საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სახელმწიფოსა და სამართლის ინსტიტუტის ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიის განყოფილება გასული, მეოცე საუკუნის სამოცდაათიანი წლებიდან აქვეყნებდა სამეცნიერო ხასიათის ნაშრომთა კრებულს სახელწოდებით ,,ქართული სამართლის ისტორიის საკითხები”. დღემდე სულ გამოქვეყნდა ხუთი ასეთი კრებული.

წინამდებარე ალმანახში წარმოდგენილია თორმეტი სხვადასხვა ნაშრომ, რომელთაგან თერთმეტი უშუალოდ ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიას ეხება.

იაკობ ფუტკარაძის სტატია ,,ქონებრივი ქირავნობა ქართულ სამართალში”, ვფიქრობთ, კარგი შენაძენია სამართლის ისტორიის მეცნიერებისათვის.

ოთარ ზოიძეს შესწავლილი აქვს სასამართლო ორგანიზაცია აჭარაში ჩვეულებითი სამართლის მიხედვით და ამ საკითხის შესახებ მრავალი საყურადღებო მოსაზრება აქვს გამოთქმული.

დავით ჯალაბაძის ნაშრომში - ,,შურისძიების ზოგიერთი სამართლებრივი ასპექტი ფშავის ჩვეულებით სამართალში”, ნაჩვენებია, რომ ფშაური სამართალი მოსისხლე მხარეებს უტოვებდა შესაძლებლობას თავიდან აეცილებინათ უაზრო სისხლისღვრა და კონფლიქტი მშვიდობიანი გზით დაესრულებინათ.

გოჩა ფერაძის წერილში - ,,საქართველოს ინტერესები ჰააგის 1907 წლის საერთაშორისო კონფერენციაზე”, ნაჩვენებია ცნობილი მოაზროვნისა და რევოლუციონერის - ვარლამ ჩერქეზიშვილის, ბრძოლა საქართველოს ეროვნული დამოუკიდებლობისათვის.

სტატიაში - ,,დანაშაულობა ახალი აღთქმის მიხედვით. სამი ჯვრის მოძღვრება”, ავტორი, გიორგი თოდრია ცდილობს გაანალიზოს ქრისტიანული წარმოდგენები დანაშაულობაზე რელიგიის ფილოსოფიის თვალსაზრისით. აქვე უნდა ითქვას, რომ ზოგიერთი მისი მოსაზრება სადაოა და შეიძლება საინტერესო დისკუსია გამოიწვიოს.

წინამდებარე ალმანახში ასევე იბეჭდება შვიდი სხვადასხვა ნაშრომი, რომელთაგან ექვსში განხილულია ისეთი საკითხები, რომელიც საერთოდ არ ყოფილა ქართველ მკვლევართა სერიოზული მსჯელობის საგანი.

რაც შეეხება სტატიას - ,,ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფო წყობილების თავისებურებათა შესახებ”, აქ ხელმეორედაა განხილული სათაურში გამოტანილი პრობლემა. პირველად ეს საკითხი განიხილა პროფ. ივანე სურგულაძემ 1952 წელს გამოცემულ ნაშრომში. ჩვენ შევეცადეთ წინ გადაგვედგა ნაბიჯი ხსენებული საკითხის განხილვის პროცესში პროფ. ივანე სურგულაძესთან შედარებით.

დასასრულს სასიამოვნო მოვალეობად მიგვაჩნია მადლობა გადავუხადოთ საქართველოს ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციას, რომლის მხარდაჭერითაც ალმანახის წინამდებარე სპეციალური გამოშვება დაიბეჭდა.

გიორგი ნადარეიშვილი

იაკობ ფუტკარაძე

ქირავნობა ვალდებულებითი სამართლის გავრცელებული ინსტიტუტია და იურიდიულ მეცნიერებაში სხვადასხვა ასპექტით შეისწავლება. მისი სრულყოფილად, ყოველმხრივ გაშუქებისათვის აუცილებელია ქონებრივი ანუ ნივთის ქირავნობის ეროვნული ინსტიტუტის ისტორიულ-იურიდიული თვალსაზრისით განხილვა.

ნივთის ქირავნობა ქონების ექსპლუატაციისა და სამეურნეო-ეკონომიკური საქმიანობის მნიშვნელოვანი ფორმა იყო და ის ქართულ ფეოდალურ ურთიერ-თობათა ერთ-ერთ თავისებურ და საყურადღებო მოვლენას წარმოადგენდა. იგი საგრძნობლად უწყობდა ხელს გაპარტახებული მეურნეობის აღდგენას, მოშლილი ეკონომიკის გამოცოცხლებასა და აღორძინებას. ფაქტობრივი მასალებით დასტურდება, რომ ქონებრივი ქირავნობა ქართულ სინამდვილეში საკმაოდ იყო გავრცელებული. მაგალითად, მუშა პირუტყვის ქირავნობის ფართოდ გავრცელების მაუწყებელია ქართული ანდაზა - ,,ხარი ქირაზედ მოკვდება, კოკა წყალზედ გატყდება”.

ქონების ქირავნობის ხელშეკრულება, მისი ფართოდ გავრცელებისა და დიდი პრაქტიკული მნიშვნელობის მიუხედავად, არ არის სრულყოფილად შესწავლილი ქართულ ისტორიულ-სამართლებრივ მეცნიერებაში. ნივთის ქირავნობა სხვადასხვა საკითხთან დაკავშირებით იხსენიება ცალკეულ ნაშრომებში და მკვლევარები მის მხოლოდ რომელიმე კერძო მხარეს თუ გამოვლენას ეხებიან.

საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ ქონებრივი ქირავნობა ნაკლებად იყო მოწესრიგებული ქართული ეროვნული სამართლის წიგნებში. თემის საფუძვლიან განხილვას მნიშვნელოვნად აბრკოლებს ქირავნობის ზოგადი ნორმის უქონლობა. ეს განაპირობებს სხვადასხვა-გვარი ფაქტობრივი მასალების მოძიების აუცილებ-ლობას, ქირავნობით სამართლებრივ ურთიერთობათა ცალკე ელემენტებისა და საკითხების მეტ-ნაკლებად განხილვის მიზნით. სამართლებრივი ხასიათის ფაქტობრივი მონაცემები იმის ნათელ სურათს ქმნის, თუ პრაქტიკულად როგორ წარიმართებოდა მართლმსაჯულება. ასეთი მასალა ნამდვილი, ცოცხალი იურიდიული ყოფისა და მეურნეობრივი ცხოვრების სარკეს წარმოადგენდა.

ნივთის ქირავნობის მომწესრიგებელი ნორმატიული მასალა გვხვდება აღბუღა ათაბაგ-ამირსპასალარისა და ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნებში. საყურადღებოა ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნთა კრებულში შესული ბერძნული და მხითარ გოშის სამართლის წიგნთა ქართული ვერსიების სათანადო დადგენილებანი. კონკრეტული საქმის გადაწყვეტის დროს, მოსამართლეს სწორედ უცხოურიდან ნათარგმნი სამართლის წიგნებიდან უნდა შეევსო ქართულ ეროვნულ კანონმდებლობაში არსებული ხარვეზები. გასათვალისწინებელია XVIII-XIX საუკუნეთა მიჯნაზე შედგენილი კანონპროექტები, როგორებიცაა: ,,სამართალი ბატონისშვილის დავითისა”, ,,სჯულდება” (ქართლ-კახეთის სახელმწიფოებრივი რეფორმების პროექტი) და ,,სამოქალაქოს სჯულვიდება”.

ქირავნობისა და მის საფუძველზე წარმოშობილი ურთიერთობების გამოსახატავად, ქართულ სამართალში ყოველთვის ერთი და იგივე ტერმინოლოგიით არ სარგებლობდნენ. გამოიყოფა ,,მიზდისა” და ,,ქირის” ჯგუფის სიტყვები და ტერმინები, ასევე, ქირის აღსანიშნავად იხმარებოდა ,,სასყიდელი”, ხოლო თვით დაქირავებას ,,მოსასყიდლება” გამოხატავდა.

თანამედროვე ქართულში კი გამოიყენება ზოგადი ტერმინი - ,,ქირავნობა”. ,,ქირის” ჯგუფის სიტყვები და ტერმინები საქართველოში გვიანფეოდალური პერიოდიდან მკვიდრდება. ,,ქირა” უცხო წარმომავლობის სიტყვაა, იგი არაბულიდან მომდინარედ არის მიჩნეული. მის შესატყვის ტერმინს ძველ ქართულში ,,მიზდი” წარმოადგენდა. იგი გამოხატავდა სხვისი ნივთის დროებითი სარგებლობის საზღაურს. მაგალითად, ,,წისქვილის მიზდი” მარცვლეულის დაფქვის ქირას (მინდს) წარმოადგენდა. ნივთის გამქირავებელს ,,მამიზდებელი” ეწოდებოდა, დაქირავება კი ,,მიზდება” ტერმინით გამოიხატებოდა. ,,მიზდი” უძველესი დროიდან და ნაირგვაროვანი ფორმით იყო დამკვიდრებული ქართულ ენაში. მაგრამ იგი უცხოურიდან შეთვისებული ტერმინია და სხვა ხალხებშიც ფართოდაა გავრცელებული. გვიანფეოდალურ საქართველოში ,,მიზდი” შევიწროებულია, რაც კარგად ჩანს ბერძნული სამართლის ქართულ ვერსიაში¹. აქ ბერძნული ტექსტის ,,მისთოსის” გადმოცემულია ,,ქირით”, ,,მისთოს” კი ,,სასყიდ-ლითა” და ,,ხელფასით” აღინიშნება. შემდგომაც და თვით დღევანდლამდე ,,მიზდის” ხმარების შემთხვევები მეტად იშვიათია. იგი ,,ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონის” რვატომეულშიც ვერ მოხვდა. ვფიქრობთ, სასურველია, რომ ,,მიზდი” კვლავ დამკვიდრდეს ქართულ საზოგადო სიტყვა-ხმარებასა და იურიდიულ ტერმინოლოგიაში.

ქირავნობის ხელშეკრულების არსებითი ნაწილია სასყიდლიანობა. უსასყიდლობის შემთხვევაში იქნება ,,უქირაოთ ჭერა”², რაც სრულიად სხვა სამართლებ-რივ ურთიერთობას, სახელდობრ კი ნათხოვრობას გულისხმობს.

მოქირავნეს ნივთი გადაეცემოდა დროებითი სარგებლობის უფლებით. ქირავნობა გამორიცხავდა ნაქირავების ,,სამამულოდ”, ანუ მემკვიდრეობით მფლობელობას. ამის გათვალისწინებით, ქონების ქირავნობის ხელშეკრულების საგანი შეიძლება ყოფილიყო მხოლოდ ინდივიდუალურად განსაზღვრული ნივთი, რათა იგი, ბერძნული სამართლის ქართული ვერსიის 342-ე მუხლის მიხედვით, ,,მასუკან ისრევ გამოერთმეოდეს პატრონსა”.

ქირავნობის ხელშეკრულება, ფორმალურ-იურიდიული გაგებით მაინც, მხარეთა ნების თავისუფალი გამოვლინებით წარმოიქმნება. მაგალითად, მასალებიდან ირკვევა, რომ ,,სამღებროთა იჯარა სრული ნებაყოფლობისა და თავისუფალი შესაქმების შედეგია. საიჯაროდ გამოცხადებული საქმე გარკვეული ხნის განმავლობაში (40 დღე) ღიაა კონკურენტთათვის: ვინც მეტს გაიღებს, მას მიეცემა”.³ კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებში თვით მეფეც კი ნაკლებად ერეოდა. ეს კარგად ჩანს ერეკლე II-ის წარწერიდან სახლის იმ მესაკუთრის საჩივარზე, რომელიც მდგმურის გასახლებას მოითხოვდა: ,,თუ იქნებოდეს, ახლა ზამთარი არის, ამ დროს სად გააგდებ, ცოტა ხანს კიდევ ქირით დააყენე, მანამდის სახლის ფიქრს იქმოდეს. ამას ბრძანებით კი არ გიბრძანებთ, შუამავლობასავით გეუბნებით, რომ ჩვენის გულისათვის ასე ჰქნა”⁴.

აღბუღას სამართლის 92-ე მუხლის მიხედვით, არამართლზომიერად არის მიჩნეული ისეთი შემთხვევა, როდესაც ნივთს მპოვნელი აქირავებდა. მას ქონებრივი პასუხისმგებლობა ეკისრებოდა (,,თუ... გაექირაოს, კაცთა დახედვითა... უზღოს უსიტყვოდ”). ნივთის გაქირავება, ცხადია, თავისუფლად შეეძლო მის მესაკუთრეს, აგრეთვე იმას, ვინც სხვაგვარი სანივთო უფლებამოსილებით იყო აღჭურვილი. ასეთი იყო, კერძოდ, მოგირავნე. საბუთებიდან ჩანს, რომ იგი ხშირად აქირავებდა გირაოდ მიღებულ ისეთ ნივთებს, როგორებიც იყო დუქნები და საცხოვრებელი სახლები. ჩვეულებრივი მოვლენა იყო ნაბოძებ-ნაწყალობევი და შენაწირი ქონების გაქირავება, რასაც ზოგჯერ საამისოდ შედგენილ საბუთშიც დათქვამდნენ (,,…შეგვიწირამს … თქუენი არის, ვისაც გეპრიანებოდეს ათხოეთ და აქირაეთ”).

გამქირავებელს არ უნდა შეექმნა დაბრკოლება, რომელიც გაართულებდა ნივთის მოხმარებას. ბერძნული სამართლის ქართული ვერსიის 418-ე მუხლით დადგენილია, რომ ,,უკეთუ ვინმე ალაგი-სათვის ქირა მისცეს და რუ გაიღონ, რადგან ქირას მისცემს, მისი მასალა - კირი, ქუა, ქუიშა - იმ მიწაში უნდა დაყაროს რუს გასაკეთებლად, ვერ დაუშლის მიწის პატრონი”. გაქირავებულ ნივთთან დაკავშირებული გადასახადები გამქირავებელს ეკისრებოდა (,,ქირით მოგეცით ორი დუქანი, სახელმწიფო ხარჯი ... ჩემზედ უნდა იანგარიშო”).

გაქირავებული ნივთის სახელდახელო შეკეთება, ჩვეულებრივ, დამქირავებლის მოვალეობას შეადგენდა, ძირითადი კი გამქირავებელს ეკისრებოდა და მის ხარჯზე ხდებოდა. მაგალითად, ერთ-ერთ დოკუმენტში⁵ დამქირავებელი მიმართავს გამქირავებელს, რომ ნაქირავები წისქვილის ,,ღარი თუ გასაკეთებელი შეიქნას თქვენ უნდა გამოსცვალოთ… არხს თუ ათი მუშა მოუნდეს, მე უნდა დავხარჯო და თუ ათზედ მეტი დასჭირდეს, თქვენ უნდა ამუშავოთ”.

გამქირავებელი ზოგჯერ ინარჩუნებდა გაქირავებული ნივთით სარგებლობის უფლებას, რაც ხელშეკრულებაში საგანგებოდ და ზუსტად უნდა ყოფილიყო აღნიშნული. ქართული დოკუმენტებით⁶ დასტურდება იჯარით გაცემულ აბანოში მეპატრონის ოჯახის წევრთა უფასო დაბანის შესაძლებლობა: ,,თქვენი აბანო იჯარით მოგვეცით… პატრონები რომელიც მოხვიდეთ, უსტუმროთ, საბანებლათ თქვენ თეთრი არ გამოგართოთ”. ასეთ პირობას პირთა უფრო ფართო წრის მიმართაც კი დათქვამდნენ ხოლმე (,,ავიღე იჯარით თქვენი აბანო … თუ თქვენი გვარისა ვინმე იბანოს, უფულოთ იყოს და თუ სტუმარი მოიყვანოთ, ფული მიბოძოთ”).

ქირას, ჩვეულებრივ, ნატურით იხდიდნენ. გვხვდება აგრეთვე საზღაურის ფულადი გამოხატვისა და გადახდის შემთხვევები. ამასთანავე, ქირა ამა თუ იმ სამსახურის გაწევითაც შეიძლებოდა გასტუმრებულიყო. ვახტანგის სამართლის 217-ე მუხლის მიხედვით, ,,ეკლესიის მამულის დამთესველმა ან დამნერგველმან … მართებული … სამსახური გარდაუხადოს”. საზღაური ზუსტად უნდა ყოფილიყო განსაზღვრული და აღნიშნული ხელშეკრულებაში: ,,წისქვილი ავიღე ექვს ურემ წმინდა პურად და ამავ ექვსის ურმის პურის ანგარიშში ერთი ურემი ქერი იქნება”⁷. ანაზღაურების თავისებური წესია დამოწმებული სვანეთის ეთნოგრაფიულ მასალებში⁸. აქ ,,ხარს თუ გააქირავებდი ზაფხულობით, ქირაში დამქირავებელი გაჰკვებავდა ხსენებულს ხარს და კიდევ ერთს სხვა მსხვილს საქონელს”.

გაქირავებული ობიექტის კვალობაზე საზღაური განსხვავებული სახელწოდებით აღინიშნებოდა⁹. მაგალითად, საძოვრის ქირავნობის საზღაურს ,,საბალახე” ეწოდებოდა. ერთ-ერთი საბუთის მიხედვით, საქართველოში მყოფი მომთაბარე თურქმანი ტომი იხდიდა მიწაზე დგომის საზღაურს - ,,ტალავრის მამულის ქირას”. ,,ტალავარი” ,,კარავს” ნიშნავს და საზღაურის სახელიც აქედანაა წარმომდგარი. დოკუმენტებში იხსენიება ,,ალაგის (ადგილის) ქირა”, რაც მიწის რენტას ნიშნავს. მასალებში ხშირად გვხვდება აგრეთვე ,,დუქნის ქირა” და გირავნობისას იგი სესხის სარგებელს წარმოადგენდა (,,დუქანი მომიცია გირაოდ… არც შენ თეთრის სარგებელი ითხოვო, და არც მე დუქნის ქირა”). ანალოგიურ ვითარებაში ,,სახლი ქირაც” ,,თეთრის სარგებლის” ფუნქციას ასრულებდა.

მიწის ქირის გავრცელებული სახელწოდება იყო ,,ღალა.” იგი ნაქირავებ მამულზე მოყვანილი მოსავლის გარკვეულ ნაწილს გულისხმობდა და სხვისი მიწით სარგებლობის საზღაურის ძირითად სახეობას წარმოადგენდა. ,,ღალა” არაბულიდან მომდინარეობს. მისი წინანდელი ქართული ტერმინი უცნობია. ,,ღალის” მნიშვნელობით გურიაში დამოწმებულია ,,საყანული”¹⁰ და იქნებ სწორედ ეს იყოს მიწის ქირის აღმნიშვნელი უძველესი ქართული ტერმინი.

ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის 250-ე მუხლით გათვალისწინებულია ღალა, რომელიც მხარეთა სახელშეკრულებო ,,შესაქმების” შედეგი იყო. როდესაც ვინმე სხვის მიწას (,,ნაფუძარს”, ,,ნანეხვს”, ,,სარწყავსა” თუ ,,ველურს”) მოხნავდა, ღალის სიდიდე მხარეების შეთანხმებით განისაზღვრებოდა. ბატონ-ყმათა შორის ღალის თაობაზე წამოჭრილი დავა სასამართლო განხილვის საგანიც ხდებოდა.

ქირის ოდენობას, ფორმალურ-იურიდიულად, ხელშემკვრელი მხარეები თანასწორუფლებიანობის საწყისებზე მიღწეული ურთიერთშეთანხმებით ადგენდ-ნენ. ისინი ანგარიშს ასწორებდნენ იმის მიხედვით, თუ ,,ვითარითაცა სახითა დაუცსთ პირობაი”. ფაქტობრივად კი, ქირის ოდენობის განსაზღვრის მხრივ, გადამწყვეტი სიტყვა, ჩვეულებრივ, ნივთის მესაკუთრეს ეკუთვნოდა. ასეთი ვითარების ანარეკლს წარმოადგენდა ვახტანგის სამართლის წიგნის 250-ე მუხლის ის ნაწილი, სადაც კანონმდებელი საჭიროდ მიიჩნევს ღალაზე ,,შერიგებას” მიწის ,,პატრონის პირობით”.

სხვისი ნივთის გამოყენების საზღაური ,,მართებული” უნდა ყოფილიყო. მხითარ გოში საგანგებოდ მიუთითებდა, რომ მეპატრონეებმა ,,სამართლიანათ აიღონ ქირა” (,,სამართალი სომხური”, მუხ. 152). ,,მართებულობის” პრინციპის შელახვა ნივთის მესაკუთრის სასარგებლოდ ხდებოდა ხოლმე და სწორედ ქირის ოდენობის სამართლიანად განსაზღვრის დასაცავად უთქვამს ხალხს, რომ ,,კოვზის პირით საფქვავი დააყარეო და ტარით მინდი აიღეო”¹¹. როდესაც მოქირავნე მისგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო, ვერ შეძლებდა ნაქირავები ქონების სრულად, ხელშეკრულებით გათვალისწინებულ ფარგლებში გამოყენებას, იგი მოცდენისდა შესაფერისად ქირის დაკლებას მოითხოვდა. თუ მოქირავნე ურჩობდა და ქირას არ იხდიდა, გამქირავებელი სასამართლოს მიმართავდა. ქირის ურჩ გადამხდელს ეკისრებოდა ჯარიმა.

ნაქირავები ნივთის დაღუპვის შემთხვევაში, თუ დამქირავებელს ბრალი არ მიუძღოდა, გამქირავებელი მარტოოდენ ქირას უნდა დასჯერებოდა. ეს ჩანს ბექა-აღბუღას კანონების 79-ე მუხლიდან, რომლის თანახმადაც: ,,თუ კაცმან კაცი დაიქირავოს რა გინდა რა საქმისათვის, მისითა გულითა ექირაოს და მას შიგან მოკვდეს, არა ვინ რას ემართლების ქირისაგან მეტსა. ამავე წესითა სახედრისა იყოს”.

მოქირავნის პასუხისმგებლობა გამოირიცხებოდა მაშინაც, როცა პატრონი თან ახლდა თავის ქონებას. ასეთ ვითარებაში დაზიანებული, დაღუპული ან დაკარგული ულაყის პატრონს, სომხური სამართლის ქართული ვერსიის 229-ე მუხლის მიხედვით, ,,თუ რამ ქირა აეღოს, ქირა იყოს საზღაური მისი”. მხითარ გოშის კანონების 230-ე მუხლის ძალითაც, ისინი, ვისთანაც გატყდა ან დაიკარგა სხვისი ჭურჭელი, არ იხდიან საზღაურს, ,,თუ ქირა მიეცესთ და პატრონიც თან ახლდეს თავის საქონელს”.

ამასთანავე, დამქირავებელს განსაზღვრულ პირობებში ეკისრებოდა პასუხისმგებლობა ნაქირავები ნივთის დაზიანებისათვის. იმავე მხითარ გოშის სამართლის წიგნის ძალით (მუხ.250), დაზიანებული ქონება ბრალეულ პირს პირვანდელი სახით უნდა აღედგინა: ,,თუ ვინ ვის წისქვილი მისცეს ქირითა … სადაც რომ იყოს მზასა და გაკეთებული, გამართული, და წანახედი იქნას მისის მომართულობისა მოუვლელობით და გაუმართაობით, ვისაც ქირით დაუჭერია, იმან უნდა უყოს ქუა-ბორბალი, მისი რკინეული, იარაღი, ღარი, ამრიგი ყუელა”. ასევე უნდა მოიქცნენ მაშინაც, თუ მოქირავნემ ნაქირავები ქონება ვინმეს ,,მოაპარვინოს”, ანდა ნივთი ,,ქირით ამღების ბარობაზე” დაიწვას. თავის ,,ბარობაზე” მომხდარი კი თვით ,,პატრონმა უნდა გააკეთოს”.

დავით ბატონიშვილის საკანონმდებლო პროექტის¹² 195-ე მუხლის პირველი ნაწილის მიხედვით, ,,უკეთუ ვინმე იქირაოს პირუტყვი და მეტად აზავროს და მით დააშაოს ანუ მოუვლელობით დააშაოს, გინა მოკლას, მაშინ ნაცვლად მისა აღუდგინოს პატრონსა მისსა”. აქ აშკარაა, რომ ზარალი (პირუტყვის დაშავება თუ დაღუპვა) გამოწვეულია დამქირავებ-ლის ბრალით (,,მეტად აზავროს”, ,,მოუვლელობით დააშაოს, გინა მოკლას”). სწორედ ამიტომ უნდა ,,აღუდგინოს” მოქირავნემ გამქირავებელს ნაქირავები პირუტყვი. უნდა ითქვას, რომ ეს ნორმა ქართულ სინამდვილეს ასახავს, რისი უდავო დამადასტურებელია აღბუღას სამართლის წიგნის 79-ე მუხლი, რომლის მიხედვითაც, უკეთუ ვინმემ იქირაოს სახედარი და ,,უშორე წაიყვანოს, ანუ შეკვეთილისაგან კიდე მეტი აკიდოს, თუ მოკვდეს, უზღოს”. თავის მხრივ, ამ ნორმის შესატყვისი დადგენილება მოიპოვება ბერძნული სამართლის ქართული ვერსიის 341-ე მუხლის სახით: ,,ვინცავინ ცხენი იქირაოს და მართებულისაგან უფროსი აკიდოს და ცხენს დაუმარცხდეს მძიმის საპალნისაგან, ცხენის პატრონს უნდა უზღოს მისი ცხენი”. აქ ტექსტობრივ შესაბამისობასთანაც კი გვაქვს საქმე. ბერძნული ნორმის ქართული ვერსიის მიმართ გასათვალისწინებელია, რომ ადვილად შესაძლებელია იგი ორიგინალიდან შესაბამისი აღბუღასეული ტექსტის მეტ-ნაკლები გავლენითა და მიბაძვითაც იყოს გადმოქართულებული. ეს საკანონმდებლო მონაცემები კი შემდგომ პერიოდში საფუძვლად დაედო დავით ბატონიშვილის სამართლის 195-ე მუხლის პირველ ნაწილში ჩამოყალიბებულ ნორმას, რომელიც შეეხება ნაქირავები პირუტყვის დაშავებასა და დაღუპვას მეტისმეტი მუშაობისა და მოუვლელობის შედეგად.

შესაძლებელია ისეც მომხდარიყო, რომ მოქირავნეს ნივთი თავის დროზე არ დაებრუნებინა პატრონისათვის და გაქირავებული ქონება სახელშეკრულებო ვადის გასვლის შემდეგ დაზიანებულიყო. დავით ბატონიშვილის სამართლის 195-ე მუხლში მისი მეორე ნაწილის სახით ისეთი შემთხვევაცაა გათვა-ლისწინებული, როდესაც პირუტყვი ,,პაემანითა იყოს ნაქირავები და პაემანსა მას გარდასცდეს”: ,,უკეთუ დროისა გარდაცილებითა მოუკუდეს და ანუ დააშაოს, მაშინ აღუდგინოს, ამად რომელ გარდამსულელმან პაემანსა ზედა წარწყმინდა საქონელი იგი”. თამამად შეიძლება ითვქას, რომ დავითის სამართალი ამ შემთხვევაშიც ქართულ იურიდიულ სინამდვილეს ასახავს და აღბუღას კანონების 79-ე მუხლს ეფუძნება. აღბუღას სამართლის მიხედვითაც, სახედრის დამქირავებელი ,,თუ … ბორჯალს გარდახდეს” და პირუტყვი ,,მოკვდეს, უზღოს”.

ძველი ქართული სამართალი არ აკანონებდა, ქონებრივი ქირავნობის მხარეებისათვის სავალდებულოდ არ ხდიდა ხელშეკრულების ამა თუ იმ კონკრეტულ ფორმას. ფორმის შერჩევა, ჩანს, გარიგების მხარეთა ნებაზე იყო დამოკიდებული. ქირავნობის ესა თუ ის კონკრეტული ფორმა, როგორც წესი, არც ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნთა კრებულის ნათარგმნ ძეგლებშია დაკანონებული. ქონებრივი ქირავნობა, ჩვეულებრივ, ზეპირად იდებოდა. არ არის მითითებული ასევე, საჭირო იყო თუ არა ამ დროს მოწმეთა თანადასწრება. სიტყვიერად და მოწმეების გარეშე გაფორმდებოდა ხოლმე, მაგალითად, ცხენის, ხარისა და სხვა საჯდომი თუ ტვირთმზიდი პირუტყვის, აგრეთვე, სათანადო ინვენტარ-მოწყობილობის ქირავნობა.

გავრცელებული იყო საიჯარო ხელშეკრულების წერილობითად გაფორმება, რაც, ცხადია, ზოგად-დიპლომატიკური წესების დაცვით ხდებოდა. ხელ-შეკრულების დადებას მოწმეებიც ესწრებოდნენ ხოლმე და საბუთში მათი ვინაობაც აღინიშნებოდა. მოწმეებთან ერთად, საბუთის დამწერის ვინაობის აღნიშვნაც იყო მიღებული. აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენდა საბუთის შედგენის თარიღის მითითება, რამდენადაც ხელშეკრულების ვადა სწორედ აქედან იანგარიშებოდა. საბუთი მოიჯარის სახელით გაიცემოდა და ზედმიწევნით განსაზღვრავდა მის საგადასახადო ვალდებულებებს.

წერილობით ფორმდებოდა აგრეთვე მიწის აღება ვენახის გასაშენებლად. ამას ადასტურებს ქართული ჩვეულებითი სამართლის კრებულის 58-ე მუხლი: ,,უკეთუ ვინმე მისცემდა ვისმე ცარიელს მიწას, ვენახად რომ აეშენებინა, მათ შუა ამისთვის პირობა, როგორც იქნებოდა, წერილით, იმას ვერ გარდა-სცილდებოდნენ”¹³.

ქონებრივი ქირავნობა თავის ასახვა-გამოხატულებას ჰპოვებდა ზოგჯერ ისეთ მეტად მნიშვნელოვან და განსაკუთრებული ძალის მქონე აქტში, როგორიც იყო სასამართლოს გადაწყვეტილება. საჭიროების შემთხვევაში, საქმის ნამდვილი ვითარების გასარკვევად, ამგვარ დოკუმენტს არსებითი მნიშვნელობა ენიჭებოდა.

საბუთი, რომელიც ქონებრივი ქირავნობის ურთიერ-თობებს ამყარებდა, ხელშეკრულების შესრულების შედეგად ბათილდებოდა. აღალო ყორღანაშვილის გარდაცვალების შემდეგ დარჩენილი საბუთების სიაში¹⁴ აღნუსხულია ,,ქირით და იჯარით გაცემულის … მამულების ბათილი პირობის წერილები”. აქვე იხსენიება აგრეთვე ,,დუქნების ქირებისა” და სხვა შემოსავლის ,,ნუსხები”, რომლებიც აღალოს თავის სიცოცხლეში შეუდგენია.

ნივთის ქირავნობის ხელშეკრულების ვადამდე მოშლა შეიძლებოდა მხარეთა ურთიერთშეთანხმების საფუძ-ველზე. ბერძნული სამართლის ქართული ვერსიის 343-ე მუხლის მიხედვით, მოქირავნე არ იყო უფლებამოსილი ვადაზე ადრე მოეშალა განსაზღვრული დროით დადებული ხელშეკრულება. წინააღმდეგ შემთხვევაში მას უნდა გადაეხადა არა მარტო ფაქტობრივად გასული დროის წილი ქირა, არამედ მთელი შეპირებული საზღაური. საკითხი უფრო გონივრული მიდგომით არის გადაწყვეტილი დავით ბატონიშვილის სამართალში. აქ მოქირავნეს შეუძლია ვადაზე ადრე მოშალოს სახელშეკრულებო ურთიერთობები, თუკი იგი დროულად (,,დროსა ზედა”) გააფრთხილებს გამქირავებელს.

ქართულ სამართლებრივ ძეგლებში გათვალისწინებულია ისეთი შემთხვევებიც, როდესაც ქონების ქირავნობის ხელშეკრულება თავიდანვე კანონის დარღვევითა და გვერდის ავლით დაიდებოდა. ასეთია, სახელდობრ, ნაპოვნი ნივთის გაქირავება, რისთვისაც პასუხისმგებლობას აწესებს აღბუღას სამართლის წიგნის 92-ე მუხლი. დავით ბატონი-შვილის სამართლის 106-ე მუხლის მიხედვითაც, ,,უკეთუ მეჯოგემან” ,,მინანდობი თვისი” ,,გააქირაოს… ერთისათვის წაერთვას ორი: ერთი მიეცეს პატრონსა და ერთი ჯურუმად მეფისა დაიდვას”. ამგვარი ქონებრივი ქირავნობა დაუყოვნებლივ მოიშლებოდა უფლებამოსილი პირის ნება-სურვილისა და დასაბუთებული მოთხოვნის საფუძველზე.

_____________________

1. ბერძნული სამართალი ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნთა კრებულიდან, თ. ბრეგაძის გამოც., თბ., 1964 წ., გვ. 98, 109, 164, 209, 236, 239.

2. საქართველოს სიძველენი, ე. თაყაიშვილის რედ., ტ.III, ტფ., 1910 წ., გვ. 468.

3. ნ. ბერძენიშვილი, სამღებროთა შესახებ XVIII ს. საქართველოში, საქართველოს ისტორიის საკითხები, წიგნ.

4. საქართველოს სიძველენი, ტ.III, გვ. 6-7.

5. დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, ნ. ბერძენიშვილის რედ., ნაწ.II, თბ., 1953 წ., გვ. .223.

6. მასალები საქართველოს ეკონომიური ისტორიისათვის, ნ. ბერძენიშვილის რედ., წიგნ.II (ვალი, იჯარა, ვაჭრობა), თბ., 1953 წ., გვ. 259-260.

7. დოკუმენტები საქართველოს სოციალური ისტორიიდან, II, გვ. 223.

8. ბ. ნიჟარაძე (თავისუფალი სვანი), ისტორიულ-ეთნოგრაფიული წერილები, I, თბ., 1962 წ., გვ. 117.

9. იხ.: ი. იმნაიშვილი, სინური მრავალთავი (გამოკვლევა და ლექსიკონი), თბ., 1975 წ., გვ. 225; დ. უჩანეიშვილი, დოკუმენტები საქართველოს ეკონომიური ისტორიისათვის (XVII-XIX სს.), თბ., 1967 წ., გვ. 128-9, 183; მასალები საქართველოს ეკონომიური ისტორიისათვის, ნ. ბერძენიშვილის რედ., წიგნ.I (ხელფასი, ქირა, ფასები), თბ., 1938 წ., გვ. 128; დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის, წიგნ.I, თბ., 1962 წ., გვ. 76.

10. ქართულ კილო-თქმათა სიტყვის კონა, შეადგინა ალ. ღლონტმა, ტ.II, თბ., 1975 წ., გვ. 91; მ.ჩიქოვანი, ქართული ხალხური სიტყვიერების ისტორია, თბ., 1956 წ., გვ. 506.

11. იხ.: პ. უმიკაშვილი, ხალხური სიტყვიერება, II, თბ., 1964 წ., გვ. 238; თ. სახოკია, ქართული ანდაზები, თბ., 1967 წ., გვ. 114.

12. სამართალი ბატონისშვილის დავითისა, დ. ფურცელაძის გამოც., თბ., 1964 წ.

13. ი. დოლიძე, საქართველოს ჩვეულებითი სჯული, თბ., 1960 წ., გვ. 71.

14. მასალები საქართველოს ეკონომიური ისტორიისათვის, ნ. ბერძენიშვილის რედ., წიგნ. III, თბ., 1955 წ., გვ. 510-511.

ოთარ ზოიძე

1. სახელმწიფო და საადათო სასამართლოების ურთიერთმიმართება

აჭარაში ჩვეულებითი სამართლის საფუძველზე მოქმედი სასამართლო ორგანიზაციისა და პროცესის საკითხების განხილვისას გვერდს ვერ ავუვლით სახელმწიფო სასამართლოს მეტ-ნაკლებ დახასიათებას. გარდა ამისა, აუცილებელია სახელმწიფო სასამართლოსა და საადათო სასამართლოს შორის ურთიერთობის ხასიათის გარკვევა, თითოეული მათგანის კომპეტენციის დადგენა, იმ საქმეების წრის შემოფარგვლა, რომელთა განხილვა შეეძლო საადათო სასამართლოს სახელმწიფო სასამართლოს გვერდის ავლით.

1878 წლამდე აჭარა შედიოდა ლაზისტანის საფაშოში, რომელიც მოიცავდა 11 ოლქს. მათგან 6 ოლქი მოიცავდა აჭარის დღევანდელ ნაწილებს: ბათუმს, ქობულეთს, ზემო და ქვემო აჭარას, მაჭახელსა და გონიოს. თითოეული ოლქი რამდენიმე თემად იყო დაყოფილი და მათ სათავეში მუდირები ედგათ. თითოეულ თემს განაგებდა მეჯლისი, რომელიც ადმინისტრაციის უფლებამოსილებებთან ერთად, სასამართლოს უფლებითაც იყო აღჭურვილი. გიორგი ყაზბეგი, რომელმაც აჭარაში თურქული მმართველობის დროს (1874 წ.) იმოგზაურა, წერს: ღორჯომში ,,სოფლის მმართველობა მეჯლისის ხელშია (სასამართლო, საბჭო), რომელსაც ყადი თავმჯდომარეობს და შედგება რამდენიმე არჩეული პირისაგან. კვირაში ერთხელ (პარასკეობით) მართლმორწმუნენი მეჩეთში იკრიბებიან, სადაც ლოცვის შემდეგ მეჯლისი არჩევს მცხოვრებთა საჩივარს”.¹

სათემო მეჯლისების გარდა, ბათუმში არსებობდა ლაზისტანის საფაშოს მეჯლისი და სასამართლო.

ყადების სასამართლოსადმი დამოკიდებულებას, რაც მნიშვნელოვანია ამ ტიპის სასამართლოსა და საადათო სასამართლოს შორის ურთიერთობის გარკვევისთვის, კარგად ახასიათებს ერთი კორესპონდენცია და ერთიც თქმულება მომჩივან-მოსამართლეზე. კორესპონდენციაში² გადმოცემულია ანონიმი ქობულეთელის საუბარი: ,,ჩვენ ყველამ თათრული თუ ვიცოდეთ, რაცხას კი გავაგონებთ, მარა არ ვიცით, ზოგიერთმა აღაებმა კი იციან, მარა იგინს ვინ კითხავს; თარჯიმანიც კი გვყავს, მაგრამ მაინც ვერაფერი სამართალი კაიმაკამმა ვერ ქნა ძიავ; მოვა, დაჯდება ბუსავით ოდაში, დაიძახებს: ,,ბუირუმო ყადიო აღიებოვო, ოთურ მენჯლიშო!” დაჯდებიან, ილაპარაკებენ, ყავეს და თუთუნს სმენ და მერმე ილოცვენ და გათავდა მათი სამართალი... თათარში, ძიავ, ეს სამართალია: მობრძანდი ძიავ, ფარა, ბუირუმ - ფარა, სალამ-ალეიქუმ - ფარა, ოთურ - ფარა, ადექი - ფარა, წადი - ფარა! სულ ფარა და ფარა! ჩვენ ფარას ვინ მოგვცემს ძიავ, ფუხარა ვართ და ქე მოგვეღო ბოლო სუნთლად ძიავ!”

ყადის სასამართლოებისადმი უარყოფითი დამოკიდებულების ძირითად მიზეზად, მექრთამეობასთან ერთად, დასახელებულია ენობრივი ბარიერი, რაც საფუძველს მოკლებული არაა. თითქმის ყველა მკვლევარი, ვინც კი აჭარაში მე-19 საუკუნის 70-80-იან წლებში იმოგზაურა, აღნიშნავდა, რომ თურქული ენა გამართულად მხოლოდ ვაჭრობის მიმდევარმა აჭარლებმა იციანო.

ყადების სასამართლოში არსებულ მექრთამეობაზე მიუთითებს თქმულებაც: ,,ყადისთვის ერთ მომჩივანს ქრთამად ერთი ცული მიუტანია. მოპირდაპირე მხარეს ეს რომ გაუგია, დეკეული მიუყვანია მისთვის; სასამართლო პროცესზე თურმე ყადი აშკარად იცავდა დეკეულის მიმყვანს. როცა ეს ცულის მიმტანს შეუნიშნავს, უფიქრია, ალბათ, ყადს დავავიწყდიო და დაუძახია: ,,შენმა სამართალმა ცულივით უნდა გასჭრასო”. ყადმა კი თურმე მას ასე უპასუხა: ,,შენს ცულს ტარზე დეკეულმა გადააფუნაო”.³ 

ცხადია, ყოველივე ეს იმას არ ნიშნავს, რომ აჭარაში თურქული მმართველობის დროს ყადების სასამართლოს არავინ მიმართავდა და იგი უსაქმოდ იყო. დიმიტრი ბაქრაძე, რომელმაც აჭარაში 1874 წელს იმოგზაურა, წერს: ,,ხულაში (დღევანდელი დაბა ხულო - ო.ზ.) მთელი ჩემი ყოფნის მანძილზე ... ყოველდღე ახლო-მახლო სოფლებიდან საქმეზე ჩამოსულ უამრავ ხალხს ვხედავდი. საერთოდ ასეთი თავყრილობა იყო ყველგან ჩურუქ-სუსა (ქობულეთი - ო.ზ.) და აჭარაში კაიმაკამებისა და მუდირების ადგილსამყოფელში, როგორც ადმინისტრაციისა და სასამართლოს დაბალი ინსტანციების რეზიდენციაში...”.⁴ 

ყადებისა და საადათო სასამართლოების ურთიერთმიმართების ხასიათის დასადგენად გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ საადათო სასამართლო უძველესი დროიდან არსებობდა, ხალხის ყოფის აუცილებელი და ორგანული ნაწილი იყო, ხოლო ყადების სასამართლო დამპყრობელი ადმინისტრაციისა და თავსმოხვეული რელიგიის ნაწილს წარმოადგენდა და მის დამკვიდრებას ბრძოლა სჭირდებოდა, მას უნდა შეევიწროვებინა საადათო სასამართლო, რაც ფრიად ძნელი იყო, რადგან ამ ბრძოლის წარმატებით დასრულებისათვის საკმარისი არ იყო აჭარლების მიერ ისლამის ფორმალურ-დოგმატური წესებისა და რიტუალების მიღება-აღსრულება. აუცილებელი იყო საუკუნეების მანძილზე არსებული სამართლებრივი კულტურის, სამართლებრივი ჩვეულებებისა და ტრადიციული ყოფის შეცვლა, რაც, ფაქტობრივად, შეუძლებელი იყო და არც მომხდარა.

ჩრდილოეთ კავკასიის ტომებშიც შარიათი მხოლოდ სამოქალაქო-სამართლებრივ ნორმებს ჩაენაცვლა, ხოლო სისხლისსამართლებრივი ადათები ვერ შეცვალა. ამის მიზეზად ა. პერშიცს ის გარემოება მიაჩნია, რომ შარიათში სამოქალაქო-სამართლებრივი ნორმები უფრო მოდერნიზებულია, ვიდრე უდავოდ ბარბაროსული, სისასტიკით გამორჩეული სისხლისსამართლებრივი ნორმები.⁵

გამაჰმადიანებული ხალხების ყოფაში ერთგვარი იურიდიული ბიურიდიზმის (შარიათისა და ადათობრივი ნორმების პარალელური თანაარსებობა) არსებობის დამადასტურებელი მკაფიო ნიმუშია 1741 წლით დათარიღებული ერთი დოკუმენტი, რომელიც შემოსაზღვრავს შარიათის მოქმედების ფარგლებს: ,,სოფელ ასას (ჩრდ. კავკასია - ო.ზ.) მცხოვრებნი შეთანხმდნენ, რომ ჰიჯრით 1154 წლიდან შარიათის სასამართლოს გადასცემენ ყველა დავას, გარდა დავებს მკვლელობისა და ქურდობის შესახებ”.⁶ 

როგორც ვხედავთ, სოფ. ასას დადგენილებით, ფაქტობრივად, მთელი სისხლის სამართლის საქმეები ამოღებულია შარიათის სასამართლოების ქვემდებარეობიდან.

შემთხვევითი არ იყო ის ფაქტი, რომ დაღესტნის იმამი შამილი თავისი 27-წლიანი მმართველობის პერიოდში ცეცხლითა და მახვილით ებრძოდა საადათო სასამართლოებს და ნერგავდა შარიათის სასამართლოს, მაგრამ მიზანს მაინც ვერ მიაღწია.⁷ 

არადა, თვით საადათო სასამართლოს არსებობაც კი ეწინააღმდეგებოდა ისლამს. ეს კარგად ჰქონდათ გაცნობიერებული ისლამის არსის კარგ მცოდნეებს. დაღესტანში საადათო სასამართლოების წინააღმდეგ წარუმატებლად მებრძოლი შეიხ მანსური დაღესტნის ხალხებისადმი მიმართვაში წერდა: ,,ის, ვინც საქმეს წყვეტს ადათის მიხედვით, გარკვეულწილად ხდება ღმერთის თანამონაწილე... ის, ვინც უშვებს, რომ ის თითქოს ღმერთს უთანასწორდება, ურჯულოა.⁸

გასათვალისწინებელია ის გარემოება, რომ აჭარას არც თავისი შამილი ჰყავდა და არც შეიხ მანსური, რომლებიც იბრძოლებდნენ საადათო სასამართლოების წინააღმდეგ. თვით თურქული ადმინისტრაციაც აჭარაში არ იყო ძლიერი, რაც, თავის მხრივ, განაპირობებდა საადათო სასამართლოს მტკიცედ ფუნქციონირებას. გაზეთი - ,,დროება” (1876 წ. №49), წერდა: ქობულეთში ,,მმართებლობის მხრით ჯერ ფაქტიურად ვერ არიან შევიწროებულნი... მმართებლობის წევრებს ხალხის შინაურს ცხოვრებაზე არავითარი გავლენა არა აქვს. ყაიმაყამი ერთსა და იმავე დროს ადმინისტრატორიც არის და მსაჯულიცა. მმართებლობისაგან დანიშნული ყადი და ხალხისაგან ამორჩეული მეჯლიშები კი მხოლოდ მსაჯულები არიან. ყველა ესენი ერთად განარჩევენ საქმეებს. იმათი გადაწყვეტილება ქობულეთელის დანაშაულობისა ცარიელ გადაწყვეტილებადა რჩება, თუ დამნაშავემ თითონ არ ისურვა და მსაჯულების წინ თავის ნებით არ გამოცხადდა. თუ გადაწყვეტილება რამე შედგა ქობულეთელზე და თითონ ის გამოეცხადა მმართებლობას, ის შეიქმნა ამითი ფირალად... ამ გვარად ქობულეთში თითქმის მუდამ არის ასობით ფირალები, რომელთაც სასამართლო მაინცა-და-მაინც ვერ ჰკიდებს ხელსა და აღარც დიდი მონდომებით ეძებს; თითონ ხალხი კი თავის დღეში არ გასცემს, თუკი სისხლი არ მართებს, და სისხლიც რომ ემართოს, სამართალში არ მიიქცევა, თუ მეტად აბდალაი (უხეირო) არ არის.”

თურქული მმართველობის სისუსტე არც გიორგი ყაზბეგს დარჩა შეუმჩნეველი. იგი აღნიშნავს, რომ ,,კონსტანტინოპოლის მთავრობა თურქეთის საქართველოს უყურებს მხოლოდ როგორც შემოსავლის წყაროს და აქაური ადმინისტრაციაც თავის ფაქტიურად ერთადერთ მოვალეობად მიიჩნევს გადასახადების დროულად აკრეფას. ხალხიც შეეგუა ამ აზრს: არავინ ზრუნავს და არავინ მოითხოვს არც მართლმსაჯულებას... არც საზოგადოებრივ უშიშროებას. მთავრობის მიერ ამ პრეროგატივათა უგულებელყოფას არავინ უჩივის და ხალხის ერთადერთი უცვლელი სურვილი იყო, რომ სულთანს გადასახადები არ გაედიდებინა”.⁹

აჭარაში მმართველობის შესწავლის შემდეგ, ანალოგიურ დასკვნამდე მივიდა ზ. ჩიტაძე: ,,მმართველობის თურქული სისტემის გვერდით აჭარის ადგილობრივი ხალხური თვითმმართველობის არსებობა დამაჯერებლად მეტყველებს იმაზე, რომ თურქეთის ძალაუფლება აჭარაში არ იყო ყოვლისმომცველი, რომ აჭარის მოსახლეობა თავიანთ საშინაო საქმეებში უგულებელყოფდა, არ ცნობდა თურქულ ადმინისტრაციას”.¹⁰ 

შარიათისა და ყურანის ბევრი ნორმა ეწინააღმდეგებოდა ადგილობრივ სამართლებრივ ჩვეულებებს. ამ შემთხვევაში აჭარლები უფრო თავიანთი სამართლებრივი ტრადიციებისადმი იყვნენ ერთგული, ვიდრე ახლადმიღებული რელიგიისა. ყურანი ქურდისათვის ხელის მოკვეთას მოითხოვდა, მაგრამ აჭარაში საერთოდ არ არსებობდა დამასახიჩრებელი სასჯელები, ქურდს ნაპარევს ანაზღაურებინებდნენ ხოლმე ან, უკიდურეს შემთხვევაში, ნაპარევის ანაზღაურებასთან ერთად, გამაწბილებელ სასჯელს მიუსჯიდნენ.

ჩვენი მოსაზრების დასასაბუთებლად კიდევ ერთ ფაქტს მოვიტანთ - ჩვეულებითი სამართლის ცნობილი ნორმაა სიძის მიერ სიდედრისათვის ფულის მიცემა პატარძლისათვის ძუძუს წოვების სანაცვლოდ. ეს ნორმა აჭარაშიც მოქმედებდა და საზღაურს ,,ძუძუს ფარა”, ,,ძუძუს ფული” ერქვა (ან თურქულად: ,,სუთჰახი”). ერთი ინფორმატორის რწმენით (იგი საერთო ხალხური სამართლებრივი შეხედულების გამომხატველიც იყო), ,,შარიათით ძუძუს ფულის აღება არ შეიძლებოდა. დედის სიკვდილის მერე მისი გოგო თუ სულის სახსენებლად რამეს გააკეთებდა, დედას არ მოერგებოდა, რადგან იგი მისგან გაყიდული იყო, მაგრამ ,,ძუძუს ფულის” მიცემა წესი იყო და აძლევდნენ კიდეც”.¹¹ 

როგორც ვხედავთ, ,,წესი”, ანუ ჩვეულებითი სამართლის ნორმა ჩაგრავს რელიგიურ ნორმას (ამ შემთხვევაში მნიშვნელობა არა აქვს, შარიათი მართლაც კრძალავდა თუ არა ,,ძუძუს ფარის” გადახდას, მთავარია, რომ ეს რელიგიური ნორმა არსებობს მორწმუნის ცნობიერებაში და მას თრგუნავს ჩვეულებითი სამართლის ნორმა -,,წესი”).

არანაკლებ საინტერესოა მეორე ფაქტიც. ინფორმატორი განმარტავს ,,დედეიეთიმს,, (,,პაპის ობოლი”): ,,თუ გაუყოფელ ოჯახში ბაბუა ცოცხალია, შვილი მოკვდა და დარჩა შვილიშვილი, ის არის დედეიეთიმი. შეღერეთით (შარიათით - ო.ზ.) მემკვიდრეობა არ ერგებოდა, მაგრამ მაინც აძლევდნენ, რითი ირჩინოს თავიო”.¹² 

ამ შემთხვევაშიც მუსულმანური სამართლის ნორმაზე ძლიერია ტრადიციული სამართალი.

სახელმწიფო სასამართლოებისადმი აჭარელთა დამოკიდებულების ერთ-ერთი განმსაზღვრელი ფაქტორი, ჩვენი ვარაუდით, უნდა ყოფილიყო ადათობრივი სასამართლოს სიმარტივე. სახელმწიფო სასამართლოს შედარებითი სირთულე იწვევდა საქმის გაჭიანურებასა და მხარეთა დისკომფორტს. ეს ფაქტორი, საერთოდ, იმდენად მნიშვნელოვანი იყო ქართველთათვის, რომ საქართველოში რუსული სამართალწარმოების შემოღება დიდი უკმაყოფილების საფუძველი გახდა. 1832 წლის შეთქმულების მონაწილე სოლომონ დოდაშვილი ,,მამულის გამოხსნის შეთქმის” ერთ-ერთ მიზეზად ქართველთათვის უცხო და მიუღებელ სამართალწარმოებას ასახელებდა.

ვფიქრობთ, ეს ფაქტორი აჭარაშიც მოქმედებდა. ზემო აჭარაში მოსახლეობა გაზაფხულის მიწურულიდან შემოდგომის დასაწყისამდე საზაფხულო საძოვრებზე იმყოფებოდა. აქ არავითარი სახელმწიფო სასამართლო არ არსებობდა, ხოლო ქურდობისა და მიწაზე დავის (რაც საკმაოდ ხშირი იყო) საქმეები სასწრაფო გადაწყვეტას მოითხოვდა. ამას კი მხოლოდ საადათო სასამართლო უზრუნველყოფდა.

ყადების სასამართლოს სისუსტეს, თურქული ადმინისტრაციის სისუსტის გარდა, შარიათისა და ყურანის სირთულე განაპირობებდა. ოსური ადათობრივი სასამართლოს განხილვისას, ვ. პფაფი აღნიშნავდა: ,,ოს მაჰმადიანებს სახალხო მომრიგებელი სასამართლოს გარდა აქვთ სასულიერო სასამართლოც, რომელიც შარიათის სასამართლოდაა ცნობილი. მოსამართლე, ყადი, საქმეს ყურანის საფუძველზე წყვეტს; მაგრამ ცნობილია, რომ სამართალი ყურანის მიხედვით უკიდურესობამდე რთული, არამკაფიო და მკაცრია. მაჰმადიანი ყადების უმრავლესობას, მიუხედავად იმისა, რომ ხშირად ბევრი ღირსებით შემკული ადამიანები არიან, არა აქვთ საკმარისი ცოდნა მაჰმადიანური სამართლისა, ამიტომ სრულიად ბუნებრივია, რომ მუსულმანურმა სამართალმა სუსტად შეაღწია ოსებში”.¹³ 

ამასვე იმეორებს ი. სანდრიგაილო დაღესტნის ადათობრივ სასამართლო ორგანიზაციაზე საუბრისას”.¹⁴ 

შარიათის სირთულის გამო, ყადის სასამართლოში ხშირად ადგილობრივი ადათებით ხელმძღვანელობდნენ. მართალია, აჭარაში აქა-იქ იყვნენ თურქეთში განათლებამიღებული პირებიც, მაგრამ არც იმდენი, რომ მათი რაოდენობა საკმარისი ყოფილიყო სასამართლოს შემადგენლობის სრულად დაკომპლექტებისათვის.

ამგვარად, თვით შარიათის სასამართლოც კი შინაარსობრივად ნაწილობრივ ადათობრივი სასამართლო იყო.

ყოველივე ზემოაღნიშნული განაპირობებდა სასამართლო ორგანიზაციის დუალიზმს აჭარაში, რაც შარიათისა და სახალხო სასამართლოების თანაარსებობით გამოიხატებოდა და რაც საერთო დამახასიათებელი ნიშანი იყო მუსულმანური რელიგიისათვის. ცნობილი ფრანგი კომპარატივისტი, რენე დავიდი, ამ საკითხზე წერს: ,,მუსლიმანური იდეალი - დამყარებულიყო მორწმუნეთა კავშირისა და სამოქალაქო საზოგადოების ერთობა, არასდროს განხორციელებულა. ამას, მაგალითად, სასამართლო ორგანიზაციის დუალიზმი მოწმობს. ყადის სასამართლოებთან ერთად, რომლებიც ომაიანების დროს აღმოცენდა და მუსლიმანური სამართლის მიხედვით ერთადერთი კანონიერი სასამართლო იყო, მუდამ არსებობდა სხვა ტიპის სასამართლოებიც, რომლებიც ხელისუფალთაგან დადგენილ პრიმიტიულ ჩვეულებებსა და რეგლამენტებს რომ იყენებდნენ. ამ სასამართლოების საქმიანობა მუსლიმანური სამართლის ზუსტი ნორმებიდან ასე თუ ისე ყოველთვის იხრებოდა...”.¹⁵ 

ადგილობრივი ადათები იმდენად მტკიცე და გამძლე აღმოჩნდა შარიათის ნორმებთან ბრძოლაში, რომ მათ თავი შემოინახეს თვით მყარ მუსულმანურ ქვეყნებშიც, თანაც მე-20 საუკუნის 50-70-იან წლებამდე. საქმე ადათობრივი სასამართლოების ცნობამდეც კი მივიდა.¹⁶ 

ეთნოგრაფიული მასალებით უცილობლად დასტურდება, რომ თურქული მმართველობის დროს, ყადების სასამართლოს პარალელურად, მოქმედებდა სახალხო მმართველობის ორგანო - ოლქა (ყრილობა, ,,მოყრიანობა”¹⁷ ), რომელიც სასამართლოს ფუნქციითაც იყო აღჭურვილი. კონკრეტული ფაქტების არარსებობის მიუხედავად, ასევე უდავოდ ვთვლით თურქული ადმინისტრაციის პერიოდში მომრიგებელთა სასამართლოსა და თვითგასამართლების არსებობას. მათ შესახებ ჩაწერილი ეთნოგრაფიული მასალა უკვე რუსული მმართველობის პერიოდს განეკუთვნება, მაგრამ, ცხადია, რომ ისინი მოქმედებდნენ ადრეც და არ შეიძლება დავუშვათ, რომ ისინი მხოლოდ მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში გაჩნდნენ. რუსული მმართველობის დამყარების შემდეგ ზემოჩამოთვლილი არასაშარიათო სასამართლოებმა უბრალოდ გააგრძელეს მოქმედება.

რუსული მმართველობის შემოღების შემდეგ აჭარაში დაწესდა სასოფლო, ,,უჩასტკისა” და საოლქო სასამართლოები. თითოეული მათგანის ერთი წევრი იყო ყადი, რომელსაც განსახილველად ექვემდებარებოდა მხოლოდ სამემკვიდრეო და საქორწინო-საოჯახო სამართლის საქმეები, ხოლო სხვა საქმეები წყდებოდა ან მოქმედი კანონმდებლობის, ან ადათობრივი ნორმების შესაბამისად.

სახელმწიფო სასამართლოებისა (ჯერ თურქული, ხოლო შემდეგ - რუსული) და სახალხო სასამართლოების პარალელური თანაარსებობა თავისთავად გულისხმობდა მათ შორის კონკურენციას. ადათობრივი სასამართლოები იხილავდნენ როგორც სისხლის, ისე სამოქალაქო სამართლის საქმეებს - დაწყებული მკვლელობიდან დამთავრებული რიგითი სამოქალაქო დავით - და შესაბამისი გადაწყვეტილებაც გამოჰქონდა, თვით სიკვდილით დასის ჩათვლით. ამას ადასტურებს უამრავი კონკრეტული ფაქტი, რომელსაც ქვემოთ დავიმოწმებთ. ნათელია, რომ სახალხო სასამართლოებს საკმაოდ დიდი ძალა და გავლენა ჰქონდათ როგორც თურქეთის, ისე რუსეთის ადმინისტრაციის დროს. მხარეები ცდილობდნენ საქმე სახელმწიფო სასამართლომდე არ მიეყვანათ. ,,ძველად თუ სადავო საქმეს სოფლის ხალხი ვერ გადაწყვეტდა, მაშინ საქმეს ყადი არჩევდა”.¹⁸ ,,ჩვენში სოფლის საქმეს მოხუცი მოწინავე კაცები გადაწყვეტდნენ... ზოგიერთი სადავო საქმეც ასე გადაწყდებოდა, მაგრამ თუ ასეთი მოლაპარაკებით ვერ მოწყვებოდნენ, მაშინ მთავრობაში წევდოდენ; ხიჭაურში იჯდა გლავა და მასთან გაასაჩივრებდნენ”.¹⁹ 

აღსანიშნავია, რომ ყადების კომპეტენციას თითქოსდა ისეთ შეუვალ სფეროშიც კი, როგორიც იყო საქორწინო-საოჯახო სამართალი, ხშირად იჭრებოდა ჩვეულებითი სამართალი; განქორწინებისას ორივე მხრიდან შეიკრიბებოდა ნათესაობა (გვარის უფროსები). თუ ისინი ვერ შეთანხმდებოდნენ, ერეოდა სოფლის მოწინავე ხალხი”.²⁰ 

სახელმწიფო სასამართლოებამდე საქმის მიუტანლობას ხელს უწყობდნენ ბეგებიც, რომლებიც ცდილობდნენ დავის მორიგებით დასრულებას. გიორგი ყაზბეგი, რომელიც 1874 წელს ს. კვატიაში (სხალთისწყლის ხეობა) დაესწრო შერიფ-ბეგ ხიმშიაშვილის მიერ საქმის გარჩევას, ბეგს შეეკითხა: ,,ხშირად უხდებოდა თუ არა ამგვარი საკითხის მოგვარება”. ,,ამ ბოლო დროს ხშირად, - თქვა ბეგმა, ხალხი შეიცვალა, ძველ წესებს აღარ მისდევს...”.²¹ 

ყოველივე ზემოთქმული, ცხადია, იმას არ ნიშნავს, რომ ყადების სასამართლო ფუნქციადაკარგული იყო და ყველა საქმე მისი გვერდის ავლით წყდებოდა. რა თქმა უნდა, ყადების სასამართლოც ნორმალური დატვირთვით ფუნქციონირებდა. ამას მოწმობს თუნდაც დიმიტრი ბაქრაძის ერთი ცნობა, რომელიც ზემოთ უკვე დავიმოწმეთ: ,,ხულაში (დღევანდელი დაბა ხულო - ო.ზ.) მთელი ჩემი ყოფნის მანძილზე ... ყოველდღე ახლო-მახლო სოფლებიდან საქმეზე ჩამოსულ უამრავ ხალხს ვხედავდი. საერთოდ ასეთი თავყრილობა იყო ყველგან ჩურუქ-სუსა (ქობულეთი - ო.ზ.) და აჭარაში კაიმაკამებისა და მუდირების ადგილსამყოფელში, როგორც ადმინისტრაციისა და სასამართლოს დაბალი ინსტანციების რეზიდენციაში...”²² 

თედო სახოკიას ხულოში ყოფნის დროს კი სწორედ შარიათის საფუძველზე ირჩეოდა განქორწინების ერთი გახმაურებული საქმე.²³ 

მოკლედ შევაჯამებთ ზემომოყვანილ მსჯელობას.

აჭარაში, სახელმწიფო (თურქული და რუსული) სასამართლოების პარალელურად, არსებობდა საადათო სასამართლო, რომელიც ხშირად ყადების სასამართლოს კომპეტენციას მიკუთვნებულ საკითხებსაც იხილავდა ჩვეულებითი სამართლის ნორმების შესაბამისად და არა შარიათის მიხედვით. ამისი რამდენიმე მიზეზი იყო:

1. აჭარაში თურქეთის მმართველობის დროსაც კი ყადების სასამართლოს უკან არ იდგა ძლიერი ადმინისტრაცია შესაბამისი რეპრესიული აპარატით, რომელიც უზრუნველყოფდა მუსულმანური სამართლის იძულებით აღსრულებას.

2. აჭარაში საკმარისი რაოდენობით არ იყვნენ შარიათისა და ყურანის მცოდნენი.

3. შარიათისა და ყურანის ბევრი მოთხოვნა ეწინააღმდეგებოდა აჭარელთა სამართლებრივ ჩვეულებებს. ასეთ შემთხვევებში უმეტესად მძლავრობდა ჩვეულებითი სამართლის ნორმები.

4. საადათო სასამართლო საქმის სწრაფად და ფორმალური პროცესუალური წესების დაცვის გარეშე გადაწყვეტის შესაძლებლობას იძლეოდა.

2. საადათო სასამართლოს ფორმები აჭარაში

აჭარაში საადათო სასამართლოები ჩვეულებითი სამართლის ბუნებას სრულად შეესატყვისება როგორც ფორმით, ისე შინაარსითა და განვითარების დონით. აქ არსებობდა ხალხური სასამართლოს ყველა ის ფორმა, რომელიც საქართველოში იყო გავრცელებული და რაც საერთოა კაცობრიობისათვის. ესენია: მომრიგებელი სასამართლო, სასამართლოს ფუნქციით აღჭურვილი სახალხო კრება (,,მოყრიანობა”, იგივე ,,ოლქა”) და თვითგასამართლების სხვადასხვა ფორმა. არც ერთი მათგანი არ იყო მუდმივმოქმედი სასამართლო. თითოეული, საჭიროებისამებრ, იკრიბებოდა და საქმის გადაწყვეტის შემდეგ იშლებოდა.

1. მომრიგებელი სასამართლო

მხარეები დავის გადასაწყვეტად ყველაზე ხშირად იყენებდნენ მომრიგებელ სასამართლოს. რაიმე სპეციფიკური ტერმინი მომრიგებელი სასამართლოს აღსანიშნავად აჭარაში არ არსებობდა; არ გამოიყენებოდა საქართველოს სხვა რეგიონებში ფართოდ გავრცელებული ,,სამედიატორო სასამართლოც”. ბათუმის სახელმწიფო მუზეუმის ხელნაწერთა ფონდში დაცულია ერთი აჭარული ოჯახის გაყოფის ,,მედიატორული განჩინება” (საქმე №748), მაგრამ აღნიშნული დოკუმენტი საბჭოურ პერიოდს განეკუთვნება და იგი წიგნიერების ნაყოფი უნდა იყოს. ვფიქრობთ, არც გურიის გავლენაა გამორიცხული (დოკუმენტი შედგენილია ჩოხატაურის რაიონში მცხოვრები აჭარლების მიერ). ,,მედიატორის,, ნაცვლად, აჭარაში უბრალოდ ამბობდნენ: ,,ბერების მოყრა” (,,ბერი”- ხანდაზმული, ასაკოვანი მამაკაცი), ,,წინაი ხალხის შეყრა”, ,,წინაი კაცზე დაძახება”. და ა.შ.

მომრიგებელთა არჩევის წესი მყარად იყო ჩამოყალიბებული. არსებობდა მომრიგებელი მოსამართლეების არჩევის ორი ფორმა:

ა) მხარეთა მიერ თავიანთი წარმომადგენლების ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად დანიშვნა და

ბ) მხარეების მიერ მხოლოდ საერთო წარმომადგენლების დანიშვნა.

მომრიგებელ მოსამართლეთა რაოდენობას მხარეები ადგენდნენ ურთიერთშეთანხმებით. თითოეულ მხარეს თანაბარი წარმომადგენლობა ჰყავდა. ამაზე მიუთითებს ჭვანისა და ღორჯომის თემებს შორის მიწის ნაკვეთზე დავის ისტორია. თითოეულ მოდავე მხარეს დაუნიშნავს სამ-სამი მომრიგებელი - სოფლის ,,წინაიპირები”.²⁴

მომრიგებელთა რაოდენობა კი იცვლებოდა. იყო შემთხვევები, როცა მხარეები თითო წარმომადგენელს ნიშნავდნენ. ზედა ჩხუტუნეთსა და გორგაძეებს (სოფელია - ო.ზ.) შორის მიწის საკითხზე დავის გადაწყვეტაში ზედა ჩხუტუნეთის მხარეს წარმოადგენდა ემინ-აღა ფუტკარაძე.²⁵ 

მასალებიდან არ ჩანს, ჰქონდა თუ არა მხარეს მეორე მხარის მიერ დანიშნული მომრიგებლის აცილების უფლება. ლოგიკურია ვივარაუდოთ, რომ ასეთი უფლება არ ჰქონდა. თითოეული მხარე თავის წარმომადგენლად აირჩევდა იმას, ვისაც ყველაზე მეტად ენდობოდა, ვინც ყველაზე ,,ენაპირიანი” და ჭკვიანი იყო და რომლისგანაც დავის თავის სასარგებლოდ გადაწყვეტის იმედი ჰქონდა. ამგვარი პიროვნება, ცხადია, მეორე მხარისათვის არც ისე მისაღები იქნებოდა და მას აცილების უფლება რომ ჰქონოდა, მოწინააღმდეგე მხარეს ყოველთვის წამგებიან მდგომარეობაში ჩააყენებდა.

მომრიგებელ მოსამართლეთა შორის შეთანხმების მიუღწევლობის შემთხვევაში საქმეში ერეოდა ბეგი, რომელიც საქმის გარჩევას ერთ ნეიტრალურ პიროვნებას ავალებდა. ასე მაგალითად, ჯემალ-ბეგ ხიმშიაშვილმა სოფელ უჩამბასა და სოფელ დანდალოს შორის გაჭიანურებული დავის გადაწყვეტა მიანდო რეშიტ-აღა ქათამაძეს.

მოდავე მხარეები ხშირად უარს ამბობდნენ სადავო საქმის თავიანთი წარმომადგენლების მიერ გარჩევაზე და გადაწყვეტილების გამოტანას ანდობდნენ საერთო წარმომადგენელს, რომელიც თავისი ცოდნის, გამოცდილებისა და სამართლიანობის გამო, ორივე მხარისათვის მისაღები პიროვნება იყო. სოფელ ფაჩხის მკვიდრი გადმოგვცემს: ,,მე მყავდა ბიძა სულეიმან დავითაძე. იგი სოფლის წინაიკაცი იყო. სადაც მიწაზე დავა ატყდებოდა, იქ მიჰყავდათ საქმის გასარჩევად. ნიკოლოზის დროს (ცარიზმის პერიოდი - ო.ზ.) დიდაჭარასა და ალმეს (სოფლებია - ო.ზ.) შორის მოხდა დავა სინორის (საზღვრის - ო.ზ.) გამო. იქედან ორმა კაცმა მოაკითხა, ერთი ცხენი ბიძაჩემისათვის მოიყვანეს. სინორი გაავლო თურმე და სამ ალაგას ნახშირი ჩაყარა. დიდი ხნის მერე დავა განახლდა. ისევ ბიძაჩემი წაიყვანეს და ნახშირი ამოთხარეს”.²⁶ 

ეს მრავალმხრივ საინტერესო ცნობა (ნახშირის ჩაყრა და დავის შემთხვევაში მისი ამოთხრა) ყურადსაღებია იმითაც, რომ აქ აშკარად ჩანს: მხარეები საერთო მომრიგებლის არჩევისას არ იყვნენ შეზღუდულნი მხოლოდ თავისი თანასოფლელთა წრით - დავის გადასაწყვეტად წინაიკაცი შეიძლება სხვა სოფლელიც ყოფილიყო (ფაჩხა სხალთისწყლის ხეობის სოფელია, დიდაჭარა და ალმე - აჭარისწყლის ხეობისა) და ეს ბუნებრივია, რადგან ამ შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა მომრიგებლის პიროვნულ ღირსებებს. ამ ფაქტს სხვა ინფორმატორიც ადასტურებს: ,,მეზობელი სოფლებიდანაც მოდიოდნენ მოწინავე კაცები საქმის დასარიგებლად”.²⁷ 

მომრიგებელი სასამართლოს უფლებამოსილება შემოიფარგლებოდა სამოქალაქო ხასიათის დავების განხილვით. სასისხლო საქმეთა გარჩევა ,,მოყრიანობისა” და წინაიკაცთა პრეროგატივა იყო.

2. ,,მოყრიანობა”

მოყრიანობა თვითმმართველობის ორგანოს წარმოადგენდა, რომელიც სასამართლოს ფუნქციითაც იყო აღჭურვილი. მოყრიანობა, როგორც სასამართლო ორგანო, იკრიბებოდა მხოლოდ მაშინ, როცა სოფელსა თუ თემში რაიმე მძიმე დანაშაული (ღალატი, ბოზობა, ქურდობა...) მოხდებოდა. მოყრიანობაზე დასწრების უფლება ჰქონდა მხოლოდ სრულწლოვან მამაკაცს. მას წარმართავდნენ თავკაცები, თუმცა საქმე ერთობლივად წყდებოდა. ვლ. მგელაძე აღნიშნავს: ,,...დამნაშავე ქალი ჯოჭოს თემის ოლქობას სიკვდილითაც დაუსჯია. ქვედა მარადიდში (კირნათის თემი - ო.ზ.) ჩაწერილი მასალით, ბავშვის ქურდი მამაკაცი ოლქობის გადაწყვეტილებით ღელეში დაუხრჩვიათ”.²⁸ დავიმოწმებთ ვლადიმერ მგელაძის იმ მასალას, რომელსაც ეყრდნობა იგი ამ ფაქტის გადმოცემისას და საიდანაც ჩანს, რომ ოლქა (,,მოყრიანობა”) უშუალოდ ახორციელებს მართლმსაჯულებას: ,,ჩხლიდან (მარადიდის მეზობელი სოფელი - ო.ზ.) ჩამოსულან 25-დან 50 კაცამდე და სოფელში ჩაწოლილან. მომქურდველი ნახეს. ბავშვი უკვე გაყიდული იყო. ქურდი ხაილაღა დააკავეს. სკოლასთან ღრემში ღელისპირზე ხელფეხი შეუკრეს და წყალში გადაუშვეს. ხალხს უთხრეს, ყველას თითო ქვა ესროლა. დაახრჩვეს”²⁹ (ეს ფაქტი თურქეთის მმართველობის პერიოდს მიეკუთვნება).

მოყრიანობის, როგორც სასამართლოს, ძალმოსილება დაკნინდა აჭარაში რუსეთის მმართველობის დამყარების შემდეგ. იგი ხელისუფლების ნებართვის გარეშე ხშირად ვეღარ ბედავდა დამნაშავეთა დასჯას. ეს ფაქტი ირკვევა გაზეთ ,,ივერიის” (1888 წ. №68) ერთი კორესპონდენციიდან: ,,დიდაჭარის საზოგადოებას ამ ბოლო ხანებში შეუდგენია ერთი სასაცილო არზა, ,,მუხურებიც” (ბეჭედი - ო.ზ.) დაურტყამთ და ისე მიურთმევიათ უჩასტკის უფროსისათვის. არზაში მოხსენიებულია, რომ ჩვენს საზოგადოებაში კუდიანები გვყავსო და იმათი გამორჩევის ნება გვიბოძეთო... ნება გვიბოძეთ, ,,ჯაზი-ბაში” მოვიყვანოთ და ვისაც ,,ჯაზი-ბაში” კუდიანად დაასახელებს, ის მოგვაშორეთ და სხვაგან გადაასახლეთო.”

ხელისუფლებისადმი სოფლის ამგვარი თხოვნა ერთეული შემთხვევა არ ყოფილა. 1911 წელს ,,ბათუმის გაზეთი” (№100) იუწყებოდა: ,,ს. ფერიაში ... ეს ერთი ხანია, რაც მეზობლობაში ერთი ვაი-ვაგლახი და აყალ-მაყალია ატეხილი. ამის მიზეზია ის, რომ ზოგიერთი უზნეო პირები ცოლ-ქმარს შორის იწვევენ მძულვარებას. ამას წინათ ეჭვი მიიტანეს ერთ პირზე, რომელმაც ბევრს დაურღვია ოჯახური მყუდროება. ამის თაობაზე სოფელმა მთავრობის ნებართვით კომისია ამოირჩია, რომელსაც მიანდეს საქმის გამორკვევა. ხსენებულმა კომისიამ ხელი დაადო ბ-ნ ა.კ.-შვილს, რომელიც თავის ბოროტ ენატანიობით სთიშავს მოსიყვარულე ცოლ-ქმარს; მთელი სოფლის საზოგადოებამ მას ზიზღი გამოუცხადა.”

როგორც ვხედავთ, ერთ დროს ძლიერი სასამართლო ორგანო, რომელსაც სიკვდილით დასჯის განაჩენიც გამოუტანია, იმდენად დაკნინებულა, რომ ხელისუფლების ნებართვის გარეშე ენატანიასაც ვერ კიცხავს. ფაქტობრივად, მოყრიანობა, როგორც სასამართლო ორგანო, აღარც არსებობს. შესაძლოა, ვითარების ამგვარად შეცვლას ხელი შეუწყო რუსეთის ადმინისტრაციის მონდომებამ აღეკვეთა აჭარაში თურქეთის მმართველობის პერიოდში გავრცელებული ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებლად მართლმსაჯულების განხორციელება. აჭარაში რუსული მმართველობის დამყარების შემდეგ ბათუმის ოლქის გუბერნატორმა, გენერალ-მაიორმა კომაროვმა გამოსცა ბრძანება, რომლის მე-9 მუხლში ნათქვამია: ,,...სოფელმა და მემლექეთმა თვითონ უნდა შეადგინონ ქაღალდზე თავისი გადაწყვეტილება და მუხურის დასმით, ან ხელის მოწერით უნდა სთხოვონ მთავრობას, ესა და ეს გონჯი კაცი ან ფირალი მოგვაშორეთო... ამის შემდეგ იმათგან დასახელებულ ცუდსა და გონჯს კაცებს მთავრობა უცბად გადაასახლებს...”.³⁰ 

თუ რამდენად ზღუდავდა სახელმწიფო მოყრიანობის მიერ სასამართლოს ფუნქციების შესრულებას, კარგად ჩანს იმ გარემოებიდან, რომ აჭარაში რუსეთის მმართველობის გაუქმების შემდეგ, როცა ძლიერი ხელისუფლება ჯერ კიდევ არ იყო ჩამოყალიბებული, მოყრიანობამ ისევ შესძლო აღედგინა თავისი ძალა და ძველი უფლებამოსილება. 1919 წელს პროთურქულად განწყობილმა აჭარლებმა დაიჭირეს პროქართული ორიენტაციის ს. მანელიშვილი და ს. ხუცუბნის ჯამესთან მოიწვიეს სოფლის ყრილობა. გვიამბობს თვით ს. მანელიშვილი: ,,...იმსჯელეს ჩემი საკითხის ირგვლივ. მთელი დღე ჩემს საკითხს მოანდომეს. დავა იყო იმის შესახებ, მოვკლათ თუ არა სულეიმან მანელიშვილიო. ბოლოს ჩემი მომხრე ხალხის დახმარებით და დაჟინებითი მოთხოვნით გამოიტანეს ასეთი დასკვნა: სულეიმან მანელიშვილი განთავისუფლდეს, წავიდეს სახლში და ამის შემდეგ არავითარ სახალხო საქმეებში არ ჩაერიოს, თორემ თუ რაიმე ასეთ საქმეებში კიდევ იქნება შენიშნული, მაშინ სიკვდილით დაისაჯოსო... ჩემს მომხრე ხალხთან ერთად წამოვედი სახლში”.³¹ 

ამ ამბიდან ორიოდე წლის შემდეგ სახალხო ყრილობის, როგორც სასამართლო ორგანოს, უფლებამოსილება ისევ მკაცრად შეიზღუდა, ამჯერად საბჭოთა ხელისუფლების მხრიდან. ,,სოფლის პრიგოვორისა” თუ ,,დადგენილების” ძალა ამოიწურებოდა ხელისუფლებასთან შუამდგომლობით: ჩვენ ესა და ეს საკითხი გავარკვიეთ, დავადგინეთ მავანისა და მავანის დამნაშავეობა, ამიტომ მოგვაშორეთო.³² 

თანდათანობით სოფლის ყრილობამ ეს ფუნქციაც დაკარგა.

ვფიქრობთ, ზემომოყვანილი მსჯელობა გვაძლევს საშუალებას, დავასკვნათ: აჭარაში ,,მოყრიანობის” სასამართლო უფლებამოსილების განხორციელების ხარისხი დამოკიდებული იყო სახელმწიფო ადმინისტრაციის სიძლიერეზე. ადმინისტრაციის არარსებობის ან სისუსტის პირობებში მოყრიანობა იბრუნებდა ან იძლიერებდა სასამართლოს ფუნქციას, ხოლო ადმინისტრაციის გაძლიერებასთან ერთად, მოყრიანობის სასამართლო ფუნქცია კნინდებოდა და ქრებოდა.

3. წინაიკაცთა სასამართლო.

მოყრიანობის პარალელურად მართლმსაჯულებას წინაიკაცებიც აღასრულებდნენ. წინაიკაცები იყვნენ ავტორიტეტული პირები, რომლებიც არჩევის გარეშე წყვეტდნენ სამართლებრივ საკითხებს, ხოლო საზოგადოება აღიარებდა და ასრულებდა მათ გადაწყვეტილებებს. ზოგიერთი ინფორმატორი წინაიკაცთა სასამართლოს სახალხო სასამართლოსაც უწოდებს: ,,მთაზე ძველად სახალხო სასამართლოც ეწყობოდა. მაგალითად, თუ ვინმეს საქონელი მოპარეს, მაშინ დაზარალებული მივიდოდა მთაზე მყოფ გავლენიან პირებთან... და გაასაჩივრებდა, გამქურდესო. მაშინ ეს გავლენიანი ხალხი შეკრებდა მთაზე მყოფ ყველა კაცს და გამოუცხადებდა, რომ მოგვეცით ქურდიო. თუ ქურდს არ გასცემდნენ, მაშინ დაიწყებდნენ ფულის შეგროვებას. ამ ფულს დაზარალებულს მისცემდნენ. თუ ქურდი გამოაშკარავდებოდა, მაშინ კი ქურდს გადაახდევინებდნენ ზარალს და ხალხს ფულს უკან დაუბრუნებდნენ”.³³ 

როგორც ვხედავთ, საქმეს წყვეტს არჩევის გარეშე მოსამართლის ფუნქციით აღჭურვილი პირი - წინაიკაცი, რომელსაც წარედგინება ზეპირი საჩივარი.

შემონახულია ერთი კონკრეტული ფაქტი, როცა წინაიკაცი დამოუკიდებლად, ერთპიროვნულად სჯის დამნაშავეს. კერძოდ, შერიფ-ბეგ ხიმშიაშვილის ერთგულ თანამებრძოლს, დიდი სახელის მქონე შირინ-აღა დავითაძეს თავისი ერთ-ერთი მეზობელი, მრუშობის გამო, სოფლიდან გაუძევებია.

საზოგადოებისაგან გამოყოფილ სამოსამართლო ფუნქციის მქონე წინაიკაცთა არსებობაზე არაპირდაპირ მიუთითებს რამდენიმე ცნობა. ერთი ინფორმატორის თქმით, ჩაკირვა ,,...სოფლის სასჯელი იყო. საქმეს აღები წყვეტდნენ”.³⁴ ,,აღას” აჭარაში ძირითადად სამართლიან, ჭკვიან, პატიოსან პიროვნებას ეძახდნენ და იგი არ იყო მარტოოდენ წოდებრივი კუთვნილების აღმნიშვნელი ტერმინი. მეორე ცნობა: მოკვეთილი კაცი ჯერ სოფლის წინაიკაცებს მიუგზავნიდა ნათესავებს შერიგების თხოვნით. ,,მოწინავე კაცები ჯერ გადაწყვეტდნენ შერიგებას, მერე სოფელს შეყრიდნენ, სოფელი თუ უარს იტყოდა, მაშინ მოწინავე კაცები ეიღებდნენ თავზე ... პასუხისმგებლობას და სოფელს მაინც დაითანხმებდნენ”.³⁵ 

შესაძლოა, წინაიკაცს საქმე ბეგის დავალებითაც გადაეწყვიტა.³⁶ 

როგორც ვხედავთ, წინაიკაცთა სასამართლო არ თავსდება მომრიგებელი სასამართლოს ფარგლებში. დაზარალებულს, მოწინააღმდეგე მხარესთან შეთანხმების გარეშე, შეეძლო მიემართა საჩივრით იმ პირისათვის, რომლის სამსაჯულო უფლებამოსილება აღიარებული იყო საზოგადოების მიერ, რომელთა არჩევა არ იყო დამოკიდებული მხარეებზე და რომელთა გადაწყვეტილებას უფრო მეტი სავალდებულო ძალა ჰქონდა, ვიდრე სამედიატორო სასამართლოს. უფრო მეტიც, საკუთარი ინიციატივით, ყოველგვარი საჩივრის გარეშე, წინაიკაცს შეეძლო დამნაშავისათვის ერთპიროვნულად გამოეტანა განაჩენი.

4. თვითგასამართლება

თვითგასამართლება ერთგვარად ამოვარდნილადაც კი შეიძლება ჩანდეს სამართლებრივი სისტემიდან, მაგრამ მას მაინც განვიხილავთ, რადგან იგი დაშვებული და აღიარებული იყო ჩვეულებითი სამართლის მიერ (იხ. ბაგრატ კურაპალატის სამართალი, 113-114 მუხლები).

თვითგასამართლება გულისხმობს მხარეების მიერ დავის გადაწყვეტას სხვათა ჩაურევლად, დამოუკიდებლად. მხარეთა მიერ საქმის დამოუკიდებლად გადაწყვეტა სულაც არ გულისხმობდა დავის ძალადობით ან თვითნებურად გადაჭრას. საქმე იხილებოდა ადათობრივი სამართლის ნორმების სრული დაცვით. მხარეები თავიანთი სიმართლის დასამტკიცებლად იყენებდნენ ადათობრივი ნორმებით აღიარებულ ხერხებს, ძირითადად - ფიცს ან ნივთიერ მტკიცებულებებს.

მხარეთა ურთიერთშეთანხმებით თვითგასამართლება საერთოდ უცხო არაა ჩვეულებითი სამართლისათვის ზოგადად და ქართული ჩვეულებითი სამართლისათვის კერძოდ. მაგალითად, ხევსურეთში, სასამართლოს აღიარებული და გავრცელებული ფორმის - შუაკაცთა გარჯულვის გარდა, არსებობდა თვითგასამართლება, რომელსაც ,,თაოპირად გარიგება” ერქვა და რომელიც მთლიანად კერძო ინიციატივას ემყარებოდა.³⁷ 

________________________

1. გიორგი ყაზბეგი, აჭარის შესახებ, ბათუმი, 1960 წ., გვ. 84.

2. ,,სასოფლო გაზეთი”, 1876 წ. №1, მივაქციოთ ყურადღება, რამეთუ იგი აჭარის თურქეთის მმართველობაში ყოფნის პერიოდს ასახავს.

3. ხ. ახვლედიანი, სახალხო განმათავისუფლებელი ბრძოლის ისტორიიდან სამხრეთ საქართველოში, ბათუმი, 1956 წ., გვ. 50.

4. დ. ბაქრაძე, არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში, ბათუმი, 1987 წ., გვ. 24.

5. ა. ი. პერშიცი, ნორმატიული ეთნოგრაფიის პრობლემები, ზოგადი ეთნოგრაფიული კვლევები, მოსკოვი, 1979 წ., გვ. 225 (რუს).

6. ვიმოწმებთ წიგნიდან: მ. ა. აგლაროვი, სასოფლო თემი მთიან დაღესტანში მე-17 ს., მე-19 საუკუნის დასაწყისში, მოსკოვი, 1988 წ. გვ. 155 (რუს).

7. დაღესტნის ოლქისა და ზაქათალის ოკრუგის ადათები, გვ. 7., (რუს).

8. იქვე, გვ. 6.

9. გ. ყაზბეგი აჭარის შესახებ, გვ. 112.

10. ზ. ჩიტაძე, მმართველობისა და თვითმმართველობის ფორმები აჭარაში (მე-16-19 სს.), ბათუმი, 1978 წ., გვ. 42.

11. ო. ზოიძე, მასალები აჭარის ჩვეულებით სამართალზე, რვეული, 1989-90 წწ. გვ. 21.

12. ო. ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., რვეული №1, 1991 წ. გვ. 3.

13. ვ. პფაფი, ოსეთის ხალხური სამართალი, კავკასიის შესახებ ცნობების კრებული, ტ. 1, ტფილისი, 1871 წ., გვ. .210.

14. დაღესტნის ოლქისა და ზაქათალის ოკრუგის ადათები, გვ. 6.

15. რენე დავიდი, თანამედროვეობის ძირითადი სამართლებრივი სისტემები, თბილისი, 1993 წ., გვ. 351.

16. ლ. სიუკიაინენი, მუსულმანური სამართალი, მოსკოვი, 1986 წ., გვ. 12-18.

17. ოლქაზე იხ. ვლ. მგელაძე, ხალხური მმართველობის ისტორიიდან აჭარაში, ,,ლიტერატურული აჭარა”, 1964 წ., №3, ა. ახვლედიანი, აჭარის საგმირო-საისტორიო სიტყვიერება, ბათუმი, 1970 წ., ზ. ჩიტაძე, მმართველობისა და თვითმმართველობის ფორმები აჭარაში, (მე-16-19 სს.), ბათუმი, 1978 წ.

18. ო. ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., რვეული №4, 1991 წ., გვ. .5.

19. ბათუმის სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტი (ბსკი), ანაწერი №5, საქმე №6, გვ. 16.

20. გ. დავითაშვილი, მ.ა.ჩ.ს., რვეული, 1989 წ., გვ. 9.

21. გ. ყაზბეგი აჭარის შესახებ, გვ. 99.

22. დ. ბაქრაძე, დასახ. ნაშრ. გვ. 61.

23. თ. სახოკია, მოგზაურობანი, გვ. 179-181.

24. ო. ზოიძე, მასალები აჭარის ჩვეულებით სამართალზე (მ.ა.ჩ.ს.), 1991 წ., რვეული №1, გვ. 2.

25. ბათუმის სამეცნიერო კვლევითი ინსტიტუტი (ბსკი), ანაწერი №5, საქმე №11, გვ. 4.

26. ო. ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., 1989 წ., რვეული №1, გვ. 71.

27. ო. ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., 1989-90 წწ., რვეული №1, გვ. 36; იხ. აგრეთვე - ო.ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., 1991 წ., რვეული №4, გვ. 41-42.

28. ვლ. მგელაძე, ხალხური მმართველობის ისტორიიდან აჭარაში, ,,ლიტერატურული აჭარა”, 1964 წ., №3, გვ. 83.

29. ბსკი, ანაწერი №5, საქმე №11, გვ. 40.

30. თ. სახოკია, მოგზაურობანი, გვ. 193-194.

31. აჭარის სახელმწიფო მუზეუმის ხელნაწერთა ფონდი, №21, გვ. 16-18.

32. აჭარის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი, ფონდი №464, ანაწერი №1, საქმე №7, გვ. 42, ფონდი №19, ანაწერი №1, საქმე №1881, გვ. 5.

33. აჭარის სახელმწიფო მუზეუმის ხელნაწერთა ფონდი, №480, გვ. 151.

34. ო. ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., 1991 წ., რვეული №4, გვ. 38.

35. ო. ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., 1989-90 წწ., რვეული №1, გვ. 35.

36. ო. ზოიძე, მ.ა.ჩ.ს., 1989 წ., რვეული №1, გვ. 81-82.

37. დ. ჯალაბაძე, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ჩვეულებითი სამართლის კვლევის ისტორიიდან, კრებული ,,ქართული ჩვეულებითი სამართალი“ 2, 1990 წ., გვ. 84.

დავით ჯალაბაძე

შურისძიების ინსტიტუტი, როგორც სხვა ეთნოსის, ასევე ფშავის სამართლებრივი ჩვეულებების ხერხემალს წარმოადგენდა. სწორედ შურისძიებით ჩადენილ დანაშაულთა საქმის გარჩევა და ამ მოტივით მოსალოდნელ ახალ დანაშაულთა თავიდან აცილებაზე ზრუნვა (შერიგება, საზღაურის გადახდა) განაპირობებს ძირითადად ხალხური სასამართლო პროცესის მთელ მექანიზმსაც.

ფშავური ეთნოგრაფიული მასალების მიხედვით, შურისძიების ინსტიტუტი წარმოჩნდება შემდეგი ძირითადი ფორმებით:

1. მკვლელობა შურისძიებით;

2. სამაგიეროს მიზღვა (შურისძიება) სხეულის დაზიანებისათვის;

3. შურისძიება ქალის მოტაცების გამო;

4. პატივისა და ღირსების შელახვისათვის შურისძიება;

5. ქონებრივი შურისძიება.

აღნიშნულთაგან ამჯერად ჩვენი მიზანია შურისძიების ყველაზე მძაფრი ფორმის­ - შურისძიებით მკვლელობისა (,,სისხლის აღება”) და მასთან დაკავშირებული ზოგიერთი თავისებურების, განხილვა.

ფშავური სამართლით ცნობილ შურისძიების ინსტიტუტზეც ჩვენ ძირითადად წარსული ვითარების ამსახველი ცნობებით ვმსჯელობთ. ამასთან, ვეყრდნობით 1986-89 წლებში ჩვენი მონაწილეობით საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ეროვნული ტრადიციების სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის - ,,ქართული ჩვეულებითი სამართლის ლაბორატორიის”, მიერ ფშავ-ხევსურეთსა და საქართველოს სხვა რეგიონებში ექსპედიციების შედეგად მოპოვებულ ეთნოგრაფიულ მასალას.

წინასწარ უნდა ითქვას, რომ ფშავის თაობაზე არსებული ეთნოგრაფიული წყაროებით დასტურდება ერთი მეტად მნიშვნელოვანი ჰიპოთეზა: მართალია, შურისძიების აქტი ჩვეულებითი სამართლით დაცულ-განსაზღვრული მოვლენაა, მაგრამ მას სრულებითაც არ ენიჭება გარდაუვალი, უალტერნატივო ქმედების მნიშვნელობა. კერძოდ, იგი, ერთი მხრივ, სავალდებულო, ჩვეულებითი სამართლის ნორმაა, მაგრამ ამავე დროს, იმავე ჩვეულებით სამართალში მტკიცედ ჩამოყალიბებულია ერთგვარი ალტერნატიული ნორმა, რომელიც მას უპირატესად პრევენციული ფუნქციით აღჭურვავს. მისი არსი კი მესისხლეთა შორის შერიგების მექანიზმში მდგომარეობს.

მხარეების ნება-სურვილით, სამართლის კერძო საწყისიდან გამომდინარე, შესაძლებელია დანაშაულით გამოწვეული ყოველგვარი შუღლის მშვიდობიანი გზით მოგვარება.

ფშავის სამართალში შურისძიების ინსტიტუტი საკმაო წარმატებით არის შეზღუდული მატერიალური საზღაურების (კომპოზიცია - ,,სისხლის დაურვება”) სისტემით.

საქართველოს რეგიონებს შორის ფშავი ერთ-ერთი გამორჩეულია, სადაც კარგად არის გამოკვეთილი შურისძიების (სისხლის აღება) ჩვეულებისა და კომპოზიციის თავისებურებანი. ნათლად ირკვევა, რომ ეს ორი ერთმანეთისაგან, ერთი შეხედვით, თითქოს ცალ-ცალკე მდგარი სამართლებრივი ინსტიტუტი, სინამდვილეში ერთიან ინსტიტუტად მოიაზრება და ერთმანეთს ავსებს, ე.ი. შურისძიების ინსტიტუტი თავის თავში მოიცავს თვით მატერიალურ საზღაურსაც, რაც სამაგიეროს მიზღვის ერთ-ერთ ფორმად აღიქმება, ისევე, როგორც, მაგალითად, სისხლის აღება. ასეთივე ვითარებაა ზოგადად, ქართულ ფეოდალურ კანონმდებლობაშიც, მაგალითად, ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის 63-ე მუხლში ,,სისხლის აღებაში” სწორედ მატერიალური გადასახადი, სისხლის დაურვებაა ნაგულისხმევი და არა სისხლის აღება პირდაპირი გაგებით. ხსენებულ მუხლში, კერძოდ, ნათქვამია: ,,თუ ცოლი დაჭრას, ან დააშაოს, თუ ცოლს უნდოდეს, სისხლი აიღოს და გამოართვას ...”¹.

დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ კომპოზიციით, რომელიც ჩვეულებითი სამართლის წიაღშივე თვით შურისძიების ინსტიტუტის გვერდით ჩამოყალიბდა, სამართალშემოქმედმა ხალხმა გზა გადაუღობა სისხლის აღების პრინციპის მძვინვარებას. სწორედ ეს თავისებურება აქვს მხედველობაში ნ. ხიზანაშვილს, როდესაც ფშავ-ხევსურული შურისძიების ინსტიტუტის ანალიზისას, სრულიად მართებულ დასკვნას აკეთებს: ,,როცა მძვინვარე შურისძიება მოისპო, მაშინ გაჩნდა ე.წ. დაურვება (სისხლის მიცემა,compositio, wezgeld, Bupa), ძველ დროს დაურვებაც საზოგადო ჩვეულება ყოფილა, ყველა ევროპულ ძველ სამართალში თითოეული დანაშაული და ბრალი დაფასებულია, დაურვება ნიხრს მიაგავს და წინადვე გადაწყვეტილია, ამა და ამ დამნაშავეს ამდენი უნდა გადახდესო. დაურვება შურისძიებისაგან წარმოდგება და თუმცა ისინი განსხვავდებიან, მაგრამ მსგავსებაც აქვთ. შურისძიება თხოულობს სისხლში ნამდვილი სისხლია საჭიროო, დაურვება კი, მსხვერპლს არ ნდომულობს და ამბობს, დამნაშავემ ფასით შეისყიდოს თავისი ბრალიო. მაშ შურისძიება დამნაშავეს პირადად სდევნის, ხოლო დაურვება დამნაშავეს ქონებაზე ყრილობს ჯავრსა და რომ დაურვებაც შურისძიების ნიადაგზე აღმოცენდა, ამას ისტორია მოწმობს: როცა დამნაშავე, მაგალითად, მკვლელი შურისძიების ასაცილებლად გადაიხვეწებოდა, იმის ქონება და მამული მოკლულის პატრონს რჩებოდა, ქონებასა და მამულს უნდა მიეცა პასუხი. სულ ძველად ამ ჩვეულებას მისდევდნენ, შემდეგ მთელ ქონებასა და მამულს თავი დაანებეს და სასისხლო ნიხრი შემოიღეს, რაც უნდა იყოს, დაურვება მაინც შედარებით მაღლა დგას შურისძიებაზე. იგი მაშინ აღორძინდა, როცა ვნებათა ღელვა დაცხრა და საზოგადოებაში მშვიდობა და სათნოება დამყარდა”.²

ფშაური ტერმინოლოგიიდან მოსისხლე მტრებს შორის ურთიერთობის გამოსახატავად ხმარობდნენ ,,მესისხლეობას,, (ან ,,მოსისხლეობას”), ,,მამკალ-მამკვდრობას”, ,,თავ-სისხლს”. მაგალითად, ,,თავ-სისხლი მართებსო - თუ არ იყო მოკლული მტერი, თავ-სისხლი აიღოო - როცა მოკლავდნენ და ანგარიშს გაუსწორებდნენ, ე.ი. თავ-სისხლი იყო მკვლელის მოვალეობა, აეღო სისხლი, მესისხლეობა, ჩვენ ვეძახით მოსისხლეობას - მკვლელსა და მოკლულის გვარს შორის ჩამოვარდნილი მტრობაა - განმარტავს ფშაველი მთხრობელი.³ სხვა მთხრობლის განმარტებით კი, ,,თავ-სისხლი”, ,,მესისხლეობა”, მამკალ-მამკვდრობა ფშავურად ნიშნავს სისხლის აღების წესებს. თუ, მაგალითად, ერთი კაცი ჩაიდენდა მკვლელობას, მთელი გვარი მესისხლედ ითვლებოდა და პასუხს აგებდა. ვინც კლავს, იმას ეძახიან მამკლავს, ხოლო ვინც მოკლავს, იმას - მამკვდარს. თავსისხლი ნიშნავს იმას, რომ მამკლავს თუ მაჰკლავ, იმის სისხლს რომ აიღებ, ეს არის თავ-სისხლი”.⁴ 

არა ერთი მაგალითიდან ჩანს, რომ დამნაშავის მხრიდან დაზარალებულის სასარგებლოდ სათანადო საზღაურის გადახდა უფრო ფართოდ იყო გავრცელებული, ვიდრე მკვლელობისათვის სამაგიეროს მიზღვა. როგორც ირკვევა, ამას დამნაშავის მოკვლის, გაძევებისა თუ თვითგადახვეწის წესიც მნიშვნელოვანწილად უწყობდა ხელს. ამ შემთხვევაში, ჩამოთვლილი ღონისძიებები, რომლებსაც სასჯელის დანიშნულებაც ჰქონდა, ამავე დროს, კომპოზიციასთან ერთად, სისხლის აღების ერთგვარ შემაკავებელ გარემოებადაც გვევლინება. ასეთი გარემოებების არსებობა, რომელსაც კარგად იცნობს ხალხური სამართალი, არის მიზეზი იმისა, რომ ფშავში პრაქტიკულად მინიმუმამდეა დაყვანილი შურისძიებით მკვლელობის შემთხვევები. როგორც ძველი, ისე შედარებით ახალი ეთნოგრაფიული მონაცემების მიხედვით, როგორც წესი, მკვლელობები აქ უპირატესად შერიგებითა და კომპოზიციების (სისხლის დაურვება) გადახდით მთავრდებოდა. მაგალითად, ერთი ხანდაზმული ფშაველი კონკრეტულ მესისხლეობის ფაქტზე თხრობისას იხსენებს: ... ,,მათ ვერ შეძლეს სისხლი აეღოთ... ხელი შეუშალათ იმ წესმაც, რომ ფშაველები ყოველთვის ცდილობდნენ სისხლის აღება და ახალი მკვლელობები თავიდან აეცილებინათ”⁵.

სისხლის აღების პრინციპისადმი ასეთი შერბილებული დამოკიდებულება საქართველოს დანარჩენი ნაწილისთვისაც (მაგალითად, ხევსურეთი, გურია, აჭარა) არ ყოფილა უცხო და მიუღებელი, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ზოგიერთი ქართული რეგიონი (მაგალითად, სვანეთი), ამ მხრივ, როგორც ჩანს, მეტ პრინციპულობას იჩენდა. გასული საუკუნის სვანური სამართლის მკვლევრის, ბესარიონ ნიჟარაძის დაკვირვებით, სვანეთში მკვლელთან შერიგება ოდითგანვე სამარცხვინოდ ითვლებოდა და ასეთ მორიგებაზე წამსვლელ დაზარალებულ მხარეს ხალხი მკაცრი გაკიცხვის ნიშნად ,,უჭმელის მჭამელს” (,,უმაამუზვებ”) უწოდებდა.⁶ თუმცა ისიც ანგარიშგასაწევია, რომ, როგორც თვით ამავე ცნობითაც დასტურდება, პრაქტიკულად ამ პრინციპის დარღვევას მაინც ჰქონია ადგილი, რაც, თავის მხრივ, გარდა საზოგადოებრივი გაკიცხვისა და შერცხვენისა, სხვა უფრო სერიოზულ ზემოქმედებას, გინდაც სასჯელს, არ იწვევდა.

ქობულეთ-აჭარაში მიკვლეული ცნობებითაც, ამ რეგიონისათვის სისხლის აღება ასევე მკაცრად დაცულ პრინციპს წარმოადგენდა და ამ წესისაგან გადახვევა - ,,სისხლის შეჭმა”, მეტად სამარცხვინოდ ითვლებოდა.⁷ მაგრამ რაიმე სასჯელის არსებობა ამ ჩვეულების დაუცველობისათვის, არც აქ დასტურდება, ე.ი. დანაშაულის დამოუკიდებელ შემადგენლობად არ მიიჩნეოდა. ამის მიზეზი კი, ცხადია, იმაში უნდა მდგომარეობდეს, რომ სასისხლო ურთიერთობებში კერძო საწყისი ჭარბობდა საჯაროს (თემის, საზოგადოების დამოკიდებულება) დაზარალებულ მხარეს შეეძლო ესარგებლა თავისი უფლებით - სამაგიეროს მიზღვით დაესაჯა მოსისხლე მტერი, ანდა გარკვეულ გარემოებათა გათვალისწინებით, თავი შეეკავებინა ამ უფლების გამოყენებისაგან. ასეთ გარემოებათაგან კი იმავე აჭარაში დასტურდება მაგალითად, მოსისხლეს მიერ მტრის მოკვლის განუხორციელებლობა მისგან დამოუკიდებელი მიზეზით (მცდელობის მდგომარეობა). თუ მკვლელს ვერ მოკლავდნენ, დაჭრიდნენ ან ტყვიას ააცილებდნენ, ასეთ დროს შეიძლებოდა ხელი აეღოთ მისი მოკვლისაგან, რასაც ასე ხსნიდნენ: ,,ჩემი ხელიდან მკვდარია, ღმერთმა დაინდო, დღეი ჰქონებია და ვეღარ ვესვრიო”⁸.

ფშავთან შედარებით, უფრო მკაცრია ხევსურული შურისძიება, რომელიც შერიგებისას სისხლის აღების რიდით სოფლიდან გადახვეწილი ,,მეხელის” (მკვლელი) სახლ-კარის დარბევასა და სოფლელებისაგან ,,ჭირის პატრონის” ,,ცხვარ-ბატკნითა” და კურეტით დაშოშმინებას და უკან გამობრუნებას გულისხმობდა. ასეთი რამ ფშავის სინამდვილეში არ დასტურდება. აქ შურისძიების ინსტიტუტი კომპოზიციის (სისხლის დაურვების) გავლენით აშკარად შერბილებული ჩანს.

დღევანდელ ფშავში პრაქტიკულად არ გვხვდება შურისძიების მოტივით ჩადენილი მკვლელობის კონკრეტული ფაქტები. მაგრამ უძველეს ჩვეულებებსა და ,,ანდერძებზე,, (,,ანდრეზი,,) აღზრდილი საზოგადოების რწმენაში ჯერ კიდევ ცოცხლობს ტალიონის პრინციპის ერთგვარი ანალოგია (,,სისხლი სისხლისა წილ”). ამიტომ დღესაც ხანდაზმულ ფშაველებს არ უჭირთ საკუთარი თვალით ნანახისა თუ გაგონილი შურისძიების მაგალითების გახსენება.

სამართლებრივი ჩვეულებების შემოქმედ საზოგადოებას არ შეიძლებოდა ანგარიში არ გაეწია იმ გვაროვნული საწყისებისათვის, რომლებშიც მძვინვარე შურისძიების პრაქტიკა თვითონვე კარნახობდა შესაბამისი ქცევის წესების (ნორმების) შემოღებას. ამიტომ იყო, რომ ჩვეულებითი სამართალი, ერთი მხრივ, ებრძოდა შურისძიებას, მეორე მხრივ კი, განსაზღვრავდა შურისძიების პირობასა და წესს, ე.ი. არაპირდაპირ აღიარებდა მას. სხვათა შორის, ასეთი პოზიცია ეკავა ძველ ქართულ კანონმდებლობასაც.

ფშავის შესახებ ჩვენს მიერ ეთნოგრაფიული მასალებით თუ ვიმსჯელებთ, შურისძიება აქ თავის დროზე საკმაოდ მტკიცე ჩვეულებად იყო ჩამოყალიბებული: ,,ფშაველებს წესად ჰქონდათ სისხლის აღება - მოგვითხრობს ერთ-ერთი ფშაველი, - რაც შემდეგს ნიშნავდა: თუ ვინმეს მოკლავდნენ, მისი გვარის წარმომადგენლები ხალხში ვერ გამოჩნდებოდნენ ისე, თუ მკვლელის გვარზე მკვლელობითვე არ იძიებდნენ შურს...”⁹. მეორე ფშაველის თქმით: ,,ჩვენი ფშაური წესის თანახმად, მკვლელის მიმართ აუცილებელი იყო სისხლის აღება და თუ ამ წესს არ დაიცავდა ვინმე, ეს დიდი სირცხვილი იყო...”¹⁰.

საკმაო მასალა მოიპოვება იმის თაობაზე, რომ შურისძიების რიდით მკვლელი მთელი ოჯახით გასცილებია სოფელს და სხვაგან გადახვეწილა. ეს კი არაპირდაპირ, მაგრამ მაინც უტყუარად მიუთითებს ძველ ფშავში შურისძიების ჩვეულების ცხოველმყოფელობაზე. ,,თუ ვინმე მკვლელობას ჩაიდენდა, მკვლელისა და მოკლულის გვარი თუ აუმტერდებოდა ერთ-ურთს, მკვლელი გაიქცეოდა”¹¹. სხვა ინფორმატორი კიდევ უფრო კატეგორიულად ახასიათებს მკვლელობით გამოწვეული შურისძიების გარდუვალობას: ,,ჩვენში საერთოდ, ვინმე რომ შერიგებოდეს მკვლელს, არ გამიგია. მამკალი მხარე თვალში არ ეჩრებოდა მოკლულის მხარეს. შერიგებას და საზღაურის მიღებას რატომღაც ერიდებოდა ჩვენი კაციო,, - აცხადებს უკანაფშაველი 76 წლის თედო სოხურაშვილი. სოფ. ჭიდალელი, 70 წლის იოსებ წელაურის ცნობით კი, ფშაველებისათვის მესისხლეობისას ძირითად მიზანს შეადგენდა არა ,,თავ-სისხლის” აღება, არამედ მკვლელისა და მოკლულის ახლობლებისადმი მისი გვარის მუდმივ რიდში ყოფნა. მთელი პროცესუალური რიტუალიც ამისკენ ყოფილა მიმართული: ,,ჩემს მეხსიერებაში, - ამბობს იგი, - მხოლოდ ერთხელ მოხდა მკვლელობა, წყაროსთავის ხატობისას, როცა არჩემაშვილმა მოკლა ღვთისო მურლაშვილი. ამ საქმეზე შერიგება არ მომხდარა. ისე დასცილდნენ ერთმანეთს მამკლავ-მამკვდარი თაობებიც კი. მამკლავი დააპატიმრეს. თავისიანები კი გადასახლდნენ აქედან. შემდეგ მკვდრის ოჯახიც გადასახლდა და ისე დამთავრდა ეს საქმე, რომ შერიგება დღემდე არ მომხდარა. საერთოდაც ერიდებოდნენ ჩვენში შერიგებას და თავ-სისხლის (სისხლის მატერიალური საზღაური - დ.ჯ.) აღებას. ჩვენთან, როგორც მკვლელობის, ისე დაჭრის საქმეში, შერიგება არ ხდებოდა. ამიტომ მოერიდებოდა მამკლავი მამკვდარის არეს და შემდგომაც მორიდებას იჩენდა.

გადმოცემით, თუ მამკლავი არ გაძევდებოდა, ადგილობრივი თემის ხალხი შეიკრიბებოდა და გადაწყვეტდნენ როგორ მოქცეულიყვნენ, რა ეშველათ ამ საქმისათვის.”¹² 

როგორც ვხედავთ, მოყვანილ ცნობაში უარყოფილია შერიგების შესაძლებლობა მოსისხლე მხარეებს შორის. ამგვარი განცხადების გაზიარება კი არ შეიძლება თუნდაც იმიტომ, რომ ინფორმატორთა უმრავლესობა და ისტორიულ-ეთნოგრაფიული წყაროებიც საწინააღმდეგოს ადასტურებენ, თუმცა მხედველობაშია მისაღები, რომ მსგავსი განმარტებით ხაზი ესმება შურისძიების პრინციპის შეუვალობას, რაც, როგორც ზემოთ აღვნიშნავდით, თავის დროზე მართლაც შეიძლებოდა ,,ერთადერთი სამართალი” ყოფილიყო, რაც, მიუხედავად შემდგომი სახეცვლილებისა, სიმბოლურად მაინც აისახა თანამედროვეთა წარმოდგენებში. აქედან გამომდინარე, არც ასეთი განცხადება უნდა გაგვიკვირდეს: ,,ჩვენში საერთოდ სასისხლო საქმეზე შერიგება არ მოდის. ფულის მიღება სამარცხვინოდ ითვლება. თუ ისისხლებ, ხომ ისისხლებ, თუ არა და ჩაივლის...”¹³.

აქვე მოვიყვანთ კიდევ რამდენიმე ცნობას შურისძიების კონკრეტულ ფაქტებზე: ,,გომეწარში ჩემი მახსოვრობის დროს ჩემმა ბიძამ ქიქუა ვაჩეშვილმა მოკლა მეზობლის ბიჭი (ჩხუბი მოუხდათ). გავიდა დრო და ბიძაჩემი ერთხელ ჩუმად მოვიდა სოფელში, მაგრამ გაიგეს ეს მოკლულის ბიძაშვილებმა და მოჰკლეს. გავიდა ხანი და ბიძაჩემის მიერ მოკლული ახალგაზრდა კაცის ძმები და ბიძაშვილები შერიგდნენ, მშვიდობით დაამთავრეს საქმე. ამ შემთხვევაში მათი შერიგება გაამარტივა იმ საქმემ, რომ ორივე მხრიდან თითო-თითო კაცი იყო მოკლული”¹⁴ - მოგვითხრობს თვითმხილველი ფშაველი;

,,თუ ვინმე მკვლელობას ჩაიდენდა, იგი სოფლიდან გადაიხვეწებოდა, რადგან მას მოკლულის გვარი სდევნიდა და შურს იძიებდა. მაგრამ ხშირად კი საქმე შერიგებით მთავრდებოდა, იტყოდნენ: ,,სისხლი სისხლით არ გაიბანებაო”¹⁵ - ადასტურებს სხვა ფშაველი.

ცნობები სისხლის აღების ჩვეულებაზე გვხვდება ბარად ჩამოსახლებულ ფშავლებთანაც. დავიმოწმებთ ზოგიერთ მათგანს: ,,ჩვენი ძველი წესებით, როგორც გადმოცემებით გამიგია, მკვლელობას მოყვებოდა სისხლის აღება. ამისგან, რომ თავი დაეღწია, მკვლელი სხვა სოფელში გადასახლდებოდა, რომ მიუწვდომელი ყოფილიყო...”. ¹⁶ 

სხვასთან: ,,სოფელში მკვლელობა რომ მოხდებოდა, მოკლულის მხარე ცდილობდა სისხლი აეღო. მკვლელი, შურისძიებისაგან თავის დაღწევის მიზნით, ოჯახით გადაიხვეწებოდა სხვა სოფელში. გარკვეული დროის გასვლის შემდეგ შეიძლებოდა შერიგებაზე ზრუნვა დაეწყოთ; ან სალოცავის ხათრით შერიგდებოდა ანდა უფროსების ხათრით”.¹⁷ 

თუმცა დამოწმებული მასალები გარკვეული წინააღმდეგობების შემცველია, მაგრამ როგორც ცნობათა უმეტესობით დასტურდება, ფშაური სამართალი მოსისხლე მხარეებს უპირატესად შერიგებისა და სისხლის აღებისაგან თავის შეკავებისაკენ უბიძგებდა. გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ ფშაველთა ბარად ჩამოსახლება მხოლოდ სოციალური და ყოფითი პირობებით როდი ყოფილა განპირობებული, არამედ ისევე, როგორც მთის სხვა ტომთა ცხოვრებაში, იგი პირდაპირაა დაკავშირებული მოსისხლეობის ჩვეულებასთან. აღნიშნული მასალები შურისძიების ერთ დროს მძლავრად მოქმედი ინსტიტუტის პოზიტიური სურათის წარმოსადგენად მოვიყვანეთ, მაგრამ აქვე გვერდს ვერ ავუვლით საპირისპირო ხასიათის ცნობებსაც, რაც აქა-იქ მაინც გვხვდება. ხალხური სამართალმცოდნე ფშაველთა გარკვეული ნაწილი კატეგორიულად უარყოფს შურისძიების (სისხლის აღება) არსებობას მათში. მოჰყავთ საამისო კონკრეტული მაგალითებიც, კერძოდ, 79 წლის ბაიდაური ჩუგო ს. საკობიანოდან (პანკისის ხეობა) მოგვითხრობს: ,,1922 წელს ქისტებმა ჩვენს მთებში მამა მოკლეს სადავლაოდ მომავლებმა. სულ უბრალოდ მოკლეს თურმე. ეს ქისტები პირიქითელები იყვნენ, გავიგეთ კიდეც ვინ მოკლა, მაგრამ ჩვენ არ გვისისხლია მკვლელი. მამაჩემი ჩვენებურ კაცს რომ მოეკლა, მაინც არ ვეძებდით სისხლს, ისე შევრიგდებოდით.”¹⁸ მეორე მაგალითიც: ,,თიანეთის რაიონში ს. ლიშოში ლაშარის ხატში ჭაბაურმა ვანომ მოკლა ახალგაზრდა კაცი... მოკლულის მამამ თქვა, შვილი მაინც აღარ გამიცოცხლდებაო და საქმე მთავრობას მიანდო”¹⁹. თვით ამ ცნობის მომწოდებელი ფშაველიც ამ მაგალითს ფშავისათვის დამახასიათებლად მიიჩნევს.

რით შეიძლება დამოწმებულ ცნობებში არსებულ თვალშისაცემ წინააღმდეგობათა ახსნა? - ალბათ იმით, რომ ყოველი ჩამოთვლილი შემთხვევა კონკრეტულ ფაქტებზე მითითებაა. შესაძლებელია ჩვენს ინფორმატორებს აღარ ახსოვთ საქმის დეტალები, მაგრამ მათ მიერ მოწოდებული მასალები ძირითადად შეესაბამება სინამდვილეს. მიუხედავად იმისა, რომ მხოლოდ უმნიშვნელო ნაწილი უარყოფს სისხლის აღების არსებობას, გაუმართლებელი იქნებოდა ეჭვი შეგვეტანა მათ სისწორეში. საქმე იმაშია, რომ ისინი მხოლოდ მათთვის ცნობილ ცალკეულ ფაქტებს ეყრდნობიან და ესაა მათი დასკვნების სიმცდარის მთავარი მიზეზიც. ეთნოგრაფიულ-ისტორიული მასალის განზოგადებით კი ვრწმუნდებით, რომ სასისხლო საქმეების დამთავრებას, შურისძიების გარეშე, მართლაც ჰქონია ადგილი, მაგრამ ეს არ შეიძლება საფუძველი გახდეს მისი არარსებობის მტკიცებისა. რეალურად, წარმოუდგენელიცაა ყოველ ცალკეულ მკვლელობას სამაგიერო მკვლელობა მოჰყოლოდეს, თუნდაც იქიდან გამომდინარე, რომ გავრცელებული წესის თანახმად, მკვლელი უმალ განერიდებოდა ხოლმე დანაშაულის ადგილს და მიუწვდომელი ხდებოდა შურისმაძიებელთათვის. მეორეც, ჩვეულებითი სამართლისათვის დამახასიათებელი თვითგასწორების პრინციპის შესაბამისად, დაზარალებული გვარი უფლებამოსილია თავად გადაწყვიტოს დამნაშავის ბედი, იძიოს მასზე შური სამაგიეროს მოკვლით, თუ საქმე გასარჩევად რჯულს (სათემო სასამართლოს) მიანდოს. ფშავური სამართალი, როგორც ჩანს, მხარეებს ამაში მკაცრად არ ზღუდავდა.

შურისძიება მხოლოდ კანონმდებლობამ აღიარა დანაშაულად, მაგრამ ისიც საგულისხმოა, რომ საამისო წინაპირობები თვით ჩვეულებითი სამართლის წიაღში მომზადდა (კომპოზიცია, შერიგების ინსტიტუტი). ამდენად, მართალია, ჩვეულებით სამართალს შურისძიებით მკვლელობა პირდაპირ არ გამოუცხადებია დანაშაულად, მაგრამ მისი შემზღუდველი გარემოებები კი გაითვალისწინა. ამის მაგალითია ზოგიერთ რეგიონში გავრცელებული წესი (კერძოდ, ხევსურეთში), რომლის თანახმადაც, შურისმაძიებელი, რომელმაც უკვე განახორციელა შურისძიების აქტი სამაგიეროს მოკვლით, იხდიდა ,,საუკენ-მამკვდროს,, (120 ცხვარს)²⁰. ამ მხრივ, ჩვეულებითი სამართალი მხოლოდ ლოკალური საშუალებებით დაკმაყოფილდა და უფრო შორს ვერ წავიდა. ამიტომაც ძნელია ფშაველთა სამართალში მოსისხლეობის ნიადაგზე ჩადენილ მკვლელობებში დანაშაულის შემადგენლობის ნიშნების პოვნა. ფშაურ შურისძიებაზე უფრო უპრიანი იქნება ვილაპარაკოთ როგორც მკვლელობისაგან წარმოშობილ სამართლებრივ ღონისძიებაზე. ხოლო, როცა შურისძიებაზე, ვითარცა დანაშაულზე (ანდა დანაშაულის მოტივზე), ვსაუბრობთ, მაშინ, პირველ რიგში, პოზიტიური სამართლის კრიტერიუმებით უნდა ვიხელმძღვანელოთ.

ასეთი კუთხით დაყენებული საკითხის უფრო ნათლად ასახსნელად, განვიხილოთ პირობები და გარემოებები, რომლებიც თან ახლავს ფშავში ცნობილ შურისძიებით ჩადენილ მკვლელობებსა და ზოგადად, შურისძიების ინსტიტუტს.

შურისძიების საფუძვლები

რა აღძრავს შურისძიებას? - როგორც წესი, შურისძიების მოტივს უპირატესად ახლობლის, ოჯახის ან გვარის რომელიმე წევრის მკვლელობა იწვევს, რა დროსაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა არა აქვს ბრალის ფორმას, გაუფრთხილებლობითაა იგი ჩადენილი თუ განზრახვით. თვით მკვლელობის ფაქტი, აღჭურვავს მოკლულის მხარეს სამაგიეროს მიზღვის უფლებით. ამ პრინციპს კარგად გამოხატავს ცნობილი ეთნოგრაფის, ფშავ-ხევსურული ჩვეულებების მკვლევარის, ალ. ოჩიაურისეულის, ფორმულირება ხევსურული შურისძიებისა: ,, ...კაცი რომ მოკვდეს - წერს იგი, - მაინც თავი დაკდება, არაფერი არ შვეულის. არც იშობრობა (გაუფრთხილებლობა - დ.ჯ.) და არც სხვა. ხევსურები იტყოდნენ: მაგან მამიკლა, თუნდაც კოცნით მოვეკალ, იარაღით კი არ, მაინც კაც მაგისგან მამიკვდ,,. აიღებდნენ იარაღს და ეძებდნენ მკვლელს და მის ნათესავებს მოსაკლავად და სისხლის ასაღებად. მკვლელი და მისი ნათესავები გაიხიზნებოდნენ და იმალებოდნენ”²¹. ფშაური მასალების ანალიზითაც თითქმის იგივე დასტურდება. გ. თედორაძის დაკვირვებით, ფშავ-ხევსურული რჯული (სამართალი) ერთმანეთისაგან პრინციპულად არ განასხვავებს განზრახვასა (,,ნებსით”) და გაუფრთხილებლობას (,,უნებლიედ”). ორივე შემთხვევაში ერთნაირი შედეგები შეიძლებოდა დამდგარიყო²². თუმცა აქვე არ შეიძლება არ აღინიშნოს, რომ გარკვეული პირობების არსებობისას, ფშაური სამართალი უშვებს ბრალის გათვალისწინებას შურისძიებასთან დაკავშირებულ გარემოებებს შორის.

შურისძიების წრე (ფარგლები)

ფშავში მიკვლეული მასალებით, კარგად ირკვევა როგორც შურისძიებით ჩადენილი მკვლელობის სუბიექტის, ასევე იმ პირთა წრე, რომლებიც ამ შურისძიების ობიექტის როლში გამოდიან. შურისმაძიებლად მთელი გვარი გამოდის, უშუალოდ ამ აქტს რომელიმე მათგანი აღასრულებს. მისი აღსრულების ტვირთი უპირატესად მოკლულის ძმებს ან ბიძაშვილებს აწევთ. რაც შეეხება შურისძიების ობიექტს, იგი კარგად ჩანს იმ ცნობებიდან, სადაც ლაპარაკია, რომ მკვლელის მთელი გვარი, როგორც წესი, ტოვებს სოფელს და სხვაგან გადაიხვეწება, ხოლო დაზარალებულის ახლობლები საზოგადოებაში ვერ გამოჩნდებიან პირნათლად, თუ მკვლელის გვარის მიმართ სათანადო ზომები არ იქნება მიღებული - შურს არ იძიებენ, მაგალითად, ,,...მკვლელი შურისძიებისგან თავის დაღწევის მიზნით გადაიხვეწებოდა სხვა სოფელში მთელი გვარით”²³, ანდა: ,,...თუ ვინმეს მოკლავდნენ, მისი მოგვარენი ხალხში ვერ გამოჩნდებოდნენ ისე, თუ მკვლელის გვარზე მკვლელობითვე არ იძიებდნენ შურს”²⁴.

ამასთან, ფშავის სამართალი ზღუდავს იმ ნათესაურ წრეს, რომლის ფარგლებშიც შესაძლებელია სამაგიეროს მიზღვა. ეს წრე ძირითადად დამნაშავის ახლო სისხლით ნათესაური კავშირით (შვილები, ძმები, ბიძაშვილები) განისაზღვრებოდა. როგორც შედარებითი დაკვირვება გვიჩვენებს, ამ მხრივ, ქართული ჩვეულებითი სამართალი (ფშავ-ხევსურეთი, იმერეთი, აჭარა) თითქმის ერთიან პოზიციაზე იდგა. ასეთი დამოკიდებულება ვრცელდება, კერძოდ, დამნაშვე მხარის მდედრობითი სქესის წარმომადგენელზეც, რომელიც, როგორც წესი, შურისძიების ობიექტად არ შეიძლებოდა ქცეულიყო: ,,ქალიდან საქმე არ სწორდებოდა” - ამბობენ აჭარაში და ,,თუ მკვლელის გვარში მამაკაცი არ იყო, მაშინ მას დაეხსნებოდნენ”,²⁵ ე.ი. ხელს იღებდნენ სამაგიეროს მიზღვაზე. ამის დასტურია ისიც, რომ აჭარელი მთხრობელის თქმით: ,,თუ გვარში მკვლელს არ ჰყავდა მამაკაცი, მაშინ დაზარალებული ,,შეჭამდა”, ე.ი. შეურიგდებოდა”.²⁶ 

აჭარული სამართლით, ქალი არ შეიძლებოდა შურისძიებისას მკვლელობის ობიექტი გამხდარიყო. სხვათა შორის, როგორც ჩანს, ამ ვითარებით ზოგჯერ მოხერხებულად სარგებლობდა მკვლელი მამაკაცი და იმ იმედით, რომ მოსისხლე არ მოკლავდა, კაბაგადაცმული დადიოდა²⁷.

სწორედ ქალისადმი განსაკუთრებულ რიდსა და კრძალვასთან იყო დაკავშირებული რწმენა, რომლის ძალითაც შურისმაძიებელი ერიდებოდა ქალის გვერდზე მდგომი მოსისხლე მტრის მოკვლას.

ფშავის მომიჯნავე ხევსურული რჯული შურისძიებისას განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა იმ პირის ასაკს, რომლისკენაც მიმართული იყო უშუალოდ შურისძიების აქტი. ამასთან, მის ფიზიკურ მდგომარეობასაც ითვალისწინებდა. აქ შეუვალ წესად იყო დადგენილი, რომ ,,არ შეიძლებოდა მოეკლათ მამკლავის გვარის ბავშვი, სანამ ამ ასაკს არ მიაღწევდა, როცა შარვლის ჩაცმას დაიწყებდა, ამიტომ იყო შემთხვევებიც, როცა შურისძიებისაგან თავის დაღწევის მიზნით, მოზრდილებიც კი ცდილობდნენ შარვალი მოგვიანებით ჩაეცვათ”.²⁸ 

იმავე წესს იცნობდა ფშავის სამართალიც, სადაც მწირად, მაგრამ მაინც იქნა მოპოვებული ამის დამადასტურებული ზოგიერთი ცნობა. კერძოდ, აქ პირდაპირ დასახელებულია ასაკი, რომლის მიღწევამდეც არ შეიძლებოდა არასრულწლოვანი შურისძიების მსხვერპლი გამხდარიყო: ,,თუ შვილი 16 წლის ასაკს არ იყო მიღწეული, დააცლიდნენ გაზრდას და მერე მოკლავდნენ. მცირეწლოვანზე სისხლის ძიება არ შეიძლება” - ამბობს ერთ-ერთი ხანდაზმული ფშაველი.²⁹ ზოგიერთი სრულწლოვანების ასაკად 20 წელს ასახელებს,³⁰ მაგრამ მთავარი ისაა, რომ შურისძიების ფარგლების განსაზღვრისას, ხალხური სამართალი პრინციპულად უწევდა ანგარიშს შურისძიების ობიექტის ასაკს. საფიქრებელია, რომ ფშავში ასეთივე მნიშვნელობა ენიჭებოდა ხანდაზმულობას, თუმცა საამისო პირდაპირ ცნობას ვერ მივაკვლიეთ, მაგრამ ის ფაქტი, რომ სისხლის აღების განხორციელებისას სისხლის მაძიებელი მხარე ცდილობდა ის მოეკლა ვინც გვარში საუკეთესო იყო³¹, ანდა კონკრეტული ცნობა იმის შესახებ, რომ ხანდაზმულ მამკლავს შვილები არ ჰყოლია, ამიტომ ,,სისხლის აღებაც არ მომხდარაო”,³² ასევე არაპირდაპირი მინიშნებაა აღნიშნულზე.

შურისძიების გამომრიცხველი გარემოებები

ფშავის ხალხური სამართლის განვითარების დონის უტყუარი მაჩვენებელია ისეთი გარემოებების გათვალისწინება, რომლებიც გამორიცხავს პასუხისმგებლობას (პასუხისმგებლობაში ამ შემთხვევაში შურისძიების გარდაუვალობას ვგულისხმობთ. მკვლელი ხომ, ზოგადად მიღებული პრინციპით, ვალდებულია პასუხი აგოს შურისმაძიებლის წინაშე, ხოლო დაზარალებულის მხარემ - განახორციელოს შურისძიების, თვითგასწორების აქტი). ასეთ გარემოებათაგან ფშაურ მასალებში გამოიკვეთა შემდეგი:

ა) მკვლელის სიკვდილი მოკლულის მხარისაგან დამოუკიდებელი მიზეზით, როგორც შემდგომი შურისძიების გამომრიცხველი გარემოება.

ამ დროს მოკლულის მხარემ ხელი უნდა აიღოს შურისძიებაზე და დათანხმდეს შერიგებაზე. ასეთ შემთხვევაში დამნაშავის ვალდებულება გარკვეული მატერიალური ხარჯებითა და სათანადო რიტუალების სავალდებულო დაცვით ამოიწურება და მისი შესრულების შემდეგ მხარეებს შორის ურყევი მშვიდობიანობა მყარდება, რასაც ხშირად ,,ფიც-ვერცხლის ჭამითაც,, ადასტურებენ.

ერთ-ერთი ფშაველი მოგვითხრობს, რომ მის შვილს ჩხუბის დროს მეზობლის ბიჭი მოუკლავს. მკვლელი გაუსამართლებიათ და დახვრეტა მიუსჯიათ. შურისძიებით აღვსილი მოკლულის გვარი მოსვენებას არ აძლევდა მკვლელის ოჯახს, რისთვისაც ეს უკანასკნელი გარკვეული დროით სოფლიდან გადახვეწილა. 20-25 წლის შემდეგ, როცა უკვე დასჯილი მკვლელის დაბრუნების იმედიც აღარ ჰქონდათ, მკვლელის მამას შუაკაცები გაუგზავნია მოკლულის ოჯახისათვის და შერიგება უთხოვია, პირველივე თხოვნას ვერ გაუჭრია, შემდეგ კი შეთანხმებულან. ამ ამბის მთხრობელის თქმით, ,,ფშაველებს წესად გვაქვს - თუ მკვლელი მოკვდება, მოკლულის მხარეს უფლება აღარა აქვს, რომ მკვლელის გვარს უარი უთხრას შერიგებაზე.” ³³ 

შერიგებულ გვარებს შორის შემდგომში მომხდარი მკვლელობა, ცხადია, შურისძიების აქტად აღარ ჩაითვლებოდა და მას სხვაგვარი სამართლებრივი შედეგები მოჰყვებოდა (მტრობა ჩვეულებრივ გაგრძელდებოდა).

დამნაშავის სიკვდილი, როგორც შემდგომი შურისძიების გამორიცხვის ერთ-ერთი საფუძველი, ცნობილი ყოფილა აჭარაშიც, სადაც მიკვლეულ იქნა ასეთი ცნობა: ამ სამოცი-სამოცდაათი წლის წინათ ,,...ვერულიძის გვარის კაცმა მოკლა მესხიძის გვარისა, მათ შორის ჩამოვარდა მტრობა. 3-4 წელს ერთმანეთს ემტერებოდნენ, მაგრამ მკვლელი იყო თურქეთში და ამიტომ ვერ იძიეს შური. ...მკვლელი ისევ დაბრუნდა, ვერ გაძლო თურქეთში. ასე უთქვამს: ,,ვერ გავძელ თურქეთში, მე თუ მოვკვდები, დაე ჩემს მიწაზე მოვკვდეო, თუნდაც შურისმაძიებლებმა მომკლანო. დაბრუნებული თვითონვე დამარცხდა თოფი გაუვარდა და თავისივე თოფით მოკვდა... ამის შემდეგ ხუსეინ ვერულიძემ აღძრა საქმე შერიგებაზე”.³⁴ 

შერიგების აქტიც, თავის მხრივ, შემდგომი შურისძიების გამომრიცხველ გარემოებად გვევლინება. მაგალითად, ფშაველის უკვე დამოწმებული ცნობით: ,,...ფშაური წესებით³⁵, შერიგება იმდენად მტკიცეა, რომ ამ შერიგების შემდეგ არ ყოფილა შემთხვევა კვლავ გაგრძელებულიყოს შუღლი და მტრობა,,³⁶. შერიგების აქტის ასეთი მნიშვნელობა დადასტურებულია ფშავის მეზობელ ეთნოსშიც (ხევსურები, ქისტები). ნათლად ირკვევა, რომ შერიგება ისეთი სამართლებრივი მექანიზმია, რითაც ხალხური სამართალი გზას უღობავს შურისძიების განახლებას.

ბ) შერიგება შურისძიების აქტის აღსრულების შემდეგ

თუკი შურისმაძიებელი მოახერხებდა და ისისხლებდა მტერს, მის შემდეგაც შესაძლებელი იყო, მოშუღლე მხარეები სამკვდროდ გადაჰკიდებოდნენ ერთმანეთს და კვლავ ბევრი სისხლი დაღვრილიყო. ეს კი ჩვეულებითი სამართლის მოთხოვნებს ეწინააღმდეგება. ის ხომ მხოლოდ სამაგიერო მკვლელობის მიზანშეწონილებით შემოიფარგლება და არ აღიარებს გვარებს შორის გაუთავებელ სისხლისღვრას, არამედ ამის შემდეგაც (შურისძიების აქტის აღსრულების შემდეგ) აუცილებლობას წარმოადგენს, რომ გამოირიცხოს შემდგომი მკვლელობები შურისძიებით. ამ შემთხვევაში შერიგების საფუძველი ხდება ის, რომ სისხლი უკვე აღებულია. ამის მაგალითად გამოგვადგება შემდეგი ცნობა: ,,გომეწარში ჩემს მახსოვრობაში ჩემმა ბიძამ, ქიქუა ვაჩეშვილმა, მოკლა მეზობლის ბიჭი (ჩხუბი მოუხდათ), - მოგვითხრობს თვითმომსწრე ფშაველი, - რის გამოც გაეცალა სოფელს და წავიდა სადღაც, გადაიხვეწა. გავიდა დრო და ბიძაჩემი ჩუმად მოვიდა სოფელში, მაგრამ გაიგეს ეს მოკლულის ბიძა-ძმებმა და მოკლეს. გავიდა ხანი და ბიძაჩემის მოკლული ახალგაზრდა კაცის ძმები და ბიძაჩემის ბიძაშვილები შერიგდნენ, მშვიდობით დაამთავრეს საქმე. ამ შემთხვევაში მათი შერიგება გააადვილა იმან, რომ ორივე მხრიდან თითო კაცი იყო მოკლული”.³⁷ სხვათა შორის, ასეთივე წესს იცნობს აჭარული სამართალიც (,,ორივე მხარეს რომ თითო კაცს მოკლავდნენ, მაშინ უკვე შეიძლებოდა შერიგება მომხდარიყო”).³⁸

გამომდინარე იქიდან, რომ შერიგების ინსტიტუტი ეფექტურად უპირისპირდება შურისძიების თანამდევ უსასრულო სისხლისღვრას, ფშავური წესით მომხდარი შერიგება უნდა აღსრულდეს უსიტყვოდ. ამას უკავშირდება ფშავში მოარული გამონათქვამები: ,,სამართალი იქმნიანო, ისევ ძმები იყვნიანო”; ანდა: ,,სამართალი კი არ აცილებდა ხალხს ერთმანეთს... არამედ გულშეჯერებას უწყობდა ხელს, როცა იცოდა კაცმა, რომ სამართალმა გაამტყუნა, გული არ წყდებოდა წაგებულზე. ამაში იყო კარგი შერიგება”.³⁹ ასეთივე რწმენა აქვთ ხევსურეთშიც (,,სამართლით მოჭრილი ხელი არ მეტკინების”).

გ) შერიგება ბრალის გათვალისწინებით

ფშავზე არსებულ ზოგიერთ ეთნოგრაფიულ ცნობას თუ გავიზიარებთ, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ შერიგება, როგორც შემდგომი შურისძიების გამომრიცხველი გარემოება, ზოგჯერ ბრალსაც უკავშირდებოდა. ამ დროს ბრალი შურისძიების გამომრიცხველ ერთგვარ ალტერნატიულ გარემოებად მოჩანს (იგი ყოველთვის არ გამორიცხავს შურისძიებას), ზოგჯერ შესაძლებელი ყოფილა გამონაკლისი იმ საერთო წესიდან, რომლის მიხედვითაც ანგარიში არ ეწევა ბრალის ფორმას.

ფშაველი მთქმელის ცნობით, ,,თუ მკვლელობა შემთხვევით, გაუფრთხილებლობით მოხდებოდა, ასეთ დროს საქმე შერიგებით უნდა დამთავრებულიყო. ამ დროს მკვლელს ,,კაცის თავს” - 60 ძროხას გადაახდევინებდნენ”⁴⁰.

მართალია, ფშავის ჩვეულებითი სამართალი პრინციპულად ვერ მიჯნავს გაუფრთხილებელ ბრალსა და ბრალის გარეშე (შემთხვევა, კაზუსი) მოქმედებას, მაგრამ პრაქტიკაში ამის ცალკეული შემთხვევაც უნდა ყოფილიყო. დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ ფშავლებისთვისაც ცნობილ ,,ფათერაკში” სწორედ შემთხვევა, ბრალის გარეშე მოქმედება იგულისხმება, რაც გამორიცხავს ბრალის არსებობას და ზოგჯერ - შურისძიებასაც.

ფშავში ფათერაკით მკვლელობასთან გაიგივებულია შემთხვევით შემოკვდომა. ,,თუ კაცს კაცი შემთხვევით შემოაკვდებოდა, განმარტავს ფშაველი, მაშინ მათ შორის შურისძიება არ უნდა მომხდარიყო. და საქმე შერიგებით უნდა დამთავრებულიყო”...⁴¹.

იმავე ინფორმატორთან შემთხვევითი მკვლელობის დროს, შურისძიებაზე უარის თქმა ,,სისხლის პატიებად” იხსენიება. ასეთივე ტერმინი (ქისტურად ,,ფაბითერ”⁴² ) გამოიყენება მეზობელ ქისტთა სამართალშიც, სადაც მას საფლავზე შეწირვის ძველი წესის აღსრულების სიმბოლური მნიშვნელობა აკისრია, ე.ი. ამ ტერმინებს შორის მხოლოდ გარეგნულ მსგავსებაზე შეიძლება ლაპარაკი.

მოვიყვანოთ კიდევ ერთი მაგალითი ფათერაკით მკვლელობაზე: ,,საძოვარზე მეზობლის ბიჭები თამაშობდნენ. ერთს თოფი გაუვარდა და მოკლა მეორე. ფათერაკით მოკლაო, ამაზე იტყვიან. რადგან ეს შემთხვევა იყო, მტრობა არ გამოუწვევია”⁴³ - განმარტავს მოხუცი ფშაველი. თუმცა ფშავის ჩვეულებითი სამართალი ფათერაკს ბრალის გამომრიცხველ გარემოებად მხოლოდ ცალკეულ გამონაკლის შემთხვევებში მიიჩნევს, მაგრამ ასეთი რამ ხალხური სამართლებრივი კულტურისათვის მაინც წინგადადგმულ ნაბიჯად უნდა ჩაითვალოს. ამ აზრს ისიც ამტკიცებს, რომ თვით ცივილიზებულ სამართალსაც (იგულისხმება ფეოდალური პერიოდის სამართლის წიგნები) კი უჭირს ბრალის მკვეთრი დიფერენციაცია პასუხისმგებლობის განსაზღვრისათვის. მაგალითად, ბერძნული სამართლის ქართული ვერსიის 388-ე, სომხური სამართლის ქართული ვერსიის 383-ე, ვახტანგ VI სამართლის 210-ე, 92-95-ე მუხლებით, ფათერაკი (უნებური) სრულებით არ გამორიცხავს პასუხისმგებლობას და მხოლოდ შემამსუბუქებელი გარემოების მნიშვნელობა გააჩნია. კერძოდ, ვახტანგის სამართლის 92-ე მუხლით, პირმა, რომელსაც ფათერაკით მკვლელობა შეემთხვა, ,,საფათერაკო” სისხლი უნდა მისცეს. 95-ე მუხლით კი, ბრალდებულმა ,,საფათერაკო უნდა მისცეს და წყალობა რამე უყოს”⁴⁴. ანალოგიურ წესს, როგორც ირკვევა, თანამიმდევრულად იცავდა ქართული სასამართლო პრაქტიკაც. ამის მაგალითია ერთი განჩინება სასისხლო საქმეზე (,,განჩინება ბაგრატ და ნოდარ ციციშვილების სასისხლო საქმეზე 1717 წლის 8 თებერვალი”).⁴⁵ 

დ) ნათესაურ წრეში მომხდარი მკვლელობა, როგორც შურისძიების გამომრიცხველი გარემოება

ფშაური სამართლის მიხედვით შურისძიება იკრძალება თუ მკვლელსა და მოკლულს შორის სისხლით ნათესაური კავშირი არსებობს. ფშავში არ მოგვეპოვება მასალა, ერთი გვარის წარმომადგენელთა შორის სისხლის აღებას რომ ადასტურებდეს. ეს ბუნებრივიცაა, თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ ჩვეულებითი სამართლის მოთხოვნით, შურისმაძიებლად მთელი გვარი გამოდის, ამავე დროს, შურისძიების რისხვაც მთელ გვარს ატყდება თავს. ამდენად, წარმოუდგენელია შურისძიების სუბიექტი იმავდროულად შურისძიების ობიექტად მოგვევლინოს. ამიტომაც იყო, რომ გვარის შიგნით (ძმებს ან ბიძაშვილებს შორის) მომხდარი მკვლელობის საქმეები საერთო წესით არც განიხილებოდა. ეს კარგად დასტურდება ფშავის მაგალითზე.

თავის დროზე ს. მაკალათიასაც მიუქცევია ამ გარემოებისათვის ყურადღება. მისი ცნობით, ფშავში ,,... სისხლის აღება შიგ თემში და ძმათაშვილებში არ შეიძლებოდა. არც ძმისშვილსა და მამის მკვლელს სთხოვდნენ პასუხს, მაგრამ ასეთ დამნაშავეთ ზიზღით უცქერდნენ და ,,ცოდვიანებს,, ეძახდნენ”⁴⁶. ,,საერთოდ, ჩვენი, ფშაური წესის თანახმად, მკვლელის მიმართ აუცილებელი იყო სისხლის აღება... მაგრამ გვარის შიგნით მკვლელობას, მკვლელობა არ მოჰყვებოდა”⁴⁷ - ადასტურებს ფშაველი მთქმელი.

გარდა მტკიცე წესად ჩამოყალიბებულისა, ფშავში გვხვდება ცალკეული შემთხვევებიც, როცა მოკლულის ჭირისუფლის მხრივ გარკვეული მოქმედების შედეგად, შურისძიება ორ გვარს შორის წყდება, სანაცვლოს მოკვლის გარეშე.

თვითმხილველი გვიამბობს, თუ როგორ აღუდგა წინ შვილმოკლული დედა შურისმაძიებელ ძმას და ბიძაშვილებს და შერიგებაზე დაიყოლია ისინი. მისი გადმოცემით: ,,...ნიკა წელაურმა მოკლა ივანე ბობლიაშვილი, მკვლელი დაუყოვნებლივ ასახლდა და გაეცალა სოფელს... მოკლულის ბიძაშვილებსა და ერთ-ერთ ძმას განუზრახავს თავ-სისხლი აეღოთ მკვლელზე, სათანადოდ თადარიგსაც შესდგომიან. ეს ცნობილი გამხდარა მოკლულის დედისათვის. მან შეყარა თავისი ვაჟი (მოკლულის ძმა) და ბიძაშვილები, მოიხადა მანდილი, დადო მათ წინ და თქვა: ,,ჩემი თხოვნაა ნუ მოჰკლავთ მკვლელს, ცოდვიანის ცოდვას ნუ დაიდებთ. იგი ისე მოკვდეს მიწა არ ეღირსოს. რა თქმა უნდა, შვილი და ბიძაშვილები შეწუხდნენ, მაგრამ სხვა რა ძალა იყო, დაემორჩილნენ დედის თხოვნას...”⁴⁸.

ამ ცნობით კიდევ ერთხელ დასტურდება, თუ რაოდენ მნიშვნელოვანი როლი აქვს მიკუთვნებული დაზარალებულ მხარეს შურისძიების პირობის განსაზღვრაში, რომ მთლიანად მასზეა დამოკიდებული, ეძიოს სისხლი თუ უარი თქვას მის აღებაზე, ეს კი იმას ნიშნავს, რომ სისხლის აღებით შურისძიება სავალდებულო მოთხოვნა არ უნდა იყოს მაშინაც კი, როცა იგი დაშვებულია ჩვეულებითი სამართლით. დაზარალებული მთავარი ფიგურაა შურისძიებასთან დაკავშირებულ მთელ პროცესში, დაწყებული პირველი მკვლელობიდან, დამთავრებული სამაგიეროს მოკვლით (ან შერიგებით). ამდენად, ამ პროცესისათვის დამახასიათებელი მთელი რიგი ინსტიტუტებისა თავის ნამდვილ ძალას მხოლოდ მისი ნების გამომჟღავნების შემდეგ იძენენ. საფიქრებელია, რომ ასეთი ვითარება ერთგვარ წესად იქცეოდა მხოლოდ შურისძიების ჩვეულების განვითარება-დახვეწის შედარებით გვიანდელ ეტაპზე, იმ დროს, როცა შურისძიების სავალდებულობამ დაკარგა თავისი მყარი საფუძვლები და გზა დაუთმო მატერიალურ საზღაურებს, ე.ი., როცა სისხლის აღების ვალდებულება მისი გამოსყიდვის ვალდებულებით შეიცვალა.

დაქირავებული პირის გამოყენება შურისძიებისას

საველე-ეთნოგრაფიული გზით მოპოვებულ ფშაურ მასალებში ვხვდებით რამდენიმე ცნობას დაქირავებული მკვლელის გამოყენების ცალკეულ ფაქტზე. ამასთან, ამ სახის დანაშაული უშუალოდ დაკავშირებულია შურისძიების (სისხლის აღება) ჩვეულებასთან. ფშავში მიკვლეული ცნობებით, დაქირავებულ (ან მოსყიდულ) მკვლელს სწორედ შურისმაძიებელი მიმართავდა თავისი წადილის აღსასრულებლად. დაქირავებული პირის გამოყენება, მცირედი განსხვავებით, საქართველოს სხვა რეგიონებშიც იქნა დადასტურებული, რაც გვაფიქრებინებს, რომ იგი ზოგადქართულ ჩვეულებით სამართლებრივ ინსტიტუტებს განეკუთვნებოდა. მაგალითად, აჭარული წესით, ,,თუ მოკლულს არ დარჩებოდა სისხლის ამღები ან რაიმე მიზეზით მისი გვარის ნათესავი უარს იტყოდა სისხლის აღებაზე, მაშინ მოკლულის ცოლი ქირაობდა მკვლელს და მისი მეოხებით ისისხლებდა. დაქირავებულს მოკლულის თითი ან სხვა რაიმე ნიშანი უნდა მოეტანა. საერთოდ, ქობულეთ-აჭარაში დაქირავებულ მკვლელთა ხელით შურისძიება ხშირი ყოფილა”.⁴⁹ ხოლო მესხეთში, სადაც არც თუ ისე იშვიათი ყოფილა სისხლიანი კონფლიქტები ადგილობრივ მუსულმანურ და ქრისტიანულ მოსახლეობას შორის, ხანდაზმული მესხების მეხსიერებას შემოუნახავს ცნობები ე.წ. ,,თათრებსა”, (,,გათათრებული მესხები,,) და ქრისტიან მესხებს შორის მტრობაზე, რომელშიც, როგორც გადმოგვცემენ, მუსულმანური ნაწილი განსაკუთრებული აგრესიულობით გამოირჩეოდა.⁵⁰ სწორედ აქ ახსოვთ ფაქტი, რომლის მიხედვითაც, დაზარალებულ მხარეს შურისძიების ნიადაგზე მის მიერ დაქირავებულმა პირებმა, დავალების პირნათლად შესრულების ნიშნად, მოკლული ძმის მკვლელის მტევანი მიუტანეს.⁵¹

ფშაურ მასალებში მოიპოვება მოკლულის დის მიერ შურისძიების მიზნით დაქირავებული მკვლელის გამოყენების რეალური მაგალითი, რომელიც ფშაველი პოეტის, მიხა ხელაშვილის, მკვლელობის ფაქტს უკავშირდება. ფშაველი მთხრობელის ნაამბობით, ,,ეს კაცი - მიხა ხელაშვილი, ყაჩაღად იყო გავარდნილი. სალომე ხელაშვილმა, მიხას დამ, იძია შური (რადგან ძმა პატარა ჰყავდა). მან მოაკვლევინა (მისი მითითებით) ლ.გ. (რომელმაც უშუალოდ ესროლა და მოკლა მძინარე მიხა ხელაშვილი). ასე იძია შური მოკლულის დამ - სალომე ხელაშვილმა”⁵².

ჩვენს გაოცებას იწვევს ის, რომ შურისძიების ჩვეულებასთან ახლოს მდგარი ისეთი ინსტიტუტი, როგორიცაა, მაგალითად, ხევსურეთში კარგად ცნობილი ,,მძევლობა” (დაზარალებული მხარის წარმომადგენლობა დამნაშავე მხარისაგან კომპოზიციის მიღების უზრუნველსაყოფად) და ,,მაძახურობა” (დაზარალებულის სახელით მისივე დავალებით შურისძიების აქტის აღსრულება), ფშავში ეთნოგრაფიული მონაცემებით დადასტურებული ვერ იქნა, თუმცა ძნელი წარმოსადგენია, მის უშუალო მეზობელ რეგიონში არსებულ ჩვეულებას რაიმე გამოძახილი არ ჰქონოდა ფშავის სამართალშიც. ეს მით უფრო ძნელად დასაჯერებელია იმის გამო, რომ სხვა მხრივ ფშავ-ხევსურული შურისძიების (მათ შორის ,,სისხლის დაურვების”) წესებს შორის რაიმე მნიშვნელოვანი პრინციპული განსხვავება არ არსებულა, ამიტომ ასეთი ვითარების მთავარ მიზეზად უნდა მივიჩნიოთ ის, რომ როგორც ჯერ კიდევ გასული საუკუნის პერიოდის ქართველი მკვლევარი, ნ. ხიზანაშვილი, აღნიშნავდა, მძევლობა უფრო ძველი ჩვეულება იყო და მოგვიანებით მან ასპარეზი დატოვა თვით ხევსურებშიც: ,,ახლა მძევლობა მეტად იშვიათი საქმეა, ხალხს იგი თითქმის დავიწყებული აქვს, მაგრამ ძველად კი მას ძალა ჰქონია. ჩვენ დაგვარწმუნეს, რომ მძევლობას წინ აღუდგა თვით ხალხი, როგორც დამღუპველ ჩვეულებასო,, - წერდა იგი.⁵³ სავარაუდოა, რომ ამავე მიზეზით ამ ჩვეულებას ფშავში უფრო ადრე გამოეცალა ნიადაგი. ეს წესი რომ საკმაოდ ძირძველი ჩვეულება უნდა ყოფილიყო, ამაში თვით სალიკური LXII ტიტულის (,,მუჭა მიწის შესახებ”) შინაარსიც გვარწმუნებს, რომლითაც კომპოზიციის აღებისას წარმომადგენლის თავდებობის გამოყენების თითქმის ანალოგიური წესი ყოფილა დადგენილი.⁵⁴ 

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ისტორიულადაც საქართველოსთვის უცხო არ ყოფილა დაქირავებული მკვლელის გამოყენების ფაქტებიც, თუმცაღა, იგი სტაბილურ ხასიათს არ ატარებდა. ერთი ასეთი ცნობათაგანია, მაგალითად, გ. მერჩულეს გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში აღწერილი ვინმე ცქირის ამბავი, რომელზედაც ივ. ჯავახიშვილს შეუჩერებია ყურადღება. მასზე დაყრდნობით, მკვლევარი წერდა, რომ ,,მე-9 საუკუნეში საქართველოში მოსყიდული მკვლელის შოვნა შესაძლებელი ყოფილაო...,, ამ ცნობის მიხედვით, ,,ანჩის ეპისკოპოსად მძლავრ დამჯდარმა ვინმე ცქირმა თავისი მამხილებელისა და მტრის, გრიგოლ ძანძთელის, მოკვლა განიზრახა და ამის განსახორციელებლად ,,ფარულად მოუწოდა ერისკაცსა ანჩელსა, ლირბსა და გლახაკსა მაგრიად მოისარსა, და აღუთქვა მიცემად სამაგრივი ფეტვ და ხუთნი თხანი და წარავლინა ხანძთად მოკვლად მამისა გრიგორისა. მაშინ წარვიდა მზირად ტყესა მას ხანძთისასა და მშვილდი გარდაცმული ხეკთა აქუნდაო”.⁵⁵ 

ამ ზოგადი ქართული პრეცედენტის ერთგვარი გამოხატულებაა ერთი ფშავური მაგალითიც. მკვიდრი ფშაველი მოგვითხრობს: ,,გადმოცემებით გამიგია, რომ ერთი კაცი, ზ. პ., სოფელ ყვარელწყლიდან თხოულობდა თავისივე სოფლელ ქალს, ს. თ-ს, მაგრამ ერთ-ერთმა მეზობელმა მას მიუტანა ამბავი, რომ შენი საცოლე მეზობლის კაცთან, პ. ს-თან, ,,დადისო,,. ზ-მ მოკლა პ. ს. შემდეგ კი მოკლულის ნათესავებს შერიგებას სთხოვდა, მაგრამ ისინი არ თანხმდებოდნენ. მათ ჩოხა-ახალუხით მოისყიდეს მეღორე, ნ. ხ., და სთხოვეს მოეკლა პ. ზ. ხ-მ ესროლა ზ-ს, მაგრამ მხოლოდ დაჭრა. ამის შემდეგ პ. ზ. გადაემტერა ნ. ხ-ს. მათ შორის მტრობა დიდხანს გაგრძელდა. ზ-მ ქისტებში, სოფელ დუისში დაიწყო მუშაობა. ერთ დღეს მან ბოლოს და ბოლოს მოახერხა ნ-ს მოკვლა. მოკლულს თან მიაძახა: ,,სროლაც ასე უნდაო,,... ამის შემდეგ პ. ზ. კიდევ დიდხანს დადიოდა თავისუფლად, უვნებელი...

ნ-ს ნათესავებმა განიზრახეს მისი მოკვლა. ერთ დღეს ისინი ახმეტის თავში, სოფელ საბუეში ჩაუსაფრდნენ და მოკლეს. ამით დამთავრდა ამ გვარებს შორის შუღლი. ეს საქმე არავის გაურჩევია და ყველაფერი უბრალოდ დამთავრდა...”⁵⁶ .

დამოწმებული მაგალითი მრავალმხრივ საყურადღებოა დაქირავებული მკვლელობის ინსტიტუტთან დაკავშირებული შემდეგი საკითხების გასარკვევადაც: 1. შურისმაძიებელი მხარე გარკვეული მატერიალური საზღაურის ფასად გადაიბირებს პირს და გადასცემს მას უფლებას, მისი სახელით (მის ნაცვლად) განახორციელოს შურისძიების აქტი (მკვლელობა). ამ მომენტიდან მოსყიდული (დაქირავებული) პირი მხოლოდ შურისმაძიებლის ნების აღმასრულებელი კი არ არის უბრალოდ, არამედ მას შემდეგ, რაც იგი უშუალოდ იწყებს დავალების შესრულებას (ე.ი. ესვრის მსხვერპლს მოსაკლავად), შურისძიების ტვირთი მთელი სიმძიმით მასვე აწვება, ხდება შურისძიების უშუალო ობიექტი, ე.ი. ფაქტობრივად ჩაენაცვლება შურისმაძიებელ პირს. სწორედ ამ მიზეზით მოუკლავთ ნიკო ხადილაშვილი ზურაბაულებს (თუმცა, მისგან დამოუკიდებელი მიზეზებით, დავალება ბოლომდე ვერ აღასრულა). 2. მოსყიდული ხადილაშვილის მოკვლის საპასუხოდ, მისი ნათესავები კლავენ მკვლელს - პეტრე ზურაბაულს. ამით კი მთავრდება შუღლი გვარებს შორის, ე.ი. დაცულია შურისძიების მთავარი პირობა - ორივე მხრიდან მოკლულია თითო კაცი, რაც მიღებული წესით, გამორიცხავს მოსისხლეობის შემდგომ გაგრძელებას; 3. ამგვარ ცნობებს თუ ბოლომდე ვირწმუნებთ (რადგანაც ამ მხრივ სხვა ცნობები მეტად ღარიბია), მაშინ უნდა ვთქვათ, რომ მკვლელობის მცდელობა ფშაური სამართლით არ გამორიცხავს შურისძიებას, არამედ ჩვეულებრივ, სისხლის აღების საკმაო მოტივი ხდება. ნ. ხადილაშვილმა მოკვლის მიზნით ესროლა ზურაბაულს, მაგრამ მისი ნებისაგან დამოუკიდებელი მიზეზით ვერ მოკლა (მხოლოდ დაჭრა), ე.ი. ობიექტურად სახეზეა მკვლელობის მცდელობა, რაც საკმარისი აღმოჩნდა სისხლის აღებისათვის.

ჩვენ ზემოთ შევეხეთ ფშავური შურისძიებისა და მისი თანამდევი შერიგების ინსტიტუტის ზოგიერთ საკითხს. ამ საკითხებით დაინტერესებულ მკვლევართა დაკვირვებით, ეთნოგრაფიული ცნობებითა და ჩვენს მიერ მოპოვებული ამ რეგიონის ჩვეულებათა ამსახველი ცნობებით დასტურდება, რომ ფშავური ხალხური (ჩვეულებითი) სისხლის სამართალი უპირატესად წარმოდგენილი იყო შურისძიებისა და მასთან დაკავშირებული ტრადიციული სამართლებრივი ინსტიტუტებით.

მართალია, ცნობები ფშავური შურისძიების ინსტიტუტის შესახებ გარკვეულწილად წინააღმდეგობრივია, მაგრამ მაინც საკმაო წარმოდგენას გვიქმნის ამ უძველესი ჩვეულების მთელ რიგ სამართლებრივ ასპექტებზე. ამასთან, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, იძლევა განზოგადების საფუძველს საქართველოს ამ მხრივ გამორჩეული სხვა რეგიონებისა და მთლიანად ზოგადქართული სამართლის ანალოგიურ ინსტიტუტებთან შედარებისა და საერთო კანონზომიერებათა დასადგენად.

უმთავრესი მომენტები, რაც ფშავურ შურისძიებასთან დაკავშირებით გამოიკვეთა, მდგომარეობს შემდეგში:

1. ფშავური შურისძიების ინსტიტუტი მჭიდრო კავშირშია კომპოზიციის ინსტიტუტთან. მიუხედავად სისხლის აღების უმკაცრესი ჩვეულებისა, ფშავური სამართალი მოსისხლე მხარეებს უტოვებს შესაძლებლობას თავიდან იქნას აცილებული უაზრო სისხლისღვრა და კონფლიქტი მშვიდობიანი გზით, შერიგებით დასრულდეს, რისთვისაც მატერიალური საზღაურის (კომპოზიცია) სისტემას იყენებს;

2. ფშავური სამართლის შესახებ არსებული მასალები შეიცავს როგორც შურისძიების, ასევე სასისხლო საქმეების უსისხლოდ მოგვარების ფაქტებსაც. თუმცა თვალშისაცემია ის, რომ უპირატესობა მაინც ამ უკანასკნელს - კონფლიქტის შერიგებით, უსისხლოდ დამთავრებას ენიჭება. ყოველ შემთხვევაში, ეს ითქმის ბოლო პერიოდის ფშავურ სინამდვილეზე. შურისძიების ადათი, თავისი მძვინვარე სახით, ფშავის უფრო შორეულ წარსულში უნდა არსებულიყო. შესაბამისად, ჩანს ამ ინსტიტუტის ერთგვარი ტრანსფორმაციის პროცესი, სამაგიეროს მიზღვიდან - კომპოზიციის (საზღაურის) პრინციპის დამკვიდრებისაკენ;

3. არსებული სამეცნიერო-ეთნოგრაფიული მასალის მიხედვით, იკვეთება ფშავური შურისძიების ინსტიტუტისათვის დამახასიათებელი მთელი რიგი გარემოებებისა (შურისძიების წრე, ფარგლები, მექანიზმი, შურისძიებაზე მოქმედი გარემოებები), რაც უფრო ნათლად გვიჩვენებს ამ ინსტიტუტის სამართლებრივ ბუნებას.

ფშავური შურისძიების ინსტიტუტის სამართლებრივი ბუნების უფრო ღრმად შეცნობისათვის საჭიროა მისი მომიჯნავე ინსტიტუტების, დანაშაულისა და სასჯელის, აგრეთვე, შურისძიების სხვა ფორმების შემდგომი შესწავლა და მათი მეცნიერული ანალიზი.

______________

1. იხ. დოლიძე, ქართული სამართლის ძეგლები, 1963 წ., გვ. 498.

2. ნ. ხიზანაშვილი, რჩეული იურიდიული ნაწერები, თბილისი, 1982 წ., გვ. 449.

3. დ. ჯალაბაძე, მასალების ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1989 წ., რვ. გვ. 7-8.

4. იქვე გვ. 48-49.

5. იქვე გვ. 33-35

6. ბესარიონ ნიჟარაძე, ისტორიულ-ეთნოგრაფიული წერილები, ტ.1. თბილისი, 1962 წ., გვ. 115

7. კრ. ქართული ჩვეულებითი სამართალი, 1991 წ., გვ. 179

8. იქვე

9. დ. ჯიბლაძე, მასალები ფშაურ და ქისტურ ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., გვ. 27-29

10. იქვე, გვ. 47.

11. იქვე, გვ. 15-16.

12. მ. კეკელია, მასალები ფშაურ და ქისტურ ჩვეულებით სამართალზე, 1986 წ., რვ. გვ. 22.

13. იქვე, გვ. 70.

14. მ. კეკელია, მასალები ფშავის და ქისტების ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 22.

15. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 1-2.

16. იქვე, გვ. 30.

17. იქვე, გვ. 34.

18. მ. კეკელია, ფშავისა და ქისტების ჩვეულებითი სამართალი, 1987 წ., რვ. გვ. 31-32.

19. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 2-3.

20. იხ. ჯ. მერაბიშვილი, ,,სამშობლო ხევსურისას,, ავტორი ქართველ მთიელთა სამართლის შესახებ, კრ. ქართული ჩვეულებითი სამართალი, თბილისი, 1989 წ., გვ. 50.

21. დ. ჯალაბაძე, ალ. ოჩიაური ჩვეულებით სამართალზე, კრ. ქართული ჩვეულებითი სამართალი, 1990 წ.

22. გ. თედორაძე, ხუთი წელი ფშავ-ხევსურეთში, 1930 წ., გვ. 115-116.

23. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 30.

24.დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშაურ და ქისტურ ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 28-29.

25. დ. ჯალაბაძე, მასალები აჭარის ჩვეულებით სამართალზე, 1989 წ., გვ. 3.

26. დ. ჯალაბაძე, მასალები აჭარის ჩვეულებით სამართალზე, 1989 წ., გვ. 12

27. კრ. ქართული ჩვეულებითი სამართალი, 1991 წ.., გვ. 179

28. დ. ჯალაბაძე, მასალები ხევსურეთის ჩვეულებით სამართალზე.

29. ჯ. მერაბიშვილი მასალები ფშაურ და ქისტურ ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., გვ. . 15

30. კრ. ქართული ჩვეულებითი სამართალი, 1991 წ.., გვ. 28

31. იქვე, გვ. 35

32. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე. 1986 წ., გვ. 16

33. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 47-52.

34. დ. ჯალაბაძე, მასალები აჭარის ჩვეულებით სამართალზე, 1989 წ., რვ. გვ. 17-18.

35. შემთხვევითი არ არის, რომ შურისძიებაზე მოქმედ გარემოებებზე საუბრისას, ძირითადად, კონკრეტულ ინფორმაციებს ვეყრდნობით. საქმე იმაშია, რომ ჩვეულებითი სამართალი ხშირად თვით ვერ განსაზღვრავს ამა თუ იმ ინსტიტუტთან დაკავშირებულ ზოგად პრინციპებს, თუმცა უეჭველად იცნობს მათ. სწორედ ასეთ ვითარებასთან გვაქვს საქმე პასუხისმგებლობაზე მოქმედ გარემოებებთან დაკავშირებითაც.

36. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 52.

37. მ. კეკელია, მასალები ფშაურ და ქისტურ ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 22.

38. დ. ჯალაბაძე, მასალები აჭარის ჩვ. სამართალზე, 1989 წ., რვ. გვ. 3.

39. იქვე. გვ. 29.

40. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშაურ და ქისტურ ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 29.

41. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშაურ და ქისტურ ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 9.

42. იხ. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ეროვნული ტრადიციების სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის ქართული ჩვეულებითი სამართლის ლაბორატორიის ,,მასალები ქისტების ჩვეულებით სამართალზე,,, 1987 წ.

43. მ. კეკელია, ფშავისა და ქისტების ჩვეულებითი სამართალი, 1987 წ., რვ. გვ. 64.

44. ის. დოლიძე, ქსძ თბ., 1963 წ., ტ. I., გვ. 505.

45. ის. დოლიძე, ქსძ თბ., 1972 წ., ტ. IV., გვ. 272.

46. ს. მაკალათია, ფშავი, თბილისი, 1985 წ. (II გამოცემა, ალ. ჭინჭარაულისა და დ. წოწკოლაურის რედაქტორობით), გვ. 76.

47. მ. კეკელია, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ., რვ. გვ. 14-16.

48. იქვე, გვ. 18-19.

49. კრ. ქართული ჩვეულებითი სამართალი, 1991 წ., გვ. 179.

50. იქვე, გვ. 151.

51. იქვე, გვ. 152.

52. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1989 წ., რვ. გვ. 22.

53. ნ. ხიზანაშვილი, რჩეული იურიდიული ნაწერები, თბილისი, 1982 წ., გვ. 268.

54. ის. დოლიძე, ადრ. ფეოდალური სამართლის ძეგლები, თბილისი, 1950 წ., გვ. 20-21.

55. ივ. ჯავახიშვილი, თხზ.; ტ.VII, თბილისი, 1984 წ.; გვ. 222-223

56. დ. ჯალაბაძე, მასალები ფშავის ჩვეულებით სამართალზე, 1987 წ.; გვ. 41-43.

გოჩა ფერაძე

1907 წლის ივნისი იდგა, ჰააგა დიდი საერთაშორისო კონფერენციის ჩასატარებლად ემზადებოდა. დღის წესრიგი და განსახილველი საკითხები, როგორც მსგავსი მაღალი რანგის შეხვედრებზეა მიღებული, რამდენიმე თვით ადრე იყო შემუშავებული და კონფერენციის მონაწილე სახელმწიფოებთან შეთანხმებული.

ჰააგაში რუსეთის წარმომადგენლებიც ჩავიდნენ, რომელთაც იმპერატორის ,,ჰუმანიზმისა და ლიბერალიზმის”, სტოლიპინის ცრუ-კონსტიტუციონალური მთავრობის ქება-დიდება ჰქონდათ დავალებული. ჩანაფიქრის განხორციელებას წინ აღარაფერი ედგა, მით უფრო, რომ დელეგაციის ხელმძღვანელი, რუსეთის ელჩი საფრანგეთში, ნელუდოვი, იმავდროულად, კონფერენციის თავმჯდომარეც გახლდათ. მაგრამ, მოხდა გაუთვალისწინებელი. უშუალოდ, კონფერენციის გახსნის წინ ყველა სახელმწიფოს წარმომადგენელს (ადგილების მიხედვით) მათ სახელზე შედგენილი კონვერტით ,,საქართველოს ხალხის მემორანდუმი” გადაეცა. ეს გახლდათ საერთაშორისო სამართლის სპეციალისტების მიერ რედაქტირებული, ინგლისურ და ფრანგულ ენებზე თარგმნილი დოკუმენტი, რომელიც რუსეთის სახელმწიფოს საქართველოსთან დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულების, ადამიანის უფლებების უხეშ და სისტემატიურ დარღვევებში ამხელდა. დოკუმენტს საქართველოში მცხოვრები 2000-მდე მოქალაქე აწერდა ხელს /10. გვ. 91/.

რასაკვირველია, ჰააგის კონფერენციაზე საქართველოს საკითხის განხილვა დღის წესრიგში არ ყოფილა (ამას რუსეთის მთავრობა არ დაუშვებდა), მაგრამ მემორანდუმის შინაარსმა დელეგატებზე ისეთი შთაბეჭდილება მოახდინა, რომ ნელუდოვმა მეფის სადიდებლად წინასწარ მომზადებული მოხსენების გაკეთება ვეღარ გაბედა. ის ,,დარცხვენილი მიესალმა” სტუმრებს და კონფერენცია გახსნილად გამოაცხადა. სიტყვით გამოსული რუსეთის დელეგატი, პროფესორი მარტენსი, კი იძულებული გახდა საჯაროდ ეღიარებინა, რომ საქართველოს რუსეთთან ,,ნებაყოფლობით შეერთების ხელშეკრულება” ჰქონდა დადებული.

შეიძლება ითქვას, რომ ,,კონფერენციის აღმოჩენა” იმავე დღეს მსოფლიო მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების ყურადღების ცენტრში მოექცა. მემორანდუმის ტექსტი და მასთან დაკავშირებული წერილები ინგლისურ, ფრანგულ და ესპანურ ენებზე გამოაქვეყნეს როგორც ევროპულმა, ისე ამერიკულმა ჟურნალ-გაზეთებმა /10. გვ. 90-93/. ბუნებრივია, ჟანდარმერიის გარდა, მაშინ ბევრს გაუჩნდა კითხვა, თუ რა ძალები შეიძლება მდგარიყვნენ ინგლისსა და შეერთებულ შტატებში კარგად ცნობილი მწერლისა და რადიკალი ჟურნალისტის, ჰენრი ნევინსონის მიერ ჰააგაში ჩატანილი მემორანდუმის უკან. ვის შეეძლო საქართველოში ამ, მეტად გაბედული ანტიიმპერიალისტური აქციის ორგანიზება. სამწუხაროდ ათწლეულების განმავლობაში მსგავს საკითხებზე არავინ საუბრობდა. ვფიქრობთ, გარკვეულწილად სწორედ აღნიშნულმა განაპირობა, რომ დიდი ეროვნული საქმის სულის ჩამდგმელისა და ორგანიზატორის, ჭეშმარიტი ქართველი მამულიშვილის ვარლამ ჩერქეზიშვილის სახელი ფართო საზოგადოებისათვის დღემდე უცნობია. მით უფრო, რომ საკუთარი პოლიტიკური მრწამსით ვ. ჩერქეზიშვილი /1846-1925 წწ/ უპირისპირდებოდა როგორც რუსეთის იმპერიას, ასევე საბჭოთა სახელმწიფოსაც. ცარიზმი და პროლეტარიატის დიქტატურა მისთვის ერთნაირად მიუღებელი იყო.

საგულისხმოა, რომ მას, როგორც პოლიტიკოსს, მსოფლიო აღიარება სწორედ მარქსიზმის ანარქო-სინდიკალიზმის პოზიციებიდან კრიტიკამ მოუტანა. ვ. ჩერქეზიშვილის ნაშრომები - ,,ფურცლები სოციალიზმის ისტორიიდან”, ,,ინტერნაციონალის სათავეებთან”, ,,მარქსიზმის დოქტრინები” და სხვა ინგლისურ, ფრანგულ, იტალიურ, ჩინურ და იაპონურ ენებზე დღეს მსოფლიოს ყველა დიდ ბიბლიოთეკაშია დაცული. მნიშვნელოვნად გაუსწრო რა საკუთარ ეპოქას, მან ჯერ კიდევ საუკუნის დასაწყისში იწინასწარმეტყველა ეკონომიკური ინტეგრაციის საფუძველზე სახელმწიფოს პოლიტიკური ნიშნების კვდომის, მსოფლიოში დღეს უკვე მიმდინარე პროცესების გარდაუვალობა.

1876 წელს ვ. ჩერქეზიშვილი ტომსკის გუბერნიიდან (სადაც მეფის მთავრობამ აქტიური რევოლუციური საქმიანობისათვის 5 წლით გადაასახლა,) ევროპაში გაიქცა. ინგლისური (,,ფრიდომი”, ,,ტაიმსი”, მე-19 საუკუნე), ფრანგული (,,ლა რევოლიტე,” ,,ლა რევოლიტე ლა ტანუვო”), ასევე რუსული ემიგრაციის, ჟურნალ-გაზეთებში (,,ვპერიოდ”, ,,ობშჩინა”, ,,ხლებ ი ვოლია”) ის სისტემატიურად აქვეყნებდა წერილებს რუსეთის მიერ საქართველოსთან დადებული სამოკავშირეო ხელშეკრულების ვერაგულად დარღვევის, ქართული სახელმწიფოებრიობის გაუქმებისა და მკვიდრი მოსახლეობის კოლონიური ჩაგვრის შესახებ.

როგორც ჩერქეზიშვილის თანამედროვენი იხსენებენ, არალეგალურად ის ჯერ კიდევ 1883 წელს ჩამოსულა თბილისში და ,,ქართველ მოწინავე საზოგადოებას არცხვენდა, ტრაქტატის ძალით უფლება გაქვთ მოითხოვოთ სამშობლოს თავისუფლების აღდგენაო” /06. გვ. 03/. გასული საუკუნის 80-იანი წლებიდან დაწყებული 1907 წლამდე და შემდეგაც, ქართულ ჟურნალ-გაზეთებში - ,,ივერია”, ,,ცნობის ფურცელი”, ,,ნობათი”, ,,საქართველო”, ,,მუშა” და სხვა სისტემატიურად იბეჭდებოდა ვ. ჩერქეზიშვილის საკუთარ ერზე ზრუნვისა და ეროვნული დამოუკიდებლობის სულისკვეთებით გამსჭვალული წერილები. უნდა აღინიშნოს, რომ რუსეთის მიერ 1783 წლის ხელშეკრულების დარღვევის შესახებ საკითხის ჰააგის საერთაშორისო კონფერენციაზე გატანამდე, ვ. ჩერქეზიშვილმა თანამოაზრეებთან - მ. წერეთელსა და გ. გვაზავასთან ერთად, თბილისში გამოსცა რუსულენოვანი გაზეთი ,,გრუზინსკაია მისლ”, რომლის მოწინავე წერილშიც ავტორები პირდაპირ მოითხოვდნენ რუსეთის მიერ 1783 წლის ხელშეკრულებით ნაკისრი ვალდებულებების შესრულებას და საქართველოსთვის დანაპირები ავტონომიური უფლებების მინიჭებას. როგორც მოსალოდნელი იყო, ხელისუფალთა მხრიდან ამ წერილს არანაირი დადებითი რეაქცია არ მოჰყოლია, გარდა ჟანდარმერიის მიერ უკვე ნაცადი რეპრესიული მანქანის ამოქმედებისა. გაზეთი დაუყონებლივ, პირველივე ნომრის შემდეგ დახურეს, ხოლო რედაქციის წევრებს დასაჭერად დაუწყეს დევნა.

აქვე გვინდა გავიხსენოთ ვ. ჩერქეზიშვილის გამოსვლა ქ. ჟენევაში, 1904 წლის აპრილში, ქართველ რევოლუციონერთა პირველ კონფერენციაზე, სადაც მან მე-19 საუკუნეში საქართველოზე თავსდატეხილი უბედურების მიზეზად ისევ ჩვენი ხალხის სიმხდალე, ჩამორჩენილობა და უნიათობა დაასახელა, რამაც გენერალ-გუბერნატორებსა და ეგზარხოსებს გზა გაუხსნა მთელი საუკუნის განმავლობაში განუკითხავად ეძარცვათ ქვეყანა. ,,ჩვენ შეგვიძლია - განაცხადა ვ. ჩერქეზიშვილმა - ევროპის საერთაშორისო უფლების ძალით ომი გამოვუცხადოთ რუსეთს, აი ახლავე აქვე, ჩვენ შეგვიძლია შევადგინოთ კომიტეტი ქართველთა დამოუკიდებელი მმართველობისა ...რატომ უნდა ავიღოთ ხელი ჩვენს უფლებებზე? ბრძოლით ამ უფლებათა დაცვისათვის ევროპელები თავის დღეში არ გაგვამტყუნებენ. იტყვიან, რომ ჩვენ ვეომებით მას, ვინც ძალით შემოიჭრა ჩვენს ქვეყანაში. ადამიანები თავის უფლებებზე ხელს არ უნდა იღებდნენ. უნდა ახალი უფლებები შევიძინოთ და არა თუ ძველიც დაუთმოთ ვისმესო” /01. გვ. 179/.

საბედნიეროდ, ვ. ჩერქეზიშვილის ცხოვრებაში სიტყვა და საქმე ერთმანეთთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული. ქართველი სოციალისტ-ფედერალისტების მიერ (რომლებიც იმ დროს ეროვნული მოძრაობის ავანგარდში იდგნენ) არ განხორციელებულა რაიმე მეტნაკლებად მნიშვნელოვანი პოლიტიკური აქცია, სადაც ვ. ჩერქეზიშვილს საკუთარი ავტორიტეტული სიტყვა არ ეთქვა. მაგალითისათვის შეიძლება დავასახელოთ პარიზში 1903 წელს ჟურნალ ,,საქართველოს” გამოცემა /08. გვ. 129-33/, ფედერალისტების მიერ ფოთში ეროვნული მოძრაობისათვის იარაღისა და საბრძოლო მასალის შემოტანა /07. გვ. 121-30/, შვეიცარიის სასამართლოს მიერ დუშეთის ფოსტიდან 316 ათასი მანეთის გატაცების ორგანიზატორების, ძმები კერესელიძეების, რუსეთისთვის გადაცემაზე უარის თქმა /07. გვ. 93-09 გვ. 65/ და სხვა. ვ. ჩერქეზიშვილი საქართველოს შესახებ დადებითი საზოგადოებრივი აზრის შესაქმნელად ევროპაშიც დიდ მუშაობას ეწეოდა. თუ ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 80-90-იან წლებში, მისივე თქმით, უორდროპების ოჯახი იმ იშვიათ გამონაკლისს განეკუთვნებოდა, სადაც მისი მშვენიერი, მაგრამ ჩამორჩენილი სამშობლოს ბედით იყვნენ დაინტერესებული /21. გვ. 119/. სულ რაღაც 10-15 წელიწადში მდგომარეობა არსებითად შეიცვალა. ვ. ჩერქეზიშვილის მონდომებით, საქართველოს ბედით მრავალი გამოჩენილი საზოგადო თუ პოლიტიკური მოღვაწე, მეცნიერი თუ იურისტი დაინტერესდა. მათ შორის იყვნენ: პ. კროპოტკინი, ელიზე რეკლიუ, ერნსტ ნისი, დომელა ნოვენჰოიზი და სხვა.

აი, რას წერდა, მაგალითად, მსოფლიო სახელის მეცნიერი, ინგლისის სამშვიდობო საზოგადოების მდივანი, ელიზე რეკლიუ, საქართველო-რუსეთის ურთიერთობებსა და დარღვეული 1783 წლის საერთაშორისო ხელშეკრულების შესახებ: ,,რუსებს დაავიწყდათ, რომ ქართველები რუსეთის იმპერიის მოკავშირეები არიან, რომელნიც რუსეთის მფარველობას მხოლოდ ხელშეკრულებით გათვალისწინებული პირობებით დათანხმდნენ ... მათ დაავიწყდათ, რომ ქვეყანას მისი ენის, ჩვეულებების, სარწმუნოების, ეროვნული მილიციის, საკუთარი ფულის მოჭრის უფლებებს დაპირდნენ. ამასთან, რუსეთის მთავრობის მთელი პოლიტიკა მხოლოდ იმაში გამოიხატება, რომ ის ანადგურებს ძველი ქართული კულტურის კვალს და ხელოვნურად ქმნის დაბრკოლებებს საქართველოში დასავლეთის გავლენის აღსაკვეთად. დღეს ქართველი რეკრუტები სამხედრო სამსახურს ციმბირის ჩათვლით მთელ რუსეთში გადიან. ქართული ენა აკრძალულია სასამართლოებში, სკოლებში, სემინარიებში, თვით ეკლესიებშიც კი, ქართველი ერის გასანადგურებლად მთავრობა შესყიდვის ან ექსპროპრიაციის გზით ეპატრონება მკვიდრი მოსახლეობის კუთვნილ მიწის ნაკვეთებს და შემდეგ მათ კაზაკებს ან რუს ჩამოსახლებულებს ურიგებსო” /12. გვ. 20/.

ვერაფერს ვიტყვით, ევროპელისთვის იმ დროს საქართველოში მიმდინარე მოვლენების მართლაც და ჩინებულ ცოდნასთან გვაქვს საქმე. აი რას ვკითხულობთ მიწის საკითხის შესახებ 1907 წლის მემორანდუმში: ,,საქართველოს სამეფო მიწები გამოცხადებულ იქნა რუსეთის საიმპერატორო მთავრობის საკუთრებად. ამ მიწებზე რუსის მთავრობამ გააშენა მთელი სოფლები ყველა ეროვნების გადმოსახლებულთაგან; დაურიგა გადმოსახლებულთა თითო კომლს 15, 20, 30 და ზოგან 40-50 დესეტინა მიწა, მაშინ, როდესაც საშუალო მიწათმფლობელობა ქართველი გლეხისა არ აჭარბებს 1,5-2 დესეტინას. ქართველს საქართველოს მიწების ფულით ყიდვასაც უკრძალავენ, რის წყალობითაც 30% ჩვენი ხალხისა უმიწაწყლოდ არის დარჩენილი. მიწის ფასმა ისე აიწია, განსაკუთრებით დასავლეთ საქართველოში, რომ დესეტინა ზოგან 1000-2000 მანეთი ღირს და გლეხები იძულებულნი არიან ოთხკუთხ საჟენობით იყიდონ ხოლმე მიწებიო” /19. გვ. 02/.

ყოველივე ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, სრული საფუძველი გვაქვს განვაცხადოთ, რომ მე-19 მე-20 საუკუნეების გასაყარზე ვ. ჩერქეზიშვილისა და მისი მეგობრების სახით ქართველი ხალხის ინტერესებს ევროპაში საიმედო ქომაგი გამოუჩნდა. ,,ვარლამი, - წერდა მოგვიანებით გრ. რობაქიძე, - თავქუდმოგლეჯილი ხან ამ სამინისტროში შევარდება ხან იმ სამინისტროში, არ ასვენებს არც ერთ უწყებას, გაიხსნება რაიმე კონფერენცია, უმალვე იქ გამოჩნდება, თავს ,,აწუხებს” გამოჩენილ პოლიტიკოსებს საფრანგეთში თუ ინგლისში თუ კიდევ სად, აქვეყნებს ჟურნალებში და გაზეთებში წერილებს, იბრძვის ქადაგად დავარდნილი, იბრძვის ტრაქტატისათვის საქართველოსა და რუსეთს შორის 1783 წელს დადებულისაო” /05. გვ. 326/.

მაღალ შეფასებას აძლევდა ვ. ჩერქეზიშვილის საქმიანობას არჩილ ჯორჯაძეც. მისი გადმოცემით საუკუნის დასაწყისში საქართველოში სიტყვისა და პრესის თავისუფლების არარსებობის გამო, მხოლოდ ვ. ჩერქეზიშვილის მიერ და ისიც ,,საზღვარგარეთ, ინგლისის პრესაში თუ იწერებოდა რაიმე საქართველოს პოლიტიკური იმედების გაცრუების შესახებ” /11. გვ. 02/. სამწუხაროდ, 1905 წლის რევოლუციის შემდეგ მდგომარეობა საქართველოში კიდევ უფრო გართულდა. მეფის რუსეთმა მოსახლეობის რევოლუციური გამოსვლების ჩახშობა ქვეყანაში საკუთარი კოლონიური პოლიტიკის გასამტკიცებლად გამოიყენა. დაიწყო მშვიდობიანი მოსახლეობის არნახული დევნა. ,,ეს ორი წელიწადია უკვე, - ვკითხულობთ მემორანდუმში, - რაც საქართველოში სამხედრო წესებია გამოცხადებული, ქვეყანა გაგვიძარცვეს, გაგვინადგურეს, ქვეყანა გაგვიუპატიურა ჯარმა და ყაზახ-რუსობამ. ჩვენი აყვავებული კუთხეები - გურია, სამეგრელო, იმერეთი და ქართლი, ზოგან მთლად და ზოგან ნაწილად, გაძარცვეს, გააუპატიურეს და გადასწვესო” /19. გვ. 03/. 1905-15 წწ. ამიერკავკასიაში მეფისნაცვლის, ვორონცოვ-დაშკოვის, ერთგული მსახურების, გენერალ ალიხანოვის, პოლკოვნიკების: კრილოვისა და ტოლმაჩოვის მიერ ქალაქები: ქუთაისი, ოზურგეთი, ზესტაფონი, ხონი, ჭიათურა, მათთან ერთად 104 ქართული სოფელი და დაბა მთლიანად ან ნაწილობრივ იქნა გადამწვარი და გაძარცვული. თბილისშიც კი, სატახტო ქალაქში, მთავარმართებლისა და უმაღლესი ადმინისტრაციის თვალწინ, მათის ნებითა და შთაგონებით, სამჯერ მოახდინეს უწყალო ჟლეტა: 29 აგვისტოს, 22 ოქტომბერსა და 22 დეკემბერს 1905 წელს” /19. გვ. 03/.

გვსურს რა სრულყოფილად წარმოვაჩინოთ მიზეზები, რამაც მე-20 საუკუნის დასაწყისში ვ. ჩერქეზიშვილის წინამძღოლობით ქართველების მზერა ჰააგის საერთაშორისო კონფერენციას მიაპყრო, შეუძლებელია მდუმარებით ავუაროთ გვერდი რუსი ეგზარხოსების სახით ივერიის ეკლესია-მონასტრებზე თავს დატეხილ უდიდეს განსაცდელს. საკითხი მით უფრო საშურია, რომ თუკი 1905-07 წლებში ქართველი მოსახლეობის დარბევა-დაწიოკების შესახებ როგორც სამეცნიერო, ისე მხატვრულ ლიტერატურაში საკმარისად დაიწერა, ქართული ეკლესიის თემა ათწლეულების განმავლობაში უსამართლოდ იყო მივიწყებული. საქართველოს ეკლესია საკუთარ მრევლს მხარში ედგა და თანაბრად იზიარებდა მის მძიმე ხვედრს. ვფიქრობთ, მნიშვნელოვანწილად სწორედ აღნიშნულმა განაპირობა, რომ ივერიის ეკლესიისთვის ავტოკეფალიის წართმევისა და კათალიკოსის ინსტიტუტის გაუქმების ისტორია როგორც ჩანაფიქრის ვერაგობით, ისე აღსრულების მექანიზმით ზედმიწევნით ჩამოჰგავს ქართული სახელმწიფოს გაუქმებისა და მე-19 საუკუნის დასაწყისში მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი და სახელოვანი ბაგრატიონთა სამეფო დინასტიის უგვირგვინოდ გარდასვლის ტრაგიკულ ამბავს.

1795 წელს, კიევში, დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსის, მაქსიმეს გარდაცვალების შემდეგ, ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის მართვის სადავეები კათალიკოს ანტონ მეორის ხელში გადავიდა. 1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებით გამოწვეული მძლავრი ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გამო, რუსეთის სამეფო კათალიკოსს პირველ ხანებში დიდი პატივით ეპყრობოდა. აღნიშნულზე ის გარემოებაც მეტყველებს, რომ იმპერატორები, პავლე და ალექსანდრე მისთვის ძვირფას საჩუქრებსა და ჩინ-მედლებს არ იშურებდნენ. ასე მაგალითად, ალექსანდრე პირველმა იგი ჯერ ალექსანდრე ნეველის, ხოლო მოგვიანებით, 1812 წელს მოციქულ ანდრია პირველწოდებულის ორდენებით დააჯილდოვა. თუმცა იმავდროულად არც საკუთარი განზრახვა დაუვიწყია - 1809 წელს სინოდმა ანტონ მეორეს მოსკოვში ,,სინოდის წევრის მოვალეობის აღსასრულებლად” წასვლა მოსთხოვა. ქართულ ეკლესიას კი, ავტოკეფალია გაუუქმა და თავის საეგზარხოსოდ გამოაცხადა /14. გვ. 18/.

ანგარიშს უწევდნენ რა ჯერ კიდევ საკმაოდ ძლიერ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას (უპირველეს ყოვლისა, მხედველობაში ალექსანდრე ბატონიშვილი და მისი მომხრეები გვყავს), რუსეთის ხელისუფლება თავდაპირველად ეგზარხოსის ადგილზე რუსი ეროვნების სასულიერო პირის დანიშვნას მოერიდა. საქართველოს პირველი ეგზარხოსი ერისთავთა გვარის ჩამომავალი, მცხეთა-თბილისისა და ქართლის მიტროპოლიტი ვარლამი იყო. თუმცა არც მისი მეუფეობა აღმოჩნდა დღეგრძელი. საქართველოში რუსეთის პოზიციის განმტკიცებასთან ერთად, ქართულ ეკლესიაზე სინოდის ზეწოლაც დღითი-დღე იზრდებოდა და აი, 1817 წელს ვარლამ ერისთავიც მოსკოვში გაიწვიეს.² მის ადგილზე კი რუსეთის სინოდის წევრი, რიაზანის არქიეპისკოპოსი ფეოფილაქტოსი დანიშნეს. /14. გვ. 21/. პირობითად შეიძლება ითქვას, რომ ამ დანიშვნით დასრულდა ქართული და რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიების გაერთიანების პირველი ეტაპი, რის შედეგადაც, ძალისა და მედლების, ერთმორწმუნეობისა და ,,მეგობრობის” პოლიტიკის წყალობით ივერიის უძველესი ეკლესია სულ რაღაც 17 წელიწადში ავტოკეფალიისა და საკუთარი წინამძღოლის გარეშე დარჩა. ფეოფილაქტოსის თბილისში ჩამოსვლით კი იწყება ქართული ეკლესია-მონასტრების ძარცვისა და რუს ეგზარხოსთა განუკითხავი ბატონობის ახალი, გაცილებით ხანგრძლივი ეტაპი.

პირველი, რითაც რიაზანელმა ეპისკოპოსმა ჩვენი ქვეყნის ისტორიაში საკუთარი სახელი უკვდავყო, ეპარქიების გაუქმება იყო. რუსეთთან შეერთებამდე საქართველოში 25 ეპარქია არსებობდა, რომელთაგან 24 ჯერ კიდევ მე-5 საუკუნეში ვახტანგ გორგასალმა დააარსა სპარსელების მიერ საქართველოში შემოტანილი და წახალისებული მაზდეანობის შესაზღუდად და ქრისტიანობის, როგორც სახელმწიფო რელიგიის, პოზიციის გასამტკიცებლად /13. გვ. 227/. ისე, რომ ქართველი ღვთისმსახურებისათვის აზრიც არ უკითხავს, ფეოფილაქტოსმა ჩამოსვლისთანავე 20-ზე მეტი უძველესი ეპარქია გააუქმა და იმ დროს არსებული ადმინისტრაციული საზღვრების შესაბამისად, მხოლოდ ოთხი: ქართლ-კახეთის, იმერეთის, სამეგრელოსა და გურიის ეპარქიები დატოვა. იმავე პერიოდში მტკვარს გაატანეს ქართული ეკლესიის შესახებ ყველა კანონები და დადგენილებები, ძველი საეკლესიო დოკუმენტების ერთი ნაწილი ცეცხლს მისცეს, ხოლო არანაკლებ მნიშვნელოვანი ნაწილი თვითონ წაიღეს პეტერბურგში. ყველაფერი გააკეთეს იმისათვის, რომ ქართული სასულიერო წოდება შეზღუდულიყო და სინოდის ერთგულ მოხელეებს ივერიის ეკლესიის ძარცვა გაადვილებოდათ.³ 

უნდა აღინიშნოს, რომ მიუხედავად გარეშე მტრისაგან არაერთგზის დარბევისა, ქართული ეკლესია მე-19 საუკუნის დასაწყისში, მარტო ყოველწლიური შემოსავლების მიხედვითაც რომ ვიმსჯელოთ, ეკონომიურად საკმაოდ ძლიერი იყო. 1818-21 წლებში იმავე ფეოფილაქტოსის ბრძანებით ჩატარებული აღწერით, ქართლ-კახეთში 11 დიდი ტაძარი და 311 მოქმედი ეკლესია-მონასტერი აღირიცხა, რომელსაც 4260 კომლი, 1500 ადამიანი ემსახურებოდა. ეკლესიის საკუთრებაში შედიოდა ასევე უზარმაზარი მიწის ნაკვეთები, როგორც სათესი, ისე საბაღე და სავენახე, სახლები, წისქვილები, დუქნები, სათევზე მეურნეობები, გოგირდის აბანოები და სხვა. სულ ეპარქიის შემოსავალმა 57500 მანეთი შეადგინა.

რაც შეეხება იმერეთს, აქ 15 ტაძარი და 618 მოქმედი ეკლესია-მონასტერი იქნა აღრიცხული. საეკლესიო კომლთა რაოდენობამ 1808, ხოლო სულადობამ 7092 ერთეული შეადგინა. გარდა აღნიშნულისა, ისევე, როგორც აღმოსავლეთ საქართველოში ეკლესიის საკუთრებას წარმოადგენდა ვრცელი სასოფლო-სამეურნეო სავარგულები, შენობა-ნაგებობები და სხვა. აღწერის მონაცემებით, ეკლესიის წლიურმა შემოსავალმა (იმ სავარგულების გარდა, რომელიც ეპარქიის ხელმძღვანელთა განკარგულებაში იყო) 11482 მანეთი შეადგინა⁴ /14. გვ. 27-49/. წარმოდგენილმა სტატისტიკურმა მონაცემებმა კიდევ ერთხელ დაგვარწმუნა, რომ საეკლესიო შემოსავლები მართლაც დიდძალი იყო, მაგრამ სხვა საკითხია, თუ როგორ ხდებოდა რუსული სასულიერო ადმინისტრაციის მიერ ამ თანხების გადანაწილება. ოქსფორდში, ბოდლიანის ბიბლიოთეკის უორდროპების ფონდში ერთ მეტად საინტერესო დოკუმენტს მივაკვლიეთ, ეს არის ვ. ჩერქეზიშვილის მიერ 1911 წელს ბატონ ოლივერ უორდროპისთვის გაგზავნილი წერილი, რომელშიც გამოთქვამდა რა ევროპის მოწინავე საზოგადოების მხრიდან ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიისთვის ბრძოლის საქმეში დახმარების იმედს, ვ. ჩერქეზიშვილი თავის ინგლისელ მეგობარს აწვდიდა ქართველი ავტოკეფალისტებისაგან მიღებულ, მეტად საინტერესო ოფიციალურ მონაცემებს იმის შესახებ, თუ როგორ ხდებოდა ეგზარხოსის წლიური შემოსავლის 120 ათასი რუსული მანეთის გახარჯვა. კერძოდ, ზემოთ დასახელებული თანხიდან სინოდის კანცელარიისათვის გათვალისწინებული იყო 27100 მანეთი, ეგზარხოსის პირადი ხარჯებისა და საკუთარი კანცელარიისათვის 21900 მანეთი, გაცილებით მოკრძალებულად გამოიყურებოდა მაგალითად, სვეტიცხოვლის ტაძრისთვის გამოყოფილი 442 მანეთი, 360 მანეთი გამოეყო ბოდბის მონასტერს, 51 მანეთი თბილისის წმინდა გიორგის სახელობის მონასტერს და ა.შ. /20, №7/. კომენტარები, ვფიქრობთ, ზედმეტია, რამეთუ ციფრები ისედაც ნათლად მეტყველებენ იმ გამაჩანაგებელი პოლიტიკის შესახებ, რომელსაც მეფის რუსეთი ქართულ ეკლესიასთან მიმართებაში ატარებდა.

სამწუხაროდ, ეკლესიის წლიური შემოსავლები არ იყო ერთადერთი მატერიალური სიკეთე, რომელსაც რუს სასულიერო ჩინოვნიკთა ,,გაღვიძებული მადა” უნდა დაეკმაყოფილებინა. ეგზარხოსები: ფეოფილაქტოსი, ევგენი ბაჟანოვი, ევსევი ილინსკი, პავლე, ყოფილი სამარის არქიეპისკოპოსი, ვლადიმერი და სხვა მთელი მე-19 საუკუნის განმავლობაში თითქოსდა ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ქართველი ხალხის ეროვნული საგანძურის: ეკლესია-მონასტრებში საუკუნეთა განმავლობაში დაგროვებული აურაცხელი ოქროსა და ვერცხლის ღვთისმსახურებისათვის საჭირო რელიქვიების, თვალ-მარგალიტის, ძვირფასი ქვებისა და სამკაულების დატაცებაში. მარტო ევსევი ილინსკის მმართველობის წლებში ქართული ეკლესიიდან ორი მილიონი მანეთის ძვირფასეულობა იქნა გატანილი /16. გვ. 15/. ერთი მეორის მიყოლებით ,,იძარცვებოდა” მცხეთის, ალავერდის, ბოდბისა და ნინოწმიდის საკათედრო ტაძრები, ივანე ნათლისმცემლის უდაბნო, ჯუმათის მონასტერი და სხვა. ეს ხალხი არაფერზე იხევდა უკან. ასე მაგალითად, ევსევი ილინსკის ხელდასმით თბილისში სიონის ტაძრიდან გატანილ სხვა ძვირფასეულობასა და თვალ-მარგალიტს (ეს უკანასკნელი წონით გაჰქონდათ) ,,მძარცველებმა სიონის ღვთისმშობლის სასწაულმოქმედი ხატიდან ჩამოხსნილი სამკაულებიც კი გააყოლეს” /16. გვ. 20/. იმ წლებში ივერიის ეკლესიის ძარცვამ ისეთ მასშტაბებს მიაღწია, რომ მასთან შედარებით კავკასიაში მეფისნაცვალთა და გენერალ-გუბერნატორების მიერ ნაშოვნი სიმდიდრეც კი ფერმკრთალდებოდა.⁵ მარტოოდენ ძარცვას როდი ჯერდებოდნენ ქართული ეკლესიის თავს მოვლენილი ,,ეს ქრისტესეული მშვიდობისა და სიყვარულის მოციქულები” /15. გვ. 27/. ჩვენი ხალხის წინაშე უმძიმესი ცოდვა მიუძღვის ეგზარხოს პავლეს,⁶ რომელმაც 1887 წელს ქართველი რევოლუციონერის, ლაღიშვილის, მიერ მოკლული, თბილისის სემინარიის ყოფილი რექტორის, დეკანოზ ჩუდეცკის დაკრძალვაზე საჯაროდ დასწყევლა ქართველი ერი და ივერიის ეკლესია /16. გვ. 16/. იმავე სემინარიის არქიმანდატმა სერაფიონმა კი, სემინარიის აღსაზრდელების თანდასწრებით ,,ძაღლის ყეფა” უწოდა ქართულ საგალობელს. ამ ფაქტმა ქართველ სტუდენტებში ისეთი მღელვარება გამოიწვია, რომ მთავრობა იძულებული გახდა სემინარია 1893 წლის დეკემბრიდან 1894 წლის სექტემბრამდე დაეხურა. თუმცა ამ ინციდენტის მოთავე სერაფიონი იმპერატორის მიერ წმინდა ანას მეორე ხარისხის ორდენით, ხოლო მისი მფარველი ეგზარხოსი ვლადიმერი ბრილიანტის ჯვრით იქნენ დაჯილდოვებული /16. გვ. 17/.

სწორედ რუსი საერო და სასულიერო ჩინოვნიკების ასეთმა ,,შეხმატკბილებულმა პოლიტიკამ” განაპირობა, რომ უძველეს სიწმინდეებს, საკუთარ შემოსავალს, საეკლესიო მამულებსა⁷ და საგანძურს მოკლებული, ერთ დროს, მთელ აღმოსავლეთში უძლიერესი ივერიის ეკლესია მეოცე საუკუნის დასაწყისში სრული განადგურების პირას აღმოჩნდა. მარტო მე-19 საუკუნეში /1820-1900 წწ./ ეგზარხოსთა მმართველობის შედეგად 800-ზე მეტი ქართული ეკლესია-მონასტერი დაიხურა და გავერანდა /16. გვ. 14/.

შესაძლოა ზოგიერთს საქართველო-რუსეთის ურთიერთობის ჩვენს მიერ წარმოდგენილი სურათი ცალსახად მოეჩვენოს. გვინდა აღვნიშნოთ, რომ წერილზე მუშაობისას ჩვენ იმ დადებით შედეგებსაც ვითვალისწინებდით, რაც საქართველოს რუსეთთან შეერთებამ მოუტანა. უპირველეს ყოვლისა, ეს იყო ერის ფიზიკური გადარჩენა, მშვიდობა, საქართველოს მიწების ერთი ნაწილის დაბრუნება. გვახსენდება საინგილოს საქართველოსთან შემოერთების ამსახველი ერთი საინტერესო ამბავი, რომელიც რუსეთის არმიის კაპიტანმა, ციმერმანმა აღწერა: ,,ყველა გარშემო სოფლებში მცხოვრები ინგილოები მოვიდნენ წყლის კურთხევის სანახავად. მშვენიერი სანახავი იყო მათი ქცევა. როცა მღვდელმა ჩაასვენა წყალში ჯვარი, ისინი მისცვივდნენ მდინარეს, ზოგი პირს იბანდა ნაკურთხი წყლითა, ზოგი ცას შეჰყურებდა და ამადლებდა ღმერთს, რომ ისინი ღირსნი გახდნენ წყლის კურთხევის ნახვისა, ზოგნი კიდევ კოჭბებით წყალს იღებდნენ და ჯიბეში ჰმალავდნენ შინ წასაღებადო” /04. გვ. 25/. რასაკვირველია, საქართველო რუსეთის ურთიერთობებში ასეთი ნათელი დღეებიც იყო და ჩვენს მიერ მათი გაუთვალისწინებლობა მეორე უკიდურესობა იქნებოდა. არც ის გარემოება გამოგვრჩენია მხედველობიდან, რომ გერცენი, ჩერნიშევსკი, დობროლუბოვი, ბაკუნინი და კიდევ მრავალი მსოფლიო სახელის პოლიტიკური თუ საზოგადო მოღვაწე დემოკრატიის, ადამიანის უფლებებისათვის თავდადებული მებრძოლი სწორედ მე-19 საუკუნის რუსეთის განუყოფელ ნაწილს წარმოადგენენ. რუსი ხალხის შვილი იყო პეტრე კროპოტკინიც, რომლის მეგობრობა ვ. ჩერქეზიშვილთან ყველა დროისა და ეროვნების მამულიშვილთა მეგობრობის ერთ-ერთ საუკეთესო მაგალითად მიგვაჩნია. მაგრამ როგორც იგივე ვ. ჩერქეზიშვილი წერდა, ,,სამწუხაროდ, მე-19 საუკუნის რუსეთის შიდა პოლიტიკა არ იმართებოდა პუშკინისა და რილეევის, გერცენისა და ბელინსკის, ტურგენევისა და ტოლსტოის განათლებული და ჰუმანური რუსეთისაგან, ის იმართებოდა პობედონოსცევის ფანატიკური რუსეთისაგან, ვანოვსკის, დურნოვისა და ჩერნოვის ჯარისკაცებისა და ჟანდარმებისგან” /18. გვ. 34/.

ერთმორწმუნე ქვეყნებისადმი სწორედ ასეთი ,,მოღვაწეების” - ვორონცოვ-დაშკოვების, ალიხანოვ-ავარსკების სკობელევების,⁸ ილინსკების, ტოლმაჩოვებისა და სხვათა მიერ წარმოებულმა პოლიტიკამ განაპირობა, რომ მე-20 საუკუნის დასაწყისისათვის რუსეთმა საბოლოოდ დაკარგა ქართველი ხალხის კეთილგანწყობა; დაკარგა ის უმთავრესი, რისი წყალობითაც 100 წლის წინ თვით პატარა კახისაგან მიიღო ,,დარიალის გასაღები”, ხოლო მისმა მცირერიცხოვანმა ,,ბატალიონებმა” თითქმის უბრძოლველად დაიპყრეს მთელი ამიერკავკასია; ანუ შეძლეს ის, რასაც საუკუნეების განმავლობაში გამოცდილი მხედართმთავრები წარუმატებლად ახოცავდნენ არაბთა, სპარსთა, მონღოლთა, თურქთა და ვინ მოსთვლის კიდევ ,,ვისთა” მრავალათასიან არმიებს. სწორედ აღნიშნულის არდანახვა, უსაზღვრო ვერაგობა და პოლიტიკური სიბეცე გახდა იმის მიზეზი, რომ 1783 წლის ტრაქტატიდან 100 წლის შემდეგ ქართველი ხალხი იძულებული გახდა ახალი მოკავშირე ეძებნა და ერთმორწმუნე რუსეთისაგან საბოლოოდ იმედგაცრუებულს მზერა ევროპის მოწინავე სახელმწიფოებისათვის მიეპყრო. 1907 წლის ჰააგის საერთაშორისო კონფერენცია ჩვენ სწორედ დავითის, თამარის, ლაშა-გიორგის, ვახტანგ მეექვსის, ერეკლე მეორის შთამომავალთა, თანამედროვე ქართველ პოლიტიკოსთა მიერ ამ გზაზე გადადგმულ პირველ რეალურ ნაბიჯად მიგვაჩნია.⁹

ქართველი ერი დაადგა იმ გზას, რომლისკენაც ვ. ჩერქეზიშვილი ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 80-90-იან წლებში მოუწოდებდა. ცდილობდა რა საკუთარი, დასავლური ორიენტაციის უპირატესობის დასაბუთებას, ის წერდა: ,,ასი წლის წინ საქართველო რუსეთს მხოლოდ იმიტომ დაუკავშირდა, რომ ის ევროპისაგან მოწყვეტილი აღმოჩნდა. ჩვენს დღეებში და თანამედროვე კულტურის პირობებში კი, ეს უკანასკნელი ჩვენთან გაცილებით ახლოსაა, ვიდრე მოსკოვი ან პეტერბურგი. რაც შეეხება ეკონომიკურ და კულტურულ ინტერესებს საქართველო მხოლოდ ძალით არის მიჯაჭვული რუსეთზე, ისევე როგორც, პრომეთეოსია მიჯაჭვული მისი ულამაზესი მთების ერთ-ერთ მწვერვალზე” /18. გვ. 847/. ვ. ჩერქეზიშვილის სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ ქართველი ხალხის მისწრაფებას პოლიტიკური და ეკონომიკური დამოუკიდებლობისაკენ მან არა მხოლოდ სწორი მიმართულება მისცა, არამედ საკუთარ ერს მიზნის მისაღწევად იმ დროს არსებული ერთადერთი შესაძლებელი და ყველაზე რეალური სამართლებრივი მექანიზმიც გაუმართა.

,,აი ვინ იყო ვარლამ ჩერქეზიშვილი! - წერდა მოგვიანებით გრ. რობაქიძე - მარტოდ მარტო ,,ტრაქტატი” ეჭირა ხელში?! ,,ტრაქტატი” აქ მხოლოდ გარე სახე იყო კარდუს ,,მზიური ელვარისა, რომელიც - მეწამულ და შუაგულ თეთრ-ალ-გაწვდილი ბაგრატიონთა ალმად გაიშალა” /05. გვ. 326-27/. მე-20 საუკუნის დასაწყისში ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში მოსული ახალგაზრდა თაობის წარმომადგენლებმა, - მიხაკო წერეთელმა, არჩილ ჯორჯაძემ, გიორგი დეკანოზიშვილმა, გიორგი ლასხიშვილმა და სხვებმა სწორედ თავისი მასწავლებლისგან, ვ. ჩერქეზიშვილისგან მიიღეს მემკვიდრეობით ბაგრატიონთა ალამი, რომელიც ამ შემთხვევაში ძლიერი, დამოუკიდებელი საქართველოს სიმბოლოდ უნდა აღვიქვათ და საკუთარი სიცოცხლის ფასად თვით უმძიმეს წუთებშიც კი ძირს არ დაუხრიათ, ღირსეულად ატარეს და ასევე ღირსეულად გადმოგვილოცეს მომავალ თაობებს.

საქართველოს ხალხის მემორანდუმი
წარდგენილი 1907 წლის საერთაშორისო კონგრესზედ ჰააგაში

სამართლისა და საერთაშორისო უფლების სახელით ჩვენ, მამულიშვილნი საქართველოისა, ერთ უძველეს საქრისტიანო და დამოუკიდებელ ერისა, მოგმართავთ ამ მემორანდუმით მთელი ქვეყნის განათლებულ ერთა წარმომადგენელთ, ჰააგის საერთაშორისო სამშვიდობო კონფერენციაზედ შეკრებილთ.

დარწმუნებულნი ვართ, რომ ჩვენი ერის ხმა არ დარჩება უყურადღებოდ და უთანაგრძნობოდ, აგრეთვე იმედი გვაქვს, რომ ჩვენ სამართლიან და კანონიერ დავაში რუსეთის საიმპერატორო მთავრობასთან მხარს დაგვიჭერთ და განიხილავთ იმ საერთაშორისო ხელშეკრულების მუხლებს, რომელიც დადებულ და ფორმალურად დამტკიცებულ იქნა საქართველოს თავისუფალ სამეფოსა და რუსეთის იმპერიის შორის, და რომელიც რუსეთის საიმპერატორო მთავრობამ დაარღვია.

1783 წლის აგვისტოს 20 დღეს, საქართველოს მეფემ ერეკლე II-მ დასდვა ხელშეკრულება სრულიად რუსეთის იმპერატრიცა ეკატერინე II-სთან, რომლის ძალითაც საქართველო ,,საუკუნოდ” ემორჩილებოდა რუსეთის პროტექტორატს, იმპერატრიცა ეკატერინე სრულიად რუსეთისა კი თავის მხრითა და თავის შთამომავლობის მხრით ფიცსა სდებდა უზრუნველეყო საქართველოსათვის მისი შინაგანი ეროვნული მმართველობის ხელშეუხებლობა, - ხელშეუხებლობა ჩვენი საკუთარი კანონმდებლობისა, სასამართლოისა, ავტოკეფალურ საკუთარ ეკლესიისა, საკუთარის ჯარისა და ფულისა.

ეს ხელშეკრულება დამტკიცებული იყო იმავე 1873 წლის 30 სექტემბერს და სრული ტექსტი მისი შეტანილ არს იმპერიის კანონთა სრული კრებულის 21-ე ტომში, №15, 835.

თანახმად დადგენილ საერთაშორისო ფორმათა, მუხლი მე-12 ამ ხელშეკრულებისა ამბობს:

,,ხელშეკრულება ესე იწერება საუკუნოდ, მაგრამ უკეთუ რისამე შეცვლას ან დამატებას საჭიროდ სცნობენ ორივე მხარის სასარგებლოდ, - საქმე ესე აღსრულდეს ორივე მხარის თანხმობით”.

15 წლის შემდეგ რუსეთის იმპერატორს პავლე I-სა და ერეკლე მეფის მემკვიდრეს, საქართველოს მეფეს გიორგის ამ მეთორმეტე მუხლის ძალით ახალი მოლაპარაკება ჰქონდათ საპროტექტორატო ხელშეკრულების გადასინჯვის შესახებ: საქართველო რუსეთის იმპერიის ნაწილად უნდა გამხდარიყო, მაგრამ მას უნდა შერჩენოდა ყველა ის ავტონომიური უფლებანი შინაგანი მმართველობისა, რომელნიც აღნიშნულ იყვნენ 1783 წლის საპროტექტორატო ხელშეკრულებაში.

სრულიად რუსეთის იმპერატორმა პავლე I-მა გამოაცხადა სანკტ-პეტერბურგს 18 იანვარის 1801 წლის მანიფესტით საქართველოს სამეფოს რუსეთის იმპერიასთან შეერთება, მაგრამ რუსეთის იმპერატორისა და აგრეთვე საქართველოს მეფის გიორგის გარდაცვალების მიზეზით ახალი ხელშეკრულება არ იყო ხელმოწერილი და დამტკიცებული.

მაგრამ, მიუხედავად ამისა, იმპერატორ პავლეს მემკვიდრემ, იმპერატორმა ალექსანდრე I-მა იმავე 1801 წლის 12 სექტემბრის მანიფესტით გამოაცხადა: ,,ტახტზედ ასვლისას ჩვენა ვჰპოვეთ საქართველოს სამეფო რუსეთთან შეერთებული, რაიცა 18 იანვრის 1801 წლის მანიფესტით საყოველთაოდ გამოცხადებულ იყო”. ამაზედ საქართველოს წარგზავნილმა ელჩებმა იმპერატორის წინაშე მაშინვე უკმაყოფილება განაცხადეს საერთაშორისო ხელშეკრულების დარღვევის შესახებ და დაბრუნდნენ საქართველოში.

თუმცა ეს მანიფესტი იმპერატორ ალექსანდრე I-ისა ხელახლა აღიარებდა საქართველოს ყველა ავტონომიურ უფლებათა და შინაგან მმართველობის დამოუკიდებლობას, თუმცა იგი ამკვიდრებდა უმაღლეს, არჩეულსა და ქართულ მთავრობას, ,,რომლის საზოგადო კრება, დებულების ტექსტის თანახმად, იღებს ექსპედიციათა შესახებ აპელაციებსა და საქმეებს საბოლოოდ სწყვეტს ხმის უმეტესობით”, მაგრამ საქართველომ ეს მანიფესტი მაინც საერთაშორისო უფლებისა და ხელშეკრულების ფიცის სიმტკიცის დარღვევად ჩასთვალა.

სწორედ ამ დროიდან რუსეთის საიმპერატორო მთავრობის მოქმედება შეიქმნა საქართველოს უფლებათა განუწყვეტლივ დარღვევად. ჩვენი საკუთარი უმაღლესი მთავრობა მოსპეს და მისი ადგილი დაიჭირა რუსულმა ბიუროკრატიულმა და სამხედრო წეს-წყობილებამ. მთავარ-მართებლის უმაღლეს მმართველობაში ეხლა იმყოფება მხოლოდ ერთი ქართველი შტატის მოხელე - თარჯიმანი. უკვე 50 წელიწადია, რაც მოსპეს სასამართლოებში საქმეთა წარმოება ქართულად და შემოიღეს რუსული სასამართლო რუსულ ენაზედ, რითაც ჩვენ ხალხს სრულიად წაერთვა ყველა მოქალაქეობრივი უფლებანი. ჩვენი სამშობლო ენა განაძევეს ყველა ადმინისტრაციულ დაწესებულებათაგან, სკოლებიდან და რამოდენიმედ ეკლესიებიდანაც. ჩვენი ქართული სამხედრო სისტემა მოსპეს და შემოიღეს რუსული საყოველთაო, სავალდებულო სამხედრო ბეგარა, და ჩვენი ახალგაზრდობა იგზავნება სამხედრო ბეგარის მოსახდელად ევროპის რუსეთის ჩრდილოეთ გუბერნიებში და ციმბირში; იქ იგი ჰავის სისასტიკის მსხვერპლად ხდება და 47%-ზე მეტი მათგანი შინ ცოცხალი ვეღარ ბრუნდება.

ეს ფაქტები ჩვენსა და რუსეთს შორის ხელშეკრულების დარღვევისა რუსეთის მთავრობის მხრით, - შემაძრწუნებელია, მაგრამ მისი პოლიტიკა ჩვენი ძალად გარუსებისა და ნივთიერად განადგურებისა კიდევ უფრო საშინელ სურათს წარმოადგენს.

ჩვენს უძველეს ავტოკეფალურ ეკლესიას, წინააღმდეგ კანონიკურ კანონთა და მსოფლიო კრებათა დადგენილებათა, ახადეს ყველა უფლებანი და წაართვეს მთელი ქონება. ჩვენი ტაძარნი, უძველესნი ისტორიულნი ნაშთნი საქართველოს ხელოვნებისა და ხუროთმოძღვრებისა, გაძარცვეს, გაქურდეს და ისე არიან მიყრუებულნი, რომ მათი შეკეთებაც აღარ შეგვიძლია, რადგანაც მთელი შემოსავალი ჩვენ საეკლესიო მამულთაგან, რომელიც უდრის წლიურად 2,400,000 მანეთს, რუსის მთავრობას მიაქვს.

აქართველოს სამეფოს მიწები გამოცხადებულ იქნა რუსეთის საიმპერატორო მთავრობის საკუთრებად. ამ მიწებზედ რუსის მთავრობამ გააშენა მთელი სოფლები ყველა ეროვნების გადმოსახლებულთაგან; დაურიგა გადმოსახლებულთ თითო კომლს 15, 20, 30 და ზოგან 40-50 დესეტინა მიწა, მაშინ როდესაც საშუალო მიწათმფლობელობა ქართველი გლეხისა არ აჭარბებს 1-2 დესეტინას. ქართველს საქართველოს მიწების ფულით ყიდვასაც უკრძალავენ, რის წყალობითაც 30% ჩვენი ხალხისა უმიწაწყლოდ არის დარჩენილი. მიწის ფასმა ისე აიწია, განსაკუთრებით დასავლეთ საქართველოში, რომ დესეტინა ზოგან 1000-2000 მანეთი ღირს, და გლეხები იძულებულ არიან ოთხკუთხ საჟენობით იყიდონ ხოლმე მიწები.

არც ერთი რეფორმა, რომელიც საიმპერატორო მმართველობამ განახორციელა რუსეთში, გარდა ბატონ-ყმობის მოსპობისა, საქართველოში მას არ შემოუღია; ჩვენ ჯერ არა გვაქვს ნაფიც მსაჯულთა დაწესებულება, არა გვაქვს საერობო თვითმმართველობა, არა გვყავს ამორჩეული მომრიგებელი მოსამართლე და სხვა.

ქართველებისათვის ახლად დამკვიდრებული კონსტიტუციაც დაცინვად გახდა, რადგან ორ მილიონ ქართველს ერგო მხოლოდ შვიდი დეპუტატის გაგზავნის უფლება სახელმწიფო სათათბიროში. მაგრამ ყველა ამ უფლებათა წართმევის გარდა,სხვა დიდი უბედურება დაგვატყდა თავზედ.

ეს ორი წელიწადია უკვე, რაც საქართველოში სამხედრო წესებია გამოცხადებული, ქვეყანა გაგვიძარცვეს, გაგვინადგურეს, ქვეყანა გაგვიუპატიურა ჯარმა და ყაზახ-რუსობამ. ჩვენი აღყვავებული კუთხეები - გურია, სამეგრელო, იმერეთი და ქართლი, ზოგან მთლად და ზოგან ნაწილად გაძარცვეს, გააუპატიურეს და გადასწვეს. ჩვენი ქალაქებია: ქუთაისი, ოზურგეთი, ზესტაფონი, ხონი, ჭიათურა, და ას ოთხი სოფელი და დაბა, ან მთლად და ან ნაწილად აგრეთვე გადაჰბუგეს და გაძარცვეს. ვენახები, ბაღები და სამეურნეო საწყობები სრულიად მოსპეს; საქონელი დაგვიკლეს და გაიტაცეს; ასი-ათასობით გლეხობა შიშველ-ტიტველა დასტოვეს ღვთის ანაბრად, ასობით უდანაშაულო ადამიანები უწყალოდ დახოცეს; ხალხი ტყეებში და მთებში გაიხიზნა, რადგანაც ძალმომრეობასა და ბარბაროსობას საზღვარი და დასასრული აღარ ჰქონდა. ამ ბარბაროსობისა და ძალმომრეობის მსხვერპლად ხშირად ქალებიც ხდებოდნენ, რაიცა ქვეყანას ემცნო იმ მოწოდებით, რომლითაც ქართველმა ქალებმა მიმართეს მთელი ქვეყნის განათლებულ ერთა ქალებს.

თბილისშიაც კი, ჩვენ სატახტო ქალაქში, მთავარ-მართებლისა და უმაღლესი ადმინისტრაციის თვალწინ, მათის ნებითა და შთაგონებით, სამჯერ მოახდინეს უწყალო ჟლეტა: 29 აგვისტოს, 22 ოქტომბერს და 22 დეკემბერს 1905 წელს.

რუსეთის მთავრობისაგან ქართველი ხალხის დევნამ იქამდისაც მიაღწია, რომ ჩვენ ნებაც არა გვაქვს განადგურებულ თანამემამულეთ რაიმე ნივთიერი და ზნეობრივი დახმარება აღმოუჩინოთ. როდესაც ქალთა საზოგადოებამ შეჰკრიბა ცოტაოდენი ფული რუსის ჯარისაგან აოხრებულ გურიის დასახმარებლად, მთავარ-მართებელმა გრაფ ვორონცოვ-დაშკოვმა უნამუსოდ განაცხადა: ,,მთავრობა ნებას არ მისცემს დახმარება აღმოუჩინონ იმათ, ვინც მთავრობის მიერვე დასჯილ არიან.” მისივე ბრძანებით აღუკრძალეს ქართველ საქველმოქმედო საზოგადოებას ექიმების გაგზავნა კახეთში, სადაც მენინგიტი მძვინვარებს, მისივე ბრძანებით აღკრძალეს ყვავილის ამცრელების გაგზავნა ქართლში.

ათასობით ქართველი ციხეში ლპება და საღრჩობელაზედ მიდის უდანაშაულოდ სამხედრო-საველე-სასამართლოების განაჩენით, ათასობითვე ქართველს ასახლებენ ციმბირში, ვიატკისა და არხანგელსკის გუბერნიებში. ევროპამ უკვე იცის, თუ რა აუარებელი ხალხი გაჟლიტა რუსის მთავრობამ მოძრაობის დასამშვიდებლად. რიცხვი დახოცილთა რუსეთში უდრის 40,000-ს. მაგრამ ჟლეტას, გადასახლებასა და დატყვევებას ისეთი მძვინვარება არსად არ გამოუჩენია, როგორც საქართველოში.

ასეთი დევნა, ასეთი დაჩაგვრა, ასეთი სასოწარკვეთილება, ასეთი სირცხვილი და დამცირება საქართველოს ერს არ განუცდია თემურ-ლენგის შემოსევის დროიდან.

და როდესაც გავამხელთ ხოლმე და ხმას ამოვიღებთ ჩვენს რუსეთთან ხელშეკრულებაზედ და ჩვენი ხალხის უფლებაზედ, რომელიც განმტკიცებული იყო რუსეთის ნებითა, რომელთა მორჩილება სავალდებულოა ყველა სახელმწიფოსათვის საერთაშორისო უფლების ძალით.

ევროპის გავლენით ოსმალეთის მიერ განადგურებულ პროვინციებიდან თავისუფალი, კულტურული სახელმწიფოები გაჩნდა. ბულგარია, რუმინია და სერბია, ბარბაროსობის გზაზედ დამდგარნი, შეუერთდნენ კულტურულ კაცობრიობას, მოიპოვეს რა ეროვნული თავისუფლება. ჩვენ კი ორი ათასი წლის თავისუფალი პოლიტიკური და ქრისტიანულ-კულტურული ცხოვრების შემდეგ რუსეთს შევუერთდით, რომელმაც ხელშეკრულებათა დარღვევით და განუწყვეტელის დევნით ოსმალეთზედ უარესი დღე დაგვაყენა, - ველურობა და ბარბაროსობა შემოიტანა ჩვენში.

და ყოველივე ეს ხდება იმ მთავრობის მიერ, რომელმაც, როგორც იმპერატორ პავლეს მანიფესტი ამბობს, განაცხადა: ,,და ამ ჩვენი იმპერატორული სიტყვით ფიცსა ვდებთ, უზრუნველ ვჰყოთ საქართველოს ყველა უფლებანი და პრივილეგიანი”, ან როგორც დაწერილ იყო იმპერატორ ალექსანდრე პირველის მანიფესტში, რომელიც საჯაროდ არის გამოკრული ტფილისის ,,დიდების ტაძარში; ,,არა ანგარებითა და საზღვრების გაფართოვების მიზნით შემოვიერთეთ ჩვენ საქართველო”...

,,ამიტომაც, საქართველოს ერს იმედი გვაქვს, რომ ჩვენ საქმეს ყურადღებას მიაქცევენ, თანაუგრძნობენ, გადასწყვეტენ სამართლიანად, და ევროპა აიძულებს რუსეთს დაემორჩილოს საერთაშორისო უფლების წესებს და რუსეთის პროტექტორატის ქვეშე თანახმად ზემოხსენებულ ხელშეკრულებათა, დაგვიბრუნოს ქართველებს ჩვენი ტერიტორია და აღგვიდგინოს წართმეული ჩვენი ეროვნული ავტონომია”.

___________________

1. წერილს თან ერთვის ოქსფორდის უნივერსიტეტის ბოდლიანის ბიბლიოთეკაში მოძიებული, 1907 წლის ჰააგის საერთაშორისო კონფერენციაზე წარდგენილი ,,საქართველოს ხალხის მემორანდუმის სრული ტექსტი”.

2. გარუსების პოლიტიკის წინააღმდეგ გამოსვლებისათვის დააპატიმრეს და რუსეთში გადაასახლეს ეროვნული მოძრაობის სასულიერო მესვეურები გენათელი ექვთიმე და ქუთათელი დოსითეოსი. ეს უკანასკნელი მეფის მსახურებმა გზაშივე ტომარაში მოახრჩვეს, ხოლო ექვთიმემ სამშობლოდან შორს გადასახლებაშივე დაასრულა სიცოცხლე /02. გვ. 18/.

3. აი, რას ვკითხულობთ რუსული ორგანიზაციის, ,,ჭეშმარიტ რუსთა კავშირის” მიერ 1900 წელს საქართველოს რუსეთთან შეერთების 100 წლისთავზე გავრცელებულ მეტად საყურადღებო დოკუმენტში: ,,საქართველოში გაგზავნილი რუსი ეგზარხოსები ამ ქვეყანას როგორც გასაძარცვ ოლქს ისე უყურებენ. ისინი საქართველოში სამართავად კი არ ჩადიან, არამედ იმისთვის, რომ ეკლესიის ქონება დაიტაცონ” /16. გვ. 14/.

4. მამია გურიელის თხოვნით, თურქთა ხშირი შემოსევებისა და ადგილობრივი თავადაზნაურობის განწყობილების გათვალისწინებით აღწერა არ შეხებია გურიას. ეპარქიას განაგებდა ჯუმათის არქიეპისკოპოსი ნიკოლოზი. 1819-20 წლებში დასავლეთ საქართველოში გაჩაღებული ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გამო, აღწერის სრულად ჩატარება ვერც სამეგრელოში მოხერხდა. აქ ეპარქიას დადიანთა ოჯახის წარმომადგენელი, წმინდა ანას პირველი ხარისხის ორდენის კავალერი, ბესარიონ ჭყონდიდელი უძღვებოდა /14. გვ. 66-67/.

5. გადმოცემით, იმავე ევსევი ილინსკის გარდაცვალების შემდეგ იმ დროისათვის მართლაც უზარმაზარი თანხა - 200 ათასი რუსული რუბლი დარჩენია /16. გვ. 14/.

6. ამ ფიცხმა და ყოვლად გაუწონასწორებელმა ადამიანმა თავისი სიმხეცით მოლდავურ ენაზე შედგენილი ათასობით საეკლესიო წიგნის დაწვითა და 340 მართლმადიდებლური ეკლესიის დახურვით ჯერ კიდევ ბესარაბიაში გაითქვა სახელი /16. გვ. 15/.

7. 1852 წელს სახელმწიფოს გადაეცა საეკლესიო მიწები, ამასთან ერთად, საქართველოს რუსეთთან შეერთების შემდეგ, ამ უკანასკნელის ხელისუფალთა დანაშაულებრივი საქმიანობის შედეგად, ქართულმა ეკლესიამ ჩვენი წინაპრების მიერ ათონის მთაზე, ბულგარეთში, სირიაში, კვიპროსსა და ანტიოქიაში აგებული 30-ზე მეტი ეკლესია-მონასტერიც დაკარგა /17. გვ. 03/.

8. გენერალ სკობელევის განცხადებით, რუსის ჯარს ცეცხლითა და მახვილით აზიელების (მათ შორის ქართველებიც იგულისხმებოდნენ) შიში და ძრწოლა უნდა გამოეწვია, ,,რამეთუ სხვა მხრივ მათი დამორჩილება შეუძლებელიაო” /03. გვ. 56/.

9. ჰააგის კონფერენციის შემდეგ საქართველო ,,დაჩაგრულ ერთა კავშირის” წევრი გახდა და მისი წარმომადგენლები პირველი მსოფლიო ომის დაწყებამდე 1910-1913 წწ. ამ საერთაშორისო ორგანიზაციის ორი კონგრესის მუშაობაში მონაწილეობდნენ /10. გვ. 93/.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. „ოქმები ქართველ რევოლუციონერთა პირველი კონფერენციისა”, პარიზი, „საქართველოს” სტამბა, 1905 წ.

2. სურგულაძე, პ. სურგულაძე, „საქართველოს ისტორია”, 1783-1990 წ., თბ., „მერანი”, 1992 წ.

3. გ. ქიქოძე, „ეროვნული ენერგია”, თბ., გრ. ცხაკაიას გამომცემლობა, 1919 წ.

4. დ. ჯანაშვილი, „შაჰ-აბასის შემოსევა საქართველოში და საინგილო”, შორაპანი, სტ., „მოგზაური”, 1907 წ.

5. მ. წერეთელი, „ერი და კაცობრიობა”, თ.ს.უ. გამომცემლობა, თბ., 1990 წ.

6. ჟურნალი „თეატრი და ცხოვრება”, 1918 წ. №27, გვ. 3.

7. ჟურნალი „კავკასიონი”, 1964 წ., №9.

8. ჟურნალი „კავკასიონი”, 1965 წ., №18.

9. ჟურნალი „პოლიტიკა”, 1991 წ., №11-12.

10. ჟურნალი „პრომეთეოსი”, 1991 წ., №3.

11.გაზეთი „ისარი”, 1907 წ., №42.

12. Г. Вешапели, „Единство Грузии и русский протекторат”

13. „Грузия и Армения”, часть I С.П. Б. 1848 г., тип. 3 отд.

14. „История грзинской иерархии с присовокулением обращенных в христианство Осетии и др. горских народов”, 1826 г. М. синодальнаия типография

15. „Речи высочаишимь особамь, говоренныя високопросвященным Иоанникием митрополитом Киевским”, Киев., тип. И. Чоколова., 1897 г.

16. „Что сделала Россия в течении столетия (1801-1901) для грузинской церкви и общества в духовно религиозном отношении”, 1900 г.

17.Dadeshkeliani, „The Autocephaly of the Orthodox Church of Georgia”, London, pub, „The Christian east”, 1922.

18.V. Cherkezov, „Georgian treaties with Russia”, London, „The nineteenth century”, May, 1895.

19. University of Oxford, Bodleian Library, ms. Wardz. c.16.

20. ---„---ms.Wardz. d. 38.

21. ---„---Wardz. c. 27.

გიორგი თოდრია

მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში, კრიმინოლოგიაში გამოცემულია მრავალი მონოგრაფია, რომლებშიც უამრავი თეორიებია დამუშავებული. მაგრამ სათუოა აღმოჩნდეს თუნდაც ერთი სერიოზული გამოკვლევა, სადაც გაანალიზებული იქნებოდა თეოლოგიური წარმოდგენები დანაშაულობაზე რელიგიის ფილოსოფიის თვალსაზრისით, არა და საკითხის საფუძვლიანად შესწავლისათვის. ასეთი მიდგომა აუცილებელი და მნიშვნელოვანია.

თეოლოგიური წარმოდგენების შესწავლის აქტუალობა იმისათვის არის მნიშვნელოვანი, რომ შევამოწმოთ არსებული თეორიები და ვიპოვოთ პასუხები იმ საკითხებზე, რომლებიც შესაძლოა თეოლოგიურ წარმოდგენებში უკვე მოცემულია. ეს მით უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ჩვენს ქვეყანაში ნგრევასა და ქაოსს ისეთი გასაქანი მიეცა, რომ თითქმის ყოველი მოქალაქე თავის თავზე იღებს სამართლის შექმნას. დანაშაულობა ცხოვრების ნორმა ხდება, რაც იმის მანიშნებელია, რომ თვით არსებული ცხოვრება არანორმალურად ვითარდება.

წარმოდგენები დანაშაულობაზე, როგორც ცნობილია, ჩამოყალიბდა იმაზე გაცილებით ადრე, ვიდრე გაჩნდებოდა დანაშაულობის ე.წ. მეცნიერული თეორიები, რომლებიც სახელმწიფო ორგანოების პრაქტიკის საფუძველზე იყო შემუშავებული. ამ წარმოდგენებიდან განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ახალი აღთქმის წარმოდგენებს დანაშაულობაზე, რაც რამდენიმე მიზნით არის განპირობებული.

ჯერ ერთი, ახალი აღთქმის დებულებებში განვითარებულია აზრი ემპირიული მასალის რეფლექსის მეთოდის შესახებ, მოვლენის სუბსტანციიდან გამოყვანის, რაც (მეთოდი) თანამედროვე მკითხველისათვის, განსაკუთრებით ყოფილი საბჭოთა კავშირიდან, ცნობილია გერმანული კლასიკური ფილოსოფიის მეშვეობით. მეორეც, სხვა რელიგიების ღვთიური შუამავლებისაგან განსხვავებით, ქრისტე არც სახელმწიფოს მსახურია და არც რაიმე ურთიერთობაშია მასთან. ქრისტე იმ წრის სახელით გამოდის, რომელიც სახელმწიფოს გარეთ დგას. დანაშაულობაზე წარმოდგენების ჩამოყალიბება არ არის დამახინჯებული იმ ფორმებით, რაც ტიპიურია პოზიტიური სამართლისა და სახელმწიფოსათვის, სადაც დანაშაულობის ხედვა მახინჯ სახეს იღებს.¹ დაბოლოს, მესამეც, ქრისტიანულ რელიგიაში მტკიცებულების სისტემის აგება დამყარებულია არა მხოლოდ ერთი ხალხის მასალაზე, მაგალითად, იუდეველებზე, არამედ მთელი კაცობრიობის მასალაზე. ამიტომ აქ უკვე ჩადებულია ზნეობრიობის კანონის (კანონზომიერების) წინარე ნიმუში, რომელსაც თანამედროვენი უწოდებენ საერთო საკაცობრიო ფასეულობებს, ბუნებითი სამართლის იდეებს და ა.შ.

დასახელებული მიზეზების ერთობლიობა განსაზღვრავს თემის სიახლეს. მისი განხილვა იმით რთულდება, რომ იურისტი ჯერ საპირისპირო ცოდნას იღებს სახელმწიფოსა და სამართლის თეორიიდან. შესაბამისად, არსებული იურიდიული ცოდნა-წარმოდგენები პირდაპირ ეწინააღმდეგება იმ ცოდნა-შეხედულებებს, რომლებიც ახალ აღთქმაშია ასახული.

ახალი აღთქმის წარმოდგენებში განვითარებულია ცოდნა, რომელსაც ყველაფერი მიჰყავს ღმერთთან, როგორც სუბსტანციასთან. არსებულ იურიდიულ ცოდნაში კი სამყარო აღიქმება მთელი მისი ცოდვიანობით, როგორც ემპირიული, სუბსტანციის - ღმერთის გარეშე. პარადოქსულია, მაგრამ ახალი აღთქმის წარმოდგენები არის ადამიანის უძველესი წარმოდგენები, რომელიც არსის კატეგორიებით საზრდოობს. ამიტომ თეოლოგიური ხედვა არის რეალური, ხოლო იურიდიული - ვიწრო, პრაქტიკული, არარეალური. თუმცა რიგითი ადამიანების შეგნებაში თეოლოგიური სამყარო საიქიოდ აისახება, ხოლო სახელმწიფოსა და სამართლისა - სააქაოდ. ასწლეულების განმავლობაში ამგვარი ,,ყირამალა” ხედვის ავტორი იყო და ჯერაც არის სახელმწიფო, რომლის მსახურთათვის საზოგადოება სახელმწიფოებრივი განწესებების გარეშე არის ჰადესის სამეფო. ადამიანები ჯერაც ამ იდეის ტყვეობაში არიან, რადგან ვერ ხედავენ, რომ სუბსტანციის სამეფო, ღმერთის ,,სამეფო არა ამქვეყნიურია” (იოანე, 18:36), ანუ არ არის იმ სამყაროდან, რომელსაც ვხედავთ სახელმწიფო პრაქტიკაში. სწორედ პრეტორ პილატეს (სახელმწიფოს მსახურის) კითხვით - ,,რა არის ჭეშმარიტება?” (იოანე, 18:38) იწყებს განვითარებას ,,სამი ჯვრის” მოძღვრება, რაზედაც გვექნება მსჯელობა.

ახალი აღთქმიდან მოვიყვანოთ ჩვენთვის საინტერესო ადგილი: ,,იგი ჯვარს აცვეს იქ: და მასთან ერთად, აქეთ-იქით ორი სხვა, შუაში კი - იესო” (იოანე, 19:18). ,,ერთი ჩამოკიდებული, ბოროტმოქმედი გმობდა მას: განა შენ ქრისტე არა ხარ? იხსენი შენი თავიც და ჩვენც.

მეორემ კი გაუწყრა და უპასუხა მას: ნუთუ ღმერთისა არ გეშინია, როცა შენც იმავე მსჯავრში ხარ?

ჩვენ ვისჯებით სამართლიანად, ვინაიდან ჩვენ რაც გავაკეთეთ, იმისი საკადრისი მივიღეთ, მაგას კი არაფერი ცუდი არ გაუკეთებია.

და მან უთხრა: იესო, გამიხსენე, როდესაც შენს სასუფეველში მიხვალ.

იესომ კი უთხრა მას: ჭეშმარიტად, გეუბნები შენ: დღეს ჩემთან ერთად იქნები სამოთხეში” (ლუკა, 23:39-43). ახალი აღთქმის ზემოთქმული ეპიზოდის განმარტებისას ჟურნალ ,,Christian Victory Magazine”-ის გამომცემელი, ფ. მელდაუ, წერს: ,,ჯვარცმის სურათი ერთგვარად წარმოსახავს, თითქოს მინიატურაში, მთელს ჩვენს ცოდვილ სამყაროს. მსგავსად იმ ორი ყაჩაღისა, მთელი სამყარო ცოდვილია ღმერთის წინაშე და ღირსია დასჯისა. ქრისტე, ჯვარცმული შუათანა ჯვარზე, განაცალკევებდა მასთან ერთად ჯვარცმულ ყაჩაღებს: ერთი მის ერთ მხარეს აღმოჩნდა, მეორე, მის მეორე მხარეს. ასევეა დღესაც, ქრისტე განაგრძობს ცოდვილი სამყაროს განცალკევებას. ისინი, ვინც რწმენით მიემართება ქრისტესაკენ - იხსნიან თავს; ხოლო ისინი, ვინც ქრისტეს უარყოფენ და უგულებელყოფენ მისგან ხსნას, იღუპებიან. რა დიდი გაკვეთილია ჩვენთვის ეს ,,სამი ჯვარი”.² 

დანაშაულობის ანალიზის თვალსაზრისით, ამ ტაქტის მნიშვნელობის გამოყოფისას საჭიროა ვუპასუხოთ, სულ მცირე, სამ კითხვას: რას ნიშნავს

1) დამნაშავის მიერ ღმერთის რწმენა;

2) მორწმუნე დამნაშავე და

3) ურწმუნო დამნაშავე?

რას წარმოადგენს დამნაშავის მიერ ქრისტეს რწმენის პროცესი?

დანაშაულობის არსის ძიების პროცესი ახალ აღთქმაში საკმაოდ რთულია. იგი იურიდიული აზროვნებისაგან განსხვავდება. იურისტისათვის ჭეშმარიტების ძიება ინდუქციურად მთავრდება ზოგადის გამოყოფით. ამიტომ დანაშაულობის საერთო არსის გამოსავლენად იურისტს უხდება ცოდვის სამყაროში (ემპირიული) ჩაშვება და იქიდან განმარტებითი მასალის ამოტანა. ასეთია მოჩვენებითი ღვთაებრიობა, რადგან ძალაუფლებრივ ურთიერთობებში იურისტები ჩართული არიან, ამიტომ ისინი ხდებიან ამ ურთიერთობათა მექანიკური სათამაშოები”,. ...არ ესმით მონათა ბორკილების ღრჭიალი, ვერ გრძნობენ დედამიწის მიზიდულობის ძალას და წარმოუდგენიათ ლამის ღმერთებად, სურთ იმოქმედონ და იბატონონ თვით სიცოცხლეზე”.³

ახალ აღთქმაში დანაშაულობისადმი მიდგომა სუბსტანციურია. იურისტისათვის კი დანაშაულობა განისაზღვრება კანონით. კოდექსი გამოდის ერთგვარ ,,უფროს ედათ”, სადაც ზოგადი ნიშნების დისპოზიციურ აღწერას ენიჭება ისეთივე მაგიური ძალა, როგორც რუნიულ დამწერლობას. მაგრამ ახალი აღთქმის შემეცნების ფარგლებში ,,სჯულის საქმეებით ვერავითარი ხორციელი ვერ გამართლდება მის წინაშე” (რომაელთა მიმართ, 3:20). სუბსტანცია - ღვთიური სიმართლე ახალი აღთქმის ტერმინოლოგიით - დამოუკიდებელია კანონისაგან (რომაელთა მიმართ, 3:21).

ემპირიზმისაგან გადახვევით, ახალი აღთქმა საკითხს რამდენადმე სხვადასხვაგვარად აშუქებს. დამნაშავე, განხილული სუბსტანციის მიმართ რედუქციის გარეშე, რჩება ცოდვაში - ემპირიულ სამყაროში, რომელიც აუხსნელია და ახსნა-გაგებას არ ექვემდებარება. საპირისპიროდ, ჩადენილი ქმედების ნამდვილი არსი, რომელსაც ადამიანებმა ,,დანაშაული” დაარქვეს, განისაზღვრება მას შემდეგ, რაც ჯვარცმულმა ,,დამნაშავემ” მიმართა ქრისტეს და უფლის სამეფოში აღმოჩნდა (ლუკა, 23:40-43).

ახალი აღთქმის ტექსტის თანახმად, რწმენის პროცესი ნიშნავს რედუქციის პროცესის მიყვანას ღმერთთან, როგორც სუბსტანციასთან. მაგრამ დამნაშავის დამოკიდებულება ღმერთთან არ განიხილება როგორც მიახლოების ცალმხრივი პროცესი, რადგან აქ იმავდროულად იგულისხმება ღმერთისაგან, როგორც სუბსტანციისაგან, გამოყვანა: ,,ყოველივე შექმნილია მის მიერ; და მის გარეშე არაფერი შექმნილა, რაც კი შექმნილა. მასში იყო სიცოცხლე და სიცოცხლე იყო ადამიანთა სინათლე” (იოანე სახარება, 1:3-4).

ახალი აღთქმა არაორაზროვნად გვაგებინებს, რომ დანაშაულობის შემეცნების საფუძველი უნდა იყოს სუბსტანციური ახსნა-გაგება, დანაშაულობის არსის სუბსტანციიდან გამოყვანა. კატეგორიულად იკრძალება დანაშაულობაზე განსჯა ისევე, როგორც ნებისმიერ მოვლენაზე, გარეგნული ნიშნებით; უნდა განისაჯოს, ე.ი. გასამართლდეს სამართლიანი გასამართლებით (იოანე, 7:24), ანუ დანაშაულის ყველა ნიშანთვისება უნდა გამოიყვანებოდეს საერთო სუბსტანციიდან. სუბსტანცია თავში შეიცავს სიცოცხლეს (იოანე, 1:4), ამასთან განსაკუთრებულ სიცოცხლეს, რომლის მეშვეობით იწყება ცხოვრება (იოანე, 1:3).

ათასობით ადამიანი განწირულია საშიმშილოდ. ბევრი მათგანი სიცოცხლის გადარჩენის მიზნით იძულებულია იქურდოს. ახალგაზრდობა უმუშევრობისა და გაუცხოების გამო, სულ უფრო ხშირად არღვევს კანონებს, ვიდრე იცავს. ქალები პროსტიტუციასა და ნარკოტიკების წვრილმან სპეკულაციას ეწევიან, რათა ოჯახი გამოკვებონ. მათხოვრობა ხდება თავის გატანის ერთადერთ საშუალებად. მოსახლეობა უფრო მეტად ეტანება იურიდიულ განათლებას, რათა კანონის ,,პროფესიული” დარღვევა გამოიყენოს წარმატებისათვის. კანონი მოუწოდებს ასეთების ჩაქოლვას (იოანე, 8:5), მაგრამ სად ვეძებოთ ჭეშმარიტების საზომი, თუკი მთელი მსოფლიო ბრალდებულია (რომაელთა მიმართ, 3:19)? საზოგადოებამ საყრდენი დაკარგა: არც შრომით, არც ჭკუა-გონებით დამკვიდრება აღარ შეიძლება, არავითარი გარანტია არ არსებობს. ყველგან შიშია. ერთადერთი ხსნა თანამდებობის დაკავებაა, რათა იყო გარანტირებული სახელმწიფოს მიერ. ასე რეალური სუბსტანციური ხედვის - თვალსაზრისის, ნაცვლად ადგილს იჭერს სახელმწიფო - ყალბი სუბსტანცია, რადგან იგი არსებობს მაშინ, როცა ადამიანები დაყოფილი, დაცალკევებული არიან, როცა თითოეული მართალია მეორესთან ძალაუფლებით - ძალით. ახალი აღთქმა ყურადღებას აქცევს ოიდიპოსის სულის სიკვდილს, რადგან კანონებში არ ჩანს, რომ ადამიანის ბუნებითი უფლებები სინამდვილეში ილახება. ადამიანები იქცევიან როგორც გაუცხოებული, რომელთა მიმართ უკვე ჩადენილია ძალადობა: მათ ართმევენ უფლებებს. ამიტომ საზოგადოებაში დანაშაული ხდება საკუთარი ბუნებრივი ადამიანური უფლებების აღდგენის საშუალება. ამ სამყაროს იურისტის თვალით დანახვა შეუძლებელია: კანონმა მოუწოდა მათი ჩაქოლვა (იოანე, 8:5). მაგრამ, როგორ უნდა დავინახოთ რეალური ცხოვრება ცოდვაში (მის ემპირიულ სამყაროში), თუკი სუბსტანციიდან (ღმერთიდან) არ ამოვალთ? მხოლოდ ცოდვის მიზეზის გაგებით, მისი ფესვების გამოვლენით შეიძლება ნამდვილად გავიგოთ, თუ რას წარმოადგენს, რა არის დანაშაული, როგორია სახელმწიფოს ადგილი - როლი გაუცხოების პროცესში. ასეთია ახალი აღთქმის კონსტრუქცია, რომელიც დასაწყისიდანვე აღმოცენდა როგორც აზროვნების ანტიიურიდიული ტრადიცია.

ახალი აღთქმის მიდგომა არა მარტო განსხვავდება იურიდიული აზროვნებისაგან სისტემის აგების პრინციპებით, არამედ საშუალებითაც, რომლითაც ეს სისტემა ვითარდება (მოძრაობს). ამრიგად, ვერ ჰპოვეს რა ბრალდების საყრდენი, ფარისევლებმა ვერ შეძლეს სამართლის აღსრულება (იოანე, 8:10). მაშასადამე, ცოდვილ (ემპირიულ) სამყაროში შეიძლება იმდენი კანონების პოვნა, რამდენისაც მათი უარყოფა. მაგრამ, როგორ შეუძლიათ ადამიანებს იმის ნამდვილი არსის გაგება, რასაც კანონები დანაშაულს უწოდებენ? ახალი აღთქმიდან ნათელია, რომ ამ კითხვაზე შეიძლება ვუპასუხოთ რედუქციის სუბსტანციისადმი (ღმერთისადმი) საშუალებით. მაგრამ როგორ?

მსოფლიოს თითქმის ყველა რელიგიაში ადამიანთა ერთიანობა, როგორც ღვთაებრიობის მატარებლისა, პოულობს გამოსახვის ერთგვაროვან გარეგან ფორმას - ღმერთის შუამავალთან დამოკიდებულებას. მაგრამ არის დიდი განსხვავებაც. თუკი დგება ღვთიურის (სუბსტანციის) გამოსახვის პრობლემა, მაშინ შუამავალს არ უნდა ჰქონდეს ურთიერთობა სახელმწიფოსთან, კანონთან. იგი არ უნდა იყოს იმპერატორი, მეფის ნაცვალი, პრეზიდენტი, ანდა სხვა მოხელე. წარმომადგენლობა უნდა იყოს ბუნებრივი, თორემ ადამიანები ვერ დაინახავენ თავის უფლებებს. უნდა იყოს ისეთი სარკე, რომელშიც ადამიანები თავის ბუნებრიობას აღმოაჩენენ. ასე რეფლექსიის პრობლემა გადაიჭრება ,,ქრისტეს” კატეგორიაში, რის მეშვეობითაც ახალი აღთქმის აზროვნებამ უნდა გამიჯნოს დანაშაული არადანაშაულისაგან. საკითხი დასმულია ამგვარად: ცხოვრების ზედაპირზე დანაშაული მოცემულია უარყოფითი განმარტების სახით. მაგრამ, როგორია მისი პოზიტიური (იმანენტური) განსაზღვრა, ე.ი. როგორია დანაშაული კანონის უარყოფის გარეშე? ახალი აღთქმა ცდილობს ახსნას ეს საიდუმლოება და ჩვენ უნდა თვალ-ყური ვადევნოთ რეფლექსიის ამ საშუალებას.

მსოფლიო რელიგიაში ქრისტე განსაკუთრებული მოვლენაა, რომელსაც ცენტრალური დატვირთვა აქვს კოსმოგენურ განზომილებაში. ერთი მხრივ, იგი ღვთის შვილია, ე.ი. სუბსტანციის მატარებელია, რომელიც, როგორც შპენგლერი აღნიშნავს, ,,იცვლის მხოლოდ, თავის გამომეტყველებას და არა თავის სახე-ტიპს”.⁴ ახალი აღთქმა ქრისტეს ორი თვისებით აღჭურვავს: ა) ქრისტე არის სუბსტანციური განვითარების პროდუქტი (,,ღმერთი არასოდეს არავის არ უნახავს. მხოლოდ შობილმა ძემ, მამის წიაღში მყოფმა, მან ამცნო” - იოანე, 1:18); ბ) მისი ძირითადი ფუნქცია - გამოავლინოს ღვთაებრიობა - სუბსტანციონალობა (,,... საქმენი, რომელნიც მამამ მომცა განმეხორციელებინა ისინი, - თვით ჩემს მიერ გაკეთებული საქმენი, ამოწმებენ ჩემს შესახებ, რომ მამამ წარმომგზავნა” - იოანე, 5:36).

მეორე მხრივ, ქრისტე ადამიანია და ამ მნიშვნელობით ემპირიული მოვლენაა, როგორც უმრავლესობა (,,სამართლის წარმოებაშიც უფლებამოსილება მისცა მას, რადგან ძე კაცისაა იგი” - იოანე, 5:27).

ეტალონის კონსტრუქციის აგება ძირშივე განსხვავდება ინდუქციური განზოგადებისაგან. ამ თვალსაზრისით, დანაშაულთა უმრავლესობისათვის არსი - ესაა აბსტრაქციული ზოგადი, რომელიც რეალურად არ არსებობს; ესაა სამყაროს სახელმწიფოებრივი ხედვა. აიგივებს რა თავის თავს საზოგადოებასთან, სახელმწიფო არ უშვებს იმას, რომ დანაშაულობის მიზეზები იყოს რეალურად დადგენილი და ამ გზით ასევე იყოს დადგენილი გაუცხოებაში სახელმწიფოს როლის გამოვლენა. ახალი აღთქმის კონსტრუქცია კი საკითხს დედუქციურად სვამს: ადამიანები აფარდებენ თავიანთ ქმედებას ქრისტეს ქმედებასთან და მხოლოდ ამის შემდეგ გამოავლენენ თავიანთ ცოდვას (უმართლობას) ანდა ღვთაებრიობას (სუბსტანციურობას). ჩაიდინა რა ,,დანაშაული”, ადამიანმა სათუოა შეაფასოს მისი არსი ისევე, როგორც სახელმწიფოს არ შეუძლია ამის გაკეთება. ურთიერთობების ეს მხარე ცოდვილია, უსაფუძვლოა, ემპირიულია. დანაშაულის არსის გამოვლენის სისტემა ამოქმედდება მაშინ, როცა დაიწყება პატიების პროცესი (ემპირიულიდან განწმენდა), და ქმედებაში, რომელიც დანაშაულად აღიარეს, იწყებენ იმანენტურობის (ღვთაებრიობის) ხედვას.

პატიების პროცესს არავითარი დამოკიდებულება არა აქვს დანაშაულის გამართლებასთან. აქ არ შეიძლება მექანიკურად პარალელის გავლება. ახალი აღთქმა რეალობას სხვაგვარად აყალიბებს, ვიდრე ეს მიღებულია იურისტებთან. პატიებით ხდება კონსტრუირება მოთხოვნილებისა - დაინახოს დანაშაულში მისი ჭეშმარიტი ფესვები. ცოდვილი ქალი, ფარისევლების მიერ ბრალდებული, ყაჩაღი, ჯვარცმული და სხვები სხვადასხვა ბედისანი არიან. ეს განსხვავება იმდენად დიდია, რომ სათუოა მოხელემ რაღაც საერთო გამოავლინოს. როგორც პილატე, იგი ყოველთვის კითხვის წინაშე დადგება (,,რა არის ჭეშმარიტება” - იოანე, 18:38). სხვადასხვა ტრაგედიები გამოსახავენ ერთ ტრაგედიას, ერთ საერთო ბედს, რომელსაც კანონი ვერ ხედავს.⁵ პირიქით, მხოლოდ ეტალონური რედუქცია - ქრისტესადმი მიმართვა იძლევა შესაძლებლობას ამ თვალსაზრისის გასაგებად - მიგვითითებს ახალი აღთქმა. ყველა შემთხვევაში საერთო ადამიანური უფლებათა ბუნებრიობას ახალი აღთქმა აკუმულირებს ქრისტეს კატეგორიაში. ის ხდება იმ ,,მასალად”, რომელშიც ადამიანები გამოხატავენ თავიანთ საერთო ტრაგედიასა და ქმედებათა მართლზომიერებას. ამის წყალობით, ყველა ცოდვილი ადამიანი სუბსტანციის (ღმერთის) გამოვლენის ერთიან ფორმას იღებს და ,,დანაშაული” განისაზღვრება პოზიტიურად, ე.ი. არა როგორც კანონის უარყოფა, არამედ როგორც საშუალება - ხერხი, გაუცხოებული ადამიანის გამოსახვის, გაუცხოებაზე რეაქცია, ცდა გაუცხოების მოხსნისა.

ჯვარცმული ბოროტმოქმედის მიმართვა ქრისტესადმი (ლუკა, 23:42) ნიშნავს ქცევის ნორმების განსაზღვრის ცდას. ცოდვილისათვის ძნელია ცოდვის ზომის განსაზღვრა და ეს სავსებით გასაგებია, რადგან გაუცხოების პროცესები თითქოს კონკრეტული ადამიანების ზურგს უკან ვითარდება. დანაშაულის ჩადენისას ადამიანი თავისი კონკრეტული ცხოვრებიდან გამოდის, მაგრამ ის ვერ ხედავს დანაშაულის უფრო მნიშვნელოვან მხარეს, რომ მისი ქმედება გაუცხოების მოხსნის საშუალებად გამოდის. გაუცხოება კი სწორედ კანონის საშუალებით ხორციელდება, რასაც გრძნობს ყოველი ცოდვილი (იოანე, 7:19). როგორ აღმოვაჩინოთ ეს ფარული თვისება, თუკი ყველა ,,დამნაშავეს” უშვერს ქვას?

მრავალი საუკუნის შემდეგ კაცობრიობა მიხვდა იმას, რომ დანაშაულს ორი თვისება გააჩნია, - იგი გამოდის: ა) როგორც კანონის კონკრეტული დარღვევა (უარყოფითი განსაზღვრა) და ბ) როგორც გაუცხოების მოხსნის საშუალება (პოზიტიური განსაზღვრა). ტოტალური რეჟიმების განვითარება ისტორიაში ისეთი ძლიერი იქნება, რომ მეორე თვისება არც ისე იოლი აღმოსაჩენი გახდება. მაგრამ უკვე იმ შორეულ დროებაში სავსებით ნათელი იყო, რომ აღნიშნული ფარული თვისება შეიძლებოდა მხოლოდ განსაკუთრებული რეფლექსიით აღმოჩენილიყო. ჯვარცმული ბოროტმოქმედის ქრისტესადმი მიმართვა ნიშნავს თხოვნას მიიღოს პასუხი კითხვაზე: რა ჩაიდინა მან სინამდვილეში და რატომ ჩაიდინა? ახალი აღთქმის ტრადიცია არის პირველი ცდა ამ თვისების აღმოჩენაში.

ახალი აღთქმის ტექსტი იმთავითვე გვაფრთხილებს, რომ სწორედ ქრისტეს წყალობით მიიღწევა ერთობა ყველასი და ღმერთის (იოანე, 17:21). აქედან გამოდის ის ორიენტაცია, ის მიმართულება მოვლენათა სუბსტანციის ძებნაში, რომელიც მსოფლიო ფილოსოფიაში რატომღაც წარმოდგენილია როგორც მისი საკუთარი განვითარების ნაყოფი. თუმცა სუბსტანციის ძიების მეთოდის პირველობა სწორედ თეოლოგიურ აზროვნებას ეკუთვნის. რაშია საქმე?

როგორც ადამიანი, ქრისტე არაფრით განსხვავდება სხვებისაგან, თუმცა იგი ერთადერთია. მაგრამ მხოლოდ ქრისტესთან ურთიერთობაში ამჟღავნებენ ადამიანები ღმერთს. ე.ი. იწყებენ გაგებას, სინამდვილეში რა ქმედება ჩაიდინეს. მხოლოდ ასეთ ურთიერთობაში შეუძლია ყოველ ადამიანს გაიაზროს, რომ იგი ღმერთისაგანაა (იოანე, 17:7). მაშასადამე, ქრისტე არის ეტალონი, რომლის მეშვეობითაც ყველა ეთანაზომიერება ერთმანეთს, როგორც მართლზომიერების მატარებელი. სწორედ აქაა ჩაფლული საიდუმლოება რეფლექსის მეთოდისა, ანუ სწორედ იმ პუნქტისა, რომლის გაგებითაც შესაძლებელია გავარკვიოთ ჯვარცმული ,,დამნაშავის” ქრისტესთან დამოკიდებულება. არა აქვს მნიშვნელობა, ადამიანი მოსამართლის, პროკურორის, გამომძიებლის თუ სახელმწიფო მოხელის როლშია. ამ როლების განსახიერებისას ადამიანი ვერ ხედავს დანაშაულს, რადგან იგი თვითონაც ასეთივე ცოდვილია, ე.ი. ემპირიული ფენომენია, როგორც ე.წ. დამნაშავე. მართლაც, ყველა უნდა ყოყმანობდეს, როცა დააპირებს დამნაშავის ჩაქოლვას! პირიქით, ახალი აღთქმის წარმოდგენებით, ქრისტე ყოველთვის ექვივალენტის როლში გამოდის, ყველაფერს მას უთანასწორებენ; ქრისტე ღვთაებრიობის საზომი ხდება, ე.ი. სუბსტანციურობის საზომი. მისი ბუნებრივი ქმედებები, რომლებიც მოხელეობის მატერიით არ არის დამახინჯებული, ხდება სარკე, სადაც აისახება ნამდვილი მართლზომიერება. ქრისტეს ქმედებებთან დამოკიდებულების წყალობით ადამიანის ყველა ქმედება იძენს ღვთაებრიობის გამოსახვის ერთიან ფორმას - სუბსტანციისადმი მიღწევას. მხოლოდ რეფლექსიის გზის გავლით შეუძლია ჭეშმარიტების შემმეცნებელს გაიგოს ცოდვილთა საერთო ბედ-იღბალი, საერთო ცოდვა, დაცემის მიზეზები.

რწმენის კატეგორიის განხილვის შემდეგ ჩვენ მჭიდროდ ვუახლოვდებით მეორე კატეგორიას - დამნაშავის მიერ ღმერთის რწმენას. თუ დანაშაულობის გაგებაში სუბსტანციის ახსნა ჩაიდება, მაშინ, შესაბამისად, დამნაშავის მიერ ღმერთის რწმენა ნიშნავს დანაშაულის განსაკუთრებული თვისებებით აღჭურვას, რომელთა ზედაპირზე აღმოჩენა შეუძლებელია (,,... არც მე მიცნობთ, არც მამაჩემს” - იოანე, 8:19), მაგრამ რომლებიც უნდა დავადგინოთ, გავარკვიოთ. ასეთი ვითარების კონსტატაციისას ახალი აღთქმა მხედველობაში არ იღებს იმ თვისებებს, რაც ახასიათებს ამა თუ იმ დამნაშავეს, ე.ი. ექცევა ყურადღება იმას, თუ რა ჩაიდინა მან, როგორი პიროვნებაა იგი და ა.შ. როგორც გოლგოთაზე მომხდარი ტრაგედიის აღწერიდან ჩანს, ქრისტე არც კი დაინტერესებულა ამ გარეგანი თვისებებით. ჭეშმარიტი რეალობა, კანონისაგან განდგომის ქმედების არსი განისაზღვრება მხოლოდ ღმერთისადმი რედუქციის შემდეგ. მანამდე არსებული დანაშაულებრივი სამყარო - არარაობაა, მისი დაჯერება და აგება არ შეიძლება (,,ნუ გაასამართლებთ შეხედულებით, არამედ სამართლიანი გასამართლებით გაასამართლეთ” - იოანე, 7:24; ,,მშვიდობას გიტოვებთ თქვენ. ჩემს მშვიდობას გაძლევთ თქვენ. ქვეყნიერება რომ იძლევა, ისე კი არ გაძლევთ. და ნუ შეკრთება თქვენი გული და ნურც შეშინდება”, - იოანე, 14:27). მაშასადამე, დამნაშავის რწმენა ღმერთისადმი ნიშნავს, რომ რეალურად დანაშაულობის არსის შესახებ მსჯელობა მხოლოდ სუბსტანციისადმი რედუქციის შემდეგ შეიძლება. მაგრამ აქ უკვე ლაპარაკია არა დამნაშავისათვის დამახასიათებელ თვისებებზე, არამედ იმ მართლზომიერებაზე, რომელიც აკუმულირებულია კანონსაწინააღმდეგო ქმედებაში.

ახალ აღთქმაში მრავალგზის მითითებულია საკითხი ბუნებრივი თვალსაზრისის არსებობის შესახებ, რომელიც გაიგივებულია ქრისტეს ქმედებასთან. ქურდობა, ყაჩაღობა, გაბოროტება, ვერაგობა, შურიანობა, მკრეხელობა, მკვლელობები და სხვა ადამიანის შიგნიდან, მისი გულიდან მოდის (მარკოზი, 7:21-23), მაგრამ ეს ცოდვილ (ემპირიულ) სამყაროს განეკუთვნება. მეორე მხრივ, ახალი აღთქმა კვლავ გვაფრთხილებს, რომ ყველა ეს მოვლენა ბოჭავს ადამიანს (მარკოზი, 7:21-23). ამრიგად, ადამიანის ბუნებრივი სახე ცხადდება ცენტრალურ კატეგორიად და ქრისტეს წინარე ხატად. საბოლოო ჯამში, ამ ბუნებითობაზე (ადამიანის ბუნება, ქრისტეს ქმედებანი) რეფლექსია ნიშნავს სუბსტანციისადმი რეფლექსიას, რომელსაც ახალ აღთქმაში უწოდებენ ხან ღმერთს, ხან სრულყოფილ კანონს, თავისუფლების კანონს (,,ვინც ჩაუკვირდება სრულყოფილ სჯულს თავისუფლებისას ...” - იაკობი, 1:25).

დამნაშავის ღმერთის რწმენა აღნიშნავს ცოდვილობის აქტისა და სრულყოფილი სჯულის თავისუფლების დადგენას, ემპირიული ქმედების კორექტირებას, მასში სუბსტანციის ქმედების აღმოჩენას, ანუ ამ კანონის (სჯულის) დადგენას, - ახალი აღთქმის თანახმად, ვინც ეს პრინციპები დაივიწყა, იმას ეხება სიტყვები: ,,არც ერთი თქვენგანი არ ასრულებს სჯულს. რატომ მოძებნეთ მოსაკლავად?” (იოანე, 7:19). დამნაშავის მიერ ღმერთის რწმენა, ესაა მცდელობა, მან მიიღოს ნათელი, დაინახოს ნამდვილად ასახსნელი - გასაგები სამყარო, იხსნას თავი, ე.ი. იპოვნოს ნამდვილი საზომი თავისი ბრალეულობის და არა ის, რასაც სისხლის სამართლის კანონი განსაზღვრავს. ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს, რომ ადამიანს არ შეუძლია დანაშაულის ჩადენა, თუკი მის მიმართ არ იქნა ჩადენილი დანაშაული; ადამიანს არ შეუძლია სახელმწიფოს მიმართ გაუცხოება, თუკი სახელმწიფო თვითონ არ არის გაუცხოებული ადამიანისაგან.

დამნაშავის ცოდვიანობა არის მესამე და ბოლო კატეგორია ჩვენს ანალიზში. მას შემდეგ, რაც განვმარტეთ პირველი ორი კატეგორია, მესამეს გაგება უფრო ადვილი ხდება. ცოდვიანობა არის იმ დამნაშავის თვისება, რომელიც არ აღმოჩნდა ღმერთთან, ე.ი. არ იყო რედუცირებული სუბსტანციასთან. ერთი მხრივ, როგორც ჩვენ მივუთითეთ, დამნაშავის მიერ ღმერთის რწმენა ნიშნავს დამნაშავის არა ემპირიული თვისებების გააზრებას, რაც მას გააჩნია, არამედ იმის გააზრებას, რაც სუბსტანციური თვისებებისაა. მეორე მხრივ, ჩნდება ახალი კატეგორია - დამნაშავის ,,ცოდვიანობა”, რაც სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა დამნაშავის მოაზრებას ყველა იმ თვისებებით, რომლებითაც იგი აღჭურვილია ემპირიულად (მათ შორის კანონითაც).

ახალი აღთქმის თანახმად, ,,ცოდვილობა ის ჩოჩორია, რომელზეც ამხედრდა იესო” (იოანე, 12:14). ეფეელთა მიმართ წერილში და ახალი აღთქმის სხვა ადგილებში ამ ცხოველის სიმბოლო მოიაზრება როგორც ცოდვილობა (ჯიუტობა, თავდაუჭერლობა და ა.შ.), ე.ი. ის, რასაც ჩვენ ვეძახით დამნაშავის ემპირიულად დასანახავ თვისებებს. ,,ჩოჩორი”, ესაა ჩვენი ემპირიული ყოფის წინარე ხატი - სახე, მანამდე, სანამ ადამიანები, მათ შორის დამნაშავენი, არ არიან ღმერთთან მისული (,,ჩვენ კი ვიცით, რომ ცოდვილებს არ უსმენს ღმერთი, არამედ თუ ვინმე ღმერთის მოშიშია და მის ნებას ასრულებს, იმას უსმენს იგი” (იოანე, 9:31). ეს რედუქცია არაა გამონაგონი. იგი ღმერთის ნებაა, რაც იმას ნიშნავს, რომ ემპირიაზე მსჯელობისას ჩვენ უნდა გამოვიდეთ ღმერთიდან (თავისუფლების კანონიდან, სუბსტანციიდან და ა.შ.). ცოდვილი აქ ის მოვლენაა, რომელიც მოკლებულია სუბსტანციონალობას. მოვლენა უნდა დაიყვანებოდეს სუბსტანციამდე, მან უნდა მიიღოს სუბსტანციური ფორმა, ე.ი. ფორმა, რომელიც ღმერთის (სუბსტანციის, ანუ თავისუფლების სჯულის) მიერ აიხსნება და მაშინ შეიძლება ცოდვილის გაგება.

სახელმწიფო ორგანოები ამ ჭეშმარიტების საწინააღმდეგოდ მოქმედებენ. ისინი აგებენ თავის პოლიტიკას დანაშაულობის არა სუბსტანციურ აღქმაზე, არამედ იმ მონაცემების საფუძველზე, რომლებიც მოჩანს ცოდვიან, ემპირიულ სამყაროში. მოკლედ, დამნაშავე აღიქმება ცალმხრივად მთელი თავისი ცოდვიანობით. ცოდვა (ემპირიული ხედვა) და არა ღმერთი (თავისუფლების სჯული, სუბსტანცია) ითვლება ამოსავალ წერტილად დანაშაულობის ანალიზის დროს.⁶ ახალი აღთქმის, ე.ი. დანაშაულის სუბსტანციურ ხედვას ჩვენ ვერ ვიპოვით ვერც სამართლებრივ მეცნიერებაში. ყველა იურიდიული მეცნიერება ადამიანის კონკრეტულ (ემპირიულ) მასალაზე ვითარდება. ამას მოითხოვს დანაშაულის შემადგენლობის დადგენა, სისხლის სამართლის პასუხისმგებლობის დასაბუთება და სასჯელის დანიშვნა, ე.ი. ახალი აღთქმის ტერმინოლოგიით - ცოდვილობის მასალა. აქ არაა სუბსტანცია, არაა ჭეშმარიტება, რადგან ,,ცოდვილებს არ უსმენს ღმერთი” (იოანე, 9: 31). პირიქით, საზოგადოებაში დანაშაულობის წარმოშობის მთელი ბუნებრივი პროცესი, მისი განვითარება მიემართება სუბსტანციურად. გაუცხოების პროცესები ერთგვაროვნად ვლინდება სხვადასხვა დანაშაულობებში, მისგან აგებენ ერთსა და იგივე მასალას და ეს არ ქრება კონკრეტულ დანაშაულობებთან ერთად. აქ კი მოქმედებს პრინციპი - ,,ყოველივე შექმნილია მის მიერ” (იოანე, 1:3).

და ბოლოს, გვინდა შევეხოთ მეტათეორიულ საკითხს - დანაშაულობის პრობლემის ადგილი ახალი აღთქმის სტრუქტურაში.

ახალი აღთქმის მრავალ ადგილას ჩვენ ვხედავთ ქურდობის, მკვლელობისა და სხვა სახის დანაშაულის აკრძალვას (იოანე, 10:8; 10:10 და სხვა). ამასთან დაკავშირებით, მკითხველს შეიძლება დაებადოს კითხვა: ახალი აღთქმის მიხედვით დანაშაულზე შეიძლება ვილაპარაკოთ მაშინ, როდესაც მოხდა სუბსტანციაზე (ღმერთზე) რეფლექსია და უკვე დადგინდა დანაშაულობის გაუცხოების მიზეზი, - მაშინ გამოვავლენთ დანაშაულობის სახეს. იქამდე ამ მოვლენაზე ძნელია საგნობრივი საუბარი. ახალი აღთქმის ანალიზმა გვიჩვენა ასეთი სუბსტანციური მიდგომის მართლზომიერება. მაგრამ, რატომ აფასებს დანაშაულს და კრძალავს მას ქრისტე, როგორც ადამიანი (იოანე, 3:14; 8:40 და სხვა), ღმერთთან (სუბსტანციასთან) რეფლექსიის წინ. ჯერ ხომ ქრისტემ არ განუცხადა დამნაშავეს ცნობილი სიტყვები: ,,ჭეშმარიტად გეუბნები შენ: დღეს ჩემთან ერთად იქნები სამოთხეში” (ლუკა, 23:39-43), ე.ი. ჯერ არ მოხდა სამოთხეში აღმავლობა ანუ რეფლექსია?

თუ გავითვალისწინებთ ახალი აღთქმის სტრუქტურას, დავადგენთ მეტად საინტერესო ფაქტს. დანაშაულის შეფასება ძირითადად მოცემულია ახალი აღთქმის პირველ ნაწილში (იოანე, თავი 1-12), სადაც განიხილება არსის, სუბსტანციის საკითხი (,,იყო სინათლე ჭეშმარიტი, რომელიც გაუნათებს ქვეყნიერებაზე მომსვლელ ყოველ ადამიანს” - იოანე, 1:9), ამიტომ ამ ნაწილში დანაშაულის უარყოფითი შეფასება ნიშნავს, რომ სუბსტანციაში პოტენციურად მოცემულია ის საზომი, რომლის საფუძველზე დგინდება ცხოვრების ზედაპირზე არსებულ მოვლენათა ნამდვილი სახე. ამ მნიშვნელობით მოცემულია ქრისტეს მიერ დანაშაულის უარყოფითი შეფასება და ამიტომ ახალ აღთქმაში ალოგიზმს არა აქვს ადგილი. ახალი აღთქმის მესამე ნაწილში (იოანე, თავი 18-21) კი ხდება გლობალური პროცესის საიდუმლოების გადაწყვეტა, როგორც ჩანს, დანაშაულობის ისეთი გარდასახვითი ფორმების აღწერით, რომელიც კონკრეტული ადამიანისათვის ცნობილია: ქრისტეს წამება, ჯვარცმა, ბოროტმოქმედების განცდა და სხვა. ახალი აღთქმის ამ ნაწილის კვინტესენცია - სუბსტანციის გამოვლენის საბოლოო მომენტი (,,.... ქრისტე მოკვდა ჩვენი ცოდვებისათვის... “ - კორინთელთა მიმართ, 15:3).

ახალი აღთქმის წარმოდგენები, ესაა თავისებური კაბალეტა, რომლითაც მთავრდება რელიგიური აზროვნება დანაშაულობის სუბსტანციური აღქმის შესახებ. ათასწლეულების განმავლობაში პარალელურად ვითარდებოდა მეორე გეზი - დანაშაულობის სახელმწიფოებრივი აღქმა. მოხელეობის სულით აღზრდილმა ადამიანებმა ვერა და ვერ შეძლეს რელიგიისაგან ღრმა აზრის შესწავლა. ჭეშმარიტების ძიების მეთოდი დაიკარგა; მხოლოდ მე-18 მე-19 საუკუნეებში გერმანელებმა სცადეს სუბსტანციური რეფლექსიის აღორძინება. მაგრამ ეს ცდა მხოლოდ ცდად დარჩა: ჰეგელის აბსოლუტური გონი ყოველთვის სახელმწიფოს უბრუნდებოდა. ქრისტეს ბუნებრიობა ჯერ კიდევ არ იყო აღმოჩენილი. კაცობრიობას ჯერ კიდევ მოუწევს დანაშაულობაზე დიდი წიგნის დაწერა. მაგრამ იგი ამას მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეძლებს, თუკი ყველა დროის უდიდესი რელიგიური ძეგლების ანალიზი თეორიულ აზროვნებაში არ იქნება დაკარგული.

_________________

1. პოზიტიურ-სამართლებრივი აზროვნება არ იცნობს გარდასახვითი ფორმების ანალიზს, რადგან სახელმწიფოსათვის მოვლენა და არსი გაიგივებულია (აღნიშნული საკითხის შესახებ იხ. გ. თოდრია, სამართლის ფილოსოფია - როგორც პრობლემა, პარლამენტის მრჩეველთა დამოუკიდებელი საბჭოს უწყებანი, თბ., 1997 წ., №2 გვ. 24-27).

2. ფ. მელდაუ, იოანეს სახარება განმარტებითურთ. (რუსულ ენაზე), 1990 წ. გვ. 85.

3. Гофман, Церковь езуитовв Г.

4. О. Шпенглер, Закат Европы - ,,Самоცознание европейской культуры XX века,” М., ,,Полит. Литература,” 1991 г., ст. 40.

5. გ. თოდრია, სახელმწიფო, როგორც გაუცხოების მომენტი და დანაშაულობა, სამართალი, №5., გვ. 21-26, 1990 წ

6. ბუნებითი სამართლის თვალსაზრისიდან გამომდინარე დანაშაულობა შეიძლება იყოს განხილული, როგორც გაუცხოებით ნაკარნახევი ადამიანის მიერ თავისი უფლების აღდგენის ფორმა

გიორგი ნადარეიშვილი

წინასიტყვაობა

ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვა ქართული ფეოდალური სამართლის ძეგლებისა და ქართული სასამართლო პრაქტიკის მასალების მიხედვით თითქმის დაუმუშავებელი საკითხია. აკადემიკოს ივანე ჯავახიშვილს თავის კაპიტალურ ნაშრომში - „ქართული სამართლის ისტორია”, რომელშიც ათასამდე გვერდზე ავტორი იხილავს ეროვნული სამართლის ინსტიტუტების ისტორიას უძველესი ხანიდან მოყოლებული, ვიდრე ახალი წელთაღრიცხვის XII საუკუნემდე, ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის საკითხი სპეციალურად არ განუხილავს. ერთადერთი გვერდი უძღვნა ავტორმა მხოლოდ მეფისადმი შეურაცხყოფის მიყენების დასჯადობის საკითხს.¹ 

1949 წელს, დოცენტმა ბორის ფურცხვანიძემ თბილისში გამოსცა ნაშრომი სახელწოდებით ,,ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვა სისხლის სამართლის კანონმდებლობაში”.

ავტორის მიზანი იყო ეჩვენებინა, თუ როგორ წყვეტდა ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის საკითხს საბჭოთა კანონმდებლობა.

ხსენებულ თხზულებაში ავტორმა რამდენიმე გვერდი დაუთმო ქართული ფეოდალური კანონმდებლობის მიხედვით ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის საკითხს, მაგრამ წარუმატებლად.² 

ყველაფერი, რაც ამ საკითხის შესახებ დაწერილია, ხსენებულით ამოიწურება.

დოც. ბ. ფურცხვანიძეს, რომელიც სპეციალურად ქართული სამართლის ისტორიის საკითხების მკვლევარი არ იყო, მხოლოდ ზოგადად, აქსესუარულად, შეიძლება ითქვას, სასხვათაშორისოდ, აინტერესებდა ხსენებული საკითხი. ამიტომაც მას თემის გასაშუქებლად ყველა მასალა, რაც მოგვეპოვება, არ გამოუყენებია; ცხადია, მას ეს მიზნად დასახული არ ჰქონია.

ჩვენი ამოცანაა, რამდენადაც ამის საშუალებას ქართული სამართლის წიგნები, ნარატიული წყაროები და იურიდიული საბუთები, აგრეთვე ეთნოგრაფიული მასალები იძლევა, ვაჩვენოთ, თუ როგორ წყვეტდა ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის საკითხს შუა საუკუნეების კანონმდებლობა.

ჩვენ შევეცადეთ არ გამოგვეტოვებინა არც ერთი ლეგალური თუ კერძო სამართლებრივი მასალა, რასაც ფეოდალურ საქართველოში ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის პრობლემის გასაშუქებლად რაიმე სარგებლობის მოტანა შეეძლო.

ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის სფეროში მომუშავე მკვლევარისათვის საკმარისი არ არის მხოლოდ საჭირო მასალების შეკრება. საჭიროა მათ შორის ორგანული კავშირის, არსობრივი ერთიანობის ამოკითხვა, ან მათ შორის რაიმე წინააღმდეგობის დაფიქსირება-აღნიშვნა.

თავი პირველი

შეურაცხყოფის ცნება და შეურაცხყოფის დასჯადობის საკითხი ქართული ფეოდალური სამართლის მიხედვით

ქრისტიანული რელიგიის გამარჯვებას საქარ-თველოში დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ქართული სამართლის ნორმების განახლება-ჩამოყალიბების თვალსაზრისით. ძველი წარმართული წეს-ჩვეულებები, რომლებიც ქრისტიანული ცხოვრების პრინციპებს ეწინააღმდეგებოდა, უარყოფილ იქნა. ,,ახალი აღთქმის” წიგნები თანდათან ქართული სამართლის თეორიული საფუძვლის მნიშვნელობას იძენდა. მაგრამ ქრისტიანული იდეებისა და პრინციპების ათვისება არ იყო ადვილი საქმე.

როგორც პავლე მოციქული ასწავლიდა, იდეალურ ქრისტიანულ საზოგადოებაში მნიშვნელობა არ ეძლეოდა ეროვნულ, რასობრივ და წოდებრივ წარმომავლობას. ღვთის მადლის წინაშე ყველა ადამიანი ერთმანეთის თანასწორად იგულისხმებოდა. ქრისტიანთა შორის ,,არ არის არც ბერძენი, არც იუდეველი, არც წინადაცვეთა, არც წინადაუცვეთლობა, არ არის ბარბაროსი, სკვითი, მონა და თავისუფალი, არამედ ქრისტეა ყოველივე და ყოველივეში” [კოლასელთა მიმართ (3,11)].

თუ ყველა ადამიანი ღმერთის წინაშე თანასწორია და მნიშვნელობა არ აქვს ელინობას, იუდეველობას, წინადაცვეთასა და წინადაუცვეთელობას და ა.შ., მაშინ ყველა ადამიანს აქვს უფლება იბრძოლოს იმისათვის, რომ ისინი თანასწორი უფლებებით სარგებლობდნენ მეფეთა და ამა ქვეყნის ძლიერთა წინაშეც. ამ მხრივ, ქრისტიანობა შეიცავდა უაღრესად მოწინავე იდეებს.

ქრისტიანული რელიგიის ზემოთქმული პოზიცია იწვევდა ხოლმე რომის მონათმფლობელური სახელმწიფოს მესვეურთა აღშფოთებას. ქრისტიანობის მქადაგებლებმა კარგად უწყოდნენ, რომ ერთი ხელის დაკვრით მონობა არ მოისპობოდა და ბატონებს მოუწოდებდნენ ჰუმანურობისაკენ.

,,ბატონებო, მიაგეთ მონებს რაც სწორი და სამართლიანია. იცოდეთ, რომ თქვენც გყავთ უფალი ზეცაში” (კოლასელთა, 4,1).

ქრისტიანულმა რელიგიამ და ეკლესიამ მტკიცედ მოითხოვა მონოგამიური ოჯახისადმი ერთგულება, უარყო მრავალცოლიანობა, ქარაფშუტული განქორწინება, გააფართოვა იმ პირთა, სისხლის ნათესავთა წრე, რომელთა შორისაც იკრძალებოდა ქორწინება. შექმნა ნათესაობის ახალი სისტემა ,,სულიერი ნათესაობა”, რომელიც ნათლობის მეშვეობით მყარდებოდა. ადამიანის პატივი და ღირსება მისსავე ზნეობრივ სიმაღლესა და მის რელიგიურ მრწამსს დაუკავშირდა.

რა თქმა უნდა, ქართულ ფეოდალურ საზოგადოებაში ადამიანი ვერ წარმოიდგინებოდა წოდებრივი კუთვნილების გარეშე. და რაც უფრო მაღალი წოდების იქნებოდა ადამიანი, მით უფრო მაღალი პატივი და ღირსება ჰქონდა საზოგადოებისა და სახელმწიფოსაგან მინიჭებული.

ადრეფეოდალურ ქართულ საზოგადოებაში საგულისხმებელია პატრიარქალური ოჯახის არსებობა, სადაც ოჯახის უფროსი განასახიერებდა ოჯახის პატივსა და ღირსებას.

,,ცხრათა ძმათა კოლაელთა მარტვილობის” მიხედვით, ადრეფეოდალური ხანის საქართველოში, ქრისტიანობის დამკვიდრების ხანაში მაინც, მამის ძალაუფლება ოჯახში ისე ძლიერი უნდა ყოფილიყო, რომ ის გულისხმობდა შვილების მიმართ სიკვდილ-სიცოცხლის უფლებას. ოჯახის უფროსს შეეძლო კიდეც სათანადო საფუძვლის არსებობისას შვილი სიკვდილით დაესაჯა.

მკვლევართა ნაწილი რომისა და საბერძნეთის კულტურათა შორის არსებით განსხვავებაზე საუბრისას დიდ ყურადღებას აქცევს მამის ხელისუფლებით (ოჯახის უფროსის ხელისუფლებით) აღჭურვილი პირის ოჯახისადმი დამოკიდებულებას. რომაული ოჯახი მამის ხელისუფლება მეტად სასტიკ პრინციპებზე იყო დაფუძნებული. ,,პატერ ფამილიასს” ოჯახის წევრების მიმართ მთელი თავისი სიცოცხლის მანძილზე ,,პოლიტიკური ძალაუფლება” გააჩნდა, მაშინ, როდესაც საბერძნეთში მამის ხელისუფლება კანონით იყო შეზღუდული ოჯახის უფროსის ,,ქვეშევრდომთა” ინტერესებთან მიმართებაში. ამავე დროს, ძველ საბერძნეთში შვილის დასრულწლოვანებასთან ერთად, მშობლების ძალაუფლება წყდებოდა. ამიტომაც რომაელი ოჯახის უფროსის ძალაუფლება და მდგომარეობა სახელმწიფოში უკვე თავიდანვე სულ სხვა სახეს ღებულობდა, ვიდრე საბერძნეთში. რომაული ოჯახის უფროსს გააჩნდა დამოუკიდებელი, სახელმწიფოსაგან მიუნიჭებელი და მის მიერ გაუკონტროლებელი ძალაუფლებაც კი. რომაელი ოჯახის უფროსის ძალაუფლება თავისი ქვეშევრდომების მიმართ სახელმწიფო ძალაუფლების ტოლფასი იყო. გ. ელინეკის სიტყვით, მცირე მონარქიისაგან ძველი რომაული ოჯახი, დღევანდელი თვალსაზრისით, მხოლოდ იმით განსხვავდებოდა, რომ მას არ გააჩნდა ტერიტორია და მხოლოდ პიროვნული კავშირი იყო.³ 

თუ ,,ცხრათა ძმათა კოლაელთა მარტვილობის” მიხედვით ვიმსჯელებთ, ადრეფეოდალურ ხანაში ქართული ოჯახი უფრო რომაულს მოგვაგონებდა, ვიდრე ბერძნულს.

ვიცით, რომ ახ.წ.აღ-ის მეორე საუკუნის სომხეთში ოჯახს პატრიარქალური წყობა ახასიათებდა. ოჯახის უფროსს, მამაკაცს, შეეძლო ცოლის, შვილისა და უშვილო ძმის ან დის მოკვლაც კი. პატრიარქალური ოჯახის უფროსს მისდამი დაქვემდებარებული ოჯახური კოლექტივის წევრების მიმართ სიკვდილ-სიცოცხლის უფლება გააჩნდა. ამის შესახებ მოგვითხრობს სირიელი გნოსტიკოსი - ვარდეზანი.⁴ 

მეტ-ნაკლებად იგივე ვითარებაა საგულისხმებელი საქართველოშიც.

V საუკუნის საქართველოში არსებული ვითარების შესახებ ძვირფას ცნობებს გვაწვდის იაკობ ხუცესის თხზულება ,,შუშანიკის მარტვილობა”. ხსენებული თხზულების მიხედვით, ვარსქენ პიტიახშმა პოლიტიკური მოსაზრებით უღალატა ქრისტიანულ სარწმუნოებას და სპარსეთის შაჰს დაპირებაც მისცა, რომ ცოლსა და შვილებსაც ხელს ააღებინებდა ქრისტიანულ რელიგიაზე.

V საუკუნის ქრისტიანი ქართველი მწერლის აზრით, ადამიანის ღირსებისათვის დამამცირებელია მამაპაპური, ჭეშმარიტი რელიგიის ღალატი. პიტიახში სპარსეთის მეფის წინაშე გამოცხადდა ,,არა თუ პატივისა მიღებისათვის”, ე.ი. არა თუ პატიოსანი ადამიანისათვის შესაფერისი ღირსეული და პატივსადები საქმისათვის, არამედ იმისათვის, რომ უარეყო თავისი მეობა და ჭეშმარიტი ქრისტიანული რელიგიის უარყოფითა და ცეცხლთაყვანისმცემლობის მიღებით შაჰისათვის თავისი თავიც ძღვნად შეეწირა.

ქრისტიანული მსოფლმხედველობის მატარებელ ავტორს მეტისმეტად მიუღებლად და საზოგადოების შეურაცხყოფად მიაჩნია ის გარემოება, რომ უკვე ერთ ქორწინებაში მყოფ ვარსქენ პიტიახშს, იმისათვის, რომ ,,სათნო ეყოს” სპარსეთის მეფეს, მეორე ცოლის შერთვის სურვილიც ამოძრავებს და ირთავს კიდეც მას.

ქრისტიანული მორალი და სამართალი ვერ მოითმენდა მრავალცოლიანობას. ქრისტიანის თვალში კი ის ადამიანი, რომელიც მონოგამიური ქორწინების პრინციპს დაარღვევდა, არ შეიძლება ჩათვლილიყო ღირსეულ და პატივსაცემ ადამიანად.

აქედან გამომდინარე, შუშანიკმა დატოვა ქმრის სახლი (,,აღდგა და დაუტევა”), რათა ვარსქენის საქციელის მიმართ ასეთნაირად გამოეხატა პროტესტი.⁵ 

შუშანიკი გადასახლდა ეკლესიის მახლობლად მდებარე ერთ მცირე ,,სახლაკში”. პატრიარქალურ-ფეოდალურ საზოგადოებაში, ცხადია, ცოლის ასეთი საქციელი ქმრისათვის დიდ შეურაცხყოფად ითვლებოდა. ვარსქენმა შეუთვალა შუშანიკს: შენ ჩემი ,,ხატი” დაამხე, ,,საგებელსა ჩემსა ნაცარი გარდაასხ, და შენი ადგილი დაგიტევებიეს და სხუად წარსულ ხარ” (IV).

რასაკვირველია, პატრიარქალური ტრადიციების მატარებელ საზოგადოებაში ცოლის მხრივ ოჯახის თვითნებურად დატოვება და მით უმეტეს ქმრის ნებართვის გარეშე სხვაგან საცხოვრებლად გადასვლა, ქმრის პატივისა და ღირსების ხელყოფად ჩაითვლებოდა.

ქმრის საპასუხოდ შუშანიკს, სხვათაშორის, უთქვამს: ,,და ვითარცა შენ შემოქმედი შენი უარჰყავ, ეგრეცა მე შენ შეურაცხ გყავ” (IV).

მართებული ჩანს ივ. ჯავახიშვილის მოსაზრება: ,,თუ მკითხველი იაკობ ხუცესის მოთხრობაში აღწერილს საქმის მთელს გარემოებას ჩაუკვირდება, ადვილად დაინახავს, რომ მრის მრისხანება შუშანიკისადმი და სასჯელიც სარწმუნოებრივი დევნის შედეგი არ ყოფილა, არამედ გამოწვეული იყო შუშანიკის წასვლით ქმრის ოჯახითგან, რაც ვარსქენს თავისი თავისა და სახლობის შერცხვენად მიუჩნევია. ამგვარი დაკვირვებისა და დასკვნის საშუალება ჩვენ სწორედ ავტორის უტყუარი და შეუფერადებელი აღწერილობის წყალობითა გვაქვს”.⁶ 

როგორც იაკობ ცურტაველის (ხუცესის) თხზულებიდან ჩანს, შუშანიკი, ვარსქენ პიტიახშის მეუღლე, თავს შეურაცხყოფილად გრძნობდა იმის გამო, რომ მას აიძულებდნენ ესადილა, პური ეჭამა მამაკაცთა საზოგადოებაში.

როდესაც პურის ჭამის დროს მას მული (მაზლის მეუღლე) ჭიქა ღვინოს მიაწვდის, შუშანიკი ამას შეურაცხყოფად ღებულობს და როგორც იაკობ ხუცესი მოგვითხრობს - ,,ჰრქუა მას წმიდამან შუშანიკ რისხვით: ,,ოდეს ყოფილ არს აქამომდე, თუმცა დედათა და მამათა ერთად ეჭამა პური?!.” შუშანიკმა ისე მძიმედ განიცადა ძველი ტრადიციული ჩვეულების დარღვევა, რომ ღვინის მიმწოდებელ მულს, თავის მხრივ, რეალური შეურაცხყოფა მიაყენა: ჭიქას აუკრა ხელი ,,პირსა შეალეწა” და ღვინო დაუქცია.

თავის მხრივ, არც პიტიახში იჩენდა თავშეკავებულობას და ცოლს აგინებდა ,,მრავლითა გინებითა”. პიტიახში ურჩ ცოლს შეურაცხყოფას იმითაც აყენებს, რომ მას აიძულებს თავდაუბურავად გავიდეს სახლიდან. მაშინდელი ჩვეულების მიხედვით, წარჩინებული პირის მეუღლეს შინიდან გარეთ გამოსვლის დროს თავზე ,,კუბასტი” უნდა დაეხურა. პიტიახშს არც ფიზიკური შეურაცხყოფა დაუკლია ცოლისათვის.

პიტიახში ამითაც არ დაკმაყოფილდა და ურჩ ცოლს შეუთვალა: ,,ანუ ნებაი ჩემი ყავ და მოვედ ტაძრად; უკეთუ არა მოხვიდე შინა, ჩორდ წარგცე შენ ანუ კარად კარაულითაო”.

იაკობ ხუცესის თხზულების ზემოთ მოტანილი ადგილის მიხედვით, პიტიახში ცოლს ,,კარაულზე” - ვირზე შესმულს (ე.ი. შერცხვენილად), შორს გაგზავნით ემუქრება.

აქ ავტორი უნდა გულისხმობდეს უძველეს ქართულ ჩვეულებას, რომლის მიხედვითაც, ქმარი დამნაშავე ცოლს ვირზე შესვამდა და ასე გაწბილებულს გააგდებდა.

საინტერესოა, სახელდობრ, რა სახის დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში შეეძლო ქმარს ვირზე (კარაულზე) შეესვა და ისე გაეგდო ცოლი?

დავით ბატონიშვილს აღნიშნული აქვს, რომ საქართველოში არა ერთი შემთხვევა იყო, როცა ავხორცობაში ან მისდამი ხელის შეწყობაში მხილებულ პირს ვირზე შესვამდნენ, ტალახით გათხუპნიდნენ და ხალხის თავმოსაყრელ ადგილზე ჩამოატარებდნენ.⁷ 

როგორც დავით ბატონიშვილის სიტყვებიდან ჩანს, იმ დროს ასეთი რამ უკვე კანონით აკრძალული ყოფილა. მაგრამ, როგორც ჩანს, კანონით აკრძალული რამ ზოგჯერ ხალხის ჩვეულებებში მაინც განაგრძობდა არსებობას. ,,კავკასიის არქეოგრაფიული კომისიის აქტებში” (ტ.I) გამოქვეყნებული მასალების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ასეთი ჩვეულება კახეთში 1805 წელსაც არის დაფიქსირებული.

ვირზე პირუკუღმა შესმა ან ვირზე შესმა, როგორც გამაწბილებელი სასჯელი, ცნობილი იყო ძველ საბერძნეთშიც. ადრე შუა საუკუნეების ბერძენ მწერალს - აგათია სქოლასტიკოსს, აღწერილი აქვს ანალოგიური ჩვეულება კოლხეთში და მას სრულიადაც არ მოსდის აზრად, რომ იგი ბერძნებისთვისაც იყო ცნობილი ანტიკურ ხანაში.

ცხადია, ფეოდალურ საქართველოშიც ისევე, როგორც სხვა ცივილიზებულ ქვეყნებში სამართლის ნორმების მეშვეობით დაცული იყო ადამიანის პატივი და ღირსება; იკრძალებოდა როგორც ადამიანის რეალური შეურაცხყოფა, ასევე მისი სიტყვიერი ხელყოფაც (გინება, ლანძღვა და ა.შ.).

ქართული სამართლის ცნობილ ძეგლს - ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნს, დართული აქვს ე.წ. ბაგრატ კურაპალატის სამართალი, ანუ უფრო სწორად, სამართლის წიგნის ფრაგმენტი, რომელიც 61 მუხლისაგან შედგება.

თუმცა სამართლის წიგნის აღნიშნული ფრაგმენტის დათარიღებაში აზრთა სხვადასხვაობაა, მაგრამ ერთი რამ უდავოა, სამართლის წიგნის ფრაგმენტი მეტად მნიშვნელოვან ინფორმაციას გვაწვდის ქართული სამართლის დონის შესახებ.

ხსენებული სამართლის წიგნის ფრაგმენტში ვკითხულობთ, რომ თუ ვინმე დიდებულთაგანი ეპისკოპოსს სიტყვიერ შეურაცხყოფას მიაყენებდა, დამნაშავე დიდებული დაისჯებოდა ორმოცი ათასი თეთრის გადახდით და ,,დიდად შეხუეწით”.

,,დიდად შეხუეწა” აქ დამოუკიდებელი საჯარო, სახელმწიფო სასჯელია, რომელიც თან სდევს კერძო სასჯელს, სისხლის დაურვებას. შეიძლება ითქვას, რომ მაშინდელი გაგებით ,,სისხლი”-ს ცნება მოიცავდა მორალური ზიანის ანაზღაურების იდეასაც.

აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ შეხვეწნა, როგორც სასჯელის სახეობა, რამდენიმე მუხლში იხსენიება, ესენია: 106-ე, 107-ე და 108-ე მუხლები.

მოვიტანოთ ისინიც:

,,თუ ეპისკოპოზსა დიდებულმან აგინოს, ორმოცი ათასი თეთრი დაუურვოს და დიდად შეხუეწით” (106).

,,თუ ეპისკოპოზსა აზნაურმან აგინოს, დიდითა შეხუეწითა ოცი ათასი თეთრი დაუურვოს” (107).

,,თუ აზნაურმან ანუ დიდებულმან მღვდელსა აგინოს, ანუ უქუედაესმან, მესამედი სისხლისაი დაუურვოს და დიდად შეეხუეწოს” (108).

სასულიერო პირთა პატივსა და ღირსებას ქართველი კანონმდებელი, როგორც ვხედავთ, მთელი მონდომებით იცავდა და მათი პატივისა და ღირსების სიტყვიერი შეურაცხყოფით ხელმყოფს აიძულებდა არა მარტო სისხლისსამართლებრივი ჯარიმის გადახდას, არამედ ბოდიშის მოხდასაც, დანაშაულის მონანიებისა და ბოდიშის მოხდის ეს განსაკუთრებული სახეობა იყო სწორედ შეხვეწნა (შეხვეწა).

,,დიდად შეხვეწა” უნდა ყოფილიყო ბოდიშის მოხდის განსაკუთრებით მძიმე ფორმა. სხვანაირად კანონმდებელი მას ასეთად (,,დიდად შეხვეწნად”) არ მოიხსენიებდა.

შეხვეწას, როგორც ჩანს, თავის შეფარების მნიშვნელობაც ჰქონდა, რაც ,,ქართლის ცხოვრებისა” და ფარსადან გორგიჯანიძის თხზულებაზე მითითებით აღნიშნული აქვს კიდევაც დავით ჩუბინაშვილს თავის ,,ქართულ-რუსულ ლექსიკონში”.⁸ 

,,ქართლის ცხოვრების” მეორე ტომისადმი დართულ ლექსიკონში ცნობილი მეცნიერი, სიმონ ყაუხჩიშვილი, ,,შეხუეწილს” განმარტავს როგორც პირს, რომელმაც შეიხვეწა, თავი შეაფარა.

მკვლევარს ცალკე აქვს გამოტანილი ,,შეხუეწა” და მის მნიშვნელობად მითითებული აქვს ,,შეხიზვნა”, ,,თავის შეფარება”. თავშესაფრის უფლების ცნებასაც ძველ საქართველოში, როგორც ჩანს, შეხვეწილობას უკავშირებდნენ.

,,შეხვეწილს” მრავალი მნიშვნელობით ხმარობდნენ, მაგრამ მისი უმთავრესი მნიშვნელობა მონანიებას, ბოდიშის მოხდას უკავშირდებოდა. ,,შეხვეწილი” იყო პირი, რომელმაც რაიმე ცოდვა (დანაშაული) ჩაიდინა, შეიგნო თავისი საქციელის უზნეობა და არამართლზომიერება და მოინანია იგი. მონანიება, საფიქრებელია, საჯაროდ ხდებოდა.

,,ახალი ქართლის ცხოვრების,, მესამე ტექსტის მიხედვით, ,,ყაენი შაჰ-ხუდაბანდი ცოლის სიკვდილის უკან ყიზილბაშთ დაჩაგრეს და ადრიბეჟანი და შირვანი ურუმი დაიჭირეს”.

განჯის ხანი, შაჰვერდი სულთან, კახეთში მივიდა და ბატონს, ალექსანდრეს, ,,შეეხუეწა”. იმან ,,შეხვეწილი” კაცი დააჭირვინა და ხონთქარს გაუგზავნა და ამით ამორალური საქციელი ჩაიდინა.

,,შეხვეწილი” ამ შემთხვევაში ნიშნავს ისეთ პირს, რომელმაც, თავისი ქვეყნიდან გადმოხვეწილმა, თავშესაფარი ითხოვა უცხო ქვეყანაში და მიიღო კიდეც ის. როგორც ზნეობრივად, ასევე სამართლებრივად დასაგმობად ითვლებოდა ,,შეხვეწილი” კაცის გაცემა, მაგრამ სოციალურ პრაქტიკაში, სამწუხაროდ, ასეთი რამ ხდებოდა.

,,შეხვეწილობას” ზოგჯერ იყენებდნენ ვერაგულადაც.

,,ქართლის ცხოვრებაში”⁹ შემონახული ინფორმაციის თანახმად, შაჰ თამაზმა ლუარსაბი ვერც მოამშვიდა, ვერც მოკლა, ვერც დაიჭირა და ვერც ,,შეიხუეწია”. ტექსტის ამ ნაწილს აკად. სიმონ ყაუხჩიშვილი მართებულად განმარტავს, რომ შაჰ თამაზმა ვერ შეიტყუა ლუარსაბი მისთვის თავშესაფრის მიცემის მომიზეზებით.

მაშასადამე, შეხვეწნას, შეურაცხყოფილი პირის წინაშე ბოდიშის მოხდასთან ერთად, თავშესაფრის მიცემის, თავის შეფარების, ხიზნად მიღების მნიშვნელობაც ჰქონდა.

იურიდიული ტერმინი ,,შეხვეწილი” გვხვდება ,,ვეფხისტყაოსნის” ხელნაწერებშიც. შოთა რუსთაველის თხზულებას წითელ ზოლად გასდევს ეთიკური მონარქიზმის იდეა:

იდეალური მეფე მამაცია, გონიერია, ,,სამამაცო ზნით” შემკულია; თან გულმოწყალეცაა. უპირველეს ყოვლისა, ის ზნეობრივი არსება და ზნეკეთილი პიროვნებაა. იდეალური მეფე, ,,ღმრთისავე მსგავსად, წაღმართულია”. პოეტი თავისი გმირის პირით ღაღადებს:

„ბრძენთა ვინმე მოსწავლემან საკითხავი ესე ვპოვნე:
ესეაო მამაცისა მეტისმეტი სიგულოვნე:
ოდეს მტერსა მოერიო, ნუღარ მოჰკლავ, დაიყოვნე
გინდეს სრული მამაცობა, ესე სიტყვა დაიხსომე”.

(სტრ. 1614)

რუსთაველის პოემის მიხედვით, ტარიელი შეუნდობს ცოდვა-დანაშაულს რამაზ მეფეს და მის ლაშქარსაც დაინდობს. ამასთან დაკავშირებით, ,,ვეფხისტყაოსანში” ვკითხულობთ:

„ღმერთი ალხენს მონანულთა, არ შეუნდობს კაცი ვინა!” (სტრ. 1612).

„ვეფხისტყაოსნის” ტექსტთა ვარიანტების ხელნაწერთა უმრავლესობაში მონანულს შეესატყვისება „შეხვეწილი”.¹⁰ 

საბა ორბელიანი „შეხვეწებას” განმარტავს როგორც შევედრებას. „შეხვეწილი” ხვეწიდან არის ნაწარმოები.

პირი, რომელიც ცოდვას ჩაიდენდა, ღმერთს შეეხვეწებოდა, მისთვის ცოდვა მიეტევებინა. და თუ ის ცოდვას გულწრფელად მოინანიებდა, მოსალოდნელი იყო, რომ ღმერთი მას შეიწყალებდა.

„შეხუეწა”, „შეხვეწა” ქართულ სინამდვილეში იურიდიული ტერმინიც იყო.

„ვეფხისტყაოსნის” ხელნაწერებში შეხვეწილობა მონანიების სინონიმად იხმარება. „ღმერთი ალხენს მონანულს” ხელნაწერთა უმრავლესობაში შეესატყვისება „ღმერთი ალხენს შეხვეწილსა”.

„შეხვეწილი” იხსენიება ინდო ხატაელთა¹¹ ამბავში, რომელსაც მკვლევართა მნიშვნელოვანი ნაწილი არარუსთველისეულად მიიჩნევს.

არსებობს საწინააღმდეგო შეხედულებაც, მაგალითად, კონსტანტინე ჭიჭინაძესა და შერმადინ ონიანს ინდო-ხატაელთა ამბავი რუსთველისეულად მიაჩნიათ.

ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტისა და „ქართლის ცხოვრების” მონაცემებით, „შეხვეწა”, „შეხვეწილობა” ქართული ფეოდალური ყოფისათვის დამახასიათებელი მოვლენა იყო. „შეხუეწიდან” არის წარმოშობილი „შეხვეწილი”. ეს უკანასკნელი ნიშნავდა იმ პირს, ვინც ბოდიში მოიხადა მის მიერ შეურაცხყოფილი პირის წინაშე, ვინც შეეხვეწა მას პატიებას, ვინც მოინანია თავისი დანაშაული. „მონანული” და „შეხვეწილი” ერთი და იგივე მნიშვნელობით იხმარებოდა.

დაკვირვებას მოითხოვს „დიდად შეხვეწის” ცნებაც. სიტყვიერი შეურაცხყოფის მიყენებასთან დაკავშირებით, „დიდად შეხვეწა” გამოიყენებოდა თუ არა მაშინ, როდესაც შეურაცხყოფილი საერო პირი იყო?

ხომ არ იყო ისე, რომ მხოლოდ სასულიერო პირების პატივისა და ღირსების აღდგენა საჭიროებდა „დიდად შეხვეწნას”.

აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ ქართულ ფეოდალურ-ქრისტიანულ საზოგადოებაში პატივისა და ღირსების ხელყოფის შედეგებისადმი მიდგომა გარკვეულად წინააღმდეგობრივია.

ერთი მხრივ, სამხედრო ფეოდალური, რაინდული შეხედულების თანახმად, შეურაცხყოფა, პატივისა და ღირსების ხელყოფა ადამიანმა შეიძლება ჩამოირეცხოს და მოიშოროს შეურაცხყოფილის სისხლის დაღვრით, მისი მოკვლით, მისი ორთაბრძოლაში (დუელში) დამარცხებით ან თვით შეურაცხმყოფელის მხრივ დანაშაულის მონანიებით, შეურაცხყოფილისადმი პატიების გამოთხოვით.

მეორე მხრივ, მოსახლეობის არასამხედრო, სამოქალაქო ნაწილში, საერთოდ მოსახლეობის უმრავლესობაში, განსაკუთრებით კი ვაჭრებისა და ქალაქელთა წრეში წარმოიშვა შეხედულება, რომ შეურაცხმყოფელმა შეურაცხყოფილს უნდა აუნაზღაუროს მორალური ზიანი და ეს ზიანი შეიძლება გამოიხატოს მატერიალურ ფასეულობაში, ოქროსა და ვერცხლში და ა.შ.

განვითარების შედარებით მაღალ საფეხურზე სახელმწიფო და საზოგადოება მიდის იმ დასკვნამდე, რომ შეურაცხყოფის მიყენებაში არის როგორც საჯარო, ასევე კერძო დარღვევის, კერძო დანაშაულის ელემენტები (შემადგენლობა), ამიტომაც შეურაცხმყოფელისაგან მოითხოვენ საჯარო ბოდიშსაც, მონანიებასა და საუპატიო გადასახადსაც.

შუა საუკუნეების განმავლობაში კანონმდებლობას უჭირდა განესაზღვრა მიჯნა შეურაცხყოფისათვის სისხლისსამართლებრივ და სამოქალაქო პასუხისმგებლობას შორის.

თუმცა, თანამედროვე კანონმდებლობაშიც ხსენებული მიჯნის გავლება ყოველთვის ადვილი არ არის, მაგრამ ასეთი ზღვარი უთუოდ არსებობს. სისხლის სამართლის წესით, ისჯება მეტწილად გამოკვეთილი ბრალეული ქმედება, მაგალითად, ცილისწამება. ეს უკანასკნელი მდგომარეობს იმაში, რომ პირი ავრცელებს მეორე პირის შესახებ ცრუ, შემარცხვენელ ხმებს, ცნობებს. და რომ ეს გამაწბილებელი ინფორმაცია ცრუა, ამის შესახებ გამავრცელებელმა კარგად უწყის და მიუხედავად ამისა, ის ამ ცრუ ხმებს ავრცელებს.

ცხადია, ისჯება აგრეთვე შეურაცხყოფა.

ცილისწამებისაგან განსხვავებით, შეურაცხყოფის შემთხვევაში შეურაცხმყოფელს არა აქვს შეურაცხყოფილის შესახებ ცრუ, გამაწბილებელი ცნობების გავრცელების განზრახვა, მაგრამ ის მიუღებელი, უზრდელი ფორმით ამცირებს მის პატივსა და ღირსებას.

შედარებით განუვითარებელი კანონმდებლობა მხოლოდ სისხლის სამართლის წესით იცავს ადამიანის პატივსა და ღირსებას. თანდათანობით საზოგადოების განვითარების მაღალ საფეხურზე, ცივილიზაციის თანამედროვე დონეზე ყალიბდება სამოქალაქო სამართლებრივი წესით ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვა.

ცხადია, ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვა სამოქალაქო სამართლებრივი ხერხით უფრო ვრცელი სამართლებრივი არეალით ხასიათდება.¹² 

სამოქალაქო სამართლებრივი წესით პატივისა და ღირსების დაცვა ხდება იმ შემთხვევაშიც, როცა ცრუ ხმების გამავრცელებელს არ ჰქონია განზრახვა დაემცირებინა ვისიმე პატივი და ღირსება, მაგრამ ის კეთილსინდისიერად ცდება, ავრცელებს რა ამ ხმებს.

მაშასადამე, როდესაც სამოქალაქო სარჩელის წესით იცავენ პატივსა და ღირსებას, საქმე არა გვაქვს ბრალეულ ქმედობასთან.

მაგრამ თავდაპირველად, განვითარების ადრეულ საფეხურზე ადამიანის პატივსა და ღირსებას მხოლოდ სისხლის სამართლის ხერხით იცავდნენ.

ფეოდალურ ხანაში, განსაკუთრებით მის ადრეულ საფეხურზე, ადამიანის პატივი და ღირსება აისახებოდა მისი სისხლის ფასში, რომელიც ან სამართლის წიგნში ან სათანადო სიგელში იყო ფიქსირებული. და ეს პატივი და ღირსება მით უფრო მაღალი იყო, რაც უფრო დიდი ,,სისხლი სდიოდა” ამა თუ იმ ფეოდალურ საგვარეულოს წარმომადგენელს. ,,სისხლის ფასზე” გავლენას ახდენდა ქონება, თანამდებობა, მოყვრულ-ნათესაური კავშირები და ა.შ.

თვით დიდებულთა საგვარეულოებს შორის ანსხვავებდნენ გვარის სხვადასხვა შტოს. ქართლის ბაგრატიონებს თავიანთი პატივი და ღირსება, ბაგრატიონთა იმერულ შტოსთან შედარებით, უფრო მაღალი რანგისად მიაჩნდა.

უკვე მეხუთე საუკუნის საქართველოში არსებობდნენ ,,აზნაურნი დიდ-დიდნი... აზნაურნი და უაზნონი სოფლისა ქართლისანი”.

საზოგადოება ერთმანეთისაგან განასხვავებდა თავისუფალ და არათავისუფალ ადამიანებს, ,,აზნაურებს” და ,,უაზნოებს”. მაგრამ წოდებრივი განსხვავება თვით აზნაურთა წრესაც დაეტყო. არსებობდნენ დიდი აზნაურები და წვრილი, ანუ უბრალო აზნაურები. ხოლო ,,უაზნოთა” შორისაც ჩანს მეტ-ნაკლებობა. ,,მსახურნი” უფრო მაღლა იდგნენ მონებსა და მხევლებზე და ეს მეტ-ნაკლებობა სამართლის წიგნებსა და იურიდიულ საბუთებში პატივსა და ღირსებაში აისახა კიდევაც.

ფეოდალურ საზოგადოებასა და მის სამართალს არ შეეძლო შინაგანად არსებითად შეეთვისებინა ქრისტიანული მოძღვრება იმის შესახებ ღმერთის წინაშე წოდებრივ, ეროვნულ თუ კულტურული დონის სხვაობას არა აქვს მნიშვნელობა.

ადამიანს ღირსებას იმდენად პირადი დამსახურება კი არ ანიჭებდა, რამდენადაც დიდგვაროვნობა-თავადობა, აზნაურობა და საერთო წარჩინებული და ძირძველი ფეოდალური საგვარეულოსადმი კუთვნილება.

ზოგადად, ადამიანის ღირსება, მისი ამა თუ იმ წოდებისადმი კუთვნილების გარეშე, ფეოდალურ საზოგადოებაში ოფიციალურად აღიარებული არ იყო. მაგრამ ამ საზოგადოების წიაღში განვითარების განსაზღვრულ საფეხურზე წარმოიშობა იდეა, რომ ადამიანის პატივი და ღირსება მის წოდებრივ კუთვნილებასთან, გვარიშვილობასთან ყოველთვის არ არის დაკავშირებული, და რომ ადამიანი უნდა დაფასდეს, როგორც ასეთი, მისი გვარიშვილობისგან დამოუკიდებლად.¹³ 

დროს შეიძლება წინ გაასწროს ცალკეულმა პიროვნებამ, გენიოსმა და ა.შ., მაგრამ დროს ოფიციალური საზოგადოება წინ ვერასოდეს გადაასწრებს. ამიტომ სრულიად არ არის მოულოდნელი, რომ ,,დიდ სჯულისკანონში”, რომელიც მეთორმეტე საუკუნის დასაწყისში ბერძნულიდან ქართულ ენაზე ითარგმნა, პატიოსანი ნიშნავს მაღალი წრის წარმომადგენელს, პატივის მქონეს, ღირსეულს.

მაშინდელ კანონმდებლობას ნორმალურად მიაჩნდა ის გარემოება, რომ ერთი და იგივე დანაშაულის ჩადენისათვის მდაბიო უფრო მკაცრად დაესაჯა, ვიდრე წარჩინებული.

,,უნდოი ვინმე იყოს, მებრძმედედ მიეცემის, ხოლო თუ პატიოსანი ვინმე იყოს, ექსორია იქმნების.”¹⁴ 

მაგრამ ერთია სოციალური სინამდვილე, ხოლო მეორე სოციალური იდეალი.

,,ახალი აღთქმის” წიგნებში მოცემული იყო იდეა ღმერთის წინაშე ყველა ადამიანის თანასწორობის შესახებ, რაც გულისხმობდა ადამიანთა შორის ამქვეყნიურ თანასწორობასაც. და ეს იდეა გზას იკაფავდა ქართული ფეოდალიზმის პროგრესული განვითარების ხანაში.

გიორგი მთაწმინდელის (1009-1065) ეპოქაში დიდგვაროვანი საეკლესიო პირები მომძლავრებული იყვნენ სასულიერო სფეროში, რაც ეროვნული სახელმწიფოებრიობის ინტერესებს ეწინააღმდეგებოდა.

გ. მთაწმინდელმა საეკლესიო საქმეებში წოდებრივი, საგვარეულო ინტერესები უარყო და სასულიერო პირთა პირადი ღირსების მომენტი წამოსწია წინ.

დავით აღმაშენებელმა, თავის მხრივ, უღირსი დიდგვაროვანი სასულიერო მოხელეები, მწყემსმთავრები მოაშორა და ეს ძნელი საქმე იყო, რადგანაც ეკლესიას ჩამოაშორეს ,,კაცთა მთავართა” და ,,წარჩინებულთა შვილნი”.¹⁵ 

სახელმწიფო-სამოხელეო ასპარეზზე ღირსეულ მდაბიოთათვის უპირატესობის მინიჭება უღირს დიდგვაროვანთა წინაშე რთული საქმე იყო და საუკუნეების განმავლობაში ის ცვალებადი წარმატებით მიმდინარეობდა. მეფეები გარკვეულ სიტუაციებში იძულებული იყვნენ დაეთმოთ უღირს დიდგვაროვანთათვის.

თამარ მეფის მეორე ისტორიკოსი - ბასილი ეზოსმოძღვარი ზაქარია და ივანე მხარგრძელებს ახასიათებს, როგორც კაცთ ბრძენთ, მხნეთ და ბრძოლათა შინა გამოცდილთ და გვარეულადაც მეფეთა ერთგულთ. და ბოლოს დასძენს: ,,...ესე კაცნი ღირსნი იყვნეს კაცობისანიო”. აკად. სიმონ ყაუხჩიშვილს ,,ქართლის ცხოვრების” მეორე ტომისთვის დართულ ლექსიკონში ისტორიკოსის თხზულების მოტანილი ადგილი განმარტებული აქვს მართებულად. ,,ესე კაცნი ღირსნი იყვნეს კაცობისანიო” ნიშნავს, რომ ისინი ღირსნი იყვნენ კაცის სახელის ტარებისა.

ყველა ადამიანს ერთნაირი ღირსება რომ არ გააჩნდა, ეს ანბანურ ჭეშმარიტებად ითვლებოდა, მაგრამ გზას იკაფავდა ის აზრი, რომ არადიდგვაროვანთა შორის მრავალნი ღირსეულებად უნდა ჩათვლილიყვნენ. და როგორც ჩანს, ზოგჯერ გამოჩენილ ხელოვანს, ოქრომჭედელს, მაგალითად, ბექა ოპიზარს, ღირსეულად მოიხსენიებდნენ.

პროფ. პ. ო. ბობროვსკიმ გამოთქვა მოსაზრება, რომ ძველ რუსეთში არ არსებობდა არც პიროვნება და არც პიროვნული დამსახურება.¹⁶ რუსეთში არსებული ვითარების კვლევა ამჟამად ჩვენს ამოცანას არ შეადგენს; მხოლოდ აღვნიშნავთ, რომ ქართულ ნორმატიულ წყაროებსა და ისტორიულ იურიდიულ საბუთებში პიროვნება და პიროვნული დამსახურება ასე თუ ისე მკრთალად მაინც მოჩანს.

პ. ო. ბობროვსკის აზრით, რუსეთის სამხედრო ფეოდალურ სახელმწიფოში მეტნაკლებად კარგად იყო ორგანიზებული მხოლოდ საზოგადოებრივი ბეგარა, საყოველთაო ვალდებულებები, განაწილებული მის ყველა წევრზე. ფეოდალური ცხოვრების წესი თითოეული ინდივიდისაგან ქმნიდა ჯგუფური მოვალეობების ცოცხალ, მაგრამ პასიურ ორგანოს, განსაზღვრავდა რა წინასწარ მისი მოქმედების ადგილსა და საქმიანობას.

ჩვენამდე მოღწეული მასალები საკმარისი არ ჩანს იმისთვის, რომ ანალოგიური დასკვნები გაკეთდეს საქართველოში X-XIV საუკუნეებში არსებული ვითარების შესახებ.

ჩვენამდე შემორჩენილი ქართული სამართლის ძეგლები და ისტორიულ-იურიდიული საბუთები ასე თუ ისე გარკვეულ ინფორმაციას გვაწვდიან ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვის საკითხებთან დაკავშირებით.

,,საუპატიო” იხსენიება ბექა-აღბუღას სამართლის წიგნის მეშვეობით მოღწეული ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტში (115-ე, 121-ე და 141-ე მუხლები), აგრეთვე ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგნის ფრაგმენტში.

გიორგი ბრწყინვალის სამართალში გვხვდება ტერმინი ,,უარზანგობა”, რაც ნიშნავდა საუპატიოს, უპატიობის საზღაურს, რაც ,,სისხლის” ერთ მეორმოცედს შეადგენდა.

,,სამართალი კათალიკოზთა” პირდაპირ ითვალისწინებს ეპისკოპოსის ,,გინებას და უპატიურობას”: ,,ვინც კათალიკოზსა და ეპისკოპოზსა აგინოს და უპატიურობა ჰკადროს რა რიგადაც სჯულისკანონში ეწეროს, იმრიგად განიპატიჟოს”.

,,დიდ სჯულისკანონში” გინებისა და უპატიურობისათვის გათვალისწინებული იყო საეკლესიო სასჯელი საერო პირთათვის.

,,დიდ სჯულისკანონისათვის” დართულ იურიდიული ტერმინების ლექსიკონში უპატიობა მართებულად არის განმარტებული როგორც საეკლესიო სასჯელი საერო პირთათვის. ამ სასჯელის თანახმად, დამნაშავე კარგავდა მოქალაქეობის უფლებას. კიდევ უფრო მძიმე ხასიათის აღმოჩნდა აღნიშნული სასჯელი საეკლესიო სამართალში. ის კარგავდა სასამართლოზე დაცვის უფლებას, იზღუდებოდა მემკვიდრეობის უფლებებში და ა.შ.

„დიდ სჯულისკანონში” შეტანილ, კართაგენში მიღებულ მამათა კანონების 129-ე წესში ნათქვამია:

„ვითარმედ მონანი და აწდა განთავისუფლებულნი და ყოველნი უპატიონი პირნი არა შეიწყნარებიან შემასმენელად.

ეგრეთვე სათნო - გვიჩნდა, რათა ყოველნი მონანი და ეგერადღა განთავისუფლებულნი არაშეიწყნარებდინ შემასმენელად და ყოველნი, რომელთა შესმენისა ღირსთა ბრალთათვის საერონი სჯულნი არა შეიწყნარებენ, რომელნი იგი ჯერეთ მწიკულითა უპატიოებისაითა ბიწიან არიან, რომელ არიან მიმოსნი, და რაოდენნიცა, ვითარ-სახეთაცა უშუერებათა და ბილწებათა თანამდებ იყვნენ პირნი, მერმეცა მწვალებელნი, გინა წარმართნი, გინა ჰურიანი გარნა ეგრეცცა ესე ყოველნი, რომელთა შემასმენლობაი მიუთუალველად აღსარებულ არს, თვისთა მიზეზთა შინა შესმენისა ფლობაი არა მიღებულ არს მათგან...”

,,შემასმენელი” ზემოთ მოტანილ ტექსტში ბრალმდებელს ნიშნავს. მაშასადამე, ,,უპატივო” პირებს ეკრძალებოდათ ბრალმდებლის როლში გამოსვლა.

როგორც ვხედავთ, კანონმდებელს მონებისა და სხვა მდაბიო წარმოშობის პირთა გვერდით, პატივსა და ღირსებას მოკლებულად მიაჩნდა მწვალებლები, წარმართნი, მსახიობები და ა.შ.

მაშასადამე, უკვე ქრისტიანულ ხანაშიც, ადამიანს პატივსა და ღირსებას მოკლებულად აქცევდა მდაბიური წარმოშობა, წარმართული რწმენა (წარმართული სარწმუნოების აღიარება), მწვალებლობა და სხვა ასეთები...

ცხადია, ასეთ ოფიციალურ შეხედულებას მოწინააღმდეგეებიც ეყოლებოდა, მაგრამ ასე დიდხანს რჩებოდა ,,ხმად მღაღადებლისა უდაბნოსა შინა”.

ფეოდალურ საქართველოშიც იგრძნობოდა გარკვეული წინააღმდეგობა რაინდულ, სამხედრო ფეოდალურ და სამოქალაქო მდაბიურ შეხედულებათა შორის ღირსების შესახებ.

ვფიქრობთ, რომ ქრისტიანულ კანონმდებლობაში საქმე გვაქვს ორივე ზემოხსენებული შეხედულებების სინთეზთან.

შეურაცხყოფისათვის შეურაცხმყოფელს კანონმდებელი სთხოვდა ბოდიშის მოხდას, შეხვეწნას პატიების შესახებ და გარდა ამისა, შეურაცხყოფილის ,,სისხლის” საფასურიდან გამომდინარე, გარკვეული სისხლისსამართლებრივი ჯარიმის გადახდასაც.

ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტის მიხედვით, ეკლესიაზე თავდასხმისათვის დამნაშავეს საუპატიოდ უნდა გადაეხადა 5000 თეთრი საუპატიო ჯარიმის სახით.

ცხადია, დამნაშავის მიმართ სხვა სახის სასჯელსაც გამოიყენებდნენ. მას სასჯელად მხოლოდ ფულად ჯარიმას არ აკმარებდნენ. საერთოდ, ეკლესიაზე თავდასხმა სასტიკად ისჯებოდა.

საკანონმდებლო ძეგლები რიგ შემთხვევებში არასრულ ინფორმაციას გვაწვდიან არსებული ვითარების შესახებ. ეკლესიაზე თავდამსხმელს (ქრისტიანს), რა თქმა უნდა, მძიმე საერო სასჯელსაც შეუფარდებდნენ. ეს გარემოება საერო სამართლის წიგნებში ნაკლებად ჩანს.

თუმცა სპარსული სამართლის გავლენა ქართულზე ან თითქმის არ ჩანს, ანდა ძალიან მკრთალად თუ გაიელვებს ხოლმე, მაგრამ სპარსულიდან შემოსული იურიდიული ტერმინები მეტ-ნაკლებად მოგვეპოვება.

მაგალითად, გიორგი ბრწყინვალის სამართალში რამოდენიმეჯერ იხსენიება ,,უარზანგობა.”

სპარსულ-რუსულ და რუსულ-სპარსულ ლექსი-კონებში¹⁷ ვხვდებით სიტყვა ,,არზ”-ს. ხსენებული სიტყვა, ერთი მხრივ, ნიშნავს ვალუტასა და ღირებულებას, ხოლო, მეორე მხრივ, ღირსებას, ხოლო ,,არზან” - ღირსეულს.

გიორგი ბრწყინვალის სამართლის წიგნის 31-ე მუხლის თანახმად, იმ პირის ერთი უარზანგობა, ვისაც 12000 თეთრად აქვს შეფასებული სისხლი, სამასი თეთრი არის.

ხსენებული სამართლის წიგნის მიხედვით: ,,კაცმან თუ კაცს კბილი ჩააგდებინოს, ოთხთა ზემოთ წინათ, ოთხთა ქუემოთ საჩინოთა კბილთა ჩაყრევინებისათვის” თითო კბილისათვის ორ-ორ უარზანგობას იხდის სასჯელის (ჯარიმის) სახით (,,დაიურვოს თავის წესსა და გვარსა ზედა”).

მაგრამ ზემოხსენებულ ოთხთა კბილთა ,,იქითს სხუათა უჩინართა ჩაყრევინებისათვის,, დამნაშავე თითოს კბილისათვის თითოს ,,უარზანგობას” იურვებს (39-ე და მე-40 მუხლები).

კბილების ჩაყრევინებას, როგორც ადამიანის გარეგნობისა და ჯანმრთელობისათვის მიყენებულ ვნებას, კანონმდებელი აღიქვამდა ერთიანად, როგორც სხეულის დაზიანებასა და ადამიანის პატივისა და ღირსების ხელყოფას.

ფეოდალური გაგებით ადამიანის პატივი და ღირსება, მისი სოციალური ფასი გამოიხატება მის ,,სისხლ”-ში, ე.ი. სისხლის ფასში, მაგრამ გიორგი ბრწყინვალის სამართლის წიგნში, ფეოდალურთან ერთად, აისახა წინარეფოდალური ვითარების გადმონაშთიც. ყურადღებას იქცევს ხსენებული სამართლის წიგნის 39-ე მუხლის გამოთქმა - ,,ოროლი უარზანგობა დაიურვოს, თავის წესსა და გვარსა ზედა...”

აქ ყურადღებას იქცევს წესისა და გვარის ერთიმეორის გვერდით, მიჯრით მოხსენიება. ვფიქრობთ, გიორგი ბრწყინვალის სამართლის 39-ე მუხლის ზემოთ მოტანილ გამოთქმაში იმ ვითარების გადმონაშთის ასახვასთან უნდა ჰქონდეს საქმე, როდესაც თითოეულ გვარს თავისი საკუთარი ,,წესი” ე.ი. საკუთრივ მხოლოდ თავისი გვარის წევრებისათვის შემუშავებული ქცევის წესები გააჩნდა. ამასთან, სასამართლო, როგორც საერთო სახელმწიფოებრივი, საერთო საქვეყნო ნორმების სისტემა, ამ გარემოებას ითმენდა.

სამცხე-საათაბაგოს კანონმდებლობაში იხსენიება როგორც ,,ალაგის წესი”, ასევე ,,გვარის წესიც”.

კანონმდებელი სამართლისაგან მშვენივრად არჩევდა ,,წესს”, როგორც არქაულ მოვლენას.

გიორგი ბრწყინვალის წიგნის გამოთქმა ,,თავის წესსა და გვარსა ზედა” სწორედ ამ კონტექსტში უნდა განვიხილოთ.

არ არის გასაკვირი, რომ მთიულეთში ცალკეულ გვარებს თავიანთი გამოკერძოებული პატივი და ღირსება და აქედან გამომდინარე, ,,საუპატიო”, ანუ უარზანგობის გადაკვეთილი თანხა ჰქონდათ დადგენილ-დაწესებული.

ჩვენამდე მოაღწია მეთექვსმეტე საუკუნის განჩინებამ ერთ სასისხლო საქმეზე, სადაც დაზარალებული მხარე ჩივის ,,მამიდის უპატიობას”. ხსენებული სასამართლო საბუთიდან ჩანს, რომ საქმე ეხებოდა ფიზიკურ და სიტყვიერ შეურაცხყოფას.

,,აშოროს ღმერთმან, მამიდაშენისათვის არც ცხენი შეგვიძგერებია და არც უპატიობა გვიკადრებიაო” - თავს იმართლებდა ბრალდებული.

სასამართლოს გადაწყვეტილებით, თუ ბრალდებული ,,ფიცით თავს გაიწმენდდა”, ის იძულებული იქნებოდა ბოდიში მოეხადა შეურაცხყოფილის წინაშე და გარდა ამისა, ქონებრივი ჯარიმაც უნდა გადაეხადა.¹⁸ 

ასეთი დონის შეურაცხყოფისათვის დაწესებული სასჯელი დამახასიათებელი მოვლენაა ქართული სამართლისათვის. იგი ჩანს წინათ მოტანილი მასალებიდანაც, მაგალითად, ბექა-აღბუღას სამართლის წიგნზე დართული ე.წ. ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის მუხლებიდანაც.

მღვდლის სიტყვიერი შეურაცხყოფისათვის დამნაშავეს მის წინაშე ბოდიშიც უნდა მოეხადა და შესაბამისი მღვდლის სისხლის საფასურის მესამედიც უნდა გადაეხადა.

,,ბაგრატ კურაპალატის სამართლის” ფრაგმენტიდან ჩანს, რომ პირის ფიზიკურად შეურაცხყოფა ,,ხელდახელ გარჯა” და ცემა სასჯელის სახით სისხლის ნახევრის გადახდას იწვევდა (§126).

,,მუქარის თხოვნის” ქვეშ ხსენებული სამართლის წიგნის ფრაგმენტში დუელში გამოწვევა უნდა იგულისხმებოდეს. კანონმდებლის აზრით, დუელში გაწვევა, როგორც ჩანს, შეიძლება ყოფილიყო ,,სამართლიანი” და ,,უსამართლოც”.

უსამართლოდ დუელში გაწვევა დანაშაულად ითვლებოდა.

,,თუ უსამართლოდ დიდმან კაცმან თავისა ამხანაგსა მუქარა სთხოვოს, ათი ათასი დაუურვოს” (§ 127).

ქართული სამართლის ცნობილ მკვლევარებს - ივ. ჯავახიშვილს, ალ. ვაჩეიშვილს, ივ. სურგულაძეს, ის. დოლიძეს და სხვებს მხედველობიდან გამორჩათ ის გარემოება, რომ გამოთქმა ,,მუქარის თხოვნა” ფეოდალურ საქართველოში ისეთ ორდალს უკავშირდება, როგორიცაა, ორთაბრძოლა.

საფიქრებელია, რომ ძველი ქართული ჩვეულების მიხედვით, უმიზეზოდ ,,ამხანაგის” ორთაბრძოლაში გაწვევა დიდ შეურაცხყოფად ითვლებოდა. გამორიცხული არ არის, რომ სასჯელი ბოდიშის მოხდის რაღაც ფორმასაც გულისხმობდა და სისხლისსამართლებრივ ჯარიმასაც. ,,ამხანაგში” აქ წოდებრივად თანაბარი პირი იგულისხმება. მეორე შემთხვევაში ,,ამხანაგში” უკვე წოდებრივად მაღალი პირი იგულისხმება; ,,თუ უქუემოსმან კაცმან თავისსა ამხანაგსა მუქარა სთხოოს, ხუთი ათასი დაუურვოს”.

კანონმდებელი, როგორც ჩანს, ლაშქარში მყოფ ადამიანთა ურთიერთობას გულისხმობს.… ფეოდალურ ლაშქარში კი ფიზიკურ შეურაცხყოფას მოლაშქრეთა შორის უთუოდ ექნებოდა ადგილი.

კანონმდებელი საუბრობს ,,უსამართლოდ გინებაზე” ,,ლაშქარსა ზედა” და ასეთი დანაშაულისათვის ჯარიმის სახით 4000 თეთრის გადახდას აწესებს (§ 129).

კანონი ცალკე ითვალისწინებდა ,,დიაცის გინებას” და სასჯელიც მკაცრი იყო დაწესებული. მხედველობაში მიიღებოდა შეურაცხყოფილი მხარისა და შეურაცხმყოფელი მხარის წოდებრივი მდგომარეობა (,,საბატიობა”).

,,ბაგრატის სამართლის” ფრაგმენტის მუხლებში ვკითხულობთ:

,,თუ დიაცი აგინოს, თორმეტი გლეხი დაუურვოს მარტივითა სახსრითა. მამაკაცისა და დიაცისა საბატიობასა უნდა გამონახვაი” (§130).

,,თუ უღირსმან საბატიოს აგინოს, მას უფროსი მართებს” (§ 131).

,,უღირსის” შეურაცხყოფა ნაკლებად ისჯებოდა ,,საბატიოს” შეურაცხყოფასთან შედარებით. თუ ,,საბატიო” კაცი ,,უღირსს” შეურაცხყოფდა, ეს შედარებით, ნაკლებ დარღვევად ითვლებოდა, ვიდრე პირიქით.

1583 წელს შედგენილი ერთ-ერთი განაჩენიდან ჩანს, რომ შეურაცხმყოფელ მხარეს ევალებოდა ბოდიშის მოხდა (,,შეხვეწნა”) შეურაცხყოფილი მხარის წინაშე და დამატებით 1000 თეთრის გადახდა.¹⁹ 

ჩვენ მრავალი წყაროს ჩვენება გაგვაჩნია იმასთან დაკავშირებით, რომ მძიმე სიტყვიერი და ფიზიკური შეურაცხყოფისათვის სასჯელის სახით მხოლოდ ფულადი ჯარიმით არ კმაყოფილდებოდნენ. დამნაშავეს საკმაოდ მძიმე სასჯელი, საჯაროდ ბოდიშის მოხდა უხდებოდა და გარდა ამისა, კომპენსაციაც - ფულადი ჯარიმაც, უნდა გადაეხადა.

ერთი ნარატიული წყაროს ცნობით, საჯარო, სიტყვიერი შეურაცხყოფისათვის სასჯელად უფარდებდნენ ენის ნემსებით დაჩხვლეტასაც კი. ალექსანდრე ჯამბაკურ-ორბელიანის ცნობით, მეფე ერეკლე II ერთხელ შეესწრო, თუ როგორ შეურაცხყო სიტყვიერად ქართველმა, ვინმე ქურდაშვილმა, მეფის სამსახურში მყოფი მუსლიმანი ჯარისკაცი და მას შესძახა: ,,შე დამპალო თათარო”. ქურდაშვილიც და ,,თათარიც” მეფის დაცვის სამსახურში იყვნენ. მეფის ბრძანებით, ქურდაშვილს ენა დაუჩხვლიტეს ნემსებით სხვა ეროვნებისა და სარწმუნოების კაცის სიტყვიერი შეურაცხყოფისათვის.

როგორც ვნახეთ, ფეოდალურ საქართველოში ადამიანის პატივსა და ღირსებას იცავდნენ წოდებრივ საფუძველზე, მაგრამ რიგ შემთხვევებში წოდებრივი მდგომარეობის მხედველობაში მიუღებლადაც ყურადღებას აქცევდნენ ადამიანის ეროვნულ-სარწმუნოებრივ და საოჯახო პატივსა და ღირსებას.

1789 წლის ერთი განჩინებიდან ჩანს, რომ ტერ-მოვსესა და ტერ-სარქისა ჩიოდნენ, რომ ტერ-არაქელამ ეკლესიის ქონება მიითვისაო.

საქმის განხილვაში მონაწილეობდნენ ახპატის არქიეპისკოპოსი დავითი, ამილახვარი ლუარსაბი და მდივანი სიმონ, სხვა საპატიო საერო და სასულიერო პირები. ტერ-სარქისამ ტერ-არაქელას ხელსახოცების მოპარვა დააბრალა. სასამართლომ ეს ცილისწამებად მიიჩნია და ტერ-სარქისა დასაჯა. ,,ცილისმწამებელი ჯერ გალახეს და შემდეგ კი მღვდლობიდანაც გადააყენეს..” მაგრამ მცირე ხნის შემდეგ გაირკვა, რომ ტერ-სარქისა მართალი იყო. ტერ-არქელასაგან გაყიდული საეკლესიო ნივთები მყიდველმა ეკლესიას დაუბრუნა. ხელახლა იმსჯელა სასამართლომ და დაადგინა: ,,რავდენსაც ჟამს მღვდელობისაგან განყენებული ეს ტერ-სარქისა იყო, იმდენ ხანს ეს ტერ-არაქელა გადაყენებულ იქნას მღვდელობიდან.” გარდა ამისა, ტერ-არაქელას ტერ-სარქისისათვის უნდა გადაეხადა ,,გალახვის საუპატიო”.

საინტერესო მასალაა მოღწეული ჩვენამდე მე-19 საუკუნის დასაწყისის აღმოსავლეთ საქართველოდან.

1810 წელს სასულიერო სასამართლომ 4 მიტროპოლიტისა და 4 არქიმანდრიტის მონაწილეობით განიხილა საქმე ტფილელი მიტროპოლიტის არსენის უმართებულო მოქმედებათა გამო. კათალიკოს-პატრიარქის ,,ბრძანებიდან”, რომელიც სასამართლოს წარუდგინეს, ირკვეოდა, რომ ტფილელმა მღვდელ-მონაზონი დიმიტრი, რომელსაც მღვდელ-მოქმედება აკრძალული ჰქონდა თვინიერ ,,მღვდელმთავრის ნებართვისა”, აკურთხა არქიმანდრიტად. ზემოხსენებულ მიტროპოლიტ არსენს აგრეთვე ბრალი ედებოდა იმაში, რომ მან ფიზიკური შეურაცხყოფა მიაყენა ერთ-ერთ სასულიერო პირს, ხოლო სხვანი სიტყვიერად შეურაცხყო. სასულიერო სასამართლომ გამოიტანა ,,განჩინება”, რომლითაც მღვდელმოქმედების უფლება ჩამოართვა ტფილელ მიტროპოლიტს არსენს, ეს უკანასკნელი ,,დაყენებული იქმნა ყოვლისავე მღვდელმოქმედებისაგან”.

,,განჩინებაში,, მითითებული იყო, რომ სასულიერო სასამართლომ გარკვეულად შეუმცირა სასჯელი მიტროპოლიტ არსენს (,,შემცირებულ იქნა დასჯა”) და მას აკმარა ეპარქიიდან ,,გადაყენება” და სამყოფელად წარგზავნა ერთ-ერთ მონასტერში.

ჩვენამდე მოაღწია 1780 წლის 14 მაისით დათარიღებულმა დიკასტერიის განჩინებამ იოანე ავალიშვილის შეურაცხყოფის საქმეზე.²⁰ ამ საბუთიდან ირკვევა, რომ იოანე ავალიშვილს სიტყვიერი შეურაცხყოფა მიაყენა მისივე ყმამ - მღვდელმა ლაზარემ. სასამართლოზე შეურაცხყოფის ფაქტი დადასტურდა. დიკარტერიამ თავის განჩინებაში ჩაწერა: ,,რადგანაც მღვდელი ლაზარე შფოთისა და ამბოხების დამწყები ყოფილა და თავისი ბატონი დიდის საყივნებელისა და შეურაცხყოფის სიტყვებით გაულანძღავს სახალხოდ, ამის საუპატიოდ თვის ბატონს დიდის ვედრებით და დავრდომით სამი თუმანი მიართოს და შეცოდების შენდობა და მიტევება ითხოვოს და აღთქმაც დაუდვას, რომ აღარ შესცოდოს რა. და როგორც ყმა ყოფილა, ეგრეთ თავისას ბატონის ყმობასა და სამსახურსა და სიამოვნებასა შინა იყოს.

და კიდევ ამ ლაზარეს მღვდელს რომ უთქვამს: ,,შენი სისხლი მინდა დავლიოვო”, ამ საქმისათვის ორს თვეს მღვდლობიდამ დაგვიყენებია და ნურცა ერთსა მღვდელმოქმედებასა აღასრულებს.

ეს კანონი და საუპატივო ასე მცირედ იმისათვის გაუჩინეთ, რომ შეგვეწყალა მღვდელი ლაზარე, თორემ უფროს დიდისა დასჯისა ღირსი და თანამდევი იყო.”

როგორც ვხედავთ, ცოცხალ იურიდიულ პრაქტიკაში ,,შეურაცხის სიტყვებით” პიროვნების ლანძღვა და განსაკუთრებით, შედარებით მაღალი სოციალური მდგომარეობის პირის სიტყვიერი შეურაცხყოფა, საკმაოდ მკაცრად ისჯებოდა.

სასჯელის შემსუბუქების პირობა იყო ჩადენილი დანაშაულის გულწრფელი მონანიება, შეურაცხყოფილის წინაშე ბოდიშის მოხდა, შეცოდების, შენდობისა და მიტევების გამოთხოვა. ფულადი ჯარიმაც დამწამებელმა უნდა გადაიხადოს შეურაცხყოფილის წინაშე დიდის ვედრებით და დავრდომითა. ფიქრობდნენ, რომ ასეთი სასჯელი ხელს შეუწყობდა შეურაცხყოფილის პატივისა და ღირსების აღდგენას. შეურაცხმყოფელი მღვდელი ორი თვით მღვდლობიდანაც გადააყენეს. შეურაცხმყოფელის ასე მრავალმხრივ ,,კომპლექსური” დასჯის ფაქტში ჩანს კანონმდებლის მხრივ ადამიანის პატივისა და ღირსების ცნების შედარებით მაღალ დონეზე აღქმა. მიყენებული სიტყვიერი შეურაცხყოფა და სირცხვილი ადამიანმა შეიძლება, დამნაშავის მხრივ, - მონანიებით და ეკლესიის თუ სახელმწიფოს მხრივ, მისი თანამდებობიდან დროებით გადაყენებით ჩამოირეცხოს. ამ შემთხვევაში თანამედროვე ცნება რომ ვიხმაროთ, ეს იქნებოდა ,,მორალური ზიანის ანაზღაურება” - ფულადი თანხის გადახდის სახით.

საინტერესოა ერთი განჩინება, რომელიც თარიღდება 1782 წლით.

ვინმე მიშელაშვილმა უჩივლა ლომიტაშვილს: ,,ამისმა ცოლმა ჩემს ცოლს უნამუსობა აყვედრა და ამან ჩემს ცოლზედ თვით იწივაო. თოფი არ დაანებეს და მერმე კეტით მომიხდა და მრავალი მცაო”.

მოწმეთა ჩვენების შედეგად გაირკვა, რომ თოფის გამოყენების მცდელობა არც ერთი მხარის მხრივ არ ყოფილა, ხოლო გინებით თურმე ორივე მხარე იგინებოდა. მხოლოდ მიშელაშვილმა ოთხჯერ ჯოხი დაჰკრა ლომიტაშვილს.

ვახტანგ ბატონიშვილის მიერ გამოტანილ ,,განჩინებაში” ვკითხულობთ:

,,ეს ერთი რამ არა იყო რა, რომ სისხლი გაგვეჩინა. ორნივ გლეხი კაცნი არიან, ორნივ სწორენი და მეზობელნი ერთმანეთისანი. ჩხუბში ასე მოხდება - ერთმანეთს შეაგინებენ და ავს სიტყვას დააყვედრებენ. ამას მისთვის უგინებია, იმას ამისათვის. იმას ამაზედ უწევია, ამას იმაზედ. ,,ამის ცოლს იმის ცოლისათვის უყუედრებია, და იმის ცოლს ამისის ცოლისათვის. სხვა სისხლი არა მომხდარა რა, და არ ჩანს რა, და არც არა არის. და მიშელაშვილს, რომ ჯოხი დაუკრავს იმ ჯოხის დაკურისათვის ასე ქნას მიშელაშვილმა: ლომიტაშვილი ქიტესა შინ დაპატიჟოს, პური აჭამოს და ბოდიში მოიხადოს, პირს აკოცონ ერთმანეთსა და შერიგდნენ, დღეის იქით მეზობლები იყუნენ, ერთმანეთს ნუღარას შესცოდებენ, თორემ რომელიც პირველად შესცოდებს დიდად უწყენთ...”²¹ 

იასაულ ჯანგირაშვილს დაავალეს ხსენებული ბრძანების აღსრულება და მხარეების შერიგება, შფოთის ჩაცხრომა.

მოტანილმა საბუთმა შემოგვინახა ქართულ ფეოდალურ საზოგადოებაში საუკუნეების განმავლობაში, ალბათ, ჩვეულებითი სამართლის წიაღში, შემუშავებული პატივისა და ღირსების საქმეთა გარიგების წესი. უნდა ვიფიქროთ, რომ ასეთი ,,რიგი” შეიძლებოდა არსებულიყო არა მარტო დაბალი წოდების წარმომადგენელთა შორის, არამედ საერთოდაც.

ჩანს, რომ დამნაშავე ფიზიკურად შეურაცხმყოფელ მხარეს ავალდებულებდა მის მიერ შეურაცხყოფილი პირისათვის ბოდიში მოეხადა, მოენანიებინა საკუთარი საქციელი და სუფრა გაეშალა მისთვის. ყველაფერი კი უნდა დამთავრებულიყო შერიგებით, რის სიმბოლოსაც ,,პირზე კოცნა” წარმოადგენდა.

ეს იყო თავისებური, სასამართლოს განკარგულებით შესრულებული ეთიკურ-სამართლებრივი ,,რიტუალი”, რომელსაც ხალხის წეს-ჩვეულებებში ფესვები ჰქონდა გადგმული.

გლეხთა წრეში ძნელი იყო რაიმე მნიშვნელოვანი ოდენობით ფულადი ჯარიმის გადახდევინების დამკვიდრება. ღარიბ გლეხობას ამის საშუალება არ ექნებოდა, ამიტომაც აქ ვხვდებით ,,შინ დაპატიჟებას”, ,,პურის ჭამას”, და ა.შ.

ჩვენამდე მოაღწია 1743 წლის ერთმა საინტერესო განჩინებამ, რომელსაც კავშირი აქვს ადამიანის პატივისა და ღირსების დაცვასთან.

მოვიტანოთ სათანადო ადგილები ამ განჩინებიდან:

,,გოგნიაშვილს გიორგის და ზაზას ჯანდიარის შვილს ჩხუბი გამოსვლოდათ. ასე ამაზედ მომხდარიყო მათი წაკიდება: ერთის გლეხის კაცის ლაგაზი მოეკლა გოგნიასშვილს, როცა რომ ზაზა მდგარიყო იმ გალავნის კარზედ. ამაში თავის სახლიდამ გამოსულიყო ზაზა და ლაგაზი რომ მკუდარი ენახა, შემოეგინებინა აქ კარზედ რატომ მომიკალიო. ეს გინება გოგნიაშვილს წყენოდა: ხმალს ხელი გაეკრა და შეეტივა. ზაზას ხელს არა შერჩონოდა რა, ქვისათვის ხელი დაევლო და გოგნიასშვილისათვის გულში ეკრა. ეს რომ ძალიან ტკენოდა, ორი მსახური ხლებოდა ერთი - საბანაძე და ერთი - ჟამიერა, მიუსივა ესენი და გოგნიასშვილს ძალიან გაელახა ზაზა. გალახულს კიდემ გოგნიაშვილისათვის თოფი აეყარა და შინ, თავის სახლში შეეტანა. ამაში კიდემ გოგნიაშვილის ამ ორის მსახურით შინ მიხდომოდა, სახლის შინაც ექცივათ და შინიდან თოფიც ჩაეკიდებინათ, ზაზა შინიდან აღარ გამოეშვათ.

მას უკან მაშველნი მისულიყვნენ და გაეშველებინათ. ამ ჩხუბში გოგნიაშვილის ქორი ზაზას მოეკლა და კიდემ მეორეს დღეს გოგნიასშვილის ხმალი სახლიდამ ზაზას გამოუტანია და გაეტეხა. ეს თოფი, ეს ხმალი და ქორი, ლაგაზი არც ერთი ამ მოჩხუბრებისა არ ყოფილიყო, სხვის ნათხოვარი ჰქონოდა გოგნიაშვილს.”²² 

ხსენებული საქმე გაარჩია მეფე თეიმურაზ მეორემ დარბაისლებთან ერთად.

,,განჩინებაში” სასამართლომ დადგენილად ჩათვალა, რომ პირველად გოგნიაშვილს შეაგინა ჯანდიერის შვილმა, რასაც მოჰყვა გოგნიაშვილის მხრივ ხმლით შემოტევა და ა.შ.

რადგანაც ჯანდიერის შვილი აზნაური იყო სასამართლო განსაკუთრებული ყურადღებით ეკიდება მისი პატივისა და ღირსების დაცვის საქმეს.

გოგნიაშვილმა, რომ ორი მსახური მიუსია ჯანდიერის შვილს და გაალახვინა, ამისათვის ,,საუპატიოთ”, სასამართლოს გადაწყვეტილებით, გოგნიაშვილს ერთ-ერთი ამ მსახურთაგანი თავისი ცოლ-შვილით, ,,თავისი წილის საქონლით”, მამულის გარდა, უნდა მიეცა ჯანდიერისათვის. სასამართლო ებოდიშება ჯანდიერის შვილს ,,მამულიცა გერგებოდათ, მაგრამ რადგან მამული სვეტიცხოვლისა იყო ვერ გამოვსწირევდითო”.

,,განჩინებაში” შემდგომ ნათქვამია: ,,შინ მიხდომისათვის ეს გაგვიჩენია, რომ შუაში არცა სიკუდილი, არც ჭრილობა ყოფილაო. ზედა დასხმასა და დედა-წვილით აფუშვისათვის და შეურაცხყოფისათვის საბატიოს კაცის სისხლის ნახევარი - ექვსი ათასი თეთრი ამ შინ მიხდომისათვის დაგვიდია.

რადგან გოგნიასშვილი დაბალი კაცია და ამ სისხლის მიცემას ვერ შეძლებს, კიდევ ნაპატივებს გარდაც თუ რომ ამ სისხლს არ დასჯერდი და არ იკადროთ ამისის სისხლის გამორთმევა, ეს ირჩიეთ: ნიფხვითა ოდენ გაშიშვლებულად ზოლთა შვიდითა ბიჯითა ჩაათრიონ და მის კაცის მეხრემან სამი შოლტი უნდა ამოკრას, საწბილო არი ხალხში, ამ ორში ერთმანეთის ნებით რომელიც უნდა ირჩიონ”.

გოგნიასშვილმა თუ ეს სასირცხვო სამართალი ირჩიოს, ჯანდიარასშვილები მიყვნენ, რადგან დაბალი კაცი არის და სისხლის მიცემა არ შეუძლიან”.

,,თოფი რომ გატეხილა, ის თოფი და ნაგაზი გოგნიასშვილმა პატრონებს უნდა მისცესო”, ნათქვამია ,,განჩინებაში”.

ძველი ქართული ჩვეულებითი სამართლის წიაღში უნდა იყოს წარმოშობილი წესი, რომლის თანახმადაც, იმ პირებს, რომლებიც კაცისა და მისი ოჯახის პატივსა და ღირსებას ხელყოფდნენ, შეურაცხყოფდნენ გამაწბილებელი სასჯელებით სჯიდნენ. ეს ჩანს ბექა მანდატურთუხუცესის სამართლის წიგნის მეცამეტე მუხლიდანაც.

ზემოთ მოტანილ თეიმურაზ მეორის განჩინებაში გათვალისწინებული ე.წ. ,,სასირცხო სამართალი” თითქოს პირდაპირ არის აღებული ბექა მანდატურთუხუცესის სამართლის წიგნიდან, სადაც ნათლად არის გათვალისწინებული გამაწბილებელი სასჯელი, დამნაშავე პირის ,,ნიფხვითა ოდენ გაშიშვლებულად ზოლოთა შვიდთა ბიჯთა ჩათრევა და მეხრის მხრივ სამი შოლტის ამოკრვა.”

ზემომოყვანილ 1743 წლის განჩინებას თან ახლავს საინტერესო მინაწერი:

,,დედოფალთ-დედოფალს პატრონს თამარს” უმსჯელია გოგნიასშვილების მხრივ ექვსი ათასი თეთრის, როგორც ქონებრივი სასჯელის, გადახდის შესახებ. ირკვევა, რომ ჯანდიერის შვილებმა ,,არ იკადრეს” გოგნიასშვილებისაგან ხსენებული სისხლის აღება, რადგან გოგნიასშვილი დაბალი კაცი იყო და მოითხოვეს, რომ მათ მიმართ აღსრულებულიყო ,,სასირცხვო სამართალი” და გოგნიასშვილი წაუყვანიათ ,,ზოლოთა შვიდთა ბიჯთა ჩათრევად”. შემდეგ დედოფლის მინაწერში ნათქვამია:

,,მოვასხით ეს ჯანდიერისშვილები ზაზა, თარხან და ედიშერ და ვაპატივეთ ჩვენ გოგნიასშვილს სისხლის მიცემა და ჩათრევა ზოლოთა შვიდთა ბიჯითა და სამისა მათრახის დაკვრა”.

როგორც ჩანს, დედოფალმა სთხოვა ჯანდიერის შვილებს და მათაც პატივი დასდეს ,,დედოფალთ-დედოფალ” თამარს და თავიანთი ,,უფლება” დათმეს. დედოფლის მინაწერში პირდაპირ არის ნათქვამი: ,,პატივი დაგვდეს და გვაპატიესო”.

ასე შეარიგა დედოფალმა თავისი ქვეშევრდომები.

,,საპატიოს კაცის სისხლისა ნახევრის,, დაურვება იყო სასჯელად გათვალისწინებული ,,დედა-წულთა აფარვისათვის, დედა-წულთა შერცხვენისათვის...”

ასეთი სასჯელი ,,დიდ სახიჩარ” და ,,საუკუნო სირცხვილის საქმედ” ითვლებოდა, ამიტომაც იშვიათად ხდებოდა გამაწბილებელი სასჯელების გამოყენება.

საპატიო და დარბაისელი პირები, ზოგჯერ მეფეც და დედოფალიც, ყველაფერს აკეთებდნენ იმისათვის, რომ ასეთი სასჯელები პრაქტიკულად არ შეეფარდებინათ.

დავით ბატონიშვილის სამართლის წიგნის პროექტში გვხვდება მუხლი ,,შეურაცხყოფისათვის”.

,,ვინცა მეფისა ბრძანება შეურაცხყოს და ანუ გაგზავნილი კაცი, იგინი მსგავსად ურჩთა, დაისაჯნენ, პატიმრობითა სახელოს მოკლებითა და ჯურუმითა.

გარნა სალდათნი შეურაცხმყოფელნი მეუფროსეთა მისთანი, ჯოხითა განიპატიჟნენ, ხოლო ოფიცერნი - სახელოსა მოკლებითა. გარნა გლეხნი შეურაცხმყოფელნი მებატონეთა თავისთა, მსაჯულთა მიერ განიჯოხნენ და ვიდრემდის მოდრკეს თავისსა უკეთურებისაგან, წარგზავნილ იქნენ მეფისა სამუშაოსა”.

,,ხელმწიფის კარის გარიგების” მიხედვით, მეფეს ეთაყვანებიან მისი ხელქვეითები, მოხელეები და ა.შ. მაგრამ დამახასიათებელია და მეტად ღირშესანიშნავია ის გარემოება, რომ ,,ხელმწიფის კარის გარიგებაში” ფიქსირებული მისალმების წესი ისეთ სიციალურ წყობილებას წარმოგვიდგენს, სადაც მეფესა და მის ხელქვეითებს შორის არ არის ისეთი დამოკიდებულება, როგორიც დესპოტსა და მონას შორის. მისალმების ცერემონია ისე აგებულია, რომ ქვეშევრდომთა პატივსა და ღირსებას არ შეურაცხყოფს, თუმცა მეფის მიმართ სათანადო პატივისცემაც უზრუნველყოფილია. მეფის წინაშე მისი მოხელეები საპატიო პიროვნებებად წარმოგვიდგებიან.

დამახასიათებელია, რომ ,,ეთაყვანება” როგორც უმცროსი უფროსს, ისე, პირიქითაც, უფროსი უმცროსს, მეფე - მოდარბაზეთ.²³ 

როდესაც მოძღვართ-მოძღვარი შედიოდა მეფესთან, ის, რა თქმა უნდა, ეთაყვანებოდა მეფეს, მაგრამ სანაცვლოდ, თავის მხრივ, მეფეც ეთაყვანებოდა მოძღვართ-მოძღვარს (,,...მერმე მეფეცა ეთაყვანოს”). მაშასადამე, თაყვანისცემა არა მარტო მეფეს ეკუთვნოდა მოძღვართ-მოძღვარისაგან, არამედ პირიქითაც, მოძღვართ-მოძღვარსაც მეფისგან.

როდესაც მეფეს კათალიკოზი ეწვეოდა, ეს უკანასკნელი, რა თქმა უნდა, მეფეს ,,ეთაყვანებოდა”, მეფეც სამაგიერო სალამს უბრუნებდა მას.

როდესაც ეჯიბი ეწვეოდა მეფეს, ის, რა თქმა უნდა, ეთაყვანებოდა მეფეს. სამაგიერო მისალმების სახით მეფეც ეთაყვანებოდა ეჯიბს.

სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, ,,თაყუანება”, ,,თაყუანის ცემა” ,,თავის დახრას”, ,,თავის მიდრეკის ქნას” ნიშნავდა და მას ძველი დამამცირებელი მნიშვნელობა უკვე დაკარგული ჰქონდა.

ძველი ქართული მწერლობის ძეგლებშიც ,,თაყუანის ცემა” და ,,თაყუანის ცემა” ნიშნავდა თავის დაკვრას მოდრეკით. ამავე მნიშვნელობით არის ეს სიტყვა ნახმარი იოანე საბანისძისა და გიორგი მერჩულეს თხზულებებში.

თავი მეორე

ცილისწამება

მოკლედ შევჩერდეთ ცილისწამებაზეც.

ძველი სამყაროს სამართლებრივი ძეგლების თანახმად, არაიშვიათად ცილისმწამებელი იმ სასჯელით ისჯებოდა, რაც მოელოდა ცილდაწამებულს, სასამართლოს ცილისწამება ჭეშმარიტებად რომ მიეჩნია. ასე იყო ძველი სამყაროს რიგ ქვეყნებში და, მათ შორის, ეგვიპტეშიაც. ასევე უნდა ყოფილიყო წარმართულ ხანაში საქართველოშიც. შემდგომ ეს პრინციპი მივიწყებას მიეცა, მაგრამ ზოგჯერ ასე თუ ისე თავს იჩენდა. ჩვენ ამის გამოხატულებად მიგვაჩნია ,,სამართალი ბატონიშვილი დავითისა” 94-ე მუხლი, სადაც ვკითხულობთ:

,,მთხრობელნი ჯერ - არიან, რათა იყუნენ სარწმუნონი და პატიოსანნი გუამნი, რათა პატიოსნად ცნობილად სამართალსა შინა შესაწყნარ იქმნებოდენ. გარნა ემკაცრნენ, რათა არა ცრუდ იმთხრობლონ, რომელნიცა დაისჯებიან, რაოდენსაცა ზედა უმთხრობლიეს, ეგოდენითა, რომელსაცა მიეცემის ნახევარი, ვინცა შეუსმენიეს მას. და ნახევარი დაიდების ჯურუმად მეფისათვის.”²⁴ 

ცრუდ მთხრობელი ისჯებოდა ისე, როგორც დაისჯებოდა ცრუდ შესმენილი, ცილდაწამებული პირი, თუ ცილისწამებას სასამართლო დაიჯერებდა (,,რაოდენსაც ზედა უმთხრობდიეს” - ისე ისჯება).

დავით ბატონიშვილის ,,სამართალში” სპეციალური მუხლია შეტანილი, მას ეწოდება ,,შესმენისათვის” (298), რომლის მიხედვით:

,,ვინცა ვინ ტყუილად შეასმინოს, მებრ მიხედვისა გუამისა მიუზღოს სისხლი ამად რომელ მან სიცრუითა და მტერობითა ძმაი თავისი მისცა სიკუდილად”.

მუხლს თან ახლავს განმარტება:

,,შესმენასა რა ვიტყვი, არათუ სუბუქისა საქმისა, რომლისა ნაცვლად მიეზღვის საუპატიოი, არამედ ორგულებასა საზოგადოობისა, გინა მეფისასა.”

მართალია, დ. ბატონიშვილის სამართალი შესმენასა და ცილისწამებას ერთმანეთისაგან ვერ მიჯნავს, მაგრამ ჩანს პრინციპი: შემასმენელი-ცილისმწამებელი ისევე სასტიკად ისჯებოდა, როგორც უნდა დასჯილიყო ცილდაწამებული. ასევე იყო ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგნშიც და როგორც ჩანს, ეს ძველი ტრადიციაა.

უპატიობად ითვლებოდა, ცხადია, თუ ვინმე ვინმეს ქურდობას ან სხვა რაიმე დანაშაულის ჩადენას შესწამებდა ისე, რომ საქმის ნამდვილი ვითარება არ ეცოდინებოდა. სოციალურ პრაქტიკაში იყო შემთხვევები, როდესაც უდანაშაულო კაცისათვის დაუბრალებიათ დანაშაულის ჩადენა და ამ უკანასკნელს თავი ფიცით უმართლებია. ასეთი ვითარების გამოსახატავად ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგნის 159-ე მუხლი ,,უპატიურის შეკადრებას” ხმარობს (,,უპატიური შეჰკადროს”).

თუ ამის შემდეგ აღმოჩნდებოდა ნამდვილი დამნაშავე და დაზარალებული მხარე, მას საზღაურს გადაახდევინებდა, საზღაურის ნახევარი უბრალოდ ცილდაწამებულს ერგებოდა. გარდა ამისა, მას მისცემდნენ ე.წ. ,,გარჯის საუპატიოს” იმ შემთხვევაში, თუ მას ფიცით თავის მართლება მოუხდებოდა.

სახელმწიფო საძიებო ორგანოების გარკვეულმა სისუსტემ გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოში გამოიწვია ე.წ. მთხრობლობა.

მთხრობლად გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოში ითვლებოდა ბოროტმოქმედების თვითმხილველი პირი, რომელიც გასამრჯელოს მიღების მიზნით აცნობებდა დაზარალებულს დამნაშავის ვინაობას და აუცილებლობის შემთხვევაში სასამართლო პროცესშიც, როგორც ბრალდების მოწმე მიიღებდა მონაწილეობას.

ვახტანგ VI სამართლის წიგნის მიხედვით (236-ე მუხლი), ,,მთხრობელი იმას ქვიან, რომელსაც უნახავს თვალითა როგორც მოუპარავს ან დაუმალავს, ყველა უამბოს როდესაც ქურდი მოსამართლესთან მიიყვანონ; და არ გატყდეს, პირს წარმოუდგეს და მთხრობელმა გასტეხოს.”

თუ მთხრობელი დამნაშავეს ,,გატეხდა”, მას ჯილდოდ ,,სამთხრობლო” ერგებოდა. ხოლო ცრუ მთხრობელს იმავე სასჯელით დასჯიდნენ, ,,რაც იმის ენით მართალს კაცს ედებოდა”.

,,მთხრობელი” შეიძლებოდა ყოფილიყო როგორც მართალი, ასევე ცრუ ინფორმაციის მომწოდებელი.

მთხრობლობის გავრცელებამ გამოიწვია სწორედ ის გარემოება, რომ ქართული სამართლის ძეგლებში ცილისწამება და დასმენა ხშირად ერთმანეთშია არეული.

,,მთხრობელი”, თავის მხრივ, ცილისმწამებელიც შეიძლება ყოფილიყო და მართლის მთქმელიც. თუ ,,მთხრობელი” ცილისმწამებელი იყო, ის, ამავე დროს, დამსმენის როლშიც გამოდიოდა.

მწერალმა გიორგი პაპუაშვილმა²⁵ მართებულად მიაქცია ყურადღება ქართულ ანდაზას ,,ტაშტი გატყდა ხმა გავარდაო”. იგულისხმება, რომ ტაშტი არ გამტყდარა, მაგრამ ხმა გავარდა: ტაშტი გატყდაო. ცრუ ხმა, ცილისწამება დღემდე მოუშუშებელ ჭრილობად რჩება ცილდაწამებულთათვის. ამასთან დაკავშირებით, მწერალი აღნიშნავს: ,,გამოდის, რომ ხმის გავარდნა და გატეხა ერთმანეთის ტოლფასი ყოფილა. ეგებ ხმის გავარდნა უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე - გატეხა. შეიძლება გატყდეს, მაგრამ თუ ხმა არ გავარდა, გატეხა არ გახმაურდება და ამიტომაც არავინ აგებს პასუხს. მაგრამ თუ ხმა გავარდა, თუნდაც არაფერი გატეხილიყოს, უკვე დამნაშავეა ვიღაცა.”

და ცილდაწამებულმა, უმწეომ ცილისმწამებელთა მიერ შექმნილ ,,საზოგადოებრივი აზრის” წინაშე, არსებითად მართალმა ადამიანმა კეთილი სახელისაგან გაძარცვულმა უნდა იაროს.

შექსპირი ამბობს: ვით კაცისთვის, ისე ქალისთვის, უპირველესი სულის განძი არის სახელი:

,,მე თუ ვინმე ქისასა მპარავს,
მპარავს უბრალო, მცირე საგანს, არად
ჩასაგდებს.
რაც იყო ჩემი, დღეს მისია, კვლავ ბევრის
სხვისა.
მაგრამ ვინც კი ჩემს კეთილ სახელს
გამომასალმებს,
ამ წანართმევით თუმც არ იძენს
არაფერს თვითონ,
მე მხდის ღატაკსა.”

(,,ოტელო, III სურათი”) ²⁶ 

უკვე სამართალგანვითარების ძველაღმოსავლურ დონეზე ცილისწამება და ჭორის გავრცელება განიხილება როგორც უდიდესი ცოდვა და დანაშაული.

ასეა ,,ძველი აღთქმისა” და თალმუდისტური ლიტერატურის მიხედვითაც.²⁷ 

ცილისწამებად ითვლებოდა ვინმეს შესახებ წინასწარი განზრახვით ცრუ და მისი პატივისა და ღირსების ხელმყოფი ინფორმაციის გავრცელება.

თალმუდისტურ ლიტერატურაში გამოთქმული იყო მოსაზრება, რომ ცილისწამება, ადამიანის პატივისა და ღირსების ხელმყოფი ცრუ ხმების გავრცელება უფრო სასტიკად უნდა დასჯილიყო, ვიდრე თვით ცუდი საქციელი.

ხშირ შემთხვევებში ცრუმოწმეობა და ცრუ დასმენა სასტიკად ისჯებოდა. ცილისმწამებელსა და ცრუ მოწმეს იმავე სასჯელით სჯიდნენ, რაც მოელოდა ცილდაწამებულს იმ შემთხვევაში, თუ სასამართლო დაიჯერებდა ცილისწამებასა და დასმენას (შდრ ,,მეორე სჯ”. XIX, 16-21).

ძველ ებრაელებში გავრცელებული აზრის მიხედვით, ბოროტ ენას მეტი ადამიანი უმსხვერპლია, ვიდრე მახვილს. ცილისმწამებელი შეიძლება რომში ცხოვრობდეს, მაგრამ მისმა ენამ შეიძლება ადამიანი მოკლას სირიაში.

ცილისმწამებელს ებრაელები სამმაგ დამნაშავეს ეძახდნენ. ის (ცილისმწამებელი) დაღუპავდა თავს, იმას, ვინც მის ცილისწამებას იჯერებდა და რა თქმა უნდა, პირველყოვლისა, ცილდაწამებულს.

______________________

1. იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ,,ქართული სამართლის ისტორია”, წიგნი II, ნაკვეთი II, ტფილისი, 1929 წ., გვ. 293.

2 იხ. პროფ. ივ. სურგულაძის რეცენზია ხსენებულ ნაშრომზე: ,,საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიის დამახინჯების წინააღმდეგ”, ჟურნალი მნათობი, №10, 1957 წ., გვ. 184-186.

3. იხ. გ. ელინეკი, ,,ზოგადი მოძღვრება სახელმწიფოს შესახებ”, 1908 წ., (რუს. ენაზე), მეორე გამ., გვ. 30.

4. გ. ხალატიანც,. სომხეთის ისტორიის ნარკვევი, მოსკოვი, 1910 წ., გვ. 328-329., (რუს. ენაზე).

5. იხ. იაკობ ცურტაველი, ,,მარტვილობა შუშანიკისი”, თბილისი, 1938 წ., პროფ. ილია აბულაძის რედ.,

შ. ონიანი, ,,იაკობ ხუცესის ,,წამებაი წმიდისა შუშანიკისი”, გამ. ,,მეცნიერება”., თბილისი, 1978 წ., გვ. 92.

6. . ივ. ჯავახიშვილი, ძველი ქართული საისტორიო მწერლობა, თბილისი, 1945 წ., გვ. 48.

7 იხ. დავით ბატონიშვილი (ბაგრატიონი), ,,საქართველოს სამართლისა და კანონთმცოდნეობის მიმოხილვა”, აპ. როგავას რედაქციით, თბილისი, 1959 წ., გვ. 391, მუხლი 983.

იხ. კრებულში ,,ქართული სამართლის ისტორიის საკითხები”, (ტ. I, 1973 წ), გ. ნადარეიშვილის ნაშრომი ,,განქორწინება ქართული სამართლის მიხედვით”.

8. იხ. დავით ჩუბინაშვილი, ,,ქართულ-რუსული ლექსიკონი”, მეორე გამოცემა, აღდგენილი ოფსეტის წესით. სასტამბოდ მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო აკაკი შანიძემ, გამ. ,,საბჭოთა საქართველო”, თბილისი, 1984 წ., გვ. 1507.

9. ,,ქართლის ცხოვრება”, ტ. II, თბილისი, 1959 წ., ტექსტი დადგენილი ყველა ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, გვ. 508, 525, 528.

10. დოცენტმა შერმადინ ონიანმა ,,ვეფხისტყაოსნის” ხელნაწერებში ხმარებულ ტერმინ ,,შეხვეწილს” მიაქცია ჩვენი ყურადღება, რისთვისაც მას გულწრფელ მადლობას მოვახსენებ.

11. იხ. შ. ონიანი, ,,ინდო-ხატაელთა ამბავი ,,ვეფხისტყაოსანში”, თბ., 1982 წ. აგრეთვე, ,,ვეფხისტყაოსნის” ხელნაწერთა ვარიანტები, გამოსაცემად მოამზადა პროფ. ივ ლოლაშვილმა, ნაკვეთი მეოთხე, თბილისი, 1963 წ., გვ. 983-984. ჩანს, რომ ,,შეხვეწილი” იხმარება ხელნაწერთა უმრავლესობაში.

12. იხ. ს. ბრატუს, ,,პატიოსნად ვიდაოთ პატიოსნების შესახებ”, გაზეთი ,,იზვესტია”, 30. XII. 1987 წ., (რუს. ენაზე).

13. იხ. შ. ონიანი, ეკუთვნის თუ არა რუსთაველს ლექსი ,,ფილოსოფოსნი შემოკრბეს”, თბილისი, ,,მეცნიერება”, 1976 წ. შ. ონიანი ასაბუთებს, რომ ნამდვილად რუსთაველს ეკუთვნის ლექსი:

,,ფილოსოფოსნი შემოკრბეს, ამაზედ ჰქონდათ ცილობა:
პატრონი ყმასა რითა სჯობს და ჭკუას - გამოცდილობა?
ათასად გვარი დაფასდა, ათი ათასად ზრდილობა,
თუ კაცი კაცად არ ვარგა, ცუდია გვარიშვილობა.” ( გვ. 4)

რუსთაველის აზრით, ადამიანში მთავარია კაცური კაცობა, აღზრდა-განათლება, პირადი თვისებები და არა გვარიშვილობა (იქვე).

14. იხ. ,,დიდი სჯულისკანონი”. გამოსაცემად მოამზადეს ე. გაბიძაშვილმა, ე. გიუნაშვილმა, მ. დოლაქიძემ, გ. ნინუამ, გამომც. ,,მეცნიერება”, თბილისი, 1975 წ., გვ. 174.

15. იხ. ,,ქართლის ცხოვრება”, ტ. I, 1955 წ., გვ. 327, (სიმონ ყაუხჩიშვილის გამოცემა).

16. П. О. Бобровский, ,,Преступления против чести по русскому законодателству до начала XVIII века”, (Спб 1889).

17. იხ. ,,სპარსულ-რუსული ლექსიკონი” შედგენილი შ.ვ. მილერის მიერ, მოსკოვი, 1953 წ., გვ. 15, აგრეთვე, ,,რუსულ-სპარსული ლექსიკონი”, კ. ოვჩინიკოვის და გ.ა. ფურუგიანის და შ. შადის მიერ შედგენილი, მოსკოვი, 1965 წ., გვ. 209.

18. იხ. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. IV, 1977 წ., გვ. 49.

19. იქვე.

20. იხ. ,,ქართული სამართლის ძეგლები”, ტ. V, 1974 წ., გვ. 108.

21. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. V, გვ. 586-587.

22. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. IV, საბუთი 270, გვ. 355.

23. ეს გარემოება შემჩნეული აქვს პროფ. გ. სოსელიას. იხ. მისი ,,საქართველოს საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი წყობილება ,,ვეფხისტყაოსნის” მიხედვით,” სოხუმი, 1956წ.

24. იხ. ,,სამართალი ბატონიშვილის დავითისა”, ტექსტი გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო დავით ფურცელაძემ, გამ. ,,მეცნიერება”, 1964 წ., გვ. 58.

25. იხ. გ. პაპუაშვილი, ,,ცილისმწამებელნი და ცილწამებულნი”, გაზ. ,,ლიტ. საქართველო”, 17 აპრილი 1998 წ., გვ. 10.

26. იხ. უ. შექსპირი, ტრაგედიები, ტ. II, ინგლისურიდან თარგმნილი.

27. იხ. ,,ებრაული ენციკლოპედია”, (რუს. ენაზე), ტ. IX, სტატია ცილისწამება.

გიორგი ნადარეიშვილი

ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფოებრივი წყობილების თავისებურებანი სპეციალურად აქვს განხილული პროფ. ივანე სურგულაძეს თავის სადოქტორო დისერტაციაში.¹

ავტორის დასკვნები ასეთია:

1. საქართველოსათვის ისევე, როგორც რუსეთისა და ევროპისათვის, დამახასიათებელია მიწის საკუთრების დანაწილება;

2. ფეოდალურ საქართველოს წოდებრივი მონარქიის საფეხური არ გაუვლია;

3. ცენტრალიზებული მონარქიის პერიოდი საქართველოში დიდხანს არ გაგრძელებულა (XI-XIII სს.), საქართველოს აბსოლუტურ მონარქიამდე არ მიუღწევია;

4. ქალაქებს საქართველოში არ შეუსრულებიათ ის როლი, რაც მათ რუსეთსა და დასავლეთ ევროპაში შეასრულეს;

5. გვიანფეოდალური საქართველოს ცალკეულ სამეფოებში პოლიტიკური სუვერენიტეტი არ დაქუცმაცებულა, თუმცა მეფის ხელისუფლება რეალურად სუსტი იყო;

6. სახელმწიფოებრივი წყობილებისა და სამართლის ინსტიტუტმა საქართველოში ბოლომდე შეინარჩუნა ქართული, ნაციონალური თვითმყოფობა”.

ცხადია, ძველი საქართველოს სახელმწიფო წყობილების თავისებურებათა გაგებისათვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს მიწის საკუთრების საკითხს. ისტორიულ ნაშრომებში კარგა ხანია შემჩნეულია ის გარემოება, რომ არსებობს, ან ყოველ შემთხვევაში, წინაკაპიტალისტურ საზოგადოებაში მაინც არსებობდა, შინაგანი, მჭიდრო კავშირი ქვეყნის სახელმწიფო წყობილებასა და მიწათმფლობელების წესს შორის. აქ, უპირველეს ყოვლისა, ყურადღება უნდა მიექცეს საკითხს - არის თუ არა სახელმწიფო ქვეყნის მიწის ფონდების რეალური მესაკუთრე? წინაკაპიტალისტურ ეპოქებში ადგილ-მამული, როგორც ცნობილია, სიმდიდრის უმთავრესი სახეობა იყო.

ცხადია, არსებობდა არც თუ ფარული კავშირი ქართულ მიწათმფლობელობასა და სახელმწიფო წყობილებას შორის. ისტორიული მეცნიერების მონაცემებით, იმ ქვეყნებში, სადაც სხვადასხვა მიზეზებით მიწებზე კერძო საკუთრება არ წარმოშობილა, მუდამ არსებობდა ტენდენცია, რომ სახელმწიფო ხელისუფლება დესპოტიზმის სახით ჩამოყალიბებულიყო. საწარმოო საშუალებებზე სახელმწიფო საკუთრება, სახელმწიფოს, როგორც მესაკუთრისა და პოლიტიკური ხელისუფლების გაერთიანება, ცხადია, ბადებს ეკონომიკური და პოლიტიკური ძალაუფლების ისეთ მძლავრ შენადნობს, რაც დესპოტიისა და ტოტალიტარიზმის ნაყოფიერი ნიადაგი ხდება. ქვეყნის ეკონომიკა და პოლიტიკა თავისთავად მჭიდროდ არის დაკავშირებული ერთმანეთთან.

ცნობილია, რომ, როდესაც რომთან შედარებით, განვითარების დაბალ საფეხურზე მდგომმა გერმანელმა ბარბაროსებმა დაიპყრეს რომის იმპერია, მათ სახნავ-სათესი მიწები და სათიბებიც კი, კერძო საკუთრების სახით დაინაწილეს და დაირიგეს (იგულისხმება ალოდი). ამ გარემოებამ კი, ისტორიულ პერსპექტივაში, ხელი შეუწყო წარმოების პროგრესული წესის აღმოცენებას. ცხადია, გარკვეული მიზეზობრივი კავშირი არსებობს მიწის მფლობელობის ალოდურ ფორმასა და იმ საზოგადოებრივ და სახელმწიფო წყობილებას შორის, რომელიც შუა საუკუნეების ევროპაში არსებობდა. მაგრამ თვით ძველი აღმოსავლეთის ზოგიერთ ქვეყანაშიც, სადაც მიწაზე ოფიციალურად აღიარებული იყო სახელმწიფო საკუთრება, ცოცხალ იურიდიულ პრაქტიკაში ხელყოფდნენ საკუთრების ამ ფორმას და, ფაქტიურად, მიწის კერძო მფლობელობა, რომელიც კანონით იყო დაშვებული, არც თუ იშვიათად ძალიან ახლოს იდგა მიწის კერძო საკუთრებასთან. ამასთან ერთად, მიწის გაყიდვას, რაც კანონით იკრძალებოდა, ახერხებდნენ შვილად აყვანის, შვილებულების მეშვეობით. შვილად აყვანილი იყო სწორედ ის პირი, რომელიც სახელმწიფო საკუთრებაში მყოფ მიწას საადგილმამულო კანონისათვის გვერდის ავლით ყიდულობდა. იმისდა მიხედვით, თუ რა ზომით იყო შესაძლებელი ამა თუ იმ ქვეყანაში ადგილ-მამულზე სახელმწიფო საკუთრების ხელყოფა, ცხადია, საფუძველი ეყრებოდა დესპოტიზმს. შუა საუკუნეების ფეოდალურ აღმოსავლეთში მიწის კერძო მფლობელობის გარკვეული სახეობა, ვთქვათ ,,მულქ”-ი ოფიციალურად იყო დაშვებული, თუმცა ქვეყნის ეკონომიკურ ცხოვრებაში უმთავრეს როლს მაინც მიწებზე სახელმწიფო საკუთრება ასრულებდა. ასე რომ, საკუთრების ფორმათა მრავალფეროვნება, საკუთრების ე.წ. პლურალიზმი, არც აღმოსავლური ფეოდალიზმისთვის იყო უცხო და მაინც აქ სახელმწიფო სექტორი განსაზღვრავდა ამინდს.

რაც შეეხება მიწის საკუთრების დანაწილებას, რაც ფეოდალურ საქართველოში უთუოდ არსებობდა, ეს გარემოება მაინც ვერ აგვიხსნის ბევრ რამეს, თუ აქ იმასაც არ დავძენთ, რომ რიგ სახელმწიფოებში მიწის საკუთრების დანაწილებამ ხელი არ შეუშალა ძლიერი ფეოდალური მონარქიის წარმოშობას, რომელიც შემდეგ ე.წ. აბსოლუტურ მონარქიაში გადაიზარდა. აქ, ალბათ, მხედველობაშია მისაღები ორი გარემოება: საქართველოს გეოგრაფიული მდებარეობა, მისი მთა-გორიანობა, რაც, ბუნებრივი პირობების გამო, აადვილებდა ერთმანეთისაგან განკერძოებულობას. ამასთან, სამეფო დომენის შედარებითი სიმცირე. სამეფო დომენი უნდა გამხდარიყო ეკონომიკური და პოლიტიკური საძირკველი თავნება ცენტრიდანული ძალების ასალაგმავად, რაც მნიშვნელოვანწილად ვერ მოხერხდა. ამას ისიც დაემატა, რომ საგარეო პირობების მხრივ საქართველო არახელსაყრელ გარემოცვაში მოყვა. როცა ჯვაროსნული ლაშქრობების დროს ევროპა აქტიურობდა აღმოსავლეთში მუსლიმანური აგრესიული სახელმწიფოების ასალაგმავად, საქართველომ ეს კარგად გამოიყენა, მაგრამ XIII საუკუნის მეორე მეოთხედიდან მოძალებულ მომთაბარე და ნახევრად მომთაბარე მტრებს, რომლებიც ძლიერ სამხედრო ძალას წარმოადგენდნენ, საქართველომ სათანადო წინააღმდეგობა ვერ გაუწია. აქ თავი იჩინა მუდმივი არმიის შეიარაღების გაუმჯობესებისათვის ზრუნვის შედარებით დაბალმა დონემ, ხოლო გვიან შუა საუკუნეებში საერთოდ მოიშალა მუდმივი არმია.

განვითარების გვიანფეოდალური სტადიის დონეზე ასვლა ვერ მოასწრო საქართველომ, რომ მონღოლებისა და თემურ ლენგის შემოსევების შედეგად ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების დონე დაეცა.

ფაქტია, რომ საქართველოში არ ჩამოყალიბებულა ე.წ. აღმოსავლური დესპოტია. ამ გარემოებას ხელი შეუწყო ქართველმა აგრარულმა წყობილებამ, წარმოებით ურთიერთობათა ფეოდალური ტიპის ქართულმა ვარიანტმა.

ქართული აგრარული წყობილება და მის ნიადაგზე აღმოცენებული სახელმწიფოებრივი წესწყობილება (განსაკუთრებით მხედველობაში გვაქვს გაერთიანებული ფეოდალური მონარქიის პერიოდი) შუა საუკუნეებში უზრუნველყოფდა ქვეყანაში ნორმალური სოციალური ცხოვრების პირობებს.

როგორც ჩანს, წარმოებით ურთიერთობათა ფეოდალური ტიპის ქართული ვარიანტი სახელმწიფოსა და პიროვნებას შორის ურთიერთობას, ბატონობისა და მორჩილების ურთიერთობას, როგორადაც იგი თვით წარმოებისა და საზოგადოების პოლიტიკური სტრუქტურიდან აღმოცენდებოდა, შედარებით პროგრესული, განვითარების უნარიან ფორმას ანიჭებდა. ამასთან, არ არის გამორიცხული არც სახელმწიფოს უკუგავლენა წარმოებაზე, ქვეყნის ეკონომიკაზე.

არ შეიძლება ვეძებოთ საწარმოო პირობების მესაკუთრეთა უშუალო მწარმოებლებთან დამოკიდებულებაში, რომლებიც ყოველ მოცემულ მომენტში საზოგადოების საწარმოო ძალების განვითარების საფეხურს შეესაბამება და ყოველთვის ვიპოვოთ მთელი საზოგადოებრივი წყობილების და, მაშასადამე, სუვერენიტეტისა და დამოკიდებულების პოლიტიკური ფორმის მოკლედ, ,,ყოველი მოცემული სპეციფიური სახელმწიფოებრივი ფორმის შინაგანი საიდუმლოება, მისი ფარული საფუძველი.” ზემოხსენებული ეკონომიკური ფაქტორები რომ უშუალოდ ადგენდეს საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ წყობილებას, მაშინ ისტორია მითოლოგიური იქნებოდა. ბაზისი ე.წ. ზედნაშენებს ავტომატურად განსაზღვრავდა. ამას ეთანხმებოდა თვით კარლ მარქსიც, რომელიც, მართალია, ბაზისით ზედნაშენური მოვლენების განსაზღვრულობის კონცეფციას იზიარებდა, მაგრამ იძულებული იყო ეღიარებინა, რომ ,,... ერთი და იმავე ეკონომიურ საფუძველს - ერთსა და იმავე მთავარი პირობების მიხედვით, - უთვალავ სხვადასხვა ემპირიულ გარემოებათა, ბუნებრივ პირობათა, რასობრივ ურთიერთობათა, გარედან მოქმედ ისტორიულ გავლენათა და სხვათა მეოხებით შეუძლია თავის გამომჟღავნების დროს ისეთი დაუსრულებელი ვარიაციები და მრადაციები გვიჩვენოს, რომელთა გაგებაც მხოლოდ ემპირიულად მოცემულ გარემოებათა ანალიზის საშუალებით შეიძლება”.² 

როგორც ვხედავთ, გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ყოველი მოცემული სპეციფიკური სახელმწიფოებრივი ფორმის შინაგანი საიდუმლოების ამოხსნა, მისი ფარული საფუძველის გამოცნობა, დამოკიდებულია უთვალავი სხვადასხვა ემპირიული გარემოებების, ტრადიციების, გარედან მოქმედი ისტორიული ფაქტორების და ა.შ. მოქმედებისაგან.

ისტორიული მეცნიერების განვითარების დღევანდელ დონეზე ცალკე უნდა გამოვყოთ ზოგიერთი ,,ემპირიული გარემოებანი” და მათ შორის, უპირველეს ყოვლისა, გეოგრაფიული ფაქტორი, ,,თითოეული, ამა თუ იმ ფორმით გეოგრაფიულად განკერძოებული გარემო (მისი ტერიტორიული კომპლექსი) სპეციფიკურად ახდენს გავლენას საზოგადოებაზე, და ეს გავლენა შეიძლება გამოვლინდეს არა მხოლოდ საზოგადოების განვითარების ტემპებში, არამედ მის თვისობრიობასა და მიმართულებაში”.³

გეოგრაფიული ფაქტორის გათვალისწინება უნდა მოხდეს ისეთი ემპირიული გარემოების მხედველობაში მიღებით, როგორიცაა, ტექნიკის განვითარების დონე წარმოებით ურთიერთობათა რაობის მხედველობაში მიღებით, ანუ, როგორც ნ.ნ. ბარანსკი იტყოდა, ,,განვითარების მოცემულ საფეხურზე მოცემული ქვეყნის საზოგადოებრივ-ისტორიულ ვითარებასთან დაკავშირებით”⁴

მხედველობაშია მისაღები აგრეთვე ლანდშაფტის დემოგრაფიული ტევადობა, ე.ი. მოსახლეობის მაქსიმალური რაოდენობის გათვალისწინება, რომელმაც საწარმოო ძალების მოცემულ დონეზე ლანდშაფტური ერთეულის ტერიტორიაზე შეიძლება იარსებოს და თავი ირჩინოს.

მთაგორიანი საქართველო თავისი ფიზიკურ-გეოგრაფიული პირობებით ფეოდალთა განკერძოებულობისათვის ხელსაყრელ პირობებს ქმნიდა.

ისტორიაში შეიძლება ისეც მოხდეს, რომ ხალხმა, რომელსაც სამხედრო თვალსაზრისით ძლიერი მტრისაგან პირისაგან მიწისა აღგვა ემუქრება, ხსენებული საშიშროების შეგნების გათვალისწინებით, სახელმწიფოს მართვის სისტემაში ისეთი ცვლილებები შეიტანოს, რაც მოცემულ პირობებში ხელსაყრელია ქვეყნის გადარჩენისათვის. მაგრამ დესპოტური და სასტიკად, სამხედრო წესით ცენტრალიზებული ხელისუფლება უკვე მტრის მოგერიებისა და დამარცხების შემდეგაც არ თმობს თავის განსაკუთრებულ უფლებამოსილებას და შეიძლება მოხდეს ისე, რომ სახელმწიფო ხელისუფლებამ მიაღწიოს საზოგადოებაზე სახელმწიფოს გაბატონებას, აქედან გამომდინარე, მთელი უარყოფითი შედეგებით.

სახელმწიფოს შეიძლება ისეთი ფიზიკურ-გეოგრაფიული ბუნებრივი პირობები გააჩნდეს, რომ მტრის მოგერიება სახელმწიფო წყობილებაში რაიმე არსებითი ცვლილებების შეტანის გარეშეც შესძლოს.

გუსტავ ეიჰელბერგის საინტერესო ნაშრომში - ,,ადამიანი და ტექნიკა”, ადამიანთა განვითარება უძველესი ხანიდან დღემდე წარმოდგენილია სამოც კილომეტრ დისტანციაზე მარათონული რბენის სახით, სადაც დისტანციის თითოეული კილომეტრი მსოფლიო ისტორიის ათი ათას წელს შეესაბამება . . და ,,აი ფინიშამდე სულ ათი მეტრია, მარათონელები ჩირაღდნებისა და ზეთის ლამპების შუქზე მორბიან და კიდევ გზის ხუთი მეტრი და თითქოს სასწაული მოხდაო - გზას ელექტრო ლამპიონები ანათებენ; ეტლებს ავტომობილები ცვლიან, ისმის თვითმფრინავების გუგუნი, მოჩანს ატომური აფეთქების შედეგად შექმნილი სოკოს მსგავსი ღრუბელი. მორბენლებს ,,იუპიტერების” თვალისმომჭრელ შუქზე გარს ეხვევიან რადიოსა და ტელევიზიის კორესპონდენტები…

ამ სიმბოლური დისტანციის ათი მეტრი, სადაც ესოდენ ბევრი, საამაყო მიღწევა აქვს ცივილიზებულ კაცობრიობას, მსოფლიო ისტორიის მხოლოდ ას წელიწადს შეადგენს.”⁵ აქვე შეიძლება შევნიშნოთ, რომ სიმბოლური დისტანციის უკანასკნელი ხუთი მეტრი არის ის ეპოქაც, როდესაც მკვეთრად ირღვევა ბუნებასა და საზოგადოებას შორის კავშირი, ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუარესების გამო. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს იმას, რომ წინაკაპიტალისტურ საზოგადოებებში არ არსებობდა ეკოლოგიური პრობლემა; არსებობდა, მაგრამ სპორადულად, ცალკეულ განვითარებულ რეგიონებში, თუმცა ბუნება, ყოველთვის თუ არა, ხშირად მაინც, თავისი თავის აღდგენას შეძლებდა თვითაღდგენის გზით.

ფეოდალურ სახელმწიფოს შეგნებული ჰქონდა, რომ უნდა მოწესრიგებულიყო ხე-ტყის ჭრის, ნაკრძალების დაცვის, თევზაობის, ნადირობისა და საქმიანობის სხვა სფეროები. საქართველოში ოდითგანვე არსებობდა თანამდებობა ტყის მცველების, ტყის მცველთუხუცესის, მონადირეთუხუცესისა და ა.შ. ქართული საკანონმდებლო ძეგლების უმრავლესობა დაკარგული რომ არ იყოს, ჩვენ მეტი საშუალება გვექნებოდა წარმოგვედგინა სახელმწიფოს ზრუნვა ბუნების დაცვის მიმართულებით. ვახტანგ VI სამართლის წიგნის მიხედვით, გლეხს და, საერთოდ, სახელმწიფოს ქვეშევრდომს, ქვეყნის მასშტაბით, უფლება აქვს ისარგებლოს წყლით, შეშითა და ბალახით - ,,ქვეყანაზედ ეს სამი არ დაეჭირვის კაცსა და ხელმწიფისა არის: წყალი, შეშა და ბალახი” (მუხლი 169). მაშასადამე, წყალი, შეშა და ბალახი სახელმწიფო საკუთრებად ითვლებოდა და თვით სახელმწიფო ხელმწიფის სახით, ქვეშევრდომებს უფლებას ანიჭებდა მათით სარგებლობაზე.

საყურადღებოა, რომ სახელმწიფო პრეტენზიას არ აცხადებდა ქვეყნის მასშტაბით ადგილ-მამულზე, მიწაზე, მიწა-წყალზე; ქვეყნის მასშტაბით სახელმწიფო საკუთრება ქართულ ფეოდალიზმს აღმოსავლურთან დააახლოვებდა.

წყალს აღმოსავლეთ საქართველოს პირობებში დიდი სამეურნეო მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან სოფლის მეურნეობა რწყვის გარეშე აქ ვერ იარსებებდა და სახელმწიფოს მძლავრი ხელი, რომელიც წყლით სარგებლობას მოაწესრიგებდა, უთუოდ ხალხის ინტერესებსაც ეხმაურებოდა.

,,წყალი, ასრე, რომე სადაც ხელმწიფე წყლისა და რუს გატანას მოინდომებს, ქვეყნის შენობისა და პურის მოსავლისათვის იქს, რომე კოდის პური არ დააკლდეს, და სადაც ეპრიანების, რუს თავს ვერავინ დაუშლის, სადაც რუ მოიხდენს: ვენახი თუ ხოდაბუნი, რაც დახვდების, გასჭრის და გაატარებს. რომელ სოფელსაც უბოძებს და დააჩემებს იმ წყალს. ერთი მეორეს ვერ შეეცილება. მას უკან სათავის კეთება და რუს ამოწმენდა არავისგან დაიშვება” (მუხლი 170).

წყალს, შეშას და ბალახს, როგორც სახელმწიფო ქონებას, სახელმწიფო გარკვეული მიზნით არ უჭერდა ქვეშევრდომებს: ,,ბალახი მთასა და ბარსა კაცს კაცისაგან იმიტომ არ დაეჭირვის, რომ ხელმწიფეს ცხვრის საბალახე ეძლევის და ძროხის ნახირის თავი: და თუ ერთი მეორეს ბალახს დაუჭერს, ესეები ხელმწიფეს დააკლდების” (171-მუხლი). ,,მთა და შეშა ამისათვის არ დაეჭირვის, თუ ბარის კაცი სახლს არ ააშენებს და შეშით არ დარჩების, ქვეყანაზე შენობა მოაკლდების და ხელმწიფეს ლაშქარ-ნადირობა დააკლდების. მაგრამ, იქნებისცა, მთის პატრონს ერთი სანადირო ალაგი ყორუღად ჰქონდა და იქ არ მოაჭრევინოს” (172-ე მუხლი).

ვახუშტი ბატონიშვილი მოგვითხრობს, რომ ,,ეძანს ქვეით და ახალქალაქს ზეით გარდმოდის ქცია მაღლის კლდიდან, ვითარცა ღარიდამ, ძირს აქუს ტბა დიდი, ამას ზემოთ ვერ აღვალს ორაგული და დიდნი თევზნი, არამედ არს მას ზემოთ კალმახნი, დიდნი და მცირენი, მრავალნი და გემოიანნი”. ავტორის სიტყვებით, მეფე ვახტანგ VI-ს მოუნადირია ,,ტბა ესე კირსაგლითა ... და იპყრეს ორაგული, თვინიერ კალმახისა და სხვა თევზთა, მას ერთსა დღესა-შ”. მაშასადამე, ვახუშტი ბატონიშვილი, რომელიც კარგად არის ინფორმირებული მამის თევზაობის შესახებ, მოგვითხრობს, რომ 1704 წელს მეფემ, კალმახისა და სხვა თევზებს გარდა, აქ 900 (შ) ორაგული დაიჭირა. როგორც ჩანს, სათევზაო ადგილებს ეფექტურად იცავდნენ და უვლიდნენ. დღევანდელ ეპოქაში, როცა ბუნებას იცავს სახელმწიფო მოხელეთა მთელი არმია, ძნელია დავასახელოთ რომელიმე პატარა მდინარე და ტბა, სადაც ერთ დღეს 900 ორაგულისა და, აგრეთვე, მრავალი კალმახისა და სხვა თევზის დაჭერა შეიძლებოდეს. სხვა საქმეა, რომ მეფეს მეტი ზრუნვა მართებდა გარემოს დაცვაზე.

მაშასადამე, თვით სახელმწიფო ინტერესებიდან გამომდინარეობდა, რომ უშუალო მწარმოებლებისათვის შექმნილი ყოფილიყო ცხოვრების მინიმალური პირობები. ის წყლითაც, ბალახითაც და შეშითაც ისარგებლებდა, მაგრამ სათანადო სახელმწიფო გადასახადის გადახდის პირობით. ერთადერთი ნაკრძალი (ყორუღი) იყო, სადაც იკრძალებოდა ტყის მოჭრა - ,,იქ არ მოაჭრევინოს”.⁶ 

კანონმდებელი ზრუნავდა სოფლის მეურნის ინტერესების დაცვაზე. ამასთან, სახელმწიფოს მესვეურებს კარგად ჰქონდათ შეგნებული, რომ სალაშქრო სამსახურს მხოლოდ ის ქვეშევრდომი შეძლებდა, რომელიც ეკონომიურად ღონიერი და ძლიერი იყო. მხოლოდ მოშენებულ და არა გავერანებულ ქვეყანას შეეძლო ყოფილიყო სახელმწიფოს ეკონომიური დასაყრდენი. რაც უფრო ეკონომიურად ღონიერი იქნებოდა საგლეხო კომლი, რაც უფრო გადახდისუნარიანი იქნებოდა მწარმოებელი, რაც უფრო მნიშვნელოვანი იქნებოდა სახელმწიფოს შემოსავალი, რაც უფრო კარგად იცხოვრებდა ქვეშევრდომი, მით უფრო ძლიერი იქნებოდა სახელმწიფო.

ზუსტად რომ ვიცოდეთ ფეოდალურ საქართველოს ცალკეულ ეპოქაში შრომის ნაყოფიერების დონე, ეროვნული შემოსავალის ფულადი გამოხატულება ქვეყნის მოსახლეობაზე გადაანგარიშებით, შეგვეძლოს შევადაროთ ერთ სულ მოსახლეზე ეროვნული შემოსავალი სხვა ქვეყნების ასეთსავე მონაცემებს, მაშინ შევძლებდით საწარმოო პირობების მესაკუთრეთა მწარმოებლებთან უშუალო დამოკიდებულებიდან, გამოგვეყვანა საზოგადოების პოლიტიკური სტრუქტურის ფარული, მაგრამ მეტად მნიშვნელოვანი საფუძველი.

ამ ქვეყნად არსებობდნენ და არსებობენ ეკონომიურად ძლიერი სახელმწიფოები ეკონომიურად ღარიბი ქვეშევრდომებით და ეკონომიკურად ძლიერი სახელმწიფოები ეკონომიურად ძლიერივე მოსახლეობით. გვაქვს საფუძველი ვივარაუდოთ, რომ საქართველოში სახელმწიფო გაერთიანებული ფეოდალური მონარქიის ხანაში ეკონომიურად საკმაოდ ძლიერი იყო, ხოლო მოსახლეობა - ეკონომიურად ღონიერი.

ვახტანგის სამართლის წიგნში ფიქსირებული ნორმების უმრავლესობა ძველიდან დროიდან მიმდინარე - ,,ძველი რიგი” ჩანს. ძველი ჩანს ,,დახუთვასთან” დაკავშირებული ნორმაც. უპირველეს ყოვლისა, ძველია თვით ტერმინი - ,,დახუთვა”, რომელიც გულისხმობს საზოგადოების განვითარების იმ დონეს, როდესაც ხუთი თითით რაიმეს ხელში მოქცევა, ძალით რაიმეს დაუფლება არ იყო დაგმობილი. მაგრამ სახელმწიფოსა და სამართლის წარმოშობის, სახელმწიფო ხელისუფლების განმტკიცების შემდეგ თვითნებობა აიკრძალა. ,,ქვეყანაში ამისი ყადაღა სახელმწიფოსაგან უნდა იყოს და არის, რაიმე რაგინდ დიდი საქმე, სისხლი და ვალი ემართოს, ერთი მეორეს ნურც მოსტაცებს, ნურც დაიხუთავს. თუ ვისმე ქართული ჰქონდეს, ან ხელმწიფეს შემოსჩივლოს, ან მის მდივანბეგსა და მოსამართლესა და ისრე თავისი საქმე გაარიგოს. თორემ, თავის-თავად ვინც ან მოიტაცოს რამე ან დაიხვიოს ექვსი თუმანი სახელმწიფო ჯარიმა გამოიღოს და წანართმევიც ისრევ პატრონს მისცეს”, ბრძანებს კანონმდებელი, ვახტანგის სამართლის წიგნის 173-ე მუხლის მიხედვით.

სახელმწიფო უკვე ვეღარ ითმენს თუნდაც ვალის უპირო გადამხდელის მიმართ თვითნებობას და ამასთან ძალის გამოყენებას თავის განუყოფელ უფლებად თვლის, მაგრამ ამ წესიდან ზოგიერთ გამონაკლისსაც უშვებს სახელმწიფოში მცხოვრები უცხოელების მიმართ: ,,თუ შორეულმან ასეთი კაცი იხუთოს, რომე მისი თემისა იყოს, იცნობდეს და საქმე მიუწვდებოდეს, მართებულია: და სხვის კაცისა კი არა მართებს...” ნათქვამია ვახტანგ VI სამართლის წიგნის 174-ე მუხლში.

ყოველ, ასე თუ ისე მოწესრიგებულ, სახელმწიფოში აღიარებენ საკუთრებისა და ძალაუფლების გარკვეულ თეორიას, შეხედულებათა სისტემას თუ რიგს, რომლითაც შემდგომ ხელმძღვანელობენ ცხოვრებაში, მაგრამ განვითარების განსაზღვრულ საფეხურზე საკუთრებისა და ძალაუფლების ცნებები ერთ ნაკადად წარმოიდგინება და ისინი ერთმანეთისაგან არც არიან გამიჯნული.

ამ დონის სიტყვა-ტერმინი უნდა იყოს ,,ხელი”, რომელიც, საფიქრებელია, ერთსა და იმავე დროს ძალაუფლებასაც ნიშნავდა და საკუთრებასაც. ,,ხელი” ახალ ქართულშიც უკავშირდება ,,ძალაუფლებას”, მისი სინონიმის ,,ხელისუფლების” სახით. ხელისუფლების თავდაპირველი ეტიმოლოგია იქნებოდა საკუთრება-ძალაუფლება, ბატონობა. მაგრამ თანდათანობით ქონებრივ ურთიერთობათა განვითარებამ უფლების, ნებადართული ქცევის მოთხოვნილება წარმოშვა. ,,ხელმა” ძალის, თანამდებობის მნიშვნელობასთან ერთად, ,,უფლებ”-ის მნიშვნელობაც მიიღო და დიდხანს შეინარჩუნა კიდეც. გამოთქმაში - ,,რა ხელი გაქვს”, ,,ხელი” უფლებას ნიშნავს.

საკუთრება ძალაუფლების ერთიანი ცნების გამომხატველ ტერმინად თუმცა უპირობოდ არ შეიძლება ვაღიაროთ ,,საკუთრება”, მაგრამ ამ უკანასკნელში მაინც მოჩანს ზემოხსენებულ იდეასთან გარკვეული კავშირი. ,,საკუთრება” ნიშნავდა, ერთი მხრივ, ნათესაობას, ახლობლობას, მეგობრობას, თვისებას, ხოლო, მეორე მხრივ, - სხეულებრივ, ფიზიკურ ნიშანთვისებასა და, გამონაკლისის სახით, ,,პროპრიეტას”-საც, ბერძნულიდან ქართულად ნათარგმნ თხზულებაში ,,განსაკუთრება” ნიშნავდა სხვისთვის მიცემას.

,,არარა განიჩემის საკუთრად თავისა თვისისა, არამედ სხვათათვის ჰნებავენ”.

საქართველოში ისევე, როგორც ძველ ეგვიპტეში, ძველ ინდოეთში და ა.შ. თავდაპირველად საკუთრება და ხელისუფლება, საკუთრება და პიროვნება, საკუთრება და ნათესაობა, საკუთრება და მეგობრობა ერთ მთლიანობაში შერწყმულად წარმოიდგინებოდა. ეს შეხედულება უნდა მოდიოდეს იმ დროიდან, როდესაც გაბატონებული იყო პატრიარქალური ურთიერთობა. ყოველი ოჯახის უფროსი - ,,სახლის უფალი”, თავის სახლში პატარა მეფეც იყო და მესაკუთრეც. საკუთრება მოისაზრებოდა როგორც მესაკუთრის პიროვნებისა და, ალბათ, ნათესაობისაგან განუყრელი ნაწილი. მკვლევარები ძველ ინდოეთსა თუ ეგვიპტეში ტიპოლოგიურად მსგავს წარმოდგენებსა და დამოკიდებულებებს პოულობენ საკუთრებისმიერ ურთიერთობებში.

,,არტხაშასბრას” მიხედვით, ,,სვამინ” არის ის პირი, ვისაც რაიმეს მიმართ გარკვეული ძალაუფლება გააჩნია, ე.ი. - მესაკუთრე. მაგრამ ,,სვამინ”-ი იყო არა მარტო ბატონი, რომელსაც მონა ჰყავდა, არამედ ის პირიც, რომელსაც მსახურები ჰყავდა და რომელთა მიმართაც ის დამქირავებელი იყო.

,,პატრონობა” ნიშნავდა ,,საკუთრებას”, მემკვიდრეობასა და რიგ შემთხვევებშიც -ძალაუფლებასაც. ფეოდალურ საქართველოში ,,პატრონობას” ხელისუფლება-საკუთრების, მეფობა-საკუთრების, ბატონობა-საკუთრების მნიშვნელობა ჰქონდა. ასე რომ, მიუხედავად ძველი ქართული სამოქალაქო სამართლის მაღალი დონისა, ტერმინების ნაწილში მაინც აისახა ეპოქის არსით განპირობებული საკუთრება-ძალაუფლების იდეა.

ერთ-ერთი იმ ტერმინ-სიტყვათაგან, რომელსაც ქართულში ლათინური ,,დომინიუმ”-ის ან ,,პროპრიეტას”-ის ცნება უნდა გამოეხატა, იყო ,,საკუთრება”. ,,საკუთრებას” დიდხანს მრავალცნებიანობა ახასიათებდა და მას შერწყმული მნიშვნელობით ხმარობდნენ. მაგრამ, სანამ სიტყვის - ,,საკუთრება”, მნიშვნელობათა ცვალებადობაზე შევჩერდებით, უნდა ითქვას, რომ ბარის საქართველო ანტიკურ ხანაში, ხოლო მისი ზოგიერთი ნაწილი უფრო ადრეც, ცივილიზებული, სახელმწიფოებრიობის ნაზიარები ქვეყანა იყო. სტრაბონის ცნობები იბერიის შესახებ, მართალია, ფასეულია, მაგრამ ის ცალმხრივია, და ნაწილობრივ მაინც უფრო ძველ ვითარებას უნდა ასახავდეს. მაშასადამე, ანტიკური და ადრეფეოდალური ხანის საქართველოში უნდა ვიგულისხმოთ განვითარებული საკუთრებითი ურთიერთობა.

შესაძლოა, რომ ქართული სახელმწიფოებრიობის თავისებურება მდგომარეობდა იმაში, რომ მისი წარმოშობის გზები განპირობებული იყო შინაგანი, სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული, რელიგიურ-სატაძრო განვითარებას მაღალი დონით. თუ ზოგიერთ ხალხებში სახელმწიფო უფრო ადრე წარმოიშვა, ვიდრე იქ ქონებრივი საკუთრებითი ურთიერთობა მიაღწევდა მაღალ დონეს, საქართველოში, ვფიქრობთ, სხვაგვარად მოხდა; აქ სამოქალაქო ცხოვრების შედარებით მაღალი დონის ბაზაზე წარმოიშვა პოლიტიკური სტრუქტურები.

იმ ქვეყნებში, სადაც კერძო საკუთრების აღმოცენებამდე წარმოიშვა სახელმწიფო, ეს გარემოება დიდხანს, მრავალი საუკუნის განმავლობაში განსაზღვრავდა სახელმწიფო წეს-წყობილების თავისებურებას. ამ ქვეყნებში საუკუნეების განმავლობაში, ზოგჯერ ათასეული წლის მანძილზეც კი, ატროფირებულად იყო განვითარებული სახელმწიფო იძულების ფენომენი და არაიშვიათად სახელმწიფო ბატონობდა საზოგადოებაზე. სახელმწიფო უდიდეს გავლენას ახდენდა ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკურ ცხოვრებაზე; იქცეოდა უზარმაზარ იდეოლოგიურ ძალადაც და ზოგან კი უდიდეს ეკონომიკურ ძალადაც გვევლინებოდა. ასე რომ, ამა თუ იმ სოციალური მოვლენის წარმოშობის თავისებურება ძალიან დიდხანს წარმართავს მისი განვითარების გზებს. თვით კანონებიც ასეთ ვითარებაში უფრო სახელმწიფოს ან სახელმწიფოს მესვეურთა ნებაა და არა საზოგადოებისა.

კანონისა და სამართლის განმსაზღვრელი საზოგადოებრივი აზრი კი არ არის, არამედ, პირიქით, კანონმდებლობაა საზოგადოებრივი აზრის ყოფიერების უდიდესი ფაქტორი. საქართველოში სამოქალაქო საზოგადოება უფრო ძლიერი იყო, ვიდრე სახელმწიფო. ქართული სამოქალაქო სამართალი, საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული დაცემულობის ხანაშიც კი, როცა სახელმწიფოებრიობის სადავეები მოშლილი იყო, თავის შედარებით მოწინავე ტრადიციებს არ თმობდა, მაშინ, როდესაც სახელმწიფოებრიობასთან უშუალო კავშირში მყოფი სისხლის სამართლის სფეროში შეიმჩნეოდა დაცემის ნიშნები.

საფიქრებელია, რომ კერძო სამართლის ინსტიტუტის მაღალი ფასეულობა იყო ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ ქართული ენა კარგად ანსხვავებდა და ანსხვავებს უფლებას სამართლისაგან. ლ. ლევი-ბრიულის დაკვირვებით, მელანეზიელებთან საკუთრების გრძნობა ზოგიერთი საგნების მიმართ უშუალოდ უკავშირდებოდა პიროვნების გაცნობიერებას და ისინი თითქმის ერთი მეორეს ემთხვეოდა. ყოველი ადამიანის ,,მე” არც თვითონ მას და არც სხვებს ისე არ აქვთ წარმოდგენილი, როგორც მისი სხეულის გარეგნული ზედაპირით შემოსაზღვრული რამ: არის საგნების გარკვეული რაოდენობა, რომელიც ამ ,,მე”-სთან თანაბარია.⁷ 

,,ინდივიდი”, ,,მე” გარკვეულ მოქმედებაში მოისაზრებოდა როგორც ,,ტომის ბელადი, ფეოდალი, მთავარი თუ ხელმწიფე. ისინი ძნელია წარმოიდგინო გარკვეულ საგნებსა და ობიექტებთან მიმართების გარეშე. ხელმწიფე სახელმწიფოს არსებობას გულისხმობს. ქართული ნარატიული წყაროების ,,საკუთრება”-ც, ყოველ შემთხვევაში ფეოდალურ ხანაში, არაიშვიათად, ნივთზე სრულ ბატონობასთან ერთად, რაღაც სხვასაც, შესაძლოა ადამიანებთან გარკვეულ კავშირს, ან ადამიანებზე ბატონობასაც გულისხმობდეს, ან ნივთის, ან ცოცხალი არსების რაღაც თვისებას.

საკუთრების ურთიერთობაზე საქართველოში გარკვეული გავლენა ექნებოდა საკუთრების შესახებ რაღაც იდეას, რაღაც შეხედულებას, იქნებ თეორიას საკუთრების შესახებ. ყოველივე ეს შესწავლას მოითხოვს ძველი ცივილიზაციის ქვეყანაში, ინდოეთში, ცხადია, არსებობდა, საკუთრების გარკვეული თეორია და სათანადოდაც არის შესწავლილი.

საქართველო, როგორც აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის მდებარე ქვეყანა, მოსალოდნელია გავდა ერთსაც და მეორესაც, მაგრამ მაინც თავისი თავისებურება გააჩნდა.

მეცნიერებაში ერთ დროს გაბატონებული იყო აზრი, რომ აღმოსავლეთში საერთოდ არ არსებობდა მიწის კერძო საკუთრება. ეს იყო სწორხაზოვანი შეხედულება, რომელიც მე-19 საუკუნის მე-2 ნახევრის დასავლეთის აღმოსავლეთმცოდნეობისათვის იყო დამახასიათებელი და რომელიც მარქსიზმის კლასიკოსების მეშვეობით, საკმაო ხანს ბოგინებდა ჩვენში. მაგალითად, 1952 წელს გამოქვეყნებულ წიგნში ივ. სურგულაძე წერდა, რომ ,,აღმოსავლეთის ქვეყნების საზოგადოებრივი წყობილების შესწავლისას, რა თქმა უნდა, გათვალისწინებულ უნდა იქნეს ის გარემოება, რომ ამ ქვეყნებში არ არსებობდა მიწის კერძო საკუთრება… აღმოსავლეთში მიწის მუშას უშუალოდ უპირისპირდება არა მიწის კერძო მესაკუთრე, როგორც ეს ევროპის ქვეყნებში იყო, არამედ სახელმწიფო, რომელიც მიწის მესაკუთრეცაა და ამავე დროს სუვერენიც”.

ავტორი იზიარებს კ. მარქსის შეხედულებას, რომ აღმოსავლეთში სახელმწიფო მიწის უზენაესი მესაკუთრეა, რომ ,,სუვერენიტეტი აქ ნაციონალური მასშტაბით კონცენტრაცია ქმნილი მიწის საკუთრებაა” და რომ ამიტომ ამ ქვეყნებში რენტა და გადასახადი ერთმანეთს ემთხვევა და ა.შ.⁸

დღეისათვის ასეთი ცალმხრივი შეხედულება შესწორებას მოითხოვს. მიწის კერძო ფეოდალური საკუთრება აღმოსავლეთისათვის უცხო არ ყოფილა, თუმცა საგულისხმოა, რომ აღმოსავლეთის ფეოდალურ ქვეყნებში გაბატონებული იყო მიწაზე სახელმწიფო საკუთრება, და თუ მიწაზე, სახელმწიფო საკუთრების გვერდით, კერძო საკუთრებაც არსებობდა, ცხადია, ყველა შემთხვევაში რენტა და გადასახადი ერთმანეთს ვერ დაემთხვეოდა.

აღმოსავლეთის ქვეყნებში, დასავლეთისაგან განსხვავებით, განვითარებული არ იყო დომენური მეურნეობა, საბატონო მეურნეობა, სადაც ფეოდალი მოგვევლინებოდა წარმოების ორგანიზატორის როლში. მიწაზე სახელმწიფო საკუთრების არსებობამ მიწის ფონდების უმეტეს ნაწილზე გამორიცხა მიწაზე ფეოდალური საკუთრების იერარქიული ხასიათი.

,,მულქი” არაბულში მრავალცნებიანი, პოლისემიური ტერმინი სიტყვაა. მისი ერთ-ერთი მთავარი მნიშვნელობა იყო მიწის კერძო საკუთრება. ის საკმაოდ გავრცელებული იყო შუა საუკუნეების, ფეოდალიზმის ხანის, აღმოსავლეთის, განსაკუთრებით ახლო აღმოსავლეთის, ქვეყნებში და შემდგომ, თანდათან, გავრცელდა ფეოდალური ხანის შუა აზიასა და ნაწილობრივ ამიერკავკასიის მუსლიმანურ პროვინციებში.

,,მულქი” იქტასაგან განსხვავდებოდა იმით, რომ ის მსგავსად დასავლური ფეოდალური ხანის ნასყიდი ადგილ-მამულისა, ფეოდალური ან სახლმწიფო სამსახურით არ იყო დამძიმებული. თავისთავად მდიდარ არაბულ ენას არ გააჩნდა ევროპული გაგებით საკუთრების აბსტრაქტული ცნების გამომხატველი სიტყვა. ,,მულქი” კი ნიშნავდა მფლობელობას და მეტ-ნაკლებად მან მიიღო საკუთრების მნიშვნელობაც. დღეს მას ასე თუ ისე საკუთრების მნიშვნელობაც აქვს მიღებული.

მულქი აღმოსავლეთში ნიშნავდა აგრეთვე მიწის წვრილ, ნამცეცა საკუთრებასაც.

მულქის მნიშვნელობათაგან განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს ის გარემოება, რომ მას არაბულში სენიორიისა და სახელმწიფოს გაგებითაც ხმარობდნენ.

არაბ ავტორებთან ,,სახელმწიფოს” ცნების გამოსახატავად უპირატესად ვხვდებით ,,მულქს” უფრო იშვიათად, - ,,მამლუქატს”. ხელმწიფეს აღნიშნავდნენ მალიქ, მელიქ-ით.⁹ 

საკუთრება-მფლობელობის, სენიორია-სახელმწიფოს ერთი სიტყვით გამოხატვა არაბულში არ უნდა იყოს მოულოდნელი. საკუთრება, განსაკუთრებით, მიწის სახელმწიფო საკუთრება, და პოლიტიკური ძალაუფლება აქ მჭიდროდ იყო ერთმანეთთან დაკავშირებული. ზოგიერთი ავტორის აზრითაც, აღმოსავლეთში სუვერენიტეტი, ნაციონალური მასშტაბით, კონცენტრირებული მიწის საკუთრებაა.

ადვილად შესამჩნევია, რომ საქართველოს არ გაუვლია წოდებრივ-წარმომადგენლობითი მონარქიის ხანა. ეს გარემოება აღნიშნული აქვს, როგორც ვნახეთ, პროფ. ივ. სურგულაძეს. მისი აზრით, ფეოდალური ქვეყნების პოლიტიკური სტრუქტურის სახე-სხვაობები წარმოიშობა ფეოდალური საკუთრების თავისებურებებისაგან. ,,ამ საკუთრებაზე აშენებული იერარქია პოლიტიკური ორგანიზაციის სხვადასხვა ფორმაში ყალიბდება. არაბეთის ხალიფატმა არ იცოდა ისეთი წოდებები, როგორიც რუსეთმა და დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოებმა. არც წოდებრივი მონარქია ყოფილა იქ”. ავტორის აზრით, ბიზანტიის სენატორები და კურიალები წოდებებს შეადგენენ, მაგრამ ეს წოდებები, განსაკუთრებით სენატორების, უპირველეს ყოვლისა, სახელმწიფო მოხელეებისაგან შედგებოდნენ, სენატორი ჯერ სახელმწიფოს მაღალი მოხელე იყო და შემდეგ მემამულე. ,,ბიზანტიის სახელმწიფო საბჭოს, კონსისტარიას არასოდეს არ ჰქონდა ის ძალა და მნიშვნელობა, როგორიც ჰქონდა საფრანგეთის გენერალურ შტატებს”.¹⁰

როგორც ლიტერატურაშია აღნიშნული, ფეოდალური პოლიტიკური სტრუქტურის სახესხვაობები განსაზღვრულია საკუთრების თავისებურებით. საკუთრების რაგვარობას, მის თავისებურებებს, რა თქმა უნდა, დიდი მნიშვნელობა აქვს, რამდენადმე ისინი პოლიტიკურ სტრუქტურებს განაპირობებს, მაგრამ ისტორიაში ყველაფერი ასე მარტივად არ ხდება. უმეტეს შემთხვევაში მიზეზთა მთელი კომპლექსი და არა ერთი რომელიმე თუნდაც მნიშვნელოვანი მიზეზი განაპირობებს ისტორიულ მოვლენებს.

დასავლური ტიპის ფეოდალური დაქუცმაცებული საკუთრება ყველა ვითარებაში რომ წოდებრივ-წარმომადგენლობით მონარქიას წარმოშობდეს, მაშინ იგი საქართველოშიც ადვილად დამკვიდრდებოდა. როგორც ჩანს, ამისათვის საჭირო იყო პირობათა მთელი კომპლექსი: ჩამოყალიბებული სახე უნდა ჰქონდეთ წოდებებს; წოდებები უნდა არსებობდნენ არა მარტო თავისთავად, არამედ თავისთვისაც; მათ შეგნებული და გაცნობიერებული უნდა ჰქონდეთ თავიანთი კორპორაციულ-წოდებრივი ინტერესები, რომლებიც ემთხვევა საერთო სახალხო ინტერესებისა და ეპოქის მოთხოვნას - სამართლიანობას. ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების გარკვეული დონე უნდა იყოს მიღწეული. უნდა არსებობდეს ე.წ. გვიანფეოდალური საზოგადოება და ამ საზოგადოების წიაღში ჩასახული უნდა იყოს კაპიტალისტური, ბურჟუაზიული წარმოებითი ურთიერთობის წინამძღვრები.

არსებობს მოსაზრება, რომ მონღოლთა და სხვა დამპყრობელთა შემოსევებს რომ არ შეეშალათ ხელი, საქართველოში სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება შეიძლებოდა ბურჟუაზიული წარმოებითი ურთიერთობების ჩასახვა-განვითარების გზით განვითარებულიყო. თუ ეს ასე მოხდებოდა, მოსალოდნელია, რომ საქართველოშიც ჩამოყალიბდებოდა წოდებრივ-წარმომადგენლობითი მონარქია.

ხომ არ შეიძლება დავეჭვდეთ სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოთქმულ ზემოხსენებულ მოსაზრებაში? XII საუკუნის დასასრულსა და XIII საუკუნის დასაწყისისათვის ფეოდალურმა საქართველომ სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების მართლა ისეთ მაღალ საფეხურს მიაღწია,¹¹ რომ ხელსაყრელი საგარეო პირობების არსებობის შემთხვევაში მისი შემდგომი წინსვლა ფეოდალური საზოგადოების წიაღში ახალი-ბურჟუაზიული ურთიერთობების ჩასახვა-წარმოქმნის გზით შეიძლებოდა წარმართულიყო?

ვფიქრობთ, რომ, თუ ფეოდალური საზოგადოების განვითარების ისეთ საფეხურზე, როდესაც ახალი ბურჟუაზიული ურთიერთობების ჩასახვა-წარმოქმნა ხდება, გვიანფეოდალურ საზოგადოებას ვიგულისხმებთ, წამოყენებული მოსაზრება სწორია.

მონღოლთა ბატონობის ხანიდან საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური, კულტურული და პოლიტიკური განვითარების პროგრესული მიმართულება შეფერხდა, ხოლო ,,მეთხუთმეტე საუკუნიდან საქართველოში მკვეთრად იჩინა თავი მე-13 საუკუნეში დაწყებულმა ეკონომიკურმა დაქვეითებამ, რაც გამოწვეული იყო უცხოელ დამპყრობთა გაუთავებელი ლაშქრობებით და საერთაშორისო ურთიერთობაში მომხდარი ღრმა ცვლილებებით (მონღოლთა ბატონობა, თემურ ლენგის გამანადგურებელი შემოსევები, ბიზანტიის იმპერიის დაცემა, ირანის და თურქეთის დაპყრობითი და დამარბეველი ლაშქრობები XVI-XVIII სს-ში, საერთაშორისო სავაჭრო გზების გადანაცვლება და სხვა)”.¹² 

ქვეყნის ეკონომიკურ დაქვეითებას არ შეიძლება არ გამოეწვია მისი პოლიტიკური განვითარების შეფერხება და მოშლა; მოსახლეობის დიდი ნაწილი მოისპო; დაეცა საერთო კულტურაც, ბატონყმობის რიგი მოიშალა და იგი მწარმოებელ მოსახლეობისათვის საშინლად დამძიმდა.

,,სტრუქტურული და შინაარსობრივი ცვლილებები განიცადა ფეოდალთა კლას-წოდებამ: სახელმწიფო მოხელე ერისთავთა ინსტიტუტი გაქრა. ერისთავთა ნაწილი მთავრებად გადაიქცნენ (დასავლეთ საქართველოში), ნაწილი თავადებად (ძირითადად ქართლში) და მეფის მოურავებად (ძირითადად კახეთში), ჩამოყალიბდა თავადთა წოდება და სათავადოები (სენიორიები), გამგებლობის საკუთარი ორგანიზაციით, რაც შესაძლებელი გახდა სამეფო ხელისუფლების შესუსტებისა და ყმა გლეხებზე ფეოდალთა უკონტროლო ძალაუფლების განმტკიცების პირობებში. სათავადოთა სისტემა ხელს უშლიდა მმართველობის ცენტრალიზაციას, ასუსტებდა ქვეყნის თავდაცვის უნარიანობას და ამდენად რეგრესული მოვლენა იყო. აღნიშნულმა მოვლენებმა განაპირობეს საქართველოს ერთიანი ფეოდალური მონარქის დაშლა. ცალკეულ სამეფო-სამთავროებად და განვითარებული ფეოდალიზმის პერიოდის გახანგრძლივება. ფეოდალთა კლასს შეადგენდნენ თავადები და აზნაურები სენიორულ-ვასალური ურთიერთობებით. ქვეყნის პოლიტიკური დაშლა-დაქუცმაცებისა და ცენტრალური ხელისუფლების დასუსტების პირობებში საქართველოს მთის რაიონებში მოხდა სოციალურ პოლიტიკური ინსტიტუტების კონსერვაცია და პატრიარქალურ გვაროვნული წყობილების ინსტიტუტების ერთგვარი აღორძინება”.¹³ 

მოტანილ ვრცელ ციტატაში კარგად არის დახასიათებული საქართველოში გვიანი შუა საუკუნეების არსებული ვითარება. აქედან ჩანს, რომ მე-15 მე-17 ს. საქართველოში არ იყო პირობები ისტორიის გვიანფეოდალური სტადიის წარმოშობა განვითარებისათვის. გარდა ამისა, ავტორებს ისიც კი აქვთ აღნიშნული, რომ მხოლოდ მე-18 ს. მე-2 ნახევრიდან (და ისიც მხოლოდ აღმოსავლეთ საქართველოში) დაიწყო გვიანდელი ფეოდალიზმის პერიოდი.¹⁴

აქ შეიძლება ისიც შევნიშნოთ, რომ რიგი კრიტერიუმების მიხედვით, მე-14-18 ს. საქართველოში თვით ბარის რეგიონებშიც კი სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური, კულტურული და სამართლებრივი განვითარება არა თუ გვიანი ფეოდალური ხანის სიმაღლეზე არ იდგა, არამედ ზოგჯერ ე.წ. განვითარებული ფეოდალიზმის დონესაც კი ჩამორჩებოდა და, ცხადია, განსაკუთრებული რეგრესი შეინიშნებოდა სახელმწიფოებრიობის სფეროში. ძლიერი სახელმწიფო გაქრა და, შესაბამისად, დაკნინდა სახელმწიფო სიძლიერესა და სახელმწიფოებრიობის დონეზე დამოკიდებული ისეთი დარგი, როგორიცაა სისხლის სამართალი.

სახელმწიფოებრიობის კრიზისმა გარკვეულად შეაფერხა წოდებათა კორპორაციების საბოლოოდ ჩამოყალიბებაც. ასეთ ვითარებაში, რა თქმა უნდა, არ არსებობდა პირობები ნორმალური სახელმწიფოებრივი და სოციალური ცხოვრებისათვის. ამიტომ ის გარემოება, რომ საქართველოში წოდებრივ წარმომადგენლობითი მონარქია არ არსებობდა, მისი სახელმწიფოებრივი წყობილების თავისებურებას კი არ შეადგენდა, არამედ - მისი ნორმალური ისტორიული განვითარების შეფერხების შედეგს. ხსენებული გარემოება სახელმწიფოებრივი წყობილების თავისებურებად მაშინ შეიძლებდა ჩაგვეთვალა, თუ ის საქართველოს შინაგანი ისტორიის განვითარების ბუნებრივ-ისტორიული პროცესი იქნებოდა.

ერთი საყურადღებო მოსაზრების თანახმად, ,,საქართველოში წოდებათა ისტორია რამდენადმე განსხვავდებოდა ანტიკური სამყაროს, შუა საუკუნეების დასავლეთ ევროპის, რუსეთის და აღმოსავლეთის ქვეყნების წოდებათა ისტორიისაგან. ეს განაპირობა წინა კაპიტალისტურ ფორმაციების თავისებურებებმა: საქართველოში არ ყოფილა ანტიკური სამყაროსათვის დამახასიათებელი კლასიკური ხასიათის მონათმფლობელობა, ხოლო ფეოდალური ურთიერთობის განვითარება არახელსაყრელი საგარეო ვითარების შედეგად შეფერხდა და გახანგრძლივდა.

ვერ შეიქმნა წოდებრივ-წარმომადგენლობითი ორგანო, ვერ დამყარდა აბსოლუტიზმი. ამიტომ წოდებრივმა სტრუქტურამაც ვერ მიიღო კლასიკური, ჩამოყალიბებული სახე, როგორიც მაგ. საფრანგეთში”.¹⁵

ბარის საქართველოში წოდებათა წარმოშობას ვარაუდობენ ძველი წელთაღრიცხვის პირველი ათასწლეულის მე-2 ნახევრიდან. ამასთან, ვფიქრობთ, რომ საქართველოში სახელმწიფოს დახვდა ე.წ. წინარე სახელმწიფო წინარე სამართლით, ვინაიდან წოდებრივ წარმონაქმნებს ქართული წინარე სახელმწიფოც იცნობდა.

კოლხეთისა და იბერია-ქართლის სამეფოში რომ სასულიერო წოდება არსებობდა, ეს სადაო არ არის. მათ, პირობითად, შეიძლება ქურუმების წოდება დავარქვათ. საერო წარჩინებული პირები და საერო არისტოკრატიაც ცალკე წოდებად უნდა ვიგულისხმოთ. იმ მასალების მიხედვით, რაც დღეს გაგვაჩნია, ისტორიკოსები ფიქრობენ, რომ უკვე ძველი წელთაღრიცხვის პირველი ათასწლეულის მეორე ნახევარში საქართველოში არსებობდა მონების წოდებაც. ალბათ ჭეშმარიტებასთან უფრო ახლოს ვიქნებით, თუ მონის ცნების ქვეშ ვიგულისხმებთ ნახევრად მონას, - საშუალოს ყმასა და მონას შორის.

ამავე ხანებისათვის ისტორიკოსები ვარაუდობენ დაბეგრილ მიწათმოქმედ მწარმოებელთა და მოლაშქრე-მსახურების წოდებას. ,,დაბეგრილი მწარმოებელი” შეიძლება იყვნენ გვიანდელი გლეხების წინამორბედნი, ხოლო მოლაშქრე-მსახურების ,,შუალედურ” წოდებაში შეიძლება დავინახოთ სტრაბონის ,,მესამე გენე”.

გავიხსენოთ სტრაბონის ცნობები ძველი იბერიის შესახებ. ის აღნიშნავდა, რომ ,,ამ ქვეყანაში ადამიანთა ოთხი გვარი მოსახლეობს: ერთი (გვარია) და პირველი, რომლისაგანაც მეფეებს სხამენ მახლობლისა და ასაკის მიხედვით უხუცესებს, ხოლო მეორე (ამ გვარიდან) მოსამართლეობს და მხედართმთავრობს, მეორე გვარი არის ქურუმთა რომლებიც ზრუნავენ აგრეთვე მეზობლებთან სამართალზე.

მესამე (გვარი)არის მხედართა და მიწათმოქმედთა. მეოთხე გვარი არის ხალხისა, რომლებიც სამეფო მონები არიან და აკეთებენ ყველაფერს რაც ცხოვრებისათვის არის საჭირო. საზოგადო აქვთ მათ ქონება ნათესაობისდა მიხედვით მართავს და განაგებს თითოეულს უხუცესი”¹⁶

მოტანილი ცნობები სტრაბონისა უნდა მიმდინარეობდეს რომელიმე სტრაბონამდე არსებული ძველი წყაროდან და უნდა ასახავდეს ადრინდელ ვითარებას, შესაძლოა ადრეკლასობრივ საზოგადოებას, მაგრამ - არა წინაკლასობრივ საზოგადოებას. ამასთან, სტრაბონის თხზულება შეიცავს ცნობებს მისი თანამედროვე იბერიის შესახებ, რომლებიც ასახავენ იბერიაში ძვ.წ.აღ-ის I ს არსებულ ვითარებას. ,,მართლაც იბერია მეტწილად კარგად არის დასახლებული ქალაქებითაც და დაბებითაც. ისე რომ აქ არის კრამიტიანი სახურავები, სახლები არქიტექტურულად მოწყობილი, ბაზრები და სხვა საზოგადო დაწესებულებანი”.

ცხადია, საზოგადოება, რომელიც იცნობს საქალაქო ცხოვრებას, გაშენებული აქვს ქალაქები, დაბები, ბაზრები და სხვა საზოგადო დაწესებულებანი, გააჩნია არქიტექტურულად მოწყობილი სახლები, სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების დონით უფრო წინ უნდა იყოს წასული, ვიდრე ეს სტრაბონის მიერ მოცემულ იბერთა სოციალურ დახასიათებაშია წარმოდგენილი. სტრაბონის მიერ აღწერილი იბერთა მეფე თითქოს არც ქვეყნის მთავარსარდალი ჩანს, არც მსაჯულთუხუცესი და არც ქურუმთუხუცესი. ვფიქრობთ, რომ ეს მეფე იყო უმაღლესი სამხედრო, საერო და სასულიერო ხელისუფლების მატარებელი, მაგრამ თავისი უფლებები მას დელეგირებული ჰქონდა სარდლის, უმაღლეს ქურუმისა და შესაძლოა მსაჯულთუხუცესის ხელშიც.

რეალური მეფეები სტრაბონის (ძვ.წ.აღ-ის 64 - ახ.წ.აღ-ის 24) ხანში მეფობასთან, საერთო ხელისუფლებასთან, ერთად ზოგან ჯერ კიდევ სასულიეროსაც ინარჩუნებდნენ.

სტრაბონთან მოცემულია იბერთა ოთხი ფენა-წოდების აღწერილობა. აქედან შეიძლება მეფე და საერო არისტოკრატია ერთ წოდებად მივიჩნიოთ, ქურუმები და საერთოდ სასულიერო პირები - მეორედ, ხოლო მიწისმოქმედ-მოლაშქრენი - მესამე წოდებად. მეოთხე წოდებაში კი ერთიანდებოდნენ სამეფო მონები და, საერთოდ, მდაბიო ხალხი, ზოგნი ამ ფენაში გლეხებსაც გულისხმობდნენ.

სტრაბონი იხსენიებს ქალაქებს - წიწამურს, შორაპანს და ტრაპეზუნს. მრავლისმთქმელია სტრაბონის ცნობა იმის შესახებ, რომ დასავლეთ საქართველოში არის ოთხი შესასვლელი: ,,ერთი არის კოლხური ციხე-სიმაგრე შორაპანზე და მასთან არსებულ ვიწროებზე, რომლებზედაც ფაზისი მომდინარეობს, სწრაფი და ხმაურა მიემართება კოლხიდაში, რომელზეც (ე.ი. ფაზისზე) ას ოცი ხიდით გადაისვლება მისი მიხვეულ-მოხვეულობის გამო”.

მაშინდელ საქართველოში იგულისხმება განვითარებული საქალაქო ცხოვრება და, მაშასადამე, ვაჭრებისა და ხელოსნების ფენის არსებობაც.

უკვე ანტიკურ ხანაში ბარის რეგიონის საქართველოში მომზადებული იყო ნიადაგი ,,ერი”-ს, როგორც თავისუფალი მეომარ-მიწათმოქმედთა ფენის, შემდგომში დიფერენციაციისათვის. ,,ერი” დაიშალა ძლიერ და სუსტ გვარებად; ,,...ხდებოდა ცალკეული გვარების აღზევება, ხოლო სხვათა დაპყრობა - დაკნინება, სამეფო საგვარეულოს, სამხედრო და სამოხელეო არისტოკრატიას თანდათან ყველა პირობა ექმნებოდა მომავალ ფეოდალურ არისტოკრატიაში გადაზრდისათვის”.¹⁷ 

,,ერი” - თავისუფალი მეომარი და მიწათმოქმედი თანდათან საზოგადოებრივ ურთიერთობათა გართულებასა და სახელმწიფო დონეზე ომების გახშირებასთან დაკავშირებით დაიშალა მეომარ მხედართა ,,აზნაურთა” წოდებად და დამოკიდებულ მიწათმოქმედთა წოდებად (,,წვრილი ერი”).

,,აზნაურთა” წოდება ჩამოყალიბდა როგორც პრივილეგირებული და თანდათან წარჩინებული წოდების საერთო აღმნიშვნელ სახელადაც იქცა. ანტიკური ხანის ,,ერის” ხსოვნა შემოგვრჩა ფეოდალური ხანის ,,ერისთავში” - სახელმწიფოს მოხელე წარჩინებულ აზნაურში.

საქართველოში მნიშვნელოვანი იყო ანტიკური ხანის მემკვიდრეობა და, ცხადია, არსებობდნენ ამ მემკვიდრეობის დამცველი სოციალური ძალებიც, მაგრამ, როგორც ჩანს, ანტიკური ეპოქის ქართული საზოგადოების წიაღში.

მომწიფებული იყო ახალი ფეოდალური სოციალური ურთიერთობათა სისტემა, რომელიც ბუნებრივ-ისტორიული პროცესის მეშვეობით გადაიზარდა ფეოდალურში. ფეოდალური ხანის წოდებები გარკვეული მემკვიდრეობით იყვნენ დაკავშირებული ანტიკურობასთან.

ანტიკურობასა და, შემდგომ კი, ქრისტიანობის ხანას უკავშირდება ის გარემოება, რომ საქართველოში ჩამოყალიბდა არა მიწის სახელმწიფო საკუთრებაზე დამყარებული აღმოსავლური ფეოდალიზმი, არამედ მეტწილად მიწის კერძო საკუთრებაზე დაფუძნებული დასავლეთის ანალოგიური ფეოდალური სისტემა.

ანტიკური მემკვიდრეობა, მართლმადიდებლური ქრისტიანობა, ადგილ-მამულზე კერძო საკუთრების განვითარება, ამასთანავე, საქართველოს მთაგორიანი რელიეფი და ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობა აზია-ევროპის შესაყარზე, უპირატესად არახელსაყრელი საგარეო პირობები, ყველაფერი ეს გავლენას ახდენდა ქართული წოდებრივი საზოგადოების ჩამოყალიბებაზე.

როდესაც ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფო წესწყობილებისა და წყობილების თავისებურებებს ვსწავლობთ, მნიშვნელოვანია პასუხი გაგცეთ კითხვაზე: ეს გარეგნულად თვალში საცემი თავისებურება წარმოადგენს ქართულ სახელმწიფო სტრუქტურის, მისი პოლიტიკური რეჟიმის შინაგან, იმანენტურ გამოვლენას, მისი შინაგანი კანონზომიერების შედეგს, თუ უპირატესად დაუძლეველი და მძიმე გარეგნული ფაქტორის გავლენის პროდუქტია? ,,ქართველობის” ფეოდალური საზოგადოების ქართული ვარიანტის წიაღში და ნაკადშია ესა თუ ის თავისებურება სახელმწიფო წყობილებისა წარმოშობილი თუ არა.

დედამიწის შედარებით მცირე გეოგრაფიულ უბანზე - საქართველოში, რთულ თავისებურებებთან გვაქვს საქმე და იგი მხოლოდ ბარსა და მთიან რეგიონებს შორის განსხვავებაზე როდია დამოკიდებული. მთა და მთისწინა რეგიონი, ერთი მხრივ, იყო ,,ქართველობის” შენარჩუნების თითქოს ამოუწურავი წყარო, მაგრამ მას შემდეგ, რაც გვიან შუა საუკუნეებში საქართველოს მთიანეთს მიეძალა ქართველ მთიელებზე უფრო პრიმიტიული, ექსტენსიური მეურნეობისა და მეკობრულ-ყაჩაღური ცხოვრების მატარებელი უცხო წარმოშობის ტომები, ვითარება გართულდა; გაჭირდა შედარებით პროგრესული ფეოდალური ურთიერთობის შენარჩუნება.

იმ ქვეყნებში, სადაც სახელმწიფო წარმოიშვა თემურ-ტომური მიწათმფლობელობის რღვევამდე სახელმწიფო გახდა თემის, თემთა კავშირის, ტომის ან ტომთა კავშირის უფლებისმონაცვლე მიწისმფლობელობის თუ მიწისმესაკუთრეობის საქმეში. ასეთ ქვეყნებში არაიშვიათად სახელმწიფო ხდება მიწის მესაკუთრე, თუ, რა თქმა უნდა, სახელმწიფო ცენტრალიზებულია.

როდესაც აღმოსავლეთ საქართველოს ბარში ქრისტიანობამ გაიმარჯვა, ისეთი ვითარება წარმოიშვა კახეთში, სადაც სატაძრო მამულები უმთავრესად სახელმწიფოს ხელში გადავიდა.

სამეცნიერო ლიტერატურაში მართებულადაა აღნიშნული, რომ ,,კახეთი კუხეთითურთ ადრინდელ შუა საუკუნეებში სამეფო დომენს წარმოადგენდა. ამიტომ ფეოდალიზაციის პროცესი აქ შედარებით ნელი ტემპით მიმდინარეობდა, აზნაურთა წოდებას მტკიცე პოზიციები არ მოეპოვებოდა. მხოლოდ მე-8 საუკუნეში გახდნენ ტაძრეულები აზნაურებად”.¹⁸

მაშასადამე, აღმოსავლეთ საქართველოს ბარშიც კი განსხვავებული ვითარება გვაქვს ქართლისა და კახეთის რეგიონებში ცალ-ცალკე. გარდა ამისა, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ საერთოდ აღმოსავლეთ საქართველოს გარკვეული თავისებურება გააჩნდა დასავლეთ საქართველოსთან შედარებით.

აღმოსავლეთ საქართველოსათვის, როგორც ცნობილია, დამახასიათებელია ატმოსფერული ნალექების სიმცირე ცხელი და მშრალი ზაფხულით და, ცხადია, რომ ასეთ ვითარებაში მიწათმოქმედება აქ თხოულობს ხელოვნურ რწყვას. ,,ქართული სახელმწიფოებრიობის ეკონომიკურ საფუძველი მისი არსებობის ყველა დროში იყო სარწყავი ინტენსიური მიწათმოქმედება, კერძოდ მევენახეობა”.¹⁹ თვით სახელმწიფოს არსებობაც აღმოსავლეთ საქართველოში მდინარეების - მტკვრის, ალაზნის, იორის და ა.შ., ნაყოფიერ ველებზე ხელოვნური რწყვის გარეშე წარმოუდგენელი იყო - აღნიშნავს ერთი ავტორი. მოსაზრება შეიძლება მეტისმეტად კატეგორიულად მოგვეჩვენოს და ალბათ ასეცაა, მაგრამ აღმოსავლეთ საქართველოში, განსაკუთრებით მის ცენტრალურ ველებზე, რომ ხელოვნური რწყვა იყო სახელმწიფოებრიობის განმაპირობებელ ფაქტორთა შორის უმთავრესი. უდავოა რთული საინჟინრო ნაგებობების, აკვედუკ-რუსხმულების და ა.შ. მშენებლობა სახელმწიფოებრივ ორგანიზაციისა და მაღალ სამეურნეო კულტურას მოითხოვდა. მხოლოდ ცივილიზებულ ხალხს და საზოგადოებას შეეძლო დედოფლის მინდორზე, შიდაქართლის დაბლობზე ძვ.წ.აღ-ის მეორე-პირველი საუკუნეების მიჯნაზე აღემართა შესანიშნავი სატაძრო კომპლექსი,²⁰ რომელიც რვა ტაძრის, ორი პროპილეებისა და რიგი სხვა შენობებისაგან შედგებოდა. ცხადია, ეს იყო სახელმწიფო საკულტო ნაგებობათა კომპლექსი.

ურბნისის, ტირიფონის მუხრანის სარწყავი სისტემები თავისი მიწაყრილებითა და აკვედუკებით მოითხოვდა სახელმწიფოს მხრივ დიდ ორგანიზატორულ მუშაობას, ათასობით ადამიანების შრომის პროცესის ხელმძღვანელობას, მათთვის საბინაო პირობებისა და საკვების მიწოდების საქმის მოწესრიგებას. ამ ნაგებობათა შექმნისათვის საჭირო იყო ასეულათასობით კაცდღის დახარჯვა, საშენი მასალების მოზიდვა და ა.შ.

ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, რომ ანტიკური ხანის ქართლისათვის ცნობილი უნდა ყოფილიყო მონური შრომა, ვინაიდან მხოლოდ იაფი მუშახელის არსებობის პირობებში იყო შესაძლებელი სახელმწიფოს გაეყვანა ძალიან ძვირადღირებული ურბნისის აკვედუკი, რომელიც გამიზნული იყო სულ რამდენიმე ახალი ასეული ჰექტარი მიწის მოსარწყავად. თუმცა უნდა ვივარაუდოთ, რომ არ იყო სავალდებულო ანტიკური ხანის ქართლში არსებულიყო ისეთივე სახის მონობა, როგორც რომში, მაგრამ უეჭველია, რომ სახელმწიფო შრომითი ბეგარა და ძლიერი სახელმწიფო უნდა არსებულიყო.

ასე რომ, ძლიერი სახელმწიფო უცხო არ იყო ანტიკური ხანის საქართველოსათვის და გამორიცხული არ არის, რომ უკვე ძვ.წ.აღ-ის IV ს. დიდი არხებისა და აკვედუკების მშენებლობებზე სამხედრო ტყვეებს იყენებდნენ, როგორც იაფფასიან მუშახელს.

ადრეფეოდალურ ხანაში ქართლისა და მესხეთის ერისთავებმა სამეფო ხელისუფლებისაგან, ფაქტობრივად, იმდენ დამოუკიდებლობას მიაღწიეს, რომ ისინი სამართავი ერთეულის მემკვიდრეობით მფლობელები გახდნენ; განსაკუთრებით უკანასკნელთა გავლენით, ერისთავები ძირს უთხრიდნენ ძლიერ სამეფო ხელისუფლებას.

დასავლეთ საქართველოში ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნაზე ძველი კოლხეთის მაღალი სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული დონის ნაშთები თუ იყო შემორჩენილი. ძველი სახელმწიფოებრიობის ნგრევის პროცესს ხელს უწყობდა განვითარების შედარებით დაბალ საფეხურზე მდგომი მთიელი ტომების ბარში ჩამოსახლება. მე-7 ს. დასავლეთ საქართველოში შეიქმნა და ჩამოყალიბდა ადრინდელი ფეოდალური მონარქია. ლაზთა და აფხაზთა სამეფოებში ყალიბდებოდა ფეოდალთა წოდება.

იმდროინდელი პირობების გამო, ქართლსა და ტაო-კლარჯეთში აზნაურები სრულუფლებიან მემამულეებად ჩამოყალიბდნენ.

გაერთიანებულ ფეოდალურ საქართველოსი საკუთრება ხელისუფლებისა და ხელისუფლება საკუთრების შერწყმის ხანა თანდათანობით ადგილს უთმობდა მათ გარკვეულ დაშორიშორებას. საკუთრება ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებლად არსებობის უფლებას ეძიებდა. საკუთრებისა და ხელისუფლების დუეტში ადრეფეოდალურ და ნაწილობრივ განვითარებულ ფეოდალურ ხანაშიც პოლიტიკური ორგანიზმი - სახელმწიფო, ცდილობდა თავისი თვითმყოფადობის დამკვიდრებასა და ბატონობის მიღწევას, მაგრამ დიდ წინააღმდეგობას აწყდებოდა. სამეფო სახლისა და ,,არასახელმწიფოს” საერთო ქონებას ერთ ხანს ,,სახასო” ერქვა. ,,ხასი” წყაროებში საკუთრების მნიშვნელობითაც გვხვდება. საჯარო და კერძო საწყისების აღრევას გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოში შედეგად მოჰყვა ის, რომ ცნებათა გარკვეული გაუკუღმართება ხდება. ,,სახასო” აღნიშნავდა სახელმწიფოს, სამეფო სახლის, კერძო პირის საკუთრებასაც კი, ზოგჯერ ფეოდალური სახლის საგვარეულო საკუთრებასაც. მკვლევარებს შემჩნეული აქვთ, რომ არაიშვიათად გვიანდელი ფეოდალური ხანის დოკუმენტებში ,,სახასო” ინდივიდუალური, ე.წ. ,,სათავისთავო” საკუთრების საპირისპირო მცნებად მოიხსენიება.

ნასყიდი, ნამზითვი, ხმლით ნაშოვები, სათავნო, სათავისო, ნაჭირნახულევი, მონაგები და ა.შ. ქონების ისეთი სახეები იყო, რომლებშიც იგრძნობოდა საკუთრების უფლების ელემენტების მოჭარბება, რომლებიც სახელმწიფოებრივ თვითნებობას ვერ ითმენდა.

ნასყიდი და მონაგები საკუთრების პროგრესული ფორმების მატარებლები იყვნენ, მაგრამ საქართველოში ფეოდალური საზოგადოების განვითარების, შეფერხების, უკუსვლის თუ სტაგნაციის ხანებში საკუთრების ფორმებიც განიცდიდნენ დადებითი თუ უარყოფითი ასპექტების ცვლილებებს.

მთელი ფეოდალური ხანის განმავლობაში საქართველოში ჩანს სასახლო - საოჯახო, კოლექტიური და კერძო საკუთრების ბრძოლა.

საკუთრების ფორმების წიაღში მომხდარი ცვლილებები, ცხადია, აირეკლებოდა საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წეს-წყობილებაში.

საქართველოს სახელმწიფოს მე-10-12 და მე-13 ს. პირველ ოცეულში თავისი მეობის გამოვლენის საშუალება გააჩნდა მეტ-ნაკლები შესაძლებლობებით. მონღოლ და სხვა დამპყრობელთა შემოსევებმა გვიან შუა საუკუნეებში შეაფერხა საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური, პოლიტიკური და კულტურული განვითარება. დამპყრობლებმა ხელი შეუწყვეს ქართული სახელმწიფოებრიობის დაცემას, ერთიანი სახელმწიფოს სამეფო-სამთავროებად დაშლას, სახელმწიფო საჯარო საწყისების დაკნინებას და კერძო თვითნებობის აღორძინებას - სათავადო-სენიორინებისა და საუფლისწულოების წარმოშობას. სამეცნიერო ლიტერატურაში მართებულადაა აღნიშნული, რომ საუფლისწულო ისევე, როგორც სათავადო, ქვეყნის დეცენტრალიზაციის ნაყოფი იყო და თავისი სეპარატისტული ტენდენციებით ისიც ცენტრიდან მსრბოლ ძალთა ინტერესებს ემსახურებოდა.²¹ ეს იყო ეკონომიკური და პოლიტიკური მობრუნება უკვე ერთხელ გავლილი ადრე ფეოდალური ურთიერთობისაკენ, თუმცა საერთოდ იგრძნობა არა მარტო სახელმწიფოებრიობის, არამედ, საერთოდ, სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული განვითარების მიღწეული დონიდან უკანდახევა, რეგრესი. დასავლეთ ევროპაში ისტორიულად გვიანფეოდალური ხანა იდგა, ხოლო კავკასიაში, კერძოდ საქართველოში გვიანი შუა საუკუნეების ხანის უდიდეს მონაკვეეთზე ადრეფეოდალური და განვითარებული ფეოდალური სახელმწიფო წესწყობილების რაღაც ნარევთან გვაქვს საქმე. რიგ შემთხვევებში სახეზე იყო განვითარებული სახელმწიფოებრიობიდან ,,ნახევრადსახელმწიფოებრივი” მდგომარეობისაკენ დახევა. მაგრამ, ცხადია, ადრეფეოდალური ვითარებისაკენ უკანდახევა, რომელიც უმთავრესად საგარეო პოლიტიკური ვითარების გავლენით ხდებოდა, იგივე არ არის, რაც კლასიკური ადრეული ფეოდალიზმი. განვითარებული ფეოდალიზმისა და ადრეული ფეოდალიზმის ამ არაბუნებრივ სინთეზიდან ძნელდებოდა გვიანფეოდალური საზოგადოებისა და მისთვის დამახასიათებელი განვითარებული სახელმწიფო წყობილების ჩამოყალიბება.

_____________________

1. იხ. ივ. სურგულაძე, ,,საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიისათვის”, ,,ქართლის სახელმწიფოებრივი წყობილება გვიანფეოდალურ პერიოდში”, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1953 წ., ნაშრომის VII თავის სათაურია: ,,ფეოდალური საქართველოს სახელმწიფოებრივი წყობილების თავისებურებანი”, სადაც ზოგად საკითხებს დათმობილი აქვს გვ. 444-456, ხოლო საკუთრივ ქართულ თემას - გვ. 457-477.

2. კ. მარქსი, ,,კაპიტალი”, ტომი III, ნაწ. II, ტფ., 1934 წ., გვ. 310-311.

3. В. А. Анучин, ,,Географический фактор в развитии общества”, Москва, 1982, стр. 31-32.

4. Н. Н. Баранский ,,Краткий курс экономической географии”, М., 1929, стр, 24-25.

5. იხ. ,,მეცნიერების და ტექნიკის ჰორიზონტები”, სტატიების კრებული გ.ს. ჰოსპელოვისა და ვ.ი. მაქსიმენკოს რედაქციითა და წინასიტყვაობით, თბილისი, 1973 წ., გვ. 4.

6. იხ. ვახტანგ VI სამართლის წიგნი, თ. ენუქიძის გაზ., თბ., 1955 წ., შდრ. ,,სამართალი ვახტანგ მეექვსისა”, ტექსტი დაადგინა, გამოკვლევები და საძიებლები დაურთო ის. დოლიძემ, თბილისი, 1981 წ., გვ. 230-231.

7. Л. Леви-Ърюл, ,,Выражение принадлежности в маланезийских языках' М., 1950 г., стр. 214-215

8. ივ. სურგულაძე, დასახ. თხზ. გვ. 450, ავტორს დამოწმებული აქვს კ. მარქსი ,,კაპიტალი”, ტ. 3, ნახ. 2 1935 წ., გვ. 310.

9. В. М. Ъейлис, Араъские авторы IX, первой половины X вв., о государственности и племенном строе народов Европы. Древнейшие государства на територии СССР., Материалы и исследования, под ред. А.П. Новоселцева М., ,,Наука”, 1986 г., стр. 140.

10. ივ. სურგულაძე, ,,საქართველოს სახელმწიფოსა და სამართლის ისტორიისათვის”, 1, 1952 წ., გვ. 455.

11. მოსაზრება გამოთქმული აქვს ნ. ბერძენიშვილს.

12. იხ. გ. მელიქიშვილი, ნ. შოშიაშვილი, ,,ფეოდალიზმი საქართველოში”, ,,ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია”, ტ. 10, 1986 წ., გვ. 255.

13. იქვე.

14. იქვე.

15. ნ. შოშიაშვილი, სტატია, ,,წოდება” იხ. ,,ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია” ტ. 2, 1987 წ., გვ. 342.

16. თ. ყაუხჩიშვილი, სტრაბონის გეოგრაფია, თბ., 1957 წ., გვ. 129-130.

17v ,,ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია” ტ.10, 1986 წ., გვ. 255

18. იხ. ,,ქსე” ტ. 10, გვ. 255.

19. Ю. М. Гагошидзе ,,Памятники матеряльной культуры раннеантичной Грузии”, Тбилиси, 1965 г., стр. 16.

20. Ю. М. Гагошидзе, ,,Дохристянские храмы Грузии”, Тбилиси, 1983 г.

21. იხ. ო. სოსელია, ,,ნარკვევები ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური ისტორიიდან”, III, ,,მეცნიერება”, 1910 წ., გვ. 4

გიორგი ნადარეიშვილი

წინასიტყვაობა

გირავნობის ინსტიტუტი, ქართული სამართლის ძეგლების მიხედვით თითქმის სრულიად დაუმუშავებელია. ამის მიზეზი მდგომარეობს იმაში, რომ ჩვენთვის უცნობია ის ნორმები, რომლითაც წესრიგდებოდა საგირავნო ურთიერთობები ძველ საქართველოში, ვიდრე XIV საუკუნემდე. უფრო ადრინდელი ხანის ქართული სამართლის ძეგლებმა გირავნობის შესახებ ჩვენამდე ვერ მოაღწია. ამასთან, გირავნობის ინსტიტუტის დასახასიათებლად ვარგისი იურიდიული საბუთების დიდი უმრავლესობა განადგურდა და რაც გადარჩა, მხოლოდ გვიანი შუა საუკუნეების ეპოქას განეკუთვნება. მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოქვეყნებულია, თუმცა არც სათანადოდ შესწავლილი და გამოკვლეულია.

წინამდებარე ნაშრომი, ქართული სამართლის ძეგლებისა და მასალების მიხედვით, გირავნობის ინსტიტუტის სპეციალური კვლევის პირველი ცდაა და, ცხადია, ავტორი გარკვეულ ხარვეზებსა და ნაკლოვანებებს თავიდან ვერ აიცდენს, მაგრამ იმედია, რომ წინამდებარე ნაშრომი წინ წასწევს ქართული გირავნობის სამართლის ისტორიის შესწავლის საქმეს.

რა ვიცით გირავნობის ინსტიტუტის შესახებ საქართველოში მეთოთხმეტე საუკუნემდე?

საფიქრებელია, რომ ანტიკური ეპოქისა და შემდეგ, ქრისტიანულ-ფეოდალური ხანის საქართ-ველოში, ვიდრე XIV საუკუნემდე, კარგად იცნობდნენ გირავნობას. საქართველოს, მის ცალკეულ მხარეებს მჭიდრო კულტურულ-ეკონომიკური ურთიერთობა ჰქონდა ჯერ ძველ საბერძნეთთან, შემდეგ ელინისტურ სამყაროსთან და ეს, რა თქმა უნდა, უკვალოდ არ ჩაივლიდა. სპარსული და ბიზანტიური გარემო IV-XIV საუკუნეებში თავისთავად მხედველობაშია მისაღები.

მაგრამ, პირველყოვლისა, მაინც სამართლის ძეგლებს მივმართოთ.

ნაშრომში - ,,ძველი ქართული სამართალი”, რომელიც 1953 წელს გამოქვეყნდა, პროფ. ისიდორე დოლიძემ რამდენიმე გვერდი ( გვ. 180-185) მიუძღვნა გირავნობის უფლებას ბექასა და აღბუღას სამართლის მიხედვით. თავისი დასკვნები ხსენებულმა ავტორმა ასე ჩამოაყალიბა:

,,ბექა-აღბუღას სამართლის იმ ნორმების გულდასმით ანალიზი, რომლებიც გირავნობის უფლებას შეეხებიან, ცხადყოფს, რომ სანივთო სამართლის ეს ინსტიტუტი ადათობრივ სამართალზე იყო დაფუძნებული. ბექას სამართლის წიგნის 43-ე მუხლში, რომელიც გირავნობის უფლებას ეხება, კანონმდებელი მიუთითებს, რომ ამ ინსტიტუტიდან გამომდინარე სანივთო-უფლებრივი ურთიერთობა წესრიგდება ,,ქვეყნის წესითა” ე.ი. მრავალგზის და ხანგრძლივი გამოყენების შედეგად დამკვიდრებული ადათით, რომელსაც უკვე კანონის ძალა აქვს მიღებული. აღბუღას სამართლის 95-ე მუხლიც ამოწმებს, რომ ვალში დაგირავებული მამულის გაყიდვა ადათობრივი სამართლის ნორმებით წესრიგდებაო. არის ისეთი კუთხე და სოფელი, სადაც ვალში მამულის გაყიდვის დროს მამულს ნაკლებად დააფასებენ. ,,ნახევარს, ფასსა ჩამოუშვებენ” იმისათვის, რომ შეიძლება შემდეგში მემამულემ ვალის გადახდა და მამულის გამოსყიდვა შესძლოს.”¹

როგორც ჩანს, სამცხე-საათაბაგოში აქა-იქ ჯერ კიდევ ლოკალური იურიდიული წეს-ჩვეულებები მოქმედებდა.

უპირველეს ყოვლისა, მადლობის ღირსია პროფ. ი. დოლიძე, რომელმაც ჯერ კიდევ 1953 წელს გამოთქვა სამუშაო და ნაყოფიერი მოსაზრება იმის შესახებ, რომ გირავნობის ინსტიტუტი სამხრეთ საქართველოში ,,ადათობრივ სამართალზე იყო დაფუძნებული”. ცხადია, დღეს რომ ცოცხალი ყოფილიყო პროფ. ი. დოლიძე, გამოთქმას - ,,ადათობრივი სამართალი” მოერიდებოდა, რამდენადაც მუსლიმანური სამყაროდან შემოსული ,,ადათი” და ,,ადათობრივი სამართალი” დღეს უპირატესად ხსენებულ სამყაროსავე არეალში მოქმედი ჩვეულებითი სამართლის - ე.წ. ხალხური სამართლის აღსანიშნავად იხმარება. ჩვენი წინაპრები ჯერ კიდევ გასული, XIX საუკუნის დასაწყისში ხმარობდნენ ,,ჩვეულებითად” შემოღებულ სჯულს (,,საქართველოს ძველთაგან და ჩვეულებითად ქართველ მეფეთა დროთა შემოღებულნი სჯულნი”).

სანივთო სამართლის ისეთი ინსტიტუტი, როგორსაც გირავნობა წარმოადგენდა, თავისუფლად შეიძლებოდა ხალხურ სამართალზე, ხალხურ წესზე, ჩვეულებებზე, ჩვეულებით სამართალზე ყოფილიყო დაფუძნებული, მაგრამ არაიშვიათად ჩვეულებები, ჩვეულებითი სამართალის ნორმები ისევ წერილობით სამართალში, სამართლის წიგნებში ხვდებოდნენ.

ფეოდალური ხანის სამცხე-საათაბაგოში ძალიან ძნელი იქნებოდა იმის დადგენა, თუ რომელ სამართლებრივ ინსტიტუტს არ ჰქონდა თავისი ფესვები გადგმული ხალხის პატრიარქალური ყოფით განპირობებულ ჩვეულებითი სამართლის წიაღსა და ე.წ. ,,წეს-ჩვეულებებში”.

საფიქრებელია, რომ ელინისტურ ხანაში საქართველო განიცდიდა ბერძნულ-სპარსული სამართლებრივი იდეების ზეგავლენას, შეიძლება ითქვას, მოძალებას. ძველ ირანში კი, როგორც ამის შესახებ სპეციალურ ლიტერატურაშია აღნიშნული, ვალდებულების შესრულების უზრუნველყოფის ერთ-ერთ გარანტად ითვლებოდა როგორც გირავნობა, ასევე თავდებობაც. სესხის ხელშეკრულებას არაიშვიათად თან ახლდა შეთანხმება გირავნობის ან თავდებობის შესახებ. გირაოთი ხდებოდა კრედიტორის უფლებებისა და ინტერესების უზრუნველყოფა. ირანში, როგორც ჩანს, არსებულა თავისებური გენერალური ჰიპოთეკა.² თუ საგირავნო შეთანხმება არ არსებობდა, დებიტორი (მოვალე) კრედიტორის წინაშე პასუხს აგებდა მთელი თავისი ქონებით. ცხადია, გირავნობის ხელშეკრულება, გირაოდ ნივთის გადაცემა დებიტორის ქონებიდან ამ უკანასკნელის გადახდისუნარიანობას გარკვეულად ზღუდავდა.

საკრედიტო ურთიერთობებში სანივთო უზრუნველყოფის სახით გირაოს გაჩენა ირანის სოციალურ პრაქტიკაში ავესტის ეპოქიდან არის ფიქსირებული (,,ავესტა”, თავი I).

გირაოს სახით ირანში ვხვდებით მონებს, როგორც წვრილფეხა, ასევე მსხვილფეხა ცხოველებსა და უძრავ ქონებასაც (ადგილ-მამულს).

გირავნობა ჰიპოთეკის ფორმით, აგრეთვე ანტიქრეზისთან დაკავშირებული მონობა და რენტა გვხვდება პართულ ხანაში დაწერილ სასესხო კონტრაქტებში დურო-ევროპოსიდან, მაგრამ ხსენებული დოკუმენტები ჩვენამდე იმ რეგიონიდან არის მოღწეული, სადაც ამ ხანებში ელინისტური სამართლის ნორმები მოქმედებდა უპირატესად.³ 

საქართველოში ქრისტიანობის წარმოშობა-განმტკიცების ხანას ემთხვევა მის მეზობელ მხარეებში ბერძნულ-რომაული სამართლის და განსაკუთრებით კი, ე.წ. ,,ვულგარული” რომის სამართლის ინტენსიური გავრცელება, ყოველ შემთხვევაში, მეხუთე საუკუნის დამლევისათვის ამ კანონების სომხური რედაქცია უკვე არსებობდა.

ცნობილია ხსენებული ძეგლის სირიული რედაქციაც. ე.წ. ,,სირიულ-რომაული სამართალი” წარმოადგენდა ბერძნულ-რომაული სამართლის კრებულს, შედგენილს მეხუთე საუკუნის დამლევს. მასში უმეტესწილად სამოქალაქო სამართლის ნორმები იყო მოთავსებული და შეიცავდა დებულებებს გირავნობის სამართლის შესახებაც.⁴ 

ე.წ. სირიულ-რომაული სამართლის კრებული, მათ შორის მისი სომხური რედაქციაც,

საფიქრებელია, ასახავდა და გამოხატავდა ვულგარულ, გარკვეულად ,,გახალხურებულ”, ხალხურ ჩვეულებებთან შერწყმულ რომაულ სამართალს, რომელიც თავისი სამართალგანვითარების დონით ჩამოუვარდებოდა იმპერატორ იუსტინიანეს განკარგულებით შედგენილ სჯულდებას.

როგორც ჩანს, ბიზანტიის იმპერიის აღმოსავლეთ პროვინციებში, აგრეთვე სომხეთსა და საქარ-თველოში ხსენებული კრებული პოპულარული უნდა ყოფილიყო.

მართებულია პროფ. ვლ. სოკოლსკის მიერ გამოთქმული შეხედულება, რომ ბერძნულ-რომაული სამართალი, ამ სამართლის ძეგლის, სახელდობრ, ე.წ. სირიულ-რომაული იურიდიული კრებულის სახით, ძველი დროიდანვე მოქმედებდა სომხეთსა და საქართველოში.⁵ 

ეს მოსაზრება მისაღებია, თუმცა უშუალოდ მისი დამადასტურებელი წერილობითი ინფორმაცია არ გაგვაჩნია. თუ ,,ძველ დროდ” ადრეფეოდალურ ხანას ჩავთვლით, საგულვებელია, რომ ამ დროს საქართველოში მართლაც არსებობდა ქართულ ენაზე სირიულ-რომაული სამართლის წიგნის თარგმანი.

არ არის გამორიცხული, რომ უკვე ანტიკური ხანის როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოში კარგად იცნობდნენ გირავნობის, წინდობის ინსტიტუტს, მაგრამ მის ძირითად ნიშნებზე როგორც ირანში, ისე საქართველოში სახელმწიფოებრიობისა და სამართლის უძველეს დონეზე არაფრის თქმა არ შეგვიძლია, რადგან სათანადო მასალებს ჩვენამდე არ მოუღწევიათ.

საქართველოს ახლო კულტურულ-ეკონომიკური ურთიერთობა ჰქონდა ჯერ ძველი საბერძნეთის ქალაქ-სახელმწიფოებთან, შემდეგ ძველი სპარსეთის სახელმწიფოსთან, მოგვიანებით, აგრეთვე, ელინისტურ სამყაროსთან და ცხადია, ყოველივე ამას უკვალოდ არ ჩაუვლია.

რა თქმა უნდა, საკრედიტო ურთიერთობა ძველ საბერძნეთში უფრო მაღალ დონეზე უნდა ყოფილიყო, ვიდრე ძველ სომხეთსა და საქართველოში.

ძველი ქართული ენის დონეზე გირაოს აღმნიშვნელ უძველეს ტერმინად წინდი მოჩანს.

სათანადო მასალების მიხედვით, ძველ სპარსეთში გირაოს ინსტიტუტის შესახებ საუბარი შეიძლება მხოლოდ სასანიანთა დინასტიის (226-651) ხანიდან. ხსენებულ ეპოქაში კი გირავნობის ინსტიტუტი სპარსეთში განვითარებულობის ნიშნებს ამჟღავნებს.⁶ ირკვევა, რომ სასანიანთა ეპოქის სამართალი გირავნობის ინსტიტუტს იცნობდა, როგორც სანივთო, ასევე ვალდებულებითი სამართალურთიერთობის ასპექტებში. ძველი - სასანიანთა ხანის ირანული სამართლისათვის ცნობილი ყოფილა აგრეთვე ე.წ. პროცესუალური გირავნობა.

გირაოს ცნება ირანულ სამართალში გადმოიცემოდა ტერმინით - ,,გეროუ”. წინდი გირაოს მნიშვნელობით იხმარება პეტრიწონის ქართველთა მონასტრის ტიპიკონის ქართულ რედაქციაში, მეთერთმეტე საუკუნის ამ შესანიშნავ ძეგლში (თავი 35-ე). ხსენებულ ტიპიკონში ვკითხულობთ:

,,სხუაი ოქრობეჭედი ერთი მარღონაისა, ჭილსა ზედა წერილი, რომელი იგი წინდად მაქუს.” წინდი აქ გირაოს ნიშნავს.

,,წინდი” სიტყვა გვხვდება პავლე მოციქულის ეპისტოლეთა ქართულ თარგმანებში: ,,მომცა ჩუენ წინდი იგი სულისა” (მეორე კორინთელთა მიმართ, 5,5). ხოლო ეფესელთა მიმართ ეპისტოლის ქართულ თარგმანში ვკითხულობთ: ,,რომელ იგი არს წინდი მკვიდრობისა ჩუენისაი გამოსახსრად შეწევნისა ჩუენისათვის” (1, 14).

ძველი აღთქმის ქართულ თარგმანებში ხშირად გვხვდება ,,წინდი”: ,,ვენახი ჩუენი... დაუსხნეთ წინდად” (ნეემია, 5,3) ან კიდევ: ,,მომეც მე წინდი ვიდრე მოძღუნებამდე შენდა” (დაბად. 38,17).

პროფ. ილია აბულაძეს თავის ,,ძველი ქართული ენის ლექსიკონში” ხელნაწერთა ინსტიტუტის ფონდის ერთი ადრეფეოდალური ხანის ხელნაწერიდან მოაქვს ასეთი ადგილი: ,,წინდად აქუნდა სიტყუა იგი უფლისა.”

საქართველოში ადრეფეოდალურ ხანაში წინდი ხშირად იხმარებოდა იურიდიული მნიშვნელობით. როდესაც ქართულად ითარგმნებოდა ძველი და ახალი აღთქმების ტექსტები, ცხადია, მთარგმნელის წინაშე წარმოიშობოდა საკითხი, თუ რომელი ქართული სიტყვით გამოეცათ გირაოსა და გირავნობის ცნება. ,,პავლენის” უკვე მეათე საუკუნის ხელნაწერშივე ,,წინდი” გირაოს შესატყვისად ჩანს.

განწინდვა გვხვდება დაგირავების მნიშვნელობით ბერძნულიდან ნათარგმნ ნაწარმოებებში, მაგალითად, ,,მამათა სწავლანში” ვკითხულობთ:

,,არა აქუნ თესლი, რომელმცა სთესეს ქუეყანასა მათსა, მაშინ წარიღიან სამოსელი მათი, გინა ცოლთა მათთა, გინა რომელი ჭურჭელი და განწინდიან და ისესხიან მოდი ერთი, გინა ორი... და მიიღიან და დასთესიან”.

ეჭვი არ არის, ქართული სამართლის ძეგლებს მეხუთე-მეექვსე საუკუნეებიდან რომ მოეღწიათ ჩვენამდე, იქ ,,წინდი” სიტყვის მეშვეობით დაფიქსირებული იქნებოდა გირავნობა, მაგრამ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ დაწინდება, დაწინდვა ძველი ქართული ენის დონეზე პოლისემიურია; ცნობილია, რომ დაწინდებული ნიშნავდა დანიშნულს, ,,განთხოვილს”; დაწინდება, დაწინდვა კი დანიშვნას, თხოვას, შერთვას (ილია აბულაძე).

,,ქალწული, ვიდრემდის სახლსა შინა იყოს მამისა თვისასა, მრავალთა სურის დაწინდებად მისისა”, ვკითხულობთ ,,მამათა ცხოვრებაში”. როგორც ილია აბულაძის ,,ძველი ქართული ენის ლექსიკონშია” ფიქსირებული, დაწინდვა, ერთ-ერთი ძეგლის მიხედვით, ყიდვას ნიშნავდა.

,,მამათა ცხოვრებაში“ ერთგან იკითხება: ,,მუშაკნი იმიზდებენ, ყანათა დასწინდავენ, ერქვანია ჰმზადებენ, ურნატთა განაპებნ...,“ ურნატი აქ ხნულს, კვალს ნიშნავს, ხოლო დაწინდვა (,,დასწინდავენ“) - ყიდვას.

გირავნობისა და ნასყიდობის აღრევა პატრიარქალურ-ფეოდალური საზოგადოებისათვის თითქმის ყველა ქვეყნისათვის იყო დამახასიათებელი.

საბა ორბელიანს წინდი დაბადების სათანადო ადგილზე მითითებით განმარტებული აქვს როგორც ,,ვალისათვის მძევალი”, ხოლო გირაო სიტყვის მისამართით აღნიშნული აქვს, რომ ის ,,სხვათა ენაა და ქართულად წინდი ჰქვიან”.

საბა ორბელიანის ქართული ლექსიკონის ერთ-ერთ ხელნაწერში ნათქვამი ყოფილა, რომ გირაო ,,სომეხთ ენაა, ქართულად წინდი ჰქვიან”-ო. რა თქმა უნდა, გირაო სომხური არაა. ის სპარსულის მეშვეობით არის ქართულში შემოსული და შედარებით გვიან. დიდი ლექსიკოგრაფი, თავის მხრივ, მძევალს განმარტავდა როგორც წინდათ დასმულ კაცს.

ძველ ქართულში გვხვდება მძევლიდან ნაწარმოები მომძევლება დაგირავებისა და დატყვევების მნიშვნელობით. ბერძნულიდან ქართულად ნათარგმნ თხზულებაში - ,,მამათა სწავლანი” ვკითხულობთ:

„სიყუარულით ამით სიწმიდისაითა მოიმძევლებდა
ყოველთა წარმტყუელთა...”

„მოიმძევლა წყალობაი ღმრთისაი მის ზედა...”

ბალავარიანში ნახმარია გამოთქმა:

,,მოიმძევლნეს ფულნი კაცთანი...”

ილია აბულაძის „ძველი ქართული ენის ლექსიკონში”, რომელიც მეხუთე-მეათე საუკუნეების მასალების საფუძველზეა შედგენილი, მძევალი ნიშნავს გირაოს, დაწინდულ კაცს. მაგალითად, ,,მის თანა წარიყვანნა მძევალნი და ნეტარი ნერსე”. ,,ეფთვიმე სხუათა თანა უფლისწულთა მძევლად მიჰგუარეს მეფესა”.

ცნობილ ძეგლში - ,,დიდ სჯულისკანონში”⁷, რომელიც ქართულად მეთერთმეტე საუკუნის ბოლოსა და მეთორმეტე საუკუნის დასაწყისშია ბერძნულიდან თარგმნილი, წინდი ლათინური ,,პიგნუსის” შესატყვისად იხმარება. ამასთან, თვით სჯულისკანონის ბერძნული დედანი ერთმანეთისაგან განასხვავებდა, ჩვეულებრივ, გირაოს, ,,პიგნუსს” და ჰიპოთეკას. ქართველმა მთარგმნელმა ,,ჰიპოთეკის” შესატყვისად ,,დანადები” იხმარა. ,,დანადები” მომდინარეობს ძველი ქართული ენის წიაღიდან, იგი წინდად,⁸ გირაოდ დაგდებას უკავშირდება... ,,და ესე ყოს თქუენდა ნაყოფად მიცემულთა მათთა ყოველთაგან დასადაბელთა ძეთა ისრაელისათა. შენ მოგეც იგი და ძეთა შენთა და ასულთა შენთა შემდგომად შენსა შჯულად საუკუნოდ. ყოველი წმიდა სახლსა შინა შენსა ჭამდეს მას” (რიცხვთა, 18,11).

,,დასადებელი” იყო ღვთისათვის მსხვერპლად შეწირული პირველი ნაყოფი. ,,დანადების” გააზრების საფუძველი უნდა ყოფილიყო დადება თავისი მრავალი მნიშვნელობით: ,,დაშვება ნივთისა ადგილსა ზედა” (ფსალმ. 38,10 იან. 13,4) და გარდა ამისა, ,,დადება სჯულისა, თავისა, შეწირვა სიცოცხლისა” (იოანე, 10,11).⁹ დანადებში უნდა იგულისხმებოდეს გარკვეულად დასაკარგავად, გასასხვისებლად განწირული ნივთი.

,,დადება” იურიდიულ ტერმინოლოგიაში დღემდე ჩანს. მაგალითად, გამოთქმებში: ხელშეკრულების დადება, გირაოდ დადება, წილის დადება, პირობის დადება და ა.შ. გვხვდება აგრეთვე უძრავი ქონების გირაოდ დადება.¹⁰ 

როგორც აღვნიშნეთ, ძველი ქართული ენის დონეზე დაწინდვა ნიშნავდა ყიდვასაც და ეს მეტისმეტად საინტერესო ცნობაა ჩვენთვის. ამასთან, შეინიშნება ისიც, რომ დაწინდვა ყიდვას მხოლოდ გამონაკლისის სახით ნიშნავდა. როგორც ჩანს, ეს ძველი მოვლენაა და თანდათან ქრება.

ამ შემთხვევაში ენამ ასახა საგირავნო სამართლებრივი ურთიერთობების მეტად ადრინდელი დონე, რომელსაც რომის სამართალში ფიდუციური გაყიდვა ეწოდებოდა (,,ფიდუცია“ ლათინურში ნიშნავდა ნდობას). ფიდუციური გაყიდვის არსი მდგომარეობდა იმაში, რომ არსებული ვალის უზრუნველსაყოფად მოვალე (დებიტორი) მევალეს (კრედიტორს) გადასცემდა მთელ თავის ქონებას ან მის გარკვეულ ნაწილს, გააფორმებდა რა ამ გადაცემას, როგორც გაყიდვას. ამ შემთხვევაში, თუ დებიტორი უსახსრობის, სიღარიბის მიზეზით ვალს ვერ იხდიდა, კრედიტორი თავს იკმაყოფილებდა მისთვის გადაცემული ქონების გაყიდვის გზით. ამ შემთხვევაში მევალე (კრედიტორი) მას ყიდდა, როგორც მესაკუთრე.

რომის სამართლის ისტორიის სპეციალისტებს მართებულად აქვთ აღნიშნული, რომ ფიდუციური გაყიდვა იყო არა უბრალოდ გაყიდვა, არამედ ფიდუციური, მინდობილი გაყიდვის აქტი, დამყარებული გულვებაზე, რომ კრედიტორი ბოროტად არ ისარგებლებს თავისი უფლებით და დებიტორს დაუბრუნებს ნივთს, როცა ეს უკანასკნელი სათანადოდ შეასრულებს თავის ვალდებულებებს.¹¹

ცხადია, ფიდუციური გაყიდვა მთელ რიგ სირთულეებს წარმოშობდა და ეს გარემოება საკმაოდ კარგად ჩანს გვიანი საშუალო საუკუნეების ქართულ საბუთებში, სადაც არაიშვიათად ჭირს იმის გარკვევა, ადგილ-მამული დაგირავებული იყო თუ გაყიდული.

უცხოური სამართლის გავლენა და გარედან მიღებული იმპულსების გათვალისწინებაც იქნება საჭირო. გამორიცხული არ არის, რომ ადრეანტიკურ ხანაში აღმოსავლეთ საქართველომდე აღწევდა ძველბაბილონური სამართლის ნორმები სპარსეთის მეშვეობით. აქემენიდების ხანის სპარსეთში აშკარად იგრძნობოდა ბაბილონური სამართლის გავლენა. ელინისტურ ხანაში გამორიცხული არ არის ბერძნულენოვანი სამყაროდან როგორც აღმოსავლური, ისე დასავლური იდეების შემოღწევა.

ბერძნული და არამეული ენების მეშვეობით ქართველები ეცნობოდნენ მაშინდელი მსოფლიოს მიღწევებსა და, უნდა ვიფიქროთ, სამართლებრივ კულტურასაც.

კლასიკური ხანის ძველ საბერძნეთში, როგორც ამის შესახებ სათანადო მასალები მეტყველებს, საკმაოდ ფართოდ ყოფილა გავრცელებული გირავნობა.

ეპიგრაფიკული მასალების შესწავლის შედეგად, ცნობილი გახდა ის გარემოება, რომ ძველ საბერძნეთში ქრისტეს დაბადებამდე VII-V საუკუნეებში გირავნობა იმდენად გავრცელებული ყოფილა, რომ ტაძრებიც კი გასცემდნენ ხოლმე ფულს გირაოთი და ამგვარად იძენდნენ მამულებსა და სახლებს.

ძველი საბერძნეთის ისტორიიდან ცნობილია, რომ იქ პასუხისმგებლობა მოვალისა კრედიტორისადმი იქამდე ყოფილა გავრცელებული, რომ ტაძარს რჩებოდა მოვალის ქონება იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც ის ვერ იხდიდა ვალს, რომელშიც თავისი ქონება არ დაუგირავებია - ,,სადაც დაგირავებულია, ის ხომ ცხადია, რომ დაჰრჩებოდა”.

,,გირავნობის წესი იქამდის ჩამოყალიბებულია იმ დროს, რომ თითქმის გირავნობის ყოველ ფორმას თავისი ფორმულა აქვს შემუშავებული”.¹²

ამ ჩამოყალიბებული გირავნობის ფორმებიდან საქართველოში განსაკუთრებით ცნობილი უნდა ყოფილიყო ე.წ. ანტიქრესისი.

ძველი ელინისტები ანტიქრესისს განმარტავდნენ როგორც გირავნობის ისეთ სახეობას, როდესაც კრედიტორს ეძლეოდა დებიტორის მამულის შემოსავლით სარგებლობის უფლება. ერთ-ერთი ავტორიტეტული ლექსიკონის ავტორების აზრით, ანტიქრესისი იყო ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც კრედიტორი უფლებას ღებულობდა დაგირავებული ქონების ნაყოფის (შემოსავლის) მიღებისა, როგორც ვალის გაგრძელების (გადადების) ფასის.

ანტიქრესისი რომის სამართალში ბერძნულენოვანი აღმოსავლეთის პროვინციებიდან უნდა იყოს შემოსული. ბერძნულად ,,ქრესის” ნიშნავდა პროცენტს, სარგებელს, ხოლო ,,ანტი”, ცხადია, წინააღმდეგს, ნაცვალს. მაშასადამე, ,,ანტიქრესისი” ნიშნავდა ,,სარგებლის მაგიერს”, ,,სარგებლის ნაცვლადს”. რომის სამართალში ეს ტერმინი (,,ანტიქრესის”) გულისხმობდა მოგირავნის უფლებას, ესარგებლა დაგირავებული ქონებით, კუთვნილი სარგებლის სანაცვლოდ. ის გამოიყენებოდა უძრავი ქონების (ადგილ-მამულის) გირავნობის ფორმით.

თვით გირავნობის საგანი კრედიტორის ხელში რჩებოდა მანამდე, სანამ დებიტორი ვალს არ გადაიხდიდა. როგორც ჩანს, ყოფილა შემთხვევები, როდესაც კრედიტორი სარგებლობდა რა დებიტორის ადგილ-მამულით, ამ უკანასკნელიდან მიღებულ შემოსავალს არა მარტო სარგებლის მიღებად უთვლიდა დებიტორს, არამედ თავისი კაპიტალისა ან მისი წილის ანაზღაურებადაც, მაგრამ უმრავლეს შემთხვევებში, თუ ანტიქრესისთან გვქონდა საქმე, გირაობისაგან მიღებულ შემოსავალს კრედიტორი მხოლოდ სარგებლის ანგარიშში მიითვლიდა.

მაშასადამე, სანამ დებიტორი მთლიანად არ დაფარავდა ფულს, გირაო ადგილ-მამული კრედიტორის სარგებლობაში რჩებოდა. ჩვეულებრივ, დებიტორს (მოვალეს) უჭირდა ვალის გადახდა და მის ადგილ-მამულს სარგებლის ანგარიშში ,,ჭამდა” მევალე (კრედიტორი). თუ დავუშვებთ, რომ კრედიტორი სარგებლის ანგარიშში იღებდა მეტსაც, ვიდრე ერგებოდა, გასაგები გახდება დებიტორის მძიმე მდგომარეობა.

იმ მასალების საფუძველზე, რაც ისტორიულ მეცნიერებას მოეპოვებოდა XX საუკუნის ოციანი წლების დასაწყისისათვის ძველი საბერძნეთის შინაგანი ისტორიის შესახებ, პროფ. გ. ნათაძე ასეთ დასკვნას აკეთებდა:

,,მაშასადამე, ანტიქრესისის ძალით, კრედიტორი გასცემს ფულს პრინციპიალურად, უსარგებლოდ, მაგრამ გადახდის ვადა რომ დადგება (ვადა ალბათ მოკლე უნდა ყოფილიყო), მოვალემ უნდა კრედიტორს დაგირავებული მამულის შემოსავლის ნაწილი დაუთმოს, თუ მას მთელი ვალის გადახდა არ შეუძლიან. ამ გადახდით ის იძენს უფლებას, რომ თავნი ვალის გასტუმრება შემდეგისათვის გადასდოს. თავისი ბუნებით ეს ფორმა დავალიანებისა ისეთია, რომ მართლაც პრიმიტიულ ურთიერთობას შეეფერება, ვიდრე განვითარებულს და ძლიერ წააგავს იმ გირავნობის წესს, რომელიც ზემოთ გვქონდა მოყვანილი. ასე რომ არ იყოს, განა შესაძლებელი იქნებოდა, რომ ერთი კაცი მეორეს უსარგებლოდ აძლევდეს სესხს? ფულის ტრიალის დროს ეს არ ხდება ხოლმე. ეს წესი წარმოსადგენია მხოლოდ ნატურალური მეურნეობის დროს, როდესაც სესხს იღებენ ნატურით და ნატურითვე (მოსავალით) იხდიან ან როდესაც ფულით იღებენ სესხს და ნატურით იხდიან”.¹³ 

გამოქვეყნებული ძველბერძნული საბუთებიდან ჩანს, რომ აგირავებდნენ ადგილ-მამულს, სახლს, ბაღ-ვენახებს და ა.შ. ამასთან, ყოველთვის უთითებდნენ დაგირავებული ნივთის ფასს (ვთქვათ, 300 დრამა, 800 დრამა და ა.შ.). საინტერესოა თვით გირავნობის ფორმულა: ,,ჰქონდეს და ფლობდეს”.

ცხადია, სწორია იმ მკვლევართა შეხედულება, რომლებიც ამ ფორმულაში ხედავენ ჭერას და სარგებლობას და არა საკუთრებას, საკუთრებაში გადასვლას. კრედიტორის ხელში იყო დაგირავებული მიწა, მას ეჭირა დაგირავებული ნივთი. გირაო ადგილ-მამული კრედიტორის მიერ არის ,,დახუთული”. ამ მიწის მოსავლით ვერავინ ისარგებლებდა კრედიტორის გარდა. ის მხოლოდ კრედიტორის განკარგულებაში იყო და მხოლოდ კრედიტორს შეეძლო ამ მოსავლის გაყიდვა, გასხვისება.

ისევე, როგორც ძველ რომში, ძველ საბერძნეთშიც ცნობილი იყო გირავნობის უძველესი ფორმა. ეს უკანასკნელი მდგომარეობდა იმაში, რომ მოვალე (დებიტორი) თავის ადგილ-მამულს, ბაღ-ვენახს, საერთოდ თავის უძრავ ქონებას მიჰყიდდა კრედიტორს უკან გამოსყიდვის უფლებით. ამის შესახებ აღნიშნული აქვს თავის ,,აგრარულ ურთიერთობათა ისტორიის” სახელმძღვანელოში მკვლევარ ვებერს.¹⁴ 

პროფ. გ. ნათაძე, ვფიქრობთ, სწორად მიუთითებდა, რომ უძველეს ბერძნულ წეს-ჩვეულებათა თანახმად, ვალის, გაცემული ქონების სამაგიეროდ და უზრუნველსაყოფად კრედიტორი მამულს მიიღებდა და, ვიდრე დებიტორი (მოვალე) ფულს არ გადაიხდიდა, ეს მამული მის ,,საკუთრებად” ითვლებოდა. ამგვარი გირავნობის კვალი ძველი საბერძნეთის ქვებზე იყო დარჩენილი (ძვ.წ.აღ-ის V-III სს.). ამასთან დაკავშირებით, სამეცნიერო ლიტერატურაში მართებულად არის აღნიშნული, რომ თავისი ფორმით ეს ისევე, როგორც ანტიქრესისი, უძველესი დროის ნაშთი იყო, რადგანაც მამულის გადაცემა ,,საკუთრებად” ნიშნავდა იმას, რომ დებიტორი (მოვალე) სარგებელს არ იხდიდა და ამის სამაგიეროდ კრედიტორი მამულით ისე სარგებლობდა, როგორც თავისი საკუთრებით, ე.ი. სარგებელს ნატურით ინაზღაურებდა.

მხოლოდ განვითარების შემდგომ საფეხურზე ჩნდება ჰიპოთეკა (იპოთეკა). ძველი საბერძნეთის ისტორიის მკვლევარების აზრით, ჰიპოთეკა იმპერიის აღმოსავლეთ პროვინციებში ძლიერ გავრცელებული იყო. ასახელებენ ჰალიკარნასის წარწერას, რომელიც საფუძველს იძლეოდა ეფიქრათ, რომ პირადი მონობის წარმოშობა სასესხო დავალებასთან იყო დაკავშირებული. ვალაუვალი პირის დამონება სოციალური პრაქტიკისთვის უცხო არ ყოფილა.

მრავალი რამ, რაც ძველი საბერძნეთისა და რომის იმპერიის აღმოსავლეთ პროვინციების სოციალურ პრაქტიკაში იყო ცნობილი, ეხმიანება ფეოდალურ საქართველოში (იურიდიული საბუთების მიხედვით) ჩვენთვის ცნობილ მოვლენებს.

გერმანელი ისტორიკოსის, ვებერის, აზრით, უძველესი კანონის თანახმად, მოვალე მიჰყიდდა თავის ქონებას (ფართო გაგებით) უკანვე გამოსყიდვის უფლებით.

რა თქმა უნდა, ,,ქალებისა და ბავშვების” დაგირავება, რასაც ვხვდებით ტრადიციულ წინარეკაპიტალისტურ საზოგადოებაში, ,,კარგი ცხოვრებით” არ იყო გამოწვეული. ეს ხდებოდა შიმშილობისა და სტიქიური უბედურებების დროს, როდესაც მშობლები დგებოდნენ მძიმე არჩევანის წინაშე: ან სიკვდილი, ან - გირავნობა. საბუთებში ჩანს შვილის დაგირავება, ძმის ან დის დაგირავება... და მხოლოდ შემდეგ, განვითარების შედარებით მაღალ საფეხურზე მოგვევლინება იგი ჰიპოთეკად.

მკვლევარებმა: დარესტმა, რეინაკმა და სხვებმა გამოაქვეყნეს ბერძნული ეპიგრაფიკული წარწერები, რომელთაგან ბევრი სამართლებრივი შინაარსისაა. ყურადღებას იქცევს ის გარემოება, რომ საგირავნო ურთიერთობის ამსახველ წარწერებში გირაო ნივთის შეფასების ამსახველი თანხა ზოგან მითითებულია, ზოგან კი - არა, მაგრამ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგიერთი ელინისტის აზრით, ამას არსებითი მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონოდა, ვინაიდან დებიტორი იშვიათ შემთხვევაში თუ მოახერხებდა დაგირავებულის გამოსყიდვას და გარდა ამისა, გამოსასყიდი თანხის ოდენობა ცალკე საბუთში ან ცალკე საგანგებო ოფიციალურ წიგნებში იქნებოდა ასახული.

გამომუშავებული იყო სპეციალური იურიდიული ფორმულა, სადაც აღნიშნული იყო, რომ ადგილ-მამული გაყიდულია უკანვე გამოსყიდვის უფლებით... მაგრამ ცოცხალი იურიდიული პრაქტიკის გათვალისწინება უფლებას გვაძლევს ვთქვათ, რომ ,,გაყიდული” ადგილ-მამულის უკანვე გამოსყიდვა იმდენად იშვიათი იყო, რომ საგირავნო წარწერებში დებიტორის სახელის მოხსენიებასაც კი არ თვლიდნენ სავალდებულოდ. მართალი არიან ის ისტორიკოსები, რომლებიც ფიქრობენ, რომ ანტიქრესისი, როგორც იურიდიულ-ეკონომიკური მოვლენა ნატურალურ მეურნეობასთან იყო დაკავშირებული.

შეიძლება ვიკითხოთ, რატომ უნდა ყოფილიყო ანტიქრესისი, როგორც დავალიანების ფორმა, ქრისტეს დაბადებამდე მერვე-მეშვიდე საუკუნეების საბერძნეთში გავრცელებული და არა ამაზე ადრე ან უფრო გვიან? ამ კითხვაზე ერთმა ისტორიკოსმა ასეთი პასუხი გასცა: თვით ამ გირავნობის ბუნებაშია საძებნი ამ გავრცელებულობის მიზეზი.

,,ეს გირავნობა, განსაკუთრებით მისი სიმწვავე, იმაში მდგომარეობს, რომ მოვალე სესხულობს ფულს და იხდის მოსავლით. მაშასადამე, ფულის გადახდა მას არ შეუძლია და მამული მას ფაქტიურად ეკარგება. ეს ამტკიცებს, რომ იმ დროს, როდესაც გირავნობის ასეთი წესი გავრცელებული იყო, ფული უკვე ტრიალებდა საბერძნეთში, მაგრამ ჯერ ისევ იშვიათი და ძნელი საშოვარი იყო, რომ იგი დიდ სარგებელს იძლეოდა და ხალხს არ შეეძლო მისი გადახდა. ნატურით კი ფულის სიძვირის გამო ბევრის გადახდა სჭირდებოდა. მეორე მხრივ, კრედიტორიც თავის ვალის ანაზღაურებას უფრო მეტ მნიშვნელობას აძლევდა, ვიდრე მაშინ, როდესაც ის სესხს ნატურით აძლევდა და თვითონაც ასე იღებდა. ფულის არსებობისა და მისი სიძვირის მომენტი აქ ცხადია; ამ მოსაზრებით გირავნობის ეს ფორმები, მისი განსაკუთრებული გავრცელება და სიმწვავე სწორედ იმ ხანას უნდა მივაწეროთ, რომელსაც ჩვენ ვიკვლევთ. როგორც ეს იყო: ფულის ტრიალისა და მისი სიძვირის ხანა.”¹⁵ 

პირველყოვლისა, უნდა შევნიშნოთ, რომ ანტიქრესისი, როგორც დავალიანების ფორმა, გავრცელებული იყო არა მარტო ძვ.წ.აღ-ის VIII-VII სს. საბერძნეთში და არა მხოლოდ საბერძნეთში და მის არსებობას განაპირობებდნენ რთული, კომპლექსური ხასიათის მიზეზები, რის შედეგადაც მას ვხვდებით საუკუნეების განმავლობაში ფეოდალურ სამყაროშიც.

ანტიქრესისის ხელშეკრულება ფეოდალური ევროპისათვის რომის სამართლის მეშვეობით გახდა ცნობილი.

რომის სამართლის მიხედვით ხსენებული ხელშეკრულების არსი მდგომარეობდა იმაში, რომ დამგირავებელი, აგირავებდა რა ქონებას, ნებაყოფლობით აწესებდა ამ ქონებაზე ანტიქრესისს, ე.ი. მოგირავნეს აძლევდა უფლებას ესარგებლა დაგირავებული ნივთის შემოსავლით, სარგებლის (პროცენტის) ნაცვლად.

რომის სამართალი ასეთ ხელშეკრულებას მართლზომიერად თვლიდა, იგულისხმებოდა, რომ ეს იყო მთავარი ხელშეკრულების (,,კონტრაკტუს“) დამატებითი პირობა. ანტიქრესისის ხელშეკრულების დადების მთავარი მიზანი უნდა ყოფილიყო იმის დადგენა, თუ დაგირავებული ქონების შემოსავლიდან რა ნაწილი ერგებოდა კრედიტორს სარგებლის ანგარიშში. თუ დაგირავებული ადგილ-მამულიდან მიღებული შემოსავალი ჭარბობდა გასესხებული თანხისათვის კუთვნილ სარგებელს, ანუ პროცენტს, ან კიდევ მასზე ნაკლები იყო, ეს მიიღებოდა მხედველობაში. პირველ შემთხვევაში დებიტორს უბრუნდებოდა გირაო კრედიტორის მიერ ნივთიდან მიღებული შემოსავლის ნაწილი.

მაგრამ საშუალო საუკუნეების ევროპაში ხშირად იდებოდა ხელშეკრულებები, სადაც კრედიტორი დაგირავებული ნივთის შემოსავლით სარგებლობდა, მისი მოცულობის მიუხედავად, როგორც კუთვნილი სარგებლით. ქრისტიანულ ქვეყნებში შუა საუკუნეებში ხსენებული ხელშეკრულების გავრცელებას ხელი შეუწყო იმ გარემოებამაც, რომ კანონიკური სამართალი და საეკლესიო მამების მოძღვრება სასურველად თვლიდა პროცენტის აუღებლობას და ცდილობდა, შესაძლებლობის ფარგლებში, რაც შეიძლება მცირე ყოფილიყო სასესხო პროცენტი, რამდენადაც პროცენტის აღება ცოდვად ითვლებოდა. სოციალურმა პრაქტიკამ წარმოშვა საჭიროება, როგორმე შემოევლოთ ამ ,,ცოდვიანი” საქმისათვის და მიმართეს ანტიქრესისის ხელშეკრულებას.

სოციალური იდეალი და სოციალური სინამდვილე ერთმანეთს შორდებოდა. შუა საუკუნეების დასავლეთ ევროპასა და ბიზანტიის იმპერიაში, საქართველოსა და სომხეთში და ა.შ. ფარულად თუ აშკარად არსებობდა საკმაოდ მაღალი სასესხო პროცენტი. ცნობილ მეცნიერს, მაქსიმ კოვალევსკის, აღნიშნული აქვს, რომ ინგლისში თვით მონასტრები სარგებლობდნენ სოფლის უშუალო მწარმოებელი მოსახლეობის გაჭირვებული მდგომარეობით, ასესხებდნენ ფულს და სასესხო პროცენტს - სარგებელს იღებდნენ. კრედიტორი დებიტორის მიწით სარგებლობდა, ე.ი. მიმართავდა გირავნობის იმ ძველ ფორმას, დაგირავებული მამულის მფლობელობას კრედიტორის ხელში რომ აქცევდა... თუ დავალიანებული გლეხი თავის დროზე არ გადაიხდიდა ვალს, მამული მონასტრის საკუთრებად გამოცხადდებოდა.¹⁶ 

ასეთი იყო საერთო გზა გირავნობის ინსტიტუტის წარმოშობა-განვითარებისა და, ცხადია, არც საქართველო იყო ამ მხრივ გამონაკლისი და ჩვენმა ქვეყანამაც გირავნობის ინსტიტუტის წარმოშობისა და დამკვიდრების დაახლოებით იგივე გზა გაიარა, რაც სხვებმა.

ძნელია რაიმე ითქვას იმის შესახებ, ქართველი კანონმდებლები იცნობდნენ თუ არა არისტოტელესა და თომა აქვინელის შეხედულებებს სარგებლის შესახებ, მაგრამ მათთვის კარგად იყო ცნობილი მსოფლიო საეკლესიო კრებების დადგენილებები და წმინდა მამათა თხზულებები, რომლებიც სჯულისკანონში შეჰქონდათ.

,,პოლიტიკის” პირველი წიგნის მეათე თავში არისტოტელე წერდა, რომ ,,მევახშეობა ყველას სამართლიანად სძულს, რადგან აქ თვით ფულია შეძენის წყარო და არ იხმარება იმ მიზნით, რისთვისაც იგი იყო შემოღებული. ფული საქონლის გაცვლა-გამოცვლისათვის წარმოიშვა. სარგებელი კი ფულით მეტ ფულს აკეთებს...”

,,სარგებელი ფულია ფულისაგან, ასე რომ შეძენის ყველა სხვა დარგებთან შედარებით იგი უაღრესად საზიზღარია ბუნებისათვის...”

სამართლის წიგნებისათვის ძნელი იყო მევახშეობის სრული აკრძალვა. ცხოვრების ლოგიკა, ისტორიული განვითარების ტენდენციები, სამოქალაქო ბრუნვის ინტერესები მოითხოვდა სასესხო პროცენტის დაშვებას. ამ მხრივ საინტერესოა ინდუსთა სამართლის ტრადიციული ინსტიტუტი - ,,დამდუპატა”. ცნობილ მანუს კანონებსა (VIII, 151) და სხვა დჰარმაშასტრებში განსაზღვრულია, რომ სარგებლის ჯამი არ შეიძლება აღემატებოდეს თავანის თანხას. ზოგიერთი მკვლევარი ასეთ ნორმას საერთოდ ინდუსურ წარმოშობისად თვლის, რაც საეჭვოა.

2. გირავნობა ქართული სამართლის წიგნების მიხედვით

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, გირაოს ძველი ქართული სახელწოდება - წინდი იყო.

ქართული სამართლის ერთ-ერთ მეტად მნიშვნელოვან ძეგლში - ბექა მანდატურთუხუცესის სამართლის წიგნში (XIV ს.) წინდი იხსენიება ორ სხვადასხვა მუხლში (43-ე და 44-ე მუხლები). ხსენებული სამართლის წიგნის 43-ე მუხლში საუბარია სახმარი მიწის გირავნობის შესახებ.

,,თუ კაცსა კაცისაგან სახმარი მიწა წინდად ჰქონდეს, გინა ყანა, გინა ვენახი, გინა ჭალა, გინა რა გინდა გვარი, რა ჟამიერად, ქვეყნისა წესითა, საწინდარი და სახსარი აძლიოს, და დაახსნევინოს, მისი საქონელი აიღოს და ადგილი დაუდვას უმიზეზოდ, კაცთა დახედვითა.”

,,... და თუ წინდულებისა წესითა არა დაახსნევინოს, ნაჭამითა დაუდვას, მას უკანით, რაიმე ეძლიოს, როცა მემამულემან დაიფიცოს.”¹⁷ 

,,სახმარი” საჭიროს მნიშვნელობით იხმარება ქართულად ნათარგმნ უძველეს ძეგლებში. ,,სახმარი”, საფიქრებელია, ნიშნავდა იმ მიწის ნაკვეთს, რომელიც დიდ ფასეულობას წარმოადგენდა ან ინტენსიური მეურნეობის საგანია. ,,ჭალა” შესაძლოა ნიშნავდა ტყეს.

ამიტომ მართებულად მიმაჩნია ვარლამ დონდუას მიერ ,,ჭალის” რუსულ ,,როშჩა”-დ თარგმნა.

ბექა მანდატურთუხუცესის სამართლის წიგნის ერთ-ერთი საუკეთესო ხელნაწერის მიხედვით, 43-ე მუხლი უფრო შემოკლებულად, შეკუმშულად და ოდნავ განსხვავებულად იკითხება: ,,თუ კაცსა კაცისა მიწა საწინდარი ჰქონდეს, ყანა თუ ვენახი, ჭალა თუ სახლი, რაჟამს საწინდარი უძლოს, აღიღოს რაცა მიეცეს და საწინდარი ადგილი - პატრონს.”

სამართლის წიგნის 43-ე მუხლის ზემოთ მოტანილი მუხლის მიხედვით, ადგილ-მამულის გვერდით გირაოს საგნად სახლიც მოჩანს. ყანა, ვენახი, სახლი, როგორც ირკვევა, XIV საუკუნის მესხეთში გირავნობის ჩვეულებრივი საგანი ყოფილა.

დაგირავებული ყანა, ვენახი თუ სახლი და ა.შ. გადადიოდა კრედიტორის ფაქტობრივ მფლობელობასა და სარგებლობაში, სანამდე დებიტორი ვალს არ გადაიხდიდა.

ნორმას აშკარად ატყვია ხალხური ჩვეულებითი ნორმის თვისებები და ამის შესახებ მინიშნებაც არ ავიწყდება კანონმდებელს. ის ეყრდნობა ე.წ. ,,ქვეყნის წესს”. ქვეყანა, რა თქმა უნდა, სახელმწიფოს არ ნიშნავს. ,,ქვეყანა” უნდა იყოს შედარებით მნიშვნელოვანი ტერიტორიულ-ადმინისტრაციული ერთეული. თუმცა ზოგიერთი წყაროს ჩვენებით, ,,ქვეყანა” მცირე თემსაც ნიშნავდა. ბექა მანდატურთუხუცესის სამართლის წიგნი ლაპარაკობს ,,გვარის და ალაგის წესის” შესახებაც.

,,ალაგის წესი” უნდა იყოს მცირე ტერიტორიული ერთეულის, ალბათ მეზობლური თემისათვის დამახასიათებელი და მასში მოქმედი წეს-ჩვეულება, ჩვეულებითი სჯულის ნორმა, ხოლო ,,გვარის წესი” - ჯერ კიდევ გადმონაშთის სახით შემორჩენილი წეს-ჩვეულებაა, თავისი წარმოშობით ის ადრეკლასობრივი საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი მოვლენაა, რომელმაც, ცხადია, დროთა ვითარებაში ცვლილებები განიცადა.¹⁸ 

რომის კლასიკური ეპოქის სამართალი, ხოლო მოგვიანებით ე.წ. ბერძნულ-რომაული (ბიზანტიური) სამართალი, შედარებით მაღალი დონის სამართლებრივი კულტურის ნაყოფი იყო. მისი ათვისება იმპერიის ყველა მხარესა და კუთხეს, ცხადია, გაუჭირდებოდა.

იმპერიის აღმოსავლეთის პროვინციებში ე.წ. სირიულ-რომაული სამართლის წიგნი უფრო მეტი პოპულარობით სარგებლობდნენ და აქვე იყო გავრცელებული ძველი საბერძნეთიდან შემოღებული ანტიქრესისის ინსტიტუტი. ის ასევე უნდა ყოფილიყო გავრცელებული საქართველოშიც.

აღბუღა ათაბაგ-ამირსპასალარის სამართლის წიგნის მუხლებშიც გვხვდება გირავნობის მომწესრიგებელი მუხლები. ერთ-ერთი მათგანია 83-ე მუხლი. ,,თუ კაცსა კაცისა თეთრი ემართოს სავახშედ, ანუ მამულსა შიგან დგეს საწინდრად, სამსა წელიწადსა ოცისა თავსა თითო თეთრი დააკლდეს. რაჟამსაც მემამულე გარდაიხდიდეს. ვითარცა ალაგი უკლებლად ეჭამოს, შუათა დახედონ და ეგრე დააკლონ. თუ მემამულე გარდახვეწილი იყოს და ვერღა ეჭამოს და მოსვლამდის არა მართებს რომე მას გლახ ღარიბობას უარია უმამულოსა, საბრალოდ. ორთავე უჯობს: მიმცემელსა უსუბუქდების და გამომღებელსა ანგარებად არა შეერაცხების წინაშე ღმერთისა. და ოცისა თავს კაცსა ყოველგნით სთხოვს.”

მაშასადამე, ზემომოყვანილი მუხლი ითვალისწინებს ისეთ შემთხვევას, როდესაც კაცს კაცის ფული მართებს (,,თეთრი ემართოს”) ,,სავახშედ.” დებიტორმა კრედიტორს უნდა დაუბრუნოს თავანიც და სარგებელიც (პროცენტიც). ჩვეულებრივ, დებიტორი ვალს დროზე ვერ აბრუნებდა და კრედიტორიც დებიტორის მამულში ჩადგებოდა ,,საწინდრად”. ალბათ ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში დგებოდა საკითხი, თუ წელიწადში თავანის რამდენი პროცენტი ერგებოდა კრედიტორს და ამ პროცენტს დებიტორის ადგილ-მამულიდან მიღებული შემოსავლის რა წილი შეეფარდებოდა.

თუ კრედიტორი დებიტორის მამულში ჩადგებოდა ,,საწინდრად”, მაშინ ყოველ სამ წელიწადში თავნი ვალის ყოველ ,,ოც თეთრს” თითო თეთრი დააკლდებოდა. საფიქრებელია, რომ შუა კაცები წყვეტდნენ საკითხს, რა ,მოცულობით უნდა ,,ეჭამა” დებიტორის ადგილ-მამული კრედიტორს. ,,შუანი” ცდილობდნენ სამართლიანობის დაცვას. კრედიტორს არ უნდა დაეჩაგრა დებიტორი, მაგრამ არც კრედიტორი უნდა დარჩენილიყო დაზარალებული. ,,შუანი” განსაზღვრავდნენ რამდენად იყო ვალი გადახდილი. მხედველობაში მიიღებოდა კრედიტორის მიერ დებიტორის მამულიდან მიღებული შემოსავალი - ,,ვითარცა ალაგი უკლებლად ეჭამოს”.

თუ დებიტორი რაიმე მიზეზით უცხო მხარეს გადაიხვეწებოდა და საშუალება არ ექნებოდა თავისი ადგილ-მამულის შემოსავლით ესარგებლა, კრედიტორს არ ეძლეოდა უფლება მოეთხოვა მისგან ვალის დაფარვა.

კანონმდებელი თავის გადაწყვეტილებას ქრისტიანული მორალით ასაბუთებდა: დებიტორის მდგომარეობის შემსუბუქება კეთილი ქრისტიანული საქმე იქნებოდა, ხოლო თვით კრედიტორს სესხის თანხის ამოღება ღმერთის წინაშე ანგარებად არ ჩაეთვლებოდა.

როგორც ზემომოყვანილი სამართლებრივი ნორმიდან ჩანს, დებიტორის მამულის სამოცი წლის განმავლობაში სარგებლობა -,,ჭამა”, კრედიტორის წინაშე დებიტორის ვალს აქარწყლებდა. ასე რომ, თუ ანტიქრესისის შემთხვევაში კრედიტორი, როგორც წესი, დებიტორის მამულს სარგებლის ანგარიშში ჭამდა და თავნი ვალი კი კვლავ გადასახდელი ხდებოდა, აღბუღას სამართლის წიგნის მიხედვით, საქმე სხვაგვარად წყდებოდა. სამოცი წლის განმავლობაში დებიტორის მამულით სარგებლობა, როგორც წესი, ვალს აქარწყლებდა.

როგორც წინათაც აღვნიშნეთ, მხედველობაში მიიღებოდა ,,ალაგის”, ,,უკლებლად ჭამის” ფაქტიც. საფიქრებელია, რომ ,,ალაგიდან” - გირაო ადგილ-მამულიდან, მიღებული შემოსავლის მხედველობაში მიღებით შესაძლებელი იქნებოდა მამული სამოცწლიანი გირავნობის ვადის შემცირებაც, მაგრამ, როგორც ჩანს, ჩვეულებრივ, სამოცი წლის ვადაში ეტეოდა ეს ურთიერთობა.¹⁹

ისეთი სამართლებრივი ნორმა, როგორსაც წარმოადგენდა აღბუღას სამართლის 83-ე მუხლი, დღეს-დღეობით ჩვენთვის უცნობია, რომელიმე სხვა სამართლის წიგნიდან.

ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნის 83-ე მუხლის დანაწესი ერთგვარად უნდა ჩაითვალოს დებიტორის ინტერესების დაცვისაკენ მიმართულ სახელმწიფოებრივ ღონისძიებად. კრედიტორი, მართალია, 60 წლის განმავლობაში სარგებლობდა დებიტორის გირაო ადგილ-მამულით, მაგრამ ამ უთუოდ ხანგრძლივი ვადის გასვლის შემდეგ დებიტორი თავნი ვალის გადახდისაგან თავისუფლდებოდა. ამ ვადის გასვლის შემდეგ დებიტორი ან მისი მემკვიდრე დაიბრუნებდა თავის დაგირავებულ ადგილ-მამულს და თავნი ვალიც, პროცენტებთან ერთად, გასტუმრებულად ჩაითვლებოდა. მაშასადამე, სამოცი წელი იყო თავისებური ,,საიუბილეო ვადა” და ამ დროის გასვლის შემდეგ დებიტორი იბრუნებდა დაგირავებულ ადგილ-მამულს. იგულისხმებოდა, რომ კრედიტორმა, როგორც მხარემ, ან მისმა უფლების მონაცვლემ უკვე მიიღეს თავისი კუთვნილი (როგორც თავანის, ასევე პროცენტის სახით). ,,ოცის თავი” კი უნდა ნიშნავდეს იმას, რომ კრედიტორს ყოველ სამ წელიწადში თავნი სესხის მეოცედის სარგებლის მიღების უფლება ჰქონდა დებიტორის დაგირავებული ქონებიდან.

თუ, მაგალითად, კრედიტორმა დებიტორს სესხად მისცა 60 ათასი ,,თეთრი” და დებიტორმა კრედიტორს თავისი ადგილ-მამულის ,,ჭამის” უფლება მისცა არა მარტო პროცენტის გადახდის, არამედ თავნი ვალის თანდათანობითი შემცირების ანგარიშში, ვღებულობთ ასეთ სურათს: ვალის აღებიდან სამი წლის შემდეგ დებიტორს გადასახდელი აქვს აქვს 57 ათასი თეთრი, 6 წლის შემდეგ - 54 ათასი თეთრი, 9 წლის შემდეგ - 51 ათასი თეთრი, 12 წლის შემდეგ - 49 ათასი თეთრი, 15 წლის შემდეგ - 45 ათასი თეთრი, 18 წლის შემდეგ - 42 ათასი თეთრი, 21 წლის შემდეგ - 39 ათასი თეთრი, 24 წლის შემდეგ - 36 ათასი თეთრი, 27 წლის შემდეგ - 33 ათასი თეთრი, 30 წლის შემდეგ გადასახდელი იქნებოდა 30 ათასი თეთრი, ვალის აღებიდან 33 წლის შემდეგ დებიტორს ექნებოდა 27 ათასი თეთრი გადასახდელი. ვალის აღებიდან 36 წლის შემდეგ დებიტორს გადასახდელი ექნებოდა 24 ათასი თეთრი. ვალის აღებიდან 39 წლის შემდეგ დებიტორს გადასახდელი ექნება 21 ათასი თეთრი. მოვალეს ვალის აღებიდან 42 წლის შემდეგ გადასახდელი ექნებოდა 18 ათასი თეთრი; ხოლო 45 წლის შემდეგ კი 15 ათასი თეთრი. 48 წელი რომ გავიდოდა ვალის აღებიდან, მაშინ დებიტორს ან მის უფლებამონაცვლეს გადასახდელი დარჩებოდა თავდაპირველი 60 ათასი თეთრის ნაცვლად - 12 ათასი თეთრი.

ვალის აღებიდან 51 წლის გასვლის შემდეგ დებიტორს გადასახდელი ექნებოდა 9 ათასი თეთრი, 54 წლის გასვლის შემდეგ - 6 ათასი, ხოლო 57 წლის შემდეგ - 3 ათასი, დასახელებული 60 წლის თავზე ვალის აღებიდან საერთოდ მოეხსნებოდა ვალიც და ადგილ-მამულსაც დაიბრუნებდა თავის საკუთრებაში.

პრინციპში, ანტიქრესისთან შედარებით, აღბუღას სამართლის 83-ე მუხლი მეტ-ნაკლებად დებიტორის ინტერესებს იცავს. თუმცა დიდი ხნის შემდეგ, მაგრამ მაინც ადგილ-მამული მოვალეს (დებიტორს) უბრუნდებოდა.

ადგილ-მამულით სარგებლობა სარგებლის ანგარიშში, ანუ უფრო სწორად, დაგირავებული ქონებიდან შემოსავლის მიღება კუთვნილი სარგებლის სანაცვლოდ, ძველი, ანტიკური სამყაროდან შემოსული ინსტიტუტი უნდა იყოს. თუმცა დანამდვილებით ამის მტკიცება დღეს შეუძლებელია.

ქართულ სინამდვილეში საზოგადოებრივი აზრი, რა თქმა უნდა, წინააღმდეგი იქნებოდა სარგებლისა და, მით უმეტეს, დიდი ოდენობის სარგებლის აღებისა. პატრიარქალურ-ფეოდალურ საზოგადოებაში ასეთი რამ ჩვეულებრივი საქმე იყო, მაგრამ დროთა ვითარებაში საპროცენტო განაკვეთი დამკვიდრდა. საკითხი იმის შესახებ, თუ რამდენად სამართლიანი იყო სარგებლის განაკვეთი თითოეულ, ცალკე აღებულ შემთხვევაში, წყდებოდა ადგილობრივ წეს-ჩვეულებათა თანახმად. ამ საკითხში გარკვეულ ავტორიტეტებად ითვლებოდნენ, როგორც ჩანს, ,,შუანი” - შუაკაცები. სწორედ ეს უკანასკნელები წყვეტდნენ, თუ მოცემული თავანის შესაბამისი სარგებელი რა ოდენობისა უნდა ყოფილიყო. თუ აღმოჩნდებოდა, რომ კრედიტორი დაგირავებული ადგილ-მამულიდან მეტს ,,ჭამდა”, ვიდრე ერგებოდა, მაშინ შესაძლებლად ჩაითვლებოდა საგირავნო ვადის ?შემცირება. და თუ ვალის დაფარვის საქმეზე, დებიტორს და კრედიტორს შორის დავა წარმოიშობოდა საქმეს შუაკაცთა სასამართლო გადაწყვეტდა.

სიხარბისა და ანგარების წინააღმდეგ ბრძოლა საერთო გენერალური ხაზი იყო ქრისტიანული რელიგიისა და ქრისტიანული იდეოლოგიისა, ხოლო შუა საუკუნეებში ხსენებული რელიგია დიდ გავლენას ახდენდა სამართალზე.

,,ესე წმიდათა მამათა სიტყუა არს, თუ სიხარბე გონებითაც მხედველობისა ჩაღ არს და ყოველი ავი საქმე, ღმრთისა და კაცის განმარისხებელი მას ზედა დამოეკიდების”... ნათქვამია აღბუღა ათაბაგ-ამირსპასალარის სამართლის წიგნის 90-ე მუხლში.

სამართლის წიგნის ხსენებულმა მუხლმა ჩვენამდე ორ ვარიანტად მოაღწია, მაგრამ მათ შორის არსებითი განსხვავება არც არის.

,,ესე სიტყვა წმიდათა მამათა არს, თუ სიხარბე გონებითი მხედველობისა კაპი არისო, და ყოველი ავი ღვთისა და კაცისა განმარისხებელი საქმე მას ზედა ჩამოკიდებული არისო”...

ფიქრობენ, რომ კანონმდებელს, როდესაც ის წმიდა მამათა სიტყვებს იმოწმებდა, მხედველობაში ჰქონდა ერთი ადგილი პეტრე მოციქულის კათოლიკე ეპისტოლედან (II, 2, 14), სადაც ვკითხულობთ:

,,თუალნი ასხენ სავსენი მრუშებითა და დაუცხრომელითა ცოდვითა, და აცთუნებენ სულთა დაუმტკიცებელთა, გულნი ჰქონან წურთილნი ანგარებითა, შვილნი წყევისანი”.²⁰

აქვე უნდა შევნიშნოთ: მართებულია მოსაზრება, რომ შუა საუკუნეებში რელიგია მოიცავდა როგორც სამართლის სისტემასა და პოლიტიკურ დოქტრინას, ასევე მორალურ მოძღვრებას, ფილოსოფიასა და ეკონომიკურ თეორიასაც.

ცხადია, ქართული სამართლის წიგნებზეც შეიმჩნევა რელიგიური იდეების სახით მოვლენილი საყოველთაოდ გავრცელებული შუა საუკუნეობრივი ეკონომიკური თეორიის გავლენა.

ამ გავლენის შესახებ უეჭველი საუბარი ჩვენ შეგვიძლია მეთოთხმეტე საუკუნიდან, რამდენადაც სრული სახით XIV საუკუნემდე არსებულ სამართლის წიგნებს ჩვენამდე არ მოუღწევიათ. აქვე ისიც უნდა შევნიშნოთ, რომ XIV საუკუნე არ იყო ქართული კულტურის კლასიკური ხანა და ამიტომაც ამან (ბექა-აღბუღას სამართლის წიგნმა) არ შეიძლება მოგვცეს XI-XII საუკუნეების სამართლის სწორი სურათი.

უფრო ადრე, X-XIII საუკუნეების საქართველოში, ეტყობა, საერთო ეკონომიკურ აღმავლობასთან ერთად, ვაჭრობა და მისი თანამდევი მევახშეობაც საკმაოდ განვითარებული ყოფილა. ასე რომ, მევახშეობის სენს ეკლესია-მონასტრებშიც კი შეუღწევია.

ეკონომიკური აზრი შუა საუკუნეების ევროპასა და ბიზანტიის იმპერიაში სამეურნეო-ეკონომიკურ საკითხებს რელიგიურ-ეთიკური თვალსაზრისითა და კრიტერიუმით წყვეტდა. საფიქრებელია, რომ ასეთი შეხედულების ფესვები არა მარტო ძველი და ახალი აღთქმის წიგნებშია საძებნი, არამედ, აგრეთვე, სტოელთა ფილოსოფიურ მოძღვრებაშიც.

რომის იმპერიის სამოქალაქო კანონმდებლობის მესვეურთა შორის აშკარად შეიმჩნევა მიდრეკილება, რომ სამოქალაქო გარიგებათა თავისუფლების სამართლებრივი პრინციპის შეზღუდვისას ქრისტიანი იმპერატორები სამეურნეო ცხოვრებას ქრისტიანობის მიერ შემუშავებულ სამართლიანობის ცნებას უქვემდებარებდნენ. ეს უკანასკნელი კი გულისხმობდა სახელმწიფოს მხრივ სამოქალაქო გარიგებათა კონტროლს. ქრისტიანული სამართლიანობის თვალსაზრისით, გარიგებათა გაკონტროლება გვიანდელი ხანის რომის იმპერიის კანონმდებლობის თავისებურებას წარმოადგენდა, მაშინ როდესაც კლასიკური ხანის რომაული იურისპრუდენციის მიერ დამკვიდრებული უმნიშვნელოვანესი წესი სწორედ იმაში მდგომარეობდა, რომ ხელშეკრულების დამდები (ხელშემკვრელი) მხარეები თავისუფალი იყვნენ თავიანთ მოქმედებაში.

ძველ საბერძნეთსა და რომში წინარექრისტიანულ ხანაში წლიურად ორმოცდაათ პროცენტიანი სარგებელი ჩვეულებრივი მოვლენა იყო.

წყაროებში გვხვდება ცნობები წლიურად ასპროცენტიანი სარგებლის არსებობის შესახებ. დაახლოებით ანალოგიურ მდგომარეობას აღნიშნავენ სპეციალისტები ძველი აღმოსავლეთის წრის ქვეყნებშიაც.

გამორკვეულია, რომ იმპერატორ იუსტინიანეს (VI ს.) ინიციატივით ჩატარებული მუშაობა ,,სამოქალაქო” სამართლის კრებულის შესადგენად მიმდინარეობდა ქრისტიანული იდეების მძლავრი გავლენის ქვეშ.

კლასიკური რომაული იურისპრუდენციის ტრადიციების წინააღმდეგ, იმპერატორ იუსტინიანეს სჯულდებაში აღიარებული იყო ახალი სამართლებრივი პრინციპი: სახელშეკრულებო ურთიერთობები სახელმწიფო კონტროლს უნდა დაექვემდებაროს

ხსენებული სამართლებრივი პრინციპი, რომლის წყაროდაც ქრისტიანული ეკლესიის იდეოლოგები იგულისხმება, თავის მხრივ, ახალ დამცველებსა და ახალ დასაბუთებასაც კი პოულობდა როგორც კანონმდებელთა, ასევე თეოლოგთა შორის.

მსოფლიო საეკლესიო კრებამ, ნიკეაში, 443 წელს, სასულიერო პირებს აუკრძალა სავახშო ოპერაციების წარმოება.

ამავე წელს რომის პაპმა, ლევ დიდმა, მევახშეობა დაგმო თვით საერო პირთა შორისაც კი.

ნეტარი ავგუსტინე მევახშეს ქურდს ადარებდა. დასავლეთის ეკლესიის კანონიკური სამართლის ცნობილ ძეგლში - ,,გრაციანის დეკრეტში” თავმოყრილი იყო მრავალრიცხოვანი დადგენილებანი მევახშეობის წინააღმდეგ. ერთ-ერთმა რომის პაპმა (ალექსანდრე მესამემ) დააწესა, რომ მევახშეები ეკლესიისგან განეკვეთათ. ანალოგიური ვითარება იყო აღმოსავლეთშიც. მართლმადიდებელი ქრისტიანული ეკლესიაც საკმაოდ ენერგიულად იბრძოდა მევახშეობის წინააღმდეგ.

მართალია, ქრისტიანულმა ეკლესიამ ვერ შეძლო მევახშეობის მოსპობა, მაგრამ მაინც მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა საერო კანონმდებლობაზე.

გავიხსენოთ, რომ უკვე ძველი აღთქმის წიგნებში იყო დაგმობილი სარგებლის აღება მოყვასისაგან (იხ. მეორე სჯულისა XXIV, 19-20, ლევიტელთა XXV, 35-36).

ახალი აღთქმის²¹ ერთი ადგილი (ლუკა VI, 35) გაგებული იყო, როგორც სესხიდან სარგებლის მიღების აკრძალვა.

ძველი აღთქმის კომენტატორთა აზრით, იქ აკრძალული არ იყო უცხოელისაგან სარგებლის აღება. ეს კი ხელსაყრელი თეორიული ნიადაგი იყო ებრაელი მევახშეებისათვის.

ფეოდალურ საქართველოში ისევე, როგორც სხვა ფეოდალურ ქვეყნებში, მემამულეებიც (მებატონეებიც) არაიშვიათად ვალებით იყვნენ დამძიმებული. მევახშე ფეოდალს ,,სწოვდა სისხლს”, ხოლო ფეოდალი თავის მხრივ აძლიერებდა ეკონომიკურ ძალადობას გლეხობის მიმართ.

არც ფეოდალურ დასავლეთ ევროპაში, არც ბიზანტიაში არსებულა სარგებლის ისეთი საყოველთაო, ერთიანი განაკვეთი, რომელსაც ხალხში განმტკიცებული აზრის ძალა ექნებოდა, ე.ი. რომელსაც უეჭველად გაუწევდნენ ანგარიშს.

კარლოს დიდის დროს წლიურად ასპროცენტიანი სარგებლის აღება ითვლებოდა მევახშეობად. მოგვიანებით, იტალიაში დამკვიდრებულა წლიური ორმოცპროცენტიანი სარგებელი. თუმცა XII-XIV საუკუნეებში ჩვეულებრივი სასესხო პროცენტი ოცს არ აღემატებოდა. იმპერატორმა ფრიდრიხ მეორემ დააწესა წლიურად ათი პროცენტი სარგებელი (ებრაელებისათვის). ფეოდალურ ინგლისში სარგებლის ოდენობა დადგენილი იყო წლიურად ხუთიდან ათ პროცენტამდე (ჰენრი VIII, იაკობ პირველი, კარლოს მეორე). შუა საუკუნეების პირველ პერიოდში ევროპაში მოსახლეობა ძირითადად სოფლის მეურნეობაში იყო დასაქმებული. ასეთ პირობებში აღებ-მიცემობა სუსტად იყო განვითარებული.

ამ ხანებში მევახშეები მონოპოლისტები იყვნენ და ამიტომ საჭირო იყო მათი შეზღუდვა ისევე, როგორც სხვა მონოპოლისტებისა.

ასე რომ, შუა საუკუნეებში კანონებს მევახშეობის შესახებ თავისი გამართლებაც ჰქონდათ.

მართალია, სასესხო პროცენტებისა და სარგებლის წინააღმდეგ არისტოტელედან და ნეტარ ავგუსტინედან მოყოლებული, ვიდრე თომა აქვინელამდე - მეცამეტე საუკუნემდე, დიდი ბრძოლა იყო გაჩაღებული, მაგრამ ამ დიდ მოაზროვნეთა ავტორიტეტმაც ვერ გადაძლია საგანთა ლოგიკა და კანონმდებელი იძულებული გახდა, სარგებელი კი არ აეკრძალა, არამედ სარგებლის ოდენობა შეეზღუდა.

ამ მხრივ დამახასიათებელია ბექა-აღბუღას სამართლის წიგნის 93-ე მუხლი, სადაც ვკითხულობთ: ,,თუ კაცმან კაცისაგან პური აიღოს, დაჭირებისათვის დიდი სარგებელი შეუკუეთოს მიმცემელმან, ნუ ქნას ღმერთმან, ორისათვის სამი კმა არს.” ,,თუ არა, როდესცაღა საბრჭოდ შეიყარნენ, რაცა მის მეტი აეღოს, გარევე შეუქციოს; რა გინდ ნიშანი ჰქონდეს, არა მოეხმაროს, არამედ რომე ,,ანგარება არს უფროსი ცოდვა, დაწერეს სჯულისა მოძღუართა წმიდათა კაცია.”

როგორც ირკვევა, არც ისე იშვიათი იყო შემთხვევები, როდესაც ,,კაცი” - თავისუფალი პირი იძულებული ხდებოდა თავის გამოსაკვებად ,,პური” აეღო სესხად სარგებლის (ე.ი. თავნი სარგებლის) გადახდის პირობით.

კანონმდებელს მიაჩნდა, რომ, თუ ორი კოდი პური იქნებოდა ნასესხები, დებიტორს კრედიტორისათვის მოსავლის აღების შემდეგ უნდა გადაეხადა სამი (კოდი).

თუ წერილობითი საბუთის მიხედვით, სარგებლის აღება მეტი ოდენობით იყო გათვალისწინებული, ხსენებული რეალური სესხის ხელშეკრულება ბათილად, არარად ჩაითვლებოდა.

აღბუღას სამართლის წიგნის 94-ე მუხლი ითვალისწინებს საგირავნო ურთიერთობებს, მათ შორის მიწის (ადგილ-მამულის) დაგირავებას.

,,თუ კაცმან კაცისაგან თეთრი აიღოს სასარგებლოდ, ათასისაგან ესრეთ მისცეს: ათასორასსა დასჯერდნენ საწელიწდოსა შინა. ამავე წესითა ანგარიში უმცროს-უფროსი იყოს. და ნუცა ვახშის ვახშსა ეხსენების. თავი მასვე ოდენ იმატებდეს, რა გინა ხანი დაეყოს. აგრეთვე დიდი მიწაი ცოტასა საქონლითა ნუ დაიწინდვის, თორე იგივე ვახშისა სიდიდე იქნების, განმარისხებელი ღმრთისა.”

ქართულ სინამდვილეში ,,მამულსა შიგა საწინდრად დგომა” ჩამოყალიბებული იურიდიული ფორმულაა. ბექა მანდატურთუხუცესის სამართლის წიგნი იხსენიებს ,,წინდულობის წესს”. აღნიშნული ,,წესი” დიდი ხნის დამკვიდრებული ნორმაა. ძველთაგან უნდა მომდინარეობდეს აგრეთვე ,,დიდი მიწის ცოტა საქონლით” დაწინდვის პრაქტიკა.

ამ მიმართულებით საინტერესო ცნობების წყაროა აღბუღას სამართლის 95-ე მუხლიც. ,,არის რომელიმე თემი და ქვეყანაი, რომე სამამულოსა რასაცა გაჰყიდიან აფასებენ, ნახევარსა ჩამოუშვებენ, ამად რომე ბატონისა საზღავსა ზედა შეაგდებს, და მართალია და ვინც იქმს ასე, უპრიანეა: სამოყალნო მამულიცა არ დაშავდეს და ქუეყანაიცა არ ამოსწყდების.”

სამართლის წიგნის ნორმის რუსული თარგმანის მოშველიებაც საჭიროდ მიგვაჩნია. საინტერესოა, როგორ აქვთ ის გაგებული მთარგმნელებს - ი. დოლიძესა და ვ. დონდუას.

,,Есть некоторые области и края, где - когда люди продают самамуло, - при его оценке скидывается половина с цены, потому что, зачитывается удовлетворение патрону. И правильно: Если кто-либо сделает то же, будет лучше, так как и облагаемое податями мамули не пострадает, и страна не будет разорена.”

ის, რაც შედარებით ადვილი გასაგები იყო XIV საუკუნის მესეთ-ჯავახეთში, დღეს ასე ადვილად როდი შეიმეცნება.

საერთოდ, ამ მუხლის კომენტარი უსათუოდ საჭიროა, მაგრამ იგი სამეცნიერო ლიტერატურაში ჩვენ არ გვეგულება.

ჩვენი აზრით, ზემომოყვანილი მუხლიდან ჩანს, რომ ფეოდალს პრეტენზია აქვს გაყიდოს ან დააგირავოს მამული, მაშინ, როდესაც საკუთრების უფლების ელემენტთა ბალანსი თანდათან ფეოდალის მხარეზე გადადის.. მეფეს, სენიორს, თავის მხრივ საკუთარი შეხედულება აქვს ამ საკითხზე. მისი აზრით, ფეოდალის ხელთმყოფ მამულზე მეფესაც აქვს უფლება და, როგორც ჩანს, მეფესა და ფეოდალს შორის რაღაც კომპრომისთან გვაქვს საქმე. ფეოდალს უფლება ეძლევა გაყიდოს ან დააგირავოს მამულის ნახევარი, ხოლო მეორე ნახევარზე ბატონის (მეფის, მთავრის) უფლება ხელუხლებელი რჩება და ,,ფასის ნახევარის ჩამოშვება” სწორედ ამასთან უნდა იყოს დაკავშირებული. ფორმალურსა და ფაქტობრივს შორის გარკვეული წინააღმდეგობა აქ არ არის დაძლეული. ფორმალურად ფეოდალს მამულის გაყიდვის უფლება არ უნდა ხელეწიფებოდეს ხელმწიფის დაუკითხავად, მაგრამ დრო შეცვლილია და ეს ხდებოდა.

აღბუღა ათაბაგ-ამირსპასალარის სამართლის მიხედვით, გლეხს არა აქვს უფლება გაყიდოს ადგილ-მამული, ,,მისისა პატრონის” ხელჩაურათავად; ,,ადგილი ბატონისა არის” (76).

ძველ სამართლის წიგნებში დღევანდელ მკითხველს არაიშვიათად კანონმდებლის ნების ამოკითხვა უჭირს, მაგრამ, თუ ის გაითვალისწინებს იმ ეპოქას, როდესაც ეს სამართლის წიგნები იწერებოდა, შესაძლებელი ხდება კანონმდებლის ნება-სურვილის ამოცნობა.

მოტანილი ლეგალური მასალებიდან ერთი რამ ცხადია: კანონმდებელი, ერთი მხრივ, იბრძვის დებიტორის ინტერესების დასააცავად და შეძლებისამებრ ცდილობს დაამკვიდროს სარგებლის რაც შეიძლება დაბალი დონე, დაბალი სასესხო პროცენტი, მაგრამ სახელმწიფოს არც კრედიტორთა ინტერესების უგულებელყოფა შეუძლია; უნდა მონახულიყო რაღაც ,,ოქროს საშუალო” მათ ინტერესებს შორის. სამცხე-საათაბაგოში, როგორც ჩანს, კანონმდებელი თვლიდა, რომ წლიური სარგებელი - მაქსიმუმ ოცი პროცენტი სავსებით მისაღები უნდა ყოფილიყო ორივე მხარისათვის, როცა სესხის საგანი ,,თეთრი” იყო, ე.ი. როცა ფულის გასესხება ხდებოდა.

სავახშო კრედიტი, როგორც ჩანს, მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. დებიტორების როლში გამოდიოდნენ არა მარტო მოსახლეობის უღარიბესი ფენები, არამედ არანაკლებ წვრილი, გაღარიბების გზაზე მდგარი მემამულეები. დაკვირვებას მოითხოვს საკითხი, როდესაც ,,არა ჟამიერად” - უვადოდ, გაიცემოდა კრედიტი, გამოიყენებოდა თუ არა იგი რაიმე წარმოების წამოწყების ან მისი გაფართოების მიზნით?

ჯერჯერობით ჭირს ამ კითხვაზე დამაჯერებელი პასუხის გაცემა.

მართალია, საკანონმდებლო ძეგლებში სრულად ვერ აისახა მოძრავი ქონება, როგორც გირავნობის საგანი, მაგრამ უეჭველია, რომ ადგილ-მამულებისა და სახლების გარდა, სხვა, უფრო მცირე მნიშვნელობის ნივთებიც შეიძლებოდა ყოფილიყო დაწინდვის საგანი. ეს გარემოება მეტ-ნაკლებად აისახა იურიდიულ საბუთებში.

ქართულმა ხალხურმა მეტყველებამ შემოგვინახა ისეთი ხატოვანი სიტყვა-თქმანი, როგორიცაა - ,,გირაო ქვაბივით დაათრევენ”, ან ,,გირაო წალდივით მიგდებულია”.

ერთი გამოქვეყნებული საბუთის²² მიხედვით, სპილენძეულის გირავნობა არ უნდა ყოფილიყო იშვიათი. 1786 წლით დათარიღებული არზიდან ჩანს სპილენძეულის გირავნობის ფაქტი (,,მორიგისათვის სხვისგან ნათხოვარი სპილენძეული გირაოდ გაიტანეს”). ეს ,,გირავნობა” კი თავისებურია. ოჯახმა ჯარში ,,მორიგე” უნდა გაიყვანოს, მაგრამ სამხედროვალდებული კაცი ოჯახმა ვერ მისცა ,,მორიგე ჯარს”, ის ადგილზე არ აღმოჩნდა. იყო ვარაუდი, რომ ის იმალებოდა და თავისი მოვალეობის შესრულებას თავს არიდებდა. ხელისუფლების წარმომადგენლებმა სპილენძეული გირაოდ წაიღეს იმისთვის, რომ ოჯახი აეძულებინათ მორიგე ჯარში მებრძოლი გაეყვანა.

ბექა-აღბუღას კანონების განხილვას პროფ. ის. დოლიძემ სპეციალური ნაშრომი მიუძღვნა. სხვა საკითხთა შორის ის შეეხო აღბუღას სამართლის წიგნის 95-ე მუხლსაც.

ი. დოლიძე ფიქრობს, რომ ხსენებული მუხლი ეხებოდა ვალში დაგირავებული მამულის გაყიდვას, რომელიც მისი სიტყვებით, ,,ადათობრივი სამართლის ნორმებით წესრიგდებოდა”.

აღბუღას სამართლის წიგნი 95-ე მუხლის კომენტარში ი. დოლიძე წერდა:

,,არის ისეთი კუთხე და სოფელი, სადაც ვალში მამულის გაყიდვის დროს მამულს ნაკლებად დააფასებენ ,,ნახევარსა და ფასსა ჩამოუშვებენ”, იმისათვის, რომ შეიძლება მემამულემ შემდეგში ვალის გადახდა და მამულის გამოსყიდვა შესძლოს”.

ეს სტრიქონები დაიწყო 1953 წელს, ნაშრომში ,,ძველი ქართული სამართალი” ( გვ. 182). 1960 წელს კი პროფ. ვარლამ დონდუამ და პროფ. ის. დოლიძემ რუსულად თარგმნეს ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნი. ითარგმნა, რა თქმა უნდა, 95-ე მუხლიც; თარგმნის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ავტორებს უკვე აღარ აქვთ საუბარი ვალში დაგირავებული მამულის შესახებ, არამედ უბრალოდ ,,სამამულო” - უძრავი ქონების, გაყიდვის თვალსაზრისით აქვთ ტექსტი გაგებული.

რომელი მოსაზრებაა უფრო სწორი?

ჩვენი აზრით, უკანასკნელი მოსაზრება უფრო მართებულია; ყოველ შემთხვევაში, არც ისე იშვიათად, ფეოდალურ საქართველოში უბრალო ადამიანებს გირავნობა და ნასყიდობა ერთმანეთში ერეოდათ, მაგრამ კანონმდებლობისაგან ეს არაა მოსალოდნელი.

ალბათ, მკითხველი გვაპატიებს განმეორებას; ხსენებულ მუხლში აღწერილია ისეთი უძრავი ქონების გასხვისება, ისეთი ,,სამამულოს” განკარგვა, რომელზე საკუთრების უფლებაც სახელმწიფოსაც (მეფეს, მთავარს) აქვს და უშუალოდ ,,მემამულესაც”, ხელმწიფის თვალსაზრისით, ეს სახელმწიფო ქონებაა, ხოლო ფეოდალის თვალთახედვით - მისი ავლადიდება, მაგრამ, როგორც ჩანს, სახელმწიფო ანგარიშს უწევს იმ გარემოებას, რომ საკუთრების ელემენტები ბალანსირება დროთა ვითარებაში თანდათან მისი ფაქტობრივი მფლობელის ხელში ხვდება, ასეთ ვითარებაში ხელმწიფე მემამულეს ნებას რთავს გაყიდოს, ქონების ნახევარი, ხოლო მეორე ნახევარი ,,ბატონის საზღაური ზედა შეაგდოს”. არ არის გამორიცხული, რომ ასეთ მემამულეს ხელმწიფე ,,სამამულე” ქონების მხოლოდ ნახევარის დაგირავების უფლებას მისცემდა.

ცხადია, ადგილ-მამული რომ ნასყიდი ყოფილიყო, მაშინ მეფეს, როგორც წესი, არ შეეძლო მესაკუთრისთვის დაეშალა, მისი გაყიდვა ან დაგირავება

ჩვენ ვეძებთ ანალოგიურ სამართლებრივ ნორმას მეზობელი ქვეყნების სამართლებრივ ძეგლებში. მაგალითად, დაახლოებით 1550 წელს სრულიად რუსეთის მეფემ და დიდმა მთავარმა ივანე ვასილის ძემ გამოსცა ბრძანებულება, რომლის მიხედვითაც, ,,ვოტჩინის” მფლობელებს მხოლოდ მათი ნახევრის გაყიდვისა და დაგირავების უფლება ეძლევათ. ვინც წინდაუხედავად მოიქცეოდა და მთელი ,,ვოტჩინის” საფასურს გადაიხდიდა, ზედმეტად გადახდილ ფულს კარგავდა

მე-18 საუკუნის საბუთებიდან ხშირად შეიძლება ამოვიკითხოთ ანტიქრესისის პირობა, თუმცა ,,ანტიქრესისი”, როგორც ტერმინი, არ გვხვდება.

1783 წელს გაცემულ ვალის ხელწერილში ვკითხულობთ: ,,ქ. ავიღე მე გაბაშვილმან რევაზ და შვილმან ჩემმან. ამ შენ თარხნისშვილის ყორიასალულბაშისაგან ზაზასაგან ორი თუმანი ახალი თეთრი, ამ იღრაღით, რომ ამის გირაოთ ვერეს აქათ ჩემი წილი მამული ორი დღისა არუთინა ბაყალს რომ უჭირავს, იმას გარდა მეექვსედი მოგართვი, იასე მდივანს რომ უჭირავს იმის ნახევარი. თავის წყლის პირითა და მინდვრითა, შესავლითა და გასავლითა მანამ თქვენს თეთრს მოგართმევდე, რაც იმის ღალა და მოსავალი იყოს, წყლისა და მინდვრისა, ყველას თქვენს თეთრის სარგებელში მოგართმევდე. ვერც თქვენ თეთრის სარგებელი მთხოვო და არც მე ამის მოსავალს გედავებოდე, როცა თქვენი თეთრი მიგართო, ჩემი მამული მე დამანებეთ. არის ამისი მოწამე პირველად ღმერთი, კაცთაგან მდივანბეგი ფარსადან, ზურაბ სუფრაჯი, დედოფლის უშიკაღასბაში იარალი, გივი ფარეშთ უხუცესი, გერმანოზისშვილი პაპუა, სოლაღაშვილი მანუჩარ, ჩემი ბიძაშვილი სამადავლე. მე, სიონის კანდელაკის შვილს ისაკს, ამათის სიტყვით დამიწერია და მოწმეც ვარ.²³ 

ანტიქრესისის ხელშეკრულება გვხვდება საკმაოდ ხშირად; 1785 წლის აგვისტოში დაწერილ ვალის ხელწერილში ვკითხულობთ: ,,ქ. ავიღე მე, კალატოზიანთ აფრასიაბის შვილმა, არუთინამ შენ, კალატოზი ჰახვერდას შვილი, ავეტიქასაგან ოთხი თუმანი და ხუთი მინალთუნი ახალი თეთრი, რომ იქს ამისი ნახევარი ბცფ (2 თუმანი 2 მინალთუნი, ათი შაური) ამდენი. მოგეცი ამისი გირაო ჩემი კერძი სახლი, გარეთ ჭიშკრის სახლი, კარის ბანზე ნახევარი ჩარდახი და დერეფანი და შიგნით ჩემი კერძი სახლები. ამ თარიღიდან არც მე სახლების ქირა გთხოვო და არც შენ თეთრის სარგებელი მთხოვო. როცა შენი თეთრი მოგცე, ჩემი სახლები მე დამანებო და თუ ამ სახლის ან კედელი, ან ჭერი, თავისთავად დაიქცეს, უჩემოდ შენ ნურას დახარჯავ, მე შემატყობინო, ან დედაჩემსა, რომ ჩვენ მოვიდეთ, ჩვენის ფულით დაიხარჯოს, რაც დაიხარჯოს, ამ სანათის უკან დაიწეროს”...²⁴

ჩვენამდე მოაღწია XVIII-ს პირველი ნახევრის ერთმა საინტერესო საბუთმა - განჩინებამ ბეჟანიშვილებისა და ზაალიშვილების მამულის საქმეზე. მოვიტანოთ ხსენებული დოკუმენტი:

,,ქ. მოვედით ჩვენ ამილახვარიშვილი დავით, ხერხეულიძე რევაზ. ესენი ლაპარაკობდნენ მათეშვილის ნასახლარზე. პაატას ეყიდნა. ბეჟანიშვილი ამას ედავებოდა, რომ არ უყიდნია, გირაო ეჭირაო.

ახლა ჩვენ სამართალი ასე უყავით: უნდა წადგეს პაპულიშვილი ნასყიდა, რასაც შემოუაროს, დაიფიცოს, რომ ეს ჩემი ბატონის ნასყიდი იყოს, არცარა საქმე ბეჟანიშვილს აქვსო. თუ ასე დაიფიცა ბეჟანიშვილს საქმე აღარა აქვს, ზაალიშვილს დარჩება. თუ არ დაიფიცა, ზაალიშვილს საქმე არა აქვს.”

გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოში, რამდენადაც ამის შესახებ მსჯელობის უფლებას კერძო სამართლებრივი ხასიათის საბუთები იძლევა, ხშირად გამოიყენებოდა გირავნობის ის ფორმა, რომელსაც ანტიქრესისი ჰქვია, თუმცა ხსენებული ტერმინი არ გვხვდება. საქართველოში გამოიყენებოდა ანტიქრესისის ის ფორმა, როდესაც კრედიტორის ხელში გადადის დებიტორის ქონება (ადგილ-მამული) და კრედიტორს, სარგებლის მიღების ნაცვლად, ამ ქონებით სარგებლობის უფლება აქვს. თუ დებიტორი სესხს დაუბრუნებდა კრედიტორს, ეს უკანასკნელი ვალდებული იყო დაგირავებული ქონება დაებრუნებინა დებიტორისათვის.

პრინციპში, დაგირავებული ადგილ-მამულის შემოსავალი კრედიტორს ეძლეოდა სარგებლის ანგარიშში, მაგრამ დებიტორის ინტერესები ირღვეოდა მაშინ, როდესაც დაგირავებული ადგილ-მამულიდან მიღებული შემოსავალი მეტი იქნებოდა, ვიდრე კანონიერი სარგებელი. სასამართლო პრაქტიკის მასალებიდან ჩანს, რომ ყოფილა შემთხვევა, როდესაც სასამართლო ითვალისწინებდა ამ გარემოებას და სარგებლის მომეტებულ ნაწილს დებიტორს თავანის ნაწილის ან მთლიანად თავნის გადახდაში ჩაუთვლიდა.

_____________________

 1. ი. დოლიძე, ,,ძველი ქართული სამართალი,,, თბილისი, 1953 წ., გვ. 182.

 2. А. Г. Периханян, ..Обшество и право Ирана в парфянский и сасадинский периоды”, ,,Наука” М., 1983 г., стр. 242.

 3. იქვე.

 4. იხ. ,,სამართალი სომხური”, ქართული ვერსია, შესრულებული ვახტანგ მეექვსის ბრძანებით, გამოცემული ლეონ მელიქსეთ-ბეგის მიერ, ტფილისი, 1927; ,,ქართული სამართლის ძეგლები”, ტ. 1, პროფ. ის. დოლიძის რედაქციით, თბილისი, 1963 წ. შეადარეთ: Вл. Сокольский, Греко-римские право в улажении царя Вахтанга VI. журн. Мин. Народн. Пр., 1897 г., №9.

5. იხ. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. 1 1963 წ., გვ. 594.

6. ა. პერიხანიანი, გვ. 242-243.

7. იხ. ,,დიდისჯულის კანონი”, გამოსაცემად მოამზადეს ე. გაბიძაშვილმა, მ. დოლაქიძემ, გ. ნინუამ, თბილისი, 1975 წ., გვ. 605-608.

8. დიდი სჯულის კანონის ლექსიკონში მითითებულია, რომ წინდი იუსტინიანეს სამართალში იყო ჰიპოთეკისაგან განსხვავებული გირაოს სახე: ,,დაგირავებული ნივთი გადადიოდა მარწმუნებლის მფლობელობაში. იდებოდა ხელშეკრულება ვალდებულების შესრულების შემდეგ ამ ნივთის დაბრუნების შესახებ. კრედიტორს ამ ნივთის გაყიდვა შეეძლო მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ გამოითხოვდა ამ უფლებას განსაკუთრებული შეთანხმებით წინდის გაყიდვის შესახებ (,,პაკტუმ დე ვენდელო პიგნორე”); მოგვიანებით კრედიტორს მიეცა წინდის გაყიდვის უფლება შეთანხმების გარეშეც. იუსტინიანეს სამართალში წინდსა და ჰიპოთეკას შორის დარჩა მხოლოდ ერთი, თუმცა მნიშვნელოვანი განსხვავება: წინდის (,,პიგნუსი”) დროს კრედიტორი მაშინვე იღებდა ნივთის მფლობელობის უფლებას, ხოლო ჰიპოთეკის დროს - მოგვიანებით”

9. იხ. ნ. ჩუბინაშვილი, ქართული ლექსიკონი რუსული თარგმანითურთ, თბილისი, 1961 წ., გვ. 188.

10. იხ. ბერძნული სამართალი ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგნთა კრებულიდან, თ. ბრეგაძის გამოცემა, თბილისი, 1964 წ., გვ. 59.

11. იხ. ი. პოკროვსკი, ,,რომის სამართლის ისტორია” (რუსულ ენაზე), 1917 წ.; აგრეთვე ო. იოფე და გ. ნადარეიშვილი, ,,რომის სამოქალაქო სამართლის საფუძვლები”, გამ. ,,სამთავისი”.

12. გ. ნათაძე, ვალი და გირაო, როგორც გლეხის დამონების საფუძველი უძველეს საბერძნეთში, ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, ტომი III, 1923 წ., გვ. 239; აგრეთვე, ალ. წერეთელი, ძველი საბერძნეთი, 1957 წ.

13. გ. ნათაძე, ცოტ. თხზ., ტფილისი, უნივერსიტეტის მოამბე, ტ. III, 1923 წ., გვ. 240.

პროფ. გ. ნათაძეს მხედველობაში აქვს ძველ საბერძნეთში არსებული პრაქტიკა, როდესაც კრედიტორები დებიტორ გლეხკაცს ხშირად მისსავე მიწაზე ტოვებდნენ ხოლმე, მაგრამ არა როგორც თავისუფალ წვრილ მწარმოებელს, არამედ როგორც მონახევრეს.

14. იხ. მ. ვებერი, ,,აგრარული ისტორიის ნიადაგსახმარი ლექსიკონი,” ტ. II, შდრ. რაფაელ ტაუბენშლაგ, ,,ბერძნულ-რომაული სამართალი ეგვიპტეში პაპირუსების შუქზე” (ინგლისურ ენაზე), ვარშავა, 1955 წ., გვ. 21, 345.

15. იხ. გ. ნათაძე, ტფილისის უნივერსიტეტის მოამბე, ტ. III, 1923 წ., გვ. 245.

16. იქვე.

17. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. I, 1963 წ., გვ. 440-441; აგრეთვე, ი. დოლიძე, ძველი ქართული სამართალი, 1953 წ., გვ. 304-305.

18. ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნის ტექსტი იხ. ,,ქართული სამართლის ძეგლებში”, ტ. I, 1963 წ., აგრეთვე იხ. ჩვენი წერილი ,,ალაგისა და გვარის წესი,” გაზეთი ,,ცხოვრება და კანონი,” 11 ივლისი, 1992 წ., 14-15 (55) გვ. 4.

19. აღბუღას სამართლის წიგნის 83-ე მუხლის რუსული თარგმანი, შესრულებული ვ. დ. დონდუასა და ი. დოლიძის მიერ, ასე იკითხება: ,,Если человек должен человеку деньги на проценты или если заимодавец держит его мамули под залог, то за каждые три года с каждых двадцати тетри будет учитываться по одному тетри, когда хозяии имения будет расплачиваться в долгах, то в какой мере заимодавец пользовался доходами с земли это лусть оценят посредники и соразмерно учитывают тетри. Если хозяин имения удалился с родини на чужбину и не пользуется доходами, то до его возвращения заимодавец не вправе требовать погашения долга, потому что тот, находясь на чужбине увы, должен был бродить лишенный именния, жалостно. Такой поступок будет выгоден обоим; отдающему долг от этого будет облегчение, а заимодавцу - заимодавство не будут вменено перед богом в корыстолюбие - а одну двадцатую всегда может требовать о человека” იხ. Судебник Бука и Агбуги, Тбилиси, 1960 г., перевод В. Дондуа и И. Долидзе, стр. 70-71.

20. თომა აქვინელი წერდა: ,,ვინმეს რომ მოესურვებინა, ცალკე გაეყიდა ღვინო და ცალკე კიდევ მისი მოსახმარობა, იგი ორჯერ გაყიდდა ერთსა და იმავე ნივთს, ან გაყიდდა იმას, რაც უკვე აღარ არის”. ,,უსამართლოდ იქცევა ის, ვინც გაასესხებს რა ღვინოს ან ხორბალს, თხოულობს, რომ მას დაუბრუნონ ორი გასამრჯელო ერთი, როგორც თანაბარფასიანი ნივთი, მეორე, როგორც ნივთის სარგებლობისათვის გადასახდელი, რომელსაც სარგებელი ეწოდება”...

21. ,,ხოლო თქუენ გიყუარდეთ მტერნი თქუენნი, და კეთილსა უყოფდით და ავასხებდით, და ნურა რას უსასო ჰყოფთ; და იყოს სასყიდელი თქუენი მრავალ და იყუნეთ ძე მაღლის, რამეთუ იგი თავადი ტკბილ არს უმადლოთა თვისთა და უკეთურთა” (ლუკა, XI, 35).

22. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. VII, გვ. 707.

23. დოკუმენტები თბილისის ისტორიისათვის (XVI-XIX სს.), წიგნი პირველი, შემდგენლები ნიკო ბერძენიშვილი, მამისა ბერძენიშვილი, თბილისი, 1962 წ., გვ. 289-290.

24. იქვე, გვ. 302

გიორგი ნადარეიშვილი

ქართული სისხლის სამართლის ისტორია და მათ შორის სასჯელთა სისტემის ისტორიაც გვიჩვენებს, რომ სასჯელების გამოყენების არეალი, მათი სახეობები, სასჯელის მიზნები და ამოცანები მრავალ ფაქტორზე იყო დამოკიდებული, რომელთა შორისაც განსაკუთრებით უნდა გამოიყოს ქვეყნის სოციალურ ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების დონე, სახელმწიფოებრიობისა და სამართალგანვითარების ტენდენციები, წარსულიდან მიღებული სამართლებრივი მემკვიდრეობა და რელიგიის გავლენა სამართალზე.

ამასთან ერთად, მხედველობაშია მისაღები ისიც, რომ ფეოდალური საზოგადოება თუმცა განვითარებისუნარიანი იყო, მაგრამ რიგ ქვეყნებში ის ხასიათდებოდა ისეთი პატრიარქალური კონსერვატიზმით, რომელიც თითქმის შეუძლებელს ხდიდა ტრადიციული შუასაუკუნეობრივი საზოგადოების წიაღიდან გამოსვლას. ისტორიის ჩარხი ნელა ბრუნავდა. სახელმწიფოებრიობისა და სამართლის განვითარებას აბრკოლებდა განვითარების შედარებით დაბალ დონეზე მდგომი დამპყრობლების ბატონობაც.

ფეოდალიზმის ეპოქა საქართველოში დაახლოებით თხუთმეტ საუკუნეს მოიცავდა და XIX საუკუნის შუა წლებამდე გრძელდებოდა.

სპარსელებისა და არაბების ბატონობა, თურქების შემოსევები და ა.შ. მნიშვნელოვნად აფერხებდა საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკურ და სამართლებრივ განვითარებას; მაგრამ, როდესაც ქართული ფეოდალური მონარქიის დროშის ქვეშ საქართველოს გაერთიანება მოხერხდა, ქართულმა სამართალმა და კერძოდ კი, ქართულმა სისხლის სამართალმა, რომელიც სახელმწიფო საწყისების განვითარებაზე მნიშვნელოვნად იყო დამოკიდებული, თავისი ნამდვილი სახე წარმოაჩინა. ამიტომაც ქართული სასჯელების ისტორიის შესასწავლად დიდი ყურადღება უნდა მიექცეს XI-XII საუკუნეებში არსებულ ვითარებას.

გასაგებია, რომ ქართული სახელმწიფო და სამართალი ყოველთვის სწორხაზოვნად ვერ ვითარდებოდა. არაიშვიათად ადგილი ჰქონია მიღწეული დონიდან უკანდახევას.

უკვე XIII საუკუნის პირველ ნახევარშივე, როდესაც მონღოლებმა საქართველო დაიპყრეს, თანდათანობით იწყება საქართველოს სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების შეფერხება; თანდათან ეცემა სახელმწიფოებრიობისა და სამართლის განვითარების დონე. მცირეოდენი გამონაკლისების გარეშე, XIII საუკუნის პირველი მეოთხედიდან მოყოლებული თითქმის ექვსი საუკუნის განმავლობაში, ვიდრე XIX საუკუნემდე, ქართველი ხალხის დიდ უმრავლესობას უპირატესად თავისი ფიზიკური არსებობის შენარჩუნებისათვის უხდებოდა ბრძოლა და კულტურული შემოქმედებისათვის ნორმალური პირობები არ გააჩნდა.

სოციალურ-პოლიტიკური განვითარების დაბალ საფეხურზე მდგომ სხვადასხვა ჯურის დამპყრობელთა წინააღმდეგ საუკუნოვან ბრძოლაში ქართველ ხალხს დიდძალი სისხლის დაღვრა მოუხდა. ამას ემატებოდა აგრეთვე შინა ომებით გამოწვეული მოსახლეობის ფიზიკური განადგურება და საერთოდ, ქვეყნის დასუსტება. სიმპტომატურია ის გარემოება, რომ XIII ს. დასაწყისში ქართულ ენაზე მოლაპარაკე მოსახლეობა გაცილებით მეტი იყო, ვიდრე XVIII საუკუნის მიწურულს (ზოგიერთი მონაცემით ათჯერ მეტიც!).

XIII-XVIII საუკუნეებში ყოველთვის ერთნაირად მძიმე არ ყოფილა ქართული სახელმწიფოსა და სამართლის განვითარების გზები. ზოგჯერ ხერხდებოდა ეროვნული სახელმწიფოებრიობის აღდგენა, მაგრამ შედარებით მცირე ხნით.

ჩვიდმეტი წლის მანძილზე (1376-1393 წ.წ.) თემურ ლენგის სარდლობით თათარ-თურქმანთა ლაშქარმა რვაგზის ააოხრა საქართველო, რამაც XIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან დაწყებული მძაფრი სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული კრიზისი კიდევ უფრო გაამწვავა. საერთო სოციალურ-ეკონომიკური რეგრესის შედეგად ეცემოდა სამართლებრივი კულტურაც.

საქართველოს ეკონომიკურ დაქვეითებას შედეგად მოჰყვა მისი პოლიტიკური ერთიანობის საფუძვლების მოშლა. სახელმწიფო ხელისუფლება დასუსტდა. სასჯელთა სისტემაში გაძნელდა მტკიცე საჯარო საწყისების გატარება.

ნ. ბერძენიშვილის¹ დაკვირვებით, გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოში ,,მრავალი ქალაქი გაქრა, მრავალი დაკნინდა, ხელოსნობა დაეცა; ამის შესაბამისად, შესუსტდა ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეთა დამაკავშირებელი სამეურნეო ურთიერთობა, აღებ-მიცემობა”.

მონღოლები და სხვა დამპყრობლები ხელს უმართავდნენ ქართველი მეფის მოწინააღმდეგე ცენტრიდანულ ძალებს. ასეთ ვითარებაში ერისთავთ ერისთავები მთავრის როლში გვევლინებიან და პოლიტიკურ უფლებებს - ,,ხელმწიფობას”, იჩემებენ. ქვეყანა პოლიტიკურად დაირღვა. სრულიად საქართველო დაიშალა და მის ნაცვლად ,,საქართველოები” გაჩნდა.

მონღოლების მიერ შემოღებული მკაცრი სახელმწიფო ტერორიზმი გარკვეულ გავლენას ახდენდა დაპყრობილი ხალხების სასჯელების სისტემაზეც.

მონღოლთა თანამედროვე ქართველ ისტორიკოსს - ჟამთააღმწერელს, აღნიშნული აქვს, რომ ჩინგიზ-ყაენმა ,,მრავალნი კეთილნი წესნი განაჩინნაო”. ვფიქრობთ, რომ ამ შემთხვევაში მას მხედველობაში უნდა ჰქონდეს ე.წ. ,,ჩინგიზ ხანის იასა”, რომლის ტექსტმაც ჩვენამდე ვერ მოაღწია. ამ ,,კეთილ” წესებს შორის ისტორიკოსი ასახელებს ჩვეულებას ,,მეკობრე და მბორგველი კაცის” გაუკითხავად მოკვლის შესახებ.

დანაშაულზე წასწრებული პირის გამოუძიებლად და გაუსამართლებლად იქვე მოკვლა, ცხადია, თამარისა და რუსთაველის ეპოქაში მოსაწონ საქმედ ვერ ჩაითვლებოდა. ხსენებულ ხანაში ისტორიკოსი სასჯელთა სისტემის ჰუმანიზაციას უწონებდა მეფეს. ხოლო მონღოლთათვის სამართალგანვითარებას ხელს უშლიდა ისედაც მცირე მასშტაბების ქვეყნის ცალკეულ სამეფო-სამთავროებად დაქუცმაცება. ეს სახელმწიფოებრიობის განვითარების თვალსაზრისითაც უკან დახევასა და რეგრესს მოასწავებდა.

გვიანი შუასაუკუნეების ხანაში, როგორც ვახუშტი ბატონიშვილი აღნიშნავდა: ,,რამეთუ ერთი მეფე დაჯდა იმერეთს, ერთი კახეთს და ნეშტი დარჩა მეფესა ქართლისასა და არცა რამ თუ ამას აკმარეს. არამედ განდგა თავადად ათაბაგი და მან დაიპყრო საათაბაგო, რომელ არს სამცხე - კლარჯეთი. კვალად განდგა იმერთაგან თავადად დადიანი, გურიელი, შარვაშიძე და სხვანნი და ამათ დაიპყრეს საზღვარნი თვისნი, ვიდრე აწამდე არღარა იქმნა შეკრება მისი”.² 

გარეშე და შინა მტრებთან ბრძოლაში სახელმწიფო ხელისუფლება ხშირად იმდენად უძლური აღმოჩნდებოდა, რომ სამართალგანვითარებას ხელს ვერ უწყობდა. მცირდებოდა მწარმოებელი მოსახლეობა. ამ უკანასკნელთა და ფეოდალთა შორის რიცხობრივი თანაფარდობის დარღვევას შედეგად გლეხთა ექსპლუატაციის მძაფრი გაძლიერება მოჰყვა. XVI საუკუნის დამდეგისათვის გლეხობა, წინანდელთან შედარებით, ექვსჯერ მეტ გადასახადს იხდიდა.³ 

ყოველივე ეს იწვევდა კლასობრივი ბრძოლის გამწვავებას, დანაშაულობათა ზრდას, სასჯელთა გამკაცრებას, ინტენსიური მეურნეობის მოშლას და ა.შ.

ნ. ბერძენიშვილს მართებულად აქვს აღნიშნული, რომ, როდესაც XIII საუკუნეში ოქროს ურდოს მონღოლებმა იმიერკავკასიის ველები დაიჭირეს და სამომთაბაროდ გადააქციეს, ჩერქეზულ-აფხაზური მოდგმის ტომები, აგრეთვე ოსები, ღუნძ-ღლიღვები თანდათან ამიერკავკასიისაკენ მოიწევდნენ და პირაქეთა კავკასიის ტომებს - აფხაზებს, დვალებს, ფხოვლებს ერეოდნენ. ოსებმა დაიჭირეს ლიახვის ხეობა და შემდეგ შიდა ქართლსაც შემოუტიეს.

შედარებით ჩამორჩენილი მთიელების ბარში ჩამოსახლებას თან ახლდა პრიმიტიული ჩვეულებითი სამართლის ნორმების დამკვიდრება, მანამდე მოქმედი უფრო განვითარებულის ნაცვლად. მტკიცებულებათა სისტემა და სასჯელებიც ვერ გადაურჩა ასეთ ზეგავლენას. მეჯოგური მეურნეობა და პატრიარქალური ყოფა ასუსტებდა განვითარებულ ფეოდალურ საზოგადოებას.

ფაქტია, რომ საქართველოში არა თუ გახანგრძლივდა განვითარებული ფეოდალიზმის პერიოდი, არამედ იგი XIV-XVI საუკუნეებში რიგ ისეთ ნიშნებსაც ამჟღავნებდა, რაც ნახევრადფეოდალური და ნახევრად-პატრიარქალური საზოგადოებისათვის იყო დამახასიათებელი. მიუხედავად იმისა, რომ ე.წ. ,,გვიანფეოდალური ეპოქა” საქართველოში დაცემისა და სტაგნაციის ვითარებაში წარიმართა, ის მაინც მეტად მნიშვნელოვანი ფურცელია ქართველი ხალხის ისტორიაში.

ვ. გაბაშვილის აზრით, საქართველოში რიგი საშინაო და საგარეო მიზეზების წყალობით, ადგილი ჰქონდა განვითარებული ფეოდალური ხანის გახანგრძლივებას. ის, რასაც გვიანფეოდალური ხანა გულისხმობს, სოციალური და ეკონომიკური თვალსაზრისით, არ ჩანს XIII-XVII ს.ს. საქართველოში. ამიტომ მისი აზრით, “… განვითარებული ფეოდალიზმის პერიოდი უნდა თავსდებოდეს X-XVII საუკუნეებში, ხოლო გვიანფეოდალური პერიოდი XVIII-XIX საუკუნეებში (საგლეხო რეფორმამდე)”.⁴ 

XVIII საუკუნის დასაწყისში შედგენილ ვახტანგ VI-ის სამართლის წიგნის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, საეჭვოა, რომ აქ ჩამოყალიბებული გვიანფეოდალური საზოგადოება არსებობდეს. ამასთან დაკავშირებით, საკითხავია ისიც, იგი უფრო მეტად წარსულს ასახავს თუ აწმყოს? საკანონმდებლო ძეგლში XVII საუკუნის ვითარება მოჩანს თუ XVIII საუკუნის დასაწყისისა? ყოველ შემთხვევაში მტკიცებულებათა სისტემა, სასჯელის სახეობები სისხლის დაურვების ზოგიერთი დეტალი უფრო იმ მიმართულებით მიგვანიშნებს, რომ ხსენებულ სამართლის წიგნში უხვად ჩანს XIV-XVI სს. საზოგადოების ნიშნები.

გვიანფეოდალურ ინგლისში, მაგალითად, XIV საუკუნის დასასრულისათვის, უოტ ტაილორის აჯანყების შემდეგ, ფაქტიურად, ბატონყმობაც ნელ-ნელა უქმდება, ხოლო XV საუკუნის ბოლოს ინგლისში სამუშაო რენტა და ბატონ-ყმობა გამქრალი ჩანს.

რაც შეეხება საფრანგეთს, აქაც XIV საუკუნიდან მოყოლებული ფულადი რენტა იჭერს გაბატონებულ მდგომარეობას.

დასავლეთ ევროპასა და რუსეთის, აგრეთვე შუა საუკუნეების ქართული საზოგადოების მიმართ მართებულად უნდა ჩაითვალოს შეხედულება, რომ ფეოდალური რენტის მეტამორფოზი სწორად ასახავს ფეოდალური საზოგადოების საწარმოო ძალების განვითარებას, გლეხისა და ხელოსნის შრომის მწარმოებლურობის ზრდას.

გვიანი შუა საუკუნეების (XV-XVIII) საქართველოში დომინირებული მდგომარეობა, რენტის სხვა ფორმებთან შედარებით, პროდუქტად რენტას ეჭირა.⁵ 

რაც შეეხება XI-XII საუკუნეების საქართველოს, ის თავისი სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული განვითარების დონით ევროპის მოწინავე ქვეყნებს არ ჩამორჩებოდა.⁶ შესაბამისად, ხსენებულ ხანაში მაღალი იყო სამართლებრივი კულტურის დონეც.

გვიანი შუა საუკუნეების საქართველოში შეიმჩნევა არა მარტო ძველი საზოგადოებრივი ურთიერთობების გახანგრძლივება, არამედ რიგ კარდინალურ საკითხებში აშკარა უკან სვლაც. ასეთი რამ სხვა ქვეყნებშიც არაიშვიათად მომხდარა.

,,... უბრალო შემთხვევითობანი, როგორც მაგალითად ბარბაროსული ხალხების, ჩვეულებრივი ომებიც კი, საკმარისია, რათა განვითარებული საწარმოო ძალებისა და მოთხოვნილებების მქონე რომელიმე ქვეყანა იქამდე მივიდეს, რომ იძულებული გახდეს ყველაფერი კვლავ თავიდან დაიწყოს”.⁷ 

მონღოლების შესახებ ვ. ბარტოლდი აღნიშნავდა, რომ XIII საუკუნეში ისინი ხელმწიფეების დასაფლავებისას ადამიანებს სწირავდნენ მათ მსხვერპლად და კულტურული დონით გაცილებით უფრო დაბლა იდგნენ, ვიდრე გერმანელები მეხუთე საუკუნეშიო.⁸ ასე რომ, მონღოლებისა და თემურ-ლენგის ლაშქრის შემოსევების შედეგად ეკონომიკისა და კულტურის დაცემა, სამართალგანვითარების დონის დაქვეითება სავსებით გასაგები უნდა იყოს.

ცხადია, ქართულ სასჯელთა სისტემაზე ასე თუ ისე გარკვეული, თუნდაც მცირეოდენი გავლენა უნდა მოეხდინა უცხოურ სისხლის სამართალს და ეს ასეც იყო, მაგრამ ქართულ ფეოდალურ საზოგადოებაში გავრცელებული სასჯელები ძირითადად ეროვნული სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული ცხოვრების, სოციალური პრაქტიკის გავლენით იყო შემუშავებული.

1. კერძო სასჯელები ფეოდალურ საქართველოში

გამოთქმა ,,კერძო სასჯელი“, ცხადია, პირობითია. კერძო სასჯელის ცნება გულისხმობს, რომ დამნაშავე ისჯება კერძო ინტერესის ხელყოფისათვის და რომ სასჯელის ძირითადი მიზანია კერძო ინტერესის დაკმაყოფილება. მაგრამ, ვინაიდან სასჯელის ეს სახეობა სახელმწიფო ხელისუფლების ნებართვითა და დასტურით ხორციელდება, არაიშვიათად თვით სახელმწიფოს - საჯარო ხელისუფლებას, წილი უდევს ქონებრივ სასჯელებში. ,,კერძო სასჯელი” თავიდან ბოლომდე წმინდა სახით ,,კერძო” კი არ არის, არამედ მხოლოდ უპირატესად არის კერძო. გარდა ამისა, თუ ყოველთვის არა, ხშირ შემთხვევებში - სერიოზული სამართალდარღვევების დროს, დამნაშავე ,,სისხლის ფასსაც” ანაზღაურებდა და საჯარო, სახელმწიფო სასჯელითაც ისჯებოდა.

ასე რომ, ,,კერძო სასჯელი” საჯაროობის შემცველი იყო ორ ასპექტში: ერთი, საჯარო ხელისუფლების ნებართვით, სახელმწიფოს ავტორიტეტით იყო დაშვებული და მეორეც, არაიშვიათად ქონებრივ სასჯელებში სახელმწიფოსაც ედო წილი. გარდა ამისა, კერძო სასჯელის შეფარდება, რიგ შემთხვევებში, გულისხმობდა სახელმწიფო სასჯელით იმ პირის დამატებით დასჯას, რომელმაც როგორც დამნაშავემ, უკვე გადაუხადა დაზარალებულ მხარეს ,,სისხლი”.

ისევე, როგორც დასავლეთ ევროპის ე.წ. ,,ახალი ხალხების” შუა საუკუნეების საკანონმდებლო ძეგლები, კავკასიის ხალხთა ფეოდალური ხანის სამართლის წიგნებიც იცნობენ კომპოზიციების განვითარებულ სისტემას, საჯარო სასჯელებსა და მის გვერდით, სისხლის აღების გარკვეულად შეზღუდულ ჩვეულებებს, როგორც უძველესი საგვარეულო პატრიარქალური საზოგადოებების ყოფის გადმონაშთს. ამასთანავე, ცხადია, ბარის საქართველოს იურიდიული ყოფა მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა მთიანი რეგიონების ყოფისაგან.

ბარის საქართველოში უკვე ადრეფეოდალურ ხანაში საფიქრებელია, რომ ,,სისხლი”-ს ცნება არ ამოწურავდა სასჯელის ცნებას.

საინტერესოა, რომ ბერძნულიდან ქართულად ნათარგმნ ძეგლებში (უპირველეს ყოვლისა, მხედველობაში გვაქვს მეთორმეტე საუკუნემდე ნათარგმნი ძეგლები) დედნის სასჯელის ცნების გამოსახატავად ქართულში ,,სისხლი” არ ჩანს. მოსალოდნელი იყო, რომ ძველი ტრადიცია ამ ხანის ძეგლებს შემოენახა.

ივ. ჯავახიშვილის აზრით, ,,სისხლი” ქართულ სამართალში ,,სისხლთა ფასს” ,,ნიშნავდა და ქონებრივ საზღაურს წარმოადგენდა, რომელიც დამნაშავეს კანონით განსაზღვრული სასჯელის გარდა დაზარალებულის ან მისი მემკვიდრისათვის უნდა გადაეხადა”.⁹ 

მიუხედავად იმისა, რომ სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვა აზრიც იყო გამოთქმული,¹⁰ ი. ჯავახიშვილის შეხედულება არსებითად სწორად უნდა ჩაითვალოს.

წყაროებმა უფრო მეტი ინფორმაცია შემოგვინახა ,,სისხლის”, როგორც ქონებრივი სასჯელის შესახებ, რომელიც დამნაშავეს უნდა გადაეხადა დანაშაულის სიმძიმისა და დაზარალებულის გვარის, მამულისა და თანამდებობის მხედველობაში მიღებით.

ივანე ჯავახიშვილის აზრით, ,,სისხლი” მხოლოდ მკვლელობისა და დაჭრილობისათვის დაწესებული საზღაურის აღმნიშვნელი იყო, ხოლო პარვისათვის დაწესებულ გადასახდელს ,,საზღაო” ეწოდებოდა.

ი. ჯავახიშვილი წერდა: ,,ქონებრივი საზღაურის სახითაც ,,სისხლი” მკვლელობისა თუ დაჭრილობისათვის სასჯელს კი არ წარმოადგენდა, არამედ მხოლოდ მიყენებული ზარალის ქონებრივად ანაზღაურებას. თვით დანაშაულისათვის დამნაშავეს კანონით თავისი სასჯელი ჰქონდა დანიშნული, რომელიც აუცილებლივ უნდა მოეხადნა”.¹¹ 

,,სისხლი” რომ სასჯელის ზოგადი ცნების გამომხატველი ტერმინი ყოფილიყო, ის უთუოდ თავს იჩენდა ,,ძველი” და ,,ახალი აღთქმის” ტექსტების ქართული თარგმანის შესაბამის ადგილებში.

როგორც ჩანს, უკვე ადრეფეოდალური ხანის ბარის საქართველოში და შემდეგ განვითარებული ფეოდალიზმის ეპოქაშიც, ,,სისხლი” კანონით დაწესებული ან აღიარებული ქონებრივი სასჯელია, მაგრამ, როგორც ცნობილია, საჯარო სახის სასჯელის აღსანიშნავად მაშინ ,,პატიჟი” იხმარებოდა.

ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნში სასჯელის მნიშვნელობით იხმარება პატიჟი, ,,სისხლი”, ზოგჯერ საუპატიო ,,საურვებელი” ან ,,საუპატიო”.

აღსანიშნავია, რომ რუსთაველთან ,,სასჯელი” ზოგჯერ დღევანდელი მნიშვნელობითაც შეიძლება იხმარებოდეს (850), მაგრამ კატეგორიულად ამის მტკიცება საკმაოდ ძნელია.

XI ს. ცნობილ ქართველ მწერალთან, ეფრემ მცირესთან, ,,პატიჟი“ იხმარება როგორც სასჯელის ზოგადი ცნების გამომხატველი ტერმინი.

ეფრემ მცირის აზრით, სასჯელი ,,აღდუღებითა სისხლისასათა ქმნილი განძვინება მრისხანებისაი” - ე.ი. შურისძიება კი არ უნდა იყოს, არამედ ,,მართლმსაჯულებითი იგი მოხდა პატიჟისაი”.¹² 

VI ს. ძეგლში - ,,ევსტათი მცხეთელის მარტვილობა”-ში, უსტამ ციხისთავი ევსტათის შესახებ ამბობს: ,,ამის კაცისა მე არარაი ხელმეწიფების, არცა აღბმა ძელსა, არცა ბყრობილებაი, არამედ წარუძღუანო ეგე ტფილის ქალაქს არვანდ გუშნაპს, ქართლისა მარზპანსა და რაი იგი შეჰგვანდეს, მან მყოს რამე თუ ყოვლისა კაცისა ქართლისა მას ხელწიფების სიკუდილი და ცხოვრებაი”.¹³ 

პატიჟი და სასჯელი, ტანჯვა და სატანჯველი ის სიტყვები იყო, რომლებსაც ,,სასჯელის“ ცნების გამოსახატავად ვხვდებით ქართულ წყაროებში. სასჯელის, როგორც საჯარო სამართლებრივი ღონისძიების ცნება ყოველთვის ტანჯვასა და სამაგიეროს მიზღვას უკავშირდებოდა.

ერთი აგიოგრაფიული ძეგლის თარგმანში, რომელიც მერვე საუკუნეშია შესრულებული, სასჯელის მნიშვნელობით ორი ტერმინი იხმარება: ,,პატიჟი“ და ,,სწავლაი“. ,,პატიჟი“-ს ხმარება, ცხადია, მოსალოდნელი იყო, მაგრამ ,,სწავლაი“ უფრო იშვიათად გვხვდება. ,,სწავლაი”-ს ცნება ალბათ თავდაპირველად დაუკავშირდა სასჯელის ცნებას იმ ასპექტში, რომ ადრეფეოდალურ საქართველოში მოსწავლის გამოსწორებისათვის ნებადართული იყო მისი ცემა-ტყეპა და ტანჯვა.

ტერმინი - ,,სისხლი”, სასჯელის ზოგადი ცნების გამოსახატავად წყაროებმა არ შემოგვინახა.

დასავლეთ ევროპის ხალხთა ადრინდელი ფეოდალური ძეგლების მიხედვით, მეტად გავრცელებული იყო ,,კომპოზიციო”, რომელიც ანალოგიური იყო გერმანული ,,ვერგელდისა”.

საზოგადოებისა და სახელმწიფოებრიობის განვითარების შედარებით ადრეულ საფეხურზე - დანაშაული განიხილებოდა როგორც კერძო უფლების დარღვევა, ხოლო სასჯელი - როგორც ამ დარღვევისათვის დაწესებული საზღაური. ვისაც არ შეეძლო ფულით ან ნატურით გადაეხადა ,,სისხლი”, იგი მას თავისი პიროვნებით იხდიდა, მონად გაიყიდებოდა.

ამასთანავე, ხსენებული იდეის გვერდით და მასთან ერთად, ახალი სამართლებრივი შეხედულებაც გამოვლინდა. ამ უკანასკნელის მიხედვით, დანაშაული საერთო მშვიდობის, საზოგადოებრივი მყუდროების დარღვევაა და ამიტომაც სასჯელი დამნაშავეს სახელმწიფომ უნდა დააკისროს.

კლასობრივი საზოგადოების პირობებში ორივე სამართლებრივი იდეა ერთმანეთის გვერდით საკმაოდ დიდხანს თანაარსებობდა. საჯარო სასჯელთა იდეის საბოლოო გამარჯვების შემდეგ სახელმწიფომ თავის ხელში აიღო დამნაშავეთა დასჯის საქმე.

არის ცნობები, რომ ძველი გერმანული სამართლის მიხედვით, ზოგიერთი ძალიან მნიშვნელოვანი დანაშაულის ჩამდენისაგან გამოსასყიდის მიღება შეიძლებოდა მხოლოდ მეფის ბრძანებით. ასეთ მოვლენას ვხვდებით სხვა ქვეყნებშიც.

,,სისხლის“ ინსტიტუტს იცნობდა მხითარ გოშის სამართლის წიგნიც,¹⁴ რომლის მიხედვით, თუ ურჯულო (არაქრისტიანი) განზრახვით მოკლავს ქრისტიანს, მკვლელი სიკვდილით უნდა დაისაჯოს, ხოლო, თუ იგი განზრახვის გარეშე ჩაიდენს მკვლელობას, მაშინ მკვლელს ხელს მოაჭრიდნენ და მოკლულის სისხლის ფასსაც გადაახდევინებდნენ.

ხსენებული სამართლის წიგნის მიხედვით, თუ ქრისტიანს განზრახვის გარეშე შემოაკვდებოდა ურჯულო, დამნაშავე პირი ხაზინის სასარგებლოდ იხდიდა სისხლის ფასის ნახევარს - 61 დრაჰკანს, რომლის მესამედი ერგებოდა მოკლულის ნათესავებს.

თუ ქრისტიანი განზრახ მოკლავდა ქრისტიანს, მკვლელს უნდა გადაეხადა სისხლის ფასი მოკლულის ნათესავების სასარგებლოდ. გარდა ამისა, დამნაშავე მხარეს უნდა გადაეხადა ჯარიმა მეფისათვის. ცხადია, მხედველობაში მიიღებოდა მკვლელის ქონებრივი მდგომარეობაც. მაგრამ მკვლელის დასჯის პროცესი ამით არ ამოიწურებოდა. მკვლელს ხელს მოაჭრიდნენ და ცოდვების მონანიების საშუალებას მისცემდნენ. თუ მკვლელი ღარიბი იყო, ის ოჯახითურთ გაიყიდებოდა სისხლის ფასის გადასახდელად.

მხითარ გოშის დროს ჩრდილოეთი სომხეთი საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა და ის, რაც სისხლის სამართლის პოლიტიკის სფეროში ხდებოდა, ცხადია, საქართველოს სახელმწიფოს ნებართვისა და დასტურის გარეშე არ ხორციელდებოდა. გარდა ამისა, საქართველო და სომხეთი განვითარების დაახლოებით ერთნაირ დონეზე იდგნენ და მოსალოდნელია, რომ სომხეთსა და საქართველოში სასჯელების შეფარდების საქმეში დაახლოებით ერთნაირ ვითარებასთან გვექნებოდა საქმე.

ასე რომ, მნიშვნელოვანი დანაშაულობებისათვის სასჯელად მხოლოდ ქონებრივი ხასიათის სასჯელის გადახდა არ იყო საკმარისი და დამნაშავის მიმართ ორგვარი სასჯელის გამოყენება ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. და ამ მხრივ ივ. ჯავახიშვილის დაკვირვება, რომელზედაც ზემოთ გვქონდა საუბარი, მართებულია.

XII საუკუნეში შედგენილ ქართული სამართლის წიგნს ჩვენამდე რომ მოეღწია, უნდა ვიფიქროთ, რომ სასჯელების საკითხში ის დაახლოებით ისეთივე ნორმების შემცველი იქნებოდა, როგორისაც იყო მხითარ გოშის ცნობილი სჯულდება.

ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ჩვენამდე მოღწეული ფრაგმენტიც ამ მიმართულებით მიგვითითებს.

მძიმე დანაშაულის ჩამდენს, მაშასადამე, ახდევინებდნენ ,,სისხლის” ფასს და სჯიდნენ საჯარო სასჯელითაც. რიგ შემთხვევებში ესეც არ იყო საკმარისი და დამნაშავეს საეკლესიო სასჯელითაც სჯიდნენ. მაგალითად, მცირე სჯულის კანონის თანახმად, ,,ნეფსით კაცის კვლა” დამნაშავისათვის 20 წლის განმავლობაში უზიარებლობას, ხოლო ,,უნებლიეთი” კაცის კვლა 10 წლის განმავლობაში უზიარებლობას იწვევდა ... განსაზღვრული ვადით უზიარებლობა - ზიარების აღკვეთა მაშინდელ ხანაში დიდ სასჯელად ითვლებოდა.

მცირე სჯულის კანონის მიხედვით, ერთი საეკლესიო ცოდვისათვის დამნაშავე მხოლოდ ერთი საეკლესიო სასჯელით შეიძლებოდა დასჯილიყო. მღვდელი, დიაკვანი თუ ეპისკოპოსი ,,სიძვით დაცემის” ან სხვა ცოდვის ჩადენისათვის საპატიო ხელისაგან განეყენებოდა, მაგრამ ზიარებისაგან არა. მოქმედებდა ძველი პრინციპი: ,,არა მიჰხადო ორი შურისგებაი ერთბაშად”.

მართალია, სისხლის სამართლის მძიმე დანაშაულის ჩადენისათვის დამნაშავეს ,,სისხლის” გადახდითაც სჯიდნენ, საჯარო და საეკლესიო სასჯელითაც, მაგრამ ერთი მძიმე დანაშაულისათვის მას შეეფარდებოდა ერთი კერძო, ერთი საჯარო და ერთი საეკლესიო სასჯელი; ერთი საეკლესიო ცოდვისათვის ორჯერ ვერ დაისჯებოდა.

ფეოდალურ საქართველოში კერძო სასჯელების გვერდით არსებობდა საჯარო სასჯელებიც და, ცხადია, საეკლესიო სასჯელებიც, რომლებიც სპეციალურად იყო გათვალისწინებული როგორც მცირე, ასევე დიდ სჯულის კანონში.

ვინაიდან ქართული სამართლის წყაროები სათანადოდ არ იყო შესწავლილი, მოხდა ისე, რომ ,,სისხლის” ფასში სამეფო ხელისუფლებისათვის განკუთვნილი წილი და საჯარო გადასახდელიც ვერ იქნა სწორად შემჩნეული და საბოლოოდ, სასჯელის ისტორიის სურათი დამახინჯდა.

ადრეფეოდალური ხანიდან ჩვენამდე ისეთმა იურიდიულმა დოკუმენტებმა ვერ მოაღწია, რომლებიც სანდო ინფორმაციას მოგვაწვდიდა კერძო სასჯელების შესახებ, მაგრამ ამ ნაკლის შევსება შეიძლება ნაწილობრივ ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტითა და XIII და შემდგომი საუკუნეების იურიდიული დოკუმენტებით იმდენად, რამდენადაც მათში ძველი ვითარება შეიძლება იყოს ასახული. მხედველობაშია მისაღები აგრეთვე ენობრივი მონაცემები და ეთნოგრაფიული მასალებიც.

ადრეფეოდალური ხანის ნათარგმნ ძეგლებში ,,სისხლი” კერძო ქონებრივი სასჯელის მნიშვნელობით არ ჩანს, მაგრამ ეს გარემოება შეიძლება შემთხვევითი იყოს.

ბექასა და აღბუღას სამართლის წიგნი, აგრეთვე ხსენებული სამართლის წიგნის მეშვეობით ჩვენამდე მოღწეული ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტი კარგად იცნობს ,,სისხლს” როგორც ქონებრივ სასჯელს. სისხლის ოდენობის განსაზღვრისას, ცხადია, მხედველობაში მიიღებოდა დაზარალებული პირის სოციალური და უფლებრივი მდგომარეობა.

ქართული სამართლის უცხოელი მკვლევარები, იოსებ (ჟოზეფ) კარსტი და ფელიქს ჰოლდაკი, ფიქრობდნენ, რომ ქართული სამართლის კომპოზიციების სისტემა არ იცნობდა სისხლის სამართლის საჯარო ხასიათის ჯარიმასაც კი და რომ სისხლის დაურვებას ფეოდალურ საქართველოში მთლიანად კერძო საზღაურის ხასიათი ჰქონდათ.¹⁵ 

ი. კარსტისა და ფ. ჰოლდაკის მოსაზრებები არ შეიძლება მართებულად ჩაითვალოს. მიუხედავად იმისა, რომ მათ გარკვეული ღვაწლიც კი მიუძღვით ქართული სამართლის ისტორიის მეცნიერების წინაშე, სრულყოფილად ვერ შეძლეს ყველა იმ საჭირო წყაროსა და მასალის მოხმობა, რომელთა კრიტიკული ანალიზის გარეშე შეუძლებელი იყო სწორი დასკვნების გაკეთება ფეოდალურ საქართველოში საჯარო სასჯელების არსებობის შესახებ. მათი წყაროთმცოდნეობის ბაზა შედარებით სუსტი იყო.

გარდა ამისა, რიგ შემთხვევებში, ქართული სამართლის წიგნებსა და მათ ფრაგმენტებში, როგორც ჩანს, ,,სისხლის” გვერდით თავისთავად იგულისხმებოდა ,,პატიჟის“ შეფარდების შესაძლებლობაც მეფის ან სათანადო ორგანოს განკარგულებით.

ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტში, უმეტეს შემთხვევებში სისხლის დაურვებაზეა საუბარი, მაგრამ პატიჟიც ჩანს. კანონმდებლის გამოთქმაში ,,პატიჟმან და სისხლმან ჰმატა“,¹⁶ ჩვენ ვხედავთ იურიდიულ კლაუზულას, სადაც ფიქსირებულია ერთსა და იმავე დროს ერთი და იგივე დანაშაულისათვის საჯარო და კერძო სასჯელის გამოყენება.

ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნის ფრაგმენტში ერთგან (მ. 150) ნათქვამია: ,,თუ აზნაურმან აზნაური მოკლას, სამსა წელიწადსა მამულისაგან გააყენოს და მამული მკვდრისა ძმასა აქუნდეს, ნუ ამოსწყუეტენ. მეოთხესა წელიწადსა შემოუშვან, მამული მისცენ და სისხლი ზღოს, ტაძრობილი იყოს, თუ უტაძრო”.

აქ განზრახვის გარეშე მკვლელობასთან უნდა გვქონდეს საქმე და ამიტომაც სასჯელი შედარებით მსუბუქია. მოსალოდნელი იყო, რომ განზრახ მკვლელს ,,ამოსწყვეტენ”, ე.ი. ერთხელ და სამუდამოდ გააძევებდნენ მამულიდან. ჩვენთვის აქ საინტერესო ისაა, რომ დამნაშავემ მოკლულის ,,სისხლიც” უნდა ზღოს და მამულისაგანაც უნდა იქნეს გაძევებული.

ქართული სამართლისათვის უცხო არ ყოფილა სასჯელის საჯარო ელემენტები თვით ,,სისხლის” ფასის შიგნითაც. ამის შესახებ გვიანი შუა საუკუნეების მრავალი ქართული დოკუმენტი მეტყველებს, სამართლის წიგნებზე რომ არაფერი ვთქვათ.

მართალია, ადრეფეოდალური ხანის დოკუმენტებმა ,,სისხლის” შესახებ ჩვენამდე ვერ მოაღწია, მაგრამ ერთი შედარებით გვიანი, XIII საუკუნის, დოკუმენტიდან ჩანს, რომ ,,სისხლის”, როგორც ქონებრივი სასჯელის, განსაზღვრული ნაწილი ჯარიმის სახით ხელისუფლების წარმომადგენლებს ეძლეოდათ.

ამ მხრივ საინტერესოა ე.წ. ,,შუიდეულის” ისტორია. შვიდეულად ზღვევინება, ანუ შვიდმაგად გადახდა ნაქურდლისა იხსენიება შალვა ქვენიფნეველ ერისთავის მიერ 1470 წელს ლარგვისის მონასტრისადმი მიცემულ შეწირულობის წიგნში, სადაც ვკითხულობთ: ,,და თუ ვინ იპაროს, შვიდ ნაწილად ეზღვიოს; და მონასტრისაი უპატიობაი დაებრჭობოდეს”.¹⁷ 

ცხადია, ნაქურდალის შვიდ ნაწილად, ანუ შვიდეულად ზღვევინება არ შეიძლება XV საუკუნეში წარმოშობილად ჩაითვალოს. უნდა ვივარაუდოთ, რომ აღნიშნული სახის სასჯელი გაცილებით ადრე მოქმედებდა.

მართლაც, ქართლის ერისთავ გრიგოლ სურამელის მიერ შიომღვიმისადმი შეუვალობის განახლების დაწერილში, რომელიც დაახლოებით 1250 წელსაა შედგენილი, იხსენიება ე.წ. ,,შვიდეული”. საერისთავოს უმაღლესი ხელისუფალი ხსენებულ დოკუმენტში ქურდობისათვის ქონებრივ სასჯელს, შვიდეულს აწესებს. ასევე, მასში აღნიშნულია, რომ ერისთავთ-ერისთავი გრიგოლი მეფისაგან სავსებით დამოუკიდებლად გრძნობს თავს და უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ის სარგო და წილი, რომელიც მას ერგება, გაერთიანებული და ძლიერი სამეფოს ხანაში მეფისათვის იქნებოდა განკუთვნილი.

დოკუმენტში ცალ-ცალკეა მოხსენიებული ,,სისხლისა” (,,თუ სისხლი შეხვდეს”) და ,,ნაპარევისა” (,,ნაპარევი შეჰხდეს”) შემთხვევები. მოვიყვანოთ სათანადო ადგილი საბუთიდან:

,,3. თუ სისხლი შეჰხდეს მღუიმის კაცსა ჩუენისა კაცისაი, მემღუმის ხელისუფალმან სისხლის პატრონსა სისხლი გარდასცეს, მონასტრისა წესითა, ვითა ჩუენისაც მონასტრის წესია.

4. და სხვებ ჩუენი მამასახლისისა პატრონთანა დაეკარების, ნუცა შეუდგების, ნუცა რას წაუღებს, თაიღთა დაცეს და შუა ჩამოდგეს, და რაც მემღუიმემან ბრძანოს, იგი იურვოს.

5. თუ ნაპარევი შეხდეს მღუიმის კაცსა, მღუიმის ხელისუფალმან თავნი ხელთ მისცეს და შუიდეული წმიდის შიოსდა შემიწირავს სამნი (?) - ჩემი კერძია საერისთავოი”.¹⁸ 

საბუთის თანახმად, ,,სისხლი” სხვა კატეგორიის ქონებრივ სასჯელად მოჩანს, ვიდრე ,,შვიდეული”.

ქურდობის შემთხვევასთან დაკავშირებით, ერისთავ-ერისთავს სასამართლო გადასახადი ეკუთვნოდა შვიდეულის სახით. საერისთავო გამოსაღები დაუთმეს მონასტერს და ამის შესახებ არის საუბარი ზემოთ მოტანილ დოკუმენტშიც. შიომღვიმის მონასტრის შეუვალობის საბუთის მიხედვით, ირკვევა, რომ ქურდის ხელიდან დაზარალებულ პირს ნაქურდალი ნივთი უბრუნდება და გარდა ამისა, ხელისუფლების სასარგებლოდ მპარავმა უნდა გადაიხადოს ნაქურდალის შვიდმაგი ღირებულება. მაშასადამე, შვიდეულად ზღვევინება ხდებოდა ,,თავნი”-ს პატრონისათვის დაბრუნების შემდეგ და თავნი თავისთავად არ შედიოდა შვიდეულის ანგარიშში. მომდევნო ხანაში კი, როგორც ჩანს, შვიდეულის ოდენობაში თავნის ღირებულებაც იანგარიშებოდა. ნაქურდალის ცხრამაგად გადახდას იცნობდა სამართლის ზოგიერთი სისტემა. საერთოდ, ქართულ სინამდვილეში, შვიდეულის გარდა, ვხვდებით სამეულსა და ხუთეულსაც.

1590 წელს შედგენილ მეფე სვიმონ პირველის ბრძანებაში მეკობრეთმძებნელის შესახებ ვკითხულობთ:

,,3. ვისაც ჩვენისა ორდუსა რამ მოეპაროს, ის ქურდი ჩუენს კარზედ მოიყუანონ.

4. ვისცა გორის ციხის აღებას წინათ რამ მოეპაროს, ის სამეულად აზღვევინონ ერთი პატრონსა, ერთი და ნახევარი ჩუენ და ნახევარი მეკობრეთმძებნელსა.

5. ვისცა სხუის უმტეროს თემისა რამ მოეპაროს, ის ხუთეულად აზღუევინოს: ორი პატრონსა, ორი ჩუენ და ერთი მეკობრეთმძებნელსა.

6. ვისცა ჩუენის საბატონოსა რამ მოეპაროს, ის შვიდეულად აზღუევინოს: ორი პატრონსა, ოთხი ჩუენ და ერთი მეკობრეთმძებნელსა”.¹⁹ 

ქურდობის (მპარაობის) წინააღმდეგ სასტიკ ბრძოლას ფეოდალურ საქართველოში ხანგრძლივი ტრადიცია გააჩნდა. ჩვენამდე მოაღწია გიორგი მესამის სიგელმა მპარავთმძებნელთა შესახებ. ვიცით, რომ მპარავთმძებნელის თანამდებობა არსებობდა თამარ მეფის დროსაც, რაც ჩანს თამარ მეფის მიერ გაცემულ 1202 წლის სიგელიდან. მომდევნო ხანებშიც, მაგალითად, XV ს. ერთ-ერთ დოკუმენტში იხსენიება ,,მპარავთმეძებარი”, ხოლო XVI საუკუნეში, სვიმონ მეფის 1590 წლის სიგელამდე სამოცდაერთი წლით ადრე შედგენილ დოკუმენტში იხსენიება ,,მპარავთმეძიებელი”.

საკუთრების წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულის ჩამდენი საქართველოში სასტიკად ისჯებოდა, როგორც ჩანს, მეთორმეტე საუკუნემდეც და ცხადია, მპარავთმძებნელების თანამდებობა მეთორმეტე საუკუნის 70-იან წლებში კი არ არის წარმოშობილი, არამედ გაცილებით ადრე. თვით გიორგი მესამის სიგელიდანაც ჩანს, რომ ეს თანამდებობა ადრეც არსებულა.

საქართველოში XII საუკუნეში კარგა ხნის ჩამოყალიბებული ჩანს შეხედულება, რომ ქურდობა, როგორც ასეთი, მხოლოდ კერძო პირის ინტერესთა დარღვევად არ ითვლებოდა. აქედან გამომდინარეობდა, რომ ქურდობა საზოგადოებრივ ურთიერთობათა სისტემის ისეთი ხელყოფა იყო, რომელშიც სახელმწიფოს ინტერესებიც ილახებოდა.

სამეფო ქონებისა და საეკლესიო ქონების ხელყოფისათვის დამნაშავე უფრო მკაცრად ისჯებოდა, ვიდრე ჩაგრულ წოდებათა ქონების ფარულ ან აშკარა გატაცებისათვის. საეკლესიო ქონების ხელყოფა მკაცრად ისჯებოდა. რიგ შემთხვევებში მეფე ან მებატონე ყმა ქურდს დაზარალებულ მხარეს ,,ხელათ მქნელათ” უბოძებდა. 1780 წლით დათარიღებული სიგელით, იოანე ნინოწმინდელი ეპისკოპოსი ერთ-ერთი ეკლესიის მისამართით წერდა: ,,ამას გარდა კიდევ იესე ჯაფოსძეს და მის ძმას მახარობელს ჩვენი ნაქურდალი დაედვათ და ბატონმა მეფე სოლომონმა ხელათ მქნელათ მიბოძა და ესეც ამ ეკლესიისათვის შემიწირავს და მოჯალაბეთ დამისახლებია”.²⁰ 

ამ შემთხვევაში სავარაუდოა ვიგულისხმოთ, რომ ყმებმა ნაქურდალის შვიდეული ვერ გადაიხადეს და მეფემ ეპისკოპოსს ისინი ,,ხელათ მქნელად” უბოძა. დამნაშავე ყმები ეკლესიამ მოჯალაბეებად აქცია და ნახევრად მონურ სოციალურ მდგომარეობაში მოაქცია.

საქართველოში ძველი ტრადიცია იყო, რომ ლაშქარში, სამხედრო ბანაკში ქურდობა გაცილებით უფრო საშიშ ქმედობად ითვლებოდა, ვიდრე ქურდობა, ჩვეულებრივ, მშვიდობიან ვითარებაში. გასაგებია, რომ მხედრისთვის იარაღის ან ცხენის მოპარვა სალაშქრო ვითარებაში გაცილებით უფრო სერიოზული დანაშაულია, ვიდრე იგივე ქმედობა მშვიდობიან ვითარებაში. ამიტომაც სვიმონ პირველის ბრძანებაში ხაზგასმით არის აღნიშნული, რომ ,,ორდუსა” შინა მპარაობა ისეთი მნიშვნელოვანი დანაშაულია, რომ დამნაშავე მეფის კარზე უნდა მიიყვანონ. უნდა ვიფიქროთ, რომ ,,ორდუში” ქურდობის მოთავეს შეეფარდებოდა მძიმე სასჯელი.

სვიმონ მეფის ბრძანების მე-4 მუხლში ნათქვამია, რომ თუ ქურდს გორის ციხის აღებისას ექნებოდა რაიმე მოპარული, ის უნდა დასჯილიყო მხოლოდ ნაქურდალის სამეულად ზღვევით. გორის ციხე თურქების ხელში იყო და როგორც ფიქრობენ, აქ იგულისხმება მეფე სვიმონ პირველის მიერ სპარსეთიდან დაბრუნების შემდეგ გორის ციხის აღება, რომელიც 1579 წელს ან მის ახლო ხანებში უნდა მომხდარიყო.

როცა გორი ოსმალებს ეჭირათ, იქ ქურდობისათვის ნაკლები სასჯელი იყო გათვალისწინებული.²¹ 

თურქთა ბატონობის ხანაში ჩადენილი ქურდობა, სვიმონ მეფის კანონის თანახმად, შედარებით მსუბუქად ისჯებოდა, მაგრამ აქაც საზღაურის საჯარო ელემენტი კარგად ჩანს: ნაქურდალი ნივთის ერთნახევარი ღირებულება სამეფო ხელისუფლების სასარგებლოდ იდებოდა.

მოტაცებულის სამმაგად ზღვევა ჯერ კიდევ გიორგი ბრწყინვალის ,,ძეგლის დადება”-ში იყო დაწესებული. ამდენად, ის ძველი დანაწესი ჩანს.

სვიმონ მეფის ბრძანების მე-5 პუნქტის თანახმად, თუ ქურდი სხვაგან - ,,უმტერის თემში”, რაიმეს მოიპარავდა, მას სასჯელად ნაპარევის ხუთჯერადი გადახდა-ზღვევინება შეეფარდებოდა, საიდანაც ნივთის ორმაგი ღირებულება ან ნივთი ორმაგად პატრონს უნდა დაბრუნებოდა; ნაქურდალი ნივთის გაორკეცებული ღირებულება ერგებოდა სამეფო ხელისუფლებას, ხოლო ერთი - მეკობრის მძებნელს.

ნაქურდალის ხუთმაგად გადახდას იცნობს მხითარ გოშის სამართლის წიგნიც (ნაწ. II, მ. 39), ანალოგიურ სასჯელს კი უფრო ადრე ვხვდებით ,,ბიბლია”-შიც (გამოსვლათა XXII).

სვიმონ პირველის ბრძანებაში აღნიშნული ზღვევინება (,,აზღვევინონ”) საზღავთან არის დაკავშირებული. ,,საზღავო” კი გვხვდება ადრეული ხანის საბუთში - ,,ნიკორწმინდის დაწერილში”.

,,ზღვევა” ძველი და ახალი აღთქმის უძველეს თარგმანებში ნიშნავდა ვნებას, ზიანს, ჯარიმას, დაზიანებას, დასჯასა და დაჯარიმებას. მაგალითად, ,,ვზღვევთ თავით ჩემით ნაპარევსა დღისისა და ღამისასა” (დაბად. 31, 19); ,,არა რაი იზღვინეთ ჩუენგან” (II კორინთ. 7,9); ,,ზღვევა სახმართა” ფულადი სახდელის მნიშვნელობით გვხვდება კართაგენს შეკრებილი მსოფლიო საეკლესიო კრების დადგენილების ქართულ თარგმანში, რომელიც ,,დიდ სჯულის კანონშია” შესული. XI საუკუნის დოკუმენტის ,,ნიკორწმინდის დაწერილი”-ს მიხედვით, ,,საზღავო” და ,,საზღავად აღება” ქონებრივი სასჯელია. ხსენებული საბუთის მიხედვით, დაკოდვა-ჭრილობისთვისაც ,,საზღავო”-ს გადახდა იყო დაწესებული. მაშასადამე, ,,დაკოდვისთვის” დამნაშავე საზღავოს იხდიდა.

ვახტანგ მეექვსის სამართლის წიგნის 151-ე მუხლის თანახმად, ქურდმა ,,ის ნაქურდალიც შვიდეულად უზღოს” ნივთის პატრონს. აქ აღწერილია შემთხვევა, როდესაც ,,ცოლსა და ქმარს ერთ სახლში მწოლს შეეპარა ქურდი და ისრე ან კაცის იარაღი და ან ტანისამოსი გინა სხვა რამ მოიპარა, ანუ ქალის სამკაული და ტანისამოსი მოიპარა” ასეთ ვითარებაში ჩადენილ ქურდობას კანონმდებელი ისეთ მძიმე დანაშაულად თვლის, რომ დამნაშავეს ნაქურდალის შვიდმაგად გადახდას არ აკმარებს და მას დამატებით სისხლის გადახდასაც აკისრებს (ნახევარ-ნახევარი სისხლ კი სხვა გადაუხადოს). მაშასადამე, ერთი დანაშაულისათვის ქურდი ისჯება ნაქურდალის შვიდეულად ზღვევით და გაქურდული ცოლ-ქმრისათვის ნახევარ-ნახევარი სისხლის გადახდით.

ერთი მხრივ, ,,სისხლი” მხოლოდ მკვლელობა-დაჭრილობისთვის განკუთვნილი სასჯელი არ იყო. ,,სისხლით” ანაზღაურდებოდა ასევე პატივისა და ღირსების შელახვა. მეორე მხრივ, ვახტანგ მეექვსის სჯულიც ნაქურდალის შვიდმაგ ზღვევინებაზე ლაპარაკობს (შვიდეულად უზღვოს), მაშასადამე, კერძო სასჯელის ცნებას ,,ზღვევა” და ,,სისხლი” გამოხატავდა.

სვიმონ პირველის ბრძანების მეექვსე პუნქტის თანახმად, მეფის საბატონოს შინაგან ქურდობისათვის დამნაშავეს შვიდეულად აზღვევინებდნენ. ამ შვიდეულიდან ოთხი ნაწილი მეფის სასარგებლოდ უნდა დადებულიყო, ერთი ნაწილი ეძლეოდა მეკობრისმძებნელს და ორი ნაწილი ,,პატრონს”.

შვიდეულის შესახებ ნორმა დაცულია ,,დასტურლამალ”-შიც, ყაიყულის სამოურაოს გარიგებაში, რომელიც გიორგი XI-ის მიერ დადებულად ითვლება, ვკითხულობთ: ,,ქურდობა თუ საქართველოს მამულში შეაჩნდეს, შვიდეულად აზღვევინოს მოურავმან და ერთი-ორად პატრონს მისცეს და ერთი საბატონოდ მოვიდეს”.²² 

გარდა ამისა, ,,დასტურლამალში” იქ, სადაც ლაპარაკია თრიალეთის დებულებაზე, ნათქვამია: ,,სახევისთაო - პატრონს ორი, ბატონს - ოთხი, ხევისთავს - ერთი”. აქაც შვიდეულთან გვაქვს საქმე. ხევისთავის თანამდებობა კი ანალოგიურია მპარავთ-მძებნელისა.

ხსენებული საკანონმდებლო ძეგლის სპეციალურ თავში, რომელიც ხევისთავების ფუნქციებს ეხება, სოფელში მომხდარ ქურდობასთან დაკავშირებით ნათქვამია: ,,საქონელი თუ საბატიოს კაცის შვილისა იყოს, ან აზნაურშვილისა, ექვსი პატრონს და ერთი ხევისთავს. თუ გლეხისა იყოს - ერთი ორად გლეხს, ერთი ხევისთავს. თუ გლეხისა იყოს - ერთი ორად გლეხს, ერთი ხევისთავს, ოთხი ბატონს”.

აქაც შვიდეულში ჩანს ქონებრივი სასჯელის საჯარო საწყისი, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ გლეხია გაქურდული. თუ გლეხს ,,საქონელს” მოპარავდნენ, მეფის (ბატონის) სასარგებლოდ გადაიდებოდა შვიდეულის ოთხი ნაწილი.

როსტომ მეფის 1651 წლის წყალობით სიგელიდან ჩანს, რომ მეფეს ერგებოდა ,,სამეკობრო”. თუ საყდარი იქნებოდა გაძარცული ,,ერთისათვის ორი პატრონს (მეფეს) უნდა რაიმე მისცენ”, სხვა ნაწილი კი საყდარს დარჩებოდა.

კერძო სასჯელებთან დაკავშირებით, საინტერესოა 1771 წლით დათარიღებული ერთი საბუთიც, სადაც ვკითხულობთ:

,,სახასომ თუ გინდა თავადის ყმამ ეკლესიის ყმა მოკლას, საკანონო ეპისკოპოზისა არის და სისხლი პატრონისა. მაგრამ თუ იმ სოფლის მოურავი სამართალში დაესწრა და სისხლი გაუბჭო, მცირედი რამე სამდივანბეგოსავით ერგება; აგრეთვე, თუ ეკლესიის ყმამ ან სახასო ან თავადისშვილის ყმა მოკლას და სისხლის გაბჭობაში იმ სოფლის მოურავი დაესწრას, იქიდამაც მცირე რამე სამდივანბეგოსავით ერგება. თუ მეძაობა მოხდა რამე სოფელში და გამოცხადდა, თავის ეპისკოპოზთან უნდა იჩივლოს და სამართალი იმან მისცეს და საკანონოსაც ეპისკოპოზი აიღებს, სხვას საქმე არავის არა აქვს, ეპისკოპოზის მეტს; სახასომ, გინა თავადის ყმამ ეკლესიის ყმას მოჰპაროს, შვიდეულს აზღვევინებენ, ორს პატრონს მისცემენ და ხუთს ბატონი აიღებს; თუ ეკლესიის ყმამ სახასოს გინა თავადის ყმას მოჰპაროს, შვიდეულს აზღვევინებენ, ორს პატრონს მისცემენ და ხუთი ეკლესიისა არის; რომ შეგვიტყვია და ვიცით ეკლესიის ყმასთან საზღაურში ხევისთავს საქმე არა აქვთ და ვერც რას აიღებს”.²³ 

ზემომოყვანილი დოკუმენტიდან ჩანს, რომ თუ სახასო ან თავადის ყმა ეკლესიის ყმას მოკლავდა, დამნაშავე მხარე იხდიდა როგორც ,,სისხლს“, ასევე ეპისკოპოზის სასარგებლოდ საკანონოსაც. გარდა ამისა, ,,მცირედი რამე” ,,სამდივანბეგოსავით” სოფლის მოურავს ერგებოდა. თუ სახელმწიფო ან კერძო მებატონის ყმა ეკლესიის ყმას რაიმეს მოპარავდა, დამნაშავეს ,,შვიდეულს” აზღვევინებდნენ. აქედან ორ წილს დაზარალებულს მისცემდნენ და ხუთი წილი ბატონს (მეფეს) ერგებოდა. თუ ეკლესიის ყმა სახელმწიფო ან კერძო მებატონის ყმას გაქურდავს, იხდის ნაქურდალის შვიდეულს, რომელთაგან ორი წილი დაზარალებულს ერგება და ხუთი კი - ეკლესიას. როგორც ვხედავთ, ეკლესია აქ საჯარო ხელისუფლების ნებართვით სახელმწიფოს ერთ-ერთი ფუნქციის მატარებლად გამოდის. მის ხელშია შეზღუდულ ფარგლებში დამსჯელი ხელისუფლება.

ერეკლე მეორის განჩინებაში ქიზიყში სამეფო და სამოურავო სარგოს შესახებ ვკითხულობთ: ,,ნაქურდალი ასე არის: შვიდი გამოვა, ორი ბატონისა არის, ხუთი დარჩება, ერთი ხევისთავისა არის; ოთხი დარჩება, ამ ოთხისაგან ორი წილი ბატონისა არის და მესამედი მოურავისა.