ზუბალაშვილი იაკობ კონსტანტინეს ძე დაიბადა 1876 წელს თბილისში. მრავალშვილიანი ოჯახის უმცროსი ვაჟი საოცრად გულთბილი, კეთილი და სათნო ბავშვი ყოფილა. სწორედ ეს თვისებები ამშვენებდა თურმე მის პიროვნებას მთელი სიცოცხლის მანძილზე.

პირველდაწყებითი განათლება იაკობმა შინ მიიღო, შემდეგ სწავლობდა თბილისის კლასიკურ გიმნაზიაში, საფუძვლიანად დაეუფლა ევროპულ ენებს, ზედმიწევნით შეისწავლა ქართული ენა და ქართული მწიგნობრობა (რომლის სიყვარული ოჯახში შეითვისა ჯერ კიდევ ბავშვობაში). ამიტომაც ქარ- თული მწერლობა და კულტურა ახალგაზრდობიდანვე გაიხადა უმთავრეს საზრუნავ საგნად. თანამედროვეთა თქმით, იაკობი სკოლის პერიოდშივე იყო შეჩვეული სამეცნიერო წიგნების კითხვას, მეცნიერულ მსჯელობას.

იაკობი გახლდათ ჭეშმარიტი მამულიშვილი, ერის უსაზღვრო მოყვარე, სანიმუშო ქომაგი, რომელიც მართლაც დღენიადაგ ფიქრობდა და ზრუნავდა ქვეყნისა და ხალხის კეთილდღეობაზე. ერთი ფრანგული წყაროს მიხედვით ირკვევა, რომ იგი ხელოვნების შესასწავლად საფრანგეთში გამგზავრებულა დაახლ. XX საუკუნის 10-იანი წლების დამდეგს, მაგრამ ცოტა ხნის შემდეგ, ქვეყნის პოლიტიკური ვითარების გამო, იძულებული გახდა სამუდამოდ დაეტოვებინა საქართველო და უცხოეთში დაესრულებინა სიცოცხლე. აქედან გამომდინარე, იაკობის ცხოვრება-მოღვაწეობაში პირობითად გამოვყოფთ ორ პერიოდს: პირველი - საქართველოში 1910-იან წლებამდე, მეორე - საფრანგეთში 1941 წლამდე.

იაკობს კარგად ესმოდა, რომ საქართველოს სიძლიერის საფუძველი იქნებოდა განათლებული ქართველობა, ყოველი ერის განათლებისათვის კი მთავარია წიგნიერება, რაც, თავის მხრივ, განსაზღვრავს აგრეთვე ბეჭდვითი სიტყვის მნიშვნელობასა და საჭიროებასაც. გარდა ამისა, მისი აზრით, აუცილებელი იყო სოფლებსა და დაბებშიც განათლების შეტანა, სამკითხველოების დაარსება, ხალხში წიგნის კითხვის ჩვევების გამომუშავება.

იაკობი ყოველთვის აქტიურად თანამშრომლობდა ჟურნალ- გაზეთების რედაქციებთან, სისტემატურად ეხმარებოდა ფინანსურადაც. მისი მხარდაჭერითაც იყვნენ დიდად დავალებული „ივერიის“, „მოგზაურის“ გამომცემლები, განსაკუთრებით კი გაზეთი „კავკაზსკი კრაი“. გარდა ამისა, საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს ძმები ზუბალაშვილების ფასდაუდებელი მეცენატობა ჟურნალ „ნაკადულის“ მიმართ. როგორც არაერთგზის აღნიშნავდნენ თანამედროვენი, იაკობი და მისი ძმები ჟურნალს უხვად აფინანსებდნენ დაარსებიდანვე, შემდეგ კი (1906 წლიდან), მთლიანად აიყვანეს მათი მფარველობის ქვეშ „ნაკადულის“ გამოცემის საქმე - უბინაოდ და უსახსროდ დარჩენილი რედაქცია საკუთარ ჭერქვეშ შეიფარეს, ბინის გარკვეული ფართი უშურველად დაუთმეს. ამასთან დაკავშირებით საინტერესოა ქართველ მოღვაწეთა წერილი იაკობ ზუბალაშვილისადმი (ვიმოწმებთ შემოკლებით).

ღრმად პატივცემულო იაკობ კონსტანტინეს ძევ!

გვაპატიეთ, მაგრამ გარემოების გამო იძულებული ვართ შეგაწუხოთ ერთი მეტად მნიშვნელოვანი თხოვნით. ვიცით, თუ როგორ თანაუგრძნობთ ყოველ ქართულ სასიკეთო წამოწყებას, ამიტომ ვიმედოვნებთ, რომ უყურადღებოდ არ დატოვებთ ჩვენს თხოვნასაც. თქვენ არ გჭირდებათ იმის ახსნა, თუ რა დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი ქვეყნისა და ხალხისათვის მოზარდი თაობის განათლებასა და აღზრდას... მიგვაჩნია, რომ ამ საქმეში შეუფასებელი სამსახური შეიძლება გასწიოს კარგად შედგენილმა საბავშვო ჟურნალმა... ბოლო წლებში გა მოჩნდა ჩვენში ასეთი ჟურნალი „ნაკადული“. იგი სავსებით ამართლებს თავის მისიას...

ვიმეორებთ, ქართული საზოგადოება დიდ იმედს ამყარებს ამ ჟურნალზე. ეს გარემოება გვაიძულებს მოგმართოთ თხოვნით, ღრმად პატივცემულო იაკობ კონსტანტინეს ძევ, აიყვანოთ თქვენი მფარველობის ქვეშ ეს სასარგებლო, სამადლო და კეთილი საქმე... თქვენი მფარველობა იხსნის ჟურნალს ფინანსური კრიზისისაგან და გადაარჩენს მას. ამით შეუფასებელ სამსახურს გაუწევთ თქვენს საყვარელ სამშობლოს.

წერილს ხელს აწერენ: იაკობ გოგებაშვილი, ილია წინამ- ძღვრიშვილი, თამარ გრუზინსკი, მარიამ ჯამბაკურ-ორბელიანი და სხვები. (ტექსტი უფრო ვრცლად იხ. ანოტირებულ ბიბლიოგრაფიაში).

იაკობის (და, საერთოდ, ზუბალაშვილების) დიდი სურვილი იყო ქართულ და რუსულ ენებზე (მომავალში სხვა ევროპულ ენებზეც) გამოცემულიყო საქართველოს ენციკლოპედია, რადგან ევროპაში (მარი ბროსეს გარდა) ჩვენი ქვეყნის შესახებ არაფერი იციანო; მეტიც: ხშირად ევროპელები ქართველებს თვლიან სომხებად, საქართველოს კი - სომხეთად... და ამგვარ არასწორ ინფორმაციებს კიდეც წერენ წიგნებში, ათავსებენ რუკებზე... ერთი სიტყვით, იაკობი და სხვა პროგრესულად მოაზროვნე ქართველები საშურ საქმედ მიიჩნევდნენ საქართველოს ისტორიის მეცნიერულ შესწავლას. ამ მიზნით შეუქმნიათ სპეციალური სამუშაო ჯგუფი, რომელსაც დაუწყია მუშაობა ამ დიდი ეროვნული საქმის აღსასრულებლად. განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ თურმე საქართველოს ისტორიისა და ეთნოგრაფიის საკითხებს. „საქარ- თველოს მეცნიერული ენციკლოპედია“ უნდა გამოცემულიყო ქართულ, რუსულ და ფრანგულ ენებზე 15 ტომად, მაგრამ მალე დაიწყო პირველი მსოფლიო ომი, ქვეყანაში შეიცვალა პოლიტიკური ვითარება და ვეღარ მოხერხდა ენციკლოპედიაზე მუშაობის გაგრძელება.

იაკობის აზრით, საქართველოში არსებული პოლიტიკური რეალობის გამო აუცილებელი იყო თბილისში რუსულ ენაზეც გამოეცათ გაზეთი, რათა მისი საშუალებით ქართველებსაც შესძლებოდათ გაეცათ პასუხი იმ მცდარ თუ ნაყალბევ ინფორმაციებზე, რომლებიც ხშირად იბეჭდებოდა რუსულ პრესაში, მაგრამ, სამწუხაროდ, უცნობი რჩებოდა ქართველი მკითხველისათვის. ახალი გაზეთის მთავარი მიზანი იქნებოდა კავკასიის ხალხებს შორის ძმური სოლიდარობის ქადაგება, განათლება-კულტურის ამაღლება, რაც მათთვის ყველაზე დიდ საჭიროებას წარმოადგენდა. ირკვევა, რომ იაკობ ზუბალაშვილს ხელისუფლებისაგან აუღია ნებართვა თბილისში ახალი გაზეთის „ვოზრაჟდენიეს“ გამოცემისა. მართალია, გაზეთის რედაქტორ-გამომცემელი სხვა იყო, მაგრამ ამ გაზეთთან დაკავშირებული ყველა სხვა დანარჩენი საქმის მეთაური და ყოველგვარი ხარჯის გამღები იაკობი ყოფილა.

თანამედროვეთა შეფასებით, იაკობი ღრმად მოაზროვნე პიროვნებაც გახლდათ. მისი გონება მუდამ ახლის ძიებაში იყო; მისი თვალსაწიერი სწვდებოდა განათლება-კულტურისა და ხელოვნების ყველა სფეროს; ფაქტებსა თუ მოვლენებს კრიტიკულად, მაგრამ სწორად აფასებდა. იაკობის თვალსაზრისით, მწერლობა, პირველ ყოვლისა, უნდა იყოს ობიექტური და იმავდროულად საზოგადოების ინტერესებიდან გამომდინარე, მისთვის გამიზნული; ბიოგრაფიული წერილებიც კი უნდა იწერებოდეს არა მხოლოდ ერთი ან ორი პიროვნებისათვის, არამედ მთელი საზოგადოებისათვის.

იაკობი, როგორც ბაქოს ნავთობსარეწების ერთ-ერთი მეპატრონე, ძმებთან ერთად კომერციულ საქმიანობაშიც მონაწილეობდა მათი გვარისათვის დამახასიათებელი შრომისმოყვარეობითა და პასუხისმგებლობით. გარდა ამისა, დაინტერესებული იყო ახალ-ახალი მშენებლობებით, განსაკუთრებით, ხიდების აგებით.

ირკვევა, რომ იაკობს, დიდად განათლებულსა და მრავალმხრივი ნიჭიერების მქონე პიროვნებას, ერთნაირად იზიდავდა როგორც პრაქტიკულ-კომერციული საქმიანობა, ისე მწიგნობრობა, ხელოვნება და კულტურის სხვა სფეროებიც, მაგრამ მასში, სხვათაგან განსხვავებით, თავიდანვე გამოკვე- თილი იყო აგრეთვე რაღაც განუმეორებელი სიყვარული ხელოვნების ნიმუშებისა. ამიტომაც მთელი ცხოვრების მანძილზე გატაცებით აგროვებდა მხატვრულ, ფერწერულ ტილოებს. მან საქართველოშივე მოიპოვა გამორჩეული ფილანთროპის სახელი.

იაკობ ზუბალაშვილი

იაკობი იყო ისეთივე მაღალი ზნეობის, როგორებიც იყვნენ მისი მშობლები და ძმები. „იაკობი უშუალო გამგრძელებელია უდროოდ გარდაცვლილი ძმის სტეფანეს საქველმოქმედო საქმეებისა“ (ზ. ჭიჭინაძე). მაგალითად, მან სოფელ ვარიანის 40 კომლი სრულად და სამუდამოდ გაათავისუფლა ბატონყმობისაგან გამოსასყიდი თანხის გარეშე; ასევე: როცა 1903 წლის დეკემბერში სტეფანემ გაიგო გაზეთ „ივერიის“ გამოცემის ნივთიერი ხელმოკლეობა, ბაქოდან მაშინვე გამოუგზავნა 2000 მანეთი, თან შეჰპირდა დახმარებას 1904 წელსაც, მაგრამ სტეფანეს გარდაცვალების გამო ამ დაპირების აღსრულება იაკობს მოუხდა - „ივერიის“ რედაქციას შესწირა 3000 მანეთი, რითაც გაზეთი განახლდა და განაგრძო საქმიანობა (ამგვარი შემთხვევა უამრავი იყო იაკობის ცხოვრებაში)

ჭეშმარიტი ქრისტიანი ერთნაირად სცემდა პატივს ყველა ფენის ადამიანს, განსაკუთრებით, სოფლის გლეხობას, მუშებს, ღარიბებს, ავადმყოფებს. იგი ყოველთვის იყო ერთერთი აქტიური მონაწილე ზუბალაშვილთა სახელით გაღებული მოწყალებისა; გარდა ამისა, თავადაც ცალკე ბევრჯერ გაუცია უხვი შეწირულობა. მაგალითად, ბაქოს ტექნიკური სკოლის ლაბორატორიის გასაფართოებლად შესწირა 15 ათასი მანეთი, სტეფანეს სიკვდილის შემდეგ ძმებთან ერთად თბილისის გამგეობას გადასცა 100 ათასი მანეთი ოქროთი ბავ- შვთა უფასო საავადმყოფოს შესანახად, ხშირად ეხმარებოდა ფინანსურადაც ქ.შ.წ.კ.გ. საზოგადოებას (მის სამმართველოს შესწირა 10 ათასი მანეთი). მისი დიდი სურვილი იყო ამ საზოგადოებას ჰქონოდა საკუთარი ბინა, რათა შესძლებოდათ აქ შეკრებილი ქართული კულტურის საუნჯის შენახვა-დაცვა. 1902 წელს თბილისის გამგეობას თავის წილად გაუგზავნა 2 ათასი მანეთი და შეუთვალა: „ეს ფული სააღდგომოდ იმ ღატაკ პირებს დაურიგეთ, რომელთაც ამ დღისათვის სანოვაგე არ ექნებათ“ (ამგვარ მოწყალებას იგი ხშირ-ხშირად არიგებდა თურმე).

გულმოწყალე იაკობი სისტემატურად ეხმარებოდა კერ- ძო პირებსა თუ საზოგადოებებს. ბუნებრივია, ამჯერად ყველას ვერ დავასახელებთ, მხოლოდ ერთ შემთხვევას კიდევ შევახსენებთ მკითხველს: იაკობმა ძმებთან ერთად 150 ათასი მანეთი შესწირა რუსეთის მთავრობის მიერ წარმოებულ აღმოსავლეთის ომში დაჭრილთა სამკურნალოდ.

გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ იაკობ ზუბალაშვილმა (რომელსაც საკუთარი ოჯახი არ ჰყოლია) თავისი ცხოვრების პირველი პერიოდი ქართველი ხალხისა და მშობლიური ქვეყნის სამსახურში გაატარა. იგი გახლდათ მამა-პაპათა საგვარეულო მრწამსის პირუთვნელი დამცველი - უყვარდა კეთილი საქმეების კეთება, მოწყალების უხვად გაცემა უხმაუროდ და არა თავის გამოჩენის მიზნით; ამიტომაც იყო, რომ თითქმის არავის აძლევდა უფლებას მის შესახებ ესაუბრათ ხმამაღლა, სახალხოდ, თუნდაც პრესის ფურცლებზე.

ქართველი ინტელიგენცია და მშრომელი მოსახლეობა დიდად აფასებდნენ იაკობს საქმიანობისა თუ პიროვნული თვისებების გამო. ძმებთან ერთად იყო თბილისის საპატიო მოქალაქე.

იაკობ ზუბალაშვილის ცხოვრების მეორე პერიოდი უნდა იწყებოდეს XX საუკუნის დამდეგიდან. მართალია, მისი გამგზავრების თარიღსა და მიზნებზე ზუსტი ცნობა ვერ მოვიძიეთ ქართულ მასალებში, მაგრამ მათში მოთავსებული სხვა ინფორმაციებისა და ჩვენს ხელთ არსებული ერთადერთი ფრანგული წყაროს შეჯერებით ირკვევა, რომ იაკობი საფრანგეთში ჩავიდა დაახლ. 1908-1909 წლებში ხელოვნების შესასწავლად. იმავდროულად ქმნიდა მუსიკალურ ნაწარმოებებს, ეწეოდა მხატვრობას... ცნობილია, რომ უკვე 1912 წლიდან 1932 წლამდე მონაწილეობას ღებულობდა სახელმწიფოს მიერ განხორციელებულ ხელოვნების ნიმუშების შესყიდვებში. 1922 წელს მიიღო საფრანგეთის მოქალაქეობა; იქვე აღესრულა 1941 წელს. დაკრძალულია პარიზთან ახლოს, ქალაქ ნეიისიურ სენში (ფრანგული მასალა იხ. ანოტირებულ ბიბლიოგრაფიაში). სამწუხაროდ, საბჭოთა ხელისუფლების პერიოდში საქართველოდან შეუძლებელი იყო უცხოეთში მყოფ ნათესავებთან დაკავშირება. ამიტომ იაკობის ცხოვრების მეორე პერიოდის შესახებ ძალიან მცირე ინფორმაციები შემორჩა. ქვემოთ წარმოდგენილი ჩვენი მასალა ემყარება იაკობის თბილისელი ნათესავების - ანასტასია ზუბალაშვილისა და მისი ქალიშვილის ელენეს მოგონებებს, აგრეთვე, რუსული ჟურნალების რამდენიმე სტატიას.

ირკვევა, რომ იაკობ ზუბალაშვილი (საფრანგეთში - ჟაკ მიშელ ზუბალოვი), დიდად განსწავლული პიროვნება, ევროპული ენების მცოდნე, მალე გახდა პარიზის საზოგადოებაში ცნობილი თავისი უძვირფასესი კოლექციითაც და, რაც მთავარია, კულტურული მემკვიდრეობის ღრმა ცოდნით, ხელოვნების უნიკალურ ნიმუშთა შეფასების უტყუარი ალღოთი. იგი იყო ლუვრის მეგობართა საზოგადოების საბჭოს წევრი, დეკორატიული ხელოვნების ცენტრალური კავშირის საბჭოს წევრი, ასევე მუსიკის ავტორთა და კომპოზიტორთა საზოგადოების წევრი (იმავდროულად ურთიერთობა ჰქონდა უცხოეთში მცხოვრებ ქართველ ემიგრანტებთანაც).

როგორც აღინიშნა, იაკობი საქართველოშივე დიდი გატაცებით აგროვებდა ხელოვნების ნიმუშებს, რომელთა რიცხვი უცხოეთში გამგზავრების შემდეგ კიდევ უფრო გაიზარდა. მის უნიკალურ კოლექციაში იყო პიკასოს, დეგას, სეზანის, მატისის, მონეს, ბოტიჩელის, როდენისა და სხვათა შედევრები (სულ 581 ერთეული)... იაკობს გადაწყვეტილი ჰქონია მისი ეს უკანასკნელი უძვირფასესი განძიც (უნიკალური ნახატები, მარმარილოს,

ბრინჯაოს, კერამიკის, ოქროსა და ვერცხლის ნაკეთობანი) ეჩუქებინა სამშობლოსათვის (ანდერძიც შეუდგენია), მაგრამ გარკვეული მიზეზების გამო ეს გადაწყვეტილება შეუცვლია საფრანგეთის სასარგებლოდ და თავის სიცოცხლეშივე ნახატების კოლექცია სრულიად უსასყიდლოდ გადაუცია ლუვრისა და პარიზის სხვა მუზეუმებისათვის (იხ. ანოტირებული ბიბლიოგრაფია).

იაკობის უნიკალური კოლექციის ძირითადი ნაწილი განთავსებულია ლუვრში, სპეციალურად გამოყოფილ ერთერთ დარბაზში - „ზუბალოვის დარბაზში“. იაკობის გვარი მოხსენიებულია აგრეთვე ლუვრის კედელზე, მარმარილოს დაფაზე, იმ პირთა შორის, რომლებმაც ამ მუზეუმისათვის დიდი შეწირულობა გაიღეს ხელოვნების ნიმუშების სახით.

შენიშვნა: სწორედ ეს კოლექცია მოინახულა პარიზში ზუბალაშვილთა შთამომავალმა - ანასტასია დავითის ასული ზუბალაშვილის ქალიშვილმა ელენემ და თან ჩამოიტანა სახელოვანი წინაპრის კოლექციის კატალოგი (იხ. ანოტირებული ბიბლიოგრაფია).

პარიზის საზოგადოებას კარგად ესმოდა იაკობ ზუბალაშვილის კოლექციის უდიდესი მნიშვნელობა მსოფლიო ხელოვნების ისტორიისათვის. ამიტომაც იყო, რომ მოგვიანებით ლუვრის მუზეუმის თანამშრომლებმა გამოფენის დასათვალიერებლად მისულ იაკობის ქართველ ნათესავს - ელენეს უთხრეს: „თქვენმა წინაპარმა მოიპოვა დიდებული სახელი. საფრანგეთი შეინახავს მის ხსოვნას. თქვენ შეგიძლიათ იამაყოთ მისით“.…მაგრამ, ზოგიერთი წყაროს მიხედვით, პარიზის საზოგადოებამ, მუზეუმების ხელმძღვანელობამ თავის დროზე სათანად

ოდ ვერ შეაფასა თავად იაკობის პიროვნული ღირსება - უსასყიდლოდ გადაცემა ემიგრანტისაგან ამ უძვირფასესი განძისა. ამ შესანიშნავმა ადამიანმა, შეუდარებელმა ქველმოქმედმა თავისი სიცოცხლის ბოლო წლები სიღატაკეში გაატარა თურმე. როცა იაკობს ეკონომიურად უკიდურესად გაუჭირდა, მან სთხოვა პარიზის მუზეუმის დირექციას, აეყვანათ უბრალო სამსახურში, როგორც ნახატების ინვენტარიზატორი. მაგრამ ეს თხოვნა 1936 წელს ვერ დააკმაყოფილეს. მხოლოდ 1938 წელს გაიღეს ერთჯერადი ფულადი დახმარება და ამით ამოწურეს თავიანთი პასუხისმგებლობა და ადამიანური ვალი ამ დიდებული პიროვნების წინაშე. კაცი, რომელიც მთელი ცხოვრების მანძილზე უშურველად გასცემდა სითბოს, სიყვარულსა და უხვ შეწირულობას, სიღატაკეში გარდაცვლილა სრულიად მიტოვებული.

იაკობის გარდაცვალების შემდეგ ფრანგული პრესა წერდა: „ლუვრი, მცირე დარბაზი, დეკორატიული ხელოვნების მუზეუმი და სხვა მუზეუმები, გალერეები პარიზისა ფლობენ შედევრებს, რომლებითაც გაამდიდრა ისინი ბატონმა ზუბალოვმა. ამიტომ დროა შედგეს კატალოგი ზუბალოვის ნაჩუქრებისა, 581 ერთეულისა. ეს მთელი მუზეუმია, სადაც შეიძლება ერთად შეგროვდეს მთელს პარიზში მიმოფანტული საჩუქარი ბ-ნ ზუბალოვისა. მაგრამ მან არ ინდომა გაეხსნა საკუთარი სახელობის დარბაზები, რომელიც შეიძლებოდა ჰქონოდა როგორც ლუვრში, ასევე პარიზის სხვა ეროვნულ მუზეუმებში. და, სხვა მეცენატთაგან განსხვავებით, მან ეს გააკეთა მიზანმიმართულად, მეცნიერული ინტერსებიდან გამომდინარე, იმ რწმენით, იმ სულისკვეთებით, რომ მუზეუმი, მისთვის არის არა ნახატების კოლექციების უბრალო შესაკრებელი, მუზეუმი სასწავლო დაწესებულებაცაა“ («Истина и Жизнь», стр. 4).