველესი ეპოქის ყველაზე საოცარი რელიგიური ძალა აღიმართა. ძალა, რომელიც პირამიდებს აგებდა, ათასობით კერპს სცემდა თაყვანს და ნიანგების მუმიფიცირებითაც კი იყო დაკავებული. როგორც ჩანს, კვალს სწორედ აქეთ მივყავართ.

ეგვიპტე, როგორც სიწმინდისა და სისუფთავის სამყარო, ანტიკურ ეპოქაში სამაგალითო ქვეყნად ითვლებოდა. ბერძნები აღფრთოვანებულნი იყვნენ ეგვიპტელთა საოცარი მიღწევებით. სხვაგვარად ფიქრობდნენ ებრაელები: მათი აზრით, ეგვიპტური პანთეონი წყვდიადის, ცრურწმენებისა და ჯადოქრობის სიმბოლოთა სამყაროს განსახიერება იყო.

,,ეგვიპტის თვალსაჩინო გამოცდილებას გმობს ბიბლია, როგორც უსაშინლეს ცოდვას” , ამბობს ასმანი. საღვთო წერილის მიხედვით, ,,ეს იყო ცთომილებებისა და სიცრუის ნიმუში.”

ეს თემა წითელ ხაზად გასდევს ძველ აღთქმას. ებრაელები ზიზღითა და გაოცებით უყურებდნენ იეროგლიფების ქვეყანას, ვინაიდან ადამიანები თაყვანს სცემდნენ კერპებს. თუმცა ცნობილია ისიც, რომ ძველი ეგვიპტელები შესანიშნავად ერკვეოდნენ მათემატიკაში, ასტრონომიასა და ქირურგიაში.

ჯერ კიდევ აბრაამმა აიღო გეზი ეგვიპტისაკენ. მას იოსები მიჰყვა. იოსები ფარაონის კარისკაციც კი გახდა. ისრაელიანები 430 წლის განმავლობაში იყვნენ გამოკეტილნი ,,მონობის სახლში”. მათ სასიკვდილოდ სცემდნენ და დასცინოდნენ ეგვიპტელები.

მოსემ კი თავისუფლება მოუტანა თავის ხალხს. ბიბლიურ დრამაში სასწაული შემოდის. დგება ჟამი გამოხსნისა. იაჰვე ღრუბლის სვეტის სახით სინას მთამდე აცილებს თავის ხალხს, სადაც ეცხადება კიდეც მათ. ამას მოსდევს აღთქმული მიწის ამბავი.

მეცნიერები ადრევე მიხვდნენ, რომ უდაბნოში ხეტიალის ისტორია განსაზღვრულ ფსიქოლოგიურ სქემაზეა აგებული: ისრაელიანთა შვილები ეგვიპტის წიაღში აღიზარდნენ. ეგვიპტეში ისინი უხმობდნენ ღვთაებრივ მამას, რომელიც იხსნის და ახალ სამშობლოში წაიყვანს მათ. ის, რომ მათ წითელი ზღვა გადალახეს, დაბადების აქტის ტოლფასია.

ბიბლიაში წარმოდგენილი პირამიდების სახელმწიფო არ ატარებს მხოლოდ პირქუში აჩრდილის სახეს, ამას ემატება ისიც, რომ არქეოლოგებმა, რომლებიც გათხრებს მემფისსა და თებეს შორის აწარმოებენ, გამაოგნებელი აღმოჩენა გააკეთეს: იუდეველებმა ისტორია შეალამაზეს. ერთღმერთიანობის იდეა სინამდვილეში ეგვიპტიდან მოდის.

ფარაონი ეხნათონი, XVIII დინასტიიდან, საიდუმლოებებით მოცული კაცი იყო ეგვიპტის ისტორიაში. მან საუკუნეებით გაუსწრო ებრაელებს. ფარაონმა აღიარა ერთი ღმერთი: ათონი, მზის დისკო, რომელიც თვალისმომჭრელ ელვარებას ასხივებდა.

ეხნათონი ქრ. შ-მდე 1353 წელს ავიდა ტახტზე და თავის საქმესაც იმთავითვე შეუდგა. დელტამდე და ზემო ეგვიპტემდე უწევდნენ ფარაონის მცველები. ისინი შედიოდნენ ტაძრებში და ღმერთების სახელებს კედლებიდან შლიდნენ. ფარაონმა მხოლოდ ჰელიოპოლისი დატოვა ხელუხლებელი. უნდა ვივარაუდოთ, რომ სწორედ აქ ცხოვრობდნენ ამ მოძრაობის სულისჩამდგმელები.

ტრადიციულად, ეგვიპტური ღმერთები ტაძრის ზარდახშებში იყვნენ გამოკეტილები. ყოველი მათგანი 40 სანტიმეტრიან ოქროს, ვერცხლისა და კეთილშობილი ქვისაგან დამზადებულ ფიგურებს წარმოადგენდა. ქურუმებს ყოველდღიურად საჭმელი მიჰქონდათ მათთვის, აბანავებდნენ რძეში და მოსავდნენ სამოსელით. სამაგიეროდ კერპები სიკვდილის შემდეგ სიმშვიდესა და იმედს ჩუქნიდნენ მათ; ლოცავდნენ და ბედნიერებას პირდებოდნენ.

მათგან განსხვავებით ათონი უხილავი, ნათელი სხივი იყო, სხივი, რომელიც დედამიწას ეფინებოდა. ერეტიკოსმა ფარაონმა უარყო მიცვალებულთა გაპატიოსნების ძველი ტრადიციები. ბალზამირებასა და მუმიფიცირებას აღარავინ იყენებდა. კავშირი იმიერ სამყაროსთან გაწყდა.

ყველაფერი მონოთეიზმის ამ პირველი წინასწარმეტყველის განსაკუთრებულობასა და უჩვეულობაზე მეტყველებს. ეხნათონი, ამბობს ასმანი, ,,ისტორიაში მოულოდნელობებით აღსავსე კაცი იყო”.

მაშინ, როდესაც სხვა ღმერთების ტაძრებს ხავსი მოეკიდა, ახალმა მბრძანებელმა ათონისათვის სილამაზის მემორიალი გააკეთებინა. მან თებეში 600 მეტრი სიგანის მოედანი ააგო ასობით სამსხვერპლოთი. ყოველ დილით ათონის მადიდებელი მღვდლები მსხვილფეხა რქოსან საქონელსა და შინაურ ფრინველს კლავდნენ და სამსხვერპლო ხორცს ამომავალ მზეს უწვდიდნენ.

,,შენი სხივები სწვდება მთელ ქვეყანას”, ნათქვამია ათონის საგალობელში, ,,შენ მილიონობით ცვლილების მიზეზი ხარ და ერთი ხარ.” აქამდე უცნობი რელიგიური ძალა სიმღერით ადასტურებს, რომ მსოფლიოს ისტორიაში უძველესი და უნივერსალური ღმერთის მორჩილება აქედან იწყება.

რელიეფებზე ეხნათონი ჩამოშვებული მუცლითა და გაბერილი ტუჩებითაა გამოსახული. კეფა გროტესკულად აქვს წაგრძელებული, ქუთუთოები დამძიმებული. მის სტატუებს, რომლებიც არქეოლოგებმა 1920იანი წლების ბოლოს კარნაკში აღმოაჩინეს, მკერდი თითქმის ქალური, გენიტალური ზონა კი დიფუზიური - არც ფალოსი და არც ვულვა - აქვს.

მეფე ავად ხომ არ იყო? ზოგიერთი ფიქრობს, რომ ეხნათონს ჰორმონების დარღვევა ჰქონდა. ანტიკური პერიოდის მკვლევარი იმანუელ ველიკოვსკი თვლის, რომ მას ,,ჰომოსექსუალური მისწრაფებები” ახასიათებდა. თუ ის მხოლოდ ოცნებობდა? მას არა ერთი მისიონერული ომი უწარმოებია მზის სახელით. მმართველობის მეხუთე წელიწადს იგი შორეულ თელელამერნას უდაბნოში გადავიდა, რომლის დატოვებაზეც აღარ უფიქრია.

სწორედ მაშინ დაარსდა ახალი დედაქალქი, რომელსაც ახენათონი (,,ათონის ჰორიზონტი”) უწოდეს. 50 000 სახელმწიფო მოხელე, მსახური, პრინცი და დალაქი გადავიდა ახალ დედაქალაქში საცხოვრებლად. მაშინ, როდესაც ქალაქის საზღვრებს მიღმა ჭირი მძვინვარებდა (მან სირიამდეც უწია), მზის მეტროპოლიაში ცხენებშებმული მორთული ეტლით დადიოდა ეს უცნაური კაცი თავის მშვენიერ მეუღლესთან, ნეფერტიტთან, ერთად.

ელიეფებზე ჩანს, რომ მეფე საყვარელი ადამიანებითაა გარშემორტყმული. ეხნათონს მკლავზე ჩვილი ბავშვი უზის. როგორც ამბობენ, მას ცხრა ქალიშვილი ჰყავდა. მიუხედავად ამისა, არავის სჯერა, რომ აქ ოჯახურ იდილიასთან გვაქვს საქმე. არსებობს მინიშნებები, რომ ეხნათონს სექსუალური კავშირი ჰქონდა არა მხოლოდ უფროს ქალიშვილთან, მერიტატონთან, და ვაჟიშვილთან - სემენხკარესთან, არამედ საკუთარ დედასთანაც.

ნეფერტიტი ეხნათონის მმართველობის XIII წლის შემდგომ უკვალოდ ქრება. ზოგიერთი მკვლევარი მიიჩნვეს, რომ იგი მოკლეს. აშკარაა, რომ ეს მმართველი ძალადობითა და უკიდურესი თეოკლასტური რადიკალიზმით გამოირჩეოდა. ყველაფერი, რაც ხალხისათვის წმინდა იყო, მან ფეხქვეშ გათელა.

იმ პერიოდის ქვის სტელებზე მრავლად არიან გამოსახულნი ფარაონის ჟანდარმები, რომლებიც გრძელი ჯოხებით იყვნენ შეიარაღებულნი. უბრალო ხალხი კი ამ სტელებზე, ძირითადად, ქედმოხრილ მდგომარეობაშია წარმოდგენილი, რაც, ალბათ, მორჩილების ჟესტია. ან იქნებ, მოქალაქეები ჟანდარმების შოლტებით მიყენებული ტკივილისაგან ღმუიან?!

ფაქტია, რომ სიტყვას, ,,ღმერთები”, ტაბუ დაადეს. ყველას ეკრძალებოდა ამ სიტყვის წარმოთქმა. არსებობდა ერთადერთი ღმერთი ათონი უსახო და უხილავი გვირგვინი მზის სინათლისა. ის არ იყო უსულო ქვა. ამიტომ ძნელი იყო მისი უარყოფა. ამარნელი მღვდლები ათონს თაყვანს თავიანთ გულებში სცემდნენ. მათ საკრალურ ნაგებობებს არ ჰქონდა სახურავი. მსხვერპლშეწირვა ღია ცისქვეშ სრულდებოდა.

მმართველობის XVII წლის თავზე გარდაიცვალა ეგვიპტელი გურუ, რასაც ადასტურებს ეხნათონის ერთერთი რელიეფი, რომელზეც წაგრძელებული თავითაა გამოსახული. ეხნათონის გზას დაადგა მისი მემკვიდრე სემენხკარესიც.

როდესაც სემენხკარესი მოკვდა, ტახტზე ავიდა რვა წლის ტუტანხატონი. მოგვიანებით, ამუნის მღვდლების ზეწოლით, მას სახელი გადაარქვეს და უწოდეს ტუტანხამონი. მის აკლდამაში ნაპოვნ განძში განსაკუთრებით საინტერესოა სამეფო ტახტი, რომლის საზურგეზეც ათონის სხივებით გაბრწყინებული ყრმა ტუტანხამონია გამოსახული. მაგრამ შემდეგ უკვე გენერალმა პუტჩი მოაწყო და დრო უკან დაბრუნდა. აღდგა ღმერთების დემოკრატიული სტატუს კვო. სტელაზე ვკითხულობთ: ,,ქვეყანამ ავადმყოფობა გადაიტანა”.

ეხნათონი კანონგარეშედ გამოაცხადეს, მისი სახელი ამოშალეს ფარაონთა სათვალავიდან. ისე ჩანდა, თითქოს ეგვიპტემ მონოთეიზმის საშინელ სიზმარს დააღწია თავი და გამოფხიზლდა.

ასი წლის უკან არქეოლოგებმა ერეტიკოსი მეფის პირველ ნაკვალევს მიაგნეს. მაშინ ისინი ცდილობდნენ, დაედგინათ კავშირი ფარაონსა და ბიბლიურ მოსეს შორის. შედეგიც სახეზეა: ,,მათ საერთო ჰქონდათ ის, რომ ჭეშმარიტებასა და სიცრუეს შორის განსხვავება განკვეთისა და დევნის საგნად აქციეს”, ამბობს ჟან ასმანი.

რა უნდა აკავშირებდეს ეგვიპტელ გურუსა და მოსეს ერთმანეთთან? ნუთუ მართლა არსებობს საიდუმლო გზა ნილოსსა და იერუსალიმს შორის?

ჯერ კიდევ გენიალურ ამერიკელ ეგვიპტოლოგს, ჯეიმს ბრესტედს, რომელიც 1884 წელს სადოქტორო ხარისხს ბერლინში იცავდა, ამ საკითხთან დაკავშირებით თავისი მოკრძალებული აზრი ჰქონდა. ის ფიქრობდა, რომ ებრაელებმა როგორღაც გაიგეს მზის რელიგიის შესახებ. ამ აზრს ეთანხმებოდა გერმანელი ისტორიკოსი ედუარდ მაიერიც.

ეს საკითხი უფრო სერიოზულად დაამუშავა ზიგმუნდ ფროიდმა. 1937 წელს, როდესაც გერმანიაში ანტისემიტიზმი ბობოქრობდა, კიბოთი დაავადებულმა ფსიქოანალიზის მამამ თავისი უკანასკნელი ნაშრომი - ,,კაცი მოსე და მონოთეისტური რელიგია” - დაასრულა.

წიგნში ის გამოთქვამს აზრს, რომ მოსე სინამდვილეში ათონის მღვდელი იყო ჰელიოპოლისიდან. ეხნათონის რელიგიური პროექტის ჩავარდნის შემდეგ მოსე ებრაელი მონების ჯგუფმა აირჩია, რათა მას, ასე ვთქვათ, გაეგრძელებინა ეს საქმე, ოღონდ, უფრო მცირე მასშტაბებით.

ფროიდის ეჭვებს აღძრავს სახელი მოსე (,,მოსე” ეგვიპტური სიტყვაა და ბავშვს ნიშნავს) და, უპირველეს ყოვლისა, მოსეს მდინარეში პოვნის ლეგენდა. ბიბლიაში წერია, რომ მოსე ებრაელი მონის ნაშობი იყო. დედამ თავისი ჩვილი ჭილის კალათაში ჩასვა და მდინარე ნილოსს გაატანა. ბავშვი შემთხვევით ფარაონის ქალიშვილმა იპოვა და სასახლეში წაიყვანა. მოსე ფარაონის კარზე გაზარდეს.

ფროიდი ფიქრობს, რომ მოსე ეგვიპტელი იყო. ხმები მოსეს მდინარეში ჩასმის თაობაზე იყო ებრაელების ფანდი, რათა უცხოები ებრაელებად გაესაღებინათ და ისინი ებრაელთა ,,ერის წარმოშობის მითოსში” მამოძრავებელ ძალად წარმოესახათ.

ფსიქოლოგიის დამფუძნებლისაგან ეს საკმაოდ გონივრული დასკვნა გახლდათ. მან ისიც იცოდა, რომ ამ ისტორიას გაგრძელებაც ჰქონდა: ნახევრად წარმართ ებრაელებს მოსეს მკაცრმა კანონებმა საყრდენი გამოაცალა. ასე რომ, მათ მოსე მოკლეს.

უფრო ადრე, 1912 წელს, გამოვიდა ფროიდის ნაშრომი ,,ტოტემი და ტაბუ”, სადაც ფსიქოანალიტიკოსმა მამისა და ვაჟიშვილის კონფლიქტი რელიგიური ქცევის წყაროდ გამოაცხადა. მისი მოდელი ასეთია: ,,უძველეს ტომებში” დომინირებდა ყველაზე ძლიერი მამაკაცი, რომელიც პრეტენზიას აცხადებდა ყველა ქალზე. თავისი აბსოლუტური ძალაუფლებიდან გამომდინარე, იგი თავისი ვაჟებისა და ძმებისაგან უსიტყვო მორჩილებას მოითხოვდა. ვინც ამ მოთხოვნას არ შეასრულებდა, მას კასტრაცია ემუქრებოდა.

ამ დესპოტების წინააღმდეგ ერთიანდებოდნენ დანარჩენი მამაკაცები. ისინი კლავდნენ თავიანთ ბელადს და ბელადის ძლიერების მისაღებად ,,ტოტემური ტრაპეზობისას” მის სხეულს ჭამდნენ.

ამის შემდეგ მკვლელები განიცდიდნენ დანაშაულის გრძნობასა და სინანულს ტომის დამცველის სიკვდილის გამო. ძველმა მამამთავარმა ქვეცნობიერში დაიმკვიდრა ადგილი. იგი ,,ტოტემურ ცხოველად” იქცა, რომელსაც შემდეგ თაყვანს სცემდნენ, როგორც კულტს. ასეთი იყო კაცობრიობის პირველი რელიგიური სისტემა.

ფროიდის აზრით, სწორედ ეს წინარეისტორიული ტირანი გამოვიდა ასე მოულოდნელად ისტორიის ავანსცენაზე ათონის კულტის ეპოქაში ამჯერად ის ზეცაში აიჭრა. იაჰვეც ტირანივით იქცევა. სწორედ ამიტომ მოკლა ხალხმა თავისი პირველი წინასწარმეტყველი. ამან დანაშაულის პირველყოფილი კომპლექსიც გააღვიძა.

რაოდენ საინტერესოც არ უნდა იყოს ეს თეზა, ის ვერ იქნება ბოლომდე სწორი... ებრაული ტომის არსებობის დამადასტურებელი არანაირი ნივთმტკიცება არ მოეპოვება თანამედროვე არქეოლოგიას.

ფაქტია, რომ დაახლოებით ქრ. შმდე 1250 წელს სინას მთა ძირითადად ველური მომთაბარეებით (,,ჰაპირუ”) იყო დასახლებული. სამხრეთ პალესტინაშიც მომთაბარეები ცხოვრობდნენ. ისინი მეცხოველეობას მისდევდნენ და, როგორც ჩანს, ამ ადგილას დიდხანს სახლობდნენ. ებრაული ეთნოსი მაშინ არ არსებობდა. არსებობდა მხოლოდ ჩანასახი.

პირველ ებრაულ დასახლებას ვხვდებით ქრ. შმდე 1000 წელს ქანაანში. ებრაელთა ქოხებს პატარა საკურთხეველი ჰქონდა. ეს იყო სამსხვერპლო ადგილი წინაპრებისა და ოჯახის მფარველი სულებისათვის. მთებში ინახებოდა ადგილობრივი ტომის სიწმინდეები. ბიბლიის თანახმად, ქანაანში ჯერ კიდევ ქრ. შმდე VIII საუკუნეში ,,მაღალ ბორცვებზე და ყველა ამწვანებული ხის ქვეშ” წმინდა ცეცხლი გიზგიზებდა. დიდი მოსე ასე მოიხსენიებენ მოსეს ბიბლიის ავტორები. პოლითეისტური თვალსაზრისით კი ეს ეპითეტი არ შეესაბამება მას. მოსემ, როგორც კი ჩამოვიდა სინას მთიდან, ხალხს აცნობა პირველი მცნება უფლისა: ,,მე ვარ უფალი, ღმერთი შენი”.

ბიბლიის მიხედვით, შუაგულ უდაბნოში მოსე იძლევა მითითებებს, თუ როგორ უნდა ყოფილიყო მომთაბარეთა კარვები მოწყობილი. ხალხს უნდა გაეკეთებინა სარიტუალო ჭურჭელი წმინდა ოქროსაგან, ტაბლა საწინაშეო პურისათვის, ოქროს სასანთლეები და გვირგვინი.

არსებობს ასეთი აზრი: სინამდვილეში ბიბლიის ავტორები მოსეს მეორე წიგნში იერუსალიმის ტაძრის დეკორაციას აღწერენ, თუ როგორ გამოიყურებოდა ის აღდგენის შემდეგ (ქრ. შმდე 516 წ). იმისათვის, რომ ახალ სამყაროს ღირსება შემატებოდა, გამყალბებლებმა ისე გააკეთეს, რომ თითქოს მთელი ეს აღჭურვილობა ჯერ კიდევ უდაბნოში მოსეს ხეტიალის დროს ჰქონდა ებრაელ ხალხს.

ყოველივე ეს მიუთითებს იმაზე, რომ იაჰვეს მღვდლები მოსეს ფიგურას იყენებდნენ როგორც წნეხს, რათა განეხორციელებინათ თავიანთი საკულტო გეგმები. სასულიერო პირები მუცელმოგვობდნენ.

მემფისი-ერუსალიმის გზაზე არის რაღაც სიმართლის ნაკვალევი. თანამედროვე არქეოლოგებს სჯერათ, რომ მონოთეიზმის შემოქმედ ეხნათონსა და მის ლეგენდარულ შთამომავალ მოსეს შორის კავშირი არსებობდა. ის, რომ ოდესღაც ეგვიპტური მზის სხივები აღმოსავლეთ უდაბნომდეც აღწევდა, სხვათა შორის ებრაელმა არქეოლოგებმაც დაადასტურეს. ,,ახალ იმპერიაში” (ქრ. შ-მდე 1550-1070წწ.) ფარაონებმა მთელი ლევანტე (ხმელთაშუა ზღვის აუზის ქვეყნები) დაიპყრეს და კოლონიად აქციეს. მათი სამხედრო გზები კი პალესტინაზე გადიოდა.

მერენპტაჰის სტელაზე (ქრ. შ-მდე 1207 წ.) პირველადაა ნახსენები ,,ისრაელი”. ეგვიპტელებს ეს მხარე დაპყრობილი ჰქონიათ. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ სემიტებს ეგვიპტელები მაღაროებში ამუშავებდნენ.

პალესტინელი მწყემსები და ბედუინები რელიეფზე ისინი თხის წვერით არიან გამოსახულნი იმპერიის სულიერ ცხოვრებაში მონაწილეობდნენ. ეგვიპტე, უდიდესი ცივილიზაციის ქვეყანა, ყოველგვარი სიბრძნის წყარო იყო.

როგორც ჩანს, დამონებულმა აზიელმა მომთაბარეებმა ალღო აუღეს ეხნათონის რელიგიას. ათონის მზის საგალობელი ძალიან ჰგავს 104-ე ფსალმუნს, რომელიც ძველი აღთქმის ულამაზესი საგალობელია. ინფორმაციას, როგორც ჩანს, ეგვიპტური სამხედრო ყაზარმები ავრცელებდნენ. ისინი ახლოს იყვნენ პალესტინაში მთავართა ოჯახებთან.

არსებობს უფრო ფართო კავშირი, რომელსაც ისტორიის სიღრმეებში ჩავყავართ. ქრ. შმდე XVII საუკუნეში ეგვიპტეში ძალაუფლება აღმოსავლური წარმომავლობის უცხოელმა ხალხმა, ჰიქსოსებმა, იგდეს ხელთ. ისინი იყვნენ პირველი ებრაელები. ძველი იეროგლიფური ტექსტები მოგვითხრობენ, რომ უცხოელები ქალაქებს წვავდნენ, სიწმინდეებს ანადგურებდნენ და ხალხს სასტიკად ექცეოდნენ. მათ ააგეს ციხექალაქი ავარისი და ფორფოსტად აქციეს ის.

თანამედროვე არქეოლოგიამ დაადასტურა, რომ ავარისი ნილოსის დელტის აღმოსავლეთ სანაპიროზე იყო გაშენებული. ვენელი მანფრედ ბიტაკი კარგა ხანია აწარმოებს არქეოლოგიურ სამუშაოებს ქალაქის ნანგრევებში. შედეგი ასეთია: ჰიქსოსები 108 წლის განმავლობაში ინარჩუნებდნენ ძალაუფლებას ეგვიპტეში. მათ ერთერთ მეფეს კი ია კობერი ერქვა. ეს სახელი ეჭვს იწვევს, ვინაიდან ძალიან ჰგავს ბიბლიური მამამთავრის, იაკობის, სახელს. დაახლოებით ქრ. შმდე 1550 წელს მოხდა სამხედრო გადატრიალება. ფარაონებმა ძალაუფლება დაიბრუნეს და დაუპატიჟებელი სტუმრები კვლავ უდაბნოში გარეკეს.

მაკიევსკი ფიქრობს, რომ ,,პალესტინაში გაძევებულ ტომებს ეგვიპტეში გატარებული საუკუნეები არ უნდა დავიწყნოდათ”. მკვლევარის ვარაუდი ასეთია: ხამუდი, რომელიც ჰიკსოსთა უკანასკნელი ლიდერი და, ძველი ხელნაწერების მიხედვით, იერუსალიმის დამფუძნებელია, ამ ლეგენდის მთავარი გმირი უნდა იყოს.

მოვლენები ამ საკითხთან დაკავშირებით გაყალბებულია:

ჰიქსოსები მოვიდნენ, როგორც დამპყრობლები;

მათი მეფობით ეგვიპტეში ბრწყინვალე პერიოდი დაწყო;

ბოლოს ჰიქსოსების ეპოქა ცუდად დასრულდა; თორაში კი სულ სხვაგვარი რამ წერია. ებრაელები ეგვიპტეში შემოიყვანეს, როგორც მონები. მონობაში ცხოვრობდნენ მანამ, სანამ მოსემ არ გამოიყვანა ისინი ეგვიპტიდან.

მსგავსი ფალსიფიკაციები თქმულებებითა და ლეგენდებით დაინტერესებული მკვლევარებისათვის კარგად არის ცნობილი. ისინი ასეთ დროს ,,ნარატიულ ინვერსიაზე” საუბრობენ: იტორია გადაკეთებულია ისე, რომ დასაწყისში თხრობა შესანიშნავი ამბებით იწყება, მაგრამ შემდეგ უკვე საქმე სამარცხვინო დასასრულამდე მიდის. მაკიევსკი ფიქრობს, რომ ,,ეროვნული წყენა” ,,ხალხის ფსიქოლოგიური სისტემის ყველაზე მტკივნეული კვანძია”. ასე რომ, ეს ამბავი ებრაელი ერის ფორმირების პროცესში, ქრ.შმდე IX-VIII საუკუნეებში, იქნა დამუშავებული. ებრაელებმა დიდების უძველესი მითოსი შექმნეს.

ვინ იყო მოსე? არსებობდა იგი საერთოდ? ყალბი წარმოდგენები, რომელიც ბიბლიას უდევს საფუძვლად, გვაძლევს სიმართლის დადგენის საშუალებას?

მიუხედავად ამისა, ქრ. შ-დე IV-III საუკუნეებში მოსეს ამბავი პალესტინის გარდა ძველ რომში, ალექსანდრიასა და ელინისტურ ეგვიპტეშიც იყო გავრცელებული. რელიგიური ლიდერები ყვებიან მოსეს შესახებ. ძველი ეპოქის რვა ავტორი მოიხსენიებს მას.

ამ ცნობებში მოსე საშინელი ფორმითაა წარმოდგენილი. ის კეთროვანთა მეთაური იყო. ყველაზე შემზარავ ისტორიას ეგვიპტელი მღვდელი და ისტორიკოსი მანეტო (ქრ. შ-მდე 280 წ.) ყვება. იგი აღწერს იმ საშინელ პერიოდს, რომელსაც მას 1000 წელი აშორებდა.

იმ დროს, გვიამბობს ავტორი, ქვეყნიდან 80 000 კეთროვანი გადაიყვანეს აღმოსავლეთ უდაბნოში და იძულებით სამუშაოებზე გაამწესეს. ფარაონმა მათ ნება დართო, ავარისში კეთროვანთა კოლონია დაეარსებინათ. კეთროვანებმა მეთაურად აირჩიეს მღვდელი ჰელიოპოლისიდან (ათონის კულტის ცენტრი). მისი სახელი იყო მოსე.

მოსემ აკრძალა ძველი ღმერთები. ისინი კლავდნენ ეგვიპტელთა წმინდა ცხოველებს. ბოლოს მოსემ ავარისი გაამაგრა და დახმარება გაუწია ჰიქსოსებს, რომლებთან ერთადაც ხელში აიღო ძალაუფლება ეგვიპტეში. ეს იყო საშინელი პერიოდი. მან საწმიდარნი სატრაპეზოებად აქცია. წმინდა ცხოველები შამფურებზე წამოაგო და ტაძრები შემუსრა.

ასმანისათვის ეს შემთხვევა სრულიად გასაგებია. ისტორია ძველი ,,ოცნების” ირგვლივ ტრიალებს. მასში ეხნათონისა და ჰიქსოსების პერიოდის დანაშაულთა და ცოდვათა ხსოვნაა აღბეჭდილი. იმ დროს კეთრი კულტისათვის უწმიდური იყო. მოვლენათა ეპიცენტრში სწორედ მოსე დგას.

ასმანი ფიქრობს, რომ ეს მხოლოდ და მხოლოდ ,,მეხსიერების ნაკვალევია”. ვინაიდან არც წერილობითი წყაროები და არც მეფეთა ოფიციალური სია არ შეიცავდა ინფორმაციას ეხნათონის შესახებ, ეგვიპტელებმა კანონგარეშედ გამოცხადებულ და გაძევებულ ერეტიკოს ფარაონს ზოგადი სახელი ,,მოსე” უწოდეს და ხაზი გაუსვეს მის ბოროტ და საშინელ ხასიათს.

უფრო შორს წავიდა კანადელი ეგვიპტოლოგი რონალდ რედფორდი. მან მოსეს შესახებ მანეტოს თქმულების დეტალები პირდაპირ დაუკავშირა ეხნათონის ცხოვრებას. ცნობილია, რომ ეგვიპტელმა ათონის გურუმ აღმოსავლეთ უდაბნოში მონებისათვის საკონცენტრაციო ბანაკი გამართა. მანეტოს თანახმად, მოსე 13 წელი ინარჩუნებდა ძალაუფლებას ეგვიპტეში. ზუსტად ამ ხნის განმავლობაში მართავდა ქვეყანას ეხნათონიც, რომელიც ამარნაში იჯდა.

ყოველივე ეს ადასტურებს იმას, რომ გაძევებული და მივიწყებული ერეტიკოსი დიდხანს დარჩა ეგვიპტელთა კოლექტიურ მეხსიერებაში, ოღონდ მოსეს სახით. ხალხმა ამარნას პერიოდის მოვლენები, რომელიც სინამდვილეს შესაბამებოდა, შიშისა და უწმიდურების უსიამოვნო მოგონებებს დაუკავშირა. ეხნათონი მკრეხელობის სიმბოლოდ გადაიქცა.

ძველი ებრაელები კი თანაუგრძნობდნენ მზის რევოლუციას. მათ მიაჩნდათ, რომ ეხნათონი ჭკვიანი კაცი იყო. მათ ეხნათონის/მოსეს ეგვიპტური ლეგენდა იდეალად აქციეს და მისი ფიგურა საკუთარი რელიგიური მიზნებისათვის გამოიყენეს.

იმას, რომ სინას ამბავი ძირითადად პროპაგანდასა და სიყალბეს ეფუძნება, ძველი აღთქმის სპეციალისტებმაც აღიარეს. მათ იციან, რომ გზა მონოთეიზმამდე არ იყო სწორხაზოვანი, რასაც ბიბლიის ავტორები დაჟინებით გვიმტკიცებენ.

როგორც არქეოლოგიური აღმოჩენები გვიჩვენებენ, დაახლოებით ქრ. შ-მდე 900 წელს, ებრაელები ტოტემიზმის ტყვეობაში იმყოფებიან. ისინი აღმერთებდნენ იაჰვეს, როგორც ამინდისა და ნაყოფიერების ღმერთს, რომლის სექსუალური გამოსახულება ეტაპობრივად გააქრეს.

ნამდვილი ისტორიული მოვლენებისადმი ვერაგული დამოკიდებულების ნაკვალევს თავად ბიბლიაშიც ვპოულობთ, რომელიც დასავლეთ სემიტური ხალხების ურიცხვი ლეგენდების ნაზავითაა გაჯერებული.

მაგალითად, მოსე ცეცხლოვან მთაზე უფალთან პირისპირ შეხვედრის შემდეგ ისეთ ბრწყინვალებას აფრქვევს, რომ ხალხი მას თვალს ვერ უსწორებს. ის ღვთაებრივი შარავანდედითაა მოსილი. ამიტომ მოსე იძულებულია, სახე საბურველით დაიფაროს. მკვლევარი რაიკი განმარტავს, რომ ეს არის ,,გადმონაშთი” იმ რიტუალისა, რომლის შესრულების დროსაც შამანები ტოტემი ცხოველის ტყავით იმოსებოდნენ.

საბოლოო ჯამში, ებრაელებმა ყოვლისშემძლე და უხილავი ღმერთი შექმნეს. დაახლოებით ქრ. შ-მდე 530 წელს წინასწარმეტყველმა ესაიამ ბაბილონის ტაძრის ზღურბლთან უფლის სიტყვა ასე ჩამოაყალიბა: ,,ჩემამდე არ გამოსახულა ღმერთი და ჩემს შემდეგაც არ იქნება”.

მონოთეიზმი საბოლოოდ გაცხადდა.

ესაია უცხო ხალხით იყო გარემოცული, მიტოვებული და ეული. იმ დროს დევნილობაში მყოფი ებრაელი ხალხი გაქრობის საფრთხის წინაშე იდგა. მოსეს მეხუთე წიგნის მთავარი თემაც სწორედ დავიწყების შიშია. ეს გაფრთხილება მწვავედ ახსენებს თავს მსმენელს. დავიწყება ასიმილაციას, ხალხის წესჩვეულებებისა და იმ წარმოსახვითი ქვეყნის დაკარგვას ნიშნავდა, რომელიც ებრაელებს სამშობლოდ მიაჩნდათ და სადაც ისინი უნდა დაბრუნებულიყვნენ.

ასე რომ, დევნილი ებრაელები გარემომცველ სამყაროს მკვეთრად გაემიჯნენ. მათ სურდათ, რომ სხვებისაგან რაიმე ნიშნით ყოფილიყვნენ გამორჩეულნი. სწორედ ამ დროს შემოიღეს ებრაელებმა შაბათის შენახვა, მოწმინდარობა და ღმერთის სახელის ხსენების აკრძალვა.

ისრაელი უფლის დროშის ქვეშ გაერთიანდა. ეგვიპტის ,,მონობის სახლის” იდეაც სწორად იყო დანახული. მღვდლების დევიზი ასე ჟღერდა: ასწიეთ თავი მაღლა! ჩვენ ერთხელ უკვე ვიყავით რთულ მდგომარეობაში, მაგრამ ამჯერად ვიპოვეთ სამშობლო და დავიბრუნეთ ძველი დიდება.

ქრ. შ-მდე 516 წელს ებრაელებს სამშობლოში დაბრუნების პერსპექტივა გაუჩნდათ. სპარსეთის იმპერიის სულგრძელმა მბრძანებელმა კიროსმა დევნილებს იერუსალიმში დაბრუნების უფლება მისცა. ასე რომ, იაჰვეს ხალხმაც არ დააყოვნა. ებრაელები შევიდნენ იუდეაში, რომელიც სპარსეთის პროვინცია იყო, და ჭეშმარიტი რწმენის შესახებ თავიანთი წარმოდგენების განხორციელებას შეუდგნენ.

ეს იყო ებრაელთა მშობლიური რელიგია, რომელიც შიშისა და ძალადობის ნიშნებს მრავლად ატარებს.

ასე რომ, ებრაელებმა სისხლიანი პიესა სცენაზე გადმოიტანეს და ეს წარმოდგენა დღემდე გრძელდება. ჩვილი ბავშვების წინდაცვეთა უფალთან კავშირის სიმბოლოდ იქცა: ,,და გააკეთა იესომ ქვისაგან დანა და წინა დაუცვითა ისრაელიანებს”, მოგვითხრობს ბიბლია. მხოლოდ ამის შემდგომ ეძლევათ მათ აღთქმულ ქვეყანაში შესვლის უფლება. სწორედ ადამიანის სხეულზე აღბეჭდილმა ამ ნიშანმა გახადა შეუქცევადი იაჰვესთან ,,ქორწინება”.

ფარაონმა ეხნათონმა სულ რაღაც 17 წელი გაძლო. მისი იდეის გამგრძელებლები კი დამხობისა და ერეტიკოსის სახელისაგან დაზღვეულნი აღმოჩნდნენ. მათ მხოლოდ ფარაონის გამოცდილება სჭირდებოდათ, რათა განეჭვრიტათ, თუ როგორ დასჯიდა უფალი მოღალატეებს.

ებრაელებმა მოიფიქრეს ბოლო ფანდი და საქმეც ბოლომდე მიიყვანეს. ,,მოსემ (=ეგვიპტურად ბავშვი) საფუძველი დაუდო ბიბლიურ რელიგიას, მონოთეიზმს, და მისი ლეგიტიმურობის განსახიერებად იქცა, რათა ებრაულ კულტურას, მონოთეისტური რელიგიის შემოქმედის პირველშობილის უფლება გარანტირებული ჰქონოდა”, ვარაუდობს მაკიევსკი.

ზუსტად ასეთი რაღაც ხდება დღესაც: 2500 წლის შემდეგ ახლო აღმოსავლეთი ისევ დენთის კასრს გავს. ,,სულიერკულტურული” სივრცე, სადაც აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ქვეყნები ,,ჭეშმარიტ და მცდარ რელიგიებს შორის მოზაიკური განსხვავების” (ასმანი) დადგენის დღიდან თანაარსებობს, სრულიად გაუმართლებელი მტრობის ასპარეზია.

თეოლოგების უმრავლესობა ამ საკითხს სხვაგვარად უყურებს. ,,ასმანმა შეგვანჯღრია”, ამბობს ბავარიელი თეოლოგი ლუკას ბორმანი. ბორმანი ეთანხმება იმ აზრს, რომ ბიბლია ,,გამოხატვის ფორმებში რადიკალიზმს” ამკვიდრებს. ,,მაგრამ ეს ფაქტი ხსნის იმას, რომ წმინდა წერილები უძალო ებრაული ელიტის მიერ იქნა დაწერილი.”

ბორმანის აზრით, სწორედ უძალობამ და განცდილმა სიდუხჭირემ აქცია ებრაელი ხალხი ტრადიციების დიდ დამცველად. ეს ხალხი სანიმუშოა ნებისმიერი ადამიანისათვის, ვინაიდან მათ ჩაგვრისა და მონობის წინააღმდეგ ხმა აღიმაღლეს და მშვიდობისადმი ზოგადსაკაცობრიო სწრაფვა გამოამჟღავნეს.

ამას არც ასმანი უარყოფს. იგი სხვებზე არა ნაკლებ იცნობს ებრაული კულტურის მიღწევებს.

ასმანი თავის ბოლო ნაშრომში წერს, რომ აქცენტი კეთდება არა ადამიანების მიერ დაშვებულ რაიმე კონკრეტულ შეცდომებზე, არამედ ადამიანის ,,ფუნდამენტურ ეგზისტენციალურ ცდომილებაზე, წარმავლობასა და უფლისაგან დაშორებაზე”. აქედან გამომდინარე, ,,სინანულის”, მონანიებისა და მოქცევისაკენ მოწოდება ,,განვლილ ცხოვრებაში ჩადენილი დანაშაულის განცდითაა” განპირობებული.

სინანული და მოქცევა წმინდა წერილის უმთავრესი მოთხოვნაა. ამ აზრს გარკვევით გამოხატავს 50-ე ფსალმუნი: ,,შესაწირავი ღმერთისა სული მოდრეკილი. მოდრეკილისა და მორჩილის გული არ დაამცირო ღმერთო”.

მათიას შულცი

ნოდარ ბელქანია

ფილოსოფოსისა და ფსიქოლოგ ფრანც ბრენტანოს გავლენა XIX-XX საუკუნეების ფილოსოფიასა და ფსიქოლოგიაზე ძალზე დიდი იყო. მისი მოწაფეები იყვნენ: კათოლიკე ფილოსოფოსი და გერმანიის რაიხსკანცლერი გეორგ ფონ ჰერტლინგი (1917-1918); შვეიცარიელი ენის ფილოსოფოსი ანტონ მარტი; ცნობილი ფსიქოლოგი კარლ შტუმფი; ჩეხოსლოვაკიის რესპუბლიკის დამფუძნებელი და პირველი პრეზიდენტი თომას მასარიკი; კათოლიკური მოდერნიზმის ფუძემდებელი, თეოლოგი ჰერმან შელი; „საგნის თეორიის“ შემქმნელი, ფილოსოფოსი და ფსიქოლოგი ალექსიუს მაინონგი; მათემატიკური ლოგიკის სახელგანთქმული პოლონური სკოლის დამაარსებელი კაზიმეჟ ტვარდოვსკი; ფსიქოლოგი, ესთეტიკოსი და ღირებულების თეორიის ცნობილი წარმომადგენელი ქრისტიან ფონ ერენფელსი; ფენომენოლოგიური ფილოსოფიის ინაუგურატორი ედმუნდ ჰუსერლი ეს მხოლოდ ყველაზე მნიშვნელოვანნი მათ შორის. ფსიქოანალიზის მამა ზიგმუნდ ფროიდი და ანთროპოსოფიის დამფუძნებელი რუდოლფ შტაინერი XIX საუკუნის 70-იან წლებსა და 80-იანი წლების დასაწყისში აღფრთოვანებულნი უსმენდნენ ბრენტანოს ლექციებს ვენის უნივერსიტეტში. ეს ბოლო სამი ავსტრიელი მოღვაწე XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე, ევროპული კულტურისა და მეცნიერების განვითარებისთვის უმნიშვნელოვანეს 1899-01902 წლებში განახლების იმპულსებით გამოვიდა, რათა ახალი მიმართულება მიეცათ ფსიქოლოგიისთვის, ფილოსოფიისა და ზოგადად კულტურისთვის. ფროიდმა 1899 წელს (1900 წლის თარიღით) გამოაქვეყნა ეპოქალური „სიზმრების ახსნა“. ჰუსერლის გენიალური „ლოგიკური გამოკვლევები“ 1900-1901 წლებში გამოვიდა. რუდოლფ შტაინერი 1899-1902 წლებში ახალი სპირიტუალური მოძღვრებით წარდგა ფართო საზოგადოების წინაშე.

მაქს შელერმა და მარტინ ჰაიდეგერმა მნიშვნელოვანი იმპულსები მიიღეს ბრენტანოს ფილოსოფიისგან.

ფრანც კაფკას შემოქმედებაზეც მოახდინა ბრენტანოს ფსიქოლოგიამ გავლენა.

ბრენტანოსთან დაკავშირებული სახელების ეს მოკლე ჩამონათვალიც საკმარისია იმისათვის, რათა ნათლად დავინახოთ მისი დიდი მნიშვნელობა ევროპული კულტურისა და ფილოსოფიისთვის. გაკვირვებას იწვევს უკვე ის ფაქტი, რომ ფილოსოფიის ერთმანეთისგან ძირეულად განსხვავებული ისეთი მიმართულებები, როგორიცაა, მაგალითად, ფენომენოლოგია და ლოგიკური ემპირიზმი (ვენის სკოლა) ბრენტანოს თავიანთ წინამორბედად მიიჩნევენ. და არა მარტო ისინი.

ბრენტანოს იდუმალებით მოცული და ქარიზმატული ფიგურა წარუშლელ შთაბეჭდილებას ტოვებდა მის მოწაფეებსა და მსმენელებზე.

ედმუნდ ჰუსერლი უკვე მათემატიკის დოქტორი იყო, როცა 1884 წლის შემოდგომაზე ვენის უნივერსიტეტში ბრენტანოს ლექციებს დაესწრო ,,პრაქტიკულ ფილოსოფიაში”, რამაც მას პროფესია შეაცვლევინა. 1930-იან წლებში, უკვე სახელგანთქმული ფილოსოფოსის თქმით, მას ,,ფრანც ბრენტანოს გარეშე არც ერთი სიტყვა არ ექნებოდა ფილოსოფიაში დაწერილი”. ბრენტანოს გარდაცვალების შემდეგ ჰუსერლი თავის საოცრად თბილ მოგონებებში ბრენტანოსთან პირველ შეხებას ასე იხსენებს: ,,პირველი შთაბეჭდილება ძალზე ძლიერი იყო. ეს გამხდარი ფიგურა მძლავრი, ხუჭუჭი თმით დაბურული თავით, ენერგიული, მოკაუჭებული ცხვირით, გამომხატველი სახის ნაკვთებით, რომლებიც არა მარტო სულიერი ჯაფის, არამედ ღრმა სულიერი ბრძოლების კვალსაც ატარებდნენ, ერთთავად არღვევდა ყოველდღიური ცხოვრების ჩარჩოებს. მისი ყოველი შტრიხი, ყოველი მოძრაობა, სულიერებით სავსე მზერა და თავის დაჭერის მანერა ამჟღავნებდა საკუთარი მაღალი მისიის შეგნებას. ლექციების ენა, ფორმით სრულყოფილი, ყოველგვარი ხელოვნური რიტორიკისა და ბრწყინვალებისგან თავისუფალი, მეცნიერული ობიექტურობით გამოირჩეოდა, თუმცა ამაღლებულ მხატვრულ ტონალობასაც არ იყო მოკლებული, რაც სრულად შეესაბამებოდა მის პიროვნებას და ბუნებრივ განცდას ბადებდა. როცა ის ასე ლაპარაკობდა, ხმადაბლა, შეფარვით და მღვდლის შესაფერისი ჟესტიკულაციის თანხლებით, გრჩებოდა შთაბეჭდილება, თითქოს შენ წინაშე იდგა მარადიულ ჭეშმარიტებათა მხედველი და ზეციური სამყაროს მაცნე”.

ვინ იყო ეს ადამიანი, რომელიც ახერხებდა ასერიგად განსხვავებული გენიალური ახალგაზრდების ინსპირირებას და წარუშლელ შთაბეჭდილებას ტოვებდა მათზე?

წარმოშობა, ბავშვობა და სიჭაბუკე

ფრანც კლემენს ჰონორატუს ბრენტანო დაიბადა 1838 წლის 16 იანვარს რაინის პირას ბოპარდში, მარიენბერგის ყოფილ მონასტერში. მამის მხრიდან მისი ბებია იყო მაქსიმილიანე ბრენტანო, სოფი ლა როშის ქალიშვილი - ორივე გოეთეს მეგობარი. მამამისი ქრისტიან ბრენტანო ერთერთი იყო ოცი დაძმიდან (მამის სამი ქორწინებიდან), რომელთა შორისაც იყვნენ ცნობილი გერმანელი პოეტი კლემენს ბრენტანო, რომლის მიერ წაკითხულ ზღაპრებსაც სიამოვნებით უსმენდა პატარა ფრანცი და ბეტინა ბრენტანო გერმანელი პოეტ ახიმ ფონ არნიმის მეუღლე, რომელიც ცნობილია აგრეთვე თავისი ურთიერთობით გოეთესა და ბეთჰოვენთან და წერილების კრებულით „ბავშვის მიმოწერა გოეთესთან“. ქრისტიან ბრენტანო იყო მრავალი რელიგიური ნაშრომის ავტორი. ის გარდაიცვალა, როდესაც ფრანცი 13 წლის იყო. ფრანც ბრენტანოს უმცროსი ძმა ლუიო ბრენტანო იყო ცნობილი ეკონომისტი და მრავალი სამეცნიერო ნაშრომის ავტორი. ბრენტანოების ოჯახი მკაცრად კათოლიკური იყო. ქრისტიან ბრენტანო თავის დროზე პრუსიიდან გააძევეს ე.წ. „კიოლნის საეკლესიო დაპირისპირებაში“ მისი აქტიური კათოლიკური პოზიციის გამო. ამის შემდეგ ის ბავარიაში, აშაფენბურგში დასახლდა.

ფრანც ბრენტანო განსაკუთრებულად ნიჭიერი ბავშვი იყო. რელიგიური სიღრმე და ხელოვნებისადმი მიდრეკილება მასში ჰარმონიულად ერწყმოდა ერთმანეთს - ის ბრწყინვალედ მღეროდა, უკრავდა ვიოლინოზე, ხატავდა, წერდა შესანიშნავ ლექსებს, საოცრად ეადვილებოდა გიმნაზიაში სწავლა. უაღრესად მოქნილი სხეული ჰქონდა და დიდი ხალისით აკეთებდა ყოველგვარ ფიზიკურ სავარჯიშოს. ოსტატის ძალით თამაშობდა ჭადრაკს.

დედამისის გავლენას უნდა მიეწეროს ის ფაქტი, რომ ბრენტანო უნივერსიტეტში თეოლოგიის სწავლას შეუდგა, თუმცა უფრო ფილოსოფიისკენ მიუწევდა გული. ის ორივეს სინთეზს ესწრაფოდა, რათა რაციონალური გზით დაეძლია ურწმუნოება და ეჭვი, რაც 17 წლის ასაკიდან მძიმედ ტანჯავდა.

18 წლისა მიუნჰენის უნივერსიტეტში შევიდა. თეოლოგიის ფაკულტეტის სტუდენტს თომა აქვინელის მოძღვრება იზიდავდა. იმდენად აღფრთოვანებული იყო მაღალი სქოლასტიკით, რომლისგანაც მტანჯველ კითხვებზე პასუხს ელოდა, რომ მალე დომინიკელთა ორდენის ნოვიცი გახდა. მისი სათაყვანებელი თომა აქვინელიც ხომ ამ ორდენის მშვენებას წარმოადგენდა. რელიგიურმა გზნებამ ისეთ ხარისხს მიაღწია მასში, რომ ერთი ებრაელი მეგობარიც მოაქცია ქრისტეს რჯულზე და დომინიკელთა ორდენში შეიყვანა. ეს უკანასკნელი შემდეგ დომინიკელთა ორდენის პრიორიც კი გახდა გრაცში. თავად ბრენტანო კი ნოვიციატის დასრულებამდე გამოვიდა ორდენიდან.

მიუნჰენის უნივერსიტეტში განსაკუთრებით იტაცებდა ერნსტ ფონ ლასოს ლექციები ისტორიაში. შემდეგ სწავლა განაგრძო ვიურცბურგში, ბერლინსა და მიუნსტერში. ბერლინში ტრენდელენბურგმა გაუღვივა არისტოტელეს ფილოსოფიის სიყვარული. არისტოტელეს მოძღვრება ედო საფუძვლად სქოლასტიკურ ფილოსოფიას, რომელიც, თავის მხრივ, კათოლიკური თეოლოგიის საყრდენს წარმოადგენდა. თეოლოგიისა და ფილოსოფიის გარდა ბრენტანო გულმოდგინედ სწავლობდა ბუნებისმეტყველებას, მათემატიკას, ფილოლოგიასა და ისტორიას. არისტოტელეს საფუძვლიანმა შესწავლამ განსაზღვრა პირველი ფილოსოფიური ნაშრომის თემა: „ყოფიერის მრავალგვარი მნიშვნელობისთვის არისტოტელეს მიხედვით“, რომელიც 1862 წელს გამოქვეყნდა. სხვათა შორის ამ ნაშრომმა მოგვიანებით მნიშვნელოვანწილად განაპირობა ახალგაზრდა ჰაიდეგერის ფილოსოფიური მიმართულება. იმავე წელს დაიცვა სადოქტორო დისერტაცია ვიურცბურგში. თეოლოგიური სემინარიის დასრულების შემდეგ 1864 წლის 8 აგვისტოს მღვდლად ეკურთხა. ორი წლის შემდეგ ვიურცბურგის უნივერსიტეტის ფილოსოფიის ფაკულტეტზე დაიცვა მეორე დისერტაცია. იმ 25 თეზისს შორის, რომელიც სადისკუსიოდ გამოიტანა, უკვე იყო მისი ფილოსოფიის ძირითადი დებულება: „ფილოსოფიის ჭეშმარიტი მეთოდი სხვა არაფერია, თუ არა საბუნებისმეტყველო მეთოდი“. ახალგაზრდა დოცენტმა მალე საკუთარი სკოლა შექმნა, რომელსაც, უპირველეს ყოვლისა, სტუდენტი თეოლოგები ეკუთვნოდნენ. მათი მთავარი პრობლემა, რაც მასწავლებელსაც აწუხებდა, იყო რწმენისა და ცოდნის გაერთიანება. ისინი თითქოს გრძნობდნენ მასწავლებელთან შინაგან ერთობას. მათ რიცხვში იყვნენ კარლ შტუმფი, ანტონ მარტი, ჰერმან შელი.

მოგვიანებით თავის ნაშრომში „იესოს მოძღვრება და მისი წარუვალი მნიშვნელობა“, ბრენტანო ასე აღწერს ამ პერიოდის შინაგან მდგომარეობას: „ადრიდანვე არაერთხელ მიცდია მთელი მონდომებით გამომეკვლია ზოგიერთი შეუსაბამობა, რომელიც თითქოს არსებობს ეგრეთ წოდებულ ზებუნებრივ გამოცხადებასა და გონებას შორის და დამაჯერებლად დამეძლია იგი... მაგრამ ისე მოხდა, რომ ჩემი ძალისხმევის წარუმატებლობამ სერიოზული ეჭვები გამიჩინა არსებული დოგმების ჭეშმარიტებაში. მაგრამ ვინაიდან რწმენას ყოველთვის წმიდათაწმიდა მოვალეობად წარმომისახავდნენ, რომლის შებღალვაც მარადიული წყევლით ისჯებოდა, ეჭვების ეს მოძალება მძიმე განსაცდელის სახით მევლინებოდა ხოლმე“. ბრენტანო ცდილობდა ეს ეჭვები უკუეგდო. შემდეგ ის იქვე აგრძელებს: „ეს ტანჯვა ალბათ არასოდეს დასრულდებოდა ერთი უჩვეულო მოვლენა რომ არ მომხდარიყო“. ეს მოვლენა ვატიკანის პირველი საეკლესიო კრება იყო.

ვატიკანის პირველი საეკლესიო კრება

ვიურცბურგის უნივერსიტეტში ბრენტანოს ლექციების შესახებ ასე წერდა თავის მოგონებებში მისი დეიდაშვილი და მოწაფე, გერმანიის კანცლერი 1917-1918 წლებში, გრაფი გეორგ ფონ ჰერტლინგი: „ლექციებს 60მდე მსმენელი ესწრებოდა, რომელთაგან ათი თუ იქნებოდა თეოლოგი. ეს იმთავითვე უმაგალითო წარმატება იყო. ბრენტანო თავისუფლად ლაპარაკობდა, წინასწარ დამუშავებული ტექსტის გარეშე. ეს მის ლექციას საოცრად ცოცხალს ხდიდა და მსმენელს აიძულებდა სმენად ქცეულიყო... მე არასდროს შემხვედრია მსგავსი სპეკულაციური სიღრმისა და მახვილი გონების ადამიანი. მაგრამ უამისოდაც რაღაცნაირი მადლით იყო მოსილი, ვინაიდან თავისთვის არაფერს ეძებდა და ყოველივეს მხოლოდ ჭეშმარიტებისადმი წმინდა მსახურების სურვილი აკეთებინებდა. ძნელად თუ იპოვი მეორე ფილოსოფოსს, რომელსაც ყოველი ლექციის წინ ეკლესიაში ევლო შინაგანი ძალის მოსაკრებად“.

ფრანც ბრენტანო მოწოდებით იყო მღვდელი. რწმენა მისი გულის სიღრმიდან მოდიოდა. ის არასოდეს მისცემდა თავისთავს უფლებას არსებული დოგმის წინააღმდეგ გამოეყენებინა თავისი მახვილი აზროვნება, რომელიც მან არისტოტელესა და თომა აქვინელის საფუძვლიანი შტუდირებით გაიწაფა. აზრის ეს სიმახვილე მასში ჭეშმარიტებისადმი ღრმა და სერიოზულ სწრაფვას ერწყმოდა. დიდი სერიოზულობით, თითქმის საკრალური მოწიწებით კითხულობდა ლექციებს. მაგრამ ამავე დროს ხშირად ბავშვურად მხიარული იყო და რაინისპირელთათვის დამახასიათებელი ირონიულობაც ახასიათებდა.

როდესაც 1869 წლის თებერვალში იესოს საზოგადოების მიერ გამოცემულმა ჟურნალმა „Civiltà Cattolica“ იმედი გამოთქვა, რომ ვატიკანის იმავე წლის 8 დეკემბრისთვის დანიშნულ პირველ საეკლესიო კრებაზე პაპის უცდომელობის დოგმა იქნებოდა მიღებული, ეს ცუდი სიგნალი იყო და ამას ბევრი კათოლიკე მღვდელი და მეცნიერი აღუდგა წინ. ცნობილმა მაინცელმა ეპისკოპოსმა ვილჰელმ ფონ კეტელერმა, რომელიც ამგვარი დოგმის მიღების სასტიკი წინააღმდეგი იყო, ფრანც ბრენტანოს დაავალა წარმოედგინა ფულდის საეპისკოპოსო კონფერენციაზე წარსადგენად ნაშრომი, სადაც განხილული იქნებოდა უცდომელობის პრობლემა. ბრენტანო დავალებას მისთვის დამახასიათებელი მეცნიერული კეთილსინდისიერებით მოეკიდა. მას აზრადაც არ მოუვიდოდა უკვე არსებული დოგმის წინააღმდეგ წასვლა, მაგრამ ვინაიდან ეს დოგმა ჯერ არ იყო მიღებული, ბრენტანო თავს მოვალედ თვლიდა მიუკერძოებელი აზროვნებისეული ანალიზით პასუხი გაეცა კითხვაზე: „რამდენად დროულია პაპის უცდომელობის დეფინირება?“ ამ სათაურით გადასცა მან ნაშრომი ეპისკოპოსს. ბრენტანოს დასკვნა ცალსახა იყო: შეუძლებელია პაპი უცდომელი იყოს.

ვატიკანის საეკლესიო კრების ბოლო სხდომები დრამატულად მიმდინარეობდა. 1870 წლის 13 ივლისს 600 ეპისკოპოსმა უყარა კენჭი უცდომელობის დოგმას. მათგან 450 თანახმა იყო, 88 - წინააღმდეგი, 62 მერყეობდა. დოგმის ოპონენტთა შორის იყვნენ სახელგანთქმული თეოლოგები და საეკლესიო იერარქები, მაგრამ როგორც ხდება ხოლმე, მორჩილმა უმრავლესობამ საგრძნობლად გადასწონა. მაინცელი ეპისკოპოსი კეტელერი მუხლებში ჩაუვარდა ხანდაზმულ პაპს და შეეცადა უარი ეთქმევინებინა ამ „ეკლესიის გამთიშველ გადაწყვეტილებაზე“. პიუს IX თითქოს ყოყმანობდა. 18 ივლისს პაპის თანდასწრებით საბოლოო კენჭისყრა გაიმართა. ოპონენტებმა მანამდე დატოვეს კრება. უცდომელობა დოგმად იქცა.

ოპონენტი ეპისკოპოსები მალე დაემორჩილნენ დოგმას. ერთერთმა მათგანმა ასე ახსნა თავისი საქციელი: „ეპისკოპოსმა ჩემში ჯერ სწავლული მოაშთო, შემდეგ კი ადამიანი“.

ფრანც ბრენტანო სინდისის წინაშე სუფთა იყო. მან თავისი დასკვნა ფულდის საეპისკოპოსო კონფერენციას გადასცა როგორც ეკლესიის ერთგულმა შვილმა. ეკლესია მისი აზროვნების წინააღმდეგ წავიდა. ის დილემის წინაშე დადგა. რა უნდა ექნა?

მალე მიუნჰენის წმინდა ბონიფაციუსის მონასტრის აბატმა მიიწვია. აქ მან მარტოობის სიმშვიდეში კიდევ ერთხელ გადახედა თავის საექსპერტო დასკვნას. კიდევ ერთხელ შეისწავლა ყველა წყარო, რასაც ეფუძნებოდა მისი არგუმენტები. და შედეგად იძულებული გახდა გაეწყვიტა ეკლესიასთან შინაგანი კავშირი. ბრენტანო იგონებს: „ამიერიდან ჩემი ეჭვები უკვე აღარ იყო სახიფათო განსაცდელი... ვინაიდან კრებამ დოგმა მიიღო, ჩემთვის ნათელი გახდა, რომ, სულ ცოტა, ამ ნაწილში საეკლესიო დოგმა ჭეშმარიტებას ეწინააღმდეგება“. ამის შემდეგ ბრენტანომ გადაწყვიტა ყველა ადრინდელი ეჭვი კრიტიკულად განეხილა და მათი საფუძვლიანობა შეემოწმებინა. შედეგი მისთვის ცხადი იყო და ამან განსაზღვრა მისი შემდგომი ნაბიჯები. ფსიქოლოგი კარლ შტუმფი იგონებს: „როდესაც შინაგანი წნეხი ზომაზე მეტია, საშვინველში ხშირად მწიფდება ხოლმე გადაწყვეტილება, მიუშვას გონება თავის ნებაზე. საკუთარ თავთან ჭიდილის შესახებ მე თავიდან არაფერი ვიცოდი, ვინაიდან სემინარიის კედლებში ვიყავი ჩაკეტილი და ის იშვიათად მნახულობდა. უეჭველია, იმიტომ მიმალავდა, რომ ჩემი შინაგანი სიმშვიდის დარღვევას ერიდებოდა. მაგრამ 1870 წლის 15 მარტს აშაფენბურგიდან უცნაური წერილი მომწერა, რომელშიაც ეკლესიიდან გამოსვლას იუწყებოდა და თან მაფრთხილებდა, ამ ვითარებაში შტატიანი პროფესურის არავითარი იმედი არ უნდა მქონოდა, თუკი მღვდლად ვეკურთხებოდი... მაგრამ კათოლიკური მოძღვრებისადმი რწმენას ჯერაც ინარჩუნებდა, როგორც ეს წერილის დანარჩენი შინაარსიდან ჩანდა. მაგრამ უკვე 29 აპრილს ჩემთან სტუმრობისას გამიმხილა თავისი ეჭვები სამებისა და ინკარნაციის საეკლესიო დოგმებზე. ეს ჩემთვისაც გამოცანა იყო. თუ რა ხასიათზე დავდექი, როდესაც ვითარების სერიოზულობა დავინახე და თუ როგორი იყო ჩემთვის მომდევნო დღეები და ღამეები, ამაზე აქ არ ვისაუბრებ. მე შემიძლია გავიგო რა მდგომარეობაში იყო ის იმ დღეებში. ის ხომ ბავშვობიდან ჩემზე მეტად იყო შეზრდილი საეკლესიო ცხოვრებას, ღრმადმორწმუნე დედის იმედი, სიამაყე და იმ საშინელი character indelebilis (გაუტეხელი ხასიათი) პატრონი, რომელიც ჯერ კიდევ არაერთ ბრძოლას უმზადებდა“. კარლ შტუმფი 1870 წლის 18 ივლისს, პაპის უცდომელობის დოგმის მიღების დღეს, გამოვიდა სასულიერო სემინარიიდან იმ მოტივით, რომ ვეღარ გრძნობდა მღვდელს საკუთარ თავში.

1870 წლის ზაფხულის არდადეგებზე ბრენტანო მიუნჰენში ჩავიდა ბენედიქტელთა მონასტრის აბატ ჰანებერგთან, რომელიც ლმობიერებითა და შემწყნარებლობით გამოირჩეოდა, რათა მისთვის რჩევა ეკითხა. აბატმა ურჩია, ჯერჯერობით თავი შეეკავებინა შეცვლილი რელიგიური შეხედულებების საჯაროდ გაცხადებისაგან, ვინაიდან, მისი აზრით, ეს ისედაც კრიტიკის სამიზნედ გადაქცეულ ეკლესიას კიდევ ერთ დარტყმას მიაყენებდა. მაგრამ ეკლესიაზე უფრო ბრენტანოს დედამისი ადარდებდა, რადგან არ იცოდა, თუ როგორ გადაიტანდა ის შვილის ეკლესიიდან განდგომას. ბრენტანოს მამაც ხომ კათოლიკური ეკლესიის აქტიური მხარდამჭერი იყო, როგორც ეს ზემოთ ითქვა. გასაკვირი არ იყო, რომ დედამისი, რომელიც რელიგიურ მოთხრობებს წერდა და ღრმა მოხუცებულობამდე ყოველდღე დილის ექვს საათზე კათოლიკურ მესას ესწრებოდა, მეტად ამაყობდა თავისი მღვდლად ხელდასხმული შვილით. ალბათ ესეც იყო ბრენტანოს ყოყმანის მიზეზი. ბრენტანოს არ მიუღია მონაწილეობა იმ კრიტიკაში, რომელიც უცდომელობის დოგმის გამო უხვად ისმოდა კათოლიკე თეოლოგთა ლიბერალური ფრთიდან რომის ეკლესიის მისამართით. ამის გამო თავისუფლად მოაზროვნე პროფესორებს ბრენტანო შავ ულტრამონტანისტად მიაჩნდათ. მას არც კონსერვატორ კათოლიკეთა წრეებში სწყალობდნენ და ათეისტად თვლიდნენ. რა მაცდურია გარეგნული შთაბეჭდილება! ბრენტანო არც ერთი იყო და არც მეორე. ის მოაზროვნეთა იმ საძმოს ეკუთვნოდა, რომელიც ყველა ეპოქაში არსებობს და მხოლოდ ჭეშმარიტება და საკუთარი სინდისი ჰყავს მეგზურად. 1872 წლის 5 იანვარს შტუმფს წერდა: „ფენელონი გახდა ჩემი განუყრელი მეგობარი. არც დავიჩივლებდი, დროდადრო ჭეშმარიტების აღიარების დაუოკებელი სურვილი რომ არ მიმძიმებდეს გულს“.

სულ უფრო აუტანელი ხდებოდა ბრენტანოს მდგომარეობა. მას უკვე სული ეხუთებოდა ვიურცბურგში. 1872 წლის 19 ნოემბრის წერილიდან შტუმფისადმი: „კვლავინდებურად მინდა შორს გავეცალო ვიურცბურგს, სადაც ადრინდელზე კიდევ უფრო მეტად გამოვიკეტე ჩემს ოთხ კედელში“. 1872 წლის 30 ნოემბერს იმავე შტუმფს წერდა: „სანამ აქ ვცხოვრობ და ჩემს შეხედულებებს ხმამაღლა არ გამოვთქვამ, თუ ულტრამონტანისტად არა, შავად მაინც მთვლის, ალბათ, ბევრი“.

კლერიკალურ წრეებში ხმაც დაუგდეს, გაგიჟდაო ბრენტანო. ამ დროს ეკლესიასთან ღია განხეთქილება მხოლოდ ამ ხმების დასტურად იქნებოდა აღქმული. და მაინც 1873 წლის 6 თებერვალს მან მტკიცედ გადაწყვიტა დაეტოვებინა ვიურცბურგის უნივერსიტეტის ფილოსოფიის ფაკულტეტის ექსტრაორდინარული პროფესორის თანამდებობა, რომელიც 1872 წლის 13 მარტიდან ეკავა და გამოსულიყო ეკლესიიდან. სკანდალის თავიდან ასაცილებლად მას შესთავაზეს მიუნჰენის უნივერსიტეტში შტატიანი პროფესორის თანამდებობა. მაგრამ ბრენტანომ სწორად შეაფასა ამგვარი შემოთავაზების ქვეტექსტი და მასზე უარი თქვა. 1873 წლის მარტის დასაწყისში დატოვა ექსტრაორდინარიუსის თანამდებობა. მან იმავე დღეს გაუმხილა თავის ვიურცბურგელ ეპისკოპოსს ამის ერთერთი მიზეზი: მას არ უნდოდა ხელი შეეწყო მითქმამოთქმისთვის, რომ ის ბოროტად იყენებს კათედრას ანტისაეკლესიო მოძღვრების გასავრცელებლად, თუმცა მის მიღებას ეკლესიას უნდა უმადლოდესო.

1873 წლის 11 აპრილს, ვნების პარასკევს, ვიურცბურგის ეპისკოპოსთან გასაუბრების შემდეგ ბრენტანომ საბოლოოდ გადაწყვიტა დაეტოვებინა ეკლესია, თუმცა ეს განზრახვა მხოლოდ რამდენიმე წლის შემდეგ შეასრულა. განუზომლად დიდი იყო ის სულიერი სიმტკიცე და გადაწყვეტილების ძალა, რომელსაც ითხოვდა ამგვარი ნაბიჯი, თუ გავიხსენებთ ბრენტანოს იტალიურგერმანული უძველესი ოჯახის არქიკათოლიკურ სულსა და ტრადიციებს.

ვენის უნივერსიტეტში

ბრენტანო მოწყურებული იყო შინაგანად თავისუფალ კვლევასა და სწავლების საშუალებას. შტუმფს წერდა, რომ სიამოვნებით წავიდოდა ლაიპციგში. მაგრამ ბედს სხვაგვარად ენება. ცნობილი გიოტინგელი პროფესორ ჰერმან ლოტცეს რეკომენდაციით ბრენტანომ ვენის უნივერსიტეტის მოწვევა მიიღო. აქ მოღვაწეობდა ცნობილი ჰერბარტიანელი ესთეტიკოსი რობერტ ციმერმანი და ეძებდნენ პროფესორს, რომელიც ძირითადად ფსიქოლოგიის სწავლებას გაუძღვებოდა.

1873 წლის ზაფხულში ბრენტანო ვენაში გაემგზავრა. ვენაში გადასვლით დაინტერესებული იყო დედამისიც, რომელიც საჯარო სკანდალს ერიდებოდა. მან დახმარება სთხოვა ოჯახის მეგობარს, ავსტროუნგრეთის იმპერატორის კამერჰერს ფონ გაგერნს, რომელიც მეტად გავლენიანი კაცი იყო როგორც საერო, ისე საეკლესიო წრეებში. ამ უკანასკნელთა წინააღმდეგობის მიუხედავად, ფონ გაგერნმა თავისი გაიტანა. ბრენტანომ ავსტრიის მოქალაქეობა მიიღო და სათანადო ფორმალობების გავლის შემდეგ 1874 წლის 14 იანვარს იმპერატორის ბრძანებით დაინიშნა ვენის უნივერსიტეტის ორდინარული პროფესორის თანამდებობაზე. განათლების მინისტრს თავის სარეკომენდაციო წერილში იმპერატორისადმი ძალზე შერბილებულად ჰქონდა გადმოცემული ვიურცბურგის უნივერსიტეტიდან ბრენტანოს წამოსვლის მიზეზები და მათ „პირად მიზეზებად“ მოიხსენიებდა, ხოლო მღვდლობაზე უარის თქმა და ეკლესიასთან კავშირის გაწყვეტა საერთოდ არ იყო ნახსენები. ამ წერილსაც აშკარად ეტყობოდა ფონ გაგერნის გავლენა.

ბრენტანო კარგად მიიღეს ვენაში და ეს მან დაიმსახურა თავისი უაღრესად ნაყოფიერი პედაგოგიური და სამეცნიერო მოღვაწეობით. მაგრამ ბრენტანო განა ის კაცი იყო, რომელიც მხოლოდ ნიღბის შენარჩუნებისთვის კათოლიკე მღვდლის წესით იცხოვრებდა და ანაქრონულ ცელიბატს დაიცავდა? ახალგაზრდა, წარმოსადეგი პროფესორი ფილოსოფოსის პროფილითა და დახვეწილი მანერებით მალე ვენის „მაღალი საზოგადოების“ სასურველი სტუმარი გახდა. იდუმალებით მოცული მისი პიროვნება არც მანდილოსნებს ტოვებდა გულგრილს. 1876 წელს გაიცნო სულიერად მაღალგანვითარებული, მრავალნატანჯი მანდილოსანი მარია ჰლაზოვეცი, რომელმაც მასზე ღრმა შთაბეჭდილება დატოვა. მალე მარიას დიდი ხნის ნაავადმყოფარი ქმარი გარდაიცვალა, რამაც გზა გაუხსნა ბრენტანოსთან მის ურთიერთობას. ფილოსოფოსის არქივში დაცულია სასიყვარულო წერილები მარია ჰლაზოვეცისადმი, რომლებიც თამამად შეიძლება მივაკუთვნოთ გერმანულ ენაზე დაწერილ ამ სახის საუკეთესო წერილთა რიცხვს (ედუარდ ვინტერი) და რომლებიც გადმოსცემენ, თუ რა შეუპოვრობით ცდილობდა ბრენტანო ახალგაზრდა ქვრივის გულის მოგებას. ის დიდ იმედებს ამყარებდა მასთან ქორწინებაზე. მაგრამ აქაც კათოლიკური ეკლესიის აჩრდილი აღუდგა წინ მის ბედნიერებას. ღრმადმორწმუნე დეიდისა და თავისი მოძღვრის ჩაგონებამ, რომ აპოსტატ მღვდელთან ქორწინება მხოლოდ უბედურებას მოუტანდა, მარია ჰლაზოვეცი დააფრთხო და ბრენტანოსგან გამოწვდილ ხელს უარი შეაგება. მეგობრობაზე თანახმა იყო, ქორწინებაზე არა. ფილოსოფოსი ღრმად შეურაცხყოფილი დარჩა. მან სასწრაფოდ გაწყვიტა მიმოწერა. მარია ჰლაზოვეცი ბევრს ეცადა შეენარჩუნებინა ბრენტანოსთან მეგობრობა და თითქმის ორი წელი კიდევ უგზავნიდა წერილებს. ბრენტანოს სიცოცხლის ბოლომდე ჰქონდა შენახული მისი ბოლო წერილი, როგორც მისი არშემდგარი ბედნიერების უსიამოვნო მოსაგონარი.

ბრენტანო ამასობაში ვენის ებრაულ ინტელექტუალურ და ფინანსურ წრეებსაც დაუახლოვდა და ხშირად სტუმრობდა მათ საზოგადოებას. აქ ჰარმონიულად იყო ერთმანეთს შერწყმული ფინანსები და სულიერება. ამ წრეს ეკუთვნოდა ვენის უნივერსიტეტის ბევრი სახელოვანი პროფესორი. ამ წრიდან გამოვიდა თეოდორ გომპერცი, ანტიკური ფილოსოფიის ცნობილი მკვლევარი. აქვე გაიცნო ბრენტანომ იდა ფონ ლიბენი, რომლის ძმაც ფილოსოფიის ფაკულტეტის დეკანი იყო ვენის უნივერსიტეტში. ახალგაზრდა იდა მოხიბლა სახელოვანმა მეცნიერმა, რომელიც საოცარი გონებამახვილობით გამოირჩეოდა და თავისი ფილოსოფიური წვერებით ყველას ამახსოვრებდა თავს. 1880 წელს ბრენტანომ გადაწყვიტა ცოლად შეერთო იგი. მაგრამ აქაც აღიმართა მის წინაშე დაუნდობელი ძველი აჩრდილი: მას, როგორც ყოფილ მღვდელს, კათოლიკური ავსტრიის კანონებით ქორწინება ეკრძალებოდა. ბრენტანო არ შეეპუა წინააღმდეგობას, მეგობრებთან ერთად მეტად ორიგინალური, თუმცა მისი კარიერისთვის სარისკო გეგმა შეიმუშავა და მათივე დახმარებით განახორციელა კიდეც: ის კვლავ გერმანიის მოქალაქე გახდა, იმავდროულად გადაწყვიტა თავი დაენებებინა პროფესურისთვის და მხოლოდ როგორც პრივარდოცენტს გაეგრძელებინა პედაგოგიური მოღვაწეობა ფილოსოფიის ფაკულტეტზე.

ფრანც ბრენტანომ და იდა ფონ ლიბენმა ჯვარი ლაიპციგში დაიწერეს. ეს ქორწინება იღბლიანი გამოდგა, თუმცა იდას ჰქონდა საფუძველი დაეჩივლა, რომ მეუღლე მას ხშირად ივიწყებდა ფილოსოფიის სასარგებლოდ.

ბრენტანომ ამ ქორწინების გამო ბევრი დაცინვა და შეურაცხყოფა გადაიტანა განათლების სამინისტროს ჩინოვნიკებისა და კლერიკალური პრესის მხრიდან, მიუხედავად იმისა, რომ განათლების მინისტრი და თვით იმპერატორი ფრანც იოზეფიც კი მას უჭერდნენ მხარს. შემონახულია განათლების მინისტრის წერილი იმპერატორისადმი, სადაც მინისტრი ბრენტანოს სურვილის შესაბამისად სთხოვს მის უმაღლესობას დაეთანხმოს ფილოსოფოსის ვენის უნივერსიტეტის პროფესორის თანამდებობიდან გადადგომას. ამ წერილში კარგად ჩანს, თუ როგორი სახელი ჰქონდა ბრენტანოს როგორც მეცნიერს, პედაგოგსა და ადამიანს. მინისტრი წერს: „ექვსი წლის მანძილზე, როცა ის ვენაში ასწავლიდა, ბრენტანომ ისეთი ენთუზიაზმით იღვაწა და ისეთ წარმატებებს მიაღწია, რომლის მსგავსიც დღევანდელ, ფილოსოფიისთვის ესოდენ არასახარბიელო ეპოქაში ცოტას თუ რგებია. ის იყო ფილოსოფიური ფაკულტეტის ერთერთი ყველაზე საყვარელი და აღიარებული პედაგოგი. საყოველთაო აღფრთოვანებას იწვევდა როგორც მისი დიდი მეცნიერული მიღწევები, ასევე ხასიათის შესანიშნავი თვისებები“. მაგრამ იმჟამინდელ ავსტრიაში ასეთი მაღალი მხარდაჭერაც კი უძლური იყო კათოლიკური ეკლესიის დოგმების წინაშე.

იდა ფონ ლიბენთან ქორწინების გამო ბრენტანოს განუდგა მისი დიდი კეთილისმყოფელი ფონ გაგერნი. დედამაც ვერ აპატია შვილს ეს ნაბიჯი და მათ შორის ურთიერთობა საბოლოოდ გაწყდა. თითქოს მთელი კათოლიკური საზოგადოება აღსდგა მის წინააღმდეგ. მაგრამ ბრენტანოს აზრადაც არ გაუვლია ეკლესიაზე რამენაირი შურისძიება. ის სოკრატული უშფოთველობით იტანდა ყოველივეს, როგორც ეს ნამდვილ ფილოსოფოსს შეეფერება.

1880 წლის 3 აგვისტოს „ვინერ ცაიტუნგში“ გამოქვეყნდა ცნობა ვენის უნივერსიტეტის პროფესორის თანამდებობიდან ბრენტანოს გადადგომის შესახებ. ამუშავდა წინასწარ მომზადებული გეგმა: იმავე დღეს ფილოსოფიის ფაკულტეტმა აწ უკვე გერმანიის მოქალაქეს ერთხმად მიანიჭა Venia legendi ლექციების კითხვის უფლება. 2 ოქტომბერს, უცხოელ პედაგოგთა შესახებ იმპერიაში მოქმედი კანონის შესაბამისად, იმპერატორმა დაუდასტურა ბრენტანოს Venia legendi როგორც პრივატდოცენტს. ასე რომ მან წყვეტის გარეშე გააგრძელა ლექციები და სავარჯიშოები, რომლებიც ჯერ კიდევ როგორც ორდინარიუსმა გამოაცხადა ფაკულტეტზე.

უკანასკნელი წლები

ამასობაში ფრანც ბრენტანო ერთერთი ყველაზე გავლენიანი გერმანულენოვანი ფილოსოფოსი გახდა. განსაკუთრებით დიდი იყო მისი დესკრიფციული ფსიქოლოგიის წარმატება. ამან ჩაუსახა პროფესორად ხელახლა მიწვევის იმედი. მაგრამ ამ იმედს ასრულება არ ეწერა. 1894 წელს განათლების ახალმა მინისტრმა თავგამოდებულმა კათოლიკემ უარი თქვა განდგომილი მღვდელი პროფესორის თანამდებობაზე წარედგინა თავისი „სამოციქულო უმაღლესობისთვის“. პირიქით, ბრენტანოზე თავდასხმებმა წლის ბოლოს კულმინაციას მიაღწია და, მისივე სიტყვებით, ისეთი „აუტანელი შეურაცხყოფების“ სახე მიიღო, რომ მისთვის შეუძლებელი გახდა უნივერსიტეტში ლექციების გაგრძელება. იმავე 1894 წელს მიუნჰენის უნივერსიტეტიდან მოუვიდა მოწვევა, მაგრამ იქაური კლერიკალური წრეები წინ აღუდგნენ მის პროფესორად დანიშვნას.

მას შემდეგ, რაც 1894 წელს გარდაიცვალა იდა, რომელიც სიცოცხლეში წინააღმდეგი იყო დაეტოვებინა ვენა და თავისი ნათესავები, ბრენტანოს უკვე აღარაფერი აკავებდა ამ ქალაქში. იმავე წელს გამოაქვეყნა წერილი: „ჩემი უკანასკნელი სურვილები ავსტრიას“, სადაც გულში დიდი ხნის ჩამარხულ ტკივილებზეც ილაპარაკა. 1895 წელს მან დატოვა ავსტრია და შვეიცარიასა და ზემო იტალიაში ხანგრძლივი მოგზაურობების შემდეგ, მოკლე ხნით რომსა და პალერმოში ცხოვრების შემდეგ, 1896 წელს ფლორენციაში დასახლდა, სადაც 1897 წელს თავისი ვაჟის აღმზრდელი ემილიე რუეპრეჰტი შეირთო ცოლად. ფლორენციაში და ზაფხულობით დუნაის პირას შიონბიუჰელში თავის აგარაკზე ბრენტანო ხშირად მასპინძლობდა ერთგულ მოწაფეებს და მათთან „სოკრატულ საუბრებს მართავდა“ (ედუარდ ვინტერი). იტალიის პირველ მსოფლიო ომში ჩაბმის წინ, 1915 წელს მან დატოვა ფლორენცია და ციურიხში გადასახლდა, სადაც გარდაიცვალა 1917 წლის 17 მარტს.

ასეთი იყო ფრანც ბრენტანოს ცხოვრების გზა. მას ბედი ხშირად სთხოვდა ისეთი ნაბიჯების გადადგმას, რომლებიც წინააღმდეგობაში მოდიოდა ოფიციოზთან, იქნებოდა ეს საერო თუ საეკლესიო. ყოველ ამ ნაბიჯს ბრენტანო თამამად დგამდა, თუმცა მისთვის უცხო არ ყოფილა შინაგანი კოლიზიები. ის შეუპოვრად მიიწევდა წინ და დაუღალავად ეძებდა ცხოვრების უკანასკნელ წუთამდე. რას სთხოვდა მას სულიერი გენია? ჯერ კიდევ სრულიად ახალგაზრდამ დაისახა გრანდიოზული მიზანი: შეერიგებინა ცოდნა და რწმენა და ამიტომ დაიწყო თეოლოგიისა და ფილოსოფიის შესწავლა. მას აქ ორი დიდი მასწავლებელი ჰყავდა არისტოტელე და თომა აქვინელი. არისტოტელესთან, რომელსაც ბრენტანო თავის ნამდვილ მასწავლებლად თვლიდა, ეს საკითხი ჯერ კიდევ არ იდგა. მან საპირისპირო მისია შეასრულა აზროვნების ისტორიაში - საბოლოოდ გაათავისუფლა ფილოსოფია რელიგიისგან და პირველად დააფუძნა როგორც მეცნიერება. თომამ, რომლის ძირითადი მიზანი იყო აზროვნებით გამოცხადების ჭეშმარიტებათა წვდომა და რომელიც მთელი თავისი „ანგელოსური დიალექტიკითა“ და მთელი თავისი არსებით ებრძოდა ცოდნისა და რწმენის გათიშვის ანუ ე.წ. ორმაგი ჭეშმარიტების თეორიას, ბოლომდე ვერ გადაჭრა საკითხი და ეს იყო მისი ყველაზე დიდი სატკივარი, რამაც სიცოცხლის ბოლოს დაადუმა და კალამიც გააგდებინა ხელიდან. ფილოსოფიაში გარეგნულად ნომინალიზმმა გაიმარჯვა და ორმაგი ჭეშმარიტების თეორია დამკვიდრდა. ახალ დროში იმანუილ კანტმა კი ის დიდი ხნით დააკანონა და აზროვნებისთვის თითქმის გადაულახავ ზღუდედ აქცია. აი, რა ამოცანა დაისახა ახალგაზრდა ბრენტანომ და რის დაძლევას ლამობდა იგი. დიდი ადამიანების ბიოგრაფიას ხშირად ახასიათებს ერთი ნიშანი. რაც უნდა მნიშვნელოვანი იყოს მათი მიღწევები და წვლილი კაცობრიობის განვითარებაში, ისინი მაინც უკმაყოფილონი რჩებიან საკუთარი თავით. ბედი მათ თითქოს უფრო მეტს სთხოვს. ხშირად მათი ნამოღვაწარი დაუსრულებლობის ნიშნითაა აღბეჭდილი, ერთგვარ ფრაგმენტად რჩება. ბევრი მაგალითის მოტანა შეიძლებოდა ისტორიიდან. ბრენტანომ დიდი მემკვიდრეობა დატოვა და ყველაფერი ბოლომდე დღესაც არ არის გამოცემული. მაგრამ არც ფილოსოფიაში შეუქმნია დასრულებული სისტემა და არც ფსიქოლოგიაში, თუმც არაერთი მნიშვნელოვანი მოწაფე ჰყავდა და არაერთი მიმართულების მიმცემი იდეით გაამდიდრა ეს დარგები.

ფრანც ბრენტანო ფაქტობრივად ერეტიკოსი იყო კათოლიკურ ეკლესიაში. მისი ბიოგრაფიის კულმინაცია იყო ისეთ მრისხანე და უმძლავრეს ინსტიტუტთან დაპირისპირება, როგორიც კათოლიკური ეკლესიაა. ეს დაპირისპირება მას არ უძებნია. ის აქამდე მივიდა. მივიდა არა რაიმე ყოფითი მიზეზით, არამედ აზროვნების ლოგიკით. ის ამაშიც თავისი დიდი მასწავლებლის, არისტოტელეს ერთგული იყო, რომელსაც გადმოცემა ცნობილ სიტყვებს მიაწერს: „პლატონი მეგობარია, მაგრამ ჭეშმარიტება უფრო დიდი მეგობარიაო“. ბრენტანოც არ წავიდა კომპრომისზე, თუმცა ეს ბევრ უსიამოვნებას აარიდებდა. ამ ჯორდანო ბრუნოს საკადრისი საქციელიდან გამოსჭვივის ჭეშმარიტების განუზომელი სიყვარული, რომლის ბადალი ბევრი არ მოიძებნება თანამედროვე მეცნიერებაში და ჩანს, რომ ბრენტანოსთვის აზროვნება აბსტრაქტული ცნებებით ოპერირება კი არ იყო, როგორც ბევრი მისი კოლეგისთვის, არამედ სასიცოცხლო აუცილებლობა. კათოლიკური ეკლესიის დოგმებიდან თავის დაღწევა კიდევ უფრო მეტად სთხოვდა ბრენტანოს თავისი მთავარი პრობლემის გადაწყვეტას. სხვა სიტყვებით: ბრენტანოს როგორც აზროვნებისეული, ისე ცხოვრებისეული ლოგიკა სთხოვდა ამას. მაგრამ მისთვის ეს ბოლომდე დაუძლეველ ამოცანად დარჩა. ასეთი მარცხი მრავალ გამარჯვებას გადასწონის. მისი ეპოქისა და მისი პიროვნების ტრაგიზმად უნდა ჩაითვალოს, რომ ცოდნისა და რწმენის შერიგების თითქმის ზეადამიანური ამოცანა უფრო მეტ მოთხოვნებს უყენებდა მოაზროვნეს, ვიდრე მხოლოდ ცალმხრივად გაგებულ საბუნებისმეტყველო აზროვნებას შეეძლო გაეკეთებინა, თუნდაც ის ისეთი ღრმა და ზუსტი ყოფილიყო, როგორიც ბრენტანოს აზროვნება იყო. ბრენტანო სიცოცხლის ბოლომდე საბუნებისმეტყველო აზროვნების ერთგული დარჩა ფილოსოფიაში და აქ ის თავისი ეპოქის შვილი იყო.

ამ მოკლე ბიოგრაფიიდანაც ჩანს, რომ ბრენტანო იყო ფაუსტური ადამიანი და მეცნიერი ჭეშმარიტების მაძიებელი, რომლისთვისაც არ იყო უცხო არც ცხოვრებისეული უფსკრულები და არც მათი გადალახვა, არც შინაგანი ტრაგიზმი და არც სულიერი სიხარული, არც დიდი წარმატებები და არც მტკივნეული წარუმატებლობები. სიცოცხლის ბოლოს ის დაბრმავდა კიდეც მისი ბიოგრაფიის კიდევ ერთი ფაუსტური შტრიხი მაგრამ მაინც არ გაუტეხია გული. ყოველივე ამას შინაგანი ღირსებით იტანდა, როგორც ნამდვილი ფილოსოფოსი და არასოდეს გაბოროტებულა არაკეთილმოსურნეებზე, როგორც ჭეშმარიტი ქრისტიანი. როდესაც ყოფილმა მოწაფე ჰუსერლმა და მისმა თანამოაზრეებმა მას ფსიქოლოგიზმი მიაწერეს, ძალიან გაოცდა, გულიც ეტკინა, მაგრამ ამანაც არ გაუნელა ინტერესი ჰუსერლისა და მისი ფილოსოფიისადმი, რასაც ადასტურებს შინაგანი ტაქტით გამთბარი მისი წერილები ყოფილი მოწაფისადმი. ბრენტანო განსაცვიფრებელი მრავალმხრივობით გამოირჩეოდა. მისი მაძიებელი სული სწვდებოდა არა მარტო თეოლოგიის, ფილოსოფიისა და ფსიქოლოგიის ყველა სფეროს, არამედ, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მას პოეტური ნიჭიც ჰქონდა მომადლებული. მან კალამი ბევრ სხვადასხვა ჟანრში სცადა. მეცნიერული ნაშრომების გარდა მის კალამს ეკუთვნის, მაგალითად, საინტერესო ესე „გენიოსი“, ზემოთ მოხმობილი წიგნი „იესოს მოძღვრება და მისი წარუვალი მნიშვნელობა“. წერდა ლექსებს. ბრენტანომ შესანიშნავად თარგმნა ფრანცისკ ასიზელის ჰიმნი - „Il Cantico delle Creature“. მის მიერ შეთხზული გამოცანები და შარადები არაერთხელ გამოიცა ცალკე წიგნად სათაურით „Aenigmatias“. ისინი დღემდე შეაქვთ გერმანულენოვანი გამოცანებისა და შარადების ყველა ანთოლოგიაში.

დავით კლდიაშვილი

მრევლში

ნაწირვები იყო. ფართოდ გაშლილ ცაცხვის ქვეშ თავშეყრილ გლეხკაცებში ჩამჯდარი მაღალი ტანის ახალგაზრდა მღვდელი გაცხარებით ლაპარაკობდა:

- განა მე თვითონ არ მაწუხებს ასეთი ჩემი მდგომარეობა, თქვე დალოცვილებო?! კი გეთქმით საყვედური, კი!.. ხშირად გაკლივართ… თქვენს დროზე არა გყავთ მღვდელი, მოკლებული ხართ მღვდელმსახურებას, მაგრამ რა გიყოთ, ჩემო კეთილებო, რა ვქნა, რომ ასე არ იქნეს!.. მღვდელი ახლოს გინდათ გყავდეთ, ამისათვის ბევრს ვეცადე, მაგრამ რა გზით შემოვუარო ამას, როცა მთელ სოფელში ვერსად ვერ ვიშოვე საქირავოდ სადგომი!.. თუმცა ჩემთვის მეტისმეტი გასაჭირი იქნებოდა ქირის გადახდა, მაგრამ ვინ ოხერი თავს არ შეიწუხებდა, ოღონდ კი თქვენგნით საყვედური ამეცილებინა... იცის ღმერთმა, რომ ვწუხვარ, მეტად ვწუხვარ ამ ჩემი მდგომარეობისათვის, მაგრამ საღსარი ვერავითარი მიპოვნია... ვარ გაბმული ამ გზაში, დავწანწალობ ჩემი სახლიდან ამ თქვენს სოფლამდინ, მარტო გზას ვუნდები; ეკლესიაზედაც დაშორებული ვარ და მრევლზედაც... მოძღვარი მქვია - და ეს მიკლავს გულს, რომ ამნაირი სახელი მქვია და ნამდვილად კი რა მოძღვარი ვარ?! ა, წირვა გამოვიყვანე და სახლისკენ უნდა გავსწიო ახლავე, თორემ გზაში შემომაღამდება... რა ვქნა, აღარ ვიცი, ღმერთმანი! სულ ამაზე ვფიქრობ და იცის ღმერთმა, რომ მეტად ვწუხვარ ამგვარ ჩემს მდგომარეობისათვის...