მარინე ტურავა
(საქართველო)

თანამედროვე ლიტერატურისმცოდნეობა მხატვრული პროზის შექმნას სამი ფორმით წარმოგვიდგენს: აღწერა (ნაკლებად ახასიათებს მსოფლიო ლიტერატურას. ჯერ კიდევ ლესინგი აღნიშნავდა „ლაოკოონში“, რომ პოეზიისთვის მიუღებელია აღწერა, რაც ფერწერის საქმეა. აღმწერ მწერლებს მიეკუთვნება, მაგალითად, გუსტავ ფლობერი), მოყოლა (ყველაზე გავრცელებულია ლიტერატურაში, ასეთი მწერლები არიან, მაგალითად, აკა მორჩილაძე, ფილდინგი) და აზროვნება (ამგვარ მწერლებს მიეკუთვნებიან, მაგალითად, თომას მანი, მუზილი). ასეთი კლასიფიკაცია რამდენადმე პირობითია და ხშირად აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს, რადგან ადვილი შესაძლებელია ამ ფორმების აღრევა, ერთგვარი სიმბიოზური სტილი. თუ დავუშვებთ ამ სქემის არსებობას, ოთარ ჭილაძე უდავოდ ბოლო ჯგუფს უნდა მივაკუთვნოთ. ამ ჯგუფში პირობითად შეიძლება გამოიყოს აზროვნება ფორმაზე და არა სამყაროზე. ფორმაზე მოაზროვნე მწერლებად შეიძლება მოვიაზროთ მაგალითად, დოსტოევსკი, კაფკა. ოთარ ჭილაძე სამყაროზე მოაზროვნე მწერალია. მას თავისი რთული მატრიცა, მენტალობა აქვს.

ჭილაძის ნაწარმოებებში ობიექტური სინამდვილე (სოციალური, პოლიტიკური, ეკონომიკური) პროცესები იშვიათადაა აქცენტირებული. მისთვის მთავარი პერსონაჟების შინაგანი სამყაროს ჩვენებაა. მათი ქმედებაც ყველაზე ხშირად ფსიქოლოგიურ საფუძველს ემყარება. ამიტომაც მწერლის მატრიცა, სამყაროს აღქმის მისეული მხატვრული მოდელი საინტერესოც არის და მრავალწახნაგოვანიც. ამ მატრიცის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი მემკვიდრეობითობა, თაობიდან თაობას გადაცემული აღმშენებლობის ან ნგრევის უნარია. აქიდან გამომდინარე, ოთარ ჭილაძის პროზაში ყოველთვის აქტუალურია მამის ძიების პრობლემა. ტრადიციული თვალსაზრისით, მამის ძიება ღმერთის ძიებასთან არის დაკავშირებული, მამის წიაღში დაბრუნება კი უფალთან დაბრუნებასაც გულისხმობს. თუმცა მოდერნიზმში ასე ცალსახად საკითხის დასმა შეუძლებელია. მით უფრო, რომ აქ დასრულებულია ღმერთის ძიების პროცესი („ღმერთი მოკვდა“-ნიცშე) და აშკარაა მისი ჩანაცვლების მცდელობა (შოპენჰაუერი). ამას ისიც ემატება, რომ მოდერნიზმში აღქმადი სუბიექტის მონახაზი ხშირად ბუნდოვანი, მრავალპლანიანია.

რომანში „ყოველმან ჩემმან მპოვნელმან“ გიორგა მტანჯველად ეძებს თავისი არსებობის აზრს. ,,ამის გაგება მხოლოდ მამისაგან შეეძლო, რომელიც მის გაჩენამდე მომკვდარიყო, ჩაესახა და მომკვდარიყო, იმ აზრთან და მნიშვნელობასთან ერთად, რაც გიორგასათვის ჰქონდა გამიზნული.“ გიორგას ცხოვრებამ ახალი აზრი უნდა შეიძინოს, არა ისეთი, როგორიც მისთვის დაბადებიდან, ჩასახვიდან იყო ნაგულისხმევი. მამის ძიება მისთვის საკუთარი დანიშნულების ძიებაც არის. თუმცა ,,მკვდარი მამის ადგილს ვერავინ დაიკავებს, რადგან, რაც კვდება, განუმეორებელია, მარადიული“. სამი სხვადასხვა მამაკაცისაგან ძერწავს გიორგა, სხვადასხვა დროს, მამის სახესა და საკუთარი დანიშნულების, ამქვეყნიური მისიის არსსაც. მაგრამ მამის ჩანაცვლება შეუძლებელია, ამიტომაც იცვლება გიორგას ამქვეყნიური დანიშნულების პირველარსი. „საცოდავმა ობოლმა ერთი სისხლიანი ღამის შემდეგ მთელი სამყაროს ცოდვა იტვირთა, შემდეგ მონანიება გაქრა და ადგილი უფრო ღრმა, უფრო სრულყოფილ საკუთარი დანაშაულის შეგრძნებას დაუთმო“ (ოლეგ ჩერტოვი). მან საკუთარი თავი ტანჯვისა და სიკვდილისათვის გაწირა. გიორგას ნებაყოფლობითი მსხვერპლშეწირვა მამის დაკარგვით არის გამოწვეული, თუმცა ამავე მსხვერპლშეწირვით უბრუნდება იგი მამის, ღმერთის წიაღს.

„მარტის მამალში“ ჭილაძე მეტ ყურადღებას მემკვიდრეობითობაზე ამახვილებს. ნიკო თავისი ოჯახის, პაპისა და მამის გენეტიკის მატარებელია, მათი ღალატისა და ერთგულების გამზიარებელი. მისი პიროვნული ჩამოყალიბებაც წინაპრების ცოდვების გაცნობიერებით იწყება. ,,თავად ნიკო ახლა საკუთარ პაპადაა გარდაქმნილი“ და მისი პიროვნული სისუსტის თანაგამცდელი, თანამონაწილეც კი. „პაპის თავზე დარეკილი შიშის ზარი, კიდევ უფრო მძლავრად გუგუნებს შვილიშვილის წარმოდგენებში“. ნიკო ქვეცნობიერად გრძნობს, რომ პაპის გაქცევის, ღალატის გააზრების გარეშე საკუთარ შიშსაც ვერ დაძლევს და სამუდამოდ ,,ჩვეულებრივ ტალახად“ იქცევა. ამიტომაც იგი მერამდენედ მოუყვება მარადიულ გზას, რომ იქნებ გადალახოს, დაძლიოს ადამიანად ქცეული ტალახის არსებაში ჩაბუდებული, ჩაკირული გენეტიკური შიში. მხოლოდ ამ განცდის დაძლევის შემდეგ აღარ იქნება ,,ცხოვრება ურჩხულივით აღრენილი, კარის ზღრუბლთან მომლოდინე“, ამის შემდეგ დასრულდება პაპის საქართველო და დაიწყება ნიკოს საქართველო. ჯერ კი ნიკოს ცხოვრება მხოლოდ უაზრო გაქცევით ან მიწაზე გდებით შემოიფარგლება. ,,ამ თვალსაზრისით ღირსეული მემკვიდრეა პაპისაც და მამისაც - ერთი გაიქცა, მეორე წაიქცა - ამას ჯერ კიდევ ვერ გაურკვევია, რა ევალება თავად, უფრო სწორად, რა შეუძლია კიდევ, გარდა გაქცევისა და წაქცევისა.“

გიორგასაგან (,,ყოველმან ჩემმან მპოვნელმან...“) განსხვავებით ნიკოს მამა ცოცხალია, თუმცა შვილისაგან შორსაა და მისი რეალურად აღქმა, მოხელთება ადვილი არ არის, ამიტომაც უსხლტება ხელიდან ნიკოს ცხოვრების საზრისი, მარადიული ღირებულებები. ამიტომაც ეძებს იგი უცხოში მამას, ამიტომაც გრძნობს უცნაურ ერთიანობას ყაჩაღთან, რომლის ერთადერთ ჭირისუფლად და დამტირებლადაც თავად იქცა. ,,ისე, კაცმა რომ თქვას, ნიკომაც ვერაფერი შეაეტყო ყაჩაღობისა, არც კი დაეჭვებულა, ყაჩაღი ხომ არ არის ეს კაცი, შემთხვევითო. სამაგიეროდ, მამას მიამსგავსა, რატომღაც მამამისი ეგონა ერთი წამით, თუმცა იმასაც მაშინვე მიხვდა, უაზრობა, სისულელე რომ იყო მისი ვარაუდი“. როგორც აღვნიშნეთ, გიორგაც სამი სხვადასხვა მამაკაცისაგან აკოწიწებდა მამის ხატებას, განსაკუთრებით სიმბოლურია მისი ერთიანობა მკვლელთან. ,,თათრისა და გიორგას შეხვედრის ბოლო, სიკვდილისწინა სცენაში მამა-შვილის ერთიანობის ფარული, მეტაფიზიკური შრეები ცნაურდება და განუზომლად ფართოვდება ამ კავშირის ფარულ მნიშვნელობათა არეალი... გავიხსენოთ, როგორ ეხვევა გიორგა მკვლელს, როგორი მორჩილებით ეკვლევინება, როგორ გრძნობს მამის სიახლოვესა და ბავშვობის ნაცნობ, მონატრებულ სუნს“ (მანანა კვაჭანტირაძე). ასეთ სიახლოვეს იგი მაიორთან მხოლოდ იმ პერიოდში განიცდიდა, როცა ქაიხოსრო მასთან მეგობრობას ცდილობდა, ანასთან დასაახლოებლად. გიორგამ სიცოცხლეში ვერ შეძლო ვერც მამის, ვერც საკუთარი დანიშნულების პოვნა, ამიტომაც მხოლოდ სიკვდილის შემდეგ (შეიძლება ითქვას, მოწამეობრივი სიკვდილის) გახდა გიორგი. მისი არქეტიპი ხომ ცხენზე ამხედრებული და ურჩხულთან მებრძოლი წმინდა გიორგია.

მამის ავადმყოფობას ნიკო („მარტის მამალი“) ღალატად, წაქცევად მიიჩნევს. ერთი მხრივ, ამ საყრდენის მორყევით, მეორე მხრივ კი პაპის გაცნობიერებული ღალატით იწყებს იგი ცხოვრებას და ამიტომაც უჭირს საკუთარი თავის შეცნობა. ამას ემატება საბედისწერო შემთხვევა, ყაჩაღის მოკვლა, რისი უნებლიე მოწმეც ნიკო გახდა. ამ ფაქტმა მძიმე სულიერი ტრავმა მიაყენა, მაგრამ საკუთარი რაობის გარკვევაშიც დაეხმარა.

როგორც აღვნიშნეთ, „მარტის მამალში“ უფრო მემკვიდრული მომენტები, თაობიდან თაობას გადაცემული თვისებებია აქცენტირებული. ეს კარგად ჩანს ნიკოსა და გოგიას (ილიას მკვლელის დისშვილის) ფარულ, მოდერნისტულ ანტითეზაში. ეს მარადიული მკვლელობა (ილიას მკვლელობა) არა მხოლოდ მკვლელს „აბითურებს“, არამედ მთელ მის მემკვიდრეობასაც. (საგულისხმოა, რომ მწერალი ილიას როგორც „ყველა ჩვენგანის მამას“ მოიხსენიებს, ამიტომაც მისი მკვლელობისათვის პასუხისმგებლობა ყველა ჩვენგანმა უნდა გაიზიაროს). გოგია, ბიძის ღირსეული მემკვიდრე, სწორედ იმ ყაჩაღს კლავს, რომელთანაც მამა-შვილური ერთიანობა სულ რამდენიმე წუთის წინ ნიკომ შეიგრძნო. გოგიას ხასიათთან ერთად ავტორი ძალიან საინტერესოდ ხსნის მისი დედის სახეს. ამ ქალის დამოკიდებულება შვილის მიერ ჩადენილი დანაშაულის მიმართ - მისი ფსიქოანალიზის საშუალებას იძლევა. მისთვის ეს მკვლელობა ისევ ცხოვრების შუაგულში, მის ორომტრიალში დაბრუნების შანსია, ამ მკვლელობით ისიც და მისი ქმარ-შვილიც დაკარგულ მნიშვნელობას და ვინ იცის, ღირსებასაც იძენს. „უნდილი კაცის ცოლობის“ კომპლექსის დაძლევას ქალი, ერთი მხრივ, ილიას მკვლელი ძმის თავზეხელაღებულობით, მეორე მხრივ, კი ყაჩაღის მკვლელი შვილის გამბედაობით ცდილობს. გოგიას არაცნობიერი ბავშვობიდანვე ბიძის „ლოცვითაა“ დამძიმებული: ,,ჩემსას მაინც მივიღებ. არ იფიქროთ მოვიშორეთ, შეშინდაო, უმალ წინ გაგიმძღვარებთ ყველას, ისემც იდიდოს უფალმა ღმერთმა, იქნებ სხვაც ბევრი გამოესალმოს ამ წუთისოფელს ჩემი გაპამპულებისათვის, ღმერთო, ღმერთო, დიდო ილია“. გოგიას ბავშვობამ ამ ლოცვის ფონზე ჩაიარა, ამიტომაც, როცა შესაფერისი მომენტი დადგა, სულაც არ გასჭირვებია მამის უნდილობის დაძლევა და ბიძის მსგავსად, ტყვიის სასხლეტის გამოწევა. ბიძა „იმას კი არ განიცდიდა, კაცი რომ მოეკლა ოდესღაც, კაცის მოკვლისათვის დაპირებული ჯილდო რომ არ მიეცათ, ის ულახავდა პატივმოყვარეობას“. გოგიაც მოკლავს თუ არა ყაჩაღს იმის დამტკიცებას ცდილობს, რომ ნამდვილად თვითონ არის მკვლელი და საკუთარ მნიშვნელობასთან ერთად იმასაც უსვამს ხაზს, რომ ბოროტმოქმედის მოკვლისათვის აუცილებლად ჯილდო უნდა მიიღოს.

გრიგილ რობაქიძე „სტალინის ჰოროსკოპში“ („ჩაკლული სული“) უმამობის მისტიკურად დაძლევაზე საუბრობს. მწერლის თვალსაზრისით, ყოველ არსებაში ცოცხლობს მამის გვაროვნული მახსოვრობა, სადაც ეს მახსოვრობა კვდება, იქ სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრება. „სტალინის სახლში ეს მახსოვრობა დაირღვა. ვაჟმა დაწყევლა მამა, თესლი. გამწარებულმა თვით შექმნა შეიძულა. მისთვის აღარ არსებობდა სიყვარული, აღარც სიხარული. მამის მიმართ სამუდამოდ ჩაბუდებულმა სიძულვილმა სიცოცხლე მოუწამლა“. მწერლის აზრით, სწორედ მისტიკურად დაუძლეველი უმამობა აკარგვინებს სტალინს მადლს. ,,მას არაფერი ახარებს. მის გულს არ ძალუძს კოსმიურად ძირისძირამდე გაიხსნას.“

ცნობილია გერმანელი მწერლის ფრანც კაფკას რთული დამოკიდებულება მამის მიმართ. ჰერმან კაფკასადმი მიწერილ წერილში ფრანცი ფსიქოანალიზს უკეთებს საკუთარ ურთიერთობას მამასთან, მას მთელი ცხოვრების მანძილზე სტანჯავდა მისადმი არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება, ფარული სიძულვილიც კი. გარდა იმისა, რომ წერილში ახსნილია ფრანცის საქციელის მიზეზები, დადანაშაულებულია თავად ჰერმან კაფკაც. გრიგოლ რობაქიძესთან ,,კოსმიურად გამანაყოფიერებელი თესლის“ უარყოფას ადამიანი სიყვარულის დაკარგვამდე მიჰყავს. მამისადმი გაგზავნილი წერილით კაფკა ცდილობს მამისადმი სიძულვილი ,,მისტიურად დაძლიოს“. უმამობამ სტალინი ძალმომრეობამდე, დესპოტიზმამდე მიიყვანა, მამასთან დაპირისპირებამ ფრანც კაფკა მეოცე საუკუნის ერთ-ერთ უდიდეს მწერლად აქცია, რადგან მისთვის ლიტერატურა მამისაგან გაქცევის, ერთგვარი პროტესტის გამოვლინებად იქცა. ლიტერატურა იყო ერთადერთი ადგილი, სადაც თავს უსაფრთხოდ, დაცულად და თავისუფლად გრძნობდა (კაფკას პროზაში ,,ინდივიდუალური არქეტიპებით დაზაფრულ პროტაგონისტს შიშის ზარს სცემს ტრანსცენდენციად გარდაქმნილი სოციუმი, რომლის კრებითი სახე-სიმბოლოა მამა, რომელიმე თანამდებობის პირი, საერთოდ ,,შეფი“, როგორც ზემდგომი ინსტანციის წარმომადგენელი“ (გრიგოლ სენეკური). გერმანელი მწერლის შემოქმედებაში საღვთო შიშზე ან ღმერთის ძიებაზე საუბარი არ არის). ოთარ ჭილაძესთან აუცილებელია მამის გვაროვნული მახსოვრობაც და მამასთამ მყოფობაც ადამიანის დანიშნულების, არსის, რაობის, მისიის გასაგებად.

ყაჩაღთან ერთად სულიერად მკვდარი ნიკო ცდილობს ფენიქსივით აღსდგეს, ახალი ცხოვრება დაიწყოს, მაგრამ ამისათვის მან მთელი თავისი პატარა, მაგრამ განცდებით დატვირთული ცხოვრება უნდა გაანალიზოს. ნიკოს ქვეცნობიერი ხშირად უბრუნდება მამასთან ბოლო ბათუმურ შეხვედრას. საავადმყოფოსაკენ მიმავალი, მთელი გზა მამის წარმოდგენას ცდილობდა, მაგრამ არა დავრდომილისა და უმწეოსი, არამედ ადრინდელისა. უნუგეშო მამის ნახვას ერჩია, იგი ჯვარცმული ან მითიური ამირანივით ჯაჭვით დაბმული ენახა. სამუდამოდ აღებეჭდა გონებაში მათი განშორების დღე და თვალდახუჭული, უმოძრაო მამა. თუმცა მას არასოდეს ავიწყდება მისთვის ყველაზე ახლობელი და მშობლიური ეს თვალდახუჭული კაცი. ყოველთვის ახსოვს რომ ,,ოდესღაც ერთნი იყვნენ და როდისმე ისევ გაერთიანდებიან ვიღაცის არსებაში. მაგრამ ბრმა შემთხვევის, საქვეყნო უბედურებისა თუ კიდევ სხვა, ნიკოსთვის სრულიად გაუგებარ მიზეზთა გამო, ჩატეხილი ხიდი არაფრით მთელდება, არ უქრება ნიკოს სიუცხოვის გრძნობა და მაინც ჯიუტად, ბრაზიანად, დაჟინებით იმეორებს გუნებაში - მამა, მამაო - როგორც ჭურვების ღრიალით დაყრუებული ტელეფონისტი - მოულოდნელად ჩაჩუმებული, მაგრამ უაღრესად საჭირო სადგურის სახელს.“ ჩატეხილი ხიდის გამთელების მცდელობად აღიქვამს ნიკო დედის მონათხრობს - ავადმყოფ მამას საავადმყოფოს სარკმლიდან გადავარდნა და თვითმკვლელობა განუზრახავს, მაგრამ უკანვე გამობრუნებულა - „შვილს ვერ ვუღალატებო.“ ამ სიტყვებს უკანასკნელი იმედივით ეჭიდება ნიკო და მკითხველიც გრძნობს, რომ მას არ ემუქრება გამანაყოფიერებელი კოსმიური საწყისის უარყოფა.

ოთარ ჭილაძის პროზაში ყოველთვის მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ მეორეხარისხოვანი, არამთავარი პერსონაჟები. ამ მხრივ, არც ,,მარტის მამალია“ გამონაკლისი. მწერლის მიერ კოლორიტულად დახატული გიჟკოლა მთელი ცხოვრება მამის კუბოს დაეძებს. რომანის ფინალში, მოკლული ყაჩაღის ცხედარს იპარავს და მალულად მარხავს, დაკარგული მამის სანაცვლოდ. მან ეს გადაწყვეტილება ცხედრის დანახვისთანავე მიიღო, როცა ყაჩაღის გვამი ნასაყდრალთან გამოატარეს. თავიდანვე მოიხიბლა საკუთარი გადაწყეტილებით და მისი სისრულეში მოყვანა არც გაჭირვებია. გიჟკოლას საქციელის მოტივი ამგვარია - მამაჩემს თუ ვერ ვპოულობ, ამის მადლს მაინც მოვიკიდებო. მამის ძებნაზე არც მომავალში აპირებს უარის თქმას, მაგრამ მანამდე ამ უცხო კაცის საფლავის მოვლით შვილის მოვალეობის შესრულებას ცდილობს. გიჟკოლა კი ჰქვია, მაგრამ თავისი მოტივირებული საქციელით ეს პერსონაჟი რომანის თითქმის ყველა გმირის სათქმელს ამბობს - მამის უარყოფა სიყვარულზე ანუ ღმერთზე უარის თქმას ნიშნავს, მისი დაბრუნება კი ღმერთის, ცხოვრების არსის დაბრუნებას. ამიტომაც გიჟკოლა ერთი წამითაც არ წყვეტს დაკარგული, გარდაცვლილი მამის ძიებას.

მიუხედავად იმისა, რომ ოთარ ჭილაძე თავისი მენტალობით და ფორმითაც (სათქმელის გამოხატვა ფაქტების, არაცნობიერი იმპულსების, ალუზიების, ასოციაციების მიზეზ-შედეგობრივი კავშირით, დისკურსისა და დეტალიზაციის მონაცვლეობა) მოდერნისტი მწერალია, მის პროზაში მაინც არ არის დასრულებული ღმერთის ძიების პროცესი. ქართული მოდერნიზმი თავის არსით და სათქმელით ერთი მხრივ, ძალიან ჰგავს ევროპულ მოდერნიზმს, მაგრამ, მეორე მხრივ, აგრძელებს ქართული ლიტერატურის ტრადიციებს, უწყვეტ ჯაჭვს და ინარჩუნებს თვითმყოფადობას. სწორედ ამიტომ ოთარ ჭილაძის რომანებში, მათ შორის „მარტის მამალშიც“, მამის ძიება ღმერთის ძიებას, ადამიანის ამქვეყნიური არსისა და დანიშნულების ძიებას ნიშნავს. მართალია, ჭილაძის პერსონაჟები ხშირად აღმოჩნდებიან ხოლმე ეგზისტენციალური კრიზისის ზღვარზე, მაგრამ მაინც პოულობენ საყრდენს, სიყვარულს და აგრძელებენ ცხოვრებას. თითოეულ მათგანს, შეიძლება გაუცნობიერებლად, მაგრამ მაინც აქვს საღვთო შიში და სწორედ ეს არის განმსაზღვრელი.

Striving for Father in the Prose of Otar Chiladze

Marina Turava

Summary

One of the most significant issues of Chiladze's prose concerns heredity, possibility of passing revival and decay through generations. This causes the writer's constant problem of striving for father. From traditional point of view this pursuit is closely related to striving for God, and returning of father is identified with the returning to the Most High. Though modernism doesn't apply to this problem so directly, especially since modernism has already stopped looking for God (Friedrich Niche- God is dead) and repeatedly tries to substitute God (A.Schopenhauer), Chiladze continues Georgian literary traditions and tries to preserve its national originality.

Поиск отца в прозе Отара Чиладзе (,,Мартовский петух”)

Марина Турава

Резюме

Один из важнейших вопросов прозы Отара Чиладзе наследственность, возможность передачи возрождения или упадка из поколения в поколение.

Исходя из этого, в прозе Отара Чиладзе всегда актуальна проблема поиска отца. С традиционной точки зрения поиск отца связан с поиском Бога, возвращение же отца предполагает возвращение к Всевышнему. Хотя в модернизме невозможно так однозначно ставить вопрос, тем более что здесь закончен процесс поиска Бога (,,Бог умер” - Ницше) и видна не одна попытка его замены ( Шопенгауэр).

Несмотря на это, Чиладзе продолжает грузинские литературные традиции и сохраняет самобытность. Именно поэтому в романе Отара Чиладзе, в том числе в ,,Мартовском петухе”, поиск отца означает поиск Бога, смысла и назначения человека на этой земле.

Ильяс Устуньер
(Турция)

Переводы произведений, принадлежащих к различным культурам и цивилизациям, крайне важны для дальнейшего развития и обогащения при возрождении той или иной цивилизации.

Наряду с этим, переводы с различных языков обогащают переводящий язык новыми оборотами и содействуют появлению неординарных смысловых формулировок у носителей переводящего (выходного) языка. Переводы в различных областях показывают, что носители переводящего языка и ,,другие” влияют друг на друга на протяжении истории во многих сферах, включая культурные, экономические, социальные, литературные и международные отношения. Работы такого типа предоставляют специалистам весьма важные данные по социологической, исторической, психологической структуре проводимых ими исследований.

Первые тюркские письменные источники являются переводами с других языков. Дошедшие до наших дней первые образцы переводов относятся к периоду Уйгуров (744-), когда тюркские племена исповедовали Буддизм (-VII век), Монотеизм (762-), Наcтуризм (VII век). Понимание тюрками исламской культуры также связано с переводами. Совершенно очевидно, что арабские произведения, особенно в османскую эпоху, переводились на тюркские наречия от имени важных персон или для всеобщего понимания дословно, либо с дополнениями переводчика, а некоторые тюркские произведения создавались с помощью переводов, собранных из различных книг (Adıvar 1939: 20, 80). Общеизвестно также, что султан Мехмед Фатих (14321-1481) заказал перевод Евангелия, работа над которым была продолжена во времена Баяазида II. Наипродуктивнейшим периодом в области перевода является эпоха Ахмеда III (1703-1730). По инициативе известного великого визиря Дамата Ибрагим Паши был создан специальный ,,совет по переводам”, состоящий из 25-ти переводчиков, занятых переводом исторических произведений. Однако переводимые произведения отбирались наобум (Ülken 1935: 199).

Для общения с Западом сельджуки использовали греческий язык. Эта традиция была продолжена и османами. При общении с Востоком османы в большинстве случаев писали на арабском и фарси. Что касается Запада, то после присоединения Балкан к Оттоманской империи, появился интерес к греческому, сербскому, боснийскому, венгерскому и итальянскому языкам. Крайне редки документы, составленные на латинском, немецком и армянском языках. К примеру, дворцовая переписка между бейлербеем Будина и Веной после 1554 г. осуществлялась на венгерском (Lewis 1982: 71-88).

Ещё в XIVв. в Оттоманской империи существовал институт переводчиков-толмачей. На эту должность назначались этнические итальянцы, немцы, венгры, греки и евреи, принявшие мусульманство. По завершении критской кампании (1669) грек по имени Панайот Никоссиос Маманос был назначен старшим переводчиком, после чего должности переводчиков дивана (иностранных дел) Оттоманского государства были монополизированы греками из Фенера. А когда в школе, открытой патриархией, способных греческих детей стали обучать турецкому, арабскому и персидскому языкам, то монополия получила институциональный характер (Ergin 1977: 739-42). В низших слоях руководства сельджукского и других тюркских государств не стояла проблема переводчиков. Однако, в Оттоманской империи эта деятельность превратилась в профессию. Лица, назначенные на должность переводчика, занимались также контролем за уплатой налогов поддаными-немусульманами, а в случае необходимости и сбором этих налогов.

Структура института переводчиков в Оттоманской империи по Орхонлу (1971) выглядела следующим образом: 1) переводчики дивана, 2) переводчики для членов семьи, 3)переводчики иностранных посольств и консульств. В XVIII в. к ним прибавились также переводчики иностранных военных специалистов, занимающихся преподаванием военного искусства. До 1820-ого года внешнюю политику Высокой Порты вместо старших секретарей осуществляли представители нацменьшинств, особенно греки, занимающие должности переводчиков дивана. В конце XVIII в. лицам, занимающимся деятельностью переводчика дивана, жаловалась должность воеводы Валахии и Молдавии, кроме того власть признавала за ними право использовать 8 переводчиков и 12 человек обслужающего персонала. В обязанности переводчика дивана входил перевод на турецкий язык документации, связанной со встречами великого визиря с представителями иностранных государств, равно как и перевод его ответов на соответствующие языки (Uzunçarşılı 1984: 71-76, 289-317). Документы, составленные на турецком и арабском языках, доставлялись непосредственно великому визирю. Таким образом, переводчик был в курсе всей как общедоступной, так и секретной информации в сфере внешней политики, общался с посольствами и отчитывался перед великим визирем. Со второй половины XVIII в., в эпоху Селима III (1761-1808) и Махмуда II (1785-1839), было решено использовать для этой цели мусульман и нейтрально настроенных греков, так как переводчики служили интересам иностранных держав, а в 1832 г., когда объём работ значительно вырос, с целью подготовки необходимых для государства переводчиков, была основана ,,Палата переводов”.

Хотя изначально переводчиков в иностранные посольства назначало оттоманское государство, то с ростом объёма работ стало невозможно удовлетворять эту потребность, и посольства начали назначать переводчиков по собственному усмотрению. К примеру, если в 1574 г. во французском посольстве работали 3, а в венецианском - 6 переводчиков, то в 1610 г. их количество возросло до 13-ти человек. Во Франции были основаны школы переводчиков ,,Sen Lui” (1629) и ,,Sen Jorj” (1775), а Англия при посредничестве фирмы ,,Левант” посылала местных греческих детей для обучения делу перевода в Оксфорд, в колледж Глочестер. Хотя эти меры не дали должных результатов и необходимость в использовании местной райи (христиане, платящие налоги) не отпала (Polvan 1952).

В 1670-1700 годах из Франции в Стамбул с целью обучения делу перевода были привезены более 40 юношей в возрасте 9-10-и лет, но попытка оказалась неудачной, и на этот раз было решено направить в Париж, в основанный священниками-иезуитами ,,Луй Гранд” 9-10-ти летних подростков армян, греков, египетских коптов и итальянцев, но и они вместо перевода занялись торговлей. После этого, в 1721 г. было решено выбрать 10 учеников из семей французских торговцев и переводчиков. В парижской школе преподавали турецкий, арабский, каллиграфию. Так появились семьи потомственных толмачей. В 1721-1779 годах таким образом было обучено 124 ученика. В 1795 г. в Париже был основан Институт восточных языков, а, начиная с 1831 г., для переводчика стал обязателен диплом этого института (Fonton 1987).

В появлении класса ,,купцов с грамотами” есть большая доля как капитуляции, так и переводчиков посольств и консульств. Вместе с капитуляциями, выданными в 1675 г. Англии, в 1680 г. - Голландии и в 1740 г. - Франции, толмачам посольств и консульств были предоставлены те же права, что и иностранным торговцам, т.е. право торговли с коммерческой целью. Налог для иностранных купцов был снижен с 5%25 до 3%25-ов, а так как переводчики послов и консулов пользовались этой же привилегией, то данная профессия стала весьма и весьма привлекательной. Повысился также престиж и авторитет послов, назначающих переводчиков. С одной стороны они распоряжались грамотами, выделенными посольствам для толмачей, продавая ,,право на передвижение” и ,,патенты”, а с другой стороны искусственно увеличивали количество переводчиков, чем обеспечивали себе дополнительный доход. Даже в местах, не имеющих торговых отношений, открывались консульства и назначались переводчики, которые зачастую не обладали достаточным знанием языка, не всегда находились в посольстве и в пункте назначения, а очень часто даже не были способны прочесть выданные им справки. Пользуясь льготным налогооблажением, такие толмачи занимались лишь расширением своей торговли. Исходя из того, что в XVIII в. в английском и французском посольствах работало по 40 толмачей, каждому из которых помогали по два человека, становится очевидным, что было продано по 120 грамот (справок о допуске). Начиная с 1802 г. десятки тысяч таких грамот были розданы в России, Валахии, Молдавии. К примеру, из проверенных в 1802 г. 38 греческих райа, лишь 2-ое или 3-ое имели грамоту переводчика, а у остальных оказалось только ,,право на передвижение”. В 1930-ых годах количество иностранных переводчиков, имеющих грамоту, было следующим (Uzunçarşılı 1984: 314-317):

Oттоманская власть, боровшаяся с беззаконием, царившем в посольствах, и особенно Селим III, с целью покончить с посредничеством на своём внутреннем рынке, начала выдавать вышеуказанным лицам право на непосредственную торговлю с Европой ,,Европейские торговцы”, дабы раз и навсегда устранить данную проблему. Для европейских государств были открыты постоянно действующие посольства, а в портовых городах консульства, в куда в силу необходимости были назначены не мусульмане, а в основном греки. Число этих купцов, постоянно находившихся под покровительством европейских государств, в 1815 г. составляло 412 человек, а в 1835 г. увеличилось до 1344. Хотя Махмуд II признал за купцами-мусульманами те же права, назвав их ,,купеческими благами”, особого успеха он всё же не добился. В XVIII в. экономика Оттоманской империи понемногу стала приходить в зависимость от европейской экономики, местные организации ослабевали, организации переводчиков, имеющих грамоту, перерождались, а подданные империи, этнические греки, армяне и евреи, получив звание ,,Европейских торговцев”, попали в привилегированное положение, тем самым внешняя торговля целиком оказалась в руках нацменьшинств-немусульман (Demircan 1993: 39).

Как известно, все переводчики Высокой Порты, связанные с великим визирем и министром просвещения, являлись греками из Фенера, которые вместо верности оттоманскому государству входили в преступный сговор с иностранными державами. К примеру драгоман Александр Ипсиланти, в 1787-1807 годах в Валахии и Молдавии работал на русских. А Константин Моруцци при переводе секретного письма опустил места, которые его не устраивали (Karpat : 91). Последний русский переводчик Ставракис Аристарчи был членом организации, связанной с восстанием в Пелопоннесе. В основном переводчики из нацменьшинств защищали интересы европейских государств.

Когда в самое трудное для империи время, пелопоннесские греки устроили второе (1820 г.) восстание (первое в 1768 г.), переводчик-грек, признанный имеющим связь с данными событиями, был освобождён с занимаемой должности, после чего с монополией греческих переводчиков в сфере внешней политики было покончено. В 1821 г. в Высокой Порте была учреждена ,,Канцелярия переводов”, во главе которой был поставлен преподаватель военно-инженерной школы Яхя Ефенди. После его кончины в 1823 г. его место до 1830 г. занял Ходжа Исхак (Unat 1964: 80).

Начиная с XIX в., место латинского и итальянского языков, используемых в дипломатии, начал занимать французский, так как обучением военному делу в основном занимались французские офицеры, кроме того, во внешнеполитических отношениях Австрия и Россия применяли французский. В 1831 г. государство, с целью представить и защитить свою политику за рубежом, начало выпускать французскую газету ,,Le Monitor Ottoman” (Demircan 1988: 47). Таким образом, когда объём работ значительно возрос, в ,,Канцелярии переводов” была организована школа языков и в 1832 г. переделана в ,,Палату переводов”, в которой наряду с французским и восточными языками, преподавали также историю Франции и математику. В 1841 г. в школе работал 41 учитель. Несмотря на это, число владеющих иностранными языками турок было незначительным.

В начале 19 века, в эпоху правления Селима III, с послами, направленными в Европу, вместе с переводчиками-греками посылались секретари, обязанностями которых было изучение западных языков, в особенности французского языка, а также западного образа жизни. После создания Палаты переводов новая элита являлась не выходцами из военных или учёных кругов, а из палаты и секретарей посольств. На протяжении следующих пятидесяти лет все должностные лица были в прошлом секретарями посольств, что послужило причиной следующего вывода: ,,Турецкая интеллигенция родилась в Палате переводов” (Küçük 1984: 1, 429).

Во второй половине XIX века некоторые паши, являвшиеся должностными лицами оттоманского руководства, состояли в очень тесных отношениях с зарубежными посольствами. К примеру, Рэшит паша был сторонником Англии, Нэдим паша - России, Фуат паша - Франции, а Энвер паша - Германии. Данное обстоятельство вызвало новые тенденции в языковой сфере. Высшие должностные лица в обиходе пользовались французским языком. Так как в эти времена целью некоторых интеллигентов было стремление овладеть иностранным языком так же, как и родным, то часто служащие в иностранных миссиях во время внутренней переписки тоже пользовались французским.

В данную эпоху большинство послов перекладывало свои обязанности на старших переводчиков. Таким образом, иностранные послы и переводчики во многом определяли внешнюю политику государства, что в свою очередь придавало переводческой деятельности особое значение.

Для упорядочения данной деятельности в 1865 г. было основано ,,Общество перевода”, в 1866 г. при министерстве образования - ,,Управление сочинений и переводов”, а в 1870 г. был выпущен ,,Устав сочинений и переводов”. В 1881 г. ,,Управление сочинений и переводов” было упразднено, а вместо него в 1911 г. была создана ,,Комиссия по сочинениям и переводам”, которая в свою очередь опять была переделана в ,,Управление сочинений и переводов” в 1920 г.

Важно отметить, что в те времена каждый турок, прошедший через Палату переводов благодаря знаниям иностранных языков, считал себя привилегированной личностью.

Culture of Translation and Anatolian Turk Translators in the Period before the 20^th Century

Ilyas Ustunier

Summary

Translations of works belonging to different cultures and civilizations are extremely important for further development and enrichment during the revival of this or that civilization.

Along with that, translations from different languages enrich the translating language by new turns and facilitate the origin of non-ordinary semantic formulations for native speakers of the translating (output) language. Translations in different fields show that native speakers of translating language and ,,others” influence each other throughout the history in many fields, including cultural, economic, social, literary and international relations. The works of such type provide experts with very important data about sociological, historical, and psychological structures of research carried out.

თარგმანის კულტურა და ანატოლიელი თურქი მთარგმნელები XX საუკუნემდე პერიოდის განმავლობაში

ილიას უსთუნიერი

რეზიუმე

ნამუშევრების თარგმანები, რომლებიც განეკუთვნება სხვადასხვა კულტურებსა და ცივილიზაციებს, უკუდურეს მნიშვნელობას წარმოადგენს ამა თუ იმ ცივილიზაციის აღორძინების დროს შემდგომი განვითარების და გამდიდრების თვალსაზრისით.

ამასთან ერთად, თარგმანები სხვადასხვა ენებიდან ამდიდრებს ენას ახალი კონსტრუქციებით და ხელს უწყობენ მთარგმნელ (გამოსავალ) ენაზე მოლაპარაკე მთარგმნელების მეტყველებაში არაორდინარული აზრობრივი ფორმულირებების წარმოქმნას. თარგმანები სხვადასხვა სფეროებში აჩვენებენ, რომ მთარგმნელ ენაზე მოლაპარაკეები და „სხვანი” ერთმანეთზე ზეგავლენას ახდენენ მთელი ისტორიის მანძილზე მრავალ სფეროში: კულტურული, ეკონომიკური, სოციალური, ლიტერტურული და საერთაშორისო ურთიერთობების ჩათვლით. ასეთი ტიპის ნამუშევრები უზრუნველყოფენ სპეციალისტებს ძალიან მნიშვნელოვანი მონაცემებით მათ მიერ ჩატარებული კვლევების სოციოლოგიური, ისტორიული და ფსიქოლოგიური სტრუქტურის მიხედვით.

Литература:

1. ADIVAR, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1970.

2. FONTON, Charles, 18. Yüzyılda Türk Müziği, (Charles Fonton, Çev., Yay. Haz; Cem Behar) Pan Yayınları, İstanbul, 1987.

3. DEMİRCAN, Ömer, Dünden Bugüne Türkiye'de Yabancı Dil, Remzi Kitapevi, Ankara-1988.

4. ERGİN, Osman Nuri, Türk Maarif Tarihi, 1-3 cilt, Eser Neşriyat, İstanbul.

5. KARPAT, Kemal, Ottoman Population 1830-1934, The University of Wisconsin Press.

6. KÜÇÜK, Yalçın, Aydın Üzerine Tezler I-IV (1830-1980), Tekin Yy., İst. 1984-1986.

7. LEVİS, Bernard, Istanbul and the Civilisation of the Ottoman Empire, Norman: Univ. Of Oklahoma Press 1982.

8. ORHONLU, Cengiz, ,,Osmanlı Devletinde Tercümanlık”, Atatürk Konf., Ank., 1975.

9. POLVAN, Nurettin, Türkiye'de Yabancı Öğretim, MEB Basımevi., İst. 1952.

10. UNAT, Sait Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, MEB Basımevi., Ankara, 1964.

11. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara, 1984.

12. ÜLKEN, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Ülken Yayınları, İstanbul, 1997.

ნანა კუცია
(საქართველო)

ნიკოლოზ ბარათაშვილის ულამაზესი ლექსის „შემოღამება მთაწმინდაზედ” მხატვრული დრო და სივრცე მაღალი ფიქრისთვის განაწყობს მკითხველს.

„ვინ აღვიდეს მთასა უფლისასა, ანუ ვინ დადგეს ადგილსა წმიდასა მისსა?!” - იკითხავს მეფსალმუნე, მარადისის მესიტყვე, და თავადვე უპასუხებს მარადიულ კითხვას: „უბრალოი ხელითა და წმიდაი გულითა, რომელმან არა აღიღო ამაოებასა ზედა სული თვისი” (ფს. 23, 4) (ფსალმუნნი, თბ., 2001, გვ. 30).

ცივილიზაციის გარიჟრაჟზევე მთებზე შენდებოდა შუმერულ-აქადური ზიკურათები, მთის ფორმა ჰქონდა ეგვიპტელთა საკულტო ნაგებობებს - პირამიდებს.

მთაწმინდად, წმინდა მთად ბერძნები ოლიმპოს, ღმერთთა სამკვიდროს მიიჩნევდნენ, ცნება „ოლიმპო” ცის სინონიმადაც მოიაზრებოდა (ანტიკურობის ლექსიკონი, მ., 1989, გვ. 311 (რუს. ენაზე)). მოგვიანებით ბერძენთა (და მთელი მართლმადიდებლური სამყაროს) ცნობიერებაში წმინდა მთას ოლიმპოს წმინდა მთა ათონი ჩაენაცვლა.

წმინდა მთაზე (სინა) მიეცა მოსეს ქვის დაფებზე წარწერილი ათი მცნება.

წარმართულ საქართველოში მთაზე იდგა არმაზის კერპი.

„წაღმართულ“ საქართველოში სხვა მთას - სულიერს მოუდრიკეს ქედი ქართველებმა - ქრისტიანული სახისმეტყველებით, მთა ღვთისმშობლის სიმბოლოა, ლოდი - იესოსი.

„დავითის მიერ ,,მთად პოხილად“ წოდებული მარიამი უბიწო სძალია, მთა საცნაური“ (ტიტე მოსია, დავით გურამიშვილი და ქართული სიტყვიერი კულტურა, თბ., 1986, გვ. 103), ,,მთა გამოუკვეთელი, ლოდისა საცნაურისა უბიწოდ მშობელი“ (პავლე ინგოროყვა, ძველქართული სასულიერო პოეზია, ტფ., 1913, გვ. 383).

„მთა უფლისაკენ სწრაფვაა, განფენილი ვერტიკალში, ზღვა - ჰორიზონტალში“ (მ. კოსტავა).

მთაზე ილოცა იესო მაცხოვარმა განმარტოებით (ლუკა 22, 40), მთაზევე განმარტა არსი ცხრა ნეტარებისა (მათე 5)....

სიწმინდის მაღალ სავანეს მოინატრებს ბარათაშვილიც, ,,რომელმან არა აღიღო ამაოებასა ზედა სული თვისი“ [ფს. 23, 4].

„შემოღამება მთაწმინდაზედ“ ლექსი-მიძღვნაა, წმინდა მთისადმი აღვლენილი საგალობელი:

„ჰოჲ, მთაწმინდავ, მთაო წმინდავ, ადგილნი შენნი
დამაფიქრველნი, ვერანანი და უდაბურნი
ვითარ ჰშვენიან, როს მონამენ ცვარნი ციურნი,
ოდეს საღამოს დაჰშთენ ამოს ციაგნი ნელნი!
ვითარი მაშინ იდუმალება დაისადგურებს შენს არემარეს!
რა სანახავი წარუტყვევს თვალთა მაშინ შენს ტურფა სერზედ მდგომარეს!
ძირს გაშლილს ლამაზ ველსა ყვავილნი მოჰფენენ, ვითა ტაბლას წმიდასა
და, ვით გუნდრუკსა სამადლობელსა, შენდა აღკმევენ სუნნელებასა!
მახსოვს იგი დრო, საამო დრო, როს ნაღვლიანი,
კლდევ ბუნდოვანო, შენს ბილიკად მიმოვიდოდი
და წყნარს საღამოს, ვით მეგობარს, შემოვეტრფოდი,
რომ ჩემებრ იგიც იყო მწუხარ და სევდიანი!
ოჰ, ვით ყოველი ბუნებაც მაშინ იყო ლამაზი, მინაზებული!
ჰე, ცაო, ცაო, ხატება შენი, ჯერ კიდევ გულზედ მაქვს დაჩნეული!
აწცა, რა თვალნი ლაჟვარდს გიხილვენ, მყის ფიქრნი შენდა მოისწრაფიან,
მაგრამ შენამდინ ვერ მოაღწევენ და ჰაერშივე განიბნევიან!“

საბას ლექსიკონში „ლაჟვარდი“ აღრალების (ანუ ნახევრადძვირფას) ქვად განიმარტება. ბარათაშვილი ზეცის ლაჟვარდად მოხსენიებით ხაზს უსვამს ხილული ცის უნაზეს ფერს - ლურჯს. იმავ საბასთან „ცისხეულია“ ლურჯად განმარტებული [ს.-ს. ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, წიგნი 2, თბ., 1993, გვ. 339].

„ცა ჯერ კიდევ საიდუმლოთა საიდუმლოა“ (ილია ჭავჭავაძე, წერილები ქართულ ლიტერატურაზე, რჩ. ნაწერები 5 ტომად, ტ. III, თბ., 1986, გვ. 190).

ბარათაშვილისთვისაც იდუმალის, იდუმალების კარიბჭეა ცა. ხილული ცის მზირალი, სხვა ცას - ზეცას - მოინატრებს („ცა უწინდელი, უფრო უდიადესი“ მარად მოაგონდება გალაკტიონს).

განმარტოებული, მთად ამაღლებული, ტატო მიმართავს ზეცას:

„მე, შენსა მჭვრეტელს, მავიწყდების საწუთროება,
გულის-თქმა ჩემი შენს იქითა ეძიებს სადგურს,
ზენაართ სამყოფს, რომ დაჰშთოს აქ ამაოება...
მაგრამ ვერ სცნობენ, გლახ, მოკვდავნი განგებას ციურს!

ბარათაშვილის „ზენაართ სამყოფი“ იგივ რუსთველისეული „ზეგარდმო არსთა“, „ზესთ მწყობრთა წყობის“ სამკვიდროა.

„დაფიქრებული ვიდექ სერზედა და ცათა მიმართ მზირალს ტრფობითა,
შემომერტყმოდა მაისის მწუხრი, აღმვსები ნაპრალთ მდუმარებითა;
ხანდისხან ნელად მქროლნი ნიავნი ღელეთა შორის აღმოჰკვნესოდ(ნ)ენ
და ზოგჯერ ჩუმნი შემოგარენ(ნ)ი ამით ჩემს გულს ეთანხმებოდ(ნ)ენ!
მთაო ცხოველო, ხან მცინარო, ხან ცრემლიანო,
ვინ მოგიხილოს, რომელ მყისვე თვისთა ფიქრთ შვება
არა იპოვნოს და არ დაჰხსნას გულსა ვაება,
გულ-დახურულთა მეგობარო, მთავ ღრუბლიანო!
სდუმდა ყოველი მუნ არემარე, ბინდი გადეკრა ცისა კამარას,
მოსდევს მთოვარეს, ვითა მიჯნური, ვარსკვლავი მარტო მისა ამარას!
გინახავთ სული, ჯერეთ უმანკო, მხურვალე ლოცვით მიქანცებული?!

მას ჰგავდა მთვარე, ნაზად მოარე, დისკო-გადახრით შუქმიბინდული!
ამგვარი იყო მთაწმინდაზედ შემოღამება!
ჰოი, ადგილნო, მახსოვს, მახსოვს, რასაც ვჰფიქრობდი
მე თქვენთა შორის და ან რასაც აღმოვიტყოდი!
მხოლოდ სული გრძნობს, თუ ვითარი ჰსძღვენით მას შვება.“

„სული გრძნობს“, ვერ კი გამოთქვამს, რადგან, თუკი ბარათაშვილისავე სხვა ლექსს დავესესხებით, „მოკვდავსა ენას არ ძალუძს უკვდავთა გრძნობათ გამოთქმა“ („არ უკიჟინო, სატრფოო“).

„ჰოი, საღამოვ, მყუდროვ, საამოვ, შენ დამშთი ჩემად სანუგეშებლად!
როს მჭმუნვარება („მწუხარება, შემქმნელი უხმოობისა“ - საბა) შემომესევის,
შენდა მოვილტვი განსაქარვებლად!

მწუხრი გულისა - სევდა გულისა - ნუგეშსა ამას შენგან მიიღებს,
რომ გათენდება დილა მზიანი და ყოველს ბინდსა ის განანათლებს!“

„მწუხრს“ (შებინდებას) და „მწუხარებას“ მსგავსი ფუძეები აქვს.

მწუხრი უკუნი ღამის კარიბჭეა. მოსე წინასწარმეტყველი შედის „უკუნში,
სადაც ღმერთია“ (გამოსლვათა 20, 21).

„მთაწმინდა პირველმა ნიკოლოზ ბარათაშვილმა აქცია ქართული ეროვნული სულის ოლიმპოდ“ (სერგი ჭილაია, შვილები, თბ.., 1992, გვ. 67).

ლექსის პირველი ვარიანტი ტატოს თხუთმეტი წლის ასაკში შეუთხზავს -თხუთმეტი წლისას შემოჰღამებია წმინდა მთაზე, სადაც საუკუნო განსასვენებელი პოვა.

ნაწარმოების სათაურშივე ცნაურდება ბარათაშვილის სულის სიმაღლე (სული სიმაღლეს - მთას მიელტვის. სამოქმედო და საოცნებო სივრცე მთაა) და მისტიკურობა (მოქმედების ჟამი შემოღამებაა - მწუხრი - ჟამი აუხსნელი მწუხარებისა, იდუმალებისა („იდუმილობისა“, როგორც თავად ტატო იტყოდა)).

მწუხარების სახესაც აკონკრეტებს ბარათაშვილი - „მჭმუნვარებად“ უხმობს. საბას განმარტებით, „მჭმუნვარება არს მწუხარება, შემქმნელი უხმოობისა“ („დიდი გრძნობა უტყვი არს“, - შეეხმიანებოდა ოდესმე ილია).

წინასწარვე თუ გრძნობდა ბარათაშვილი, ახდენა რომ არ ეწერა სანუკვარ გულისთქმას (ოცნებას სამხედრო სამსახურსა თუ საუნივერსიტეტო განათლებაზე; ან, იქნებ, განგებამ უკეთ უწყოდა, და, ფიზიკურად იმად დაკოჭლდა ყმაწვილი, სულით არ დახეიბრებულიყო, სხვის ომებში ხმლის ამაოდ მქნეველი?! ან უნივერსიტეტში რას ასწავლიდნენ ღვთიური სიბრძნის სიყრმიდანვე დამმარხველს?!).

გრიგოლ ორბელიანს მისწერს 1837 წლის თებერვალში: „Круг чиновников не выгоден для образования нравственности“ („სახელმწიფო მოხელეთა წრე არცთუ უპრიანიაო ზნეობისათვის“).

ეს ადრევე იცოდა. მიმწუხრის ჟამს განმარტოვდებოდა ყრმა ტფილისის უმაღლეს და უნათლეს ალაგას - მთაწმინდაზე.

ქალაქზე მაღლდებოდა მთაწმინდა და ქალაქზე მაღლდებოდა ბარათაშვილი; ქალაქზე, რომლის შესახებაც, წლების შემდგომ, მისწერს ბიძას: „თუ ქალაქის ამბავი გინდა, ჰსწორე გითხრა, ბევრი ჭორიანობაა და ჭირიანობა; ორივ ერთია... დიდი დაძგერებაებია ქალებისა; დიდი აყალმაყალი; დიდი ღამის თევაები; დიდი წვეულებაები ერთმანეთის ჯაბრით“ ( 1841, 28 მაისი).

საუკუნის მიწურულს ამავე ქალაქზე დაწერს ყაზბეგი „ელგუჯაში“, „რუსები მშვიდობიანად მიიღო და იმათ „რაი-რაი-რატატაის“ შესცქერისო“ (ქართული პროზა, XI, თბ., 1986, გვ. 146).

ქალაქში ბედნიერი ვერ იქნებოდა ტატო - სხვანაირი.

გრიგოლს გამოუტყდება: „И грустно, и скучно, и некому руку подать в минуту душевной невзгоды“ („სევდიანობაა, მოწყენილობა, ხელს ვერვის გაუწვდი სულიერი შეჭირვებისას“).

მაიკო ორბელიანს მისწერს: „ეს ღამეც წარვიდა, ვითარცა სიზმარი. კიდევ მამნახა ჩემმა ჩვეულებრივმა მოწყინებამ. ვისაც საგანი (მიზეზი, საბაბი - ნ. კ.) აქვს, ჯერ იმის სიამოვნება რა არის ამ საძაგელს ქვეყანაში (ბუნებრივია, ბარათაშვილი ზოგადად წუთისოფელს გულისხმობს, და არა კონკრეტულად თავის ქვეყანას), რომ ჩემი რა იყოს... სად განისვენოს სულმა, სად მიიდრიკოს თავი?!“

ეს „მაღალთა და მაღლად მხედთა“ (როგორც რუსთველი იტყოდა) ტკივილია. მაცხოვარმაც უბრძანა მწიგნობართ: „მელთა ხურელი უჩნს და მფრინველთა ცისათა - საყოფელი, ხოლო ძესა კაცისასა არა აქუს, სადა თავი მიიდრიკოს“ (მათე 8, 20) (ახალი აღთქუმაი, თბ., 2001).

სული ვერსად განისვენებდა, თავს ვერსად მიიდრეკდა საწუთროულ ხმაურში, „ჭორიან და ჭირიან“ ქალაქში.

მთაწმინდაზე განმარტოვდებოდა ბარათაშვილი - სულით განსვენების, თავმიდრეკის მსასოებელი.

აღიქვამდა სხვისთვის მიუწვდომსა და იდუმალს - რარიგ მშვენიერდებოდნენ წმინდა მთის „ადგილნი... დამაფიქრველნი, ვერანანი და უდაბურნი“, როდესაც, ბინდისას, ციური ცვარი დანამავდა კლდის კალთებს და „ციაგნი ნელნი“ (ან, როგორც გალაკტიონი იტყოდა, „უკანასკნელი შუქები ურჩი“) განიმქვრეოდნენ („ციაგი“ საბასთან მზის სხივადაა განმარტებული).

შებინდებისას „იდუმილობა“ ისადგურებდა წმინდა მთაზე და სერიდან მაცქერალს უცნაური სანახავი გადაეშლებოდა თვალწინ: ძირს გადაშლილ ველს - ტაბლას - ყვავილები დაფარავდნენ და მთაწმინდას სამადლობელი გუნდრუკივით აღუკმევდნენ ნაზ სურნელს (ეს სხვა ტაბლა იყო - არა ხორციელი, არამედ სულიერი საზრდელისათვის გაშლილი („გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“ „საზრდელად“ იხსენიება საკვები)).

„მოძღურებაი იყო სულიერი, რამე თუ არა ხოლო [მხოლოდ] ხორცთა უნდა გამოზრდაი, არამედ უფროისად სულთა სწავლაი, რაითა შეურაცხყ-ვყვნეთ ტაბლანი იგი მრავალფასისანი და ბრწყინვალედ დაგებულნი და სიმრავლენი სანო(ვ)აგეთანი... სიმდაბლისა და მარხვისა წესიერისა და ჭამადისა ბუნებითისა და სიყვარულისა და ერთობისა სახე იყო მაშინ ტაბლაი იგი“, - განმარტავს იოანე ოქროპირი მათეს სახარების თარგმანებისას (მათე 14, 15-21) [წმ. იოანე ოქროპირი, თარგმანებაი მათეს სახარებისაი, III, თბ., 1998, გვ. 37].

კლდის ბილიკად მიმომავალი, ნაღვლიანი ტატო მწუხარ საღამოს მეგობარივით ეტრფოდა, რადგან დაისიც მისებრ იყო „მწუხარ და სევდიანი“. სულს ესალბუნებოდა ლამაზი, მინაზებული, „დღის უტიფარ ნათებას“ (ნოვალისი) განრიდებული შემოგარენი წმინდა მთისა.

წმინდა მთა - სულიერების სამკვიდრებელი - მაღლდებოდა ქალაქ-საწუთროზე...

მთაწმინდიდან ცა უფრო ახლოს იყო, ვიდრე ჭირიან-ჭორიანი ქალაქიდან, და ტატოც ზეცას გაანდობდა თავის მაღალ გულისთქმას.

ცა მარადისზე დააფიქრებდა, ცა - „ზე აღსახედი“ (საბა).

პოეტი ლაჟვარდს - „ცისა ფერს, ლურჯსა ფერს, პირველად ქმნილსა ფერს და არ ამქვეყნიერს სიყრმითგან [ეტრფოდა]“(„ცისა ფერს“) - „ცათა მიმართ მზირალი ტრფობით“...

„ლაჟვარდი უკვე ღმერთისაა“ [ლ. სტურუა, ასი სონეტი და სხვა, თბ., 1999, გვ. 10].

„ზენაართ სამყოფს“ - ანგელოზთა სამკვიდროს მიელტვის მზერა, ამაოებას არიდებული. ციურ განგებას (ციური განგებითვე!) ვერ აცნობიერებს („ჰსცნობს“) მოკვდავი.

იოანე დამასკელი წერდა: „არსებასა ცისასა არა ჯერ არს ძიებაი, რამეთუ უცნაურ არს ჩუენგან“ [„გარდამოცემა“, თბ., 2002, გვ. 85 ].

„ბიბლიური ენციკლოპედიის“ მიხედვით, სიტყვა „ცა წმინდა წერილში სხვადასხვა მნიშვნელობით განიმარტება.

თვალით ხილული ცაც უფალზე მოგვითხრობს, განაცვიფრებს რა ჩვენს მზერას თავისი სილამაზით, სიდიადითა და ჰარმონიით. ცანი ცათანი უხილავი, არანივთიერი სამყაროა. აქ არის ღვთის ყველგანმყოფობის განსაკუთრებული ალაგი, მისი საბრძანისი... ანგელოსთა დასნიც აქ მკვიდრობენ. აქ, დამშვიდების ალაგს, მყოფობენ სრულქმნილებას მიწევნულ მართალთა სულები. ამ ციდან დაეშვა უფალი მიწაზე, იქ ამაღლდა და იქიდანვე დაბრუნდება ცოცხალთა და მკვდართა განსაკითხად“ [ბიბლიური ენციკლოპედია, არქიმანდრიტ ნიკიფორეს გამოცემა, მ., 1891 (რუს. ენაზე)].

წმიდა იოანე დამასკელი „გარდამოცემაში“ წერს: „წერილი „ცასა“ იტყვის და „ცასა ცათასა“ და „ცათა ცათასა“... [წმიდა იოანე დამასკელი, გარდამოცემა (მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა), თბ., 2002, გვ. 82].

„ცანი უთხრობენ დიდებასა ღმრთისასა“ (ფს. 18, 1).

ტატოს, „ცათა მიმართ მზირალს ტრფობითა“, მაისის მწუხრი ესალტვოდა. დუმილით ივსებოდა კლდის ნაპრალები. ნელი ნიავი ღელეს დაჰკვნესოდა, სულს ესალბუნებოდა, გულს ეთანხმიერებოდა.

ცხოველ მთას, ხან მცინარს, ხან ცრემლიანს, ღრუბლიანს, „გულდახურულთა მეგობრად“ უხმობს ბარათაშვილი, რადგან წმინდა მთაზე გულდახურულნი შვებას პოვებენ, ვაებას დაჰხსნიან გულს.

მდუმარე ცას ნელინელ ეკვრის ბინდი, მდუმარებს მიდამო, მთვარეს მიჯნურივით ასდევნებია ვარსკვლავი. ღამის მნათობი „ჯერეთ უმანკო, მხურვალე ლოცვით მიქანცებულ სულს“ მიმსგავსებია.

[„ვით სულის ხმოვანება ლოცვის სიმხურვალეში“, - შეეხმიანება ტატოს გალაკტიონი].

მესაიდუმლე მთის სანახებს მადლიერებით გამოუტყდება ბრძენი ყრმა: „მხოლოდ სული ჰგრძნობს, თუ ვითარი ჰსძღვენით მას შვება“.

საღამოსაც ემადლიერება:

„ჰოი, საღამოვ, მყუდროვ, საამოვ, შენ დამშთი ჩემად სანუგეშებლად!
როს მჭმუნვარება შემომესევის, შენდა მოვილტვი განსაქარვებლად!
მწუხრი გულისა - სევდა გულისა - ნუგეშსა ამას შენგან მიიღებს,
რომ გათენდება დილა მზიანი და ყოველს ბინდსა ის განანათლებს!“

[სხვა ლექსში ინატრებს: „მინდა, რომ ვიყო ვარსკვლავი, განთიადისა მორბედი“ („არ უკიჟინო, სატრფოო“)].

რუსთველთან დილის აპოლოგიაა. ტარიელი უამბობს ავთანდილს: „მზესა მე ვსჯობდი შვენებით, ვით ბინდსა - ჟამი დილისა“ (სტრ. 317).

ტატო ბინდის აპოლოგეტია, მაგრამ - დილის მომლოდინე...

დღე უპირატესია: „არა სახელ-ედვა პირველად ღამესა, არამედ დღესა, ვინაიცა პირველ არს დღე და უკუანასკნელი ღამე“ [გარდამოცემა, გვ. 87].

„შემოღამებას“ საკადრისი კრძალვითა და აღფრთოვანებით წაიკითხავენ ტატოს მემკვიდრენი.

„ბარათაშვილი პირველი კავალერი იყო დაისის და მისი საღამო არის პოეტური აღმოჩენა და გამოცხადება. მისი საღამო საყდარია, სადაც მღვდელმსახურებს თვით პოეტი. მისი „შემოღამება მთაწმინდაზედ“ არის მეცხრამეტე საუკუნეში ქართული ლირიკის უმაღლესი მიღწევა.

მის ლექსებში სხივოსან ქართულ პოეზიას პირველად შემოაღამდა ცის ქვეშ, რომელიც საშინელია თავისი ღრმა უფსკრულით.

პოეტი ვრუბელისებური სერაფიმივით დგას მთაწმინდაზე და იქიდან გადაჰყურებს თავის სიცოცხლეს. კიდევ ერთი წუთი და... დაიხრჩობა დაისის დამაბრმავებელ ალში [უცნაური თანხვდენა ცვეტაევას პოეზიასთან: „Как пламенно в лазури“]...

მის ლექსებში ჩვენ ვსუნთქავთ ვარსკვლავების სინათლით და ბარათაშვილის ვარსკვლავები უწმინდესი და უქალწულესია მნათობთა შორის“ [ვალერიან გაფრინდაშვილი, ბარათაშვილი, ლექსები, წერილები, თბ., 1990, გვ. 595-596].

დადგება ჟამი, ინებებს უფალი და ბარათაშვილის ლექსის უნატიფეს მელოდიას გალაკტიონის „მთაწმინდის მთვარის“ მოტივიც ეთანხმიერება...

„გულდახურულთა“ გული ღვთაებრივი საგალობლის აღსავლენად იხსნება...

გავიმეორებთ ვალერიან გაფრინდაშვილის უზუსტეს, უნატიფეს შეფასებას: „საღამო საყდარია, სადაც მღვდელმსახურებს თვით პოეტი.“

ბარათაშვილის „შემოღამება მთაწმინდაზედ“ ლექსი-ლიტურგიაა.

„Mtatsminda Twilight” by Nikoloz Baratashvili

Nana Kutsia

Summary

Mtatsminda, that means Holy Mount, in the poetry of Nikoloz Baratashvili, from a place name transforms into biblical paradigm, symbolyzing sublimity and divinity.

Mtatsminda, the Holy Mount, is God's hill . The author of Psalms wonders: Who has the right to go up the Lord`s Hills? Who may enter his holy Temple?

Those who are pure in act and in thought (Psalm 24 (23), 3-4).

Baratashvili repeats the same. He is pure in act and he looks for God, he wants to find the real purpose of life. Mtatsminda is the way to Paradise, to Heaven, to the skies where angels live.

Visit to Mtatsminda makes the poet rise above the Earth and above secular world. He denies worldly vanity and useless life. Environs of Mtatsminda are so picturesque, they induce the poet to muse upon Eternity.

Baratashvili repeats the paradigm of the old Georgian spiritual poetry. Virgin Mary is called the Holy Mount, the Fertile Mount. She unites Heaven and Earth.

The way through the Holy Mount - Mtatsminda is the life of the great Georgian lyric poet Nikoloz Baratashvili.

,,Сумерки на Мтацминда” Николоза Бараташвили

Нана Куция

Резюме

Мтацминда (Святая гора) из простого, обычного топонима в поэзии Николоза Бараташвили превращается в высокий символ, парадигму возвышенного, святого.

Мтацминда - гора Господня. Псалмопевец задается вопросом: ,,Кто взойдет на гору Господню, или кто встанет на святом месте Его? Тот, у которого руки неповинны и сердце чисто” (Псалтырь, Псалом 23, 3-4).

Бараташвили вторит псалмопевцу. Его ,,сердце чисто”. Оно открыто в поисках высшего смысла жизни.

Мтацминда для поэта - преддверие небес, как видимого неба, так и ,,престола божьего”, обиталища высших существ.

Уединение на Святой горе - путь к Господу, путь, способствующий забыть о суете мирской, возвыситься ,,над городом”, миром.

Окрестности Мтацминда прекрасны. Неописуемая красота Святой горы заставляет поэта лишний раз задуматься о Вечном, непреходящем.

Бараташвили верен древним парадигмам. Дева Мария в древнегрузинской христианской поэзии - ,,Гора Плодородная”, Гора Святая, соединяющая землю с небом.

Через Мтацминда (Святую гору) к вечной Святыне - Богу и есть путь великого грузинского лирика - Николоза Бараташвили.

ლიტერატურა:

1. ახალი აღთქუმაი, თბ., 2001.

2. ფსალმუნნი, თბ., 2001.

3. ბიბლია, თბ., 1989.

4. ნიკოლოზ ბარათაშვილი, ლექსნი, თქმულნი ნიკოლოზ ბარათაშვილისაგან, ტფ., 1876, თბ. 1976 (რეპრინტული გამოცემა).

5. წმ. იოანე დამასკელი, გარდამოცემა (მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა), თბ., 2002.

6. პავლე ინგოროყვა, ძველქართული სასულიერო პოეზია, ტფ., 1913.

7. წმ. იოანე ოქროპირი, თარგმანებაი მათეს სახარებისაი, III, თბ., 1998.

8. ბიბლიური ენციკლოპედია, არქიმანდრიტ ნიკიფორეს გამოცემა, მ., 1891 (1991) (რუს. ენაზე).

9. ანტიკურობის ლექსიკონი, მ., 1989 (რუს. ენაზე).

10. ტიტე მოსია, დავით გურამიშვილი და ქართული სიტყვიერი კულტურა, თბ., 1986.

11. ქართული პროზა, ტ. 11, თბ., 1986.

12. სულხან-საბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, ტ. 2, თბ., 1993.

13. ვალერიან გაფრინდაშვილი, ლექსები, წერილები, თბ., 1990.

14. ლია სტურუა, ასი სონეტი და სხვა, თბ., 1999.

15. ილია ჭავჭავაძე, რჩ. ნაწერები 5 ტომად, ტ. III, თბ., 1986.

16. სერგი ჭილაია, შვილები, თბ., 1992.

მედეა კვარაცხელია
(საქართველო)

„ოჰ, ეს სიცოცხლე ნეტა როდის გამობნელდება
რა კარგი ჰქენი, უკვდავება რომ არ მიკისრე,
„წადი იარე,” - მიყვირიან, ხრჩოლავს სიბნელე,
გასწი, ირბინე და იცხოვრე სივრცეებისკენ”.

ამ სტრიქონების ავტორი დიდი ხნის წინათ ჩემმა ბიძაშვილმა კაკო კვარაცხელიამ გამაცნო.

ადრიანი გაზაფხული კეკლუცობდა სოფელში. ვარდისფერი და თეთრი ყვავილებით ლამაზად იყო გადაპენტილი ატმისა და ტყემლის ხეები. ეზოსკენ მიმიწევდა გული. თითქოს ვგრძნობდი ჩემში რაღაც უნდა მომხდარიყო. მაშინ პატარა გოგონას ბუნების ეს სიმშვენიერე მაფორიაქებდა. რა ვიცოდი, რომ ცოტა ხანში სულიც ამითრთოლდებოდა.

თბილისიდან ახალჩამოსული ჩემი ბიძაშვილი, ხელში რაღაც გაზეთით, ეზოში შემოვიდა. ერთმანეთს მივესიყვარულეთ. იმ დროს ის სტუდენტი იყო და ეროვნული მოძრაობით სულდგმულობდა. ვიფიქრე, რაღაც არალეგალური გაზეთი აქვს ჩამოტანილი-მეთქი, მაგრამ ხელში „ლიტერატურული საქართველო“ ეჭირა. მითხრა, ნახე, წაიკითხე. დაიმახსოვრე, ამ ხუთიოდე ლექსის ავტორი დიდი ნიკო სამადაშვილია.

ვერ ვიტყვით, რომ იმ ლექსების არსს მაშინ სიღრმემდე ჩავწვდი. დღესაც ვერ ვბედავ მის პოეზიაზე საუბარს, მაგრამ მეხსიერებაში ღრმად ჩარჩენილი სტრიქონები, „შენ ძუძუს სწოვდი გაშლილ ალუჩებს და ღვთისმშობელი აკვანს გირწევდა” (ნ. სამადაშვილი, თბ., 1995, 37), „ავადმყოფობა ეგონათ, ბიჭო, ლექსები ტანზე გამონაყარი...” არ მავიწყებს აპრილის იმ ლამაზ დღეს.

ის ძალიან პოეტური და ნიჭიერი იყო. თამაზ ჩხენკელის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „მისი ბევრი ლექსი მე მაგონებს გაუცრელი თიხისგან გამომწვარ ასიმეტრიულ დოქებს, რომელთაც ამჩნევიათ კოჟრები და ზოგჯერ მომტვრეული აქვთ ტუჩი ან ყური, მაგრამ რომელშიც შეურყვნელი მაგარი ძელგი ღვინოა ჩასხმული” (1, 37).

მისი მუზა ჩიტია. აკი თითონ თქვა მუსიკოს თამარ ჩარექიშვილთან, რომელსაც „ცრემლივით ქალი ჰანგების დაფნა” უწოდა, „სწორედ ასეთი წარმომიდგენია ის ჩიტი, ჩემთან რომ მოფრინავს და ყურში მიჩურჩულებს. იქნებ ეს არის ჩემი მუზა. დღეს თქვენთან რომ ვნახე, ალბათ, ახალ ლექსებს რომ შთამაგონებს. ლადო გუდიაშვილს თავის დღეში შველი სწყალობდა და რატომ არ შეიძლება ჩიტმა მომანიჭოს პოეტური მუზა. მითუმეტეს, მისი იერსახე ასე მომხიბვლელია”.

ამ „თავნება ბოჰემამ”, როგორც მას სიყრმის მეგობარი ქუჯი ძიძიშვილი უწოდებს, 12 წლის ასაკიდან დაიწყო ლექსების წერა, მაგრამ ბედის ირონიით, იმ პერიოდის ყველა ნაწერი ცეცხლმა შთანთქა. უცნაური ლექსების ავტორმა ცხოვრების გზაც უცნაური განვლო.

„გაიცანით, ეს არის დიდი პოეტი საქართველოსი,” რუსთაველის პროსპექტს ებუბუნებოდა თურმე დიდი გალაკტიონი და ხშირად ასეთი შეძახილებით უხერხულობას უქმნიდა ნიკო სამადაშვილს. მაგრამ ეს ხდებოდა გვიან. ადრე იყო ობლობა, გაჭირვება, იმედის გაცრუება, დიდი ტკივილი მამის და დის გარდაცვალების, გაჭირვების, დაპატიმრების და ადამიანთა უსულგულობის გამო.

დაიბადა 1905 წლის 19 ივლისს ქ. თბილისში. თუმცა მისმა მშობლებმა აზერბაიჯანში, ქალაქ აგდამაში გაიცნეს ერთმანეთი, სადაც მამა, მიხეილ სამადაშვილი, ჩინოვნიკად მსახურობდა. დედა, ოლღა კობერიძე, იმ ზაფხულს თბილისს სტუმრობდა და ამ დროს დაიბადა მომავალი პოეტი საქართველოში. აზერბაიჯანში ბედნიერ ოჯახს 1907 წელს კიდევ ერთი შვილი, ელენე შეეძინა, მაგრამ ორი წლის ნიკომ უკვე იწვნია ობლობა. როგორც თვითონ აღნიშნა, მამამისმა „ძალიან ცოტა ხანი იდარბაზა ამ ქვეყანაზე”.

მამის გარდაცვალების დღიდან დაიწყო მისი წამება, ბებია-ბაბუიდამ ის დედის კალთას მოაშორეს და გორში, ხიდისთავში, წამოიყვანეს გასაზრდელად. მთელი ცხოვრების მანძილზე განიცდიდა უდედობას ნიკო. საბოლოოდ კი გამზრდელებმა უსახლკაროდ დატოვეს და მამისეული ქონებიდან მხოლოდ ერთი ოთახიღა არგუნეს, სადაც მას არასდროს უცხოვრია. სიკვდილის წინ ბებიამ უხმო შვილიშვილს, მაგრამ განაწყენებულმა პოეტმა პირი არ იბრუნა ხიდისთავისკენ, თუმცა იმდენად კეთილშობილი იყო, რომ ბებიის საქციელი გაამართლა, დამ აიძულა, თორემ ის ასე არ მოიქცეოდაო. უბედურებას უბედურება ემატებოდა. რომ არა გიმნაზიაში მისი გერმანულის მასწავლებელი (შემდგომში მისი სულიერი მეგობარი) ერეკლე ტატიშვილი, მას უპატრონო ბავშვთა სახლშიც მოუწევდა დიდხანს ცხოვრება.

სტუდენტობის წლებში შალვა ნუცუბიძის გამოცდიდან გამოსულს, მშიერს გული წაუვიდა. ხელმოკლეობის გამო საგნები დროულად ვერ ჩააბარა და 1928 წელს უნივერსიტეტიდან გარიცხეს. ერთ წელიწადში დაც გარდაეცვალა, ამ უმძიმესი მდგომარეობიდან სოფელ სადგერში (ბორჯომი) სკოლაში მოსწავლეებთან ურთიერთობამ და მოსახლეობასთან დაახლოებამ გამოიყვანა, გუნება-განწყობა ცოტათი გაუხალისდა, მაგრამ ოჯახს, სამ შვილს რჩენა უნდოდა და უფრო შემოსავლიან საქმეს, რევიზორობას მიჰყო ხელი. ამ პროფესიას არაფერი საერთო ჰქონდა პოეტის სულთან და გონებასთან „...სულის მობრუნება უნდოდა და პოეზიაზე საუბარი სწყუროდა... ეს ფაქიზი სულის კაცი ბუღალტერი იყო და ყოველდღიურ ცხოვრებაში პოეზიისადმი გულგრილ ხალხში ტრიალებდა” (თ. ჩხენკელი „კაცი და პოეტი”. მშვენიერი მკვლევარი, თბ., 1989).

სიცოცხლის ბოლომდე რევიზორ-ბუღალტრობა არა მარტო მიუღებელი, არამედ საშინლად დამღლელი იყო ნიკოსთვის. მივლინებიდან მეუღლეს, მარიამ ამანათაშვილს წერდა, „ძალიან დავიღალე რაიონებში ხეტიალით, ეხლა რომ ჩამოვალთ, უნდა ვთხოვო, რომ თბილისში გადმომიყვანონ, აღარ შემიძლიან, ეს დაუსვენებელი კამანდიროვკები”.

შეწუხებული და „ბუერა სევდით” შეპყრობილი პოეტის გულიდან ამოხეთქა ამ სიტყვებმა:

ჩემი გაჩენა მიეზღოს ცეცხლად
ვისაც ეს ჩემი იღბალი მართებს,
თითქოს ეს გული ამოურეცხავთ
ღვიით და სარცხით შიშველ წარმართებს.

მოფუთფუთე სულის პატრონი სანატრელ სიცოცხლეში ბექობებისა და უფსკრულებისგან ცდილობს თავდახსნას, ხეირიანი ადამიანი რომ მოძებნოს.

„ო, რამდენი ფარდები, რამდენი საფრები, რამდენი ღურღუტანები, რამდენი ბექობები გააჩნია ამ ცარიელ უფერულ სიცოცხლეს. ჯერ რამდენი ადამიანები - ეკალშეხუნძლული მომაკვდავები - უნდა მისწი-მოსწიო, რომ ერთ ხეირიან ადამიანს არაჟანმოუხდელს მიუახლოვდე...

რამდენი უნდა იბღავლო და იქვითინო და თუ ფეხი დაგისხლტება, შენ მტერს, ისე გაგსრისავენ, რომ ყორნებსაც შეეზარებათ სავახშმოდ”.

სიტყვა გამიგრძელდა, არადა, თავიდან ვთქვი, რომ მის ფილოსოფიურ, სულისშემძვრელ და თავისებურ პოეზიაზე საუბარი ჩემს ძალებს აღემატება. ვერანაირად ვერ ვხსნი, როგორ ახერხებდა პოეტის გონება ამ ულამაზესი სტრიქონების ჩამოყალიბებას -

„უკვდავებაა, სიცოცხლე რომ ისეირებს.”

„იწოდა კაცი - ჩუმი, მგზნებარე, თან
სიცოცხლეზე რჩებოდა თვალი.”

„მღვიმეში იდგა ჟამთა სისველე - დაოსებული შემოქმედება”.

„ის გადიოდა და მაინც კიდევ სულ სიცოცხლეზე ეჭირა თვალი”.

„ავადმყოფობა ეგონათ, ბიჭო, ლექსები ტანზე გამონაყარი”.

„ვარსკვლავნი ისე მოსჩანდნენ ღამე, თითქოს ზეცა ჩრჩილს ამოეჭამა”.

„საიქიოდან წუთისოფელი, როგორც მამალი ისე ყიოდა”.

„იდგა სიჩუმე, ქაოსთა გროვა”.

„ლორწო ფლატეებს სწოვდნენ კლდეები”.

„ფილტვებს ფურჩქნიდა სუნთქვის ყუათი”.

„ფეხზე ძლივს იდგა კავკასიონი, მარადისობის განმეორება.”

„თავის ქალაში მწვანე ხვლიკი შეძვრება ღამე, ძვლებზე შემხმარი
დაფიქრება მოეწონება”

და ასეთი უამრავია მის ლექსებში.

ამიტომაც შეადარა ზვიად გამსახურდიამ 1987 წლის 13 თებერვალს გამართულ ნიკო სამადაშვილის ხსოვნის საღამოზე მისი შემოქმედება ნიცშეს ლექსებს. ამიტომაც უძღვნა ზეცად ამაღლებულმა ირაკლი კოსტავამ არაჩვეულებრივი ლექსი, სადაც მიმართა „...რა კაციც იყავ, რითი ცოცხლობდი მე არც კი ვიცი, ჭიხვინებს ლექსი გაუხედნავი, ველური კვიცი...”

ამიტომაც მოეფერა მას აკადემიკოსი გურამ ბარათაშვილი, „ერთი ტლუ” ბიჭი იყო ხიდისთაველი ნიკო, რომელმაც დაბრძენებულმა თავისი ცითმონაბერი ნიჭით ქართული პოეზიის სვეტიცხოველი შეაზანზარა”.

საოცარი სიყვარულით წერდა ბავშვებისთვისაც.

სკოლაში მასწავლებლად მუშაობამ თავისებური შეხედულება ჩამოუყალიბა ახალგაზრდობაზე. ვერ ვიტყვი, რომ მთლიანად გადართულია საბავშვო ლიტერატურის განვითარების ორომტრიალში, მაგრამ თავისი შემოქმედებით იზიარებს იაკობ გოგებაშვილის შეხედულებას, „საყმაწვილო ლიტერტურას დიდი მნიშვნელობა აქვს ერის ცხოვრებაში, რომელზედაც შენდება მთელი ლიტერატურა და მეცნიერება ხალხისა”.

საბავშვო ლიტერატურას მჭიდრო კავშირი აქვს პედაგოგიკასთან. სხვადასხვა ასაკის ბავშვთა ფსიქოლოგიური თავისებურება, საყმაწვილო ლიტერატურის სპეციფიკურობას განსაზღვრავს.

ბავშვები ასაკის მიხედვით არიან დაყოფილნი სკოლამდელი, უმცროსი, საშუალო და უფროსი სასკოლო ასაკის მკითხველებად. მათთვის დაწერილი ლიტერატურა არსებითად ამის მიხედვით იცვლება და ვითარდება: მოცულობით, მხატვრული ფორმითა და შინაარსით. მხატვრული ფორმითა და ლიტერატურული მიმართულებით საბავშვო ლიტერატურის კლასიფიკაციის ასაკობრივ პრინციპს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება, როგორც საბავშვო მწერლობის წინაშე დაყენებული პრობლემატიკის სწორად გადაწყვეტისათვის (იდეური, შინაარსობრივი, მხატვრული, ენობრივი თვალსაზრისით), ისე ამ ფაქტორების განსაზღვრა-დაზუსტებისატვის.

არ ვიცი რამდენად იცნობდა საბავშვო ლიტერატურის ამ სპეციფიკურობას ნიკო სამადაშვილი, მაგრამ საკუთარი ვაჟისადმი მიძღვნილი უსათაურო ლექსით, „იძინე, თამაზ“ კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს, რომ „ლიტერატურისთვის არ არსებობს მეორე და მესამე ხარისხოვანი ნაწერები, რომელნიც ავტორზე ადრე კვდებიან“.

„პოეტმა ყველა ნაწარმოებს უსწრო, მისი სიკვდილის შემდეგ კი ისინი უფრო პოპულარულები და ხელიხელსაგოგმანებელი გახდა“.

ზემოთდასახელებული უსათაურო ლექსი არის დამრიგებლური ხასიათის. მამა დიდ მისიას აკისრებს შვილს „იცოდეს ქვეყნად კაცის გარჩევა“ და მშობლის სახელს უკვდავსაყოფად ბევრი რამ უნდა გააკეთოს. მანამზე კი - „იძინე, თამაზ, არ გაგაღვიძებ, ჩუმად ვიტირებ, ჭირიმე შენი! წარმომავლობას - შენ რას დაეძებ, ღმერთო, ბავშვობა როგორა გშვენის”. ჩურჩულით ნათქვამი მამის ეს სიტყვები ტკბილად ჩაესმის მძინარე ბიჭუნას და ამ ასაკში მშობლისგან დამოძღვრილი, მომავალში აუცილებლად შეუსრულებს მას თხოვნას - „იზარდე თამაზ, ვგრძნობ, დედას ხედავ, ტუჩზე ღიმილის სიო გედება. ვინძლო მოყვარედ არ გაიხადო ჩემი ხმაბნელი შემოქმედება... იგრძენ, თუ როგორ ვეწამე ბიჭო, იმ დროს, შენ როცა ხის ცხენით რბოდი... ალბათ, შენს თოთო ხელებს დარჩება ჩემი ცხოვრების ყრუ მატიანე”.

დაიმედებული პოეტი თავისი შვილებისტოლა ახალგაზრდებს სამშობლოს ულამაზეს სურათებს უხატავს ლექსში „საქართველოს”. მისეული, განსხვავებული ხელწერით ესიყვარულება ის მამულს.

ის დრო წავიდა, როცა უკუნეთს
ძაძად ახვევდნენ ურმის ჭალებზე
და ქვატალახა საუკუნენი
ღრუბლიან გზებზე მიჭრიალებდნენ

სიცოცხლეს ღრღნიდა შიში, კავკავი, პირქუში ფიქრი, ძრწოლა, გოდება, ფეხზე ძლივს იდგა კავკასიონი - მარადისობის განმეორება. წარსულის ფონზე, დღეს მხრებგაშლილი და ყელმოღერებული საქართველო იმზირება. ის ულამაზესია.

რუკაზე სჩანხარ ირმის ყელივით, მტკვარი გაყრია, როგორც ფაფარი
ჩვენი ეპოქის დიდი მეკვლე ხარ, ზურგზე ლამაზ რქებგადანაყარი
შენი კაშკაშით ლაჟვარდა ჭერი, კიდით-კიდემდე დაითქორება,
ჩემო ივერო, ჭირიმე შენი! ჩემო სამშობლო, ხუჭუჭფოთლებავ.

ამ არაჩვეულებრივი ლექსებიდან ნიკო სამადაშვილის პატარა მკითხველები ზღვის საოცრებათა სამყაროში გადაჰყავს. ამჟამად უკვე პატარა მოთხრობებით, რომლებიც ერთი სათაურის ქვეშ გააერთიანა.

კრებული „ზღვის საიდუმლოებანი” გამოიცა 1947 წელს საბავშვო ლიტერატურის უდიდესი ქომაგის ანა ღვინიაშვილის რედაქტორობით. მასში შესული ნაწარმოებები, - „მედუზა”, „მარჯნის პატარა მშენებლები”, „ღრუბელა”, „ენემონა და ზღვის ვარსკვლავა”, „გივის სიზმარი”, სხვადასხვა სათაურის მიუხედავად, ერთ მთლიანობას წარმოადგენს.

საბავშვო ლიტერატურის სპეციფიკურობიდან გამომდინარე, მოთხრობებში მოქმედი პირები მკითხველის თანატოლ გივისთან და ელენესთან უფროსებიც არიან. ძია სიკო, ბებო, დედა და ქართველი მეზღვაური ლევან იოსელიანი.

კრებული გათვალისწინებულია საშუალო ასაკის მკითხველისთვის (ასე უთითებს ავტორი მ. კ.), მაგრამ დღევანდელი თვალთახედვიდან გამომდინარე, ვფიქრობ, ის უმცროსკლასელთათვის უფროა მისაღები (თუ რატომ, ვეცდები გზადაგზა დავასაბუთო).

მოთხრობაში - „მედუზა” პატარა მკითხველი ძია სიკოს დახმარებით ეცნობა, რომ ზღვაში მოცურავე „ქოლგა” ზღვის ცხოველია და მისი სხეულის უმეტესი ნაწილი დაფარულია წყლით, რომლის დაკარგვის შემთხვევაში იკუმშება, მას მედუზა ჰქვია და ძირითადად წყლის ნაპირებს ეტანება, უფრო მეტად, მაშინ, როცა ის უკუიქცევა. მათი უსაყვარლესი ადგილები ტროპიკებია. „იქ, თეთრი ფერის თითქმის გამჭვირვალე მედუზა იცის. ამ მედუზებს ტანის შუა ადგილზე თითქმის აბრეშუმის ძაფით წითელი ლაქა აქვთ განგებ ამოკერილი. ხმელთაშუა ზღვაში მცხოვრები მედუზები უფრო ლამაზად არიან შეფერილნი ევროპის სხვა ზღვებში მცხოვრებნი, მედუზები შავ ზღვაშიც მრავლად მოიპოვება”.

არაბები, თურმე, მედუზებს ზღვის ნათურებს ეძახიან, რადგან წყალში ერთ ადგილზე თავშეყრილები, ვერცხლისფრად ანათებენ და იქაურობა სარკესავით ლაპლაპებს, ხოლო ამერიკაში ბაც-მწვანე ან ღია ცისფერი სხივების გამომშვები მედუზებია. ისინი მტაცებლურ ცხოვრებას ეწევიან, ე. წ. შემხების საშუალებით ზღვის ცხოველებს იჭერენ, სუსხავენ და გაბრუებულს ყლაპავენ. ხშირად ღორმუცელობენ კიდეც. გადაყლაპულ მსხვერპლს (თევზს) ვერ ერევიან და იღუპებიან. მედუზები თვალის მეშვეობით წყალში თავისუფლად მოძრაობენ. ზღვაში ვხვდებით აგრეთვე უმოძრაო ცხოველებსაც, რომლებიც რომელიმე საგანზე მიმაგრებულნი შემხების საშუალებით იგებენ უცხო სხეულის მოახლოებას. მარტივი და რთული ცხოველები, რომლებიც წყლის სივრცეებში ბინადრობენ, საოცარი სამყაროს ქმნიან, რომელთა შესახებაც სხვა თავებში საუბრობს მწერალი.

„მარჯნის პატარა მშენებლების” მთავარი მოქმედი პირი, გივი მოწყენილი ზის ფანჯარასთან და თვალყურს ადევნებს წვიმის წვეთების თამაშს შუშაზე. ოჯახში ყველა დაკავებულია, დედა საქმიანობს, ბებო ჩვეულებრივ კრუსუნებს, გივისთვის არავის სცალია, მაგრამ სტუმარი, რომელსაც ძია სიკო მოიყვანს ოჯახში, ბიჭუნას გაახალისებს.

ცნობილი მეზღვაური ლევან იოსელიანი სუფრასთან მსხდომთ უყვება ინდოეთის მდიდარ ბუნებაზე. ავსტრალიის ცხოველებსა და მცენარეებზე, ევკალიპტის ტყეებზე, მარჯნის რიფებზე. მარჯნის კუნძულებზე, რომელიც ავსტრალიის ჩრდილო-აღმოსავლეთით 1500 კილომეტრზეა გადაჭიმული.

აქვე მსმენელებს უხსნის, თუ როგორ წარმოიშვება მარჯანი, რომ მისი პოლიპების სხეული ძალიან რბილია და ცილას ჰგავს. ის ცოცხალი არსებაა და იკვებება მარტივი ცხოველებით, პირის ხვრელის ირგვლივ ვარდის ფოთოლაკების მსგავსად განლაგებული შემხების საშუალებით.

მარჯნის პოლიპების საშუალებით ახალი ცხოვრება იწყება. ამაზე ძია სიკო პატარა გივის უყვება და იმდენად საინტერესოდ, რომ ბიჭუნა, ამ ცხოველებზე შეხედულებას იცვლის.

მოთხრობაში „ღრუბელა, ანემონა და ზღვის ვარსკვლავი” ამ მარტივი ცხოველების ცხოვრებაა ნაჩვენები.

ზემოთდასახელებული ნაწარმოებების შინაარსი ნიკო სამადაშვილმა თითქოს შეაჯამა მოთხრობაში, „გივის სიზმარი”, ბავშვი ძილში ნახულობს ყველა იმ ცხოველს და მცენარეს, რომლებზედაც წინა თავში იყო საუბარი.

გივის ესიზმრება, რომ ის თითქოს მყვინთავია და ძალიან კმაყოფილია თავისი პროფესიით, რომლის წყალობითაც ახლოდან ნახა მარჯანი, ღრუბელა, ანემონა, ზღვის ვარსკვლავა, აქტინა და მრავალი სხვ. ზოგიერთთან მიახლოება და მოფერება მოუნდა. თეთრი, მიხაკისფერი და წითელფოჩება ყვავილის მოწყვეტა მოისურვა, მაგრამ, როცა მან შემხები გამოუშვა და მარჯნის ტოტზე დასკუპდა, მაშინ მიხვდა მყვინთავი, რომ ეს მცენარე კი არა, ცხოველი იყო. სიზმრიდან დედის თბილი ხელების შეხებამ გამოაფხიზლა, მან საბოლოო გადაწყვეტილება მიიღო, ის აუცილებლად უკეთ გაეცნობა და ღრმად შეისწავლის იმ სამყაროს, რომელიც ნიკო სამადაშვილმა გააცნო მას.

მწერალი ისე ზედმიწევნით აღწერს ზღვის ამ მარტივი ცხოველების ცხოვრებას, რომ არა მოუცლელობა, უამრავი განსაცდელი და ჭირ-ვარამი მსგავს თემაზე ალბათ კიდევ ბევრ საბავშვო ნაწარმოებს შექმნიდა ის.

„ზღვის საიდუმლოებანზე” - მუშაობისას (საჯარო ბიბლიოთეკაში, მ. კ.) შევნიშნე, რომ უცნობ მკითხველს (ალბათ ბიოლოგს, თუ ზოოლოგს) წიგნზე კომენტარები დაუტოვებია.

1. ტერმინი არასწორია, უნდა იყოს - საჭმლის მოსანელებელი და არა საჭმლის მომნელებელი ორგანოები,

2. უნდა იყოს ღრუ ნაწლავა და არა ნაწლავ ღრუ და ა. შ.

რომ არა ის ორი ზედამხედველი ქალბატონი, რომლებიც ბიბლიოთეკის დარბაზში ზედმეტი მოძრაობის საშუალებას არ გვაძლევენ, კრებულზე მეც გავაკეთებდი ჩემეულ კომენტარს, წიგნი საინტერესოა. უმცროსკლასელთათვის გასაგებად დაწერილი და ზოგად წარმოდგენას უქმნის პატარა მკითხველს ზღვის მარტივ ცხოველებზე, ამ ეტაპზე, არა აქვს არსებითი მნიშვნელობა ღრუნაწლავა იქნება, თუ ნაწლავ ღრუ ტერმინად გამოყენებული. ვერ ვიტყვი, რომ კრებული საბავშვო ლიტერატურის ერთ-ერთ საუკეთესო შენაძენს წარმოადგენს, მაგრამ მწერლის ცდა, რომ ამ სამყაროშიც შეიხედოს თავისი ჭკვიანი თვალებით, აუცილებლად დასაფასებელია.

„დიდება იმ უბიწო მშობლებს, რომლებიც ბავშვებს ისე ზრდიან, რომ ხელს არ აკარებენ, ისე დაფათფათებენ თავიანთ შვილებს, როგორც მებაღე ხეხილს. არა მგონია ის ერი თავის ბალღებს ტყუილუბრალოდ რომ აუხირდება, ორკაცი ქამრით რომ უსწორდება და ცემა-ტყეპით ჰკლავს, საცოდავები ალერსის დროსაც რომ იბუზებიან, სათნო, კეთილშობილი ადამიანი წარმოშვას, გარდა მამაცი მტარვალების და პირუტყვი ჩაფრების”.

ამ პედაგოგიურ შეხედულებებს, მწერალი თავისი არაჩვეულებრივი და ორიგინალური მოთხრობა - „ნენეს ზღაპრებიდან” გვიზიარებს.

როდესაც ნიკო სამადაშვილის კრებულს „წუთისოფლიდან უკვდავებამდე” გულდასმით ვკითხულობდი, უნებურად „ნენეს ზღაპრებმა” სათაურის გამო მიიქცია ჩემი ყურადღება. მასში იმ მარცვალს ვეძებდი, რომელიც საბავშვო ლიტერატურასთან დამაკავშირებდა და თამამად შემიძლია ვთქვა, რომ ეს ავტობიოგრაფიული მოთხრობა, არაჩვეულებრივ სამსახურს გაუწევს უფროსი სასკოლო ასაკის მკითხველებს.

ნაწარმოების მთავარი მოქმედი პირი - თვითონ ნიკო სამადაშვილია, მაგრამ მწერალი სიუჟეტს მოხუცი ქალბატონის საშუალებით ხსნის. ის ქალაქის შუაგულში „ჩქაფა-ჩქუფით” მომავალი მდინარის ხიდის ყურეზე ზის, „შავი ხილბანდით ქვეშ ჭანჭურის ჩირივით დამჭკნარი სახით და უკბილო ღრძილებზე შეკეცილი ტუჩებით. გახუნებული თალხები გამხდარ სხეულზე ისეთ შთაბეჭდილებას სტოვებდა, თითქოს ტოტებგადაკაფულ ჩირგვზე შავი ძაძა გადაეფარებინათ”. მას დახმარებისთვის ჰქონდა ხელები გამოწვდილი”. რა იმალება ამ თალხების ქვეშ? საითკენ მიჰყავს მწერალს თავისი მკითხველი?

მოჩვენებით გულკეთილ ადამიანებს მოუყრიათ თავი მოხუცის ირგვლივ, „ბევრი უგულო უკანმოუხედავად ჩაუვლიდა ამ მოხუცს, ზოგი კი მაშინ გაიღებდა ხელგამოწვდილი მოხუცისთვის რამეს, როცა გრძნობდა, რომ უკან ვიღაც მოდიოდა ან წინ ვიღაც შეეხებოდა, რომ დაემტკიცებინა თავისი გულშემატკივრობა, თორემ წყალობის გამღები არ იყო“ - ჩუმი და უთქმელი, სევდიანი და საინტერესო პერსონაჟის ნაწარმოებში მოხუცის შვილიშვილი, მამით ობოლი და დედისგან მიტოვებული, ღარიბი და საოცრად თავმოყვარე გოგონა, რომელიც დიდედის მათხოვრობის გამო თავმოყვარეობა შელახულია და ხშირად ტირის. მაგრამ, როცა „ვახშმად მხოლოდ ფაში პურის ნატეხებს, ხან ბოღლიწოს, ხან შინდის შეჭამანდს, ხან მახობას მიირთმევენ“, - იცის, რომ სხვა გამოსავალი არ არის. უყვარს კითხვა, უფრო მეტად იაკობ გოგებაშვილის „ბუნების კარს“ ეტანება. „ბუნების კარს“ გაშლიდა და გატაცებით ეწაფებოდა სანუკვარ მოთხრობებს, ის თითქოს სტრიქონების გაბმულ მავთულებზე მერცხალივით ჭიკჭიკებდა. ხშირად თახჩიდან გამოკრეფილ „ნაკადულის ფურცლებს ჩაჰკირკიტებდა და წააწყდებოდა თუ არა შეუდარებელ შემოქმედის გაზაფხულივით ატეხილ ფიქრებს, ჩიორასავით უცემდა გული“.

გოგონას, რომელსაც სახელიც კი არა აქვს ნაწარმოებში, ძალიან უყვარს ლიტერატურა. განსაკუთრებით კი, პოეზია. „ნენეს ზღაპრებში“ მწერლის მიერ წინა პლანზე წამოწეულ ზოგიერთ პრობლემაზე, ალბათ თავისებურ შეხედულებას ჩამოაყალიბებენ უფროსი ასაკის მკითხველები. საინტერესოა მათი აზრი ამ ციტატაზე „დიდი მიქარვაა თითქოს ვინმეს ტანჯვა ასპეტაკებდეს, პირიქით, დაუსრულებელი წამება და ურვა აკუზიანებს, ფიტავს, ასახიჩრებს ადამიანს, უფრო მეტიც, ამხეცებს, აბოროტებს, აანჩხლებს და მთელი სიცოცხლე ყურებდაჭრილი ძაღლივით იღრინება“.

საკამათოა, აგრეთვე, მისი შეხედულება გენიოსებთან დაკავშირებით „...არც ის მჯერა, თითქოს გენიოსები უკვდავ ქმნილებებს იმ დროს ქმნიდნენ, როცა კუჭი შიმშილით უხმებოდათ და ზურგზე ცხრაპირ ტყავს აძრობდნენ“. ამ აზრს რომ დავეთანხმოთ, რა ვუყოთ ფიროსმანს. ტერენტი გრანელს და მრავალ სხვას, რომ არაფერი ვთქვათ უცხოელებზე?!

დასავლეთ ევროპის ლიტერატურის პროფესორის სახით, მწერალი გვიჩვენებს იმ სავალალო შედეგს, რომელიც არაპროფესიონალის ქცევას შეიძლება მოჰყვეს.

სავალალო შედეგი მოაქვს დასავლეთ ევროპის ლიტერატურის პროფესორის არაპროფესიონალიზმს. მწერალი საოცარი შტრიხებით გვიხატავს მის გაუბედურებულ სახეს. „მეფე ლომს დამთხვეულ კამეჩად გადააქცევდა და ჰამლეტს ფარშავანგის ბუმბულებს ტანისამოსზე დაუბნევდა, ოტელოს მაროკოელი მენახშირისაგან ვეღარ გაარჩევდი და ლაურას ვენეციელი გომბიოსგან. ჩვენი პროფესორი ისეთი ავი თვისებისა არ იყო, რომ დიდი ამყოლი გახლდათ ლიტერატურული ჭორების“ (გვ. 186).

მოთხრობაში გამოყენებული ანალიზებით ნიკო სამადაშვილი ხაზს უსვამს ზოგიერთი ადამიანის უსინდისობას, უნამუსობას და სიხარბეს. ერთ-ერთი მოქმედი პირის, ავტორის მეგობრის ბიძის სახით (სინამდვილეში ის მეგობარი მისი პროტოტიპია). „კრიჟანგ“, „წუწურაქ“, „ხარბ“ და „გაუმაძღარ“ ადამიანს გვიხატავს, რომელსაც ზედმეტსახელად ჯორიღლეტიას ეძახიან. ამ ბოლომოღებული კაცის უსინდისობას და უნამუსობას საზღვარი არა აქვს. მწერალს არ უყვარს მეგობრის (საკუთარი) ბიძა და ყველანაირი ხერხით აჩვენებს მის უზნეობას.

„...თუ ანაზდად უენო და მდაბიო ხალხში წამოიტყლარჭებოდა, აი, მაშინ უნდა გენახათ სეირი. მოშლილი არღანივით მოემართებოდა, ქატოთი გატენილი ტომარასავით იბერებოდა... აბდაუბდა ყბედობით ბუღს აყენებდა და პირად ტუტუცურ აზრებს სასიქადულო მწერლებს ატმასნიდა. თავის ჭუჭყიან ლათაიებს ხან ჩახრუხაძეს, ხან არსენ იყალთოელს მიაკერებდა ერთი სიტყვით, ამ გაქნილ მაჯლაჯუნას ყოველგვარ სისაძაგლეში ჭიპი ჰქონდა მოწყვეტილი და ხელი გაკვეთილი“ (გვ. 189).

ჩვენი აზრით, საჭიროზე მეტ დროს უთმობს ავტორი ამ „წუწურაქის“ დახასიათებას, თუმცა, ახალგაზრდა თაობის წინაშე ფარისეველი და მლიქვნელი კაცის სახეა განაჩენისათვის წარმოჩენილი. „ფარისევლობამ გადაარჩინა აურაცხელი ადამიანი ხიფათს, განსაცდელს, ლაჯზე ახევას, ყელის გამოღადვრას, ფარისევლობა ფითრივით შეზრდილია ცხოვრებას. ის ბალამწარესავით მეწლე როდია, ის ყველა ეპოქის ტოტებზე ყვავის. მლიქვნელობას რა დააბერებს, ის კოკოზასავით უგია კაცთმდინარების ნაკადულს“.

ეს კაცი ოჯახშიც უსარგებლო, უნიათო და შარიანია. უაზროდ უყვირის ხან მეუღლეს და ხან ბიჭუნას.

„სუ, კრინტი მეთქი! ნუ ზმუკუნებ, თორემ მარტო წამოტიალებას კი არ გაკმარებ, აი ამ კედელზე ციკანივით შემოგაწყვიტამ და ნაჭყაპურებს გამოვადენ”. ბუნებრივია, წლების განმავლობაში პედაგოგად მოირთვება და სუფრაც ათასნაირი ნუგბარით დამშვენდება. ოდესღაც პატარა ბიჭის (მგოსნის) მიერ დეიდა ნენესთვის ნაჩუქარი ლექსების რვეული, რომლის არსებობა გოგონას ახსენდება, „ღარიბულ ქოხში, პოეზიის ქარიშხალს დაატრიალებს“.

სანათის შუქზე კითხულობენ და ჩურჩულით წარმოსთქვამენ მგოსნის ყრმობისდროინდელი ლექსები:

,,პირველი თრთოლვა, როგორც შარბათი, ეტიდან-ეტში იების გუბე
დილით თივის ქვეშ სველი ბარათი, რად მწერდი ლექსებს, რად დაიღუპე...
ფხიზლობ, დადიხარ, ძილში ირევი, ვკვირობ ეგ ცეცხლი სად დაგეტია,
რამდენი კაციც ცხოვრობ მიწაზე, ქვეყნად იმდენი საგიჟეთია“ (გვ. 204)

„გამთენიისას წავიდნენ ქოხიდან სტუმრები, მძინარე გოგონას სახეზე სიმშვიდე და პოეზიის ნათელი ეფინა, ოთახში კი სტრიქონები დასეირნობდნენ“. (გვ. 205)

„ნენეს ზღაპრები“ ახალგაზრდა მკითხველს საშუალებას აძლევს გაიზიაროს მგოსნის განწყობილება, პათოსი, შეხედულებები ადამიანებზე, სამყაროზე, პოეზიაზე. აქვე დაეთანხმოს მას, „დიახ, ცივილიზაციის სარკმლიდან ზოგჯერ თვალებდაჭყეტილი ველურებიც ეჭყიტებიან“. (გვ. 191) და „დრო საუკუნის ჯახა-ჯუხში ჩაისრისება, და ეგ ცხოვრებაც მოთავსდება, როგორც ბალადა“. (გვ. 106)

ნიკო სამადაშვილზე საუბარს, როგორც დავიწყე, დაახლოებით, ისე დავამთავრებ, იგი მე 37 წლის წინ გაზაფხულის ერთ ლამაზ, აკაციისა, ტყემლისა და ატმის ყვავილების სურნელით დამტკბარ დღეს ჩემმა ბიძაშვილმა გამაცნო.

მაშინ მწერლის შესახებ არაფერი ვიცოდი, დღეს - რაღაც წარმოდგენა მაქვს მასზე.

ნიკო სამადაშვილზე - როგორც საბავშვო ნაწარმოებების ავტორზე, საუბარი მოკრძალებით გავბედე. რაც შეეხება მის შემოქმედებას, ის ჯერ კიდევ არ არის ძირფესვიანად დამუშავებული და შესწავლილი, რამდენსაც მეტს კითხულობ, იმდენჯერ ახალს პოულობ მასში. ერთადერთი, რაც ლამაზად შემიძლია ვთქვა, ესაა -

იწოდა კაცი ჩუმი, მგზნებარე, თან სიცოცხლეზე რჩებოდა თვალი,
ის მიდიოდა და მაინც კიდევ, სულ სიცოცხლეზე ეჭირა თვალი.

Verses of Niko Samadashvili

Medea Kvaratskhelia

Summary

The main outline of the actual biography of well-known Georgian poet of the 20th century, Niko Samadashvili is very tragic.

N. Samadashvili's own published works run to only one volume displaying remarkable versatility and authentic literary feeling.

The poet greatly contributed to the development of the lirical poetry especially with his verses relating the biblical themes.

N. Samadashvili's view of the world has largely been influenced by the Georgian Orthodox Church. Poet's humanity, his sharp sense of the world's wrongs and his gift distinguished by brilliant style, mark him out as an outstanding Georgian man-of-letters.

N. Samadashvili's life in the big city provided him with a store of experience he drew upon for the material of his Fiction.

The complex impressionism of Samadashvili's style, his wide use of the point of view ,,technique and the subjective nature of his poetic vision give his poetry a high statute with twentieth-century Georgian critics” (T. Chkhenkeli, E. Tatishvili etc.).

Поэзия Нико Самадашвили

Медея Кварацхелия

Резюме

Биография известного грузинского поэта двадцатого века Нико Самадашвили трагична. Стихи поэта собраны в тонкий однотомник, однако наследие удивительно лирично, полно чувств. Поэт внес весомый вклад в развитие лирической поэзии, особенно стихов на библейские темы. У Нико Самадашвили традиционные взгляды на религию, политику, эстетику. Всю свою жизнь поэт интересовался историей литературы, традициями грузинской классической поэзии.

Мировоззрение поэта Нико Самадашвили отражает традиции грузинской православной церкви. Гуманизм, глубокое восприятие мирской несправедливости, поэтический дар в сочетании с блестящим стилем - особенности поэтической манеры Нико Самадашвили. Жизнь в большом городе предоставила поэту обширный материал для поэтического творчества. Город Тбилиси является для него ,,поэтической лабораторией”, где он постиг тайны человеческой натуры, их необъяснимых поступков.

Общий импрессионизм, стиль, широкое использование собственного субъективного ,,я”, прекрасные поэтические визионы, по мнению грузинских критиков (Т. Чхенкели, Е. Татишвили), превращают творчество Нико Самадашвили в неповторимую поэзию.

ლიტერატურა:

1. სამადაშვილი ნ. წუთისოფლიდან უკვდავებამდე, თბ., 1989.

2. სამადაშვილი ნ. ბეთანია, თბ., 1973.

3. სამადაშვილი ნ. შეხვედრები და სინანული.

4. სამადაშვილი ნ. „ზღვის საიდუმლოებანი“, თბ., 1947.

5. სამადაშვილი ნ. წერილები ვ. კოტეტიშვილისადმი, გაზ. „ახალგაზრდა კომუნისტი“, 1972.

6. სამადაშვილი მ. უცნობი ნიკო სამადაშვილი.

7. ბაბლოვანი ც. საბავშვო ლიტერატურა, რუსთავი, 1996.

8. ბოტკოველი ზ. „შენ ჩემში უსტვენ ვით საყდრის ჩიტი“, გაზ. „ლიტერატურული საქართველო“, 1996, 12-19 VII.

9. გელაშვილი ნ., გადმორბენა სამყაროსკენ, ალმანახი ქართული მწერლობა, თბ., 1990, #3.

10. გელაშვილი მ., ნ. სამადაშვილის უცნობი წერილი ვ. კოტეტიშვილისადმი, ჟურნ., „კრიტიკა“, თბ., 1984, №2.

11. იმედაშვილი გაიოზ, „სიცოცხლეში ადრე დაღამებული პოეტი ადამიანი“, ჟურნ., „ლიახვი“, თბ., 1982.

12. კვაჭანტირაძე მ. „მე ვარ წერტილი, სადაც თავდება სამყაროს უიმედობა“, ჟურნ., „ლიტერატურა და ხელოვნება“, 1991

13. კოტეტიშვილი ვ. ნ. სამადაშვილის გადარჩენლი ლექსები,” ჟურნ., „მნათობი”, №2, 1986.

14. მეხრიშვილი ჯ. ქართული პოეზიის ხემძევალი, ჟურნ., „ცისკარი“, თბ., 1999, №12.

15. ნიშნიანიძე რ. „ნ. სამადაშვილის ცხოვრებიდან“ ჟურნ. „განთიადი“, 1988, №6.

16. ღვინიაშვილი ა. ნარკვევი ქართული საბავშვო ლიტერატურის ისტორიიდან, თბ., 1962.

17. ჩაჩიბაია ა. თანამედროვეობა, მწერალი და მოზარდი თაობა, თბ., 1982.

18. ჩაჩიბაია ა. ქართული საბავშვო ლიტერატურა, თბ., 1978.

19. ჩხეიძე ო. პატარა წიგნები რევაზ მარგიანისა და ნიკო სამადაშვილის შესახებ, გაზ., „ლიტერატურული საქართველო“, 1990, 27, V.

20. ჯავახიშვილი დ; ნ. სამადაშვილის ლექსები, გაზ. „ლიტერატურული საქართველო“, თბ., 1973, 25, V.

21. ჯაფარიძე თ. ღამისთევის პოეზია, ჟურნ., XX ს. თბ., 1998, №9.

Irina Jobava
(Georgia)

Compliments are a simple, yet powerful, relationship building tool. There are many different reasons to give a compliment. The most compelling - it makes you feel good. You cannot give a sincere compliment without feeling great. It's impossible. Why does it feel so wonderful to pay a compliment? Because you are connecting honestly, directly, and kindly with another human being.

There are also many hidden benefits to giving compliments. It's amazing that such a small, simple skill like giving away compliments can change the way you view yourself and the world around you. It will strengthen your relationships, boost your self-esteem, and increase your self-confidence. You will experience joy and happiness as you learn to give selflessly. It is also an important social strategy in that it functions as an opener for a conversation and allows meaningful social interaction to follow. Neglecting to give compliments may even be understood as a sign of disapproval, and the inappropriate use of compliments may cause embarrassment and even offense.

The speech act set of compliments has highly structured formulas with rather simple linguistic structures. According to Manes and Wolfson (3), 85 percent of American compliments contained one of three simple sentential patterns. The great majority of compliments included the most common five adjectives (nice, good, beautiful, pretty, and great) and two verbs (like and love). Despite the relative linguistic simplicity of compliment form, the act of complimenting is not simple. (4)

Therefore, compliments are sometimes misleading. In our daily lives, utterances intended for solidarity can be interpreted as sarcasm or perfunctory compliments intended for requests. These could be taken as pure praise or diplomatic compliments rather than genuine admiration. Failures of communication in the process of interaction might be caused by differences in cultures, value systems, and/or speech norms that the interlocutors harbor.

Now, what is a compliment? Holmes suggests it is ?a speech act which explicitly or implicitly attributes credit to someone other than the speaker, usually that person addressed, for some ??good? (possession, characteristics, skills, etc.) which is positively valued by the speaker and hearer?. He points out that compliments should function as positively affective speech acts and can be considered as phatic communion, a type of speech which ties of union are created by a mere exchange of words. (2).

One approach to studying human communication is to determine the nature and functions of individual speech acts. In general, descriptions of these parts of speech can provide understanding as to how communication works. An understanding of when and why particular speech acts are used can help resolve the rules by which linguistic interactions take place.

Compliment responses have received attention from pragmatics as one component of speech acts. Ever since Pomerantz shed light on compliment responses from a pragmatic perspective, empirical studies have been conducted and demonstrated that speakers of different languages and language varieties, different social and age categories, follow different patterns when responding to compliments. Pomerantz was the first researcher who discussed compliment responses from a pragmatic perspective. She claimed that in American English the recipient of a compliment faces two conflicting conditions that pose a dilemma when responding to it: (A) Agree with the speaker and (B) Avoid self-praise. When, for example, the recipient agrees with the speaker by accepting the compliment (Condition A), it violates Condition B in that the response goes against the speaker's sociolinguistic expectations. (5). On the other hand, when the recipient does not accept the compliment in order to follow Condition B, the response can be considered face-threatening since it violates Condition A. Recipients of compliments use various solutions to mediate this conflict, categorized by Pomerantz as: 1) Acceptance, 2) Rejection, and 3) Self-praise Avoidance.

Compliments are primarily aimed at maintaining, enhancing, or supporting the addressee's face and are used for a variety of reasons, the most significant of which is perhaps to express admiration or approval of someone's work/appearance/taste. On the basis of several socio-pragmatic studies, it is evident that compliments are routine formulas and tend to use a few syntactic patterns and a limited vocabulary that are instrumental in the expression of admiration and praise. Some points, however, need to be raised to question this claim: firstly, as Pomerantz maintains, compliments pose a severe problem for the addressee, namely how to reconcile the need to be supportive of the speaker and to avoid self-praise. Furthermore, it might also be argued that compliments, although primarily polite speech acts or ?face flattering acts”, can make the compliment recipient feel uneasy or embarrassed, thereby creating a threat for their negative face.

Based on these interpretations, it seems feasible to regard compliments as interpersonal and interactive speech acts; whereas, ?praise? can be considered a statement of absolute value with or without interpersonal and/or interactive functions. Therefore, all the compliments are considered as praise; however, some instances of praise are not categorized as compliments.

It is evident that speech acts like compliments are subject to sociolinguistic and cultural variations. As a result, macroscopic cultural and linguistic differences in the giving and accepting of compliments can be observed across languages.

Certain cultures are considerably more prone to complimenting than others, or they may prefer more indirect means of performing speech acts such as, for instance, expressing praise. This might be the case in English, a language where negative face work plays a crucial role and that has been described as an excellent vehicle for mitigation and understatement.

An interview with 56 participants (20 Americans in the US, 18 Japanese in the US, and 18 Japanese in Japan) revealed that the Americans gave compliments much more frequently than the Japanese - Americans reported to have given a compliment in the previous 2 days whereas Japanese had only done so in the previous 13 days. Most frequently praised features were appearance and personal traits among Americans and acts, work/study, and appearance among Japanese. American used a wider range of adjectives than Japanese who used fewer adjectives and adjectives with less of a range in meaning. In responding to compliments, Americans tended to accept compliments or justify or extend them; Japanese questioned their accuracy, denied them, and explained the reason why they were not deserved, or responded by smiling or saying nothing at all. Female speakers in both cultures were more likely to give and receive compliments.

Many people who communicate across linguistic and cultural boundaries have experienced communication breakdowns with interlocutors who are from different first language backgrounds or who speak different varieties of a language. Different value systems are reflected in speech acts; thus, different interpretations of a certain speech act sometimes cause misunderstanding of the speaker's intention.

Past research has found that women who used compliments in their conversations were rated significantly higher in social skills than those who did not .

In everyday interactions, participants strive for the promotion and maintenance of face and affiliation . Interactants not only defend their own face, but also protect the face of others in the expectation that their face will be afforded the same protection. This suggests that there is a systematic interactional preference toward affiliative actions, as documented by conversation analysts. They have demonstrated that in interaction, the acceptance or rejection of such actions as an invitation, request, offer, assessment, and the like, are not equivalent options. Acceptances occur with much greater frequency than rejections. Further, acceptances are usually done explicitly, and without delay; whereas, rejections are regularly delayed, muted and/or accompanied by accounts.

The compliment sequence is influenced by the status and sex of participants. People usually compliment other people of equal status. People of lower status are complimented more often by people of higher status. By complimenting people of higher status, lower status people seem to lose more self-esteem, status, etc. and run more risk of losing self-esteem, status, etc. Therefore, with relation to age differences, we speculate that adults will probably give more compliments than youths.

A lot of people have trouble receiving compliments, as sometimes it can be a little bit awkward. Though if you accept it gracefully enough, they will be as happy with your manners as what they complimented on.

Some people find it difficult to take a compliment. They get nervous, defensive, or even rude. 1) One should smile when taking a compliment. A compliment is intended to make you feel good. Smiling will make both of you feel good. 2) Then you should thank them. This is one of the best ways to reply in return to a compliment. 3) Don't object, or say anything along the lines of, ,,Oh, no, I was awful!” This is rude and you're insulting them if you say so. 4) Never argue or contradict a woman about what looks best on her. For example: women can actually get offended if you try to tell them that their current hair style is actually more beautiful than their previous style. You are directly contradicting their sense of fashion and often this has a bigger negative affect on them than the positive affect of telling them that they are beautiful as is! (Strange as that may seem, this is how the female mind works.) Following the above policy of focusing on how it affects you helps you avoid this direct contradiction.

Being nice is not difficult, but it needs some polishing for others to realize your effort. A smile on your face makes others smile also. A kind word to someone, or holding a door open to the person who is about to enter, is really easy to do, and in the long run will make you happy also.

1. Get a conversation started. Talk about things that you know the person would be interested in. If you don't know the other person well enough to know about their preferences, try to talk about things happening around you (only pleasant things)

2. Be polite to others. Help when needed, even to people you have never met before. That person might be lonely, and you may be the only one they have talked to that day. Imagine how happy they will be...and you will be happy also, knowing you have been nice to someone.

3. Be nice to „everyone“, even those who have been ill-disposed to you. Who knows? They might start being nice to you, too! And if they don't, at least you are being decent.

4. And finally, pay compliments, this is the most working thing for building constructive relations with people.

Each time you give a compliment, you focus completely on the other person. You actively look for positive traits or attributes and specific examples. It costs nothing but a little time, energy, and the desire to make your life and the lives of others better. Compliments are defined as gracious words, given freely, which create happiness for both the giver and the receiver. They are based on the universal truth - everyone appreciates kindness.

Функции комплиментов и их роль в акте коммуникации

Джобава Ирина

Резюме

Данная статья посвящена изучению речевых актов комплиментов, их функционирования и условий порождения. При диалогическом общении комплименты служат стимулом для развития конструктивных отношений между собеседниками, играют важную роль в формировании благоприятной среды общения и приводят к положительному исходу коммуникации. Однако, даже приятное иногда может быть воспринято нерелевантно, в зависимости от момента, среды и времени употребления данных речевых актов. Поэтому необходимо учесть общепринятые этические нормы и конвенции общения, а также психологические, возрастные, социальные и культурные особенности собеседников.

კომპლიმენტების ფუნქცია და მათი როლი კომუნიკაციაში

ირინა ჯობავა

რეზიუმე

წინამდებარე სტატია შეეხება კომპლიმენტების სამეტყველო აქტების, მათი ფუნქციონირებისა და გაჩენის პირობების შესწავლას. დიალოგური ურთიერთობის დროს კომპლიმენტი ემსახურება მოსაუბრეებს შორის კონსტრუქციული კავშირის დამყარებას, ხელს უწყობს საუბრისას სასიამოვნო გარემოს შექმნასა და კომუნიკაციის პოზიტიურად დასრულებას. თუმცა ზოგჯერ სასიამოვნოც კი, გარემოს, მომენტისა და დროის გათვალისწინებით, შეიძლება არარელევანტურად იქნას აღქმული. ამიტომ აუცილებელია გათვალისწინებული იყოს ურთიერთობის ეთიკური ნორმები და კონვენციები, მოსაუბრის ფსიქოლოგიური, ასაკობრივი, სოციალური და კულტურული თავისებურებანი.

References:

1. Herbert, R. K. & Straight, S. Compliment rejection versus compliment avoidance: Listener-based versus speaker-based pragmatic strategies. Language and Communication, 9(1), 1989.P. 35-47.

2. Holmes, J.(1988b.) Paying compliments: A sex-preferential politeness strategy. Journal of Pragmatics, 12, 1988, P. 445-465

3. Manes, J., and Wolfson, N. The compliment formula. In F. Coulmas (Ed.), Conversational Routine. The Hague: Mouton. 1981. P.15-132

4. Manes, J. Compliments: A mirror of cultural values. In N. Wolfson & E. Judd (Eds.), Sociolinguistic and language acquisition: Series on issues in second language research Rowley, MA: Newbury House.1983.P. 82-95.

5. Pomerantz, A. Compliment Responses: ,,Notes on the Co-operation of Multiple Constraints.” In Studies in the Organization of Conversational Interaction, edited by J. Schenkein, New York: Academic Press. 1984. P.79-102

Лала Ахмедова
(Азербайджан)

Город, черты городского быта, конфликты и проблемы, порожденные новым временем, предстают в произведениях конца ХХ века в новом освещении, получая отражение в произведениях нового поколения писателей, и заявивших о себе как ,,городские” писатели представителей предшествующих этапов развития городской прозы.

Моделирование обобщенного художественного мира в городской прозе с конца 70-х годов приобретает явно ощутимые параметры - характеристики, отличающиеся от тех, что были присущи деревенской прозе. Если В.Белов, В.Распутин, Ф.Абрамов, А.Айлисли, М.Сулейманлы исходят из изначальной установки на показ гармонии деревенской жизни, обусловленной близостью к природе, на попытку преодоления разлада в ней, то городская проза в лице ее лучших представителей делает упор на личность индивида, пытающегося выжить в жестком ритме и темпе города, на его функциональную зависимость от городской среды, на разобщенность людей в огромном пространстве города, погруженность в бытовые проблемы, роевость, искаженную городской жизнью.

Герой романа В.Маканина ,,Один и одна” видит основную идею жизни в растворении индивида в людях: ,,В сущности, всё и вся у вас говорит одно: особенного не ищи, ни о чем особенном не думай, войди в рой, прилепись и будешь спасен. Рой сам найдет тебе и дело, и оправдание дела… И чтобы там ни было, как бы ты ни заблуждался - ты роен, и уже потому ты будешь прощен и спасен, ты будешь жить, будешь беспрерывно общаться с роем, с общностью людей через своих приятелей, через товарищей по работе, через жену, через своего ребенка - и через эти, казалось бы миллиметровые соломинки, через капилляры ты уже связан с городом, с космосом общей жизни” (1, 420). Трагедия героя В.Маканина Геннадия Павловича Голощекова в том, что он не способен войти в этот ,,рой”, он чувствует себя одиноким и никому не нужным, более того, испытывает на себе враждебность тех, к кому он не смог примкнуть. Мысль о людской общности, которую он декларирует, для него невозможна, так как он ощущает значимость своей индивидуальности, не желает растворяться в ,,рое”.

С идеей роевости тесно связано и выведение образа толпы в произведениях городской прозы. Это характеризует и ,,Лаз” В.Маканина, и ряд произведений Ю.Трифонова, А.Битова.,,Монолита нет - внутри себя толпа разная, и все же это толпа с ее непредсказуемой готовностью, с ее повышенной внушаемостью. …Люди теснимы и они же теснят” (2, 118). Подобные описания характерны для многих произведений, изображающих город. А.Битов показывает толпу, усиливая эту неестественность скопления людей, лица которых подобны маскам из папье-маше, они ,,мертвые” и ,,раскрашенные” (3, 314). Масса для него - это состояние души. В этом он близок идеям Ясперса, определяющего специфику ,,ментального” образа массы. Масса возникает там, где люди лишены своего подлинного мира, корней, где они взаимозаменяемы. Ясперс считает, что ,,Всё это произошло в результате технического развития и достигает все большей интенсивности в следующих своих признаках: сузившийся горизонт, жизнь со дня на день, без действенных воспоминаний, принудительный, бессмысленный труд, развлечение как заполнение досуга, жизнь как постоянная нервная взвинченность, обманчивая видимость любви, верности, доверия…” (4, 144). Надо отметить, что в своих работах он прослеживает постепенное превращение народа в ,,публику” (феномен, представляющий городское существование человечества) и ,,массу” (путь развития цивилизации).

Город как образ воплощается в произведениях 80-90-х годов двадцатого столетия вне социального деления, как это было в предшествующей литературе, на профессиональные группы (рабочий, интеллигент-служащий, научный работник и т.д.), а как ,,состояние души”. Это превращение людей в толпу находит интересное преломление в ,,Пушкинском доме” А.Битова, где он показывает, как демонстрация превращается в толпу именно на основе ,,ментальных процессов”. Эта идея реализуется и в ,,Улетающем монахе” (1960-1990) через образ леса, где ,,Лес - это не много деревьев, а коллектив, общество, и каждое дерево - не само по себе, а только вместе со всеми, и во всех нуждается” (5, 270).

У городской прозы своё восприятие времени. Оно коренным образом отличается от специфики восприятия мира деревенской литературой. Культурологи давно заметили эту разницу в патриархальном и урбанистическом типе сознания. Время замкнуто, циклично, определено повторяемостью природных и сельскохозяйственных работ для патриархальной культуры. Для урбанистической оно дискретно, делится на неравнозначные периоды, отражающие темп и ритм города, его жизнедеятельность.

С этим связана и проблема жизни и смерти. Наглядно специфику восприятия времени деревенскими и городскими писателями мы можем проследить на показе смерти героев. Так, В.Распутин в ,,Последнем сроке”, изображая уход из этой жизни старухи Анны, показывает его как связь времен, где одно поколение сменяется другим. По ,,ступенькам” спускается Анна в мир небытия, и это уход к матери-земле, к корням. ,,Ступеньки”, по которым продвигается герой Ю.Трифонова Геннадий Сергеевич к смерти ведут не вниз, а наверх: ,,…еще одна ступень, еще усилие, зачем-то надо подниматься все выше, но воздуха не было”(6, 82). Одна соединяется с землей, другой с космосом, одна идет к этому как к чему-то ,,памятному и светлому”, другой - боится ее, одна утверждает естественную завершенность жизни, другой - непримиримость к смерти, как к чему-то неестественному.

Смерть для городской прозы - это насилие над естественной природой человека. Так ее показывают и В.Маканин, и В.Пьецух, и Л.Петрушевская и многие другие писатели новой волны вслед за Ю.Трифоновым. Для их героев жизнь человека расположена между рождением и смертью, за границами которых нет ничего.

Сакральный смысл, таинство ухода человека из жизни в городской прозе теряется, профанируется. Более того, в литературе 80-90-х годов часто используется мотив осквернения праха. В рассказах Л.Петрушевской ,,Рука”, В.Пьецуха ,,Билет” в основе повествования ситуации, когда близкие люди, идут на осквернение праха родных людей. Ради потерянного партийного билета, который упал в гроб, полковник в рассказе Л.Петрушевской идет на эксгумацию, то же самое совершает сын, который эксгумирует гроб отца, так как в его смертной одежде оказался лотерейный билет с выигрышем автомобиля ,,Москвич”.

Невольно напрашивается параллель с постановкой этой проблемы в деревенской прозе. Вспомним, как матёринцы В.Распутина (,,Прощание с Матёрой”) разоренные кладбища восприняли как величайший позор. В миропонимании сельского жителя кладбище, место захоронения родных и близких - это одно из мест, которое требует самого высочайшего почитания. И даже в 1990-е годы, В Распутин в одном из своих рассказов с характерным названием ,,В ту же землю” (7). поднимает проблему отношения к смерти. Здесь речь идет о старушке, которая приехала перезимовать в небольшой сибирский город к дочери. Она здесь умирает, а безработная дочь, не имея средств похоронить ее, с помощью почти незнакомых ей людей хоронит мать за городом, вывезя ее туда тайком на обыкновенной ,,Ниве”.

Как вызов этому отношению звучат слова из повести В.Пьецуха ,,Чистая сила”: ,,Хорошо было бы вообще похороны отменить, а пусть приезжает специальная служба, забирает покойника и уничтожает тело технически, как в больницах уничтожают ампутированные конечности (8, 213-214). Так, по-разному решается идея преемственности, духовной связи с ушедшими поколениями, отношением к смерти решается писателями деревенской и городской прозы конца прошлого века. Первые видели в отмеченных выше нравственно-этических категориях опору духовности, вторые - признавая ценность данных категорий, исследовали их утрату.

Рассмотренные произведения о городе демонстрируют городскую общность как явление одного эстетического порядка, отличающееся от произведений, где в центре повествования жизнь села. Небольшие экскурсы в предшествующую литературу позволили выявить традиции и преемственность в развитии городской прозы, в показе образа города и наметить новаторство современных книг Ю.Трифонова, А.Битова, В.Маканина, Л.Петрушевской, Анара и др.

Большой город - это не только тема, это способ художественного исследования действительности со всеми присущими ему средствами поэтики. Образы-символы города-книги, города-леса, города-дома, весь арсенал ,,нереалистической поэтики” используется городскими писателями на основе традиций, но в новом историко-литературном наполнении, под углом зрения, диктуемым временем.

В этом смысле городская проза 70-80-х годов подготовила почву для развития постмодернистских течений, как в русской, так и азербайджанской литературе

Some Aspects of the „City Prose” in the Russian and Аzerbaijan Literature of the 80-90 s.

Lala Akhmedova

Summary

The 80-90th years were very productive for the Russian and Azerbaijan city prose. Russian and Azerbaijan writers who began their creative search in this period gave special moral interpretation of the present. In the given image of the present they discover ethical basis of human nature of that time.

Russian and Azerbaijan city prose of 1960-70th discovered bright images of that epoch, contradiction between epoch and personality, moral potential and landmarks. The prose of this period was not simple, and the author of the article tries to show it by holding up as examples works of various authors.

ქალაქი და მისი თვისებრიობა 80-90-იანი წლების რუსულ და აზერბაიჯანულ ლიტერატურაში

ლალა ახმედოვა

რეზიუმე

80-90 იანი წლების რუსულ და აზრბაიჯანულ ლიტერატურაში დიდი ადგილი ეთმობოდა ქალაქურ პროზას. ამ პერიოდში სამოღვაწეო ასპარეზზე გამოსული რუსი და აზერბაიჯანელი მწერლები განსაკუთრებულ ზნეობრივ ინტერპრეტაციას ანიჭებდნენ თანამედროვეობას. მათ მიერ დახატული ეპოქის სახე ემსახურებოდა ამ პერიოდის ადამიანური ხასიათის გახსნას.

1960-1970 წლებში რუსული და აზერბაიჯანული ქალაქური ლიტერატურა ასახავს ანტითეზურ დაპირისპირებას ეპოქასა და პიროვნებას, ზნეობრივ პოტენციალსა და პერსონაჟის თვისებებს შორის. სტატიაში ნაჩვენებია ამ პერიოდის პროზის თავისებურებანი სხვადასხვა ავტორის ნაწარმოებთა მაგალითზე.

Литература:

1. Маканин В. отдушина. Повести. Роман. М., 1990.

2. Маканин В. Сюр в пролетарском районе. Рассказы//Новый мир, 1991, № 9.

3. Битов А. Собр. соч.: в 4-х т.т. Харьков, 1996, т.1.

4. Ясперс К. Смысл и назначение истории. М., 1991

5. Битов А. Собр. соч.: в 4-х т.т. Харьков, 1996, т.1.

6. Трифонов Ю. Собр. соч.: в 4-х т.т., т.2, М., 1985.

7. Распутин В. В ту же землю//Наш современник, 1995, № 8.

8. Пьецух В. Я и прочие. М., 1990.

ლადო ჭანია
(საქართველო)

„ჩვენ პოეტები ყველაზე საწყალნი ვართ, გამოთქმის ტალანტნი. საშინელი, მაგრამ ტკბილი წარწყმედაა შემოქმედება და ვინც ამ თრიაქით მოიშხამება, მშვიდობა არ უწერია მის სულს,“ - წერდა კ. გამსახურდია თავის მეგობარს ნ. აგიაშვილს და ამ სიტყვებით ჭეშმარიტი პოეტის მძიმე ხვედრზე მიანიშნებდა. მწერალმა თავისი თანამოკალმე მეგობრების მსგავსად შემოქმედებითი პარნასის კარები ლექსებით შეაღო. მისი ადრეული ლექსები იბეჭდებოდა ალმანახ „ოქროს ვერძში“, რომელიც 1913 წელს ქუთაისში გამოდიოდა. მწერლის ურბანისტური ლექსები და სონეტები წლების მანძილზე იბეჭდებოდა „პრომეთესა“ და „ილიონში“, რომელთა ხელმძღვანელი და სულისჩამდგმელი თავად იყო. მართალია, კ. გამსახურდიას ლექსების გარკვეული ნაწილი შეიკრიბა და გამოიცა მწერლის თხზულებათა ათტომეულის მეექვსე ტომში, თუმცა მისი ბევრი პოეტური სტრიქონი დღესაც უცნობი და მიუწვდომელია ქართველი მკითხველისათვის. მავანნი კი ხშირად უხერხულ სიტუაციაში მოხვედრილან იმის გამო, რომ არაფერი სცოდნიათ მწერლის პოეტური აღმაფრენის შესახებ. ანალოგიურ ვითარებაში აღმოჩნდა კ. გამსახურდიას ერთი კეთილისმყოფელი:

„ზემელზე ვდგევართ. შექეიფიანებულმა კონსტანტინე ბატონმა ჩამოიარა თავისი ძაღლით და ჩვენც ძაღლებივით ავედევნეთ.

- შინ მიგაცილებთ - თქო.

მწერალს ესიამოვნა და უთხრა ახალგაზრდებს.

- მიცნობთ?

- რას ქვია, ბატონო, გიცნობთ, თქვენი ლექსები ზეპირად ვიცით, - დაუფიქრებლად უთხრა ერთმა. სად გავპარულიყავით არ ვიცოდით. თავად მწერალი არ დაიბნა და ბავშვები უხერხული მდგომარეობიდან გამოიყვანა:

- რას ერჩი ამ ღლაპებს. პირველი მსოფლიო ომის დროს დაწერილი ჩემი ლექსებიც სცოდნიათო“!

კ. გამსახურდიას ადრეული ლექსები მწერლის ეროვნული ცნობიერების ნათელი ანარეკლია. მისი ღრმა რწმენით, პოეტი მაღალი იდეალების მქონე, მორალურ-ეთიკური ღირებულებებით აღჭურვილი უნდა იყოს, საკუთარი ხალხის ესთეტიკური და ეთიკური აღზრდა უნდა იტვირთოს. ჭეშმარიტი პოეტის მისიაც სწორედ აქ უნდა გამოიკვეთოს. მან ხალხი ცხოვრების მაღალი იდეალებისაკენ უნდა წაიყვანოს, თუმცა საზღაურად მასაც, იესოსა და ამირანის მსგავსად, წილად თავისი გოლგოთა და ჯვარცმა ერგება:

„შენცა, პოეტო, სინათლისა და ცეცხლის ჯვაროსანს
ახსოვდეს ხშირად გამწარდება ოცნება ტკბილი,
ეკლის გვირგვინი წილად ხვდება ჭეშმარიტ მგოსანს,
ვით ქრისტეს ჯვარი და ამირანს რკინის ბორკილი“.

(„იესო და ამირანი“.)

ცეცხლი, რომელსაც მგოსნის მუზა მოაფრქვევს, სულია დიად მზესავით ტკბილი ჩანგით აჟღერებული. მგოსანი მშვიდად, აუმღვრევლად ჭვრეტს ვნებათა, ოჯახებისა და სახელმწიფოთა რღვევას და ნათლად აღიქვამს შეუცნობლის ჯერაც შეუცნობ ამოცანას. ის, ვით მთის წყარო უერთდება მარადისობის ზვირთებს ცხოვრების სიღრმისა და ვნებათა ზღვის შესაცნობად.

„იქ ჯადოს ვეძებ ზღვის ფერად ქვებით
მოვირთავ გვირგვინს, გვირგვინს ძლევისას,
მიწის შვილნო, ვერ გამომყვებით,
ჰანგს ვერ გაიგებთ უკვდავებისას“

„ზეკაცი“

ნამდვილი მგოსანი თვით განიცდის ყოველი ადამიანის ბედ-იღბლის სიტკბო-სიმწარეს. მის სულის სიღრმეში მუდამ ხარობენ თვალ-წარმტაცნი სიბრძნის ყვავილნი. მგოსანი კი ტკბილხმოვანი მომღერალიცაა და დაღვრემილი წინასწარმეტყველიც, ერთსა და იმავე დროს ღმერთებისა და ადამიანების მეგობარიც.

„თქვენ ბედისწერა კოშკის ჩემის კიბედ მოგიხმარს,
ჩემი ოცნება კი თვით შექმნის ცხოვრების სიზმარს“.

ქრისტეს ჯვრისაგან ანთებული, ფარული სხივი სითბოსა და სულიერ სიმშვიდეს ანიჭებს პოეტს. თავისი დიდი სულიერი წინაპრის ნ. ბარათაშვილის მსგავსად, ისიც დაეძებს ტაძარს სულიერი თავშესაფრის ძებნის სურვილით აღტკინებული.

„დავეძებ ღვთიურ ჰარმონიას ჰანგად დარხეულს,
დავეძებ ტაძარს ღვთაებისას და ვითხოვ შველას,
წავალ, ვემთხვევი მაცხოვარის წამებულ სხეულს
და მუხლმოდრეკით მეც ვიმღერებ მარია სტელას”

(„მარია სტელა”)

ქრისტიანული მწრამსის საგალობელია მცხეთისადმი თქმული პოეტური აღსარება. პოეტი მცხეთას ისე ეფერება, როგორც დედას მადლიანს, სათნოებითა და სიკეთით დამაშვრალს. მისთვის მცხეთა წმინდა ალაგია. სულიერების ნავთსაყუდელია - სვეტიცხოველი კი სრულიად საქართველოს მირონის შემკრები:

„მცხეთა გიყვარდეთ - საქართველოს წმინდა ემბაზი,
ყველა ქართველის სანუკვარი ხატი სარწმუნო,
მცხეთაა ჩვენი სააკვნე, საბრძანი ღმერთის
და ღმერთმა ნუ ქნას, ვერ დავიცვათ მისი საუფლო“

(„მცხეთა“)

კ. გამსახურდიას ადრეული ლექსები ნაციონალურია, სევდითა და განცდებითაა აღსავსე. მწერლის ამაყი სული ვერ ეგუება ეროვნული იდეალების ფეხქვეშ გათელვას. მას სწამდა, რომ ქართველი ერის არტერიებში კვლავაც დუღდა საღი ენერგია სახელმწიფოებრივი ცხოვრების და ბჭეების ამოსაკირავად. ერის ლტოლვა და წადილი კი ძლიერ პიროვნებათა ქმედებაზე უნდა აირეკლოს. ასეთ ძლიერ პიროვნებათა რიცხვში ილია ჭავჭავაძის სილუეტი გამორჩეულია. ამიტომაც მწერალმა მას მთელი საუკუნის თაობათა მთავარსარდალი უწოდა. სწორედ ილიას საღმა ნაციონალიზმმა და ეროვნულმა იდეებმა უნდა მოაცილოს ბნელი სუდარა და სულშემხუთავი წყვდიადი სამშობლოს.

„დიდო მგოსანო! შენს ღვთაებას სამშობლო მხარეს
გარს გრძნეულ ქსელად მოჰხვევია მუდმივი ძილი,
კირთების ქვეშე იგი მოსთქვამს ცრემლს აფრქვევს მწარეს,
ნუთუ არ გესმის ტურფა მონის შავი დუმილი“.

(„ელეგია“)

მწერალი, ილიას მსგავსად, ნაღვლიანად ემშვიდობება სამშობლოს ხავერდოვან ველ-მინდვრებს, ზურმუხტოვან მთებს და გიჟმაჟ მდინარეებს:

„რა რიგ გშვენოდათ მინდვრებო
ღაწვზე ყვავილთა ხალები,
ვფიქრობდი: აქ სად მისულა
დიდი თამარის თვალები?“

(„სევდა მამულისადმი“)

კ. გამსახურდიამ კარგად იცოდა, რომ სამშობლოს მთლიანობისა და თავისუფლების უზრუნველყოფა შეიძლებოდა მხოლოდ ეროვნულ მისწრაფებათა და აღთქმათა თავის დონეზე აწევით. საქართველო დიდი ხანია ასე ახლოს არ ყოფილა თავისუფლების აღდგომის ცისკართან, ამიტომაც თურქი ასკერების მუხანათური თავდასხმით აღშფოთებული პოეტი ბრძოლის ველს მიაშურებს. მუშკის მოყვარულს თოფის წამალი ენატრება, მამა-პაპათა უკვდავ აჩრდილებს მიუყვება გამძვინვარებული და გახელებული:

„მუზების პარნას მე ვარჩიე ბნელი ყაზარმა,
გუშაგად მივალთ, ერო ჩემო, შენს ველ-მინდვრებში“

პოეტი საერთო განსაცდელის ჟამს ამერ-იმერეთის ქართველობას ერთიანობისაკენ მოუწოდებს. ის, როგორც მკლავმაგარი მესაჭე და მეზარე თავისი ქვეყნისა, ცეცხლოვანი სიტყვებით ჰეროიკულ სულს უნერგავს უღვთოდ განაწამებ ხალხს:

„ჰხამს მომაკვდავი მამულისათვის ცეცხლს ეზიაროს
ქართველო ერო გარეწართა გროშზე გაგყიდეს!
სჯობს მტრად მოსულმა ჩვენ ცხედრებზე გადაიაროს,
ვიდრე სამშობლოს ვერაგულად თვალებს დასთხრიდეს“.

(„ქართულ არტილერიას“)

მალე სიონის ზარმა ახალი საბედისწერო დღე აუწყა საქართველოს მოსახლეობას. რუსულმა ჩექმამ თავისუფალი საქართველოს სამწლიანი ეპოქა ფეხქვეშ გათელა. ქვეყანამ უთანასწორო ბრძოლაში ხელმეორედ დაკარგა სახელმწიფოებრიობა, რასაც სულის შეძვრამდე განიცდის ახალგაზრდა პოეტი:

„დაეხატა მტკავრს მკერდზე საფირონის ციონი,
მოკვდა ბაგრატიონი, მოკვდა ბაგრატიონი,
აგუგუნდნენ ზარები, აქვითინდა სიონი“

(„შაბათ საღამოს ტფილისში“)

საოცარი ლირიკულობითა და სინატიფით გამოირჩევა დედისადმი მიძღვნილი ლექსები. მწერლისათვის დედა სამშობლოს ალეგორიული სახეა. საქართველოს სახელმწიფოებრიობის ხელყოფის დღეს თბილისის ქუჩებში სახეშეშლილი მოხუცი ქალი დაბორიალობდა, რომლის ბედს მწერალი საქართველოს მძიმე ხვედრს ადარებს:

„იმ ღამეს მეც ტფილისის ქუჩებზე დავწრიალებდი. ის მოხუცი მეც შემხვდა. გერმანელების ეკლესიის ეზოში იჯდა და ტიროდა ჩუმად. ადგილის დედას მიაგავდა საქართველოის, საკუთარ შვილების მიერ გაძარცვულსა და ყელგამოჭრილს“.

სოლოვკაზე გადასახლებული მწერალი დღენიადაგ დედაზე ფიქრობდა, სიზმარში ეფერებოდა. დედისადმი სიყვარული სულიერ სიმტკიცეს უნერაგვდა. იმ ყინულეთიდან სთხოვდა პოეტი თავის ძმებს, დედა უვნებელი დაეხვედრებინათ, თუმცა ვერ მიუსწრო ცოცხალს, და როდესაც სოლოვკიდან დაბრუნებულმა თავის სოფელში დედის მიერ შეკოწიწებული ისლის სახლი იხილა, სულიერმა სევდამ და განცდებმა ვერ დაიტია პოეტის მგძრნობიარე სული და ტკივილი უნატიფეს ლირიკულ სიმებად გადმოიღვარა.

„ისლის სახლი, ისლის სახლი,
ქარი!
ქარი!
ქარი!
შენ მაჩვენე მზის სიახლე
და ზღაპრების მხარე,
მე ზღვის ნისლებს გადავყევი და მთებს მივეფარე,
ვეღარ ვნახე შენი სახე, ვეღარ მოგესწარი.
ისლის სახლი, ისლის, სახლი
ქარი!
ქარი!
ქარი!

(„ისლის სახლი“)

მგოსანს სიხარულის საუნჯე გადაეკეტა, ვარამის გესლით გაითანგა მისი სხეული. უკუნეთ ღამეს მიმართავს ნუგეშად, აპოვნინოს საყვარელი დედა, რომელმაც იქნებ ზეცაში გაიკეთა კარავი და გარდასულ მზეთა წილნაყარი გახდა:

„მეც მყავდა დედა, ის წავიდა, მარტო დამტოვა,
ვის მივაკითხო? აღარ არის ამ სააქაოს,
მახსოვს აქ იყო, ისიც ვიცი, რომ აღარ მოვა,
ვის მივაკითხო? ამ ბნელ ღამეს თუ მრუმე ქაოსს?“

„რეკვიემი“

კ. გამსახურდიას ადრეული ლექსების შთაგონების წყარო რებეკა ვაშაძე გახლდათ, რომელიც მან გიმნაზიაში სწავლის პერიოდში გაიცნო. პოეტი სატრფოს „რევას“ ეძახდა. მრავალ მის ლექსს ასეცაა აქვს წამძღვარებული - „ვუძღვნი რე-ვ-ას“. ახალგაზრდა კონსტანტინე თავდავიწყებითაა შეყვარებული, ის მთელი არსებით შენატრის სატრფოს თვალებს ტანჯვის ცეცხლით მიბნედილსა და მინაზებულს. მას ზარავს იმის შიში, რომ არყოფნის წყვდიადში ეს თვალები ისე ჩაქრება სამუდამოდ, რომ მათ წადილსა და ხვაშიადს ვერავინ გაიგებს. ბრბოში დაკარგული პოეტის სული განმარტოებას დაეძებს, მაგრამ წინ მოარული თვალთა ზღვა არ აძლევს მოდუნების საშუალებას.

„აი, ტანჯვის ცეცხლი, მოქანცული თვალებიც,
რომელნიც გვაგონებენ, ოდესმე ნახული ლამპრის შუქს,
ბნელ საკნიდან გამოკრთობილს,
იმათ გარშემო კი მაისის დილის კდემა კისკასებს.“

„თვალები“

პოეტის სხეულში საყვარული ადამიანის სული ბინადრობს. მისი გული სატრფოს ცრემლითაა დასეტყვილი და მისი ერთადერთი ნატვრაა თავისი გულის ფიქრთა ვნება ოცნების ქალიშვილს გაუმხილოს:

„მე მინდოდა შენს სარკმელთან
სერენადა რომ მემღერა,
სევდით სავსე ამ სიმღერით,
ჩანგის ჩემის წყნარი ჟღერით
სულის კვნესა გამომეთქვ“

(„მე მინდოდა“)

მწერლის ფიქრები სატრფოს ოქროსფერ კულულებში ბინადრობს. ის თვალცრემლიანი გასცქერის ცისკარს, სადაც რებეკას კდემამოსილ სახეს სიშორის ნისლი ფარავს, მაგრამ მისი შორეული სუნთქვაც სულს უკრავს პოეტს და ისიც მთრთოლვარე ხმით ბედის სიმღერას მღერის:

„ცას რუხი ნისლი გადაეფარამე კი
მინდოდა მემზირა მზისთვის,
სულს კაეშანი შემოეპარა,
არ ვიცი რისთვის, არ ვიცი რისთვის“.

(„არ ვიცი რისთვის“)

მგოსნის ცრემლები დილის ცვრად ეპკურა მისი ტრფობის ყვავილს. მას სურს სევდის უფსკრულს თავი დააღწიოს და სატრფოს ძოწისფერ ტუჩებზე კოცნით დაღლილმა დალიოს სული და მარადისობას შეუერთდეს:

„მოდი, ჩემო სევდავ! კიდევ მიმღერე,
ახლა როდესაც ნამღერი მაქვს გედის სიმღერა,
სიკვდილის სახეც, როს შევიტკბო სულს შეეთვისა,
მაგრამ ტრფობა ხომ სიმბოლოა უკვადევებისა“.

(„შენ ისევ დუმხარ“!)

მალე შეყვარებულებს განშორება მოუწიათ. კონსტანტინე სანკტ-პეტერბურგში გაემგზავრა ცოდნის გასაღრმავებლად. 1912 წელს ის ჩაირიცხა საიმპერატორო უნივერსიტეტის აღმოსავლური ენების ფაკულტეტზე. ათასეულმა კილომეტრმა დააშორა ის თავისი სიცოცხლის მზეს. პოეტის მიუსაფარი სული მიწაზე ტკივილს ვერ იტევს და ობლად ტირის სატრფოს ალერსს დანატრებული:

„შენ წახვედი, ქარი კვნესის,
ჩამოეშვა მწუხრის ბინდი,
გულის ოხვრა ცას არ ესმის,
ძირს დავემხე, ავქვითინდი“.

(„გაყრა“)

მართალია, ეს სიყვარული მალე ჯვრისწერით დაგვირგვინდა, თუმცა ოჯახური იდილიის შესანარჩუნებლად მათმა უმანკო და სათნო ურთიერთობამ არ იკმარა. თითქოს წინასწარ გამოიტირა მგოსანმა სატრფოს სულში მობინადრე თავისი მზეგარდაცვლილი სიჭაბუკე:

„მწუხარეა ჩემი ლოცვა, ვით ქვითინი ობოლ გედის,
მხურვალეა ჩემი ლოცვა, ვით ვედრება ღვთისა დედის.
„ობლათ კვნესის სული ჩემი, ვით ბინდისას სტირს ნაძვნარი,
ობლათ კვნესის ჩემი ქნარი“.

(„შენ რად გინდა“)

კ. გამსახურდიასთვის პოეზია კეთილის საწყისია, საკუთარი ცხედრის საკუთრივე ცრემლით განბანაა. ამიტომაც როცა მის დაღლილ სულს მცირეოდენი სევდა შემოაწვებოდა, ის ლექსს მიმართავდა, როგორც ადამიანის სულის განწმენდის ყველაზე დიდ საშუალებას. ლექსის მეშვეობით საკუთარი სულის პრიზმაში გატარებული და დანახული ცხოვრების სილუეტებს სათუთად აწვდიდა ქართველ მკითხველს, რადგანაც კარგად უწყოდა, რომ მთელი ქვეყანა უზარმაზარ ქარხნად რომ ქცეულიყო, ბულბულის გალობა მით უფრო სანატრელი და სასურველი გახდებოდა.

The „Unknown” Poet

Lado Chania

Summary

The article reveals ideological and thematic analysis of both known and unknown poems of Konstantine Gamsakhurdia. The author of this article has found and evaluated early poems of the writer that had been consigned to oblivion. Thus, the author shows and examines prosaic poems of K.Gamsakhurdia, their literary value and individualism.

,,Неизвестный” поэт

Ладо Чания

Резюме

В работе показан идейно-тематический анализ как известных, так и неизвестных стихов Константине Гамсахурдия. Автором статьи были найдены и рассмотрены, преданные забвению, ранние стихи писателя. Соответственно оценены прозаические стихотворения К.Гамсахурдия, их литературная ценность и индивидуализм.

ლიტერატურა:

1. კ. გამსახურდია. წერილი ნ. აგიაშვილს, საქ. გ. ლეონიძის სახ. ქართული ლიტ. ისტორიის მუზეუმი.

2. ლიტერატურისა და ხელოვნების ცენტრ. სახ. არქივი ფ. 8, აღ.1, საქმე 1199.

3. კ. გამსახურდია. თხზ. ოც ტომად, ტომი I.

4. „მე მინდოდა“, გაზ. „კოლხიდა,“ 1911 წ. №188.

5. „გაყრა“, გაზ. „თემი,“ 1912 წ., №82.

Гульнара Диасамидзе
(Грузия)

Главное в языковой картине мира - это человеческие отношения. Отношение одного человека к другому - это часть его внутренней жизни. Отношения между людьми обязательны для всех членов культуры, поэтому эмоции направленые на окружающих подвержены влиянию культуры.

Способом реализации человеческих отношений является общение.

Общение - это процесс, представленный в русском языке различными глаголами: пообщаться, наобщаться, дообщаться. Общаться как по-русски , так и по-турецки - это разговаривать некоторое время для поддержания контакта. При общении человек осваивает ,,ласкательные обращения”. Всё зависит от того, с какой интонацией он их произносит. Например: дорогой, милая, родной - эти слова могут употребляться в русском языке, но не в турецком, в обращении к малознакомым людям. В слове ,,родной,, главное не факт родства - здесь слияние душ и максимальный уровень взаимопонимания. Такие обращения, как дедуля, бабуля, папаша, мамаша и т. д. не найдёшь в турецком языке, да и в других языках тоже. Например, русское ,,дорогой” употребляется в менее формальных ситуациях чем турецкое ,,дорогой-Değerli”, которое используется в официальных обращениях (типа уважаемый). Но русское ,,дедушка” и ,,бабушка” употребляются в турецком языке ласкательно к деду (dede - дедушка) и к отцу (baba - папа, отец), русское папочка. Например, при обращении к супругу, жёны употребляют слово - bey (бей). В переводе бей: сударь, господин, глава рода; используется в роли приложения с мужскими именами - Ихсан-бей, Али-бей и т.д. А друзья или ребята друг к другу - Али-аби, аабей (ağabey) т.е. брат; девушки между собой - Мерием-абла т.е. (abla) сестра. Это уже в начале разговора располагает положительно к собеседнику. Итак, родственные отношения в русской и в турецкой культуре обладают эмоциональной насыщенностью, но в турецком культурном пространстве преобладает более почтительное отношение друг к другу независимо от возраста.

Формулы приветствия в русском языке ритуализированы в меньшей степени, чем в турецком. Например, в турецком культурном пространстве (и в немецком тоже) можно несколько раз в течение дня поздороваться с одним и тем же человеком, встречая его несколько раз,скажем в коридоре учреждения. В русской культуре повторное приветствие воспринято так, как будто говорящий забыл о предыдущей встрече, а на повторное ,,здравствуйте” или ,,добрый день” можно услышать удивлённый вопрос: ,,А ты что, забыл, что мы сегодня с тобой уже поздоровались?”

Например, в Грузии есть такая поговорка ,,Салами хвтисаа” т. е. ,,Приветствие от Бога”. Значит, по религиозным соображениям человек мог здороваться несколько разделая приятное и себе и встречному. Мужчины чаще в виде приветствия поднимают руку или немного кланяются при встрече. Возникает чувство признательности и человек уверенно с настроением продолжает свой путь.

После революции, когда отношение к религии резко изменилось, видимо, и приветствие не стало нужным более одного раза в день. И сейчас, в наше время, когда не преследуют верующих, проходя мимо церкви, люди крестятся, что означает: они обращаются к Богу, приветствуют Его. В течение всего дня это может повторяться несколько раз.

А в области речевых актов в узком смысле, т. е. просьб, побуждений и приказов в русском языке не наблюдаются отрицательные коннотации, и у адресата, к которому обращено побуждение в форме императива, не возникает ощущения, что говорящий посягает на его авторитет. Поэтому в русском языке требуется меньше косвенных форм побуждения, т. е. слова используются ,,по прямому назначению”, буквально. Например, приемлемое в письменном тексте выражение ,,Я хотел бы извиниться перед Вами” при употреблении его в устной речи может вызвать ироническую реакцию, например: ,,Если хотите, уж извинитесь”. Это подтверждает наличие в русском языке тенденции воспринимать слова буквально, «ловить” говорящего ,,на слове”.

Характерным для русского языка (в турецком является лакуной - başına kakmak) является слово ,,попрекать”. Оно употребляется в ситуации, когда, сделав что-то хорошее в прошлом, ожидают ответных благодеяний. Например, родители иногда попрекают детей тем, что отдали им лучшие годы жизни. Поэтому попрёки больно бьют по самолюбию попрекаемого. В русском языке немного слов, в которых отрицательная оценка была бы столь же убийственной, как в слове попрёк. Анна Каренина говорит: ,,Человек, который попрекает меня - это хуже, чем нечестный человек, - это человек без сердца”. Попрекнуть куском хлеба - Verilen bir lokma ekmeği (kimsenin) başına kakmak.

Чувство справедливости. Одна из особенностей русской культуры состоит в том, что в ней справедливость относится к сфере эмоциональной. Для русской языковой картины мира характерно представление, которое гораздо выше справедливости - доброта и милосердие. Что важнее справедливости? Хотя бы - милость к падшим. Соединяясь с чувством и душевной болью, справедливость попадает в один ряд с милосердием и правдой.

Справедливость связана с чувством обиды. Обида, обидеть - соответствует русскому оскорбить, оскорбление. Русское обидно - это состояние обиженного. Обида - эгоцентрическое чувство, источник которого коренится в нас самих. Обидчивый человек - это тот, который склонен обижаться. Такими могут быть высокомерные люди, равнодушные к мнению о себе окружающих, и их обидеть практически невозможно.

В русской языковой картине есть слово ,,обижаешь” т. е. не уважаешь, которое часто употребляют пьяницы. В турецкой языковой картине в этом значении слово не употребляется, потому что называемые ими реалии строго запрещены религией и общество таких людей не признаёт, но есть выражение ,,Я не могу его обидеть!” (отказать в чём-то) - gönlünü, hatırını kıramam ki! Здесь подразумеваются их близкие отношения, что их что-то обязывает. Обидеться на весь белый свет - dünyaya, kainata küsmek (сердиться, обижаться, злиться). Соответствующая эмоция от слов ,,обида, обижаться” - весьма существенная для русского языкового сознания. Наиболее специфичным в русской обиде является отношение ,,обиженного” к ,,обидчику”, которое порождает чувство несправедливости, т. е. обиды. Чувство обиды возникает, когда унижают, осмеивают, недооценивают. Такие слова трудно переводятся и их читают как бы между строк.

Крайне неловкая ситуация, которая может привести к серьёзным обидам, складывается в том случае, если один из собеседников при встрече путает людей или имена, или неправильно произносит их (это типично как раз для иностранцев, не привыкших к русским именам и отчествам). В таких случаях в качестве минимальной формулы извинения произносят, например: ,,Простите” (извините, обознался).

Ещё в русской языковой картине мира является представление о непредсказуемости мира. Человек не может предвидеть будущее и повлиять на него. Русские говорят: так сложилось, вышло, получилось, случилось. При досаде: вот угораздило! Радость - повезло. Но, можно сказать, что турки, например, надеются на себя.

Русское ,,авось”. Вопреки разуму человек надеется, что ничего не случится - что обойдётся или пронесёт. Авось - belki. Здесь мироощущения похожи. Такие слова как ,,а вдруг?, на всякий случай, если что” доказывают, что будущее предвидеть нельзя.

Русское ,,попытаюсь, постараюсь”. Говоря попытаюсь, человек обещает сделать попытку, но сомневается в успехе. Говоря постараюсь, человек лишь обещает, что он готов помочь, однако не обещает расшибиться в лепёшку. Это вроде ослабленного обещания. Вообще иностранцу трудно объяснить, что значит постараться поговорить. Эти труднопереводимые глаголы в русском языке описывают специфическое внутреннее состояние человека.

Интересные результаты даёт рассмотрение комплимента, в частности, в разнополом коммуникативном поведении индивидов. Коимплимент предполагает социальное и эмоциональное речевое воздействие. Социальное речевое воздействие - это особые ситуации общения, в которых не происходит передачи информации как таковой, а осуществляются определённые социальные акты. Отправитель сообщения руководствуется речевоздействующей, а не коммуникативной целью. Когда мы делаем собеседнику комплимент, мы, как правило, не ставим перед собой цель проинформировать, сообщить о тех или иных его достоинствах, а пытаемся расположить его к себе заставить осуществить какие-либо действия, согласиться на что-либо и т.д. Эмоциональное речевое воздействие направлено на межличностные субъективно-эмоциональные отношения. Комплимент - это эмотивное высказывание (любезные, приятные слова,лестный отзыв), в котором, как правило, выражают эмоции радости, восторга, восхищения, гордости за адресата. Комплимент преимущественно является прерогативой мужчин и адресован женщинам. У женщин объектом комплимента является их внешность, а мужчинам делают комплименты в основном по поводу определённых действий или их результатов.

Основной целью адресантов комплиментов является улучшение эмоционального состояния адресатов. Высказывания комплимента могут быть искренними и неискренними. Искренним, например, является комплимент лектора студенту, заслуживающему похвалу и т. д. А неискренние комплименты служат разным целям. Например, чтобы иметь какую-либо выгоду или помощь и т. д. Формальное употребление комплимента закреплено за рядом стандартных ситуаций, предполагающих высказывание этикетной похвалы. В этом случае комплимент не может считаться искренним, так как адресант применяет такой приём как вежливость-маска, пользуется ,,языком” искренности, не испытывая соответствующих чувств.

В турецкой языковой картине мира комплименты имеют некоторую разницу. Например, мужчина делает комплимент женщине или наоборот, только если они близко знакомы или их связывают близкие родственные отношения, например, отца и дочери, матери и сына, брата и сестры. В других случаях, например, между сотрудниками или соседями в разнополом случае комплимент может быть воспринят неправильно. Причём только к мужчине можно обратиться с таким комплиментом: ,,Вы сегодня очень привлекательны!”, к женщинам с таким комплементом обращаться не принято - ,,Bugün çok yakışıklısınız!”; только к женщине можно - ,,Вы сегодня очень красивы!” - ,,Bugün çok güzelsiniz!”. В турецком культурном пространстве мужчине принято говорить: ,,Вы хороший человек!” (Çok iyi bir insansınız), ,,Ты мне брат!” (Kardeş gibisiniz)

Языковыми средствами выражения эмоций адресанта, речевого акта, комплимента могут быть эмотивные существительные и прилагательные, междометия и междометные слова, фразеологизмы. Чаще всего встречаются лексемы: прекрасно, хорошо, очень хорошо, ох, имена адресатов. К основным синтаксическим структурам относятся следующие: Я люблю тебя! Ты мне нравишься! Вы очень привлекательны! Вы сегодня восхитительны! Вы прекрасно выглядите! Вам очень идёт этот цвет! Какая красивая шляпа! Прекрасно! Неплохо! Молодец! Вы прекрасная хозяйка! и т. д. Ответы на комплименты: ,,Я рад, что вам понравилось!” ,,Правда?” ,,Вам действительно понравилось?” ,,Спасибо!” ,,Ну что вы?”. Эти эмотивы, как правило, выражают положительные эмоции. Отношение языковой личности к комплиментам противоречиво, двойственно. Комплименты не всегда воспринимаются личностью как хвалебные, одобряющие высказывания, лестные для адресата. В ряде ситуаций комплименты понимаются как льстивые высказывания, или как речевые действия, выражающие иронию, подчас злую, близкую к оскорблению адресата. Например: Молодец, молодец!; Вырядиться тебе удалось на славу! Двусмысленный комплимент: Ну, сегодня ты постаралась!. Здесь иллокутивная цель высказывания направлена на то, чтобы унизить, уязвить адресата, или выразить своё презрение к нему. В данном случае эмотивы приобретают отрицательную коннотацию.

Языковыми средствами выражения эмоций адресанта речевого акта комплимента могут быть эмотивные существительные и прилагательные, междометия и междометные слова, имена адресатов.

Human Relations in the Russian and Turkish Languages World Picture

Gulnara Diasamidze

Summary

Tne article investigates such standardized human relations as interpersonal attitudes, forms of address, greetings, excuses, compliments and etc. The author reveals distinction between Russian and Turkish human attitudes. She underlines national peculiarities that imply collection of stereotypes, attributed to a single nation.

ადამიანური მიმართებანი რუსული და თურქული სამყაროს ენობრივი სურათის ფარგლებში

გულნარა დიასამიძე

რეზიუმე

სტატიაში გამოკვლეულია ისეთი სტანდარტიზებული ადამიანური მიმართებანი, როგორებიცაა ურთიერთობა, მიმართვები, მისალმების ფორმულები, ბოდიშის მოხდა, შექება და ა. შ. გამოვლენილია განსხვავებები რუსებისა და თურქების ადამიანურ ურთიერთობებში, ხაზგასმულია პიროვნების ეროვნულ - სპეციფიკური დახასიათება, რომელიც გულისხმობს ერთი ხალხისათვის მიწერილი თვისებების სტერეოტიპულ ნაკრებს.

Литература:

1. Русско-турецкий словарь. М., 1989.

2. Турецко-русский словарь. М., 1977.

3. SERIES MINOR, Ренате Ратмайр. Прагматика извинения. Сравнительное исследование на материале русского языка и русской литературы. Языки славянской культуры. М., 2003.

4. Щека Ю.В. Турецкая разговорная речь. М., 1989.

ციალა მესხია
ციური სუქნიძე
მალინა ჯიმშელეიშვილი
(საქართველო)

კონტაქტი ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობათა სფეროში მხატვრული ლიტერატურის საშუალებით მიიღწევა. ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობათა სისტემის კონტაქტურობა ჰომოგენურობა მხატვრული ლიტერატურით გაშუალებული, კაცობრიობას უძველესი დროიდან მოყოლებული ერთი ნიშნით აერთიანებს.

რატომ იწვევს ჩვენში აღფრთოვანებას ნებისმიერი ეროვნების გენიოსი?

დიდია თანამედროვე მსოფლიოში ბერტოლტ ბრეჰტის ავტორიტეტი როგორც პოეტის, სახელმწიფო მოღვაწის, დრამატურგისა და რეჟისორის. მას აქვს დადგმის თავისებური სტილი და მეთოდი, რასაც მთელი სიმკაცრით იცავს. მის უკანასკნელ ცდებს შორის უცხოეთში საგრძნობი ინტერესი გამოიწვია პიესამ „კავკასიური ცარცის წრე”, რომელიც მისივე რეჟისორობით არაერთხელ დადგა ბერლინში „ბერლინერ ანსამბლმა”. მას ბრეჰტის შემოქმედების მწვერვალად, აღმოსავლეთისა და დასავლეთის სინთეზად თვლიან.

„ბრეჰტის ფენომენი ორგანულად აერთიანებს დრამატურგის უბადლო ნიჭსა და დაუშრეტელ პოეტურ ფანტაზიას, რეჟისორის შემოქმედებით გაქანებასა და მხატვრულ ალღოსთან დიდი ხელოვანის მოუსვენარ სულს ადამიანის მაღალმოქალაქეობრივ შეგნებასთან... ბრეხტის პიესები თვით ბრეჰტისეული სცენის სიმაღლიდან უკეთესად იკითხება ვიდრე თხზულებათა კრებულში” (2).

„მხატვრული გაუცხოების” პრინციპები ცარიელ ადგილზე არ აღმოცენებულა. ისინი ბსაკმაოდ მოიპოვება ძველი ხელოვნების წიაღშივე, მაგრამ თანმიმდევრული სახით ეს პრინციპები პირველად ბერტოლტ ბრეჰტმა ჩამოაყალიბა.

ბრეჰტმა ხანგრძლივი და გულმოდგინე მუშაობის შედეგად შექმნა პიესა-პარაბოლა „კავკასიური ცარცის წრე”, რომლის წინამორბედს მისივე მოთხრობა „აუგსბურგული ცარცის წრე” წარმოადგენს. რაც შეეხება იმას, რომ პიესაში ამბები „ემოციურად უმძაფრესად განიცდებიან”, აქ ცოტა სხვაგვარადაა საქმე. ნაწარმოები ჩვენზე ზემოქმედებას ახდენს, მასში გადმოცემული ამბავი „ემოციურად განიცდება” ერთი და იგივე არ არის. მართებულად ბრძანებს მწერალი, კრიტიკოსი ლევან ბრეგაძე: “ბრეხტის თეორია მიმართულია არა ყოველგვარი ემოციის, არამედ თანაგანცდის წინააღმდეგ, რაც იმ დროს ჩნდება, როცა მკითხველი, მაყურებელი ნაწარმოების გმირთან (თუ ლექსია - „ლირიკულ გმირთან”) თავისი თავის იდენტიფიცირებას, გაიგივებას ახდენს. ეს კი მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, როცა ნაწარმოებში გადმოცემული ამბავი სინამდვილეში მომხდარ ამბავს ჰგავს, ყოველ შემთხვევაში ისეა მიწოდებული (ესაა სწორედ მიმეტური შემოქმედის ხელოვნება!) (5).

„გაუცხოება”, ბრეჰტის ეპიკური დრამატურგიის ესთეტიკური საფუძველია და მაინც ეფექტი უფრო ძლიერია იმ დრამატულ ნაწარმოებში, რომელსაც პარაბოლას გამოკვეთილი ფორმა აქვს. გაუცხოების პრინციპებზე გარკვევით ლაპარაკობს ბრეჰტი „მრგვალთავიანები და წვრილთავიანების” კომენტარებში: „შესრულების მანერა, რომელიც მეტ-ნაკლებად უარს ამბობს თანაგანცდაზე, სულაც არ არის საჭირო გრძნობისაგან დაცლილი მანერა იყოს, ანდა ისეთი მანერა, რომელიც მაყურებლის გრძნობებს ყურადღების გარეშე დატოვებს. ოღონდ იგი მაყურებლის ემოციებსა და წარმოდგენებს კრიტიკულად უნდა დაუპირისპირდეს” (3).

ბ. ბრეჰტის პიესა „კავკასიური ცარცის წრე” ისეა აგებული (და არა მარტო ეს პიესა), რომ მკითხველმა თუ მაყურებელმა გონების თვალით აღიქვას მოთხრობილი ამბავი, იფიქროს იმაზე და მიაგნოს იმ ტენდენციებს, რომლებიც ობიექტურად გამომდინარეობს მთელი ნაწარმოებიდან. მისი თემა იმდენად ცხოვრებისეულია და ადამიანური, რომ ყველას შეუძლია თავისთვის გაიაზროს და შესაბამისი დასკვნები გამოიტანოს.

მართებულად ბრძანებს ბრეჰტის შემოქმედების მკვლევარი, პროფესორი ზურაბ ჭარხალაშვილი: „ნაწარმოების გააზრებისა და დაკონკრეტების ნიმუშებს თვით ბრეჰტი გვთავაზობს თავის სპექტაკლებით, რომელთაც ის მოდელებს უწოდებდა. ამ გაგებით „კავკასიური ცარცის წრე” რუსთაველის სახელობის თეატრში რობერტ სტურუას ინტერპრეტაციით „ცარცის წრის” გარკვეული დროის ქართული მოდელია (4).”

დაბეჯითებით შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ „კავკასიური ცარცის წრე” ფრიად თავისებური პიესაა, არსებითად ეს უფრო იბსენის „პერ გუნტის” ტიპის ლაღი რომანტიკული პოემაა, ვიდრე პიესა ამ სიტყვის ნამდვილი მნიშვნელობით. მოქმედების დრო და არე განუსაზღვრელია, სცენებს შორის არ იგრძნობა ჩვეულებრივი კავშირი, ხუთი მოქმედების ნაცვლად ხუთი კარია; დიდებული ბავშვი, გაქცევა ჩრდილოეთის მთებში, მოსამართლის ისტორია და ცარცის წრე. უსაზღვროდ დიდია მოქმედ პირთა რაოდენობა (95) - ესაა სულ სხვადასხვა წოდებისა და მდგომარეობის ადამიანთა სცენაზე გამოყვანის თავისებური გაბედული ცდა. პიესის დასასრულამდე ვხვდებით ეპიზოდურ როლებს, ახალ-ახალ გმირებს და გარემოს... ავტორისეული რემარკების მიხედვით მოქმედება თბილისის მახლობლად სამხედრო გზის რაიონში ხდება. ამიტომ ასეთი ცვლილებები აუცილებელიც კი იყო. ამით ბრეჰტმა თავის პიესას ქართული ელფერი მისცა და მეტად ფორმალურად, მაგრამ მინიმალურად მაინც გააკეთა ის, რასაც ეროვნული კოლორიტის დაცვის პრინციპი მოითხოვს. პიესაში ფეოდალური საქართველოს ყოფითი ელემენტები აღრეულია უფრო გვიანდელთან, ხოლო ქართული ეროვნული ნიშან-თვისებები აღმოსავლურთან...

„გაუცხოების ეფექტში”, რაც მხატვრული შემოქმედებითი საშუალებების მთელი სისტემაა, ბრეჰტი ცდილობს მკითხველი თუ მაყურებელი კონკრეტული სინამდვილიდან აამაღლოს ილუზიისა და მხატვრული მოჩვენების სფერომდე, ხოლო შემდეგ ისევ სინამდვილეს დაუბრუნოს.

პროლოგი „კავკასიური ცარცის წრის” ორგანული ნაწილია, რომელშიც ბრეჰტმა გარკვევით აღნიშნა, რომ ახალ საზოგადოებაში ახლებურად წყდება საზოგადოებრივი განვითარებისათვის მნიშვნელოვანი საკითხები. იქ სადაც სრული ჰარმონიაა პირადულსა და საზოგადოებრივს შორის, არ არსებობს ინდივიდებისა და ჯგუფების კერძო, ინდივიდუალისტური მისწრაფებანი, მორალი და სამართალი მხოლოდ საზოგადოებრივი ხასიათისაა - ასეთია პარაბოლის იდეა. ამ იდეის მხატვრულ განსახიერებას ემსახურება პიესის ყველა დანარჩენი ნაწილი და მაინც, პროლოგის ამგვარი გაგების გარეშე ვერ მივხვდებოდით იმ ცვლილებებს, რაც „ცარცის წრის” ამბავმა ბრეჰტთან განიცადა და ვერც იმას, თუ საერთოდ რისთვის დასჭირდა დრამატურგს მისი გადმოცემა” (4).

რაც შეეხება „კავკასიური ცარცის წრე”-ს, მისი დადგმა ქართულ სცენაზე სათანადო ცვლილებების გარეშე, ალბათ, მართლაც ძნელია, რადგან მოქმედების გაუცხოებისათვის გამოყენებულ ქართულ-კავკასიურ ფონს მაყურებელი პირდაპირ აღიქვამს და პიესის აზრსაც სხვაგვარად გაიგებს. ქართულ მასალაზე აგებული „გაუცხოების ეფექტი” ჩვენს პირობებში საწინააღმდეგო შედეგებს გამოიღებს. ასეთი აზრისა იყვნენ ჰელენე ვაიგელი და ბრეჰტის არქივის თანამშრომლებიც.

საეჭვოდ არ მიგვაჩნია დღეს, რომ ქართული დადგმა თავისუფალია იმ მრავალი შეცდომისა და შეუსაბამობისაგან, რაც მას სხვა ქვეყნის სცენაზე ახასიათებს, ეროვნული ხასიათისა და სიტუაციების ზერელედ პირობითად ცოდნის გამო, რაც ესკიზებიდანაც სჩანს. აქვე ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ სათანადო ცვლილებების გარეშე კავკასიური „ცარცის წრე” საქართველოში წარმატებით ვერ დაიდგმებოდა. ეს ნათლად დაადასტურა რუსთაველის სპექტაკლმაც. (რეჟისორი რ. სტურუა, კომპოზიტორი გ. ყანჩელი, მხატვარი გ. მესხიშვილი). თვით ტექსტის შემდგომი „გაქართულებით” და დადგმის „ბრეჰტისეული მანერისადმი” ერთგულებით თეატრმა შექმნა „კავკასიური ცარცის წრის” ქართული მოდელი, რომელიც ახლა საყოველთაოდ აღიარებულია, როგორც დიდი შემოქმედებითი ტრიუმფი.

პიესაში მეტად საინტერესო ეპიზოდები კლასიკური დრამის დაძაბულობით ვითარდება. აი თუნდაც: თავადის ოჯახი გარბის, ისმის სროლა, აღმოსავლეთის ჭიშკარი იწვის, აჩქარებაში ბავშვს მიატოვებენ, მოახლე მარო მას გრუშეს გაუწვდის, თვითონ კი გარბის. მეჯინიბე გრუშეს ურჩევს ბავშვის მიტოვებას, მაგრამ კეთილი ქალი პატარა მიხეილთან რჩება. გრუშე დილით დგება და ბავშვით საქართველოს სამხედრო გზას მიჰყვება. ქარვასლაში ლტოლვილებს ხვდება. ღამის გათევა საშინელი ძვირი იყო. გარეთ კი ციოდა. მდიდარმა მანდილოსნებმა იგი მდაბიო მოსამსახურედ შეიცნეს და გარეთ გააგდეს. გრუშე ბავშვიანად გარბის ჩრდილოეთში. ორი აბჯროსანი კვალდაკვალ მისდევს. ბავშვს სიკვდილი ელის. გრუშე აკვანზე დახრილ აბჯროსანს შეშის ნაჩეხით თავს უპობს, იტაცებს ბავშვს და გარბის. ოცდაორი დღის ხეტიალის შემდეგ გრუშემ ბავშვი მიიყვანა ინგითაუს - მყინვარის კალთებამდე, დაიხრება და პეშვით წყალს ასმევს, თან მღერის: „დააგდე მდიდრის ნაზი პერანგი, ჩაიცვი ჩვრები ღატაკი ბავშვის, მინდა დაგბანო ჩემო პატარავ, მინდა მოგნათლო მყინვარის წყალში.” საშინელი უფსკრულის პირას გრუშეს მდევრები ეწევიან, საჭიროა უფსკრულზე თოკით გადასვლა. გრუშე მიდის საზარელ რისკზე, თოკს იღებს, სამშვიდობოს გადის.

მთელი ეს საზღაპრო თავგადასავალი მთებში უმწეო ქალის ხეტიალი და ბავშვის გადარჩენა - თავისებური რომანტიკული პოემის შთაბეჭდილებას ქმნის. უდავოდ იგრძნობა დიდი შემოქმედებითი ძალა. ტრაგიკული და კომიკური ელემენტების ურთიერთშერწყმით დრამატურგი ჩრდილავს მრავალ შეუსაბამობას, რაც ამ პიესას ახასიათებს.

„კავკასიური ცარცის წრე” რუსთაველის სახელობის თეატრში რობერტ სტურუას ინტერპრეტაციით „ცარცის წრის” გარკვეული დროის მოდელია, რომელიც ძირეულად განსხვავდება „ბერლინერ ანსამბლის” 50-იანი წლების გერმანული მოდელისაგან, იგივე შეიძლება ითქვას „სეჩუანელ კეთილ ადამიანზე” და ა. შ. ზოგიერთი მოდელი დიდხანს უძლებს დროის გამოცდას, ზოგიერთი კი მალე ბარდება თეატრალურ არქივს, ასეთი მოდელები საგანგებოდ აქვს თავმოყრილი და ნაწილობრივ გამოქვეყნებული თვით ბრეჰტსა და მის თეატრს ფუნდამენტური მნიშვნელობის წიგნში „თეატრის მუშაობა” („Theaterarbeit”) (4).

მოდელების შექმნის საფუძველი, ცხადია მოცემულია, თვით პიესის შინაგან სტრუქტურებშიც. ბრეჰტის პიესების მეტი ნაწილი ხომ პარაბოლაა, რომლის მხატვრულ სპეციფიკას „ეპიკური” (თხრობითი) და დრამატული პლანების მონაცვლეობა, „ეპიკური” სცენების გამჭოლ იდეურ ღერძზე აწყობა, გაუცხოების დრამატული ფონი და ა. შ. წარმოადგენს.

რობერტ სტურუას „კავკასიური ცარცის წრე” 1975 წლიდან დაახლოებით 600-ჯერ იქნა წარმოდგენილი და მსოფლიოს მრავალი სცენა მოიარა. აქვე გვინდა ხაზგასმით აღვნიშნოთ ისიც, რომ უკვე 60-70-იან წლებში ბრეჰტის „ეპიკური თეატრი” და სტანისლავსკის „ფსიქოლოგიური თეატრი” დაუახლოვდა ერთმანეთს. როგორც რობერტ სტურუა აღნიშნავდა, გაუცხოების ეფექტი ყოველთვის ქმნიდა საფუძველს იმისათვის, რომ ეროვნული (სახალხო) თეატრის პრინციპები ბრეჰტის თეატრს დაკავშირებოდა. ქართული და რუსული თეატრის ემოციურობა და ფსიქოლოგიზმი თუ ნიჭიერად იქნა გამოყენებული, ადვილად იძლევა ამის საშუალებას. ცნობილი ჭეშმარიტებაა ისიც, რომ ჰეროიკული, რომანტიკული და ყოფითი რეალისტური თეატრის ადეპტები ძალიან დიდხანს ჯიუტად უკეტავდნენ ბრეჰტს ჩვენი თეატრის კარებს.

ბრეჰტი დღეს ყველაზე პოპულარულია საქართველოში და ამას რობერტ სტურუას უნდა ვუმადლოდეთ, რომელმაც შეარყია თავისებური „იმუნიტეტი” და ახალ თეატრალურ მიმართულებას, ახალ ანტიილუზიურ და ანტიმიმეტურ თეატრს ჩაუყარა საფუძველი. სამართლიანობა მოითხოვს ისიც აღინიშნოს, რომ საქართველოში ბრეჰტის დამდგმელი რეჟისორი იყო დოდო ალექსიძე. ნოდარ კაკაბაძე წერს: „ბრეჰტის თეატრი კარგა ხანია დგას სამუზეუმო, ნაფტალინწაყრილ თეატრად, ანდა სულაც თეატრ-სასაფლაოდ გადაქცევის საფრთხის წინაშე, სადაც პომპეზური მონუმენტები დგას და აღარ ქრის სიახლის მაცოცხლებელი სიო”. ამიტომ იყო, რომ რობერტ სტურუამ თავისი „კავკასიური ცარცის წრით” ზოგიერთი დოგმატიკოსი და ფანატიკოსი ბრიტანელის გულისწყრომაც კი დაიმსახურა გერმანიის დემოკრატიულ რესპუბლიკაში.

ჩვენდა საბედნიეროდ, არ გამართლდა ბრეჰტის მეუღლის ჰელენე ვაიგელის, სახელოვანი მსახიობის და აგრეთვე ზოგიერთი გერმანისტის ვარაუდი, რომ ქართულ თეატრში ბრეჰტის „კავკასიური ცარცის წრე” თითქოს წინასწარ იყო მარცხისათვის განწირული... რობერტ სტურუასეული სპექტაკლი რიტმული, მძაფრად დინამიკურია. ჩვენი ღრმა რწმენით, ეს უფრო შეეფერება ქართულ ეროვნულ ტემპერამენტს, ამ სპექტაკლის სცენური მოქმედება და თამაში მაყურებელში არ არის სცენაზე წარმოსახულ თანაცხოვრებაში თანამონაწილეობის ილუზიით გამოწვეული სიამოვნება, არამედ ესაა ესთეტიკური ტკბობა, რასაც მაყურებელი ღებულობს ემპირიული სინამდვილის დამრღვევი ანტიილუზიური „ცივი შხაპებით”, რაც პაროდიულ და ირონიულ პლანში რეალიზდება. რობერტ სტურუა ბრეჰტის წესების დამრღვევია და მაყურებელს სთავაზობს სპექტაკლს, რომელიც თავიდან ბოლომდე არღვევს სინამდვილის ილუზიას. რეჟისორი ბრეჰტს ქართულად კითხულობს, „კავკასიურ ცარცის წრეს” ითავისებს ქართულ ტემპერამენტს და სულისკვეთებას. ქართველი რეჟისორი ახდენს ქართული ეროვნული ხასიათისა და საკუთარი რეჟისორული ესთეტიკის რეალიზებას.Uუფრო მეტიც რ. სტურუას სპექტაკლში შენარჩუნებულია სოციალ-პოლიტიკური სიმახვილე და სპექტაკლი აგებულია როგორც ხალხური კომედიური ბალაგანურ-თეატრალური და საკარნავალო სანახაობა, მასში ჭარბადაა მიუზიკლის, რევიუს, შოუს ელემენტები. ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, რომ გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში „კავკასიური ცარცის წრე” მიუზიკლად და სამგროშიანი ოპერის სახესხვაობად თუ ვარიაციად აღიქვეს.

მართებულად ბრძანებს ნოდარ კაკაბაძე: „რაინიშე პოსტი” - „კავკასიურ ცარცის წრეს” ბობოქარ სამკაპიკიან ოპერას უწოდებს, რომელსაც მაყურებელი ათი წუთის განმავლობაში აღტაცებული უკრავდა ტაშს. სამკაპიკიანი ოპერა „სამგროშიანი ოპერის” ანალოგითაა წარმოებული და ამით მინიშნებულია რ. სტურუას სპექტაკლის თვისებრივი სიახლოვე სამგროშიან ოპერასთან. შეიძლება ვედაოთ ქართველ რეჟისორს ბრეჰტის გვიანდელი პიესისათვის ასეთი მანერა, ასეთი სტილი, რომ შეურჩევია, მაგრამ რაც რეჟისორს მიზნად დაუსახავს ის სრულყოფილადაა ხორცშესხმული.”

ქართულ ბრეჰტიანაში მეტად საინტერესოდ გვეჩვენება ეპიზოდი, როცა „უცნაური” მოსამართლე აზდაკი (რამაზ ჩხიკვაძე) „შვიდას ოცი დღე სწონიდა სამართალს მრუდე სასწორით”, ამასობაში დაბრუნდა მეფე, დაბრუნდა გუბერნატორის ცოლი, ნათელა აბაშვილი. აზდაკი შიშმა მოიცვა, თავად ყაზბეგის თავი შუბზე აგებული მოაქვთ. მოდის ნათელაც ორი იასაულის თანხლებით და აღძრავს საჩივარს გრუშეს წინააღმდეგ. აზდაკი ჰპირდება ბავშვის გამტაცებლის თავის მოკვეთას.

მეხუთე მოქმედება - „ცარცის ჯვარი” ისევ ნუქაში იშლება. მგოსანი გვაუწყებს: ახლა მოისმინეთ ბავშვის პროცესი, განთქმული ცარცის წრის სამართალი. მზარეული ქალი გრუშეს ურჩევს, უარი თქვას, უჟმურ დროში, სხვისი ბავშვის დედობაზე. სულერთია აზდაკი არამზადაა, ბავშვს შენ არ მოგაკუთვნებსო, გრუშე ჯიუტად იმეორებს: ბავშვი ჩემია, მე გავზარდეო, მაგრამ აზდაკი მოულოდნელ გადაწყვეტილებას იღებს: მე უნდა გავარკვიო, ვინ არის ბავშვის დედაო. ამ მიზნით პოლიციელს უბრძანებს შემოხაზოს იატაკზე ცარცის წრე, ჩასვან შუაში ბავშვი და ორივე მოდავე ქალმა გასწიოს თავის მხარეს. ვინც გადასძლევს, ბავშვიც მას დარჩებაო. გრუშეს ბავშვი ებრალება და ვერ სწევს: „ხომ ვერ გავგლეჯ, არ შემიძლია!” - ამბობს და ანებებს ნათელას. აზდაკი გრუშეს ეუბნება: „ბავშვი შენია და წაიყვანე, სადაც გინდაო, „ნათელა აბაშვილი გულწასული ძირს ეცემა. სიმონ ჩაჩავა დაქორწინდება გრუშეზე და ბავშვთან ერთად ისინი სიხარულით წავლენ ქალაქიდან. მგოსანი მღერის: ამ საღამოს სამუდამოდ გაქრა მოსამართლე აზდაკი, მაგრამ ქართველ ხალხს დიდხანს ახსოვდა იგი და მისი მოსამართლეობის პერიოდს ოქროს ხანას ეძახდა. ვინც რისი ღირსია, იმას იმსახურებს...

ასეთია ბრეჰტის დამუშავებით აღმოსავლური ლეგენდა ცარცის წრის შესახებ. შინაარსიდან ჩანს, რომ აქ ძნელია ქართული ნიადაგის პოვნა, მაგრამ უკვე ის ფაქტი, რომ სამოქმედო არედ გამოჩენილმა დრამატურგმა საქართველო აირჩია და შეეცადა მასში ქართველთა ცხოვრება აესახა უდაოდ მნიშვნელოვანია. ბრეჰტი ყველგან ცდილობს ძველი ზღაპრული ფონი რეალისტური იდეის გაშლისათვის გამოიყენოს, თანამედროვეობისათვის აქტუალური თემა არ გაანეიტრალოს პირობითმა მხატვრულმა აქსესუარებმა.

1981 წელს გამოქვეყნდა აკაკი ვასაძის წერილი „პოეტური შემოქმედების პრინციპები”. აქ გამომჟღავნდა ის დამოკიდებულება ანტიმიმეტური ხელოვნების, კერძოდ, ბერტოლდ ბრეჰტის და მისი გაუცხოების ეფექტის მიმართ.

აკაკი ვასაძე წერს: „ბრეჰტის მიერ თავისი გაუცხოების თეორიის ყველაზე მართალი საჭირო და პროგრესულ მეთოდად გაცხადების მიუხედავად, მეოცე საუკუნის ბუმბერაზ ხელოვანთაგან უმეტესნი საეჭვოდ თვლიან მას და მის გარეშე ქმნიან ბრწყინვალე ნიმუშებს ხელოვნებისას” (5).

ინგლისელმა მეცნიერმა პიტერ ბრუკმა ბრეჰტს ჩვენი დროის ყველაზე უფრო ძლიერი გავლენიანი და რადიკალური თეატრალური მოღვაწე უწოდა. „ვერც ერთი ადამიანი, ვინც სერიოზულადაა თეატრთან დაკავშირებული, ბრეჰტს გვერდს ვერ აუვლის. ბრეჰტი ჩვენი დროის საკვანძო ფიგურაა და მთელი დღევანდელი თეატრალური საქმიანობა გარკვეულ მომენტში იწყება ბრეჰტის მტკიცებებით და მიღწევებით, ანდა უბრუნდება მას” (7).

ლევან ბრეგაძე წერილში „გაუცხოების პრინციპები”, აანალიზებს აკაკი ვასაძის მოსაზრებებს და შენიშნავს: „აკაკი ვასაძის განცხადებით თვით ბრეჰტის ხელმძღვანელობით თეატრში ყველა მსახიობი როდი იზიარებდა და ახორციელებდა სცენაზე გაუცხოების მეთოდს. ჰ. ვაიგელი უნდა იყოს ვაიგელი, ის ხომ ნამდვილი ცრემლით სტიროდა სცენაზე, რაც ამ მეთოდის სრული უარყოფაა” (5).

ცნობილი ჭეშმარიტებაა, რომ ბრეჰტი მეუღლის თამაშს განიხილავს, როგორც ნიმუშს გაუცხოების ეფექტზე დამყარებული სამსახიობო ხელოვნებისა.

და მაინც, გვინდა ავღნიშნოთ, რომ ბრეჰტისათვის ცნობილი იყო „გაუცხოების” თავისებური ნიმუშები, რომელთაც მისთვის ტრადიციის მნიშვნელობა ჰქონდა. „გაუცხოება”, - როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ ბრეჰტის ეპიკური დრამატურგიის ესთეტიკური საფუძველია, სინამდვილის მხატვრული გარდასახვის გარკვეული სისტემა, რომლის დადასტურებაა პიესა-პარაბოლა „კავკასიური ცარცის წრე.”

აშკარაა, რომ დრამატურგს არ სურდა ძველ ცარცის წრეს შერჩენოდა „წმინდა” ზღაპრული ელფერი, ნაწარმოების ჰუმანისტური იდეისთვის მან სცადა ერთიანი მხატვრული ფონის შექმნა, რომელიც ძველისა და ახლის თავისებური სინთეზი უნდა ყოფილიყო. ბრეჰტის „კავკასიური ცარცის წრეში” იდეა ყოველთვის ღრმადაა ჩაქსოვილი „საერთო მხატვრულობაში”, მაგრამ ისე, რომ ის ყოველთვის გასაგებია.

როგორც ყოველი ნოვატორი, ბრეჰტი არღვევს მრავალ ნორმას და იძლევა ბევრ სადავო პრინციპს, რითაც სკეპტიკოსთა იჭვნეულ ღიმილს იწვევს. ამ მხრივ ყველაზე უფრო ტიპური სწორედ მაგიური წრის ლეგენდაზე აგებული პიესაა, მკაცრად სტილიზებული გმირების გვერდით აქ ვხედავთ ზოგადადამიანურ ტიპებს და ფართოდ გააზრებულ სოციალურ კონფლიქტებს.

რობერტ სტურუა საკუთარი ხელწერის დამოუკიდებელი მსოფლმხედველობისა და ესთეტიკური მრწამსის მქონე რეჟისორია, რომელიც ქართული თეატრის ტრადიციებიდან გამოდის არსებითად და ამიტომ ცხადია, იგი ბრმად, დოგმატურად ვერ გაჰყვებოდა ბრეჰტის დრამის თეორიასა და რეჟისორულ პრაქტიკას. ქართველი რეჟისორი ახდენს ბრეჰტის მასალის ადაპტაციას ქართული ეროვნული ხასიათისა და აგრეთვე საკუთარი რეჟისორული ესთეტიკის მიხედვითაც.

„კავკასიური ცარცის წრე” თავისი ესთეტიკით, თეატრალური თამაშის პირობითობით, მეტაფორულობით, ირონიით, რეალურობითა და ირეალურობით, წინა და უკანა პლანების შეგნებული აღრევით, ზედგამოჭრილი იყო სტურუას თეატრალური იდეებისთვის.

ნიშანდობლივია ის, რომ ამ უნიკალურ პიესაში მიღწეულ იქნა გამოჩენილი დრამატურგისა და რეჟისორის უაღრესად საგულისხმო ერთიანობა, რომლის პარადოქსი, ჩვენი ღრმა რწმენით, ისაა, რომ ორივე აბსოლუტურად თავისთავადი ორიგინალური და თვითმყოფადი დარჩა.

ბ. ბრეჰტი და რ. სტურუა ესენი ის ბუმბერაზი შემოქმედებია, რომლებიც სხვადასხვა გზითა და საშუალებებით მიდიოდნენ საკუთარი სამყაროს შექმნისაკენ, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ სინამდვილის თეატრალურად გარდაქმნის მსგავსი საშუალებები იპოვა ორივემ.

რ. სტურუამ მთელი სამყარო შექმნა, რომლის უპირველესი ნიშანია თეატრალურობა, სადაც ცხოვრების თამაში აყვანილია ხელოვნების უმაღლეს მწვერვალზე. მის შემოქმედებაში სრულიქმნა, ჩამოყალიბდა და დაგვირგვინდა, ცხადია, ქართულ ნიადაგზე, ახალი თეატრალური მსოფლმხედველობა და მეთოდი.

საგულისხმოა ის, რომ მხატვრული განზოგადოებული ძალისაა რ. სტურუას მიერ დანახული ყოველი სახე. ღრმა ფსიქოლოგიურ ძვრებზეა აგებული მისი სპექტაკლი და სულის სიღრმეში გადატანილი კონფლიქტები. ეს არის ცხოვრების წინააღმდეგობებით დაღლილი ადამიანების სულის ძახილი. ადამიანებს უჭირთ მარტოობა და ეძებენ ერთმანეთს, მიიჩქარიან ერთმანეთისაკენ. სულიერ ლტოლვილთა ქვეცნობიერ დინებაში დევს რაღაც აუხსნელი მიზიდულობის ძალა, რომელიც აზრს აძლევს მათ არსებობას, ყველაფერი კი ძლევამოსილი ჰუმანიძმის შუქითაა გასხივოსნებული.

ბრეჰტის მემკვიდრეობა სასიცოცხლოდაა დაკავშირებული თანამედროვეობასთან.

B. Brecht in Georgia

Tsiala Meskhia
Tsiuri Suqnidze
Malina Jimsheleishvili

Summary

Bertolt Brecht in the modern world has a reputation of poet, statesman, dramatist and producer.

He has methods of staging which he complies with all due forms. One of his experiences presented by the play „Caucasus Chalky Circle” has provoked a perceptible interest abroad and under his direction it has been staged more than once by the „Berliner ensemble”. This play is considered to be the peak of Brecht's creativity and synthesis of East and West.

The play of Robert Sturua is a real Georgian play and a Georgian model that has endured much.

Alongside with strictly formalized heroes we can observe universal human nature and widely interpreted social conflicts. Robert Sturua is a producer with peculiar handwriting of independent ideology and aesthetic credo. He expands traditions of Georgian theatre and by his personal producer aesthetics adopts material of Brecht for the Georgian national nature.

Грузинская Брехтиана

Циала Месхия
Циури Сукнидзе
Малина Джимшелеишвили

Резюме

Бертольд Брехт как поэт, государственный деятель, драматург и режиссер, пользуется большой популярностью в современном мире.

У него особые стиль и методы постановки, которые он строго соблюдает. Огромный интерес за границей вызвала его пьеса ,,Кавказский меловой круг”, которую в авторской режиссуре поставил в Берлине ,,Берлинер ансамбль”. Пьеса считается вершиной творчества Брехта, синтезом Востока и Запада.

Творческое освоение принципов ,,эпического театра” Брехта не мешает созданию национального театра. Именно здесь нужно искать причину успеха, которого добилась пьеса ,,Кавказский меловой круг” на театральных сценах мира. Пьеса в постановке Роберта Стуруа истинно грузинский спектакль, грузинская модель, которая лучше всех выдержала испытание временем.

Как любой новатор, Брехт нарушает общепринятые нормы и предлагает спорные принципы, вызывая улыбки скептиков. С этой стороны самым типичным является именно эта пьеса, построенная на символе магического круга. Рядом со строго стилизованными героями мы видим общечеловеческие типы и широко осмысленные социальные конфликты. Роберт Стуруа - режиссер, имеющий свой почерк, независимое мировоззрение и эстетические убеждения. Он расширяет границы эстетики грузинского театра, адаптирует материал Брехта в традициях грузинского национального характера и в соответствии с собственной режиссерской эстетикой.

ლიტერატურა:

1. ბერტოლტ ბრეჰტი, პიესები, ხელოვნება, თბ., 1986.

2. ზ. ჭარხალაშვილი, ბერტოლტ ბრეჰტის ეპიკური დრამა და თეატრი, თბ., 1986.

3. ჭარხალაშვილი, ზ. ტრადიცია და სინამდვილე, წერილი 1, ლიტერატურული საქართველო, 7 აპრილი. 1998.

4. ჭარხალაშვილი, ზ. ტრადიცია და სინამდვილე წერილი 2, ლიტერატურული საქართველო, 28-მაისი, 1998.

5. ლ. ბრეგაძე, მხატვრული გაუცხოების პრინციპები, ლიტ. საქ. 16 აპრილი, 1986 წ.

6. Борев Ю. Б. Брехт, М., 1960.

7. Baumann, Barbara & Oberle Brigitta ,,Deutsche Literatur in Epochen”, Ismaning, 2000.

8. Meyers Neues Lexikon in 8 Bd-en. Bd. 2, Leipzig, 1962.

მაია აღაია
თამარ ჯოჯუა
(საქართველო)

ინგლისურ ენაში წინდებული წარმოადგენს დამხმარე სიტყვას, რომელიც ჩვეულებრივ დაისმის არსებითი სახელის ან მისი სინტაქსური შემცვლელის წინ, ზოგჯერ კი მის შემდეგ. წინდებული არის დამაკავშირებელი რგოლი არსებითი სახელისა ზმნასთან, არსებით, ზედსართავ სახელებთან და ზმნიზედასთან. წინადადებაში მას, როგორც ყველა სხვა დამხმარე სიტყვას, არ გააჩნია დამოუკიდებელი ფუნქცია. საკუთარი სინტაქსური დამოუკიდებლობის არქონის გამო წინდებული არასოდეს გვევლინება წინადადების წევრად. ინგლისური ენის წინდებულების თანამედროვე სისტემა შედგება: 1. ძველი ინგლისური და ლათინურ-ფრანგული წარმოშობის წინდებულებისაგან (დაახლოებით 151 სიტყვა) და 2. შედგენილი წინდებულებისაგან (დაახლოებით 280 სიტყვა). პირველ ჯგუფს განეკუთვნება ინგლისური ენის მარტივი და რთული წინდებულები. ამ სისტემაში უმეტესწილად ჭარბობს ძველი ინგლისურის წინდებულები. ეს განპირობებულია იმით, რომ სიტყვათა სესხების პროცესმა წინდებულების სისტემაზე ვერ მოახდინა შესამჩნევი ზეგავლენა. ინგლისური ენის დაახლოებით 40 წინდებული, რომელთა ნაწილმაც განიცადა ფონეტიკური ცვლილება, უკვე გვხვდება ადრეული პერიოდების (700-1200წწ) ლიტერატურულ ნაწარმოებებში. თანამედროვე ინგლისურ ლიტერატურაში და მეტყველებაში ძველი ინგლისურის 38 წინდებული ფართოდ გამოიყენება (გამონაკლისს 40-დან მხოლოდ ორი - აფორე და მეორე, ნაკლებად შემხვედრი, უნდერნეატჰ წარმოადგენს. [1]

ინგლისურში ეს დამხმარე სიტყვა საკმაოდ დიდ როლს თამაშობს. ის შეიძლება განვსაზღვროთ, როგორც ინგლისური ფრაზის „სახსარი”. მისი შეცვლა იწვევს სიტყვის მნიშვნელობის ცვლილებასაც; მაგ:

How did it come about that he couldn't
recognize his old friends?
როგორ მოხდა, რომ მან ვერ შეძლო
თავისი ძველი მეგობრების ცნობა?

It came out that he had been in prison before.
ცნობილი გახდა, რომ ის მანამდე ციხეშია ნამყოფი.

The child, running too fast, came down and hurt his knee.
ბავშვი, რომელიც ძალზედ სწრაფად მორბოდა, დაეცა და მუხლი იტკინა. [5]

ინგლისურ ენაში წინდებულები არა მხოლოდ ასახავენ წინადადებაში სრულმნიშვნელოვან სიტყვებს შორის გარკვეული ურთიერთობის არსებობას, არამედ ხსნიან და აზუსტებენ კიდეც ამ ურთიერთობის შინაარსა და ხასიათს.

წინდებულის როლი არ შემოიფარგლება მხოლოდ ინდიკატორის ფორმალური სინტაქსური ფუნქციით, თუ რომელი სიტყვაა გრამატიკულად დაქვემდებარებული მეორეზე. წინდებულის სემანტიკა ძალზედ მრავალფეროვანია. მაგ: ისეთ სიტყვათშეთანხმებებში როგორიცაა : The window of the bedroom, a story by Jack ondon, the flowers from Nick, the people in question წინდებულები მიუთითებენ დამოკიდებულებას მსაზღვრელსა და საზღვრელს შორის. ისეთ წინადადებებში კი როგორიცაა: She left in good time; They marched past the gate; He said with fear, წინდებული ადგენს შემასმენლის მიერ გარემოებათა დაქვემდებარებას; და ბოლოს, Mary sent for the doctor, they came at different conclusions საქმე გვაქვს წინდებულიან დამატებასთან.

თუმცა იგივე წინდებულები ამავდროულად გადმოგვცემენ სხვა სახის ურთიერთობებსაც. წინადადებებში: the window of the bedroom, a story by Jack London, ნაჩვენებია ერთი საგნის კუთვნილება მეორის მიმართ, Mary sent for the doctor moicavs miznobrivs, xolo they marched past the gate -სივრცობრივს. ის ურთიერთობები, რომელიც არსებობს არსებით სახელსა ან ნაცვალსახელს და სხვა სიტყვებს შორის და რომელიც წინდებულების მეშვეობით დგინდება, შეიძლება იყოს ადგილის, დროის, მიზნის და ა.შ. [2]

ინგლისურ ენაში განსხვავებული წინდებულებისათვის შესაძლებელია მსგავსი მნიშვნელობების ქონა. მაგ:

in the morning - დილით

at night - ღამით

ძალიან ბევრი არსებითი სახელი, ზმნა, ზედსართავი სახელი ჩვეულებრივ გამოიყენება განსაზღვრულ წინდებულებთან ერთად. მაგ: angry with, on the bus, insist on.

რაც შეეხება ინგლისური წინდებულების დამახასიათებელ ნიშან-თვისებას წინადადებათა სტრუქტურაში, არსებობს ზოგიერთი არასაკმარისად დამაჯერებელი მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ ისეთ წინადადებებში, როგორიცაა: He has no knife to cut with. What has she spoken about? What are you laughing at? We forget which countries we went to. There was no one among them to fall in love with. What did he buy a new car for? It's hard to find the right person to live with; მარტივი წინდებული კარგავს თავის ფუნქციას და ეს დამხმარე სიტყვა წარმოადგენს ზმნიზედას. ისევე როგორც აბსოლუტიზაცია ამ ტიპის წინდებულების მაკავშირებელი ფუნქციისა რთულ ქვეწყობილ წინადადებებში. მაგ: She disagreed to what Tom proposed. You should pay for what you buy. Mike is interested in what I am reading; შეიცავს საშიშროებას წინდებულების გაიგივებისა კავშირებთან, თუ არ იქნა გათვალისწინებული იმ კონსტრუქციათა სემანტიკა, რომელიც გვხვდება წინდებულების შემდეგ. [6]

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, წინდებული როგორც დამხმარე სიტყვა, გამოიყენება სიტყვათშეთანხმებებში სხვადასხვა ურთიერთობების გამოსახატავად დამოკიდებულ და ძირითად წევრებს შორის. დამოკიდებულ წევრად ჩვეულებრივ არსებითი სახელი ან ნაცვალსახელი გვევლინება, რომელთაც წინდებულის ობიექტი ეწოდება. წინდებული და ობიექტი ქმნიან წინდებულიან ფრაზას. კომპლექტურ სიტყვათშეთანხმებებში წინდებული ჩვეულებრივ განლაგებულია ძირითად და დამოკიდებულ კომპონენტებს შორის. თუმცა მეტყველების პროცესში [4] წევრები სიტყვათშეთანხმებისა „ძირითადი კომპონენტი+წინდებული+დამოკიდებული კომპონენტი” ყოველთვის არ არიან განლაგებული ამ თანმიმდევრობით. დამოკიდებული კომპონენტი არც თუ ისე იშვიათად წყდება ძირითადს და გადაინაცვლებს წინადადების თავში. ამგვარად ის აღმოჩნდება ძირითადი კომპონენტის წინ. ასეთ შემთხვევაში ლოგიკურია ვივარაუდოთ, რომ წინდებული, როგორც შუალედური ელემენტი ან უნდა მოწყდეს დამოკიდებულ კომპონენტთან ერთად და დარჩეს მის წინ, ან დარჩეს ძირითად კომპონენტთან და გაჰყვეს უშუალოდ მას. ინგლისურ ენაში რეალიზებულია ორივე შესაძლებლობა, თუმცა ძირითადი და დამოკიდებული კომპონენტების დისტანციური განლაგებისას წინდებული უმეტეს შემთხვევაში რჩება დამოკიდებულ კომპონენტთან - თავის ობიექტთან, განსაკუთრებით მაშინ, როცა ის წინდებულთან ერთად ასრულებს გარემოების ფუნქციას. ასეთ შემთხვევაში კავშირი ძირითად და დამოკიდებულ კომპონენტებს შორის საკმაოდ სუსტია.

In the bathroom the geyser looked odd and twisted.
For some time she couldn't find any words.
In answer to the request, came a waiter with a glass of mineral water.

ძალიან ხშირად წინდებული რჩება დამოკიდებული კომპონენტის წინ, მაშინაც როცა ეს უკანასკნელი გვევლინება განსაზღვრების, დამატების ფუნქციებში. მაგ:

Of this he saw the danger.
For Michael it was another fight.

თუმცა ინგლისურ ენაში, ზოგიერთ სინტაქსურ კონსტრუქციაში დამოკიდებული კომპონენტი შეიძლება მოწყდეს ძირითადს და გადაინაცვლოს წინადადების თავში წინდებულის გარეშე, დატოვებს რა მას ძირითად კომპონენტთან. ასეთ შემთხვევას ადგილი აქვს:

ა) სპეციალურ კითხვებში (პირდაპირ და ირიბ თქმაში), სადაც წინდებული გამოხატავს დამოკიდებულებას კითხვითი სიტყვის მიმართ, მაგ:

What are you looking at?
She asks what I am looking at.

ბ) დამოკიდებულ განსაზღვრებით წინადადებებში:

The key which you are looking for is under the pillow.

გ) სუბსტანტიურ სიტყვათშეთანხმებებში ინფინიტივთან ერთად:

I need a knife to cut with.

დ) პასიურ კონსტრუქციებში:

The bed was not slept in.
The article was referred to.
The lecturer was spoken about.

ინგლისურ ენაში წინდებულის მოწყვეტის შესაძლებლობა დამოკიდებული კომპონენტისგან აიხსნება ამ კომპონენეტის უკიდურესად მწირი ბრუნვითი ფორმებით. დამოკიდებული ობიექტის მორფოლოგიური სახე თითქმის არაფერს გვეუბნება ძირითადი კომპონენტის მიმართ მისი დამოკიდებულების შესახებ და პრაქტიკულად იგნორირებულია როგორც მოსაუბრის, ისე მსმენელის მიერ. მსმენელს არ შეუძლია არავითარი წინასწარი დასკვნის გაკეთება უკვე წარმოთქმულ მთავარ კომპონენტებს შორის. ეკონომიის პრინციპებიდან გამომდინარე, ამ დასკვნის გამოტანა გადაიდება მანამ, სანამ მოსაუბრე არ წარმოთქვამს წინდებულს - პრაქტიკულად როგორც ერთადერთ გამომხატველს კონკრეტული დამოკიდებულებისა ძირითადსა და დამოკიდებულ კომპონენტებს შორის:

What did you agree them with?

კითხვითი სიტყვის ორი ფორმის წჰო/წჰომ-ს თანაარსებობა დამოკიდებული კომპონენტისა და წინდებულის დისტანციური განლაგების კონსტრუქციებში მოწმობს სულ უფრო შემცირებულ როლზე ინგლისურ ენაში ბრუნვითი განსხვავებებისა და ამ ენის მატარებელთა მიერ ბრუნვითი კატეგორიების უფრო მეტად იგნორირებას:

Whom were you looking at?
Who were you looking at?

წინა შეთანხმება წინდებულისა ობიექტურ ბრუნვაში მდგომ ნაცვალსახელთან-წჰომ მტკიცედ არის დაცული მხოლოდ მათი კონტაქტური განლაგებისას, სადაც შეთანხმება წიტჰ წჰო ჯერ კიდევ „ჭრის სმენას”. ფორმა - with whom -ს არსებობა განპირობებულია პირის ნაცვალსახელების ორბრუნვიანი სისტემის (სახელობითი+ობიექტური) უფრო მყარი არსებობით.

ზოგიერთი ლინგვისტი წინდებულის მოწყვეტას დამოკიდებული ობიექტისაგან განიხილავს როგორც ყოველგვარი კავშირის გაწყვეტას ამ უკანასკნელთან. უფრო მეტიც, საერთოდ უარყოფენ დამოკიდებული კომპონენტის არსებობას მოცემულ სტრუქტურაში, რომელიც განავრცობდა მოცემული წინდებულისგან მომავალ კავშირს. აქედან გამომდინარე, ასეთი „ჩიხური” პოზიციების დროს წინდებულები მოიაზრება ზმნიზედებად. ასე მაგ: სმირნიცკი [3] აღნიშნავდა, რომ წინადადებებში

They bought chairs to sit on.
I have no pen to write with.

სიტყვები on და with განსხვავებითon და with-ისაგან წინადადებებში

They sat on chairs.
I wrote with a pen.

უკვე აღარ არიან მაკავშირებელნი. აქ არ არის არსებითი სახელი/ნაცვალსახელი, რომელიც შესაძლებელი იქნებოდა განხილულიყო on და with- ის მეშვეობით შემოყვანილი სიტყვები.

ჩვენ ვიზიარებთ იმ აზრს, რომ წინდებულის ზმნიზედად გარდასაქმნელად არ არის საკმარისი მხოლოდ დამოკიდებული კომპონენტის არარსებობა წინდებულის შემდეგ. აუცილებელია კიდევ ერთი პირობა ისეთი დამოკიდებული ობიექტის არარსებობა, რომელიც აღნიშნავს იმავე საგანს და შესაძლებელია დაკავშირებული იყოს ამ წინდებულთან მოცემული წინადადების სტრუქტურაში. მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში წინდებული თავის სემანტიკას უმატებს სავარაუდო დამოკიდებული კომპონენტის განზოგადებულ მნიშვნელობას და იძენს ისეთ მნიშვნელობას, რომელიც მასშივეა ჩაკეტილი ყოველგვარი აზრობრივი და ფორმალური ასოციაციის გარეშე მიკროკონტექსტის რომელიმე კონკრეტულ დამოკიდებულ კომპონენტთან და ამგვარად გარდაიქმნება ზმნიზედად ვიდრე წინდადებაში არის ისეთი წევრი, რომელთანაც შესაძლებელია ასოციაცია, წინდებული ისევ წინდებულად რჩება. ქვემოთ მოყვანილი მაგალითებიდან მხოლოდ მესამე წინდადებაში დამხმარე სიტყვა - წინდებული პასუხობს ზემოთ მოყვანილ პირობებს და წარმოადგენს ზმნიზედას.

1. He opened the door and came into the classroom.

2. The garden she came into was beautiful.

3. The doctor opened the door and came in.

ამგვარად, ინგლისური წინდებულის სემანტიკურ და სტრუქტურულ ნიშან-თვისებათა ანალიზი ცხადყოფს მის უდავოდ დიდ როლს წინადადების სტრუქტურაში.

Studies on Semantic and Structural Characteristics of the English Preposition

Maya Aghaia
Tamar Jojua

Summary

The article deals with semantic and structural characteristics of the English preposition. The role of preposition is very important in English. They are used to link words in word-combinations (phrases). Prepositions express different relations between words in the sentence. Such relations may include direction, time, place, reason, and purpose.

Prepositions are characterized by functioning as indicators, pointing out grammatical dependence of one word on another, though the role of prepositions is not limited only to their formal syntactic function of indication. Content and nature of their semantics differ.

On the analysis of semantic and structural characteristics of the English prepositions it may be concluded that, while prepositions adjoin at least one of the words linked with the help of them and while in the structure of such sentence the position of such `detached' word is considered, prepositions never lose their prepositional qualities and present their real functions.

О некоторых вопросах семантических и структурных свойств английского предлога

Майя Агая
Тамар Джоджуа

Резюме

В данной работе производится анализ семантических и структурных свойств английского предлога.

Предлоги в английском языке играют важную роль. Они используются для связи слов в словосочетаниях. Предлоги могут выражать различные отношения между словами в предложении. Эти отношения включают направление, время, место, причину, цель. Предлогам свойственно функционирование в качестве индексальных (указательных) знаков, однако роль предлога не исчерпывается формальной синтаксической функцией указывания. Содержание и характер семантики предлогов чрезвычайно разнообразны. На основе анализа семантических и структурных свойств английских предлогов может быть сделан вывод, что до тех пор, пока предлог примыкает хотя бы к одному из соединяемых им слов и пока в структуре данного предложения предусмотрена позиция для „оторванного” слова, предлог остаётся предлогом и не может терять своих свойств.

ლიტერატურა:

1. Аксененко Б. Н. Предлоги английского языка, М., 1956.

2. Сушинская С.И. и др., Предлоги в современном английском языке, 2000.

3. Смирницкий А.И. Морфология английского языка, М., 1959.

4. Кобкоб В.П. О сохранении английскими предлогами своих свойств в структуре предложения. изд. „Наука”, Новосибирск, 1977.

5. Плйар Д. Селиверстова О.Н. (ред). Иследования по семантике предлогов. М., 2000.

6. Lougheed L. The Great Preposition Mystery -Washington, 1990.

7. Quirk R, Greenbaum S. and others; A Comprehensive Grammar of the English 8. Langauge. Longman, London and New York, 1985.

Лала Ахмедова
(Азербайджан)

Сознание как форма отражения и духовного освоения мира человеком возникает в связи с практической деятельностью людей. Оно направлено на их бытие, отражает его в различных формах: науки, морали, политики, права, литературы, искусства и т.д. Нас интересует соотношение двух форм общественного сознания - морали и литературы, а точнее соотношение нравственных и эстетических начал в общественном и личном сознании.

Проблема человека всегда была и остаётся в центре внимания литературы, и все вопросы, касающиеся человека, его нравственного и духовного совершенствования продолжают быть актуальными, интересными и особенно в наше время переоценки ценностей.

- Что ты ищешь, Диоген, днём с фонарём?- спрашивали афиняне.

- Я ищу человека,- отвечал он.

- Кого именно? Меня? Его?

- Ищу человека, - повторял мудрец, вглядываясь в лица своих сограждан, и продолжал свой путь по городской площади.

Фонарь Диогена - это аллегорический образ пытливой философской мысли, которая с древнейших времен неустанно разглядывает величайшую из тайн мироздания - самого человека.

Что есть человек? Какова его сущность? В чём смысл и назначение его бытия? Вот вопросы которые на протяжении тысячелетий волнуют и человека, и человечество, ибо без них нет решений, нет сознательной исторической жизни ни для общества, ни для отдельного индивида.

Философы и поэты разных эпох и разных направлений неодинаково отвечали на эти вопросы, провозглашая человека то господином вселенной, то её рабом. Источником самых тяжких зол, поражающих человека, является сам человек, - говорил Шопенгауэр,- ибо homo homini lupus est. М.Горький, напротив, видел в человеке единственную силу, творящую и низвергающую богов, созидающую красоту телесную и духовную, земную и небесную. Он пропел песню величественному, гордому, свободному, всесильному, прекрасному человеку-творцу.

Проблема человека - ключевая для всех форм человеческой деятельности. Практический опыт людей, нашедший отражение в бесчисленных и разнообразных орудиях труда от каменного топора до компьютера, всевозможных памятников материальной и духовной культуры, в том числе творениях Гомера, Физули, Низами, Шекспира, М. Ф.Ахундова, есть также не что иное, как результат предметного очеловечивания природы и самого человека. История человечества с этой точки зрения есть история постижения людьми своей собственной сущности, история ,,порождения человека человеческим трудом”.

Познавая окружающий мир, осваивая его, человек познаёт и перестраивает самого себя. Наитруднейшим объектом изучения и преобразования для человека оказался сам человек, его человеческая, то есть социальная сущность, ибо на его пути к самому себе, к гармонии между собой и миром в условиях создавшихся противоречий действительности встают многочисленные проблемы. Они затуманивают социальную картину истинных человеческих отношений, искажают и деформируют её, в некоторых случаях её осветляют.

Но, в любом случае, каждая эпоха, каждое поколение, каждый индивидуум, вступая в жизнь, переосмысливают эти проблемы по-своему, стремясь лучше понять и глубже постичь своё предназначение.

Как для общества, так и для личности дорога в будущее лежит через прошлое, через его переосмысление. В многосложной и многоступенчатой системе воспитания, педагогу принадлежит важнейшая роль, ибо он призван первым указать своему воспитаннику наикратчайший путь к его индивидуальной сущности, помочь человеку, входящему в мир, стать самим собой и найти своё собственное место в жизни.

Чтобы справиться с этой ролью, преподаватель как школы, так и высшей школы прежде всего должен выполнить один из заветов Фирудин бека Кочарли, Сулейман Сани Ахундова, Ушинского, которые призывали не давать учащимся ничего, кроме истины, конечно, выбирая между истинами те, которые соответствуют данному возрасту, они советуют соблюдая закон современности смело и умело вводить своих питомцев в действительные факты жизни, души и природы. По мнению великих педагогов, воспитание не выполнит своей нравственной обязанности, если не очистит сокровищ, добытых естествознанием, от всей ложной шелухи, остатков процесса их добывания и не внесёт эти сокровища в массу общих знаний каждого человека, имеющего счастье употребить свою молодость на приобретение знаний.

Диоген днём с фонарём искал и не мог найти человека. Учителю в известном смысле ещё труднее: он должен сделать человека из своего воспитанника. Для этой цели ему самому надобно обладать весьма многими качествами и прежде всего быть высоконравственной личностью, стоящей на уровне морального, идейного, эстетического, этического требования своего времени. Ушинский не случайно сравнивал учителя с художником, а педагогику - с искусством.

,,Педагогика”, - писал он в предисловии к своему знаменитому труду ,,Человек как предмет воспитания”, ,,не наука, а искусство: самое обширное, сложное, самое высокое и необходимое из всех искусств. Искусство воспитания опирается на науку. Как искусство сложное и обширное, оно опирается на множество обширных и сложных наук; как искусство же, оно стремится к идеалу вечно достигаемому и никогда вполне не достижимому: к идеалу совершенного человека”.

Связь между искусством и моралью, этическими и эстетическими ценностями была уловлена ещё Конфуцием, Сократом и Платоном. В основу основ нравственного воспитания как Конфуций, так и Сократ и позднее Платон положили мудрость, знание, при помощи которого учили распознавать благо, добро и справедливость. Платон видел цель жизни в том, чтобы мыслить истинное, ,,чувствовать прекрасное и желать доброе”. Он же сформулировал положение, согласно которому прекрасно то искусство, которое выражает душевную и телесную добродетель, а безобразно то, в котором нашёл отражение порок, и едва ли не первый предложил ввести нравственную цензуру. Аристотель углубляет эту проблему поставив вопрос о синтезе добра и красоты, и этот синтез, по мнению философа, осуществляется через искусство.

Идея Аристотеля проходит через века и привлекает к себе лучшие умы, в том числе Лессинга, Руссо, Гёте, Шиллера, Пушкина, М. Ф. Ахундова, Ордубади, Белинского, Чернышевского, Добролюбова, Писарева, Толстого, Дж. Мамедкулизаде, Дж. Джабарлы и др.

По мнению Лессинга (,,Гамбургская драматургия”) ,,в основе всех драматургических произведений должно лежать намерение учить нас, как поступать, указать нам отличительные признаки добра и зла, трагичного и смешного”.

Жан-Жак Руссо считал, что главное в искусстве - его общественное содержание. Искусство, по его мнению, должно развивать в человеке его гражданские добродетели и прославлять патриотические подвиги героев. Он отмечал, что доброе - это прекрасное в действии, что добро и красота тесно связаны между собой и что оба они имеют общий источник в прекрасно созданной природе! (,,Юлия, или Новая Элоиза”).

,,Сохрани нас Боже быть поборником безнравственности в поэзии”,- заметил А. С. Пушкин и в своём поэтическом завещании сказал: ,,И долго буду тем любезен я народу, что чувства добрые я лирой пробуждал”.

В. Г. Белинский указывал, что всё поэтическое ,,необходимо нравственно”, и по словам Венгрова С. А., ,,первым сделал основным стремлением литературы борьбу за правду”.

Л. Н. Толстой считал, что эстетика ,,есть выражение этики”. Ему принадлежат следующие замечательные слова: ,,Литература народа есть полное, всестороннее сознание его, в котором одинаково должны отразиться как народная любовь к добру и правде, так и народное созерцание красоты в известную эпоху развития”.

Нравственный аспект анализа, то есть то, чего нам сейчас недостаёт, Л.Н. Толстой ставил во главу угла при изучении литературного произведения. ,,Цемент, который связывает всякое художественное произведение в одно целое и от этого производит иллюзию отражения жизни, есть не единство лиц и положений, а единство самобытного нравственного отношения автора к предмету”.

В ходе исторического развития осуществляется преемственность нравственных стереотипов. И это неизбежно находит отражение в художественном творчестве. И поскольку мораль, как и всякая форма общественного сознания, относительно самостоятельна, преемственность эта бывает в своих проявлениях самой различной: позитивной и негативной, развивается как вертикально - от поколения к поколению, так и горизонтально - в результате культурного взаимообмена между разными народами и т.д. Наряду с преемственностью неизбежно происходит и ломка определенных устоявшихся взглядов и представлений. Все это на различных этапах развития общества меняет стереотип поведения человека. И естественно, все эти процессы находят отражение в литературе, в целом, в искусстве, определяя, таким образом, нравственную шкалу ценностей каждого отдельного этапа развития искусства.

Художник несет миру результаты познания и оценки нравственной жизни человека в форме художественных образов, закрепленных в специфических средствах выражения и изображения, приглашает к современному эмоциональному общению, призывая его с нравственных позиций оценить себя и жизнь в свете тех этических идеалов, которые являются преломлением общественных идеалов. И в этой ценностно-духовной сфере устанавливается органическое единство воспринимающего искусство и самого произведения искусства.

Искусство - это сфера активного формирования нравственности общества, в то же время оно является барометром его нравственного климата. Поэтому так велика эстетическая потребность в искусстве, связанном с поиском духовных ценностей. Дело не только в эстетическом наслаждении, которое мы получаем от восприятия высокохудожественных произведений, от их совершенной художественной формы. Роль формы произведения трудно отрицать, так как свое социальное, нравственное предназначение искусство осуществляет именно через эстетическую специфику художественного произведения, реализуя ее через неповторимую художественную форму. И лишь в силу этого произведение искусства становится средством воздействия на нравственную структуру личности, оказывая на нее катарсическое воздействие, так как демонстрирует противоречивую борьбу разных мотивов в поведении человека, дает им высшую нравственно-эстетическую оценку, раскрывает социальную и психологическую природу человека и тем самым осуществляет в единстве эстетическую и катарсическую функции искусства.

Literature and moral

Lala Akhmedova

Summary

Each historical period puts forward new problems in front of literature and literature as a kind of social conscience makes an attempt to address these challenges by its own moral means. This process reflects in appearing new subjects, new heroes and along with it new accents and focuses can be observed in the old themes.

Writers who began their creative search in this period gave special moral interpretation of the present. In the given image of modern times they discover ethical basis of human nature of the period.

World literature discovered bright images of that epoch, contradiction between epoch and personality, moral potential and landmarks. The prose of this period was not simple, and the author tries to show this complexity in her article.

ლიტერატურა და მორალი

ლალა ახმედოვა

რეზიუმე

ყოველი ისტორიული პერიოდი ლიტერატურის წინაშე გარკვეულ პრობლემებს აყენებს, როგორც სოციალური ცნობიერების სახეობას და მათ თავისებურად წყვეტს. ეს პროცესი ვლინდება ახალი თემების, გმირებისა და აქცენტების ახლებური გააზრებით.

მსოფლიო ლიტერატურა წარმოაჩენს ყოველი ეპოქის სახე-ხატებებს, წინააღმდეგობებს ეპოქასა და პიროვნებას შორის, ზნეობრივ შესაძლებლობებსა და დამახასიათებელ თავისებურებებს. აღნიშნულ წერილში შევეცადეთ, სხვადასხვა ავტორის თხზულებებზე დაყრდნობით წარმოგვეჩინა აღნიშნული პერიოდის პროზის მრავალმხრივობა.

Литература:

1. Маркс К., Энгельс Ф. Из ранних произведений. М., 1956.

2. Ушинский К. Человек как предмет воспитания. Опыт педагогической антропологии. 13-е издание, М., 1975.

3. Руссо Ж.-Ж.. Об искусстве., М.-Л., 1981.

4. Венгов С. А. соч. СПБ., 1911.

5. Толстой Л. Н..с., т 5, 1990.

6. Толстой Л. Н, п. с. с., т 30, 1990.

მარინე ჯაიანი
(საქართველო)

ფრანგული საზოგადოების პირველი ნაცნობობა ქართული მხატვრული აზროვნების უმნიშვნელოვანეს ძეგლთან - „ვეფხისტყაოსანთან“ ყველაზე ადრე - ევროპის თითქმის ყველა ქვეყანასთან შედარებით, XIX საუკუნის დასაწყისისათვის შედგა. ფრანგები, გამოჩენილ მოღვაწეთა ნაშრომებით, ეზიარნენ საქართველოს მატერიალურსა და სულიერ კულტურას, ქართველი ერის უძველეს, საამაყო და მომხიბლავ ისტორიულ წარსულსა და აწმყოს.

საქართველოს ისტორიითა და კულტურით დასავლეთის დაინტერესება გააღრმავა და დააჩქარა იმ მოძრაობამ, რომელიც მეცნიერულ სამყაროში XVIII საუკუნის ბოლოს დაიწყო და რომელიც დაკავშირებული იყო ევროპული და აზიური (ინდოეთის, ირანის და სხვ.) ენების მჭიდრო ნათესაობის აღმოჩენასთან. უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ ფართომასშტაბიან ორიენტალისტურ კვლევას ევროპაში დიდად შეუწყო ხელი ნაპოლეონის ლაშქრობამ ეგვიპტეში და მისმა შედეგებმა. აღმოსავლეთმცოდნეობისადმი ინტერესის დასტური იყო ქ. კალკუტაში სამეცნიერო, ,,სააზიო საზოგადოების” დაარსება. ამ მიმართულებით, კვლევის მაღალ დონეზე დაყენების მიზნით, პარიზში გაიხსნა - „ეკოლ სპესიალი“ - სასწავლებელი, რომელშიც ისწავლებოდა სანსკრიტული, სომხური, მანჯურული, ჩინური ენები, მოგვიანებით - ქართული, დიდი ორიენტალისტების, აკადემიკოსების: არაბისტი - სილვესტერ დე სასის, სპარსოლოგი - აბელ რემუზას, არმენოლოგი - ანტუან-ჟან სენ-მარტენისა და სხვათა ინიციატივით საფრანგეთში 1822 წელს დაარსდა „პარიზის სააზიო ჟურნალი”, რომელშიც უხვად იბეჭდებოდა მასალები საქართველოს შესახებაც. ავტორთა უმრავლესობა კავკასიაში ნამყოფი იყო: პოლკოვნიკი როტიე, ორიენტალისტი კლაპორტი, შულცი, რომელიც 1830 წელს ,,სააზიო საზოგადოების“ დავალებით, სენ-მარტენის რეკომენდაციით საქართველოში მოემგზავრება და გზაში ქურთებმა სიცოხლეს გამოასალმეს, - მოგვიანებით ჟურნალის ფურცლებზე გამოჩნდა მარი ბროსეს სამეცნიერო სტატიები (1822-23 წწ.).

სწორედ მარი ბროსე იყო პირველი ევროპელი, რომელმაც სისხლხორცეულად შეიყვარა ჩვენი ქვეყანა და მიზნად დაისახა ევროპისათვის გაეცნო საქართველოს ისტორია, კლასიკური პერიოდის ქართული ლიტერატურა, კერძოდ, შოთა რუსთაველის ცხოვრება და მისი უკვდავი პოემა „ვეფხისტყაოსანი“. „ბროსემ პირველმა შეატყობინა ქვეყანას ჩვენი წარსული ისტორიული ცხოვრება, ჩვენი ბედ-იღბალი და მდგომარეობა“ (5), - წერდა ს. მესხი.

მარი ბროსეს ცხოვრებისა და ღვაწლის გაცნობა - შესწავლას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ქართულ-ფრანგული ურთიერთობისა და საერთოდ, ქართული საზოგადოებრივი და მეცნიერული აზროვნების ისტორიისათვის. ჩვენი ნაშრომის მთავარი დანიშნულება და მიზანიც სწორედ ეს გახლავთ, წარმოვაჩინოთ ამ ურთიერთობების წარუშლელი ფურცლები.

მარი ბროსეს ქართველოლოგიით გატაცება შემთხვევით არ წარმოშობილა, - იმ დროს როცა მან ორიენტალისტურ კვლევას მოჰკიდა ხელი, საფრანგეთში აღმოსავლეთმცოდნეობისადმი ინტერესი დიდი იყო. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, 1822 წლისათვის პარიზში დაარსებულა „სააზიო საზოგადოება“. გამოდის სამეცნიერო „სააზიო ჟურნალი“. ანტუან-ჟან სენ-მარტენი ამ საზოგადოების ერთ-ერთი მთავარი დამფუძნებელია. აქვე ჩაისახა აზრი ქართული ენისა და ლიტერატურის წერილობითი ძეგლების შესწავლისა. მან უდიდესი როლი შეასრულა მომავალი მკვლევრის ცხოვრებაში. მკვლევარმა გვერდში ამოიყენა ახალგაზრდა, დამწყები მეცნიერი მარი ფელისიტე ბროსე. სენ-მარტენმა პირველმა მიუთითა ახალგაზრდა მეცნიერს საქართველოზე, როგორც უძველესი კულტურის, ცივილიზაციის ქვეყანაზე და შთააგონა ამ ქვეყნის სიყვარული. აღმოსავლური ენების ჩინებული მცოდნე და მკვლევარი რწმუნდება იმაში, რომ სომხეთის ისტორიის შესაქმნელად (სენ-მარტენს ეკუთვნის ვრცელი სამეცნიერო კვლევა „სომხეთის ისტორია“) აუცილებელი იყო მეზობელი საქართველოს ისტორიის გაცნობაც, რადგან ამ ორი ერის ისტორიული წარსული მჭიდროდ იყო ერთმანეთზე გადაჯაჭვული. იგი თვლიდა, რომ სომხეთ-საქართველოს ისტორიის შედარებითი შესწავლა გააშუქებდა აღმოსავლეთის ხალხების პოლიტიკურ-კულტურულ ცხოვრებასაც. ბედისწერამ დააკავშირა მარი ბროსე დიდ მეცნიერთან: „მან შთამაგონა თუ როგორ შემესწავლა საქართველოს ისტორია, მაწვდიდა ყველაფერს, რაც კი გააჩნდა... წიგნებსა და დოკუმენტებს ქართული ენის, ლიტერატურის... საქართველოს ისტორიის შესახებ”, (3) - იგონებდა მადლიერი შეგირდი მასწავლებელს.

1823 წლის 6 იანვარს სენ-მარტენი ანგარიშით წარსდგა „სააზიო საზოგადოების“ წინაშე და მოითხოვა, ქართული ენა განსაკუთრებული ღირსების მქონე ენების რიგში ჩაეყენებინათ. საზოგადოებამ ყურად იღო მეცნიერის წინადადება და გადაწყდა: ჩამოესხათ შრიფტი, გამოეცათ ქართული ენის ლექსიკონი და გრამატიკა. „სენ-მარტენს ის სამსახური მიუძღვის ქართველების წინაშე, რომ იმან ჩააგდო ქართულის ისტორიის საძირკველი, რომელზედაც სხვებმა იწყეს შენება“ (2) - აღნიშნავდა დ. ბაქრაძე.

აღმოსავლური მწერლობით, ისტორიით, კულტურით გატაცებული მკვლევარი, დიდი მეცნიერების ელინისტ აზისა და ჩინოლოგ აბელ რემუზას ლექციებს ისმენს. სამეცნიერო ჟურნალი „მოგზაურობათა ანალების“ მე-12 ტომში ეცნობა ე. ბოლხოვიტანოვის ნაშრომის კრიტიკულ ანალიზს და სურვილი უჩნდება ნახოს ამ წიგნის გერმანული თარგმანი (ფრედერიკ შმიდტის შესრულებით) (15). აღვნიშნავთ, რომ ამ წიგნს იცნობდა და იმოწმებდა ხშირად სენ-მარტენიც. მ. ბროსემ მოიძია ევროპაში ადრიდანვე ცნობილი სტეფანე პაოლინისა და ნიკიფორე ირბახის (ჩოლოყაშვილის) მიერ შესრულებული ქართულ-იტალიური ლექსიკონი, მარიო მაჯიოს ქართული ენის გრამატიკა და სხვ. ამავე დროს, ცნობილი პარიზელი გამომცემელი ფ. დიდო ახალგაზრდა მეცნიერს შესთავაზებს შუასაუკუნეების სასულიერო მწერლობის უმნიშვნელოვანესი ძეგლის „ქრისტეს მიბაძვის“ ბერძნული ვერსიის ახლად გამოცემას. მარი ბროსე გულმოდგინედ მუშაობდა და 1824 წლისათვის დასტამბა 650 გვერდიანი შრომა, რომელმაც სახელი და დიდება მოუტანა მას. ამავე გამომცემლობის შეკვეთით, მ. ბროსე შეუდგა ახალი აღთქმის წიგნების ბერძნულ ენაზე მომზადებას. სწორედ აქ დასჭირდა მას პირველად სახარების ტექსტის ზოგიერთი ადგილის დასაზუსტებლად, გასამართავად, ქართული და სომხური ენების ცოდნა. ეს წიგნი, ცოტა მოგვიანებით, 1831 წელს ორ ტომად გამოვიდა პარიზში. მ. ბროსეს სამეცნიერო მოღვაწეობა თანდათანობით დიდ აღიარებას იხვეჭდა და მისი ავტორიტეტი უფრო და უფრო იზრდებოდა.

1825 წლის 7 თებერვალს, მ. ბროსე, როგორც ჩინური, სომხური და ქართული ენისა და ლიტერატურის თვალსაჩინო მკვლევარი, „სააზიო საზოგადოების“ წევრად აირჩიეს. ეს ფაქტი მეცნიერული კვლევის ჟინით ავსებს მას. იმავე წელს, საფრანგეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს გადაწყვეტილებით, მ. ბროსემ უფლება მიიღო ესარგებლა პარიზში დაცული ქართული საარქივო მასალებით. ახალგაზრდა ორიენტალისტი, რომელიც უკვე იცნობდა თანამემამულეთა ოჯახებში შემონახულ არქეოლოგიურ და ნუმიზმატიკურ კოლექციებს, ამჯერად არქივებში, ბიბლიოთეკებში ეძებს საინტერესო წიგნებს, მასალებს საქართველოს შესახებ. იგი ზედმიწევნით სწავლობს ქართულ ბიბლიას, ცნობილი ორიენტალისტის ჟიულ კლაპორტისა და პეტერბურგის კარის მრჩევლის გოდერძი ფირალოვის მიერ შედგენილ ფრანგულ-ქართულ ლექსიკონს ეცნობა, სენ-მარტენის ბიბლიოთეკაში აღმოაჩენს 1818 წელს თბილისში გამოცემულ ქართულ ანბანს და ა. შ. მ. ბროსეს გატაცება ქართული კულტურით, ენით და ლიტერატურით ცნობილი ხდება ფრანგული სამეცნიერო საზოგადოებისათვის. პარიზის სამეცნიერო ბიბლიოთეკების თანამშრომლები დიდ დახმარებას უწევენ მას. მათ მკვლევარს ოთხი ქართული ხელნაწერი გადასცეს: „ქართული ქრონიკა“, „ქართული სამართალი“ და „ვეფხისტყაოსნის“ ორი ეგზემპლარი. პარიზში დაცული სამეცნიერო მასალის შესწავლა მ. ბროსემ 1830 წლამდე თითქმის ამოწურა. მას გული საქართველოსკენ მოუწევდა, მაგრამ გამომგზავრებაზე ფიქრიც კი შეუძლებელი იყო.

მ. ბროსემ შესანიშნავად იცოდა, რომ რუსეთი იყო ის ქვეყანა, სადაც ქართული დოკუმენტები ინახებოდა, პეტერბურგისა და მოსკოვის ბიბლიოთეკებსა და მუზეუმებში დაცული მასალის გაცნობა აუცილებელი იყო სერიოზული მეცნიერული კვლევის ჩასატარებლად. იმ ხანებში პეტერბურგში ცხოვრობდა ბროსეს მეგობარი, 1832 წლიდან რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის წევრი შარმუა, ეროვნებით ფრანგი. იგი იყო საგარეო საქმეთა სამინისტროსთან არსებული პეტერბურგის აღმოსავლური ენების ინსტიტუტის არაბული და თურქული ენების პროფესორი. მეგობრებს ინტენსიური მიმოწერა ჰქონდათ ერთმანეთთან. სწორედ შარმუამ ურჩია ბროსეს დაკავშირებოდა საქართველოს უკანასკნელი მეფის გიორგი XIII-ის ძეს, თეიმურაზ ბატონიშვილს. 1830 წლისათვის წერილებით შედგა ეს ნაცნობობა. მ. ბროსე მეცნიერულ ხელმძღვანელობას სთხოვს თეიმურაზს. მათი შემდგომი ურთიერთობა სამაგალითო მეცნიერულ თანამშრომლობასა და მეგობრობაში გადაიზარდა, რამაც დიდად შეუწყო ხელი ქართველოლოგი მეცნიერის შემდგომ წინსვლას. თეიმურაზ ბატონიშვილი სისტემატურად უგზავნიდა მკვლევარს მნიშვნელოვან სამეცნიერო წერილებს. მ. ბროსე უსწრაფესად, დიდი გულმოდგინებით თარგმნიდა მათ ფრანგულ ენაზე და „სააზიო ჟურნალში“ აქვეყნებდა.

1830 წლის აპრილში, მ. ბროსე საფრანგეთის მეფის შარლ X-ის შინაგან საქმეთა მინისტრს პეირონეს სთხოვს საქართველოში გამგზავრების ნებართვას. მოთხოვნის მიხედვით, მოგზაურობა ოთხ წელიწადს უნდა გაგრძელებულიყო: ერთი წელი - პეტერბურგსა და მოსკოვში, სამი წლის განმავლობაში მოივლიდა საქართველოს ყველა კუთხეს. ცოტა ხნით სომხეთსაც უნდა სწვეოდა, სადაც სომეხთა რელიგიური და ინტელექტუალური ცენტრის - ეჩმიაძინის საგანძურის შესწავლა - დათვალიერება სურდა, ბოლოს, კონსტანტინეპოლის გავლით, სამშობლოში დაბრუნებას ლამობდა. მინისტრმა გეგმა მოიწონა, მაგრამ იმავე წლის ივლისის თვეში საფრანგეთში მთავრობის გადატრიალება მოხდა და მ. ბროსესათვის აღარავის ეცალა.

1831 წელს მ. ბროსე ცდილობს სამეფო ბიბლიოთეკასთან არსებული აღმოსავლური ენების ინსტიტუტთან დააარსოს ქართული ენისა და ლიტერატურის კათედრა; 1832 წელს სამეფო კოლეჯში აგვარებს საქმეს; 1833 წელს - წარწერათა და სიტყვიერების აკადემიაში, მაგრამ ყველგან ხელი მოეცარა, საწადელს ვერსად მიაღწია. ერთი პერიოდი უმუშევრადაც დარჩა და სამეფო სტამბაში ასოთამწყობის ადგილს დასჯერდა.

ძალიან მალე ახალგაზრდა მეცნიერის ბედისწერა რადიკალურად შეიცვლება. 1835 წელს მ. ბროსეს მეგობარი, აკადემიკოსი შარმუა, მძიმედ დაავადებული, ტოვებს პეტერბურგს. „სააზიო საზოგადოების“ გადაწყვეტილებით მის ადგილზე მ. ბროსეს კანდიდატურას ასახელებენ. 1836 წლის 14 დეკემბერს მ. ბროსე ერთხმად აირჩიეს სანკტ-პეტერბურგის მეცნიერებათა სამეფო აკადემიის წევრად. 1837 წლის 18 ივნისს, ოჯახთან ერთად, ცნობილი ორიენტალისტი რუსეთში ჩამოდის. მ. ბროსეს მიერ XIX ს-ის I ნახევარში პეტერბურგსა და მოსკოვში გაჩაღებული მეცნიერული საქმიანობა ქართველოლოგიის, როგორც ახალი დამოუკიდებელი სამეცნიერო დისციპლინის, ჩამოყალიბების ერთ-ერთი მტკიცე ფაქტორი გახდა, რაც ქართული მეცნიერების წინაშე მის უდავო ისტორიულ დამსახურებას მოასწავებდა...

1839 წელს მ. ბროსეს მეცადინებით ახალი ქართული შრიფტი ჩამოასხეს. მკვლევარი მონდომებით ეცნობა და სწავლობს ქართველ ემიგრანტთა მიერ რუსეთში ჩამოტანილ მასალებს. ქართველთა მიერ აშენებული სამი ეკლესიის ხშირი სტუმარი ხდება. მკვლევარს დახმარების ხელი გაუწოდეს აქ მცხოვრებმა და მოღვაწე ქართველებმა. აღსანიშნავია პეტრე ქებაძის დამსახურება. იგი მ. ბროსეს ამარაგებდა ხელნაწერებით. პეტრე ქართული მწიგნობრობის მოყვარული კაცი იყო და ხშირად ყიდულობდა და ამდიდრებდა თავის ბიბლიოთეკას წიგნებით. მკვლევარს მან გადასცა ბატონიშვილ ვახუშტის საქართველოს ისტორიისა და გეოგრაფიის ავტორიზებული სრული ტექსტი. მ. ბროსე შეუდგა ვახუშტის საქართველოს გეოგრაფიის თარგმნას ფრანგულ ენაზე. იგი ეყრდნობოდა იმერეთის დედოფლის ანასეულ ხელნაწერს, რომელიც მეცნიერებათა აკადემიას ანას ძის კონსტანტინესაგან შეუძენია. 1845 წელს მ. ბროსე ავად გახდა და იძულებული შეიქნა ჯანმრთელობისათვის მიეხედა. სამშობლოში სამკურნალოდ ჩასული, მალევე, 1845 წლის ოქტომბრის თვეში, ისევ პეტერბურგში ბრუნდება.

1846 წლის 23 ოქტომბერს გარდაიცვალა მ. ბროსეს უახლოესი ადამიანი, მეცნიერ-ხელმძღვანელი, უერთგულესი მეგობარი თეიმურაზ ბატონიშვილი. დაკრძალვის დღეს, სამგლოვიარო ცერემონიალზე მ. ბროსეს ქართულ ენაზე წარმოუთქვამს გამოსათხოვარი სიტყვა. ბატონიშვილის მეუღლეს, ოთარ ამილახვრის ასულ ელენეს, ქმრის ბიბლიოთეკა პეტერბურგის აკადემიისათვის შეუწირავს, ხოლო თეიმურაზის მიერ შედგენილი, დიდი ხნის ნაღვაწი „საქართველოს ისტორია“, მ. ბროსეს თანადგომითა და უანგარო დახმარებით 1848 წელს პეტერბურგში დასტამბულა.

მ. ბროსე სხვადასხვა დროს, პეტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიაში ცვლიდა ან ასრულებდა ისტორიულ-ფილოლოგიური განყოფილების აკადემიკოს-მდივნის, აკადემიის ვიცე-პრეზიდენტის მოვალეობასაც კი. სახელმოხვეჭილი მეცნიერი იყო არჩეული პარიზის, ორლეანის, კოპენჰაგენის, ბერლინის, ვენეციის, ნანსის, მოსკოვის, თბილისის და ა. შ. სამეცნიერო საზოგადოების წევრად. დიდი ამაგი და ღვაწლი დასდო მ. ბროსემ პეტერბურგში სააზიო მუზეუმს, საიმპერატორო ერმიტაჟსა და ბიბლიოთეკას. ჩვენთვის, ქართველთათვის, ყველაზე მნიშვნელოვანია მისი ღვაწლი პეტერბურგის უნივერსიტეტში 1845 წლიდან ქართული ენის კათედრის დასაარსებლად, რომლის ხელმძღვანელი, მ. ბროსესივე თანადგომითა და ინიციატივით გახდა პირველი ქართველი პროფესორი დავით ჩუბინაშვილი. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ის ფაქტიც, რომ მარი ბროსეს რეკომენდაციით 1837 წლის 29 დეკემბრის სხდომაზე, თეიმურაზ ბაგრატიონი ერთხმად აირჩიეს პეტერბურგის მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრად. ბატონიშვილი პირველი ქართველი აკადემიკოსი გახდა.

თეიმურაზის გარდაცვალების შემდეგ მ. ბროსე რუსეთსა და დასავლეთ ევროპაში მე-18 საუკუნის 60-70 წწ-ში ქართველოლოგიის აღიარებული მეთაური გახდა. ცნობილ ორიენტალისტს საქართველოში გამოუჩნდნენ მისი საქმის მიმდევრები და გამგრძელებელნი, დ. ჩუბინაშვილი, ივ. ჯავახიშვილი და სხვანი.

ქართველებმა დაინახეს თუ არა, რომ მათი ქვეყნის ისტორია, კულტურა, ეროვნული სიძველეები დიდ ინტერესს იწვევდა განათლებულ საზოგადოებაში, როგორც ევროპაში, ასევე რუსეთში, მაშინვე „გახსნეს განძთა სალარო“ (ს. მესხი) და დაიწყეს პეტერბურგში მონეტების, ქართული შრიფტის, ნაბეჭდი და ხელნაწერი წიგნების მოგროვება და გაგზავნა. ზოგი სასყიდლით, ზოგი საჩუქრად თავს არ ზოგავდა მ. ბროსესთვის მიეწოდებინათ ქართული მასალა. საქართველოდან ამ საქმის მონაწილენი იყვნენ - ნიკოლოზ ქუთათელაძე, პ. იოსელიანი, მიტროპოლიტი ევგენი, დავით დადიანი და სხვები; მოსკოვიდან - ზაქარია ფალავანდიშვილი, კონსტანტინე ბატონიშვილი, გიორგი ავალიშვილი, პეტრე ქებაძე, სვიმონ ტაბიძე (გურიიდან რუსეთში გადასახლებული, ქართულ ხელნაწერთა გადამნუსხველი, სტამბის მუშაკი და ჩინებული პოეტი). ქართველმა ერმა გულით შეიყვარა მ. ბროსე. ქართული კულტურის შესწავლის საქმეში მისი ღვაწლისა და დამსახურების შესახებ თანმიმდევრულად აქვეყნებდნენ წერილებს ი. ჭავჭავაძე, ს. მესხი, ი. მეუნარგია და სხვანი. „მართლაც, ადრე, ჩვენი ისტორიული ცხოვრების დროს, განათლებული ევროპა ცოტად თუ ბევრად გვიცნობდა. იცოდა, რომ კავკასიაში ცხოვრობს ერთი მხნე ხალხი, ივერიელნი, რომელიც მარჯვედ წინ უდგება და ებრძვის აზიის ხალხსა, განსაკუთრებით სპარსელებსა და ოსმალებსა, მაგრამ, მას შემდეგ, რაც საქართველოს ბედი რუსეთისას შეუერთდა, ჩვენი ქვეყნის ხსენება სრულიად მოისპო ევროპაში. მ. ბროსემ, პირველმა შეატყობინა ქვეყანას ჩვენი წარსული ისტორიული ცხოვრება, ჩვენი ბედ-იღბალი და მდგომარეობა“ (5), - აღფრთოვანებას ვერ მალავდა ს. მესხი.

დადგა ნანატრი დღეც. მ. ბროსეს დიდი ხნის ოცნება აუსრულდა. იგი 1847 წლის 13 აგვისტოს საქართველოში გამოემგზავრა და თვრამეტ დღეში თბილისში ჩამობრძანდა. ქართული საზოგადოების წარმომადგენლები, მეგობრები მას გულთბილად შეხვდნენ. მ. ბროსე ეწვია ოფიციალურ პირებს, მოინახულა ეგზარხოსი ისიდორე (ეგზარხოსმა გადასცა სვანეთიდან მისი დავალებით ჩამოტანილი, პერგამენტზე შესრულებული „წმინდა აბოს ცხოვრება“).

მ. ბროსეს მასპინძელი (ქართველ ხალხთან ერთად) იყო ნიკოლოზ ხანიკოვი, კავკასიის დიპლომატიური მისიის ატაშე. იგი თბილისში ცხოვრობდა, იცნობდა მკვლევარს, თავადაც გატაცებული იყო ორიენტალისტიკით. ნ. ხანიკოვმა მ. ბროსეს გადასცა თეთრიწყაროს ჯვარი პატიოსანის წარწერები; ანისი მკვლევრის ჩამოსვლამდე მოიარა და საჭირო ცნობები ჩამოუტანა.

მ. ბროსეს მრავალმხრივი მოღვაწეობის გზა ია-ვარდით არ ყოფილა მოფენილი. იგი იძულებული შეიქნა ერთი წელიწადი დარჩენილიყო საქართველოში, ისიც მგზავრობის დღეების ჩათვლით (ადრინდელ გეგმებში ოთხი წელიწადი ჰქონდა გათვალისწინებული). ოფიციოზი მას გარკვეული ეჭვის თვალით უყურებდა, ამიტომაც ამ არასახარბიელო მდგომარეობის გამო, საკუთარი ნაშრომების უმეტეს ნაწილს მაღალი თანამდებობის პირებს უძღვნიდა. ცნობილია, რომ მ. ბროსემ საქართველოში მოგზაურობის საბოლოო ანგარიში ვორონცოვს მიართვა.

მ. ბროსე ჩვენს ქვეყანაში ყოფნის ამ ერთ წელიწადს ნაყოფიერად იყენებს. 1847 წლის 12 სექტემბრიდან იწყებს მოგზაურობას კახეთში. ამჯერად მისი მასპინძლობა დავით ერისთავმა ითავა (რაფიელ ერისთავის მამამ). გზად იგი მარტყოფს მოინახულებს, აღტაცებაში მოჰყავს ალავერდის, იყალთოს. თელავში მ. ბროსეს არაჩვეულებრივი შეხვედრა მოუწყვეს. აქიდან მკვლევარი დავით ერისთავს მიჰყავს ქისტაურში, დაათვალირებინებს ალვანის ველს, მთელ თუშეთს. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ მატანში ისინი დასწრებიან ლეკების მიერ მოკლული მიხეილ ჩოლოყაშვილის დასაფლავებას. აქ რაფიელ ერისთავს მგზნებარე სიტყვა წარმოუთქვამს. პირველ დანახვისთანავე დიდი შთაბეჭდილება მოუხდენია რაფიელს მ. ბროსეზე, თავისი განათლებით, სისხარტით. ისინი სიცოცხლის ბოლომდე ერთგულ მეგობრებად დარჩენილან. თუშეთშივე გაუცვნია მას მღვდელი იობი ცისკარიშვილი, კარგი მორუსულე, განათლებული პიროვნება. ეს ორი ადამიანი იმდენად დაახლოვებულან, რომ შემდეგში, პეტერბურგში მკვლევრისთვის მღვდელს გაუგზავნია თუშური ლექსები, რუსულ-თუშური ლექსიკონი და ა. შ. აქვე გაუცვნია მკვლევარს დავით ერისთავის ასული ანა, რომელიც გამოირჩეოდა სილამაზითა და ინტელექტით.

აპრილის თვეში მ. ბროსე ქართლს მოივლის; ატენის, გორისჯვარის, რუისის, ურბნისის ხილვა წარუშლელ შთაბეჭდილებას ახდენს მასზე. ამ მხარეში მკვლევარს მასპინძლობდნენ და ყველგან ახლდნენ გიორგი, ელიზბარი და კონა ერისთავები, დიმიტრი მეღვინეთუხუცესი. მ. ბროსემ მოიარა სვანეთი, ლეჩხუმი, ქუთაისი, სამეგრელო, აფხაზეთი... ლიხნის ტაძრის სიძველეები პირველად სწორედ მან აღწერა. ტაძრის კედლებიდან გადმოიწერა რამდენიმე ქართული წარწერა, მათ შორის, 1066 წლის კომეტის გამოჩენის შესახებ. მანვე მოინახულა და აღწერა ბიჭვინთის ტაძარი... 4 ივლისისათვის მ. ბროსე თბილისში დაბრუნდა.

მკვლევარი წერილ-ანგარიშებს სისტემატურად აგზავნიდა პეტერბურგსა და მოსკოვში. პირველი წერილი განათლების მინისტრსა და აკადემიის პრეზიდენტს უვაროვს გაუგზავნა. ისტორიისა და ფილოსოფიის სექციას - მეორე წერილი; მესამე, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ვორონცოვს აახლა. მეოთხე ანგარიში ოთხ წერილად გამოქვეყნდა. იგი შეადგენდა ბროსეს ლიტერატურულ ძიებანს. წერილის სახით პატაკი მეფინაცვლის კანცელარიის დირექტორ საფონოვსაც მიართვა. ცნობილია, რომ საქართველოში მოგზაურობის ანგარიში 1851 წელს დაიბეჭდა პეტერბურგში სამ ბროშურად.

1848 წლის 23 ივლისს მ. ბროსე თბილისს გამოემშვიდობა და უამრავი დოკუმენტით დატვირთული 8 აგვისტოს პეტერბურგში ჩავიდა.

როგორც უკვე მივუთითეთ, მ. ბროსეს ქართველოლოგიური ინტერესები, რომელიც მიზნად ისახავდა ქართველი ხალხის მრავალსაუკუნოვანი კულტურულ-ისტორიული წარსულის მეცნიერულ გამოკვლევასა და უკეთ წარმოჩენას, იმავ დროს ხელს უწყობდა რუსთაველის ეპოქის შესწავლას, გენიალური ქართველი პოეტისა და მისი უკვდავი პოემის მოვლენების ისტორიული კანონზომიერებების დასაბუთებას.

მ. ბროსეს პირველივე ქართველოლოგიური ნაშრომები იმავდროულად რუსთველოლოგიური ხასიათის ძიებებით იყო აღბეჭდილი. პარიზში მოღვაწე ახალგაზრდა მკვლევარმა ქართული ენისა და ლიტერატურის შესწავლა სწორედ ქართული ბიბლიის, „ქართლის ცხოვრების“ ფუნდამენტალური გამოკვლევებით დაიწყო და კლასიკური ქართული მწერლობის ძირფესვიანი გაცნობით გააგრძელა.

მ. ბროსეს რუსთველოლოგიურ მოღვაწეობას ორ ეტაპად ყოფენ, პარიზსა და პეტერბურგში მოღვაწეობის პერიოდები: 1827-36 წლები - პარიზში; 1837-79 წლები - პეტერბურგში. ორივეგან „მ. ბროსეს რუსთველოლოგიურ მოღვაწეობას თვალყურს ადევნებდა და წარმართავდა XIX საუკუნის I ნახევრის გამოჩენილი მეცნიერი თეიმურაზ ბაგრატიონი, ამიტომაც მისი ნაშრომები იმთავითვე გამოირჩეოდა მეცნიერული კვლევა-ძიების სერიოზულობით და პროფესიული სიღრმით“.

ვახტანგ VI და თეიმურაზ ბაგრატიონი იყვნენ მკვლევრის წინამორბედნი და მასწავლებელნი რუსთველოლოგიაში. აღიარებულია, რომ პოემის შესწავლის ლამის 300 წლიანი ისტორიის ფუძემდებელი იყო და ყოველთვის იქნება ვახტანგ VI. (მომავალში, 2012 წელს - რუსთველოლოგიური მეცნიერული სკოლა, თავისი არსებობის სამსაუკუნოვან იუბილეს იზეიმებს). ხოლო თეიმურაზ ბაგრატიონი ერთი მთლიანი და ახალი ეტაპის შემქმნელია პეტერბურგის ქართველოლოგიური სკოლისა. სწორედ აქ ჩაუყარა მან საფუძველი რუსთაველის პოემის კვალიფიციურ კვლევას. თეიმურაზისვე ხელმძღვანელობით, სწორედ მას, მარი ბროსეს ხვდა წილად ახალი ეტაპი შეექმნა რუსთველოლოგიურ მეცნიერებაში (12) (მეგრელიძე).

„ვეფხისტყაოსნით“ მ. ბროსეს დაინტერესება იწყება 1828-29 წლებში, როცა მან პარიზის სამეფო ბიბლიოთეკაში მიაკვლია პოემის ორ ნუსხას. ერთს - 1811 წ., იოანე იალღუზიძის მიერ პოემის ვახტანგისეული გამოცემიდან მომდინარე მოკლე რედაქციული ტიპის ხელნაწერს - P-12, რომელსაც იგი F ფილტრით აღნიშნავდა. მეორეს - P-10, რომელსაც მ. ბროსე F ფილტრით აღნიშნავდა და შეიცავდა ვრცელ რედაქციას. ეს ხელნაწერი 1702 წელს შემახაში ყოფილა გადაწერილი ყაზაანთ ბეჟოას ქალის მიერ. ქართველოლოგიაში შენიშნულია, რომ „მისი, როგორც მკვლევრის ალღოზე მეტყველებს ისიც, რომ მან მყისვე დაიწყო ამ ხელნაწერების შედარებითი შესწავლა, ზუსტად შეარჩია მათში შედარებით უფრო ავთენტიკური ნუსხა და შეუდარა კიდეც ვარიანტული თვალსაზრისით სხვა მის ხელთ არსებულ ნუსხებს. უფრო მეტიც, ხაზგასმით აღნიშნავენ იმასაც, „რომ მ. ბროსეს მიერ გაკეთებული ქართული პირი „ვეფხისტყაოსნისა“ მისგან კრიტიკულად დადგენილი ტექსტია“ (ნ. იორდანიშვილი, „ვეფხისტყაოსნის” ბროსესეული თარგმანი, ლიტერატურული ძიებანი, ტ. XXIV, საქ. მეცნ. აკადემია, შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი, თბ., 2003 წ., გვ. 238-243). ამას მოწმობს სტროფული შედგენილობა ტექსტისა, ზოგი ადგილის თავისებური წაკითხვა. მ. ბროსეს, ხარვეზების შესავსებად, ვრცელი რედაქციიდან შეაქვს ხოლმე ადგილები, ხოლო ზოგ ისეთ სტროფს ამოიღებს, რომელთაც დღეს არავინ მიიჩნევს რუსთველისეულად. მ. ბროსეს ხელს უშლიდა ხელნაწერთა საკმაოდ შერყვნილი ადგილები, რომელთა აღდგენა-გააზრება თავადვე უხდებოდა. სხვა არავითარი წყარო, ან ქართული ლიტერატურა მას ხელთ არ ჰქონია, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ ე. ბოლხოვიტანოვის წიგნს საქართველოზე, რომლის გერმანულ თარგმანსაც, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, იგი იმოწმებდა. მიუხედავად ამისა, მ. ბროსე კარგად გარკვეულა პოემის რთულ ტექსტში და მისი ავტორის შესახებ მთავარ საკითხებში მაინც მართებული, კვალიფიციური დასკვნები გამოუტანია.

1828 წელს „ახალი სააზიო ჟურნალის“ პირველ ტომში იბეჭდება მ. ბროსეს წერილი „ქართული ლიტერატურის თანამედროვე მდგომარეობა“ (13). ნაშრომში განხილულია საქართველოს ისტორიისა და სულიერი კულტურის ზოგადი საკითხები: ქვეყნის წარმოშობის სიძველე; საქართველოსა და ქართველთა ფიზიკური და სულიერი სილამაზე, გამორჩეულობა. აქვე აღნიშნულია, რომ ქართველი ერის ისტორიის საწყისები წარღვნის დროინდელია, რომ ქართველები ქართლოსისა და არგამოსის შთამომავლები არიან. მ. ბროსე ამტკიცებს, რომ საქართველო ძირძველი ქვეყანაა და შეუძლებელია მას მე-4 საუკუნემდე არ ჰქონოდა მდიდარი ლიტერატურა, კულტურული ტრადიციები. მკვლევარი ქრისტიანული კულტურის სათავედ ბიბლიას თვლიდა. აქვე მიუთითებდა იგი 1743 წლის ბიბლიაზე. მან, ამავე წერილში, საგანგებოდ გაამახვილა ყურადღება რუსთაველის პოემაზე და მკითხველებს გააცნო მისი მოკლე შინაარსი. რუსთველოლოგიაში მითითებულია, რომ არსებითად ეს იყო მ. ბროსეს პირველი წერილი ქართული კლასიკური ლიტერატურის საკითხებზე. (1) პოემის შინაარსი არაერთმა უცხოელმა გამოაქვეყნა, მაგრამ მ. ბროსე იყო პირველი, ვინც ფრანგულენოვან საზოგადოებას გააცნო იგი. პარიზის სამეფო ბიბლიოთეკაში დაცული ქართული რომანი - რუსთაველის პოემა მ. ბროსეს წერილებში, სხვადასხვა სახელით იხსენიება: „ტარიელი“, „ტარიელისა და ნესტან-დარეჯანის მიჯნურობა“, „ვეფხისტაყაოსანი“ და ა. შ. საბოლოოდ, და უფრო ხშირად, მკვლევარი და ბევრი მისი თანამედროვე პოემას „ვეფხისტყაოსანს“ უწოდებდა. ამ წერილში მ. ბროსე რუსთაველს „სპარსული ამბის ავტორად“ მიიჩნევდა. შემდგომ მან აზრი შეიცვალა და აღიარა პოემის სიუჟეტისა და იდეური შინაარსის ორგანული კავშირი საქართველოს ისტორიულ სინამდვილესთან, ქართველი ხალხის ცხოვრებასთან, მოწინავე ქართველი საზოგადოების აზროვნებასთან. საფიქრებელია, რომ ეს სახეცვლილება მისი დამკვალიანებლის, მასწავლებლის თეიმურაზ ბაგრატიონის დამსახურება, გავლენა უნდა იყოს. რადგან მ. ბროსე სწავლული ბატონიშვილის კონცეფციას იმეორებს, „ვეფხიტყაოსნის“ მეორე გამოცემის წინასიტყვაობაში იგი წერდა: პოემის „გმირების ზნეობა, ყოფაქცევა, გულოვნობა, ძმური მეგობრობა, უთუოდ ქართველთა გულს, ზნეობას, ერთი სიტყვით ვსთქვათ, სრულს მათს ხარაკტერს გამოგვიხატავენ“. ბროსეს მოსაზრებით, რუსთველს „თვით შეუთხზავს ზღაპარი ესე უფრო თამარ მეფის ქებისათვის და დაუწერია შეთანხმობითა საქართველოს მოთხრობითასა“.

ამავე წერილში მ. ბროსეს ცნობით „ტარიელი“ დაახლოებით რვა ათასი ტაეპისაგან შედგება“, (13), ცხადია, მას მხედველობაში ჰქონდა პოემის ვრცელი რედაქცია, ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ მკვლევარი გმირთა სიკვდილისა და ანდერძების შემცველ ადგილებს რუსთველისეულად მიიჩნევდა და ხშირად იმოწმებდა კიდევაც სხვადასხვა დროის გამოქვეყნებულ ნაშრომებში.

წერილის ბოლოს ავტორი ამბობს, „ვიმედოვნებ, მოკლე ხანში სრული თარგმანი მივაწოდო მკითხველს“ (13). როგორც ჩანს, მას არ აკმაყოფილებდა „ვეფხისტყაოსნის“ მოკლე შინაარსის გამოქვეყნება და სურდა სრული თარგმანის მომზადება. მკვლევარი 1841 წლის გამოცემის წინასიტყვაობაშიც ამასვე იმეორებდა: „პოემის თარგმანს ფრანციცულად ვამზადებო“ (6). სამწუხაროდ, განზრახვა მან ვერ განახორციელა, თარგმანის რედაქცია ვერ დაასრულა და ვერ გამოაქვეყნა. მკვლევარმა დაბეჭდა „ვეფხისტყაოსნის“ მოკლე შინაარსი და ფრანგული პროზაული თარგმანი პოემის დასაწყისისა და ზოგიერთი სხვა სტროფისა.

„ვეფხიტყაოსნის“ ბროსესეულ თარგმანზე ბევრი თქმულა და დაწერილა. ალ. ხახანაშვილი, ნ. მარი. კ. კეკელიძე, ივ. ჯავახიშვილი, ს. იორდანიშვილი, ს. დოდაშვილი, შ. ხანთაძე, ალ. ბარამიძე, ი. მეგრელიძე, ხ. სერებრიაკოვი, გ. ბუაჩიძე, გ. შარაძე და სხვები. ისინი სინანულს გამოთქვამდნენ იმის გამო, რომ ფრანგი მეცნიერის ფრიად გაურკვეველი ხელის გამო, არ ხერხდებოდა პოემის სანკტ-პეტერბურგის ყოფილი სააზიო საზოგადოების არქივში დაცული ვრცელი ფრაგმენტის ამოკითხვა. ეს იყო 1832 წლით დათარიღებული ხელნაწერი K - 23 - „ვეფხისტყაოსანი, ტარიელისა და ნესტან-დარეჯანის მიჯნურობა: ფრანციცულად გადმოთარგმნილი ბროსეტისგან, ჩყლი, პარიზს”. ფრაგმენტი 300-მდე სტროფს შეიცავს, ვიდრე: ,,მობრუნდა, ყმამან ავთანდილს ხელი შეუპყრა ხელითა...“ (10). თარგმანთან ერთად, მის გვერდით პოემის ქართული პირიც იყო წარმოდგენილი. ხელნაწერების ფოტოპირები მკვლევარ სერგო თურნავას ჩამოუტანია თბილისში. საინტერესოა ის ფაქტი, რომ ქალბატონმა ნესტან იორდანიშვილმა მოახერხა ტექსტის წაკითხვა-გადმოწერა და შეასრულა მეტად საინტერესო მეცნიერული გამოკვლევა.

მკვლევარი ნ. იორდანიშვილი აღნიშნავს, რომ „სააზიო ჟურნალის“ ფურცლებზე დაბეჭდილი პროლოგის სტროფთა გარჩევა-ანალიზი ბევრს უცდია და წარმატებულადაც, ამიტომაც აქცენტი გადააქვს „ტარიელიანის ესკიზზე“: „თხრობა, ქართულად მოტანილი სტროფების ჩათვლით, 50 გვერდს მოიცავს და, ცხადია, შემჭიდროებულია, მაგრამ ზოგი მნიშვნელოვანი პასაჟი, პერსონაჟთა პორტრეტები, სამიჯნურო ბარათები თითქმის სიტყვასიტყვითაა ნათარგმნი; შენარჩუნებულია დედნისეული ლექსიკა, ზეაწეული ტონი. უჩვეულო, „ეგზოტიკური“ სახეები, მ. ბროსეს რომ გაჰპარვია სრულიადაც ვერ ამცირებს მისი ნაღვაწის მნიშვნელობას. უფრო საგულისხმო ისაა, რომ ამ მოკლედ მოწოდებულ შინაარსშიც ფრანგი ორიენტალისტი ახერხებს პოემის სტილის მწარმოებელ ელემენტთა გამოყოფას, ორიგინალის სახეობრივი სისტემის დაცვას; აკი თავადვე ბრძანებდა, „ტარიელი“ უმთავრესად სტილით ბრწყინავსო“ (10) - აღნიშნავს მკვლევარი.

მარი ბროსე აგრძელებს მუშაობას „ვეფხისტყაოსანზე“ 1828 წელს „სააზიო ჟურნალის“ მე-2 ტომში და აქვეყნებს წერილს სათაურით „არაბეთის მეფის როსტევანის თავდაპირველი ისტორია. თარგმანი ქართულ რომან „ვეფხისტყაოსნიდან“. ავტორი განსაკუთრებული გულმოდგინებით იხილავს „ვეფხისტყაოსნის“ ტიპაჟის, სიუჟეტისა და კომპოზიციის საკითხებს, იძლევა პოემის მხატვრულ შეფასებას. როგორც აღვნიშნეთ, მ. ბროსე ნაციონალურ ბიბლიოთეკაში დაცულ E და F ხელნაწერთა ნუსხას იყენებდა მუშაობისას, ამიტომაც თარგმანში ხშირია გამეორება. მკვლევარი საგანგებოდ გამოყოფს იმ სტროფებს, რომლებიც, მისი სიტყვით, F ხელნაწერში არ გვხვდება და E ხელნაწერიდან. ამიტომაც ეს სტროფები მეტწილად მრავალსიტყვიანია. შინაარსობრივი გამეორებები მ. ბროსეს თარგმანისათვის დამახასიათებელია, მაგრამ ეს გამოწვეულია მხოლოდ კეთილი განზრახვით - უკეთ წარმოაჩინოს რუსთაველის პოეტური სამყარო. მთავარი ისაა, რომ მკვლევარი „ვეფხისტყაოსანში“ ხედავს „ქართული გენიის გამოხატულებას“ (10). ამავე წერილის დასკვნით ნაწილში იგი მიმოიხილავს პოემის ავტორის შესახებ არსებულ ბიბლიოგრაფიული ცნობების შემცველ გადმოცემებს.

რუსთველოლოგიაში გარკვეულია, რომ მ. ბროსეს საკუთარი ხელით გადმოუწერია პოემის ვრცელი რედაქციის შემცველი ნუსხა და დაუწყია მისი ფრანგულად თარგმნა, მეტწილად იმ სტროფებისა, რომლებიც ვახტანგისეულ გამოცემაში შედიან! (18). თავფურცელიდან (ფრანგული მინაწერიდან) ჩანს, რომ მკვლევარს ეს მუშაობა პარიზში 1828 წლისათვის დაუმთავრებია. რუსეთში წამოსვლისას მას თან წამოუღია იგი.

მ. ბროსეს მთელი შეგნებული სიცოცხლის მანძილზე „ვეფხისტყაოსანზე“ მუშაობა არ შეუწყვეტია. იგი გარს უტრიალებდა საქართველოს ამ უდიდეს განძს, რომელიც, მისი თქმით, თავისი ჰუმანური იდეებითა და კეთილშობილური მისწრაფებებით საუკუნეებით უსწრებდა წინ (მ. ბროსეს სამშობლოსთან ერთად) მთელი ევროპის რენესანსს.

მ. ბროსემ „ვეფხისტყაოსნის“ მეცნიერულ შესწავლას მიუძღვნა მნიშვნელოვანი შრომა - „გამოკვლევანი ქართული პოეზიის შესახებ”. ეს არის მოზრდილი წერილი, რომელიც სამ სტატიად დაიბეჭდა „ახალ სააზიო ჟურნალში“ (1830 წ., ტ. V; ტ. VI; 1831 წ., ტ. VII). ჩამოვთვლით იმ ძირითად საკითხებს, რომელთა გარკვევას ცდილობს მკვლევარი ამ სტატიებში: „ვეფხისტყაოსნის“ ღირსება და ადგილი ქართულ ლიტერატურაში, ავტორის ვინაობის საკითხი, ნაწარმოების სტილი, პოეტიკა, მოქმედების ადგილი, პერსონაჟთა სახეები, თხზულების უცხო ენაზე თარგმნის მეთოდები.

თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მ. ბროსეს მიერ დაბეჭდილი წერილების ამ სერიაში უცხოელი მეცნიერისგან „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორის ვინაობის პირველი საგანგებო დაკვირვება-მსჯელობაა წარმოდგენილი. ავტორი ძირითადად პოემის პროლოგსა და ეპილოგში მოცემულ ცნობებს ეყრდნობა.

განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს მ. ბროსეს ცდა რუსთაველის შეთხზულად გამოაცხადოს ქართული კლასიკური მწერლობის ძეგლი „თამარიანი“. „თამარს ვაქებდეთ მეფესა... მე თქვენი ქებანი ვისანი მე... მიბრძანეს მათად საქებრად... ქება წარბთა და წამწამთა...“ - იმოწმებს ის პოემიდან ადგილებს და ამბობს: „რაც შეეხება „თამარის ქებას“, ჩანს ევგენიუსი შეცდა (იგულისხმება ე. ბოლხოვიტანოვი), როცა ეს ნაწარმოები ჩახრუხაძეს მიაწერა. ყოველ შემთხვევაში, თუ რუსთველის სიტყვები სავსებით დამარწმუნებელი არაა, მის სასარგებლოდ მაინც გვიქმნის მტკიცე ვარაუდს.“ (13). საგულისხმოა, რომ მ. ბროსეს ეს შეხედულება შემდეგ ძველი ქართველი მეხოტბეების შესახებ დაწერილ გამოკვლევაში ნიკო მარმა განავითარა. ნ. მარის ვარაუდით, ორივე ნაწარმოების ავტორი ერთი და იგივე პირია, შოთა ჩახრუხაძე - რუსთველი. ეს მოსაზრება, რასაკვირველია, გაზიარებული არ არის სამეცნიერო ლიტერატურაში.

მ. ბროსეს რუსთაველი საკუთარი სახელი ან დიდგვაროვანთა მამულის სახელი ჰგონია. მკვლევარი ყურადღებას ამახვილებს პროლოგის უკანასკნელ სტროფში დაცულ ისტორიულ-ლიტერატურული ხასიათის ცნობებზე. იგი აიგივებს და აერთიანებს „აბდულმესია შავთელსა“ და „ამირან დარეჯანიანს“; ე. ი. მოსე ხონელმა შეთხზა პოემა „აბდულმესია შავთელი“ და შეაქო ამირან დარეჯანის ძე. ხოლო დილარგეთი მწერლის სახელი ჰგონია - „დილარგეთ სარგის თმოგველი იყო დაუცხრომელი მწერალი“ (13). ამ საკითხებს კიდევ ერთხელ დაუბრუნდა მკვლევარი 1834 წელს დაბეჭდილ ნაშრომში „ლიტერატურული შენიშვნა ზოგიერთი ქართველი ავტორის შესახებ“. აქ ნახსენები სამივე პოეტი უცნობია ევროპაშიო, აღნიშნავს იგი და განმარტებისათვის წერილს უგზავნის თეიმურაზ ბაგრატიონს. საპასუხო ბარათში დაწვრილებითაა ახსნილი თითოეული ტაეპი ამ სტროფისა, განსაკუთრებით მე-4 ტაეპი: „ტარიელ მისსა რუსთველსა, მისთვის ცრემლშეუშრობელსა“; წერილი არსებითად „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორის მეცნიერული ბიოგრაფიის შედგენის პირველ ცდას წარმოადგენს. (7).

მ. ბროსე თავდაპირველ ნაშრომებში რუსთაველს სპარსული ამბების ავტორად მოიხსენიებდა, შემდგომში „ვეფხისტყაოსნის“ სტილის თავისებურებებს ასევე აღმოსავლური, კერძოდ, არაბული წყაროს გამოყენებით ხსნიდა, მაგრამ უკვე 1831 წელს ეს შეხედულება შეიცვალა. წერილში „ტარიელის“ მოქმედების ადგილი და საკუთარი სახელები“ (13, გვ. 55) ბრძანებდა, რომ რუსთაველმა გამოიყენა მსოფლიო ლიტერატურაში კარგად ცნობილი სიუჟეტური შენიღბვის ხერხი, სიუჟეტის ხელოვნურად გაუცხოებისა თუ გაუცნაურების ხერხი. მას პოემის პოპულარობის ერთ-ერთ მიზეზად მიაჩნდა „კმასაყოფელი აღწერა რუსთველის მიერ ზნეთა და შინაგანთა ცხოვრებათა ქართველთა (13, იქვე). ამასთანავე მკვლევარი პოემის გმირთა სახელებს ეძებდა საქართველოს ისტორიაში და პოულობდა კიდეც. თან იმასაც დასძენდა, რომ პერსონაჟთა არაქართულობის დასამტკიცებლად სრულადაც არ მიაჩნია, თუ ვერ იპოვის მათ, თუ ეს სახელები ქართული არ იქნება. ამავე წერილში მ. ბროსე ეჭვმიუტანლად ამტკიცებს, რომ „ომაინიანი“ „ვეფხისტყაოსნის“ გაგრძელებათა გაგრძელებაა და იგი რუსთველის მიმბაძველის მიერ არის შექმნილი. ბარემ აქვე შევნიშნავთ, რომ მკვლევარი პოემის 1841 წლის გამოცემის წინასიტყვაობაშიც შეეხო ამ საკითხს და გარკვეული მეცნიერული ცნობები მიაწოდა საზოგადოებას ინტერპოლატორების დავით ჩოლოყაშვილისა და ნანუჩა ციციშვილის შესახებ. ის ამ შემთხვევაში თეიმურაზ ბაგრატიონის აზრის გამგრძელებელ-გამმეორებელია და აღნიშნავს: „თუ კიდევ როდისმე დაიბეჭდება „ვეფხისტყაოსანი“, ნანუჩას მომატებაც და სხვა რა ეკუთვნიან ამ წიგნს, თუ გინდ რუსთველისა არ იყოს, განხილვით უნდა დაიბეჭდოს“ (6).

ცნობილია, რომ 1831 წელს მ. ბროსემ დაბეჭდა პროზად თარგმნილ ცალკეულ ადგილებთან ერთად „ვეფხისტყაოსნის“ შინაარსი („ახალი სააზიო ჟურნალი №7). თავდაპირველად მკითხველს შეახსენა პოემის დასაწყისი („ამბავი პირველი როსტევან არაბთა მეფისა), რომლის ფრანგული პროზაული თარგმანი 1828 წელს გამოაქვეყნა, ხოლო შემდეგ უცხო მოყმის გამოჩენიდან დაიწყო თხრობა და გმირთა სიკვდილით დაამთავრა.

„ტარიელის თარგმანში“ მ. ბროსე კიდევ ერთხელ შეეხო „ვეფხისტყაოსნის“ თარგმნასთან დაკავშირებულ სირთულეებს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, პირველ ხანებში მკვლევარი პოემას უწოდებდა „ტარიელს“. მას ნაწარმოების უპირველეს ღირსებად მიაჩნდა რუსთველის ამაღლებული სტილი, რომელიც აცისკროვნებს, იპყრობს და დიდ სიამოვნებას ანიჭებს მკითხველს. ამიტომაც, მ. ბროსეს სასახელოდ უნდა ითქვას, რომ ვეფხვის ტყავით მოსილი გმირის ამბის თხრობისას ცდილობს დედნისეული სტილისტიკის ერთგული დარჩეს, რუსთველურად გამართოს სათქმელი იქაც კი, სადაც ეს საჭიროებით არ არის ნაკარნახევი. თუმცა მთარგმნელს იქვე შეუნიშნავს, რომ ეს საქმე მეტად საძნელოა, რადგან დასავლეთელი მკითხველის დაინტერესება ძალიან ჭირს, მისთვის აღმოსავლური პოეზია უცხო და გაუგებარია. მისი აზრით, პოემის სიტყვასიტყვითი თარგმანი ფრანგებისთვის იქნებოდა უცნაური, უაზრო ქმნილება, მეტისმეტი მონდომება თითოეული სიტყვის ზუსტი გადმოცემისას დაამახინჯებდა ნაწარმოებს. თუ მთარგმნელი მხოლოდ აზრის გადმოცემას შეეცდებოდა, სიტყვის ბრწყინვალება, არსი დაიკარგებოდა, შეიქმნებოდა ახალი ნაწარმოები, რომელზედაც რუსთველი უარს იტყოდა, რადგან გაუძნელდებოდა საკუთარი შემოქმედების ცნობა. ამიტომაც როცა მ. ბროსე ცდილობდა თავისი სიტყვებით დედნისეული სათქმელის გადმოცემას, მუდამ მოხდენილ შესატყვისს პოულობდა ხოლმე. რუსთველოლოგიაში აღნიშნულია, რომ მისი თარგმანი ერთობ ბუნებრივი და ძალდაუტანებელია, ხელრთვა - ტაქტანი, გემოვნებით აღბეჭდილი (10). წერილში მ. ბროსე მართებულად ასკვნიდა, რომ მთარგმნელმა თავი უნდა აარიდოს უკიდურესობას და ფრანგ მკითხველს გადაუშალოს „ვეფხისტყაოსნის“ ზუსტი სურათი, არც ისე სიტყვა-სიტყვით, როგორც პირველი თარგმანი და არც მეორე თარგმანივით თავისუფალი. ამგვარი თარგმანი მოეწონებოდათ ევროპაში და სიხარულით შეხვდებოდნენ მას. მრავალი წლის მანძილზე მუშაობდა მკვლევარი „ვეფხისტყაოსნის“ თარგმანზე, მაგრამ ასეთი სრულყოფილი თარგმანის შექმნა ვერ შეძლო, რადგან ეს მეტად ძნელი საქმე იყო და უამრავ საქმეებში ჩაფლული მეცნიერისათვის - შეუძლებელი. დაბეჯითებით შეიძლება ითქვას, რომ ბროსესეული ფრაგმენტებით ფრანგ მკითხველს შეუძლია გაითავისოს სურათი „ვეფხისტყაოსანში“ დახატული ქართული სინამდვილისა. მ. ბროსეს მხოლოდ პირველმთქმელის, პირველგადამღების პატივი როდი ეკუთვნის. მისეული თარგმანები გვიჩვენებენ, თუ რა გეზი მისცა რუსთველის სიტყვას შეჭიდებულ შემდეგ თაობებს გენიალური ქართული პოემის პირველმა მთარგმნელმა.

ცალკე უნდა შევეხოთ „ვეფხისტყაოსნის“ 1841 წლის გამოცემას, რომელიც პეტერბურგში მეცნიერებათა აკადემიის სტამბაში დაიბეჭდა მარი ბროსეს, ზაქარია ფალავანდიშვილისა და დავით ჩუბინაშვილის რედაქციით. ჩვეულებრივ მას ბროსეს გამოცემას უწოდებენ. მკვლევარს, რამდენიმე წლით ადრე, პარიზში უცდია პოემის ლითოგრაფიულად გამოცემა. მას რჩევა უკითხავს (წერილობით, რა თქმა უნდა) თეიმურაზ ბაგრატიონისათვის. სწავლულ ბატონიშვილს არ ურჩევია მეცნიერისათვის ასეთი სახით გამოცემის განხორციელება, რადგან მისი სურვილი ყოფილა პარიზში დაბეჭდილიყო პოემა ან სააზიო საზოგადოების ეგიდით, ან რომელიმე კერძო პირის საკუთარი ხარჯებით. ასეთი გამოცემის შესრულება შეუძლებელი გამხდარა.

პოემის მეორე ბეჭდური გამოცემის ავტორიტეტული რედაქცია ვახტანგისეულ „ვეფხისტყაოსანს“ (1712 წ.) თვლიდა კრიტიკულ გამოცემად. პოემის გამოცემას უძღვის მ. ბროსეს შესავალი წერილი. გამოცემისათვის საჭირო სამზადისს რომ შესდგომია, რედაქციას შეუმუშავებია სახელმძღვანელო პროგრამა, სადაც იკითხება: „მიზეზნი ესე აღგვძურენ ჩვენ, რათა ახლად აღვბეჭდოთ ვეფხისტყაოსანი, რომლისა საფუძვლად გვექნება მეფის ვახტანგის მიერ დაბეჭდინიო“ (6). ეს გამოცემა ახალ ეტაპს წარმოადგენდა პოემის ტექსტის მეცნიერულ-კრიტიკულად დადგენის საქმეში. გამოცემის რედაქციას მექანიკურად არ გაუმეორებია ვახტანგის ტექსტი, გაუსწორებიათ „ტიპოღრაფიული ცთომილებანი“, პოემაში ჩაურთავთ ხელნაწერებიდან ამოკრეფილი 48 სტროფი: „მრავალი ამ ლექსებისაგანი მშვენივრად თქმულია და ვეფხის - ტყაოსანსაც ეთანხმება, თუმცა სწორეთ არ ვიცით ვისგან არიან დაწერილნი, მაგრამ ღირსნი იყვნენ რომ ჩაგვებეჭდა და იმიტომაც ჩავუმატეთო“ (6). მ. ბროსე საგანგებოდ შენიშნავს, „ამ წიგნის დაბეჭდვაზე და საკუთრად წინასიტყვაობის დაწერაზე უფ. ჩუბინოვმა გულითადი შემწეობა მიჩვენაო“ (6), ალბათ, ეს ასეა, ოღონდ, როგორც რუსთველოლოგიურ კვლევებში აღნიშნულია, „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტის პრობლემისა და იდეური შინაარსის გაგების თაობაზე მკვლევარი არსებითად ავითარებს თეიმურაზ ბატონიშვილის შეხედულებებს. გ. იმედაშვილის დაკვირვების თანახმად, „ბროსეს ყოველი გამოსვლა „ვეფხისტყაოსნის“ ამა თუ იმ საკითხზე, თეიმურაზის მიერ მასთან მიწერილი ვრცელი წერილების გარდათქმას წარმოადგენს” (9). იქვე, სამართლიანად აღნიშნავს მკვლევარი, რომ „თეიმურაზი იყო პირველი სპეციალისტი რუსთველოლოგი, რომელმაც ღირსეულად შეაფასა „ვეფხისტყაოსნის“ 1712 წლის გამოცემა და კრიტიკულად განიხილა ვახტანგის რუსთველოლოგიური მუშაობა (9). უფრო მეტის თქმაც შეიძლება, გ. შარაძის აზრით, „ვეფხისტყაოსნის“ 1841 წლის გამოცემის წინასიტყვის თანაავტორი, თუ მთავარი კონსულტანტი, აგრეთვე ტექსტის დადგენის საქმეში აქტიური მონაწილე ყოფილა თეიმურაზი“ (17). მ. ბროსე ამ თანამშრომლობას არსად არ უარყოფდა, პირიქით, ყოველგვარ რჩევას, შენიშვნას გულწრფელად იზიარებდა და უარყოფდა, პირიქით, ყოველგვარ რჩევას, შენიშვნას გულწრფელად იზიარებდა და სწავლულ-მეცნიერთა მართებულ დასკვნებს თითქმის უკრიტიკოდ იღებდა. როგორც ირკვევა, მ. ბროსეს წინასიტყვაობის დაწერაში სხვებსაც მიუღიათ მონაწილეობა, მაგრამ ისიც მნიშვნელოვანია, რომ გამოცემის მესვეურებმა წიგნი „უმდაბლესი პატივისცემის, გულითადის მადლობისა და სამარადისო ერთგულების ნიშნად“ - უძღვნეს თეიმურაზ ბაგრატიონს. ეს სავსებით კანონზომიერი იყო. მართალია, აღნიშნული გამოცემის ტიტულზე სათანადოდ არ არის აღბეჭდილი ბატონიშვილის ღვაწლი, მაგრამ მისი მონაწილეობა ამ საშვილიშვილო საქმეში მეტად მნიშვნელოვანია.

„ვეფხისტყაოსნის“ მეორე გამოცემის წინასიტყვაობა, რომელიც მ. ბროსემ თანამოღვაწეთა დახმარებით დაწერა, არის კვალიფიციური სამეცნიერო ნაშრომი, გამორჩეული ღირსებით დამშვენებული გამოკვლევა. აქ პირველად არის წარმოჩენილი: პოემის იდეურ-მხატვრული შეფასების ცდა; „ვეფხისტყაოსნის“ კომპოზიციის საკითხი და პერსონაჟთა დახასიათება. მ. ბროსემ პირველმა თქვა: ეს „ბრძნული და ამაღლებული ნაწარმოები ხასიათების რომანიაო“ (13), რომ პოემაში თითოეული პერსონაჟი განასახიერებს კეთილშობილურ იდეას, ყოველი ამბავი რაიმე აზრის გაშლაა და ფორმის, ლექსის ელვარება სიუჟეტის ბუნებრივი სილამაზის გამაძლიერებელია, „თვითო მოქმედი პირი თვითო რასმე იდეასი წარმომადგენელია. თინათინ და ავთანდილ წარმოადგენენ მარტივსა სიყვარულსა, ფატმან-ბედითსა მიჯნურობისა, ფრიდონ და ასმათ გულითად მეგობრობისა, ტარიელ და ნესტან-დარეჯან ფრიადსა სიყვარულსა“ (13). მ. ბროსე საგანგებოდ უსვამს ხაზს პოემაში გატარებულ მაღალი ზნეობის ქადაგებას და უსაფუძვლოდ მიიჩნევს ამ მხრივ ქართულ საეკლესიო-კლასიკური წრეების წარმომადგენელთა მიერ გამოთქმულ კრიტიკას: „ესეც დიდი ქებაა რუსთველისა, რომ ამისთანა ზღაპარში არც ერთი უშვერი სიტყვა, ან კარგის სწავლების წინააღმდეგი არ იპოვებოდა...“ (13). მ. ბროსეს სრულიად უდავოდ მიაჩნდა პოემის ქართული წარმომავლობის საკითხი. იგი, არა მარტო „ვეფხისტყაოსნის“ უცხო წარმოშობას უარყოფდა, არამედ სხვა ქვეყნების ლიტერატურულ გამოვლენებს და „უცხოთა აზიურთა“ ზღაპრების მიბაძვით მის შექმნაზე გადაჭრით უარს ამბობდა.

მ. ბროსეს დაკვირვებისა და შესწავლის საგანი იყო არა მარტო საქართველოს ისტორია და წყაროთმცოდნეობა, არამედ ქართული ენისა და ლიტერატურის, ნუმიზმატიკის, ეპიგრაფიკის, სფრაგისტიკისა და სხვა დარგთა ძირითადი საკითხები. მ. ბროსეს არაერთ გამოსვლას ქართველი ხალხის მდიდარი ისტორიული წარსულის დასაცავად დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა ჩვენი ხალხის ეროვნული სულისკვეთების აღორძინებისათვის. მკვლევრის მოღვაწეობა დიდ სამსახურს უწევდა ეროვნულ-გამათავისუფლებელ მოძრაობას საქართველოში, ამიტომაც ამ მოძრაობის ხელმძღვანელები გაფაციცებული ყურადღებით ადევნებდნენ თვალს მის მუშაობას. მისი მეცნიერული გამოკვლევის გაშუქებას დიდი ადგილი ეთმობოდა XIX საუკუნის ქართულ პერიოდიკაში: „ცისკარი“, „დროება“, „ივერია“, „შრომა“, „მწყემსი“, „მოამბე“, „თეატრი“, „კვალი“, „ცნობის ფურცელი“, საქართველოში გამომავალ რუსულ და უცხოურ ჟურნალ-გაზეთებში. მივუთითებთ მ. ბროსეს ნაშრომთა ქართულ თარგმანებზეც, რომლებიც შესრულებულია იოსებ საყვარელიძის, ივანე კერესელიძის, ალექსანდრე ჭყონიას, ივანე მაჭავარიანის, სიმონ ღოღობერიძისა და სხვათა მიერ.

1879 წელს უამრავ საქმეში ჩაფლული მეცნიერის ჯანმრთელობა შეირყა და ექიმებმა საფრანგეთში გამგზავრება ურჩიეს. 1880 წლის 8 მაისს ის საფრანგეთშია, ქალიშვილთან ცხოვრობს. სამი თვის შემდეგ, 1880 წლის 3 სექტემბერს, მ. ბროსე ქ. შატელროში გარდაიცვალა, დასაფლავებულია სენ-ჟან-ბატისტის სასაფლაოზე. ადგილობრივ გაზეთებში მოკრძალებული სტატია დაიბეჭდა, სადაც ეწერა, „შატელროში გარდაიცვალა ერთი გამოჩენილი მეცნიერი, რომელსაც რუსულ მეცნიერებში თვალსაჩინო ადგილი ეჭირა და რომელიც ჩვენს ქალაქში მხოლოდ სამი თვე ცხოვრობდა“ (გ. შარაძე...). სამაგიეროდ, მ. ბროსეს გარდაცვალებას ღრმა მწუხარებით შეხვდა რუსეთის სამეცნიერო საზოგადოება. საქართველოში ამ ცნობამ სახალხო გლოვა გამოიწვია. პირველი ცნობა სახელმოხვეჭილი ორიენტალისტის გარდაცვალების შესახებ დაიბეჭდა ილია ჭავჭავაძისა და სერგეი მესხის რედაქტორობით გამომავალ გაზეთ „დროებაში“. დიდი მწუხარებითაა აღბეჭდილი ი. მეუნარგიას მიერ საგანგებოდ დაწერილი „მარი ბროსეს ნეკროლოგი“. ცნობილი ქართველი მეცნიერი, მთარგმნელი და საზოგადო მოღვაწე მ. ბროსეს ბერძნული მითოლოგიის გმირს - ბრიარეოსს ადარებს და ხატოვნად ამბობს: „...ეს ნახევარი საუკუნეზე მეტია რაც დაუღალავი მუშაკი, როგორც მითოლოგიური ბრიარე, ორმოცდაათი თავით და ასის ხელით მუშაობს საქართველოს ისტორიის გამოსაკვლევად და ლიტერატურის შესასწავლად... ჯერ ისევ თბილ საფლავზე ამ საქართველოს დაუვიწყარ კაცს ჩვენგან მხოლოდ მადლობა და პატივი შვენის“ (5). სექტემბერ-ოქტომბრის თვეში, საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში მ. ბროსეს სამოქალაქო პანაშვიდები გადაუხადეს. თბილისში, ქუთაისსა და ჯავახეთში - ხიზაბავრის კათოლიკეთა ეკლესიაში და ა. შ. თბილისში, სიონის ტაძარში, გამართულ პანაშვიდზე სიტყვა წარმოუთქვამს არქიმანდრიტ გრიგოლ დადიანს: „ბროსე მოკვდა დღეს ქვეყნისათვის, იგივე ბროსე დაიბადა ისტორიისა და მომავალთა შთამომავლობათათვის... მომავალი დაინახავს, რომ ეს იყო პირველი კაცი, რომელმაც ქართულ მატიანეს და ქართული ენის შესწავლას მოჰკიდა ხელი“ (11). მ. ბროსეს ხსოვნისადმი ქართველი ხალხის ასეთი გულმხურვალე დამოკიდებულებისა, სიყვარულისა და პატივისცემის გამო მადლიერი შვილი ლორან ბროსე პეტერბურგიდან მადლიერებით აღსავსე წერილს გამოაგზავნის საქართველოში: „მიიღეთ და გადაეცით მამისჩემის მეგობართა გულითადი მადლობა ჩვენის სახლობისა იმ თანაგრძნობისათვის, რომელიც ჩვენ მოგვივიდა შემთხვევის გამო მ. ბროსეს სიკვდილისა“ (5).

1902 წელს ილია ჭავჭავაძე და მისი „ივერია“ სათავეში ჩაუდგებიან მ. ბროსეს დაბადებიდან 100 წლის იუბილეს მოსამზადებელ სამუშაოებს. 2 მარტს ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების თაოსნობით თბილისის ქართველ კათოლიკეთა ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში გადაიხადეს დიდი წირვა-პანაშვიდი. აქ ყოფილან: ილია ჭავჭავაძე, ნიკო ნიკოლაძე, ეპისკოპოსი კირიონი, საფრანგეთის კონსული, „წარმომადგენელნი ყველა ქართული საერო და სასულიერო დაწესებულებებისა, ტფილისის რედაქციებისა, სამეცნიერო საზოგადოებათა და აუარებელი ხალხი“... (5). ზაქარია ფალიაშვილის ლოტბარობით საუცხოო ქართულ საგალობლებს გალობდა მომღერალთა გუნდი. ამ შემთხვევის გამო ილიას დეპეშა გაუგზავნია საფრანგეთის განათლების მინისტრის - ჟორჟ ლეგისათვის. ილიას სიტყვებით, მ. ბროსე იყო პარიზის აზიური საზოგადოებისა და რუსეთის აკადემიის წევრი, საქართველოს უწარჩინებულესი ისტორიისა და ქართული მწერლობის გამავრცელებული მსოფლიოში „ფრანგულის ენითა. საფრანგეთის დიდებული ერი ჰქმნის დიდებულ კაცთა არა მხოლოდ საფრანგეთისათვის, არამედ ყველა ერისათვის. სალამი საფრანგეთს“ - ამაღელვებელი არის ილიას დეპეშაზე მინისტრის პასუხი: „დიდად აღტაცებული ვარ მის გამო, რომ თქვენი საზოგადოება იცავს მეცნიერი ბროსეს სახსენებელსა. თქვენი პატივისცემა მიმიჩნევია ახალ ნიშნად იმ მეგობრობის კავშირთა, რომელნიც აერთებენ ორთავ ჩვენს ქვეყნებსა“.

ჩვენს ამ ნაშრომში შევეცადეთ მარი ბროსეს ნაღვაწის ღირსებათა წარმოჩენას. დღეს, როცა ფრანგულად არსებობს „ვეფხისტყაოსნის“ სამი სრული თარგმანი, ბროსესეული გამოკვლევებითა და პოემის პირველი თარგმანით ფრანგ მკითხველს შეუძლია სრულყოფილად შეიგრძნოს რუსთაველის „უთვალავფერებიანი“ სამყარო.

From the History of Georgian and French Cultural and Literary Relations (translating and scientific efforts)

Marina Jaiani

Summary

M.Brosset was the first among foreign specialists of Cartvelology to study thoroughly and estimate scientifically the Georgian culture. He was looking for and he found and described a great number of unknown Georgian manuscripts in churches, monasteries, noble houses and old archives. His works were very fruitful. He is the author of more than 300 works written in Georgian, Russian and mainly in French.

The given article is devoted to the 200th anniversary of M.Brosset, organized by UNESCO.

Из истории грузино-французских литературных взаимоотношений.
(Переводческая, научная и руствелологическая деятельность Мари Броссе)

Марина Джаиани

Резюме

Мари Броссе-первый среди иностранцев картвелолог, основательно изучивший и научно оценивший грузинскую культуру. В церквях и монастырях, знатных семьях, в старинных архивах Франции, России и Грузии он нашел и описал множество незнакомых грузинских рукописей. Это был плодотворный ученый. Его перу принадлежит до трехсот работ на грузинском, русском и французском языках. Сегодня, когда на рубеже третьего столетия, под эгидой ЮНЕСКО отмечают 200-летие Мари Броссе, моя скромная статья посвящается его памяти.

ლიტერატურა:

1. ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი, თბ., 1975.

2. შ. ბერიძე, მარი ბროსეს ცხოვრება და მოღვაწეობა, პარიზი, 1922.

3. ლ. ბროსე, მარი ბროსეს შრომების ანალიტიკური ბიბლიოგრაფია, ს. პეტერბურგი, 1887 (მასში ანოტირებულია მ. ბროსეს მიერ 1824-1880 წლებში გამოქვეყნებული 271 და მისივე რედაქტორობით გამოცემული 15 ნაშრომი).

4. რ. დოდაშვილი, მარი ბროსე ქართული მწერლობის მკვლევარი, თბ., 1962.

5. „დროება“, 1880 წ., #184; #195.

6. „ვეფხისტყაოსნის“ 1841 წლის გამოცემის წინასწიტყვაობა - „ვეფხისტყაოსანი“, რუსულად, პოემა დაწერილი შოთა რუსთაველის მიერ, ახლად დაბეჭდვილი შეერთებულითა ღვაწლითა უფალთა [მ] ბროსეტ, ზ. ფალავანდიშვილისა და დ. ჩუბინოვისათა, სპბ., 1841.

7. თეიმურაზ ბაგრატიონის წერილები აკადემიკოს მარი ბროსესადმი, ს. ყუბანეიშვილის რედაქციით, თბ., 1964.

8. გ. იმედაშვილი, რუსთველოლოგიური ლიტერატურა (1712-1956 წლები) თბ., 1957.

9. გ. იმედაშვილი, განმარტება პოემა „ვეფხისტყაოსნისა“, თბ., 1960.

10. ნ. იორდანიშვილი, „ვეფხისტყაოსნის“ ბროსესეული თარგმანი, ლიტერატურული ძიებანი, ტ. XXIV, თბ., 2003.

11. ი. მეგრელიძე, რუსთველოლოგები, თბ., 1970.

12. რუსთველი მსოფლიო ლიტერატურაში, ტ. I, თსუ რუსთველის კაბინეტი, თბ., 1976. (წიგნის პირველ ნაწილში დაბეჭდილია და მიმოხილულია მ. ბროსეს სამეცნიერო-ლიტერატურული რუსთველოლოგიური წერილები. თარგმანი შესრულებულია ნ. ქადეიშვილის მიერ).

13. გ. შარაძე, პლატონ იოსელიანი - რუსთველოლოგი, თბ., 1980.

14. გ. შარაძე, ევგენი ბოლხოვიტანოვი პირველი რუსი რუსთველოლოგი, თბ., 1978.

15. გ. შარაძე, მარი ბროსე და „ვეფხისტყაოსანი“, თბ., 1983.

16. გ. შარაძე, თეიმურაზ ბაგრატიონი და „ვეფხისტყაოსნის“ 1841 წლის გამოცემა, კრებული „შოთა რუსთველს“, თბ., 1966.

17. ს. ცაიშვილი, „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის ისტორია, I, თბ., 1970.

С. Г. Тер-Минасова
(Россия)

,,Когда ты в Риме, поступай, как римляне”

(английская пословица).

,,Понять Италию, может быть, до конца и нельзя. Но принять ее со всеми ее загадками, причудами и пристрастиями, можно и нужно, ибо знание дает терпимость, облегчает общение и дарит радость”.

А.В. Павловская. Италия и итальянцы.

Очевидно, что культурный и языковой барьеры тесно взаимосвязаны и находятся в непрерывном взаимодействии.

Что же заставляет считать культурный барьер опаснее языкового?

1. Культурный барьер, обусловленный разницей культур, опаснее языкового, изначально ясного и очевидного, потому что он скрыт завесой уверенности, что своя культура - единственно возможная правильная и нормативная (просто - ,,нормальная”). Осознание этого препятствия в общении людей приходит в момент столкновения, или конфликта ,,своей” и ,,чужой” культуры.

2. Культурные ошибки, сопровождающие и провоцирующие конфликт культур воспринимаются гораздо болезненнее и вызывают более негативную реакцию, чем ошибки языковые.

Особенно ярко это видно изучающим иностранные языки.

Носители изучаемого языка обычно воспринимают ошибки ,,бедного иностранца” вполне добродушно. Неправильное ударение, неверное употребление слова, перепутанный артикль или род существительного, как правило, не вызывают раздражения, негодования, разочарования. Наоборот, обычная реакция носителя языка - ободряющая улыбка, комплимент (да что Вы беспокоитесь, Вы прекрасно говорите, я Вас прекрасно понял и т.п.).

А вот яркий пример ,,из жизни”, так сказать - ,,свидетельство очевидца” - студентки факультета иностранных языков и регионоведения Анны Некрасовой после стажировки в Англии в 2005 году. Англичане никогда не станут исправлять ошибки в речи иностранцев, даже если те об этом их просят. Это считается признаком дурного тона. Я сама несколько раз просила знакомых исправлять меня, объясняла, что мне нужно будет в университете сдавать экзамен по языку и поэтому мне важно знать свои ошибки. Но меня исправила только одна девочка и только один раз, когда я ее очень настойчиво попросила. Но после этого случая она меня уже больше не исправляла.

Ошибки культурные воспринимаются гораздо более негативно. Обычно родная культура вполне естественно представляется единственно правильной. Этноцентризм (не будем бояться повторений, ведь они - мать учения), определяемый как ,,склонность человека оценивать все жизненные явления сквозь призму ценностей своей этнической группы, рассматриваемой в качестве эталона”, - свойство не только отдельных людей, но и практически всех культур.

Представитель другой культуры, который ведет себя не так, ,,как надо” (хотя и в полном соответствии со своей культурой) - это подозрительный чужак, ,,ненормальный”, опасный, неприемлемый, от него нужно держаться подальше. Культурные ошибки раздражают и возмущают.

Примеров культурных конфликтов бесконечно много, их последствия варьируются от курьезов, мелких личных обид и испорченного настроения до разрывов дипломатических отношений и вооруженных столкновений.

Ю. Е. Прохоров, директор Государственного Института русского языка им. А. С. Пушкина, рассказал о бытовом ,,конфликте культур”, который он пережил в Германии. Он был приглашен в гости. Ему задали естественный общекультурный вопрос: ,,Чай пить будете?” Он дал естественный и тоже общекультурный ответ: ,,Спасибо, да”. Следующий вопрос поставил его в тупик: ,,Сколько чашек?” Юрий Евгеньевич очень удивился: он не может сказать заранее и, главное, не понимает причину вопроса. А оказалось, что у немцев свое специфически-культурное рациональное отношение к жизни: нечего зря тратить электроэнергию.

Нет сомнения, что дело не в жадности, не в скаредности немцев, а именно в современной культуре, в осмысленном и бережном отношении к природе, к человеческим усилиям, к экологической целесообразности.

Точно так же французы в моем доме были шокированы безумным, ,,щедрым”, а на самом деле - расточительным отношением к воде: я разговаривала по телефону, не закрыв на кухне кран. Гости страдали, потом один из них закрыл кран.

Избалованные нашими богатейшими природными ресурсами, мы льем воду, жжем газ, ,,уходя, не гасим свет” и воспринимаем как конфликт негативную реакцию представителей других культур.

Когда моя английская подруга, узнав, что мы едем на обед к ее родителям не в полном составе (на одного человека меньше), возмутилась и воскликнула: ,,Но они же купили 4 бифштекса!”, я долго не могла придти в себя от шока: Они же совсем не бедные (по нашим понятиям - очень богатые), что же это за скупость! И получился конфликт культур: я ,,разочаровалась” в подруге из-за ее жадности, она - во мне из-за пренебрежительного отношения к стараниям стариков-родителей. К счастью, мы слишком любим, уважаем и ценим друг друга, чтобы испортить отношения, но шрам взаимного недоумения и недовольства остался.

Американский коллега Эндрю Коэн (Andrew Cohen) рассказывал, как он в Японии был приглашен на обед. Все было очень хорошо, но когда, уходя, он с чувством начал благодарить хозяев, оказалось, что это культурная ошибка, потому что в Японии в таких ситуациях нужно принести извинения за причиненные неудобства.

В истории человечества много примеров гораздо более серьезных последствий, когда конфликт культур происходит на уровне вождей, правителей, государственных деятелей.

Вот инцидент из истории Англии. Во время правления Елизаветы I (1558-1603) послы Правителя Мавритании Мули Ахмета произвели крайне негативное впечатление на англичан. Они не привезли даров ни для королевского двора, ни для лондонской бедноты, что им следовало сделать в соответствии с этикетом подобных встреч в ту эпоху. Кроме того, они ежеминутно напоминали о своей бедности, а их шестимесячное пребывание в Англии обошлось лондонской казне в немалую сумму. Посланники Мули Хамета ,,очень странно одеты и не менее странно себя ведут”, - писал Роланд Уайт, живший в Лондоне в то время. Елизавете так и не удалось договориться с посланниками Мули Хамета, и, будучи в крайнем раздражении, она приказала изгнать из страны всех ,,мавров и черномазых” (“negars and Blackmoors”).

А вот более свежий пример (июль 2005г.) конфликта культур на государственном уровне. В Бельгию приехала правительственная делегация Ирана. Ее визит закончился полным фиаско из-за конфликтов культур. Глава иранской делегации отказался пожать руку мадам Лизен, члену бельгийского парламента, и она отменила встречу. А когда иранцы потребовали, чтобы на официальном обеде не было никакого алкоголя, бельгийцы отменили обед. Глава делегации Ирана выразил сожаление по поводу того, что бельгийцы ,,живут в такой стране, где не знают о разнице культур”. На это бельгийцы возразили: ,,наши гости должны уважать и наши традиции, как мы уважали бы их традиции, если бы приехали в Иран”. (Телевизионная передача ,,Новости” 1 июля 2005г.). Обе стороны остались очень недовольны друг другом.

Еще пример, на этот раз - из истории современной России.

1 августа 2002 г. в телепередаче, посвященной Джахару Дудаеву, вождю чеченских боевиков, рассказали о том, как Дудаев, получивший военное образование и награды в России, приехал в Москву, чтобы попробовать мирно договориться, но его не приняли, потребовали, чтобы он снял шапку, с ним не захотели разговаривать, чем нанесли оскорбление его самолюбию, нарушили каноны и традиции чеченской культуры. Он уехал глубоко обиженный, и его отношение к России резко переменилось. Чем это обернулось для Чечни и для России хорошо знают и чеченцы, и россияне.

Я не могу судить, насколько верны и факты, и оценки этого репортажа, но могу себе представить такой вариант этой истории. Дудаева встречают вежливо, внимательно выслушивают, оказывают ему уважение как гостю, учитывая законы гостеприимства его культуры…

Я понимаю, что война с Чечней имеет много разных причин, но не надо преуменьшать и роль Случая и - особенно! - Личности в истории. А вдруг уважение к чужой культуре спасло бы жизни и российских и чеченских мальчиков?! Если бы только государственные чиновники прослушали курс культурной антропологии или хотя бы имели представление о межкультурной коммуникации…

Межэтнические культурные конфликты в молодежной среде - сейчас в центре общественного внимания. Газета ,,Поиск” дает в этой связи следующую информацию. ,,Почему возникает ксенофобия? Каковы причины ее распространения в молодежной среде? Насколько сильно средства массовой информации влияют на формирование враждебных стереотипов в обществе? Эти и другие вопросы оказались в центре внимания психологов, социологов, журналистов, собравшихся на круглый стол ,,Язык вражды в молодежной среде”, организованный Агентством социальной информации (АСИ) и Центром развития демократии и прав человека (ЦРДиПЧ).

Согласно представленным исследованиям, ксенофобия и нетерпимость наиболее активно развиваются в молодежной аудитории. Ведь в крупные города, где находятся вузы, приезжает учиться молодежь из всех регионов России, ближнего и дальнего зарубежья. Поэтому именно студенческую среду сегодня можно назвать зоной наиболее интенсивных межэтнических контактов. Кроме того, студенчество, по определению, представляет собой одну из самых мобильных и открытых для новой информации групп.

…Единственный выход - учить молодых толерантности”. Олеся Пенкина. Язык мой - враг твой? ,,Поиск” № 41 (803), 8 октября 2004 г.

В качестве одной из главных причин межкультурных конфликтов участники форума считают язык. Названия и круглого стола (,,Язык вражды в молодежной среде”), и статьи в газете (Язык мой - враг твой?) говорят сами за себя. Агрессия формируется, по мнению участников этого круглого стола, уже с детства, со считалочек типа ,,Вышел месяц из тумана, вынул ножик из кармана, буду резать, буду бить, все равно тебе водить”.

Действительно, в языках много не всегда осознаваемой их носителями агрессии. Взрослые давно, как правило, утратили способность видеть и слышать слова и словосочетания, но дети, для которых язык нов и свеж, воспринимают его гораздо острее. (Та же языковая чувствительность бывает у взрослых по отношению к языку иностранному - он тоже для них нов и свеж).

Невинная маленькая птичка, живущая рядом с человеком, называется по-русски воробей, где явно слышится призыв бей вора. Не удивительно, если дети стреляют в нее из рогаток. В моем детстве была распространена считалочка ,,бей, бей, воробей, не гоняй голубей, гоняй галочек из-под палочек”.

Русские пословицы снявши голову, по волосам не плачут, в доме повешенного не говорят о веревке звучат стерто и привычно для взрослых носителей языка, но в них - тема убийства проявлена вполне открыто.

О крепко спящем человеке говорят спит, как убитый или мертвым сном (англоязычный человек спит, как бревно - to sleep like a log).

Мы говорим молчит, ,,как убитый”, ,,ходит, как убитый” (в значении ,,в состоянии горя, подавленности”), ,,богом убитый” (глупый, тупой), ,,убить время, деньги, здоровье”.

Англо-русский словарь иллюстрирует употребление глагола to kill - убивать: he killed his own brother - он убил своего брата (Elizabeth Wilson. The Modern Russian Dictionary for English Speakers. Pergamon Press. ,,Русский язык”).

В другом также учебном (!) словаре в качестве иллюстрации речеупотребления этого же глагола разворачивается прямо-таки кровавая драма: First she killed her husband, then she killed herself. Сначала она убила мужа, потом себя. (Longman Active Study Dictionary of English). Еще и Active Study - для активного заучивания!

Следует отметить, что большинство словарей, особенно учебных, гораздо более осторожны и внимательны к читателю: глагол to kill либо вообще не иллюстрируется, либо в качестве примера ,,убиваются” животные, либо - еще лучше! - приводится библейская заповедь: Thou shalt not kill - не убий (A.S. Hornby. Oxford Advanced Dictionary of Current English).

В учебнике английского языка для историков в упражнении на перевод с русского предложение: он нажал на курок пистолета надо было не только перевести на английский язык, но еще и дать все три формы времени: настоящее, прошедшее, будущее.

Таких примеров, стимулирующих идеи насилия и агрессии, достаточно много в учебной литературе, создающей негативный образ мира и родного, и изучаемого языка. В этом отношении особенно не повезло России. Может быть мы не вполне объективны и особенно ранимы, когда дело касается нашей Родины, но, как скажет студентка в своем эссе выше, когда бьют наши машины, ,,обидно ведь!”.

Приведу только два примера образа России в учебниках языков. Один из учебника английского языка для школьников, сейчас весьма популярного. В нем два текста о России. Один - письмо англичанки из России своей подруге в Англию, в котором она с грустью описывает русский городок, где много церквей, но - увы! - фонари не горят, на улицах ходят гуси и утки, город неухоженный, темный, бедный (,,как жаль, что нет денег на его содержание”) и в конце выясняется, что этот несчастный городишко - Суздаль! Второй текст о семье Лыковых, которые ушли в начале прошлого века в глухую тайгу, где они прожили много десятков лет, как на необитаемом острове, в первобытном строе и натуральном хозяйстве, пока их не обнаружили случайно геологи. Лыковы сразу все умерли, кроме одной сестры (приложена ее фотография). Всё. Россия представлена этими двумя текстами.

Еще более странно (мягко выражаясь) выглядит Россия в учебниках русского как иностранного, изданных за рубежом.

Разумеется, эта тема достойна серьезных научных исследований, поэтому здесь, затрагивая ее попутно, мимоходом (какая чỳдная внутренняя форма: мимо ходом, ходом мимо, да и попутно совсем неплохо: по пути) приведем только один пример, не нуждающийся в комментариях.

В парке культуры и отдыха.

В парке культуры и отдыха написано:

Владимир лежит на траве в парке культуры и отдыха. Почему он лежит на траве? Не знает ли он, что лежать на траве некультурно? Он знает, но ему все равно. Он любит лежать на траве и думать о жизни.

Директор плачет. (file://C/TEMP/engl-book.jpg 03/04/2004).

К сожалению, каждый язык таит в себе определенный запас разного рода средств, некий арсенал оружия, предназначенного для разжигания межкультурных и межнациональных конфликтов, вражды и насилия.

Напомним об обвинении английского языка в расизме, пришедшем в середине прошлого века, когда, в связи с освобождением народов Африки от колониализма и ростом их самосознания, цветообразований черный - белый вызвала возмущение африканцев.

Отдельная тема, привлекшая сейчас внимание исследователей, - это уничижительные, негативные этнонимы, названия национальностей (все эти хохлы, москали, жиды, китаёзы, япошки, фрицы, хачики и т.п.).

Еще одна взрывоопасная сфера речевой деятельности - это международные анекдоты, где представители разных национальностей представлены стереотипно, но, как правило, далеко не комплиментарно (мягко выражаясь).

Сюда же относятся и так называемые этнические анекдоты, в которых высмеивается какая-то одна национальность. При этом у каждого народа свой набор ,,нелюбимчиков” с одним главным: у французов - бельгийцы, у англичан - шотландцы, у русских - чукчи. В английских анекдотах высмеиваются американцы (невежественные, баснословно богатые и нелепо расточительные), австралийцы (глупые и примитивные), китайцы (либо представители ,,красного” социалистического мира, либо жадные владельцы китайских ресторанов), ирландцы (агрессивные, недружелюбные). Самые распространенные - это анекдоты о жадных и скупых до глупости шотландцах.

Несколько примеров английских и американских анекдотов.

Техасец умер и попал на небо. У врат рая его встречает Святой Петр: ,,Добро пожаловать. Вы откуда”? ,,Я из Техаса”. ,,Заходите, но Вам вряд ли понравится”.

В Беверли Хиллз каждый декабрь дети садятся на колени к Санта Клаусу и спрашивают, что он хочет получить к Рождеству.

Америка - единственная страна в мире, где у бедных проблемы с парковкой.

Группа американских туристов на экскурсии в Раннимиде слушает экскурсовода, рассказывающего о том, что здесь была подписана Великая Хартия Вольностей (Magna Carta). ,,Когда это было?” - голос из толпы. ,,В 1215” (произносится по-английски как ,,двенадцать пятнадцать”). ,,Черт побери”! - снова голос из толпы. ,,На 20 минут опоздали”.

Это потрясающий китайский ресторан. За 50 пенсов можешь есть, сколько хочешь. Проблема только в том, что они дают всего одну палочку для еды.

Это была шотландская свадьба: конфетти были на резиночках.

Какая разница между шотландской свадьбой и шотландскими похоронами? На похоронах одним пьяным меньше.

Гранд Каньон получился, когда шотландец уронил пенни в канаву.

Совершенно очевидно, что шутки такого рода не только не способствуют толерантности, взаимопониманию, миру и дружбе между народами, а наоборот разжигают вражду и нетерпимость. Стоит привести здесь отрывок из статьи Олеси Колесовой ,,От малого до великого” (,,Поиск” № 49, 9 декабря 2005г.).

,,Глубоко укоренившиеся в обыденном сознании стереотипы нуждаются в постепенной корректировке. Кто для нас чукча? В первую очередь - персонаж из анекдотов. А ведь история освоения Сибири свидетельствует, что казачьи отряды проигрывали сражения воинственным чукотским князьям. Есть и примеры из современности - на проводившейся недавно в Новосибирске олимпиаде по языкам коренных народов Сибири для школьников первое место заняла чукчанка, потому что грамматика ее родного языка оказалась намного сложнее того материала, который нужно было освоить во время очного тура олимпиады.

Кстати, агглютинативные языки большинства народов Сибири, которые принято считать примитивными, по совершенству устройства и устойчивости превосходят флективные европейские”.

Фразеология, пословицы, поговорки часто также оказываются заминированными политнекорректностью и ведут к агрессии и вражде. Чего стоит хотя бы русская пословица ,,Незванный гость хуже татарина?” В другой популярной в Советском Союзе серии анекдотов об ,,армянском радио” был задан вопрос об этой пословице как оскорбительной для татар. ,,Армянское радио” ответило: ,,Вы совершенно правы, это недопустимо и подрывает нашу национальную политику. Предлагаем изменить эту пословицу на более позитивную ,,Незванный гость лучше татарина”. Для страны, в которой проживает более трех с половиной миллионов татар такие пословицы и такие игры с ними действительно мина замедленного действия.

Профессор Н.Г. Комлев (увы! - покойный) говорил мне, что в одном африканском языке есть пословица ,,Если встретишь в лесу змею и эфиопа, убей сначала эфиопа, потому что змея может оказаться неядовитой”.

Интересный материал разницы и конфликта культур дает сопоставительное изучение пословиц. Приведем примеры из русского и китайского языков.

Русская пословица с глаз долой - из сердца вон звучит для китайцев очень прямолинейно и резко, на грани грубости.

Ее китайский аналог гораздо мягче и деликатнее выражает ту же мысль: когда человек уходит, его чай остывает.

Русское лежачего не бьют вполне нейтрально и звучит, как выписка из правил боевых искусств. Китайский вариант гораздо более эмоционален: настоящий мужчина не поднимет руку на тонущую собаку. При оценке образности этой пословицы нужно учитывать, что собака - образ отрицательный в китайской культуре, поэтому за внешней жалостливостью и гуманизмом ,,настоящего мужчины” скрывается издевка над проигравшим, униженным этим сравнением.

Русское пьян, как сапожник соответствует китайскому пьян, как мокрая глина. Здесь разница культур настолько велика, что реакция недоумения одинакова у обоих народов. Русским чужд образ пьяной глины, пусть даже мокрой, а китайцы не понимают, почему именно сапожник, а не кто-то другой.

Кашу маслом не испортишь Цао Юнцзе комментирует в своей работе следующим образом: поскольку в Китае никто не может представить, что в кашу можно или даже нужно добавить масло, если это не плов, то данная пословица дает сложную и непонятную информацию. В качестве эквивалента предлагается: много лодок не мешает порту, много автомобилей не мешают дороге.

Ни пуха ни пера вызывает резко негативную реакцию, как пожелание неуспеха. Такого рода парадоксальное напутствие через прямо противоположное (своего рода энантиосемия) взывает недоумение и возмущение, а ответ ,,к черту” просто шокирует грубостью. Иными словами, имеет место явный и недвусмысленный конфликт культур.

Итак, в результате культурных ошибок (в том числе и тех, которые вызваны разницей языков) рушатся личные и деловые отношения, проекты, программы, сотрудничество, возникают этнические и государственные конфликты, а Сэмюел Хантингтон, политолог из Гарвардского университета США предсказывает 3-ю мировую войну как войну культур и цивилизаций. И хотя мы все (и Хантингтон в том числе) знаем, что причины любой войны - в первую очередь экономические и политические, эта фраза о 3-ей мировой войне не только предостерегает от недооценки этой опасности, но и высвечивает особую актуальность проблем межкультурной коммуникации на современном этапе развития человечества с его глобализацией, панмиксией, небывалой ранее миграцией населения, культурно-этническими конфликтами, неслыханным по масштабу терроризмом.

Разумеется, все сказанное выше носит обобщенный характер. Более внимательное рассмотрение и языкового, и культурного барьеров, разделяющих людей, даст гораздо более сложную картину.

Языковые ошибки, как было сказано выше, снисходительно прощаются иностранцам: сам факт этих ошибок невольно вызывает у носителей языка чувство превосходства: ,,Я-то знаю, как произнести это слово, как употребить эту грамматическую форму, не то что этот бедный (милый/убогий - выберите нужное) иностранец.

Однако, по отношению к соотечественникам в нашей культуре обычно - никакой снисходительности. Овладевшие нормативным литературным родным языком (или хотя бы немного, через среднюю школу прикоснувшиеся к нему), не прощают ,,неграмотности” других вариантов: диалектов, вульгаризмов, разговорного стиля, жаргонных выражений. Особенно они непростительны для людей ,,при должности”, официальных, вышестоящих. Опять же все эти требования живут только в соответствующих культурах.

Например, в современной России, несмотря на стилистический разгул и крушение языковых норм (как реакция на строгость и цензуру стилей в Советском Союзе), по-прежнему, массовое сознание требует от вождей ,,высокого” (хотя бы грамотного!) стиля. Закат и непопулярность М. С. Горбачева начались с его речевых ,,ошибок”, с отклонений от русского литературного языка, с элементов южнороссийского говора (в том числе фонетических). Все это было немедленно высмеяно и юмористами, и народом. Все эти ,,нáчать”, ,,мышление”, ,,лóжить” вызвали ощущение недостаточной культуры и образованности, несмотря на то, что Михаил Сергеевич был практически первым главой СССР, имевшим университетское образование, да ещё и получившим его в Первом Вузе страны - Московском государственном университете.

В этом смысле немногословная, грамматически и лексически выверенная, афористическая речевая манера И.В.Сталина идеально соответствовала культурным требованиям народных масс (именно - масс и именно - народных): веско, значимо, грамотно, медленно, понятно. Очевидно, успеху речевой манеры главного советского вождя способствовало то, что русский язык был для него неродной: отсюда и повышенная грамотность, и отсутствие вольностей, и строгая нормативность, и даже замедленность темпа, придающая особую значимость его словам. Идеал речевой манеры русских был сформулирован гениальным А. С. Грибоедовым: говорить надо ,,с чувством, с толком, с расстановкой”, т.е. эмоционально, осмысленно и… медленно, с паузами, чтобы донести каждое слово до слушателей и оказать им таким образом уважение. Именно так может и должен говорить вождь - и шире: представитель государственного управления - в России. У Сталина и легкий грузинский акцент не раздражал, а скорее придавал значимость образу как нечто ,,иностранное”, особенное, не такое, как у большинства. И.В.Сталин в речевом плане оставил за собой не ошибки, не вульгаризмы, а крылатые выражения: его афоризмы вошли в язык: ,,кадры решают все”, ,,наше дело правое - победа будет за нами”, ,,других писателей у меня нет”.

Н. С. Хрущев оставил в народной памяти не так много грубых языковых просчетов (,,кузькина мать”, ,,педерасы” - о художниках-модернистах), но зато очень ,,отличился” в плане культурном: ботинок, которым он колотил по трибуне, чтобы привлечь внимание аудитории в США, сделал его посмешищем не только у представителей других культур, но и, в первую очередь, в родной стране.

Манера Л. И. Брежнева высмеивалась в многочисленных анекдотах из-за невнятности речи, ,,каши во рту”, что, разумеется, отнюдь не способствовало его популярности.

Эпоха Б. Н. Ельцина вызвала поток анекдотов, иллюстрирующих его ослабевшую от возраста и вредных привычек способность понять и словесно выразить что-либо. Слова-паразиты, уродующие устную речь (вроде ,,понимаашь”), ,,украсили” бесконечные пародии на Первого Российского Президента.

Надо отдать должное нынешнему Президенту России В.В. Путину - не потому, что он нынешний, а вполне объективно: в плане манеры, формы и содержания речи он выгодно отличается от предыдущих властителей страны: он говорит медленно, лаконично, понятно и грамотно. В первые годы своего правления он строго следил за нормативностью речи. Когда он сорвался в первый раз, его ,,мочить в сортире” немедленно стало предметом насмешек. Впрочем, возможно это был популистский прием, имеющий целью показать ,,близость к народу”. В России такие уловки не рекомендуются: вождь не должен говорить, как мы. Юпитеру не позволено….

Эта фраза немедленно стала всеобщим ,,достоянием” и широко цитируется на самых разных уровнях. Приведу 2 примера из жизни. После одной из лекций ко мне подошла молодая девушка и сказала с несколько кривой усмешкой: ,,Здравствуйте. Я представительница того народа, который надо мочить в сортире”. Это была стажерка из Чечни.

И еще пример и тоже из жизни. На одном из конкурсов на звание ,,Учитель года” моим соседом оказался ,,экс-чемпион” из Брянска Олег П. Он прочитал мне свои стихи, отрывок из которых я хочу привести.

,,От Магадана до Кремля
В сортирах бредят сатисфакцией
Замоченные учителя
С подмоченною репутацией.
Всем президентам в мире
Давно пора бы знать:
Замоченных в сортире
Непросто отмывать”.

Интересно, что это требование правильности и культуры речи, и строгости поведения руководителя страны, несоблюдение которого немедленно вызывает всеобщие насмешки и, соответственно, падение престижа, типично именно для русской культуры.

В американской культуре, ориентированной на демократию (с трудом удерживаюсь от кавычек), вождь - так же, как и претендент на эту должность, должен быть предельно ,,демократичен”: то есть выглядит, как ,,наш парень”: одет в ковбойку (или - носить ковбойскую шляпу), джинсы, говорить простым ,,народным языком”, использует ,,народные” жесты и обязательно все время улыбается знаменитой американской улыбкой, показывающей, что он решил все проблемы, у него все окей, он доволен, счастлив и благополучен. В нашей культуре - все наоборот. Он не должен быть, как мы все, он должен быть лучше нас: говорит культурно и правильно, одет в костюм с галстуком и редко (раньше - никогда не) улыбается, потому что сознает серьезность ситуации, сложность проблем и свою ответственность за будущее страны и народа. Сейчас, в эпоху медленного, но верного прозападнического движения России (медленно, по мнению Запада) эти требования меняются, и президент появляется иногда в обычной одежде, но только в подчеркнуто неформальных ситуациях: встреча с молодежью, на отдыхе и т.п.

Итак, языковые ошибки прощаются главным образом иностранцам, ошибки культурные не прощаются никому, особенно иностранцам.

Культурный барьер, таким образом, опаснее и труднее языкового: 1) он не осознаваем до момента столкновения, конфликта, войны культур, и 2) нарушение культурных норм воспринимается гораздо более болезненно, чем языковые промахи. Самое худшее, к чему могут привести ошибки в речи - это насмешки и снижение репутации человека, ошибки же культурного поведения могут вызвать этнические конфликты, насилие, кровопролитие.

Тем не менее человечество, то есть все мы традиционно тратили и тратим огромное количество усилий, времени, здоровья, денег на изучение языков: родного литературного (как бессмертная Элиза Дулиттл - чтобы получить место продавщицы в цветочном магазине) или иностранных. И, ,,выучив язык”, облегченно вздыхаем: начинается Хорошая Жизнь: повышение в должности, более интересная работа, больше денег, больше возможностей всякого рода, в первую очередь - общения.

Но тут - стоп! О невидимый барьер разбиваются и победы, и успехи. Знание грамматики и значений слов, на которое ушло столько сил, не обеспечивает побед и успехов в общении - для этого необходимо знание культуры своих партнеров, их общекультурного фона, их образа жизни, их социального устройства, их привычек и традиций, норм поведения, системы ценностей, отношений между собой и восприятия мира. Как же объять это необъятное? Сколько же еще сил и времени надо потратить, чтобы, выучив язык, потом еще выучить и эту самую ,,культуру”, если под ней понимать весь мир и жизнь (а значит, и историю, и географию, и экономику, и психологию и т.п.) людей, использующих этот язык как средство общения. У многих опускаются руки при мысли об изучении нового языка: сколько девушек прожили жизнь уличными торговками, потому что у них не было упорства, амбиций и везенья Элизы Дулиттл. Если всем, взявшимся за язык, объяснить, что одновременно им надо узнать все о том мире, в котором этот язык реально живет и служит средством общения, или коммуникации, смельчаков станет еще меньше.

Все эти грустные выводы - увы! - подтверждаются как научными исследованиями, так и жизненным опытом, который, как известно, есть мерило и проверка всех теорий.

Что касается научных подтверждений - в последнее время в литературе по проблемам общения, или коммуникации (а количество этой литературы и в печатном, и в электронном виде стремительно растет по понятной причине: никогда ранее, за десятки тысяч лет существования люди не имели ни таких потребностей, ни таких возможностей всемирного общения) приводятся следующие цифры, полученные в результате исследований британских психологов. Общение складывается из:

7%25 - собственно вербальные средства (слова),

38%25 - фонетическое оформление речи (интонация, тон, тембр, темы, т.е. понятия так называемого сверхсегментного уровня),

55%25 - невербальные средства (мимика, жесты, телодвижения, глаза, улыбка и т.п.).

Не будем ставить под сомнения верность этих результатов, чистоту эксперимента, точность оценок. Поверим этим цифрам, не проверяя их. Итак, словам, т.е. тому, чтó говорим, отводится всего лишь 7%25 общения. 93%25 - это то, кáк говорим.

Разумеется, речь идет об устном и визуальном общении, о прямых контактах. В телефонном, магнитофонном, радио общении исчезают 55%25 невербальных средств, в письменном - все 93%25, и 7%25 вербальных средств и становятся 100%25 общения.

Не проводя никаких специальных исследований, просто на основе 40-летнего опыта преподавания иностранных языков в высшей школе России, можно с уверенностью сказать, что при овладении языком как главным средством человеческого общения 95%25 времени отводится на изучение слов, их форм, значений, правил их соединения, т.е. на 7%25 вербальных средств общения; 4-5%25 времени тратится на интонационное оформление, т.е. на 38%25 и 0-1%25 времени уделяется 55%25 невербальных средств. Для наглядности приведем только цифры.

Получается уже не грустная, а страшная картина, или повесть о потерянном времени: миллионы людей десятками лет ,,учат язык”, а потом оказываются неспособными эффективно общаться, потому что ,,выучивают” только 7%25 компонентов реального устного общения.

Так обстоит дело на уровне научных исследований.

Что касается жизненного опыта, то он подтверждает результаты этих исследований - может быть не вполне точных статистически, не перепроверенных лингвистами и культурологами, но явно отражающих общие тенденции, так как ,,тому в истории мы тьму примеров видим”. В этом плане особенно ярок и показателен опыт современной России.

Как известно, любовь к иностранным языкам - это настолько характерная черта русских людей, что ее можно, по-видимому, рассматривать как компонент национального характера. Именно Россия дала удивительный пример такой глубокой и сильной любви к иностранному - французскому - языку, что в образованных кругах русского общества XIX века родной язык был оттеснен на второй план. Уровень культуры и образованности человека в России того времени измерялся уровнем знания французского языка.

В XVIII веке языком науки и образования в России был немецкий язык. В московском университете, основанном М.В. Ломоносовым, ,,профессорско-преподавательский состав” состоял из немцев, и Михайло Васильевич был единственным русским, впрочем получившим образование в Германии, женатым на немке и общавшийся, соответственно, на немецком языке.

В Советском Союзе ни ,,железный занавес”, ни обвинения в космополитизме, ни угроза лишения свободы, ни риск репутацией, карьерой, иногда - жизнью не смогли истребить интерес к изучению иностранных языков, языков ,,потенциальных врагов”, жителей так называемых ,,капстран”. В условиях полной изоляции, отсутствия всех форм общения и информации, кроме строго дозированной печатной продукции, никаких ,,культурных” барьеров не было, до них просто дело не доходило: их перекрывали барьеры политические и экономические. Соответственно, ни невербальные средства общения (55%25), ни фонетические приемы оформления речи (38%25) практически не существовали, потому что в письменной речи нет ни мимики, ни интонации, а непосредственное, устное общение для абсолютного большинства было невозможно.

Несмотря на это, иностранные языки были обязательной дисциплиной в учебных планах и школ, и вузов, в отличие от так называемого ,,свободного мира” - очередной российский парадокс, загадка русского менталитета. В результате, когда с Перестройкой, в 90-ые года XX века общение с людьми из ,,капстран” стало реальностью, выяснились, по крайней мере, два важных обстоятельства:

1. что мы лучше всех (включая носителей языка) знаем эти самые ,,вербальные” 7%25: слова и особенно грамматику, поскольку почти все 100%25 наших усилий и времени были на них потрачены;

2. что мы не умеем общаться и что грамматически правильно употребленные времена и предлоги не спасают от провалов на всех уровнях.

Вот пример из личного (который, разумеется, общественный) опыта.

На самой заре Перестройки, году в 1990, когда ,,капиталистический” мир, облегченно вздохнув, в рекордно короткий срок перестроился, и от страха и ненависти к СССР перешел к любви к Горбачеву и - через него - к интересу к его стране и людям, в это самое, тоже рекордно короткое, мгновение жаркого мира после холодной войны в Москву приехала делегация Британского Совета - самого высокого уровня. Один из первых своих визитов эта делегация нанесла, естественно, Московскому государственному университету и, в частности, руководству совсем еще молодого факультета иностранных языков. Мы готовились к этой встрече очень тщательно, не жалея ни сил, ни времени, ни денег; мы понимали, что этот визит может раскрыть совершенно новые - прямые! - контакты, контракты, обмены, невиданные возможности, неслыханные перспективы.

К приезду делегации все было готово: стол ломился от яств и напитков. Несмотря на период страшных продовольственных дефицитов, как обычно, мы ,,достали” все: ,,шекснинску стерлядь золотую”, как сказал поэт, и ,,суп в кастрюльке” - прямо из домашней кухни. В углу лежала прикрытая до времени гора подарков: матрешки, балалайки. Все руководство факультета - профессора, доценты, ученые дамы - блистало лучшими туалетами: оборочки, рюшики, накидки, украшения.

Языкового барьера - не было! Все мы окончили английское отделение филологического факультета Первого Вуза страны, все были отличницы и комсомолки, все честно выучили латынь, готский язык, древне- и среднеанглийский, читали - и ставили в студенческом английском театре! - Чосера и Шекспира.

Высоко образованные британцы были в полном восторге. Они были восхищены и угощением, и напитками, и радушным приемом (о, это русское гостеприимство!) и подарками (о, эта русская щедрость!), и - особенно! - образованностью и английским языком дам, действительно приятных во всех отношениях.

Мы тоже были в восторге. Удивляло только одно: наш английский преподаватель Брюс Монк, еще не издавший тогда с Т.Б.Клементьевой прекрасный учебник для русских школьников “Happy English”, становился все мрачнее и мрачнее. Гости ушли очень довольные, их следующий визит был в Дипломатическую Академию. Мы, тоже очень довольные ,,настоящим общением” с иностранцами, спросили у Брюса, чем он огорчен. Ответ нас ошеломил: ,,Но вы же сорвали переговоры, вам ничего не предложили - ни контактов, ни контрактов, это была гулянка, пирушка, но не деловая встреча”. ,,Но мы же наладили хорошие личные отношения”, залепетали мы. ,,Мы же подружились”. ,,Да”, - сказал Брюс, - ,,Личные, но не деловые. Развлекаться они теперь захотят только с вами, но делать дела - с другими”. Он оказался прав. В Дипломатической Академии на столе были только бутылки с минеральной водой, стаканы, бумага и ручки. После серьезного обсуждения форм сотрудничества были предложены кофе и чай.

Вот тогда мы и поняли, что знание языка, пусть даже очень глубокое, это еще не все. Произошел конфликт культур: мы организовали прием в традициях нашей культуры. И знание Шекспира и Чосера не помогло…

Итак, и научные изыскания, и практический опыт подтверждают мысль о том, что знание собственно языка как совокупности слов и правил их соединения не обеспечивает ,,эффективности” общения, что для этого требуется еще и знание культурных норм партнеров по общению, т.е. их традиций, образа жизни, вúдения мира, менталитета, национального характера.

Самым ярким доказательством правильности этой мысли можно считать общение между представителями разных культур внутри одной национальности, одного народа, пользующихся одним и тем же языком как средством общения. Все мы знаем из личного опыта, как часто мы не можем договориться или даже просто общаться с коллегами, соседями, ближайшими родственниками, родителями, детьми, мужем, женой, братьями, сестрами. И общий язык совершенно не помогает …Одного барьера - культурного - вполне достаточно, чтобы лишить людей возможности общаться друг с другом (и общаются, как враг с врагом).

Картина складывается все более безрадостная, особенно в ситуации международного общения, когда нужно еще и чужим языком овладеть.

Однако, не расстраивайтесь. Скажу заранее, не претендуя на лавры О'Генри и других писателей, знаменитых неожиданными развязками: у этой истории должен быть счастливый конец. Мы можем и должны преодолеть и языковой, и культурный барьеры, мы - ,,человеки разумные” - должны, наконец, воспользоваться разумом, осознать разделяющие нас расщелины (лучше избегать слова ,,пропасти”), научиться строить мосты, перестать оценивать людей в терминах ,,лучше” - ,,хуже”, понять, что мы все хорошие, но разные, добиться взаимопонимания и насладиться роскошью общения.

Хочу сразу же оговориться. Речь уже шла и пойдет дальше как о новых, неизвестных, так и об очень простых и очевидных различиях культур и их отражении в языке. Очевидный значит ,,видный очам”, т.е. лежащий на поверхности, видный всем.

Однако, именно самые ,,очевидные” вещи мы и не замечаем, не придаем им значения, не обращаем на них внимания. Выше много раз говорилось о том, что культурный барьер невидим, в отличие от языкового. Действительно, он невидим, потому что не осознаваем. В процессе осознания этого препятствия у нас ,,открываются глаза”. Главная задача этой книги - ,,открыть глаза” на ,,очевидные” вещи. Задача трудная и неблагодарная: кто-то скажет: ,,но это же и так ясно! (оче-видно!)”.

В свое оправдание скажу, не претендуя на лавры короля парадоксов Оскара Уайльда: самое трудное - это осознать общеизвестное и увидеть очевидное. (Оксюморон ,,Очевидное - невероятное” не случайно стал названием популярной научной телевизионной передачи).

В подтверждение приведу примеры из нашей речевой практики. Мы каждый день употребляем слова ,,здравствуйте”, ,,иностранный”, ,,очевидный”, ,,оправдание”, ,,трудный”, ,,безобразный” и сотни, тысячи им подобных. Видим ли мы, осознаем ли их внутреннюю форму: ,,будьте здоровы”, ,,из иных стран”, ,,видимый очами”, ,,восстановление правды”, ,,требующий труда”, ,,без образа”? Нет, не осознаем, не видим. Это видят только дети, овладевающие родным языком, и некоторые взрослые, особенно изучающие русский как иностранный.

Для того, чтобы научиться общаться с людьми других культур и языков, нужно понять, осознать и уже не забывать, не упускать из виду очевидную вещь: язык и культура неразделимы, язык - важнейший компонент культуры, культура - обязательный компонент языка. Изучая язык, нужно видеть его культурный потенциал, заложенные в нем элементы культуры, отражающие внешний и внутренний мир человека и формирующие носителя языка как личность. Изучение языка как системы возможно и необходимо для специалистов по языкознанию. Овладение языком как средством общения людей возможно и необходимо при условии соизучения языка и культуры.

Без этого языки умирают, и воспринимаются (и изучаются!) как мертвые, то есть как языки умерших культур и цивилизаций. Они хранят память об этих культурах, и, подобно археологическим раскопкам, их изучение свидетельствует о кончившихся мирах и прекративших свое существование народах, помогает составить представление об их жизни и быте.

Культура народа - это непрерывный источник жизни языка. Вот почему искусственные языки, даже такой самый совершенный, самый известный и распространенный из них, как эсперанто, не имеют шанса на существование: за ними не стоит, их не подпитывает реальная жизнь реального народа.

Советский Союз в период железного занавеса и холодной войны дал пример удивительного исторического эксперимента: важнейшие языки человечества: английский, французский, испанский оказались отрезанными вместе с их носителями, и они ,,умерли”. В течение десятилетий мы преподавали эти языки как мертвые, как латынь и греческий, на основании только письменных, как правило, устаревших текстов.

В наши дни, когда открылись окна и двери, поднялись занавесы, сломались политические барьеры и открытое общение со всем миром стало реальным и массовым, изучение культуры - это та волшебная палочка, та живая вода, которая возвращает к жизни ,,мертвые” (скорее - убитые) языки.

Итак, для того, чтобы общаться и взаимодействовать, люди должны уметь найти общий язык. Добавим - и уважать культуру друг друга.

სადაც ხარ, იქაური ქუდი უნდა დაიხურო. კულტურათა კონფლიქტი

ს. გ. ტერ-მინასოვა

რეზიუმე

ჩვენს დროში, როცა მოშლილია პოლიტიკური ბარიერები, მსოფლიო სულ უფრო მიისწრაფის ინტეგრაციისაკენ და როგორც არასდროს აქტუალურია კულტურათა ღიაობა, ურთიერთობის ფორმები რეალური და მასობრივია, კულტურათა შესწავლა არის ის იარაღი, საშუალება, რომელიც აცოცხლებს ე.წ. „მკვდარ” (უფრო „მოკლულ”) ენებს.

იმისათვის, რომ ადამიანებმა ერთმანეთთან დაამყარონ ურთიერთობა აუცილებელია საერთო ენის პოვნა და ერთმანეთის კულტურათა პატივისცემა.

„When in Rome, Do as the Romans Do”

Svetlana Ter-Minasova

Summary

Nowadays, when doors are open, curtains are risen, political barriers are removed and it is possible to hold natural and common discussion, studying culture is a magic wand that can enliven „dead” languages.

In order to have constructive communication and interaction people should be able to find common language and respect culture of each other.

Литература:

1. Российский Энциклопедический словарь, т. II, М., 2000.

2. Из материалов Иванова А.М. Культурные концепты ,,island” и ,,moor” эпохи Елизаветы и их отражение в произведениях У. Шекспира. Канд. дисс. М., 2003.

3. Bullough,G., Narrative and Dramatic Sources of Shakespeare, vol. VII

4. Тер-Минасова С.Г. ,,Язык и межкультурная коммуникация”. М., Издательство МГУ, 2005.

5. Цао Юнцзе. Фразеологизмы как наследие культуры (на материале русского и китайского языков). Канд. дисс., М., 2003.

ლირა გაბუნია
(საქართველო)

ექვსი ათეული წლის წინ, 1948 წლის ივლისში, საფრანგეთში, ქ. პარიზში ქართველ პოლიტიკურ ემიგრანტთა თაოსნობით გამოვიდა ქართულენოვანი ისტორიული, ლიტერატურული და სამეცნიერო ჟურნალი „ბედი ქართლისა”. მისი დამაარსებელი და რედაქტორი იყო ემიგრაციაში მყოფი კალისტრატე (კალე) სალია. ამ დიდ მამულიშვილურ საქმეში რედაქტორს გვერდით ედგა და სარედაქციო უღელს ეწეოდა მეუღლე ნინო ქურციკაშვილი.

ჟურნალის მიზანს შეადგენდა საზღვარგარეთ გაფანტული ქართველების გაერთიანება და ერთიანი ეროვნული სულისკვეთების სამსახური. რედაქცია თანამშრომლობისათვის იწვევდა ყველას, ვისაც საქართველოს აწმყო და მომავალი აღელვებდა, „ვინც ქვეყნის დამოუკიდებლობის ნიადაგზე” იდგა.

„მართალია „სპეცები” (სპეციალისტები, ლ.გ.) სამეცნიერო თუ სამწერლო დარგში ბევრი არა გვყავს აქ, ხოლო რამოდენიმენი მაინც მოიპოვებიან... ჟურნალს ნივთიერი დახმარება ეჭირვება: აი აქ იწყება ჩემი მომართვა თქვენდამი. გთხოვთ გულით... გაუწიოთ ეს დახმარება ჟურნალს.

მეტყვიან: ლტოლვილებს თვითონ არა გააჩნიათ რაო... მართალია, ეს ჩემთვისაც ნათელია... მცირედიდან გაიღონ მცირეოდენი! ესეც დიდი დახმარება იქნება. აქა-იქ შეძლებულნიც მოგვეპოვებიან - იმათ კი პირდაპირ მოვთხოვ დახმარებას. ნუ გამიწყრებიან ამ სიტყვისთვის. ქართველი ფულს „ხელის ჭუჭყს” უწოდებს - აი კიდევ ერთი მახასიათებელი ქართველთა: გულგახსნილობასთან მათ „ხელგაშლილობაც” ახასიათებთ. დავიჯერო, რომ უცხოეთში ეს უმშვენიერესი თვისება მათ დაჰკარგეს? არ შემიძლია ეს დავუშვა! მაშ დაეხმარეთ ჟურნალს! მე არა მგონია, რომელიმე ქართველს ჩემი სახელი არ გაეგონოს. ყველამ იცის, რომ მე „თხოვნა” არ მიყვარს, პირიქით: გავურბი მას. და თუ ეხლა თხოვნისთვის ავსძარი ენა - ალბათ რაღაც დიდი რამ მაიძულებს ამას,” - მიმართავს გრიგოლ რობაქიძე თანამემამულეებს. მისი აზრით, „ბედი ქართლისათი” „ქართლის ცხოვრება” უნდა იქმნას გაგრძელებული.”

ქართველმა ემიგრანტებმა ახალი ბეჭდვითი ორგანო დიდი სიხარულით მიიღეს და მატერიალურადაც ეხმარებოდნენ მას. ჟურნალის ცალკეულ ნომრებში მოცემულია შემომწირველთა ვინაობა და თანხების ოდენობა, რედაქცია მადლობას უხდის მათ: „უღრმესი მადლობა! დამეხმარეთ! ნუ დამივიწყებთ! მხოლოდ საქართველოს მტერს შეუძლიან ჩემი მტრობა”, მაგრამ ემიგრანტთა მწირი შემოსავალი ყოველთვის ვერ ფარავდა ხარჯებს, შესაბამისად ჟურნალის პერიოდულობაც ირღვეოდა.

საქართველოს რენეგატი შვილები უცხოეთშიც არ ისვენებდნენ: „ამ ჟურნალის კარები ღია არის ყველა ემიგრანტისთვის. თუ რა მძიმე პირობებში გამოდის იგი და რა მსხვერპლს იღებენ მისი გამომცემლები და რედაქტორი, ეს ღარიბი ემიგრანტული ჯიბის პატრონთათვის ძნელი გასაგები არ არის... ენა მებმება და სირცხვილით ვამხელ, რომ ეს უწყინარი საქმეც არ გადაურჩა უკუღმართთა შხამს”, - გულისტკივილით წერდა კ. სალია წერილში „კეთილნი და უკუღმართნი”.

მიუხედავად წინააღმდეგობრივი გარემოსი და „უკუღმართთა შხამისა”, რედაქცია ძალ-ღონეს არ ზოგავდა მიზნის მისაღწევად: ეძებდა სხვადასხვა ქვეყნებში გაფანტულ თანამემამულეთ, იკრებდა ახალ ავტორებს, სთავაზობდა მათ აქტუალურ თემებს; თვალსაწიერიდან არ რჩებოდა არც ერთი მოვლენა, რომელიც ქართულ საქმესა და საქართველოს შეეხებოდა.

ჟურნალის პატრიოტული სულისკვეთება პირველივე ნომრიდან თვალსაჩინოა: პროფესორ მ. წერეთლის „ქართული ენის ნათესავობის შესახებ”, გრიგოლ რობაქიძის „საუბარი კარდუსთან”, თამარ და აკაკი პაპავების „მარიამ, უკანასკნელი დედოფალი საქართველოსი” (ისტორიული მონოგრაფია), გიორგი წერეთლის „იესო ქრისტე და ქართველი ერი”, გივი კობახიძის „გერმანელი მოგზაურის იოჰან-ანტონ გულდენშტედტის თხზულებაში აღწერილი სამი ქართული ჩვეულების შესახებ” და სპირიდონ კედიას ხსოვნისადმი მიძღვნილი ორი მასალის გაცნობა სრულ წარმოდგენას ქმნის სარედაქციო კოლექტივის ერთსულოვნებაზე; ამ ერთიანობის მტკიცე დუღაბს ქმნიდა რედაქტორი - კალისტრატე სალია, ქართულ და მსოფლიო ლიტერატურასა და ისტორიაში განსწავლული პიროვნება, ფილოსოფოსი, უზადო პატრიოტი.

კალისტრატე სალია დაიბადა წალენჯიხის რაიონის სოფელ ჯგალში. სწავლობდა ზუგდიდისა და ცაიშის გიმნაზიებში. 1920 წელს გახდა თბილისის უნივერსიტეტის სიბრძნისმეტყველების ფაკულტეტის სტუდენტი. 1921 წელს, საქართველოში საბჭოთა რეჟიმის დამყარების შემდეგ, წავიდა უცხოეთში. დაამთავრა ბერლინის უნივერსიტეტთან არსებული გერმანული ინსტიტუტი და სწავლა განაგრძო პარიზის უნივერსიტეტის ისტორია-ლიტერატურის ფაკულტეტზე.

კალისტრატე სალიას მეცნიერული ინტერესების სფერო ძირითადად მოიცავდა ქართული ლიტერატურისა და ისტორიის საკითხებს. ის გახლდათ სააზიო, ლინგვისტური, ისტორიის, ბიზანტისტიკისა და სხვა სამეცნიერო საზოგადოებების წევრი, ოსლოს უნივერსიტეტის საპატიო პროფესორი, ხმელთაშუა ზღვის აკადემიის წევრი, საქართველოს საისტორიო საზოგადოებისა და საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრი. ნაშრომისათვის - „ქართველი ერის ისტორია” - მას საფრანგეთის ეროვნული აკადემიის პრემია მიენიჭა.

„კრებული დაიცავს ჩვენს ისტორიას, რომელშიც ხან სევდით და ტანჯვით სავსე, ხან ძლევამოსილი მელოდია მოისმის, ორივეგან ეროვნული ენერგიით სავსე. იგი დაიცავს ქართულ მრავალსაუკუნოვან ზნე-ადათს, ქართულ სიტყვას, ქართულ ენას, რომელიც სიმდიდრისა და სიბრძნის დაუშრეტელი წყაროა... იგი დაიცავს ქართულ სულს... ქართულ კულტურას და შეეცდება გააცნოს იგი უცხოეთს, დიდ ევროპას, რომელიც მას ნაკლებ იცნობს და რომლის ისტორიაში მას პატივსადები ადგილი უნდა ჰქონდეს”, - ასე განსაზღვრა გამოცემის დანიშნულება რედაქტორმა საპროგრამო წერილში (1,2).

„ჯერ ქართველი უნდა იყვე და მერე რომელიმე დაჯგუფების მიმდევარი. თუ ეს არ იქმნა გულვებული, მაშინ პარტიული კაცი თავის დარაზმულობაშიც ვერ გაიყვანს სალოდნელს, სულ ერთია იყოს იგი: მარქსელი, ნაციონალ-დემოკრატი თუ თეთრგიორგელი, ან კიდევ რომელიმე სხვა. აი, ამ ზეპარტიული ფენის გადმოშლა სურს „ბედი ქართლისას”, - მიუხედავად გრიგოლ რობაქიძის ასეთი კატეგორიული განაცხადისა, ჟურნალში გვხვდება პოლიტიკური შინაარსის სტატიები. მათი ავტორები საქართველოს მომავალს წარსულისა და აწმყოს ანალიზის საფუძველზე, თანამედროვე მსოფლიოში მიმდინარე პროცესების კონტექსტში განიხილავენ.

ჟურნალში იბეჭდებოდა აკაკი ფაღავას, ვახტანგ ღამბაშიძის, გიორგი ჟურულის, მიხეილ თარხნიშვილის, გივი კობახიძისა და სხვათა ლიტერატურული, ისტორიული თუ პოლემიკური ხასიათის სამეცნიერო წერილები, მაგრამ პუბლიცისტთა ბირთვს ქმნიდნენ გრიგოლ რობაქიძე, მიხაკო წერეთელი, კალისტრატე და ნინო სალიები, აკაკი და თამარ პაპავები.

გრიგოლ რობაქიძე უმთავრესად ლიტერატურის საკითხებზე წერდა, მიხაკო წერეთელი სამეცნიერო პრობლემებით იფარგლებოდა, კალისტრატე სალია პოლიტიკის თემებს ეხებოდა, ნინო სალია კულტურის განყოფილებას ედგა სათავეში, აკაკი და თამარ პაპავები საქართველოს ისტორიას აცოცხლებდნენ.

რედაქცია ცდილობდა ყოველი პუბლიკაცია პროფესიონალიზმით, საკითხის ღრმა ცოდნით ყოფილიყო აღბეჭდილი, თუმცა გამონაკლისსაც უშვებდა, რადგან: „რაც გაგვაჩნია, ის მაინც უნდა გამოვიყენოთ. შემოქმედებითი ენერგია, იყოს იგი სულ მცირე, რამე ნაყოფს მაინც გამოიღებს და „ნაყოფი” სტატისტიკით არ გაიზომება, მისი მადლი ზღვარდაუდებელია” (2,2).

კრებულის პირველი ნომრებიდან ჩანს პატივისცემა იმ ქართველ მოღვაწეთა მიმართ, რომლებმაც თავიანთი ნიჭი, სიცოცხლის საუკეთესო წლები საქართველოს ისტორიას, საკაცობრიო სივრცეში ქართველთა ადგილის დამკვიდრებასა და მის მომავალზე ფიქრს შესწირეს. ერთ-ერთი ასეთი პიროვნება მიხაკო წერეთელი გახლდათ. 1948 წელს მას 70 წელი შეუსრულდა. კ. სალიასა და გ. რობაქიძის წერილებში ზედმიწევნით არის გადმოცემული მ. წერეთლის ცხოვრების გზა, მეცნიერული ინტერესები, ხოლო გ. წერეთლის, ნ. სალიას, გ. კერესელიძის, ვ. ღამბაშიძის, ა. გომართელისა და სხვათა მილოცვებში განფენილია გამჭოლი იდეა - სამშობლოს მსახურება, მისთვის უანგარო თავდადება მარადისობის მკვიდრთა ხვედრია. ამიტომაც იუბილარს ასე მიმართავენ: „დიდო ქართველო! ეჭვს ნუ შეიტანთ საქართველოს ახალ თაობაში, მისი უმრავლესობის გული წმინდაა და შინაგანი მე წაუბილწველი. და სწორედ იქ ღვივდება თქვენი მადლიანი ხელით უხვად გადაბნეული სიბრძნის ნაყოფი”.

„ბედი ქართლისას” ფურცლებზე ხშირად იბეჭდებოდა დიდი ქართველი მწერლის - გრიგოლ რობაქიძის ლიტერატურულ-კრიტიკული წერილები, ესეები, მოთხრობები და ნოველები.

წერილების ციკლი „საუბარი კარდუსთან” ნათელყოფს ამ დიდი შემოქმედის ცოცხალ ერთობას ეროვნულ სულთან: „შენი ენა ძირია ქართველთა ყოფისა თვითონ, ეზიარება ქართველი ენგადს შენი სიტყვისა, ზიარ იქცევი შენ მისა: „გეთვისება” - „ეთვისები” და რამდენად ღრმად წვდება იგი შენს ფესვებს ენაში, იმდენად ძირმაგარი ამოდის იქედან გადახალისებული: როგორც ქართველი და მამულიშვილი”. მწერალი ტკივილამდე განიცდიდა ქართული საბჭოთა კრიტიკის მიერ შეთითხნილ ბრალდებებს. რედაქტორის თხოვნით, მან ჩამოაყალიბა საკუთარი ეროვნულ-პატრიოტული კრედო, მკითხველს გაუმხილა შემოქმედებითი ლაბორატორიის მრავალი საიდუმლო წერილში - „სათავენი ჩემი შემოქმედებისა”.

ცნობილი ქართველი მეცნიერის მიხაკო წერეთლის პუბლიკაციები პოლემიკურ ხასიათს ატარებდა. მაგალითად მოგვყავს სტატია „მიმცემი და მიმღები”. მასში სათანადო არგუმენტებით უარყოფილია მეცნიერთა ერთი ნაწილის მოსაზრება, რომ ქართველობა როგორც ერი მიმბაძველ ერს წარმოადგენდა, შესაბამისად არც ინდივიდუალობა გააჩნდა.

არ არსებობს მხოლოდ მიმცემი ან მხოლოდ მიმღები ერი. გაცემაც და მიღებაც ყველა ერს ახასიათებს. მთავარი ამ ურთიერთობაში ე.ი. გაცემასა და მიღებაში საკუთარ კულტურად ქცევის ხარისხია, - ამტკიცებდა მკვლევარი.

მიხაკო წერეთლისათვის ნიშანდობლივია ფაქტის ღრმა ანალიზი და თავისუფალი მსჯელობა. იგი მრავალმხრივ ვრცელ არგუმენტაციას მიმართავს, არ ერიდება იმ რეალური საფრთხის დახატვას, რომელიც გასაბჭოებული საქართველოს წინაშე დადგა... ევროპელი ერების მსგავსად, ჩვენს ქვეყანასაც დაემუქრა გადაგვარების საშიშროება. პუბლიცისტი პრობლემის მთავარ არსს ხედავს არა იმაში, რომ საქართველო XX საუკუნის 20-იანი წლებიდან უარეს მდგომარეობაში ჩავარდა, ,,ვიდრე იყო აღმოსავლეთის მძლავრობის დროს”, არამედ იმ მხრივ, რომ ,,ვეშაპის გაუმაძღარი მუცლიდან” გათავისუფლების შემთხვევაშიც, სათუო ხდებოდა ჩვენი სასიცოცხლო ძალების მოკრება-განახლება, რადგან საბჭოური ფსიქოლოგიით გადაგვარებულთათვის საკმარისი არ იქნებოდა ეროვნული ენერგია... წერეთლის შიში საფუძვლიანი აღმოჩნდა - საბჭოური სისტემიდან „სასწაულით” გათავისუფლებულ საქართველოში ჯერჯერობით მართლაც ვერ მოხერხდა ეროვნული ენერგიის აღდგენა, რადგან ჩვენი ჯიში მნიშვნელოვნად გადაგვარებული და შემცირებულია, - სრულიად მართებულად ასკვნის ახალგაზრდა მკვლევარი ე. ბაძაღუა (3,42).

ემიგრაციაში მყოფი ქართული პოლიტიკური ელიტისთვის გადარჩენის ერთადერთი იმედი ევროპული ორიენტაცია იყო. წითელმა რუსეთმა კიდევ ერთხელ დაამტკიცა, რომ რუსეთი დამპყრობელ ერად რჩებოდა, „როგორი ფერისაც არ უნდა ყოფილიყო იგი” (კ. გამსახურდია).

სტატიაში „საქართველოს დამოუკიდებლობის კომიტეტი პირველი მსოფლიო ომის დროს” კ. სალიამ ობიექტურად შეაფასა ორგანიზაციის საქმიანობა: „საქართველოს დამოუკიდებელი კომიტეტის მუშაობა დაუვიწყარი იქნება მომავალი თაობისათვის განსაკუთრებით იმიტომ, რომ საქართველომ მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე ევროპის რეალური დახმარება მაშინ მიიღო, დასავლეთი დაეხმარა ქართველ ერს მის დათრგუნულ უფლებათა აღსადგენად” (4,30).

რედაქცია აღფრთოვანებით შეხვდა ქართული ევროპული მოძრაობის დაფუძნებას. „ერთადერთი მისაღები ჩვენთვის არის ევროპული ორიენტაცია. ევროპის ფედერაციაში უშუალოდ შესვლა, ამისთვის მუშაობა და ნიადაგის მომზადება”, - წერდა კ. სალია.

მოძრაობას საფუძვლად დაედო 1953 წლის 7 აპრილს ქ. მიუნხენში დამფუძნებელი კრების მიერ დამტკიცებული წესდება.

მ. წერეთელი, გ. რობაქიძე, კ. სალია, მ. ალშიბაია, ა. ჯინჭარაძე - აი, ქართველ პატრიოტთა ჯგუფი, რომელსაც მტკიცედ სწამდა, რომ საქართველო ღირსეულ ადგილს დაიმკვიდრებდა ევროპელ ერთა დიდ ოჯახში და ეს იქნებოდა ქვეყნის კულტურული, ეკონომიკური და პოლიტიკური გადარჩენის აუცილებელი პირობა.

კ. სალია პუბლიცისტურ წერილში „ქართული ევროპული მოძრაობა” ხაზგასმით აღნიშნავდა, „რომ საქმე გვაქვს უეჭველად ჩვენი ემიგრაციის ცხოვრებაში მნიშვნელოვან მოვლენასთან, რომელსაც შეუძლია დადებითი როლი შეასრულოს ჩვენი საგარეო პოლიტიკის მიმართვისა და მის ნამდვილ ეროვნულ ხაზზე დაყენების საქმეში” (4,3).

ქართული თემატიკა ჟურნალში სხვადასხვა კუთხითაა წარმოჩენილი, მაგრამ მისი აუდიტორია მხოლოდ ქართულენოვანი იყო. საჭირო გახდა საქართველო ევროპასაც გაეცნო. ემიგრანტთა მიზანი ხომ დიდ ევროპულ ოჯახში შემავალი თვითმყოფადი, თავისუფალი, დემოკრატიული საქართველო იყო!

ამ დიადი იდეით 1957 წელს დააარსეს ფრანგულენოვანი სამეცნიერო ჟურნალი, რომელსაც საფრანგეთის ეროვნული სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრი აფინანსებდა. მან სულ მალე შემოიკრიბა მსოფლიოში სახელგანთქმული მეცნიერები, ქართველოლოგები და კავკასიოლოგები: ჰ. ფოგტი, ფ. ლანგი, ი. ასფალგი, რ. ლაფონი, ჰ. პეეტერსი და სხვ. გამოცემაში მასალები მოთავსებული იყო ფრანგულ, ინგლისურ, გერმანულ და იტალიურ ენებზე.

ჟურნალმა ქართული კულტურა და ისტორია საერთაშორისო არენაზე გაიტანა, სამეცნიერო მიმოქცევაში შემოიტანა მრავალი მანამდე უცნობი ფაქტი; ხელი შეუწყო ქართველოლოგიის, როგორც მეცნიერების, აღორძინებას.

რედკოლეგიამ და გამოცემაში მოღვაწე მკვლევარებმა შემოქმედებითი კონტაქტები დაამყარეს მსოფლიოს სხვადასხვა სამეცნიერო კვლევით ცენტრთან, საბჭოთა მეცნიერებთან. ამგვარად ქართველ მეცნიერებს საშუალება მიეცათ, გაცნობოდნენ უცხოელ ქართველოლოგთა ძიებებს, ქართული კულტურის მათეულ შეფასებებს, საზღვარგარეთ დაცულ ქართულ წერილობით წყაროებს, ნაყოფიერად ეთანამშრომლათ კოლეგებთან.

1964 წელს შეწყდა ქართულენოვანი „ბედი ქართლისას” გამოცემა, 1984 წელს კი - ფრანგულენოვანისა.

ჟურნალმა აღასრულა საპატიო მისია - ყოფილიყო ყოველგვარი პარტიული ინტერესებისადმი მიუკერძოებელი, ზეპარტიული ორგანო და, რაც მთავარია, გამოკვეთა იდეა საქართველოს სახელმწიფოებრივი სტატუსისა ევროპელ ერთა გაერთიანებაში. მან ნამდვილად გაკვალა გზა ევროპული ცნობიერებისა და ფასეულობებისკენ. ეს ჭეშმარიტი ინტელექტუალური გმირობა იყო, „საბჭოთა საქართველოსთვის იმ მეტად მძიმე პერიოდში, როდესაც იზღუდებოდა ქართული კულტურის ობიექტური შეფასება, მით უფრო საზღვარგარეთ... მან უდიდესი როლი შეასრულა ქართული კულტურისა და მეცნიერების პროპაგანდა-კვლევის საქმეში”, ქართველ და ევროპელ მეცნიერთა შემოქმედებითი კონტაქტების განმტკიცებაში, რაც მისი რედაქტორის კალისტრატე (კალე) სალიას მამულიშვილური ღვაწლის ნათელი გამოვლინებაა.

„Bedi Kartlisa”- Proceeding Along the Path of European Values

Lira Gabunia

Summary

„Bedi Kartlisa” was an eminent standard of the Georgian emigration journalism. The journal was founded in Paris in 1948. Such representatives of the Georgian emigration as Grigol Robakidze, Mikhako Tsereteli, Akaki and Tamar Papava and others would be published on the pages of the edition. The editor of the journal was a well-known Georgian scientist Kalistrate(Kale) Salia.

The journal was aimed at popularization of European values (culture, ideology and thoughts) in Georgia and introduction of Georgian culture and history to European intellectual society.

,,Беди Картлиса”- путь к европейским ценностям

Лира Габуния

Резюме

,,Беди Картлиса” - наилучший образец журналистской деятельности грузинской эмиграции. Журнал был основан в Париже в 1948-ом году. На ее страницах печатали свои труды Григол Робакидзе, Михако Церетели, Акакий и Тамар Папава и другие. Редактором журнала был известный грузинский ученый Калистратэ Салия.

Целью журнала была популяризация европейских ценностей (культуры и идеологии) в Грузии, а также ознакомление европейского интеллектуального общества с грузинской культурой и историей.

ლიტერატურა:

1. ჟურნალი „ბედი ქართლისა”, 1948, №1.

2. ჟურნალი „ბედი ქართლისა”, 1948, №2.

3. ეკა ბაძაღუა, „ბედი ქართლისა”, 2003.

4. ჟურნალი „ბედი ქართლისა”, 1952, №13.