ზურაბ კიკნაძე

პასუხი ზაზა შათირიშვილს

ჩვენი მეგობრის და კოლეგის ზაზა შათირიშვილის სტატიას „მიმოწერა ყველა კუთხიდან: წერილი ზურაბ კიკნაძეს, მერაბ ღაღანიძესა და ლევან აბაშიძეს“ („დიალოგი“ 2005, 2, გვ. 27-32) კრიტიკის საგნად აქვს ტენდენცია, რომელსაც ავტორი „აგრესიულ სეკულარიზმად“ სახელდებს. „აგრესიული სეკულარიზმი“ წერილის წამყვანი სიტყვა-ცნებაა. იგი ამ ტენდენციას თანამედროვეობის გამოწვევად მიიჩნევს და იმოწმებს ბენედიქტე XVI-ს, რომელიც აფრთხილებს კათოლიკე მსოფლიოს ამ გამოწვევის გამო. თუმცა ავტორს კარგად მოეხსენება, რომ დასავლეთის სეკულარიზაცია გუშინ დაწყებული მოვლენა არ არის, მისი ფესვი და სათავე ახალ დროშია, რომლის თარიღიც, ცხადია, პირობითად, ცნობილია - 1600 წელი. კარგა ხანია, უკვე რამდენიმე საუკუნეა, დასავლეთის კაცობრიობა, მათ შორის ჩვენც, თუკი დასავლეთს ვეკუთვნით, ამ სეკულარიზაციის შუაგულში ვიბადებით, ვიზრდებით, ვცხოვრობთ, ვმონაწილეობთ და ვვითარდებით. ეს რეალობაა. ისე არ უნდა მოხდეს, რომ ახლადმოქცეულის პოზიციიდან, როგორი „ბიოგრაფიული ნარატივიც“ არ უნდა გვქონდეს, ეს ძველი პროცესი, ჯერ კიდევ პროცესი, სიახლედ მივიჩნიოთ, თითქოს ვინმე დღეს, რომელიმე პიროვნება თუ უწყება იყოს დამნაშავე თუ პასუხისმგებელი. ყველაზე ნაკლებად, ყოველ შემთხვევაში, „დიალოგისთვის“, ჟურნალისტურ-პუბლიცისტური სტილია შესაფერისი ამ პრობლემაზე საუბრისას.

მესმის და ვიზიარებ ზოგადად ავტორის პათოსს, მღელვარებას. თუმცა ამ პრობლემატიკას, რომელიც „ოთხი კუთხიდან“ შემოაქვს პოლემიკური პათოსით ჩვენს ავტორს, ჩვენ არ შევხებივართ ჩვენს ორის დიალოგში, რომელიც ჩვენი ჟურნალის („დიალოგის“) პირველ ორ ნომერში დაიბეჭდა. ვაპირებთ კი შევეხოთ - ის თანაბრად აწუხებს ორივე ფილტვს. პოლემიკა გაგრძელდება.

სეკულარიზაცია ამოურწყავი თემაა, რადგან პროცესი სინამდვილის ყველა მხარეს და დონეს ეხება. ის გაღრმავებულ კულტურულ-თეოლოგიურ კვლევას საჭიროებს და მისი მხოლოდ და მხოლოდ აღნიშვნა აღშფოთების გამოხატვის ან ვინმეს დადანაშაულების მიზნით საკმარისი არ არის. თანამედროვე ქრისტიანობის ორივე მხარისთვის არსებობს ეს პრობლემა და ამოცანა ის უნდა იყოს, როგორ ცდილობს ან ერთი ან მეორე მხარე მის დაძლევას, რათა ეს ერთიანი შეთანხმებული ძალით მოხდეს. თუ საბოლოოდ არ დაიძლევა, არ გაღრმავდეს მაინც. თუმცა ეკლესიის არსებობა ორივე მხარეს - დასავლეთში და აღმოსავლეთში უკვე პასუხია სეკულარიზაციის გამოწვევაზე.

თუ გადავხედავთ ისტორიას, ისტორიულ პროცესს, შევნიშნავთ საკრალიზაციისა და სეკულარიზაციის მონაცვლეობის რიტმს. გარკვეული აზრით, სწორედ ეს არის მსოფლიო საზოგადოებრივი და პოლიტიკური აზრისა და პრაქტიკის ისტორიის შინაარსი. ამ საკითხზე ცალკე ღირს საუბარი, არა ახლა. მხოლოდ კითხვას დავუსვამ მეგობარს და კოლეგას: როგორ დაბადა შუა საუკუნეების ძლევამოსილმა საკრალურობამ დღევანდელი სეკულარული სამყარო, რომელიც აგრესიულობაშია გადაზრდილი? დღეს რა უნდა მოიმოქმედოს ეკლესიამ იმაზე მეტი, რასაც ის შუა საუკუნეებში აკეთებდა? ან თუ რაიმე კავშირშია ამ პროცესთან სკოლებიდან კლასიკური ენების სწავლების ამოღება, რაც აგერ გუშინ, სულ უკანასკნელ ხანს მოხდა? იქნებ არანაკლები როლი სეკულარიზაციაში სწორედ ამ ენების სწავლებას ჰქონდა - იგი ხომ სეკულარული განათლების ერთ-ერთი ბურჯი იყო? რას შეუწყობს ხელს მისი აღდგენა - შემობრუნებას საკრალიზაციისკენ თუ სეკულარული განათლებისკენ? გავავლოთ პარალელი აღორძინების ხანასთან: რამ გამოიწვია საზოგადოების სეკულარიზაცია, თუ არა (თუ ეპოქის ნიშნად ჩავთვლით) ანტიკური ღირებულებების აღორძინებამ? ამ დროიდან არ შემოდის კლასიკური ენების სწავლება, რასაც არსებითად საერო და არა რელიგიური მიზანი ჰქონდა? ჰუმანიზმი - განათლება და განმანათლებლობა არ იყო სეკულარიზაციის გამომწვევი თუ არა, თანმხლები პროცესი?

სეკულარიზაცია, აგრესიული თუ მშვიდი და შემპარავი, ფაქტია, მაგრამ არ მსურს უკომენტაროდ დავტოვო წერილის ის ადგილი, სადაც ავტორი მის ფესვებზე ლაპარაკობს.

შევაჩერებ მკითხველის ყურადღებას ცნობილი სამი წყარო - სამი შემადგენელი ნაწილის, ერთი შეხედვით, გონებამახვილურ ანალოგიაზე ახალ დროსთან, ახალ ისტორიასთან მიმართებაში, საიდანაც ნამდვილად იღებს სათავეს აგრესიული სეკულარიზმი და „მასების ამბოხი“, თუმცა ჩვენს თანამედროვეობაში ამას სხვა სახე და მიმართულება აქვს, მისი ესქატოლოგიაც ბურუსით არის მოცული. თანამედროვეობა რთული მოვლენაა და არ ღირს დღესდღეობით (ისტორიის შუაგულში მყოფთათვის) მისი საზრისის გამარტივება და გაცალმხრივება.

მაშასადამე, მარქსიზმის სამი წყარო-სამი შემადგენელი ნაწილის ანალოგიით ავტორი გვთავაზობს ამ თეზისებს:

პირველი: „რელიგიური ინდიფერენტიზმი - ტრანსფორმირებული კომუნისტური ათეიზმი“ - ეს თეზისი წინააღმდეგობრივია. რაც უნდა ტრანსფორმაცია განეცადა კომუნისტურ ათეიზმს, რელიგიურ ინდიფერენტიზმში ვერ გადაიზრდებოდა, რადგან თავად იყო და დღესაც არის რელიგია, დაე, კვაზირელიგია, რომელსაც ფორმალურად რელიგიის ყველა მახასიათებელი და ნიშანი აქვს. მას თავის დროზე, იმ ტრიუმფალურ ხანაში „მებრძოლი ათეიზმი“ ეწოდებოდა, დღეს კი რეტროსპექტიულად ფუნდამენტურ ათეიზმს დავარქმევდით. რა წარმოშობისაც არ უნდა იყოს დღევანდელი რელიგიური ინდიფერენტიზმი, იგი რეალობაა მის პოლარულად საპირისპირო რელიგიურ ფუნდამენტალიზმთან ერთად და, თუ გვაფრთხილებენ ამ გამოწვევის შესახებ, მივიღოთ ეს გამოწვევა. ის ყოველთვის არსებობდა და მიღებულიც იყო. არც ავტორი და არც ის, ვინც ამ გამოწვევის საპასუხოდ მოგვიწოდებს, აქ ახალს არაფერს ამბობს. სიახლედ ეს მხოლოდ ახლადმოქცეულს შეიძლება მოეჩვენოს.

მეორე: „მორალური რელატივიზმი - ტრანსფორმირებული რევოლუციური ეთიკა“. ეს თეზისიც წინააღმდეგობრივია: რევოლუციური ეთიკა რელატიური არასოდეს ყოფილა, იგი ისეთივე კატეგორიული და სწორხაზოვანი იყო, როგორც რელიგიური ნორმატული ეთიკა (ოღონდ გადმოყირავებული ღირებულებებით), თანაც: ცალმხრივი, მაგრამ ზოგადადამიანური უნივერსალიზმის პრეტენზიით და უკომპრომისო, რაიმე მადლის ნასახს მოკლებული. ესეც რეალობაა და მივიღოთ გამოწვევა.

მესამე: „მულტიკულტურული პლურალიზმი - ტრანსფორმირებული ინტერნაციონალიზმი“. აქ სხვა ხასიათის პრეტენზია მექნება: კარგად ვერ გავიგე ამ თეზისის საზრისი. ვერ ვიტყვი, რომ ეს თეზისი წინააღმდეგობრივი იყოს. პირიქით, თუ გარდაქმნა-ტრანსფორმაციაზეა ლაპარაკი, აუცილებელად უნდა გარდაქმნილიყო ინტერნაციონალიზმი და, რა სჯობს იმას, თუ ის „მულტიკულტურულ პლურალიზმად“ გადაიქცა, ოღონდ, მეშინია, ამ ტერმინზე არ წავიბორძიკო - დამღუპველი სასიკეთოდ არ მომეჩვენოს, რადგან ვერ გაიგე, რა აზრს დებს ავტორი ამ ტავტოლოგიურ ცნებაში „მულტიკულტურული პლურალიზმი“, ან, რას ნიშნავს „მულტიკულტურული ცენზურა“? დადებითია ეს მოვლენა თუ უარყოფითი? ან, როგორ გავიგოთ ასეთი „წინასწარმეტყველება“:

„სრულიად გასაგებია, რომ მულტიკულტურული ცენზურის საბაბით საქართველოს სახელმწიფო სკოლებში ქართული ლიტერატურის სწავლება, ასევე, გამარტივდება - არავის მოუვა თავში აზრად, რომ რუსთაველთან ერთად ნიზამი განჯევი და ფირდოუსი, ერთი მხრივ, ხოლო, მეორე მხრივ, გრიგორი ნარეკაცი ან დავით სასუნცი ისწავლებოდეს - ეკონომიკური სარგებლიანობის პოზიციიდან ეს ძვირი დაჯდება, ხოლო გასაშუალოებისაკენ მიმართულ ტენდენციას არც ქართული, არც სომხური და არც ირანულენოვანი „მაღალი კულტურა (ლიტერატურა)“ არ სჭირდება. ამიტომაც, ქართულ-სომხურ-აზერბაიჯანული მულტიკულტურიზმის საბაბით ქართულ ლიტერატურას სამოქალაქო კანონი და კონსტიტუცია ჩაანაცვლებს“.

ეს კერძო საკითხია და, შესაძლოა, ეჭვი გაჩნდეს „დიალოგის“ ამოცანისადმი მის ადექვატურობაში, მაგრამ რაკი დაისვა ჟურნალის ფურცლებზე, მსურს ჩემი თვალსაზრისი მოვახსენო მის მკითხველებს.

იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ავტორი მულტიკულტურიზმში ნეგატიურ მნიშვნელობას დებს; კიდევ იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ავტორმა თავად შექმნა ლიტერატურის სწავლების გამარტივება-გასაშუალოების დოქტრინა, როგორც ქარის წისქვილი, რათა შუბები შეალეწოს მას. ისე გამოდის, თითქოს ერთ დროს საშუალო სკოლაში ისწავლებოდა ფირდოუსი, ნიზამი განჯევი, ნარეკაცი, დავით სასუნცი - ახლა კი ეს დავიწყებას მიეცა „მულტიკულტურული ცენზურის საბაბით“, რის საზრისსაც, ვაღიარებ, ვერ ჩავწვდი. ავტორი კიდევ უფრო შორს მიდის. დამოწმებულ ტექსტს, მართალია, წინასწარმეტყველების ღია პათოსი არა აქვს, მაგრამ ლატენტურად შეიცავს მას:

„არ უნდა დავივიწყოთ არც ის, რომ „მაღალი კულტურის“ ტექსტები ორმაგად საშიშია - ვენეციელი ვაჭარი ან დავითიანი ქრისტიანული ტექსტებია, რომელიც „შეურაცხყოფს“, შესაბამისად, იუდეველისა და მუსლიმის გრძნობებს, ერთი მხრივ, ხოლო, მეორე მხრივ, კიპლინგის კიმი ან ბახტრიონი ნაციონალური კულტურის ტექსტებია, რომლებიც „შეურაცხყოფს“, შესაბამისად, ინდოელთა და ირანელთა ნაციონალურ გრძნობებს“.

გადავდოთ დროებით გვერდზე ფირდოუსი, ნიზამი განჯელი, კიპლინგი, მაგრამ სად, მომავალ სახელმძღვანელოთა რომელ პროექტებში მოისაკლისა მან „დავითიანი“, „ბახტრიონი“ და სხვანი? ან სადმე თუ ითქვა ეს? თუ, უბრალოდ, მოსალოდნელია ასეთი რამ, რადგან არსებობს საიდანღაც ერთი ცენტრიდან დაგეგმილი „მაღალი კულტურის“ ნგრევის (მულტიკულტურიზმის?) საფრთხე? ეს ეჭვები იმდენადად ბანალური გახდა დღეს, იმდენად იქცა საერთო ადგილად, რომ ამაო და მოსაწყენიც კია მათი გაფანტვის რაიმე მცდელობა.

გაქანებული „აგრესიული სეკულარიზაციის“ ფონზე წიგნის ბაზარი სავსეა, თითქმის გაჯერებულია ყველა დროის და ყველა ცივილიზაციის ნამდვილად „მაღალი კულტურის ტექსტებით“. მართალია, ისინი დახლებზე თუ სტენდებზე მეზობლობენ მასკულტურის პროდუქციასთან, მაგრამ არ რჩება შთაბეჭდილება, რომ ვიწროდ გრძნობენ თავს. ისინი არსებობენ ერთმანეთის გვერდით წუთისოფელში. ორი ხე - ერთი მარჯვნივ, მეორე მარცხნივ დღესაც თავისუფალი არჩევანის წინაშე აყენებს ადამიანს.

ყველაზე ნაკლებად ამ თემებზე ვისურვებდი „დიალოგის“ ფურცლებზე საუბარს და დავას, მაგრამ ვუპასუხებ გამოწვევას.

რაც შეეხება ნამდვილად ყველა კუთხიდან ყბადაღებულ სამოქალაქო განათლებას, ხომ ფაქტია, რომ ჩვენს საზოგადოების ფენებში მხოლოდ უმცირეს ნაწილს თუ ესმის მისი აუცილებლობა, ან რას ნიშნავს მოქალაქეობა, ან რა განსხვავებაა მოქალაქეობასა და ეთნიკურობას შორის, რა ღირებულებებზე უნდა იყოს აგებული და ორიენტირებული თანამედროვე სახელმწიფო, ეს ბევრს საკანონმდებლო ორგანოშიც კი არა აქვს ბოლომდე გააზრებული. ან ვის შეუძლია თქვას, რომ სამოქალაქო განათლება „აგრესიული სეკულარიზმის“ მონაქროლი სიოა?

სამოქალაქო განათლება არ ჩანაცვლებია ჰუმანიტარულ სფეროს, როგორც ავტორს ეჩვენება, კერძოდ, არც „დავითიანს“, არც „ბახტრიონს“, არც ბარათაშვილს, არც გალაკტიონს, არც საქართველოს ისტორიას, არც ა.შ., და არავინ უპირებს რამეთი ჩანაცვლებას, არავის ისინი არ ამოუყრია სწავლა-განათლების სისტემიდან. უბრალოდ, ისინი თანაარსებობენ. ეროვნულ-ჰუმანიტარული ღირებულებები რჩება ღირებულებებად. ამის შემოწმება არ არის ძნელი. საკმარისია, გადავფურცლოთ ყველა კლასის ლიტერატურის და ისტორიის სახელმძღვანელოები. ესეც ბანალური მომენტია და, ამდენად, უხერხულია ამაზე ლაპარაკი, რომ უადგილო ადვოკატობა არ დამბრალდეს.

თუნდაც დამბრალდეს, მაინც მსურს გავერკვე, რა სფინქსია ეს „გეოგრაფიასთან დაწყვილებული პრეპარირებული და პოლიტიკურად კორექტული ისტორია“, რასაც რაიმე კომენტარის გარეშე აწვდის მკითხველს ჩვენი ავტორი. გარწმუნებთ, ჩვენს ბუნებაში, კერძოდ, სასკოლო განათლების სისტემაში, არ არსებობს არც „პრეპარირებული“ და არც „პოლიტიკურად კორექტული ისტორია“. მაგრამ „გეოგრაფიასთან დაწყვილებული“ისტორია კი არსებობს და მუდამ არსებობდა, სხვანაირად წარმოუდგენელია. თუ დაწყვილებულია, რაიმე შეუთავსებადთან არის დაწყვილებული? ის, რომ გეოგრაფია და ისტორია ყოველთვის ერთიანი იყო, ანუ ისტორიული პროცესი რომ რეალურად კონკრეტულ გეოგრაფიულ გარემოში მიმდინარეობდა, სკოლას გააზრებული არ ჰქონდა. დღეს მომწიფდა აზრი - საქართველო აქ პიონერი არ არის - რომ გეოგრაფიული ცნებები, რეალიები, კატეგორიები ისტორიული პროცესის ცნებებთან, კატეგორიებთან და რეალიებთან დაწყვილებულიყო. რა არის უდაბნო, რა არის ტრამალი, რა არის ტყე, რა არის მთა, რა არის დასახლება და ა. შ. და ა. შ. არა მხოლოდ თავისთავად, არამედ ხალხების ისტორიის კონტექსტში, როგორც მათი ყოფა-ცხოვრების, კულტურის, ისტორიის გარკვეულწილად განმაპირობებელი გეოგრაფიული ცნებები. რამდენადაც VII კლასის სახელმძღვანელო სახელწოდებით „საქართველოს და მსოფლიოს ისტორია/გეოგრაფია“ („ლოგოს პრესი“, 2006), არ ისახავს მიზნად საქართველოსა და მსოფლიო ისტორიის ქრონოლოგიური პრინციპით სწავლებას (ეს პრინციპი სხვა კლასის სახელმძღვანელოებშია გატარებული), ამდენად უადგილოა დამაკნინებელი კვალიფიკაცია, ჩვენი ავტორი რომ აძლევს მას: „პრეპარირებული ისტორია“. საქმე ის არის, რომ მოსწავლეები პარალელურად ან სხვა კლასებში გადიან მეტ-ნაკლები სისრულით როგორც საქართველოს ისტორიას, ისე მსოფლიო ისტორიას, ასევე გეოგრაფიას. ასე რომ, მსოფლიო და საქართველოს ისტორიის ნაცნობ ხდომილებებს მოსწავლეები სწავლების ამ პერიოდში გეოგრაფიული ცნებების კონტექსტში ეცნობიან.

არც X კლასის სახელმძღვანელოა აგებული ქრონოლოგიურ პრინციპზე. ეს სახელმძღვანელო მოსწავლეებს უღვიძებს ცოდნის ძიება-მოპოვებისთვის აუცილებელ უნარ-ჩვევებს. საქართველოსა და მსოფლიო ისტორიის ხდომილებები აქ წარმოდგენილია მრავალფეროვანი (სიტყვიერი, არქეოლოგიური, ეთნოგრაფიული, ეპისტოლარული, ფოტოგრაფიული, კინემატოგრაფიული, ნუმიზმატური და ა.შ.) წყაროების სახით, რომელთა შეჯერების საფუძველზე მოსწავლე იპოვებს ახალ ცოდნას და, რაც მთავარია, ამ ცოდნის ხარისხი მაღალია, რამდენადაც ეს ცოდნა მისი საკუთარი მონაპოვარია.

მრავალგზის გალანძღულ-დამცირებულ უნარ-ჩვევებზეც მოგახსენებთ, თუმცა მათ არ ეხება ჩვენი ავტორი, შეეძლო კი განექიქებინა უნარ-ჩვევების გამომუშავებაზე ორიენტირებული სწავლება, როგორც არაერთხელ გამხდარა განქიქების საგანი ყოველი სახის მასმედიაში. რა უნდა იყოს სკოლის მიზანი - ვაწოდებდეთ მოზარდებს მკვდარ ცოდნას, რასაც ისინი ვერაფერთან ამქვეყნად ვერ აკავშირებენ, თუ სოკრატესეული მაიევტიკის მეთოდით საკუთარი გონებრივი ძალებით მოვაპოვებინოთ იგი, ანუ, თუ სწავლების საგანი ისტორიაა, ისტორიკოსის გამოცდილებას ვაზიაროთ? უნარ-ჩვევა, ელემენტარულად, არის ჩვევაში გადასული იმის უნარი, თუ როგორ ისწავლოს საგანი, როგორ გაარჩიოს მთავარი შემთხვევითისგან, როგორ დააკავშიროს მოვლენები ერთმანეთთან, როგორ ჩასწვდეს მათ საზრისს, როგორ არ ერწმუნოს ბრმად და უკრიტიკოდ ავტორიტეტებს, რისი არცთუ იშვიათი მოწმენი ვყოფილვართ და ვართ. რა ვუსურვოთ ჩვენ მოზარდებს - ათასი ცოდნის ზუთხვა, რომლის შედეგი მკვდარია, თუ ცოდნა, რომელიც ცოცხლად იბადება მის შეგნებაში?

ახლა რელიგიის სწავლებაზე. სტატიაში კითხულობთ:

„თავისთავად ცხადია, რომ რელიგიის სწავლება ამგვარ სკოლაში (საიდანაც განდევნილია ვენეციელი ვაჭარი და დავითიანი, კიმი და ბახტრიონი, დავსძენთ ჩვენ ავტორის კვალზე, ზ. კ.) ან საერთოდ არ მოხდება, ან მოხდება ძალიან მარტივად და რედუცირებულად - სამოქალაქო განათლებისა და მულტიკულტურული ღირებულებების ჭრილში“.

(როგორ ფიქრობს ავტორი, რომელი პროცესის ნაყოფებია ეს თხზულებანი - საკრალიზაციის თუ სეკულარიზაციის?).

იქმნება შთაბეჭდილება, რომ ავტორს სრულად აქვს გააზრებული, როგორ უნდა მოხდეს რელიგიის სწავლება სკოლაში, გააზრებული უნდა ჰქონდეს ამ პრობლემის მთელი სიმძიმე და სირთულე. რას გულისხმობს სკოლის კონტექსტში ზაზა შათირიშვილი „რელიგიის“ ცნების ქვეშ? რელიგიას, როგორც ცოდნის საგანს, თუ რელიგიას, როგორც აღმსარებლობით კატეგორიას, რომელსაც ყოველთვის თავისი ადეპტი ჰყავს და, ამდენად, კონკრეტულია. თუ პირველზეა საუბარი, მას ვერაფრით მოვწყვეტთ „სამოქალაქო განათლებას“, მისი (რელიგიის) მკვეთრად გამოხატული სოციალური ხასიათის გამო. ამგვარად გაგებულ რელიგიას აქვს ასევე კულტუროლოგიური ასპექტი, რომელიც ობიექტური ცოდნის მასალას შეადგენს და, თავისი არსით, პლურალისტურია, და სწორედ ამ კუთხით უნდა ისწავლებოდეს სკოლაში (და ისწავლება კიდეც, იხ. X კლასის ისტორიის სახელმძღვანელო) - მასალის ამოურწყავი მარაგის გამო, „რედუცირება“ გარდაუვალია, და ეს არ უნდა იყოს კატასტროფა. თუ მეორე იგულისხმება, ანუ „საღვთო სჯული“, ეს საეკლესიო დისციპლინაა და მისი მიზანი კონფესიური აღზრდა უნდა იყოს, რაც ნამდვილად შეუფერებელია ზოგადსაგანმანათლებო სახელმწიფო სკოლებისთვის, ამ საქმეში მისი არაკომპეტენტურობის გამო. ეჭვი არ შემაქვს საღვთო სჯულის აუცილებლობაში იქ, სადაც არსებობს მისი სწავლების კომპეტენცია და სწავლის სურვილი და ნება მოზარდის მხრიდან. ყველგან სხვაგან, სადაც ეს პირობები არ არსებობს, როგორც ისტორიული გამოცდილება გვასწავლის, პროფანაცია გარდაუვალია.

და კიდევ. ავტორს მოჰყავს, ვერ ვხვდები, ვის შესაშინებლად (მეოცე საუკუნის შვილს რამე შეაშინებს?), იტალიელი კომუნისტის, ანტონიო გრამშის დიდი ხნის ყავლგასული სიტყვები: „ქრისტიანობა რომ დავამარცხოთ, ამისათვის საჭიროა კულტურისა და განათლების სისტემის ხელში ჩაგდება, მაშინ ძალაუფლება თავისით ჩაგვივარდება ხელში“ (დავსძენთ, რომ გრამშიმდე ამას ვლადიმირ ლენინი ამბობდა და კიდეც მოქმედებდა - ესეც ქრესტომათიულია).

როგორ, არ ჩაუვარდათ ხელში კომუნისტებს ძალაუფლება? როდის ჩაუვარდათ ძალაუფლება - განათლების სისტემის ხელში ჩაგდებამდე თუ მას მერე? ქრისტიანობის დამარცხებამდე თუ ქრისტიანობის დამარცხების შემდეგ? არც ერთი, არც მეორე. ჯერ იყო ძალაუფლება, მერე დათრგუნვის მცდელობა. მაგრამ გამოვიდა რამე ამ მცდელობიდან? კარგად უწყით, ქრისტიანობა ადამიანის შექმნილი არ არის - ის არც სახელმწიფოა და არც მთავრობა, არც საქველმოქმედო საზოგადოება (არც „ენჯეო“, ზოგს რომ ჰგონია სერიოზულად), რომ ასე უბრალოდ, თუნდაც მებრძოლმა ათეიზმმა ან აგრესიულმა სეკულარიზმმა გააუქმოს, ან თვითდინებით გაუქმდეს. პირუკუ, ყველაფერი მის გაჯანსაღება-გაძლიერებისკენ არის მიმართული, სასტიკი დევნილებიდან დაწყებული დღევანდელი „აგრესიული სეკულარიზმის“ ჩათვლით. ის, რაც ემუქრება ქრისტიანობას, ეს მისთვის შექმნილი ე. წ. სათბურის მდგომარეობაა, რაც შეიძლება მისმა მტრებმა ინატრონ მისთვის. არა დევნა, არა გმობა, არა შეურაცხყოფა, არა აგრესია, არამედ თავზე ხელის გადასმა, პრივილეგიები, ნელ-თბილი დამოკიდებულება - აი, რა არის ნამდვილი გამოწვევა, რასაც იქნებ ვერ გაუძლოს ხილულმა ეკლესიამ, თუ არ შეიზღუდა, თუ არ შებრუნდა თავის თავში, რათა ისტორიის რიტმის შეცვლის შემდეგ კვლავ გამოჩნდეს. ასე იყო საბჭოთა ათწლეულებში. იქნებ რელიგიური ფუნდამენტალიზმი „აგრესიული სეკულარიზმის“ გამოწვევის უკუგამოწვევა იყოს, დაე, ხშირად იძულებით აგრესიული, მაგრამ მაინც გამოწვევა, რამაც (სწორედ ამ აგრესიულობით), შესაძლოა, თავადვე დააზიანოს. ასეთ შემთხვევაში რა მნიშვნელობა აქვს, ვინ როგორ შეაფასებს „ეკლესიაში სიარულს“ (ჩამორჩენილობად თუ მგზნებარე მორწმუნეობად), თითქოს ეკლესიების სისავსე რაოდენობის თვისობრიობაში გადასვლის იმედს იძლეოდეს.

დასასრულ, ვერ დავეთანხმები ჩვენს ავტორს, რომ ჩვენი (კათოლიკესა და მართლმადიდებლის) დიალოგი „ინტერკონფესიული დიალოგის ტრივიალური ფაქტია“, რომ იგი „მეტისმეტად წინ უსწრებს დროს“ და „რელიგიური პლურალიზმის ბანალური შემთხვევაა“. იმ წერილიდან, რომელიც სავსეა ტრივიალური და ბანალური შიშებით თუ მოლოდინებით, ამ საყვედურებს არ უნდა ვისმენდეთ.

ბოლოს და ბოლოს, სად არის ის დრო (kairos), რომელსაც წინ ვუსწრებთ?

ზურაბ კიკნაძე

ნუგზარ ბარდაველიძე

პასუხი ზაზა შათირიშვილს

დიდხანს ვფიქრობდი, თუ რა დამერქვა თქვენდამი მოწერილი წერილისათვის. ბოლოს, იმ ქვეყნის გათვალისწინებით, ვისი „წვლილიც“ შეუფასებელია ერთგანზომილებიანი ადამიანის ფორმირებასა და მომხმარებლური საზოგადოების დამკვიდრებაში, გადავწყვიტე: „წერილი მეხუთე კუთხიდან“ მეწოდებინა. ეს მეხუთე კუთხე საიდან გაჩნდაო, შეიძლება გაუკვირდეს ტრადიციების ერთგულ მკითხველს. მეხუთე კუთხის ანალოგია ამერიკულმა პენტაგონმა მოიტანა. და, მეორეც, თუ თქვენი წერილის იდეასაც გავიხსენებთ და იქიდან გამოვალთ, შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ ოთხი კუთხე უკვე გაგინაწილებიათ: ერთი - თქვენთვის, ცხადია, ხოლო დანარჩენი ბატონ ზურაბ კიკნაძეს, მერაბ ღაღანიძესა და ლევან აბაშიძეს ჰკუთნებიათ. მე ისღა მრჩებოდა, აშშს ერთ-ერთი უმთავრესი ნაგებობის ანალოგიით, ჩემთვის მეხუთე კუთხე გამომენახა.

პენტაგონი შემთხვევით არ მიხსენებია, ეს ხუთკუთხა ნაგებობა ხომ თავისუფლების ქანდაკების, თეთრ სახლთან და კაპიტოლიუმთან ერთად აშშ-ის სიმბოლოს წარმოადგენს. ილია ჭავჭავაძე ქართველ მენშევიკებს (რომლებსაც თავიანთი პრიმიტივიზმითა და მაღალი ამბიციებით თავი მსოფლიოს მშრომელთა იდეოლოგებადაც წარმოედგინათ და ამავდროულად სრულიად მოწყვეტილნი იყვნენ რეალობას) „მარქსის თუთიყუშებს” ადარებდა, დღევანდელი განათლების რეფორმატორებიც დარწმუნებულნი არიან, რომ ერისათვის საშვილიშვილო საქმეს აკეთებენ იმით, რომ მათ სურთ ამერიკული ფედერალური სკოლების სწავლების დონეს გაუსწორონ საქართველოში არსებული სწავლების დონე. ეს კი ნიშნავს, რომ დაბლა დავწიოთ თამასა. ამერიკულ ფედერალური სკოლების ამოცანას შეადგენს საშუალო დონის, საშუალო ინტელექტუალური მოთხოვნილების, საშუალო ამერიკელის აღზრდა, რომლის ერთადერთი მოვალეობა - ფულის მოპოვება, მისი დახარჯვა და კანონმორჩილებაა. მაღალინტელექტუალური კადრების პრობლემა აშშს დღეს არა აქვს. მსოფლიოს მასშტაბით აშშ დიდი ხანია ინტენსიურად აწარმოებს სპეციალისტთა და მეცნიერთა გადაბირებას, მაგრამ პატარა ქვეყნებისათვის პრიორიტეტი მაღალკვალიფიცირებულ სპეციალისტ-მკვლევართა აღზრდა უნდა იყოს. ამის საფუძველი ცხადია სკოლებში ყალიბდება, მაგრამ არა ამერიკულ ფედერალური სკოლების მიმსგავსებული პროგრამით მომუშავე სკოლებში, რომლის კურსდამთავრებულს მოეთხოვება წერა-კითხვისა და ადამიანის უფლებების ზერელე ცოდნა, ზერელე იმიტომ, რომ უფლებების ცოდნა, მოვალეობის გარეშე სწორედაც, რომ ზერელეა, ხოლო მოვალეობის გრძნობა კი სამშობლოს მიმართ ძნელია ჩამოყალიბდეს საკუთარი ისტორიის, ლიტერატურის, ხელოვნების შეცნობის გარეშე, თორემ ისე, ქვეყნის დაცვის აუცილებლობა ქუჩაში მოძრაობის წესების დაცვის შესწავლისაგან არ განსხვავდება.

აგრესიული სეკულარიზმი, რელიგიური ინდიფერენტიზმი და მორალური რელატივიზმი სამი ვეშაპია, მხოლოდ არა ის სამი ვეშაპი, რომელზეც ეყრდნობა სამყარო, არამედ ის ვეშაპები, რომლებიც შთანთქმას უპირებს კაცობრიობას.

ამ ვეშაპების გამომკვები რძე (ჩვენ, როგორც რეფორმამდელი სკოლის აღზრდილებს, ზოოლოგიას ცალკე საგნად გვასწავლიდნენ და გვახსოვს, რომ ვეშაპი ძუძუმწოვართა კლასს განეკუთვნება) კი წრეგადასული ლიბერალიზმი, პლურალიზმი და რელატივიზმია.

დღეს ევროპაში, სადაც ლიბერალიზმის საოცარი აღმავლობაა, საგრძნობი გახდა ქრისტიანული რწმენის შესუსტება. ქრისტიანული რელიგიური ინდიფერენტიზმის გამოვლენა აისახება საზოგადოების, განსაკუთრებით, ახალგაზრდობის სულ უფრო ნაკლები მონაწილეობით საეკლესიო რიტუალებში. თვით პოლონეთში, სადაც 20-25 წლის წინ რელიგიური ბუმი, საზოგადოების მოზღვავება აღინიშნებოდა და დიდ ქალაქებში საკვირაო მსახურებაზე დასწრების იმდენი მსურველი იყო, რომ ზოგიერთ ტაძარში კინოსეანსივით მითითებული იყო წირვების დაწყების დრო. საკუთარი თვალით მინახავს კრაკოვის ცენტრში განლაგებულ ტაძრებში დღის განმავლობაში 10 წირვის ჩატარება და ყოველი მსახურება ხალხით სავსე ტაძარში აღესრულებოდა. გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან, ანუ რაც საბჭოური პოლიტიკური საფრთხის პრობლემა მოიხსნა და ცხოვრების მატერიალური დონე ამაღლდა, მკვეთრად იკლო საზოგადოების, მათ შორის ახალგაზრდობის რელიგიურმა ინტერესმა და რაც ეკლესიის სერიოზულ შეშფოთებას იწვევს. კიდევ უფრო სავალალო მდგომარეობაა მოსახლეობის რელიგიურობის თვალსაზრისით ევროპის სხვა ქვეყნებში, მაგალითად, ჩეხეთში ადამიანის მიერ თავის რელიგიურობაზე (ქრისტიანობაზე) ხაზგასმა შეიძლება დაცინვის საბაბად იქცეს, ისე როგორც იყო ყოფილ საბჭოთა კავშირში.

ევროპის მოსახლეობის დამოკიდებულების გაცივება რელიგიის მიმართ ეკლესიების სულიერ ლიდერთა ყურადღებას იპყრობს. ბევრი სასულიერო პირი და რელიგიათმცოდნე მიიჩნევს, რომ მოხდა წარმართობის (განსაკუთრებით ფეტიშიზმის) გაძლიერება, რაც მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე მუდმივი, სისტემატური ზრუნვით და უსაზღვრო ჰედონიზმში გადავარდნაში გამოიხატება.

ევროპელებში ქრისტიანობისადმი ინდიფერენტიზმი მრავალ ფაქტორში აისახება, თუნდაც ყველაზე თვალსაჩინო გამოვლენაში - მასობრივად იყიდება სატაძრო ნაგებობები. მაგრამ ყველაზე სავალალო ის ფაქტია, რომ კატასტროფულად ეცემა ქრისტიანული ნათლობების რაოდენობა, განსაკუთრებით, გერმანიაში, ჰოლანდიაში, ბრიტანეთში, საფრანგეთში. განსაკუთრებით დამთრგუნველი მდგომარეობაა აღმოსავლეთ გერმანიაში (ყოფილ გდრ-ში). მაგალითად, ქალაქ დრეზდენში მოზარდების 90% მოუნათლავია. ოდნავ დაბალია ეს მონაცემი ჰოლანდიაში, ბრიტანეთში. საფრანგეთში 40% მოუნათლავია, ესპანეთში ეს მონაცემი 35% შეადგენს. ეცემა ნათლობების რაოდენობა იტალიაშიც. ევროპის ქვეყნებში ფიქსირდება ისეთი ფაქტებიც, რომ მონათლული ადამიანები საჯაროდ უარს აცხადებენ თავიანთ ნათლობაზე. საკმაოდ მრავლადაა ფაქტები, როდესაც ევროპელი ქალები თხოვდებიან იუდეველებზე ან მუსლიმებზე, ცდილობენ მიიღონ მათი რელიგია, მაგრამ ყოფაში ქაშერის ან ჰალალის დაცვას ვერ ახერხებენ, მათ იმედგაცრუება იპყრობთ და საერთოდ რელიგიის გარეშე რჩებიან. რაც შეეხება მამაკაცებს, ისინი ეკლესიიდან ჩამოშორებას სამსახურით და მოუცლელობას იმიზეზებენ. ასეთი სავალალო ფონის გამო კათოლიკე ეკლესია ასკვნის, რომ საჭიროა ნეოწარმართობის მოძალებასთან დაპირისპირება და მოსახლეობის ხელახალი ევანგელიზაცია. ამ მისიის წარმატებაში კი მხოლოდ სასულიერო პირები ვერაფერს გახდებიან. აუცილებელია საერო კატეხიზატორების და, საერთოდ, მორწმუნეთა ჩაბმა ევანგელიზაციაში. ევანგელიზაცია სრულიადაც არ გულისხმობს და არც წარმოადგენს სხვა აღმსარებლობის მიმდევართა გადმობირებას, როგორადაც სურთ წარმოადგინონ არაკეთილსინდისიერ, არაკეთილგანწყობილ ადამიანებს. ევანგელიზაცია არის და ხორციელდება წარმართებში, ანუ ვინც საერთოდ არ აღიარებს და არ იცნობს ქრისტეს მოძღვრებას. ასე რომ, ევანგელიზაცია არის საკუთარი აღმსარებლობის, მიმდინარეობის წევრთა შორის სახარების სწავლება და ეს არის პავლე მოციქულის ცნობილ მოწოდების - „თუ არ განვაცხადე მე სახარება, ვაი მე“ - რეალურ ცხოვრებაში განხორციელება.

ევროპაში კათოლიკე ეკლესიის პრიორიტეტს წარმოადგენს ევანგელიზაციისადმი უდიდესი ყურადღების დათმობა, მასზე ზრუნვა, მასში ერისკაცთა ჩაბმა, ამ პროცესისათვის კატეხიზატორთა ოჯახების მომზადება. ამ პრობლემების მიმართ უდიდეს ყურადღებას იჩენდა იოანე პავლე II. მისი უამრავი შეხვედრა ამის თვალსაჩინო მაგალითი იყო. იოანე პავლე II აკურთხებდა ევროპისა და მსოფლიო ახალგაზრდობის მრავალათასიან შეხვედრებს. პაპი ასევე ცდილობდა, რომ სხვა კონფესიათა ლიდერებიც ჩაბმულიყვნენ ევანგელიზაციის პროცესში. ამ მისიით იყო განპირობებული რომის პაპის მრავალრიცხოვანი შეხვედრები ქრისტიანულ კონფესიათა და დენომინაციათა მწყემსმთავრებთან. სწორედ ხალხთა ევანგელიზაციის სურვილით იყო განპირობებული ერისკაცთა მიერ ევანგელიზაციის ფართო მხარდაჭერა; კერძოდ, მხარდაჭერა იმ ფართომასშტაბიანი ქადაგების მოძრაობისა, ვატიკანის II მსოფლიო კრების შემდგომ ესპანეთში რომ ჩამოაყალიბა კიკო არგუელომ და რომელიც „ნეოკატეხუმენური გზის“ სახელით არის ცნობილი. პაპი რამდენჯერმე შეხვდა ნეოკატეხუმენებს და მისცა კურთხევა თავისი პირადი მოწმეობით განეხორციელებინათ რწმენადარგული ადამიანების ევანგელიზაცია.

ამჟამინდელმა პაპმა თავის ერთ-ერთ უპირველეს მიზნად სწორედ ევროპაში ქრისტიანული რწმენის აღორძინება დაისახა. შემთხვევითი არ იყო, რომ კარდინალმა იოზეფ რატცინგერმა თავის სახელად პაპად გამოცხადების წინ, ევროპის მფარველის წმ. ბენედიქტეს სახელი აირჩია და ბენედიქტ XVI-ის პირველი უცხოური ვიზიტიც კელნში წმ. მარიამის მინდორზე შეკრებილ მსოფლიო ახალგაზრდობის ფორუმზე შედგა.

ისე, თავს ნურავინ დაიმშვიდებს ქრისტიანობის კრიზისი მხოლოდ ფუფუნებაში მყოფ პოსტმოდერნისტულ და გლობალიზებულ ევროპას ემუქრება და არა საქართველოსო. გარეგნულად ეს მართლაც ასეა. თუ შევადარებთ ნათლობების რაოდენობის მშრალ სტატისტიკას, აღმოვაჩენთ, რომ ევროპაში არ ინათლებიან იმიტომ, რომ მართლაც არ აპირებენ ეკლესიურ ცხოვრებას და არ სურთ საკუთარი თავის მოტყუება. ჩვენთან მრავალი ადამიანი ინათლება მხოლოდ იმიტომ, რომ საზოგადოების აზრს უწევს ანგარიშს, საკუთარი თავის მოტყუება კი სრულიადაც არ აღელვებს. ასე რომ ნათლობის და სხვა რიტუალების თითქმის 100%-იანი მაჩვენებელი ფორმალური მხარეა და სრულიადაც არ არის რეალური მაჩვენებელი საზოგადოების ქრისტიანული ყოფისა. ან თუნდაც ჩვენში ასე პოპულარული და ყოფის პაროდიულობის მაჩვენებელი სამარხვო საჭმელთა ფართო მენიუ - სამარხვო ნაყინიდან დაწყებული და სამარხვო მაკდონალდის მენიუთი დამთავრებული, მხოლოდ ფორმალისტური რელიგიურობის მანიშნებელია. მარხვის ერთ-ერთი მიზანი, როგორც ქრისტიანებში, ასევე მუსლიმანებშიც ისაა, რომ მორწმუნემ მარხვის დროს საკვებზე, დროსტარებაზე და ფუფუნებაზე დაზოგილი ფულით ქველმოქმედება გასწიოს, მოწყალება გაიღოს. საქართველოში კი სამარხვო მენიუ ისეა გადატვირთული ნიგვზიანი და ძვირადღირებული ბოსტნეულით, რომ სახსნილო რაციონზე შედარებით მაღალი ფასი ჯდება. მახსენდება ერთი ცნობილი მართლმადიდებელი მღვდელმსახურის ირონიული შენიშვნა - „ჩემი კოლეგების ბავშვების ჩასახვის დრო გამოვთვალე, სულ მარხვის პერიოდს ემთხვევა ხოლმეო“. სხვათაშორის, თუ ნათლობის რაოდენობას საერთო ქრისტიანული ყოფის კრიტერიუმად ავიღებთ, შეიძლება მცდარი დასკვნები მივიღოთ. აი, მაგალითად, საბჭოურ პერიოდში საქართველოს სსრ პირველ ადგილზე იყო ნათლობის რაოდენობის მიხედვით, მაგრამ ეს მოვლენა საქართველოს მკვიდრთა რელიგიურობით კი არ აიხსნებოდა, როგორადაც ახლა სურს ზოგიერთებს წარმოადგინოს რელიგიურობის ჭეშმარიტი სურათი, არამედ იმით, რომ საბჭოთა საქართველოში ეკლესიებში მოსანათლის მშობლებს და ნათლიებს არანაირ ცნობებს არ თხოვდნენ. აი, რუსეთში და სხვა რესპუბლიკებში მშობლების თანხმობას ითხოვდნენ მცირეწლოვანის მონათვლისას და რეგისტრაციაში ატარებდნენ რიტუალში მონაწილეს. ამ უხერხულობისათვის თავის არიდების მიზნით მრავალი ადამიანი მეზობელი რესპუბლიკებიდან საქართველოში ჩამოდიოდა. აი, ამ პრაგმატული მიზეზის გამო საქართველო პროცენტულად პირველ ადგილზე იმყოფებოდა ქრისტიანული რიტუალების აღსრულების მიხედვით და არა რელიგიურობის დონით.

რწმენის კრიზისთან კავშირში ალბათ ინტელექტუალური კრიზისიც უნდა იყოს. აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში კი თავი ახალმა პრობლემემაც იჩინა - ეს ახალი პრობლემა ანტიკათოლიკური ტალღის აგორებაა, რომელიც უკანასკნელ წლებში განათლების სისტემაში არსებულმა დისჰარმონიამ მოიტანა.

ზემოთ ვახსენეთ აშშ-ის ფედერალური სკოლები და ზოგადი განათლების დაბლა დაწეული თამასა. აღმოსავლეთ ევროპის მართლმადიდებელი ქვეყნები, რომლებიც კათოლიკურ დასავლეთთან ინტეგრაციას ესწრაფვიან და განათლების სისტემას ამარტივებენ, ერთი წინააღმდეგობის წინაშე აღმოჩნდნენ და ეს წინააღმდეგობაც ერთი შედარებით უმნიშვნელო გარემოებით არის ნაკარნახევი, კერძოდ, თუ განათლების სისტემა ყველა ქვეყანაში ერთნაირად იქნება რეფორმირებული და ინტეგრირებული, ეს ხსნის კონკურენციის სიმწვავეს, მაგრამ აღმოსავლეთის ევროპის მართლმადიდებელ ქვეყნებს არ უნდა გამორჩენოდათ მხედველობიდან, რომ დასავლეთ ევროპაში და აშშ-შიც რეფორმირებულ-გამარტივებულ საყოველთაო (ანუ კათოლიკურ) განათლებასთან ერთად მოქმედებს მრავალი სკოლა, კოლეჯი და უნივერსიტეტი, რომლებიც საყოველთაო (კათოლიკური) პროგრამით კი არ ხელმძღვანელობენ, არამედ სპეციალური, გართულებული პროგრამებით და ეს სასწავლებლები, რომლებიც კათოლიკური ეკლესიის მიერ არიან დაფუძნებული და მაღალი რანგის ახალგაზრდა სპეციალისტთა აღზრდით არის დასაქმებული ასეულობით და ათასობით კათოლიკე, პროტესტანტი, იუდეველი და სხვა რელიგიის მიმდევარი.

აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში იმთავითვე იგრძნეს, რომ რეფორმირებულ სასწავლებელ დამთავრებულს გაუჭირდება კონკურენცია გაუწიოს კათოლიკურ ან პროტესტანტული ეკლესიის მიერ დაფუძნებულ სასწავლო კერებში მომზადებულ კადრებს. ხოლო ინტელექტუალურ სფეროში ჩამორჩენის შეგრძნება შურის გრძნობასა და შიშს უდებს საფუძველს. როდესაც ვახსენებ კათოლიკურ სასწავლებლებს, აქ სემინარიებს და სასულიერო აკადემიებს არ ვგულისხმობ, ეს არის საერო ინსტიტუტები, რომლებიც დომენიკელთა ან იეზუიტთა ორდენებმა დააფუძნეს და სადაც სწავლება საერო ხასიათისაა და კარი ყველა კონფესიის ადამიანისათვის, მათ შორის, ათეისტისთვისაც ღიაა. კრიტერიუმი კი კათოლიკურ ინსტიტუტებში მხოლოდ სწავლების მაღალი ხარისხი, შედარებით დაბალი გადასახადი და მომთხოვნელობაა.

აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები დილემის წინაშე აღმოჩნდნენ. ერთი მხრივ, გრძნობენ რეფორმის აუცილებლობას, მაგრამ მისი ხარისხი არ მოსწონთ და არც კათოლიკეთა და პროტესტანტთა უნივერსიტეტების ამოქმედება სურთ.

რუმინეთში, ბულგარეთში, მაკედონიაში მართლმადიდებელთა რაოდენობა 80-90% ფარგლებშია, კათოლიკეების და პროტესტანტების რაოდენობა 2-3%-ს არ აჭარბებს, მაგრამ ანტიკათოლიკური დაპირისპირებები თუ შიშები მეტად თვალში საცემია და მხოლოდ ერთი მიზეზის გამო: სასულიერო პირებმა იგრძნეს, რომ რაოდენობით დღეს ვერავის აჯობებ, მთავარი პრიორიტეტი ინტელექტია და განათლების და უნარ-ჩვევების გათვალისწინებით, აღმოსავლური ეკლესიის კადრები მშრალი ანგარიშით მარცხდებიან დასავლეთელ კოლეგებთან.

ეს კონკურენცია დღეს სასულიერო სფეროში თვალშისაცემია, მაგრამ ხვალ უკვე ნებისმიერ სფეროში აღმოჩნდება ანგარიშგასაწევი.

რეფორმირებული პროგრამით განათლებამიღებული ადამიანი სინამდვილეში მხოლოდ მომსახურების სფეროში მონახავს თავის ადგილს, სხვაგან წასვლის არც შანსი და, რაც ყველაზე ცუდია, არც სურვილი ექნება.

ბატონო ზაზა, არ შეიძლება არ დაგეთანხმოთ მოსაზრებაში, რომ „ახალი განათლება“ სხვა არაფერია თუ არა აგრესიული სეკულარიზმი ანუ ტრანსფორმირებული მარქსიზმი თავისი სამი შემადგენელი ნაწილით. სამწუხარო კი ისაა, რომ არაფერი აგრესიული კეთილის მომტანი არ არის, თვით სიყვარულიც კი, მითუმეტეს მარქსიზმი, რომელიც თავისი არსით ისედაც აგრესიული იდეოლოგიაა. რაც შეეხება ინდიფერენტიზმს ანუ ნელ-თბილობას, ამ პოზიციის მავნებლობაზე მაცხოვარი გვაფრთხილებს ახალ აღთქმაში. ხოლო რაც შეეხება პლურალიზმს, რასაც თქვენ მახვილგონირულად ტრანსფორმირებულ ინტერნაციონალიზმს უწოდებთ, ე.წ. სოციალისტური სამყაროს სახელმწიფო პოლიტიკა იყო ათწლეულების მანძილზე და ამ სისტემის მკაცრი რეჟიმის შერყევის შემდგომ ეთნოკონფლიქტების პერმანენტულ ინკუბატორად იქცა და ჯერჯერობით არც ტრანსფორმაცია შველის და არც სამშვიდობო ძალების შეზღუდული კონტიგენტი, რომელიც მხოლოდ ერაყში 150 ათასს აჭარბებს.

და ბენედიქტე XVI-ის გაფრთხილებაც ამ „ლიბერალური ღირებულებების“ შესახებ, რომლებიც ლამაზად შეფუთულ საწამლავსაც შეიძლება შევადაროთ, განგაშის ზარია პოსტმოდერნისტულ- პროტოგლობალური სამყაროსათვის, ოღონდ, მადლობა ღმერთს არა ერთადერთი, რადგან გლობალიზაციის მრავალი მომხრე აშკარად აცნობიერებს იმ საშიშროებებსაც, რაც არასწორი განვითარების შემთხვევაში შესაძლებელია თან ახლდეს გლობალიზაციას. მითუმეტეს, მცირე ერებისათვის, განსაკუთრებით თუ მათ „აგრესიული სეკულარიზმი“, რელიგიური ინდიფერენტიზმი და მორალური რეალატივიზმი (ტრანსრევოლუციური ეთიკა ჭარბი რაოდენობით) ახასიათებთ.

P. S. წერილი დასრულებული მქონდა, როდესაც გავეცანი ქალბატონ თამარ მესხის მიერ ბერძნულიდან ნათარგმნ და მისივე წინასიტყვაობადართულ კონსტანტინოპოლისახალი რომისა და მსოფლიო პატრიარქის ბართლომე I-ის საქართველოში ვიზიტისას წარმოთქმულ სიტყვათა კრებულს.

ამ წიგნში ერთმა ფრაზამ მოახდინა დიდი შთაბეჭდილება, სადაც მსოფლიო პატრიარქი განსაკუთრებულ აქცენტს სწორედ განათლებაზე აკეთებს:

„განსაკუთრებით შეუვალნი გაუნათლებელნი არიან, რომლებიც არ არიან მიჩვეულნი აზროვნებას და არც სხვათა ნააზრევის პატივისცემას, არ გააჩნიათ თავმდაბლობა და არც კრიტიკული განსჯის უნარი (ალბათ რეფორმირებულ სკოლადამთავრებულებს თუ გულისხმობს მსოფლიო პატრიარქი ნ. ბ.) და ამით ამტკიცებენ წმინდა წერილის სიბრძნეს: „განსაჯე ბრიყვი და თავს შეაძულებ“ (იგავნი სოლ. 9:9).

შემდგომ პატრიარქს რელიგიურ ცდომილებათაჲ ტიპოლოგია მოჰყავს - ერესი, ფანატიზმი, ფუნდამენტალიზმი, ზილოტიზმი (მოშურნეობა) და სიძულვილი, რის შემდგომ ესაია წინასწარმეტყველს იმოწმებს „შური იმონებს გაუნათლებელ ხალხს“.

სრულყოფილი და სწორი განათლების პრობლემა აღმოსავლეთ-დასავლეთის უზენაეს მწყემსმთავართა უპირველესი საზრუნავია, რადგან სწორედ სწავლების უაღრესად გამარტივებამ და ტესტების დონეზე დაყვანამ გამოიწვია ინტელექტუალიზმის ეგზომი დეფიციტი. ხოლო ვიწრო, პროფილური და ზერელე განათლება რელიგიური და არა მხოლოდ რელიგიური ინდიფერენტიზმის სათავეა.

ნუგზარ ბარდაველიძე

მერაბ ღაღანიძე

ღია წერილი ბატონ ზურაბ კიკნაძეს

ძვირფასო ბატონო ზურაბ,

კარგა ხანია, საჯაროდ აღარ გაგვიგრძელებია ჩვენი დისკუსია, რომელიც ჟურნალ „დიალოგის“ ფურცლებზე იბეჭდებოდა და ქრისტიანული სამყაროს აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის ურთიერთობას შეეხებოდა¹. ამ დროში სხვებიც გამოეხმაურნენ ამ დისკუსიას², რომელთაც ჩვენი არგუმენტები მიიღეს კიდეც და არ მიიღეს, მაგრამ ამჯერად უფრო ის მაწუხებს, რომ თავად ვარ შეეჭვებული აზრთა იმ მსვლელობასა და არგუმენტაციაში, რასაც წინა წერილებში წარმოვადგენდი.

საქმე მხოლოდ ის არაა, რომ სახელის დარქმევაც კი მიჭირს ჩვენი პოზიციებისთვის, რადგან ისიც არ ვიცი, როგორ განვსაზღვრო ეკლესია, რომელსაც ან თქვენ ან მე ვეკუთვნით, რათა, ჯერ ერთი, საკუთარ სინდისთან ვიყო მართალი, მეორე, იმ ეკლესიის რაობასაც არაფერი დავაკლო, რომლის წევრადაც თავს ვაცხადებ, და მესამე, იმ ქრისტიანსაც გული არ ვატკინო, ვისაც ევქარისტიული კავშირი აქვს გაწყვეტილი რომის სამოციქულო ეკლესიასთან. სიმართლე რომ ვთქვათ, ჩვენ ხომ სახელდებაც კი ერთნაირი გვაქვს: საქართველოს საპატრიარქოს (ისევე, როგორც სხვა აღმოსავლურ საპატრიარქოთა, რომლებიც თავიანთ თავს „მართლმადიდებელ ეკლესიებს“ უწოდებენ) მრევლი საკუთარ ეკლესიასაც „კათოლიკე ეკლესიად“ მოიხსენიებს (იხ. თუნდაც „მრწამსი“), ისევე, როგორც ჩვენ; ჩვენ კი, რომის ეკლესიის შვილები, საკუთარ თავს უეჭველად „მართლმადიდებლად“ მივიჩნევთ და ჩვენს ლოცვებსა თუ ლიტურგიაში ასევე მოვიხსენიებით, რასაც ქართულ ნიადაგზე ჯერ კიდევ სულხან-საბა ორბელიანი ადასტურებს, რომელსაც „მართლმადიდებლად“ სწორედ ის მიაჩნია, ვინც პაპის ერთგულია (ნახეთ მისი „სამოთხის კარი“, „მოგზაურობა ევროპაში“), ხოლო XX საუკუნის ერთ-ერთ საუკეთესო აპოლოგეტიკურ წიგნს, განმსჭვალულს ერთგულებით რომაული კათოლიკობის მიმართ, მისმა ავტორმა, ბრიტანელმა მწერალმა, გილბერტ კით ჩესტერტონმა, „მართლმადიდებლობა“ უწოდა.

მსჯელობა სახელდებათა შესახებ შორს წაგვიყვანდა, - რადგან არც „კათოლიკეობა“ და არც „მართლმადიდებლობა“ არც თქვენ გეთმობათ და არც ჩვენ! - მაგრამ უფრო რთულმა ჭოჭმანმა მაშინ შემიპრო, როცა ცოტა ხნის წინ ხანგრძლივად მომიწია ახლო ურთიერთობა აღმოსავლური წესის კათოლიკეებთან, თუმცა მე თავად, როგორც მოგეხსენებათ, ლათინური წესის კათოლიკე გახლავართ. აღმოსავლური (კერძოდ, ბიზანტიური) წესის კათოლიკეთა შესახებ ადრეც ბევრი რამ გამეგო და წამეკითხა, ცოცხლადაც არაერთი და არაერთხელ მენახა და სხვადასხვა ქალაქში მათს ღმრთისმსახურებასაც დავსწრებივარ, მრავალჯერ და მრავალთაგან გამეგონა მათი საარაკო თავდადებისა და ურყეობის შესახებ, რისი გატეხვაც ვერც რუსეთის იმპერიამ შეძლო, ვერც სტალინურმა რეჟიმმა, ვერც XX საუკუნისათვისაც კი უჩვეულო დევნამ და ჩაგვრამ, მაგრამ იმ რამდენიმე თვის მანძილზე, როცა მათ გვერდით ცხოვრებაც მომიწია და რამდენჯერმე მათ წირვა-ლოცვაზე დასწრებაც, სხვაგვარი კუთხით შევხედე კათოლიკე ეკლესიის საყოველთაობასაც („კათოლიკეობას“) და ეგრეთ წოდებულ მართლმადიდებლურ-კათოლიკურ ურთიერთობებსაც. ნუ შემომწყრებით, მაგრამ უნდა გამოგიტყდეთ, რომ აღმოსავლური წესის წირვაზე უფრო ახლობელი ჩემთვის ლათინური წესის ღმრთისმსახურებაა (ჩემთვის უფრო გასაგები და მისაწვდომია ლათინური წირვის კონკრეტულობა, სიზუსტე, კომპაქტურობა!) და როცა დასავლელები თავიანთ აღტაცებას გამოხატავენ ბიზანტიური ლიტურგიის მიმართ, ასე მგონია, რომ მის თეოლოგიურ არსთან ერთად, მათზე არანაკლებ ზემოქმედებას ახდენს ესთეტიკური მხარე, - ამაღლებული, ლამაზი, ნატიფი ფორმები. როცა კი მონაწილეობა მიმიღია ან დავსწრებივარ აღმოსავლური წესის წირვას, მეც აღვფრთოვანებულვარ მისი სიძველით, მისტიკური შინაარსითა და სიმშვენიერით. მაგრამ ახლა სხვა რამის ხაზგასმას ვაპირებ: აღმოსავლური წესის კათოლიკეთა წირვებზე ყოფნისას აღმოვაჩინე ის, რაც, წესითა და რიგით, ადრეც უნდა მცოდნოდა, ადრეც უნდა გამეაზრებინა: თუ არ ჩავთვლით უფრო მეტ მოწესრიგებულობას (ანუ, ყოფით ენაზე, სწორედ „კათოლიკურობას“), ეს ხომ ზუსტად იგივე წირვებია, წვეთი წყალით იმგვარივე, როგორებიც მოსკოვის, სოფიისა თუ ბელგრადის საპატრიარქო ტაძრებში ტარდება, და, რაც მთავარია, თბილისისა თუ ნებისმიერი ქართული ქალაქებისა და სოფლების იმ ტაძრებში, რომლებიც საქართველოს საპატრიარქოს ეკუთვნიან, - მხოლოდ ერთადერთი, კიდევ გავიმეორებ, ერთადერთი განსხვავებით, პატრიარქ(ებ)ის მოხსენიების წინ წარმოითქმება ლოცვა „დიდისა მეუფისა, მამისა ჩვენისა, მსოფლიო მღვდელმთავრისა, უწმიდესისა ბენედიქტესი, რომისა პაპისათვის“, და მეტი არაფერი... ეს ჩვენი მოძმე აღმოსავლური წესის კათოლიკეები, ანუ ეგრეთ წოდებული „უნიატები“, ლიტურგიკულადაც და თეოლოგიურადაც ხომ სრული „ბიზანტიელები“ არიან (ყოველგვარი შეფასებითი კრიტერიუმის გარეშე ვიტყვი: საეკლესიო ცხოვრებაში - ლიტურგიის დომინანტურობით და მოძღვრებაში - პატრისტიკაზე კონცენტრაციით), ოღონდ ისინი სრულ ერთიანობაში იმყოფებიან რომის საყდართან, ისევე როგორც ბიზანტიურაღმოსავლური სამყარო (ესე იგი, ჩვენც - ქართველები) იმყოფებოდა პირველ ქრისტიანულ ათასწლეულში...

და უცებ მივხვდი ორ რასმე, რისი მიხვედრა ადრეც არ უნდა ყოფილიყო ძნელი:

ერთი, რომ არავითარი „განსხვავება“ თუ „განსხვავებანი“ არ არსებობს იმათ შორის, ვინც, ერთი მხრივ, უზენაეს მწყემსად რომის ეპისკოპოსს და, ვინც, მეორე მხრივ, ადგილობრივ პატრიარქს აღიარებს და რომ ე. წ. „მართლმადიდებლურ-კათოლიკური“ გამორჩევანი მოკლებულია რამე თეოლოგიურ-ლიტურგიკულ საფუძველს. აბა, რომელიმე ე. წ. „უნიატს“ შეჰბედეთ, რომ იგი ან მართლმადიდებელი არ არის, ან - კათოლიკე! ესე იგი, განსხვავება ყოფილა კათოლიკე ეკლესიის წიაღში ლათინურ წესსა და ბიზანტიურ წესს შორის: პირველი - ფილიოკვეთი, მეორე - ამის გარეშე, პირველი - უცოლო და წვერგაპარსული მღვდლებით, მეორე - ცოლოსანი და წვერებიანი სამღვდელოებით, პირველი - ორღანით, მეორე - უორღანოდ და ა. შ.; ყოველივე ის, რასაც აღმოსავლურ საპატრიარქოთა წევრი ასე მტკიცედ იცავს, რაც მას თავისი თვითობის განუშორებელ მახასიათებლად მიაჩნია, განა აქ არაა, - კათოლიკე ეკლესიის წიაღში? განა შეიძლება მოიძებნოს რამე ისეთი ნიშანი, რომელიც ან თეოლოგიურად, ან ლიტურგიკულად ერთმანეთისაგან გამოარჩევს იმას, ვინც საკუთარ თავს სიმდაბლითა და სიამაყით „მართლმადიდებელს“ უწოდებს, იმისაგან, ვინც ამგვარივე სიმდაბლითა და სიამაყით „ბერძენი კათოლიკის“ ანუ „აღმოსავლური წესის კათოლიკის“ სახელს ატარებს (თუმცა, როგორც მოგეხსენებათ, არც იგი ამბობს უარს - არამც და არამც - საკუთარი თავის „მართლმადიდებლად“ მოხსენიებაზე)?

მეორე, რომ ერთიანი, განუყოფელი ეკლესია არსებობს - განაგრძობს არსებობას 1439 წლის შემდეგ, მას შემდეგ, რაც ფერარა-ფლორენციის მსოფლიო კრებაზე, ყველა აღმოსავლელი პატრიარქის თანხმობით, აღდგა კავშირი - უნია აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის (სხვათა შორის, ჩემი ეს დარწმუნებულობა ემოციურად უფრო გამიმყარდა რომში: მიტროპოლიტ-კარდინალ ბესარიონ ნიკეელის - ფერარაფლორენციის კრების ერთ-ერთი მამისა და უნიის ერთ-ერთი მესაძირკვლის - სახლის ნახვისას კარაკალას აბანოსა და წმიდა სებასტიანეს კარიბჭეს შორის, წმიდა სებასტიანეს ქუჩაზე, და მის საფლავთან დგომისას წმიდა ათორმეტი მოციქულის ბაზილიკაში, პაპის გრეგორიანას უნივერსიტეტის მახლობლად). სწორედ მაშინ განახლდა ეკლესიის ერთობა ოთხსაუკუნოვანი სქიზმის შემდეგ, - იმგვარი ერთობა, როგორიც იყო პირველი ათასწლეულის განმავლობაში, მაგრამ ამჯერად ისე მყარად, მტკიცედ, განუყოფლად, რომ ვერც მუსლიმ ხელისუფალთა, ვერც რუსეთის იმპერიის, ვერც კომუნისტური რეჟიმების უსასტიკესმა დევნამ ვერაფერი მოუხერხა... გასაკვირი არაა, რომ აღმოსავლური წესის კათოლიკენი თავს განუყოფელი ეკლესიის ბიზანტიური ფრთის დღევანდელ მემკვიდრეებად, გამგრძელებლებლად და მცველებად მიიჩნევენ. ისინი დარწმუნებული არიან (ვგონებ, არცთუ უსაფუძვლოდ), რომ არაფერზე უთქვამთ უარი პირველი ათასწლეულის ბიზანტიური ტრადიციიდან და არაფრით დაჰშორებიან მას. ხოლო თუ რაოდენობაზე მიდგა საქმე, ჯერ ერთი, თავად აღმოსავლეთის ქრისტიანებს კარგად - სხვებზე უკეთ - მოეხსენებათ, რომ მიმდევართა და აღმსარებელთა რაოდენობა სარწმუნოებრივ ჭეშმარიტებას არასოდეს წყვეტს (რაზეც აღმოსავლელებსაც და დასავლელებსაც სადავო არაფერი გვაქვს!), ხოლო, თუ სიმართლე გვინდა, ისინი - ესე იგი რომის საყდართან ერთობაში მყოფი ბიზანტიური ტრადიციის ეკლესია არც ისე მცირერიცხოვანია: 6 მილიონი უკრაინაში, 3 მილიონი რუმინეთში, ნახევარი მილიონი უნგრეთში, ნახევარი მილიონი რუსინი, მესამედი მილიონი სლოვაკი და ა. შ.

რა დიდი ეკლესიური სიბრძნე და ხედვის სიფართოვე სუფევდა ფერარა-ფლორენციის კრების მამათა შორის, როცა ეკლესიის გაერთიანება გამოცხადდა, რა დიდი ეკლესიური შორსმჭვრეტელობა სჭვიოდა გინდაც პაპ ევგენი IV-ის (1431-1447), გინდაც პაპ ლეონ XIII-ის (1878-1903) სწრაფვაში, სრულად გაეღოთ კარი აღმოსავლური წესისათვის, გაეთანაბრებინათ ის ლათინურ წესთან და მყარად დაეფუძნებინათ რომის ეკლესიის წიაღში!.. განა ამის შემდეგ შეიძლება ითქვას, რომ კათოლიკე ეკლესია უარყოფს ბიზანტიურ ტრადიციას, მის სულიერ, ლიტურგიკულ თუ კანონიკურ მემკვიდრეობას? განა ყოველი ის („უფილიოკვეობის“ ჩათვლით!), რასაც არსებით განსხვავებად მიიჩნევენ რომის საყდრისაგან გამიჯნული აღმოსავლური საპატრიარქოები, ხომ ისეც სავსებით სრულუფლებიანად მკვიდრობს კათოლიკე ეკლესიაში, - ბიზანტიური წესის სახით, ოღონდ საყოველთაო ეკლესიისა და მისი ხილული მეთაურისაგან გაუმიჯნავად, ევქარისტიული ერთობის დაურღვევლად!

მას შემდეგ, რაც კათოლიკე ეკლესიაში აღმოსავლური წესი ასეთი ინტენსიური სულიერ-საეკლესიო ცხოვრებით ცოცხლობს და სულ უფრო ძლიერდება (განსაკუთრებით უკანასკნელი ოცწლეულის მანძილზე), საკმაოდ ძნელია საუბარი გამიჯნულობაში მყოფ ეკლესიათა რამე განსაკუთრებულ მახასიათებლებზე, რომელიც მათ გამორჩეულ ინდივიდუალურ თვითობას ანიჭებდეს. ადვილად შეგვიძლია ამგვარი მახასიათებლების დასახელება, ვთქვათ, ლუთერელებთან, ვთქვათ, ანგლიკანებთან, ვთქვათ, ძველმოწესეებთან („სტაროობრიადცი“) მიმართებაში, მაგრამ განა ადვილია რამე თეოლოგიურ-ლიტურგიკული განსხვავების პოვნა იმათ შორის, ვინც ბიზანტიურ წესს მისდევს, მაგრამ რომის ეპისკოპოსს აღიარებს ეკლესიის მეთაურად (ათასწლოვანი ტრადიციის და წმიდა მამების ერთგულებით!) და ვინც იმავე ბიზანტიური წესით ცხოვრობს, მაგრამ ემიჯნება რომის ეპისკოპოსს, რის გამოც მასთან და საყოველთაო ეკლესიასთან გაწყვეტილი აქვს ევქარისტიული ერთობა?

რაც შეეხება პაპსა და პაპობაზე უარის თქმას, რაც - ერთადერთი - მიჯნავს აღმოსავლური ტრადიციის მატარებელთა ამ ორ შტოს, განა ამ თვითობის განსასაზღვრავად (- გასამიჯნავად!) საკმარისი პირობაა? განა ეს კანონიკური საკითხი იქცა მოძღვრების განმაპირობებელ ნიშნად? დღეს ამის მტკიცება ძნელი საქმეა, მით უმეტეს, რომ პირველი ათასწლეულის მანძილზე ჩვენი წინაპრები - თუნდ აღმოსავლეთში, თუნდ დასავლეთში - პაპს უეჭველად აღიარებდნენ ეკლესიის პირველმოძღვრად, მეორე ათასი წლის მანძილზე კი აღმოსავლეთში, სიმართლე რომ ვთქვათ, მაინც არ ჩამოყალიბებულა უპაპო - ეკლესიის ხილული მეთაურის გარეშე - ეკლესიოლოგია, ხოლო ის, რომ რომის ეპისკოპოსი არამც და არამც არ უნდა იქნეს აღიარებული ეკლესიის უზენაეს მღვდელმთავრად, არც სახარებაში წერია და არც აღმოსავლეთის რომელიმე წმიდა მამას უთქვამს: არც იოანე ოქროპირს და არც კირილე იერუსალემელს, არც ათანასე ალექსანდრიელს და არც მაქსიმე აღმსარებელს, არც კირილეს და არც მეთოდეს, არც ილარიონ ქართველს და არც გიორგი მთაწმიდელს (ეჭვი არ მეპარება, რომის საყდრის ამგვარივე ერთგული მამები მოიძებნება ბულგარელებთანაც, სერბებთანაც, რუმინელებთან), თუმცა, სიმართლე გითხრათ, ჩამოყალიბებულად და კონკრეტულად მე არსად წამიკითხავს, რა პირობებს აყენებს გასაერთიანებლად აღმოსავლეთის ის ეკლესიები, რომლებიც რომის საყდარს ემიჯნებიან (მოგეხსენებათ, რომ მათ ნეტარხსენებულმა პაპმა, იოანე პავლე II-მ, პაპის უზენაესობის საკითხზე მსჯელობაც კი შესთავაზა გაერთიანების პირობად)...

განუყოფელი ეკლესია ისევ არსებობს! ფლორენციის მსოფლიო კრებაზე 1439 წელს ისევ აღდგა ერთობა და ამ ერთობისა და ბიზანტიურ-აღმოსავლური უწყვეტი ტრადიციის მატარებლები სწორედ ის ბიზანტიური წესის კათოლიკეები არიან, რომელთაც დამამცირებლად „უნიატებს“ უწოდებენ, მაგრამ რომელთაც სწორედ ის ერთიანი, განუყოფელი ეკლესია აქვთ შენარჩუნებული, როგორი ეკლესიაც მყოფობდა აღმოსავლეთში პირველი ათასწლეულის მანძილზე (სხვათა შორის, პაპის მტკიცე ერთგულებით და მისი უზენაესობის უთუო აღიარებით, თუმცა, როგორც საუკუნეების წინათ, საუკუნეების მანძილზე, არცთუ იშვიათად დაძაბული ურთიერთობით „ლათინებთან“).

მაგრამ როგორ და ვინ უარყო ეკლესიის ხელახალი გაერთიანება ფლორენციის კრების შემდეგ და როგორ წარმოიშვა რომის საყდრისაგან გამიჯნული აღმოსავლური ეკლესიები? ბერძნულ თუ სლავურ საპატრიარქოთა პოზიციიდან დაწერილ ეკლესიის ისტორიებში, მოგეხსენებათ, ყოველთვის ასე წერია: „ხალხმა უნიამ არ მიიღო“! ძალიან ხომ არ ჰგავს ეს, - აპელირება ხალხის ნებაზე, - თეთრი ძაფით ნაკერ არგუმენტს?! როდის იყო, ხალხის ნება-სურვილით - თან სრულიად ბუნდოვანი უმრავლესობის დაჟინებით და არა კანონიერი საეკლესიო კრების გადაწყვეტილებით - წყდებოდა დოგმატური ან საეკლესიო-სულიერი ცხოვრების რამე სხვა მნიშვნელოვანი საკითხები? ანდა რომელი შვეიცარიის კონფედერაცია იყო ოტომანური ოსმალეთი თუ ცარისტული რუსეთი, რომ პლებისციტი თუ რეფერენდუმი ჩაეტარებინათ ხალხის აზრის გასაგებად, მისი დამოკიდებულების დასადგენად უნიის მიმართ?.. ფაქტი ისაა, რომ უნიის შენარჩუნებას წინ აღუდგნენ სულთნები - ოსმალო ხალიფა-ფადიშაჰები, რომელთაც, ბუნებრივია, არასგზით არ სურდათ მათ მიერ დაპყრობილ-შემოერთებულ მიწაზე მყოფი ქრისტიანული ეკლესიის უზენაესი მეთაური ყოფილიყო შორეული და მათგან სავსებით დამოუკიდებელი რომის ეპისკოპოსი; ხომ ცნობილია, კონსტანტინოპოლის აღების შემდეგ როგორ დაიბარა სულთანმა მაჰმედ II-მ (1432-1481) უნიის შევალი მოწინააღმდეგის, მარკოზ ეფესელის, მოწაფე და მიმდევარი, გენადი სქოლარიოსი (პატრიარქად: 1454-1456) და სწორედ მას ჩააბარა - შორსმჭვრეტელურად გათვლილი მიზნებით - კონსტანტინოპოლის დაქვრივებული საპატრიარქო კათედრა. სემინარისტებისათვის დაწერილ საეკლესიო ისტორიის სახელმძღვანელოებში კი მიფუჩეჩებულადაა ნათქვამი, კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ უნიამ შეწყვიტა არსებობაო. რაც შეეხება რუსეთს, ცარმა ვასილი II-მ (1425-1462), შინ დაბრუნებულ კიევის მიტროპოლიტ-კარდინალ ისიდორეს (†1463), - ფერარა-ფლორენციის კრების ერთ-ერთ მამას - რომლის კათედრა იმ დროს უკვე მოსკოვში იმყოფებოდა, უნიის ერთგულებისათვის სასწრაფოდ საპატიმროში უკრა თავი, - მოტივები ცარსაც, ბუნებრივია, იგივე ჰქონდა, რაც სულთანს: მასაც ერჩივნა საკუთარ ქვეყანაში ეკლესიის მეთაურად საკუთარი ქვეშევრდომი ჰყოლოდა და არა შორეული (და, შესაბამისად, მისთვის განუჭვრეტელი და უმართავი) რომის ეპისკოპოსი; მოგეხსენებათ, მოტივები არც იოსებ სტალინს შესცვლია, როცა შემოერთებულ დასავლურ მიწებზე ბიზანტიური წესის კათოლიკეთა სისხლიანი, სასტიკი, დაუნდობელი დევნა გააჩაღა (რომელიც სტალინის სიკვდლის შემდეგაც, კომუნიზმის დაცემამდე, 80-იანი წლების მიწურულამდე, არ შეწყვეტილა), რის შემდეგაც ბერძნულ-კათოლიკური (ანუ ბიზანტიური წესის კათოლიკეთა) ეკლესია მის მიერ აღორძინებულ მოსკოვის საპატრიარქოს შეუერთა.

აი, ვინ ამკვიდრებდა ჯიუტად რომის სამოციქულო საყდრისაგან მოწყვეტილ, რომის სამოციქულო საყდართან დაპირისპირებულ ეკლესიას, ვინ ითამაშა გადამწყვეტი და განმაპირობებელი როლი მის ჩამოყალიბებაში: ოსმალო სულთანმა, რუსმა ცარმა და გენსეკმა სტალინმა... ხომ მოგეხსენებათ, რომ ჩვენს ტანჯულ სამშობლოშიც, საქართველოშიც, XVII საუკუნის მიწურულამდე (სანამ რუსმა სასულიერო „რევიზორებმა“ და რუსი ცარებისა და არქიელების მიერ მოსყიდულ-დაფინანსებულმა ანტიოქია-იერუსალემის პატრიარქებმა არ დაიწყეს ჩვენი საეკლესიო ცხოვრების კონტროლირება) ერსაც და ბერსაც რომის ეპისკოპოსი მიაჩნდა ეკლესიისა და საქრისტიანოს მეთაურად (ამისათვის ხომ უზენაეს პონტიფექსთან ქართველ მეფე-მთავართა და მღვდელმთავართა მიმოწერის გაცნობაც კმარა)...

უნდა ვაღიარო, რომ ეს არავითარი თეორია არაა (მით უმეტეს, - ახალი), - უბრალოდ, ყველასათვის ცნობილი ისტორიული ფაქტების ლოგიკური დალაგებაა! ამგვარი დალაგებისა და აქედან დანახვის შემდეგ კი აღარ ვიცი, რა შეიძლება ითქვას „კათოლიკეობასა და მართლმადიდებლობას შორის განსახვავებების“ გამო, რომელთა ნუსხა რამდენჯერმე, წლების განმავლობაში, მეც წარმომითქვამს და დამიწერია! სათქმელად დღეს ესღა მრჩება: ერთადერთი განსხვავება ისაა, რომ რომისაგან გამიჯნულმა, ბიზანტიური მიმართულების აღმოსავლეთის საპატრიარქოებმა უარი თქვეს წმიდა მამათა მემკვიდრეობაზე, თავიანთ ათასწლოვან ტრადიციაზე - მათ უარი თქვეს, რომის ეკლესიის მეთაური საყოველთაო ქრისტიანული ეკლესიის ხილულ მეთაურად და მღვდელმთავართა შორის უპირატესად აღიარონ.

გულდასაწყვეტი ისაა, რომ საქართველოში დღეს არ არსებობენ ბიზანტიური წესის კათოლიკეები (რისკენაც ისწრაფვოდნენ სულხან-საბა ორბელიანი და ახალგაზრდა კათოლიკოს-პატრიარქი ანტონ I), რათა ჩვენს მიწაზეც ყველას თვალნათლივ გვენახა და გვეგრძნო ერთიანი განუყოფელი ეკლესია, - ლათინური წესითაც და ბიზანტიური წესითაც. მაშინ, შესაძლოა, ჩემს ჩაუხედაობათა და დაუნახაობათა ეს გვიანდელი აღიარებაც საჭირო აღარ გამხდარიყო!

ქრისტესმიერი სიყვარულითა და ერთგული მეგობრობით
მერაბ ღაღანიძე

14 სექტემბერი, 2006 წმიდა ჯვრის ამაღლების დღე

_______________________

1. მერაბ ღაღანიძე, რიტორიკული შეკითხვები „მძიმე შეცოდების“ გამო: წერილი ზურაბ კიკნაძის მიმართ, დიალოგი, №1, 2004, გვ. 8-17; ზურაბ კიკნაძე, დაბრუნება თუ გადასვლა: პასუხი მერაბ ღაღანიძეს, დიალოგი, იქვე, გვ. 18-28; მერაბ ღაღანიძე, ისევ კათიოლიკეობისა და ეროვნულობის გამო: წერილი ზურაბ კიკნაძის მიმართ, დიალოგი, №1 (2), 2005, გვ. 8-17; ზურაბ კიკნაძე, კვლავ დაბრუნების თუ გადასვლის თაობაზე: პასუხი მერაბ ღაღანიძეს, დიალოგი, იქვე, გვ. 18-27.

2. ლევან აბაშიძე, კათოლიკე და მართლმადიდებელი: პასუხი ზურაბ კიკნაძესა და მერაბ ღაღანიძეს, დიალოგი, №2 (3), 2005, გვ. 11-26; ზაზა შათირიშვილი, მიმოწერა ყველა კუთხიდან: წერილი ზურაბ კიკნაძეს, მერაბ ღაღანიძესა და ლევან აბაშიძეს, იქვე, გვ. 27-32; ნუგზარ ბარდაველიძე, წერილი მეხუთე კუთხიდან: პასუხი ზაზა შათირიშვილს, იხ. ზემოთ. გვ. 22.

გრიგოლ ფერაძე

თეოლოგიის დოქტორი, ვარშავის უნივერსიტეტის მართლმადიდებლური თეოლოგიის კათედრის გამგე და პროფესორი არქიმანდრიტი გრიგოლ ფერაძე (გარდ. 1942 წ.) საეკლესიო მადლით კანონიზებული ერთადერთი წმიდა მოწამეა, რომელიც ეკუმენური მოძრაობის სათავეებთან დგას. ვენისა და ლოზანის კონფერენციებს (1926-1927) იგი საქართველოს ეკლესიის არადელეგირებული სტატუსით ესწრებოდა და იმ პოზიციას ემხრობოდა, რომლის თანახმად დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიები ერთი და იმავე სხეულის ორი ფილტვია. წმიდანის თქმით, „ერთხელაც იქნება და გაერთიანდებიან სარწმუნოებანი. დადგება დიდებული დღე ჩვენი უფლის მეორედ მოსვლის წინ. გაერთიანდებიან არა მარტო რომაული და ბერძნული ეკლესიები, არამედ ევანგელიკურიც შეუერთდება მათ, რომელიც ასევე წარმოადგენს ჩვენი უფლის ტაძარს და რომელზეც ვერ ვიტყვით - „ისიც არსებობს“, რამეთუ ნამდვილად არსებობს და თავის მიზნებს და ამოცანებს ახორციელებს ... ქრისტიანობის არსი მტრობაში, შურში, ეჭვსა და ავაზაკობაში როდია. იგი უფლის მრევლის ძმურ სიყვარულში სულდგმულობს და ერთ მშვენიერ დღესაც ჩვენი მაცხოვრის ხეზე ეს სამი ტოტი ერთმანეთს გადაეჭდობა.“ ¹

მსოფლიო კონფერენცია ლოზანაში რწმენისა და საეკლესიო წყობისათვის

ამა წლის (1927 წ. - რედ.) აგვისტოში ლოზანაში ჩატარდა მსოფლიო კონფერენცია, რომელიც უკვე ათი წელია მზადდებოდა. მასში მონაწილეობა მიიღო თითქმის ყველა ეკლესიამ. არ იყო წარმოდგენილი რომის ეკლესია - მხოლოდ ორი კათოლიკე მღვდელი (ერთი ავსტრიიდან და მეორე ვროცლავიდან) ესწრებოდა როგორც სტუმარი. ბერძნული მართლმადიდებელი ეკლესიებიდან, სამწუხაროდ, არ იყო წარმოდგენილი ორი: დიდი მომავლის მქონე რუსეთის ეკლესია და ძველი და საპატივცემულო საქართველოს ეკლესია, რომელიც თავისი ფესვებით ქრისტიანული ეკლესიის უძველესი ისტორიის ყველაზე ადრეულ პერიოდს სწვდება.

კონფერენციის მომწყობთა სასახელოდ უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამ ეკლესიების ხმამ მათი წარმომადგენლების სახით მაინც გაიჟღერა - რუსეთის მხრიდან არქიეპისკოპოსი ევლოგიოსი და პროფ. ს. ბულგაკოვი იყვნენ პარიზიდან, საქართველოს მხრიდან კი - ამ სტრიქონების ავტორი. მართლმადიდებელი ეკლესიების გარდა წარმოდგენილი იყო სომხურგრეგორიანული ეკლესია ეპისკოპოსებით ბალაკიანითა და თოურიანით და სირიულ-იაკობიტური ეკლესია ერთი ეპისკოპოსით დამასკოდან.

კონფერენცია 3 კვირა გრძელდებოდა (3-21 აგვისტო) და მისი საქმიანობა წარმატებული და კურთხეული იყო. დავალება, რომელიც მან მიზნად დაისახა, უძველესი და მარად ახალია: გარკვეული თანხმობა რწმენასა და საეკლესიო წყობაში, რითაც გაყოფილ ეკლესიებს შორის კავშირი უნდა აღდგეს; პირველ რიგში კი დასახულ უნდა იქნას სამომავლო გზები, რათა ეს კავშირი შედგეს. ამისათვის კი მოსამზადებელი სამუშაოს ჩატარებაა საჭირო.

ამ მძიმე დავალების შესრულებისათვის ეკლესიების მხრიდან პირველ რიგში კეთილი ნება იყო საჭირო, - გაცნობა და კონტაქტის დამყარება სხვადასხვა ეკლესიურ გაერთიანებათა შორის; საკუთარი შეცდომების აღიარება და მცდელობა მათი გამოსწორებისა, რადგან ჩვენ ყველას ერთი და იგივე მაცხოვარი გვყავს; გვაქვს ერთი და იგივე წმიდა წერილი - ბიბლია, რომელიც, სამწუხაროდ, სხვადასხვა ეკლესიის მიერ სხვადასხვაგვარად განიმარტება, რაც არც თუ უმნიშვნელოა; გვაქვს ერთი და იგივე მიზანი - ამ ცოდვილ მიწაზე ღვთის საუფლო შევქმნათ და მათ, ვინც სიბნელესა და სიკვდილის ჩრდილში იმყოფება, სიხარულის ამბავი ვაუწყოთ.

ჯერ კიდევ ბევრი, ძალიან ბევრია ისეთი რამ, რაც ერთი სხეულის სხვადასხვა ნაწილებს ერთმანეთს აშორებს, და არა მარტო აშორებს, არამედ - აომებს.

ეკლესიები, რომლებსაც საქმე შედარებით მოწესრიგებული აქვთ და ხარობენ ეკონომიკური და პოლიტიკური სიკეთით, სხვა ეკლესიებს ზემოდან დაჰყურებენ და არ ფიქრობენ იმაზე, რომ უფლის ნება იმ ეკლესიების დახმარებაა, რომლებსაც უბედობის გამო შეწევნა სჭირდებათ. ლოზანაში ცხადად ჩანდა სულიწმიდის მადლი. მის გარეშე ამდენ ხმასა და ენას შორის, ხატოვნად რომ ვთქვათ, გზის გაგნება შეუძლებელი იქნებოდა. ჩვენ ძალიან კარგად გვესმოდა ერთმანეთის: უძლიერესნი ანგარიშს უწევდნენ ყველაზე სუსტებს და ეს სულიწმიდის შეწევნით ხდებოდა, რაც ლიტონი სიტყვები კი არა - ფაქტია.

ლოზანაში გატარებული დღეები ყველაზე შთამბეჭდავი მოვლენაა ჩემს ცხოვრებაში. აქ წარმოდგენილი იყვნენ ქრისტიანული სამყაროს უდიდესი პიროვნებები. ჩემთვის დაუვიწყარი იქნება 7 აგვისტოს სხდომა - „ეკლესიის უწყება საყოველთაო სახარებაზე“ და ამ მოხსენების გამოძახილი ამავე დღეს მეორე ნახევრის სხდომაზე - მოკლე მიმართვები: ერთი ინდოელისა, დორნაკელი ეპისკოპოსისა და ერთიც ჩინელისა.

პროფ. დაისმანმა, ეკუმენისტმა ქრისტიანმა, ახალი აღთქმის სიღრმიდან ამოსვლით გვიჩვენა, რომ კაცთა საქმე მერყეობისთვისაა განწირული, რომ ღვთის ნების ზემოქმედებას ეჭვიანობა, ამპარტავნობა, ბრაზი და შური აბრკოლებს. მან გაიხსენა: როდესაც მოციქულმა პავლემ ქადაგებით ელენეს სანაპირო გადაიარა, ასევე ბევრ ადამიანურ წინაღობას წააწყდა, მაგრამ არ აჰყვა დავასა და კამათს და შრომითა და ბრძოლით განაგრძო გზა იესოსათვის, რომელიც მას დამასკოს გზაზე გამოეცხადა: „ახალი ევანგელიზაცია, - დასძინა ბატონმა პროფესორმა, - უნდა იყოს თვითევანგელიზაცია ცალკეული პიროვნებისა და თვითევანგელიზაცია ეკლესიისა, ორივე გზის შემდეგ კი - ერთდროულად ნაციონალური და სოციალური ჯგუფების ევანგელიზაცია“. ამის გამოძახილი გახლდათ ორი ხმა არაქრისტიანული ქვენებიდან.

ერთმა ინდოელმა ეპისკოპოსმა, რომელთან ერთად კანცენბერიში ვიყავი, ყურადღება გაამახვილა იმაზე, რომ ეკლესია ინდოეთში ერთხმად ღაღადებს: „მოინანიეთ და იწამეთ სახარება“, მაგრამ როგორც კი გამოფხიზლებულნი ეკლესიასთან შეერთებაზე ფიქრს დაიწყებენ, მაშინვე თავს იჩენს საეკლესიო განხეთქილება, - „რომელი ნათლობით უნდა მოვინათლო და რომელ ეკლესიას უნდა შევუერთდე?“ ევროპაში ან ამერიკაში ქრისტიანობის ეს დაყოფა შეიძლება სისუსტეს ნიშნავდეს, მაგრამ ინდოეთში ის დამაბრკოლებელი ლოდი და ცოდვაა.

ჩინელმა კითხვით მიმართა კრებას: როგორ წარმოუდგენია მას მსოფლიო როგორც ეკლესიათა საელჩო, არიან თუ არა ინდოეთი, ჩინეთი და აფრიკა შეგნებულად გაერთიანებული მასთან? ამ ელჩობის და მისი ზემოქმედების წარმოჩინებისას მან აღნიშნა, რომ ჩინელები სვამენ კითხვას: „როგორ გამოიყურებიან გამოსყიდულები და შენდობილები და როგორია ასეთი ადამიანების ერთობა? მართლა სხვანაირნი და უკეთესნი არიან ისინი?“

ჩვენ შევიკრიბეთ ლოზანაში. ეს უკვე გამარჯვება და წინსვლაა, რადგან სიხარულით გვევსება გული, რომ ერთიანობის იდეა მხოლოდ რამდენიმე ქრისტიანს ან რამდენიმე ეკლესიას კი არ ასულდგმულებს, არამედ მთელს კაცობრიობას.

შესაძლებელია კი, რომ ერთ კონფერენციაზე განხორციელდეს გაერთიანების ეს საღვთო საქმე? ისტორიის მანძილზე იყვნენ ცალკეული, განსაკუთრებული ნიჭით დაჯილდოებული ადამიანები, რომლებიც დიდი სიკეთის ან დიდი ბოროტების მიზეზად იქცნენ, თუმცა ერთიანობისათვის ბოლო სიტყვა და ბოლო აგური ერთ რამეში მაინც შეინარჩუნეს. მაგრამ ისიც არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ წინასწარმეტყველი ადამიანები საჭირო არიან როგორც წინამორბედები, რათა ბოლოს და ბოლოს ვინმემ მოიმკას ის, რაც მანამდე, მრავალი ასეული წლის მანძილზე, დიდი შრომით, ოფლითა და სისხლით, ღიად და ფარულად, დაითესა და მომწიფდა.

ეს კონფერენციაც ერთ-ერთი ასეთი წინასამუშაო იყო, და მხოლოდ ისღა უნდა ვისურვოთ, რომ თესლმა, რომელიც უძველესია და მარადის ახლადდათესვადი, მცირე ან დიდი ხნის შემდეგ, როგორც ღმერთი ინებებს, ნაყოფი გამოიღოს.

გრიგოლ ფერაძის სიტყვა ლოზანის კონფერენციაზე
(საქართველოს ეკლესია)

ამ ღრმადპატივცემული მსოფლიო კონფერენციის გამგეობამ ჩემი ეკლესიის ხმის გაგონებაც ისურვა - მადლობას გიძღვნით ჩემი ეკლესიის ძმური სიყვერულისათვის.

ნება მიბოძეთ ვთქვა, - მართალია, არა ჩემი ეკლესიის სახელით, მაგრამ მისი სულიდან და ჩემი ხალხის სულიდან გამომდინარე, - რას ვფიქრობ ქრისტიანთა ერთიანობის შესახებ და როგორ მესახება იქამდე მისასვლელი გზები.

ერთიანობა რაღაც წმიდა და საოცარია, - ის ჩვენი უფლის ბოლო ლოცვაა მამისადმი და ბოლო წინასწარმეტყველებაც, რაც მაშინ აღსრულდება, როცა უფალი ინებებს და საამისოდ შესაბამისი დრო დადგება. მაგრამ ჩვენ მონტანისტურ აპოკალიფსში არ უნდა ველოდეთ ამ საათს, ჩვენ უნდა ვილოცოთ და ვიშრომოთ, რათა იგი მალე დადგეს. მხოლოდ სიყვარულს, დიდსულოვნებას, ძმური მოთმინებისა და ტაქტიანი ანგარიშის გაწევის გზას შეუძლია მიგვიყვანოს იქამდე. სიყვარულით ყველაფრის მიღწევა შეიძლება. მას არ ეშინია წინააღმდეგობების - ის ყველაფერს იტანს და ყველაფერს ადნობს და აქრობს, რაც დასადნობი და გასაქრობია.

ნება მიბოძეთ, მოკლედ მოგახსენოთ: მე, როგორც მართლმადიდებელი ქრისტიანი, ჯერ ჩვენს სემინარიაში ვსწავლობდი - თბილისში, მერე ჩვენმა პატრიარქმა გამომაგზავნა ბერლინში ევანგელისტებთან (ჰარნაკი, დაისმანი და სხვ.) თეოლოგიური განათლებისათვის, მერე გავიცანი კათოლიკური მსოფლმხედველობა ბოლანდისტებთან ბრიუსელში და ლიუვენში და ბოლოს ანგლიკანური ეკლესია ოქსფორდში და ინგლისის სხვა მხარეებში. ყველგან სიყვარული ვპოვე, - იეზუიტებთანაც. „შეიძლება იმიტომ, რომ ბოლანდისტები კარგი იეზუიტები არიან“, როგორც ამას ოქსფორდელი მამა ჰედერი ამბობს ხოლმე. არც ერთ მხარეს არ უცდია, ჩემს ეკლესიას ჩამოვშორებოდი. მე ყველგან პირველ რიგში ვცდილობდი მენახა და მესწავლა ის, რაც ჩემი ეკლესიისათვის მნიშვნელოვანი და სასარგებლო იქნებოდა.

ჩემი თანამემამულეები ძალიან მტკივნეულად განიცდიან, როდესაც სხვა აღმსარებლობის წარმომადგენლები ჩვენს ეკლესიას სამისიონერო ველად სახავენ და ჩვენს ძალებს, რომლებიც სხვა მიზნებისათვის უნდა გამოვიყენოთ, მათი მოგერიებისათვის გვახარჯვინებენ. თუკი ვინმეს ჰგონია, რომ ავადა ვართ, მაცხოვრის ბრძანებისამებრ, ავადმყოფს გამოჯანმრთელებაში დახმარება ჭირდება. ამ მხრივ ჩემთვის სანიმუშოა ჩემი აწ გარდაცვლილი მამობილის, დომეტ. იოანე ლეფსიუსის საქმიანობა.

მეორეც: ღია მისიაში გარკვეული სიცხადე უნდა იქნას შეტანილი, რათა განხეთქილება კიდევ უფრო არ გაიზარდოს.

მე, როგორც მართლმადიდებელმა ქრისტიანმა, უნდა ვაღიარო, რომ მართლმადიდებლური ქრისტიანობის ვალი მაჰმადიანებში მისიონერობაა. ჩვენ, ქართვლებმა, ძალიან ბევრი ტანჯვა გადავიტანეთ მაჰმადიანური ფანატიზმისაგან და 1200 წლის განმავლობაში სისხლით ვიცავდით ჩვენს ეკლესიას.