სტეფანე ზუბალაშვილი დაიბადა თბილისში 1860 წელს. 1880 წელს დაამთავრა თბილისის კლასიკური გიმნაზია, მიიღო თავისი დროისათვის კარგი განათლება, შეისწავლა უცხო ენები (რომელიც შემდგომ ძალიან გამოადგა კომერციულ საქმიანობაში).

ცნობილი მრეწველისა და მეცენატის კონსტანტინესა და საოცრად ღვთისმოსავი ქალბატონის ელისაბედის ოჯახში აღზრდილმა სტეფანემ ბავშვობიდანვე შეითვისა ადამიანთა სიყვარული, მაშვრალთა, უპოვართა თანადგომა-პატივისცემა, ისწავლა შრომის ფასი და საქმის ერთგულება.

სტეფანემ, როგორც მამის ქონების ერთ-ერთმა მემკვიდრემ, გიმნაზიის დამთავრებისთანავე დაიწყო მუშაობა ბაქოს ნავთობმომპოვებელ კომპანიაში და მალევე გახდა მისი ერთ-ერთი ხელმძღვანელი. ბაქოში (სადაც 20 წელზე მეტხანს იცხოვრა და განაგებდა ნავთობის საქმეებს) გამოუჩენია დიდი გამჭრიახობა და წარმოებაც ჩინებულად აუწყვია. სტეფანე თავისი საქმიანობით ბუნებრივად იყო დაკავშირებული

“როტშილდის”, „ნობელისა” და „მაზუთის” ფირმებთან. იგი ყოველთვის და ყველგან გამოირჩეოდა კეთილსინდისიერებითა და პატიოსანი პარტნიორობით.

XIX-XX საუკუნეთა მიჯნაზე სტეფანე ზუბალაშვილი - ეს დიდი მრეწველ-კომერსანტი მთელს საქართველოში ცნობილი და აღიარებული იყო, აგრეთვე, მეცენატობით, კაცთმოყვარეობით, რომელსაც, თანამედროვეთა შეფასებით, მართლაც არ ჰქონდა საზღვრები.

1904 წლის 15 მაისს სტეფანე გაემგზავრა საფრანგეთში სამკურნალოდ, მაგრამ, სამწუხაროდ, მკურნალობა უშედეგოდ დამთავრდა. იგი პარიზში გარდაიცვალა 1904 წლის 14 სექტემბერს. გადმოასვენეს თბილისში და დაკრძალეს სოლოლაკში, საგვარეულო სამარხში, მშობლების გვერდით. მარად დაუვიწყარ სტეფანე

კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილს

მოსწყდა ვარსკვლავი წმინდა, ელვარე,
თან წარიტაცა უმანკო სული,
კეთილი, წყნარი, ხალხის მოყვარე
ვით ანგელოზთა დასთა-დასული!

აქ მიგვატოვა ობოლი ობლად;
ისედაც ჩაგრულთ მოგვიკლა გული;
და ბედშაობით გაუხარებლებს,
დაგვირთო მძიმე წყლულზედა წყლული.

დიახ!... უდროოდ მოგვტაცა
ბედმა ქველმოქმედებით ხალხის მშველელი,
და დღეის შემდეგ ვინ გვეყოლება
შენებრ სტეფანე... შენებრ მფარველი?!

შენ ღირსი იყავ დიდხანს გეცოცხლა
კვალად გემუსრა ხალხისა ჭირი,
მაგრამ განგებამ ასე ისურვა...
ამასა ვგლოვობ, ამასა ვსტირი!!

და ჩემთან ერთად შენსა ცხედარსა ცრემლებსა აფრქვევს ქართველი ერი, მწუხარე გულით გესალმებიან სამუდამოთა ყრმა და ხნიერი.
იტირეთ, მარად ბედით ჩაგრულნო, რადგანაც დასცხრა აწ ქველი ხელი... იტირეთ! თქვენთვის არვინ ყოფილა მაგაზე უფრო მეტად მზრუნველი.

მაგრამ სოფლისა ამაოებამ
დაუნდობელად დაგვრია ხელი;
გულში დაგვრჩება მარად და მარად
ქველო მოქმედო შენი სახელი!!

დავით გაბრუაშვილი
(ივერია, 1904, 26 სეკდემბერი, №222).
 

სტეფანე ზუბალაშვილის ხსოვნას

სსტირის ქართველი დღეს და ჰგლოვობს მამულის შვილსა,
ქველმოქმედისა კუბოს მორწყავს მდუღარე ცრემლით,
თანაუგრძნობდა ვინც სამშობლოს გულის ტკივილსა,
უკვე დაჰკარგა... ის განვიდა ამიერ სოფლით.
ჩვენი სამშობლოც, მისგან მეტად დავალებული,
ძაძით მოსილი ღირსეულ შვილს დასტირის თავსა...
მოულოდნელის დანაკლისით დანაღვლებული
მთელის ძალღონით ზიზღით სწყევლის სიკვდილსა შავსა...
ვინ იცის, ეგებ, როს სამშობლოს განშორებული
წუთისოფელსა სამუდამოდ ეთხოვებოდა,
საქართველოსკენ მოიწევდა იმისი გული.
მამულის ნახვა მომაკვდავსა ენატრებოდა.
ვინ იცის, ეგებ ნატრულობდა კიდევ სიცოცხლეს,-
მოძმისთვის ღვაწლი, მისთვის შველა კვალად სწყუროდა,-
წარმოიდგენდა რა სოფლისა თანაც სიმუხთლეს,
თავის უდროვოთ სიკვდილისთვის ბედს ემდუროდა.
ვინ იცის, ეგებ სიკვდილის წინ ევედრებოდა
ღმერთს თვის მამულის აღყვავება-ბედნიერებას,-
თვის სამშობლოში მას დამარხვა ენატრებოდა,-
და ისურვებდა იქ განრღვევას და დამიწებას.
მოჰკვდა ის... მაგრამ ნათლით მოსილს იმისსა სახელს
უკვდავებისა სხივით მორთავს ქართველი ერი,
ქება-ქებათას არ მოაკლებს კეთილის მყოფელს
და საუკუნოდ ეხსომება სტეფანე ქველი.

ი. ჩხ-ელი (ილია ფერაძე)
(ივერია, 1904, 26 სეკდემბერი, № 222).

„...ცხოვრებაში განსვენებული სამაგალითო კაცი იყო: ყოვლადსათნოიანი და ღვთისმოსავი. მისი ტკბილი ლაპარაკი, მისი უზაკველი სული და გული კაცს აღტაცებაში მოიყვანდა. მისი ყოველი ნაბიჯი და ყოველი სიტყვაც კი ადამიანური ღირსებით იყო სავსე... თუ ეხმარებოდა ვისმე, შემწეობას აძლევდა, სცდილობდა არავის გაეგო... დაკარგვა ასეთის კაცისა ჭეშმარიტად დიდი დანაკლისია ჩვენისთანა პატარა, ღარიბ და უკან ჩამორჩენილ ერისათვის, დიდი საერთო ნაციონალური იბედურებაა, ყველასათვის საგლოვი და სატირელი.

სტეფანე კონსტანტინეს ძემ ჩაინერგა ქართველი ერის პატივისცემა, პატიოსნება და სიყვარული... მისი სახელი და საქმენი ყოველი ქართველის გულში მოიპოვებს ადგილს, იქ დაფუძნდება მისი მკვიდრი უკვდავების ტახტი, სადაც აღმართული იქნება სტეფანეს ქველმოქმედების ნიშნები...

საუკუნოდ იყოს ხსენება იმისთანა გულწრფელი, გულმართალი და გულუხვ ადამიანისა და მამულიშვილისა, როგორიც იყო განსვენებული სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილი

ზ. ჭიჭინაძე, სტ. კ. ზუბალაშვილი (ნეკროლოგი)

(ივერია, 1904, 24 სექტ.,№220, გვ.2).

27 სექტემბერს ჩატარდა წირვა თბილისის მარიამის მიძინების კათოლიკურ ტაძარში. პირველ საათზე სამგლოვიარო პროცესია გაემართა სოლოლაკის სასაფლაოსკენ. ცხედარი საფლავის კარამდე ხელით მიასვენეს განსვენებულის პატივისმცემლებმა; მათ შორის იყო თორმეტი მღვდელი, „ამათ გვერდზედვე იდგნენ ქართველთ სამღვდელონიც და არქიმანდრიტი გიორგიც, ნიშნად უღრმესის პატივისცემისა და თანაგრძნობისა”... გვირგვინებით სამი ამფიონი იყო სავსე, სულ რიცხვით სამოცამდე, მათ შორის ვერცხლისაც, ყველა წრისა და დარგის წარმომადგენელთაგან... უამრავმა ხალხმა მოიყარა თავი... სასაფლაო ხალხს ვეღარ იტევდა... „დასაფლავების დღეს ნათლად გამოსჩნდა, რომ ქართველობას კარგად... სცოდნია მნიშვნელობა კაცად-კაცურის კაცისა და მიტომაც ყოველი ქართველი მწარედ ჰგლოვობდა თავის საყვარელს სამაგალითო ადამიანს”.

ამ დღეს სტეფანეს ძმებმა - ლევანმა, პეტრემ და იაკობმა გარდაცვლილის ხსოვნის პატივსაცემად სპეციალურად შეუძლოთათვის (ღარიბთათვის) დამატებით გაიღეს შეწირულობად ფულადი თანხა 4 ათასი მანეთის ოდენობით და აღაპის მაგიერ დაურიგეს ფული - ოქროს მანეთები. ამასთან დაკავშირებით თვითმხილველნი კიდეც აღნიშნავდნენ: ამ ხალხს ასეთი ფული ცხოვრებაშიაც კი არ სჭერიათ ხელში, ასეთი რამ თბილისში არასოდეს არ მომხდარაო; განსვენებულის შესახებ კი ყველა ამბობდა: როგორი მადლიანიც სიცოცხლეში იყო, გარდაცვალების შემდეგაც იგივე დარჩაო.

სტეფანე ზუბალაშვილის დაკრძალვაზე ბევრი სიტყვა წარმოითქვა. მათი საერთო აზრი იმაში მდგომარეობდა, რომ სტეფანე გახლდათ ჭეშმარიტად სახელოვანი მამულიშვილი, ღირსეული ქართველი. ამჯერად წარმოვადგენთ ამ სიტყვათაგან რამდენიმე ამონარიდს:

„მის დღეში არ მინახავს, მაგრამ ხშირად თვალწინ მედგა. არავითარი დამოკიდებულება არ მქონია, მაგრამ გულით მაინც მიყვარდა, როგორც ღირსეული ქართველი, რაიცა დღეს ჩვენში სანთლით საძებარია... აქ ბევრი მხურვალე სიტყვები წარმოითქვა მაგის ქველ-მოქმედებასა და დიდს შეწირულობაზე. მე კი სულ სხვასა ვგრძნობ: ვაფასებ გულს და არა მარტო ფულს. სხვა ბედნიერ ქვეყნებში, სადაც ხალხი თავისუფალია, ქველმოქმედებაც უთვალავია და უსაზღვრო...…

ჩვენში კი, ამ საცოდავ საქართველოში, დიდებულთა ჩამომავალნი გვარიშვილები, წინაპართა სისხლითა და ოფლითა მორწყულს და, გაურჩევლად წოდებისა, ქართველთა ძვლებით გაპოხიერებულ საერისთავო მამულებს გულგრილად ჰხრავენ გარეშეებთან ერთად და აქედან მცირე წვლილსაც არ სდებენ საეროვნო ტრაპეზზე, აღარ აგონდებათ აღარც წარსული და აღარც მომავალი. ეს სენი ჩვენში დღეს საზოგადოა და ამისთანა დროს გამოსვლა ვისიმე საქველ-მოქმედო ასპარეზზე სამაგალითო გმირობაა! ამ გმირთაგანი იყო განსვენებული სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილი... და სწორედ ამან მომიყვანა მეც შორეული იმერეთიდან, როგორც ჩემის, ისე ჩემ თანამოაზრეთა მხრითაც, რომ გულდათუთქულმა მეც მის ჭირისუფლებთან ერთად თაყვანი ვსცე მის კუბო-სამარეს და ვუსურვო საუკუნო განსვენება. დაუვიწყარი იყოს მაგის სახელი ერთად ჩვენს სამშობლოსთან უკუნისამდე!”...

აკაკი წერეთელი

(“ივერია”, 1904, 30 სეკდემბერი).

„სტეფანე იყო ქვეყნის შემბრალებელი კაცი, კურთხეული გვარიშვილი... ეკლესიების მაშენებელი, კეთილმორწმუნე ქრისტიანი, ქალაქის განმანათლებელ-წარმამატებელი ძვირფასის მდიდრულის სამადლო შენობებითა... გლახაკთ გამკითხავი, გაჭირვებულთა შემწე მომხმარე, დავარდნილ-დაცემულთა აღმადგენი; მუშა, მოსაქმური... მშვიდობისა, ერთობისა, სიყვარულისა და ყოველის სიკეთის მომფენელი უხვათ!

სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილის სიკვდილი... მთელ ჩვენ ქართველ ტომთა მოდგმისათვის... დიდი დანაკლისი არის”

მღვდ. ივანე გვარამაძე (მესხი)

(ივერია, 1904, 29 სექტ., №224, გვ. 2-3).

„დარწმუნებული ვარ, რომ დღეს მთელს ჩვენს საზოგადოებაში არ მოიპოვება არც ერთი ადამიანი, რომელიც არ ჰგრძნობდეს მძიმე მწუხარებას მხედველი ამა კუბოისა და მას შინა მდებარის მიცვალებულისაგან... ჩვენი ქვეყანა, საზოგადოება, სამწუხაროდ, ღარიბია იმისთანა პირებით, როგორიც იყო განსვენებული. არა თუ ღარიბნი ვართ, თითქმის ერთი ან ორი თუ მოიძებნება ჩვენს შორის ისეთი პირი, რომელსაც შეეძლოს მთელი საზოგადოების ყურადღების და მინდობილობის მიზიდვა. Gგანსვენებული კი იყო აღჭურვილი განუსაზღვრელი პატიოსნებით, გულ-კეთილობით, თავ-მდაბლობით, ერთი სიტყვით, მასში იყო ყოველივე ის ღირსებანი, რითაც ყველა ადამიანს შეუძლიან თამამად სთქვას: „მე ადამიანი ვარ

და მის დანიშნულებას უკლისად ვასრულებ”. - დიაღ, განსვენებულის ცხოვრება და მისი საქმენი ყოველთვის იყო ყოვლად სასარგებლო ქვეყნისათვის. მან ძალიან ბევრი სიკეთე მოუტანა თავის სამშობლოს მისი ყოვლად უხვი შეწირულობით... ბევრი კარგი მაგალითი უჩვენა იმათ, რომლებსაც გარდა საკუთარი პირადი ინტერესებისა, არავითარი დევიზი არ აქვთ ცხოვრებაში... მისი ლმობიერი და უმანკო თვისებანი აღბეჭდილი არის ყველა ადამიანთა გულში, ვისაც კი მასთან საქმე ჰქონია. მე თვითონ პირადად არაერთხელ ვყოფილვარ მოწამე იმისა, რომ მას გარს ეხვივნენ მრავალნი ღარიბნი და საწყალნი, რომელთაც თავისი ხელით უხვად ურიგებდა მოწყალებას და ყველას ... ანუგეშებდა. იგი იყო ნამდვილი მამა ყოველთა გაჭირვებულთა, იგი იყო მკვიდრი ბოძი ყოველთა სიმპატიურ დაწესებულებათა, იგი იყო ნამდვილი ადამიანი, ის ადამიანი, რომელიც მუდამ იმას ჰფიქრობს, რაიმე გააკეთოს კაცობრიობის სასარგებლოთ. და აი, ეს ძვირფასი და თვალსაჩინო შვილი სამშობლოისა ულმობელმა სიკვდილმა გამოგვაცალა ხელიდგან...

განისვენე ძვირფასო ადამიანო, აღჭურვილო ყოველივე ადამიანური სიკეთით და უანდერძე შენს მემკვიდრეთა, რათა იმათ განაგრძონ შენ მიერ დაწყებული სამშობლოისათვის სასარგებლო საქმენი”.

გერონტი ქიქოძე (კათოლიკეთა ეკლესიის სამრევლო სკოლის მასწავლებელი)

„... გვწამს, რომ კეთილთ საიქიოს უცდის უდიდესი ჯილდო, რაც უარი არ ეთქმის ამ ჩვენ მიცვალებულსა, მიზეზით მისი განსაკუთრებით პატივისცემისა ღვთისმშობლისა მიმართ, მიზეზით მისი განუსაზღვრელი სიყვარულისა მოყვასთა თანა. ჩვენთვის დაფარული არ არის, რომ მან უმშვენიერესი ტრაპეზი დადგა ქალაქ ლურდში (ფრანცია), უძვირფასესი ეკლესია ააშენა ქ. ბათუმში. ეგრეთვე ჩვენთვის ცნობილია მისი აუარებელი სიყვარული მოყვასთან და ურიცხვი დახმარებანი გაჭირვებულთა ზედა... ღარიბნი და უძლურნი ჰკარგავენ მასში უხვსა და დაუზარებელ შემწესა და მამასა, მეგობარნი

მისნი ძვირფას ამხანაგსა და თანა მშრომელსა, ხოლო ქვეშევრდომნი მისნი ტკბილს, მშვიდობიან და თავმდაბალს უმფროსსა თვისსა...

ჩვენო ძმაო და მეგობარო, სტეფანე კონსტანტინეს ძევ, ჩვენ არ ვეჭვობთ, რომ ქალწულმა მარიამმა მიგიწოდა შენ ვითარცა განსაკუთრებითი პატივისმცემელი მისი უმანკო ჩასახებისა... ღირსეულად დაგასაჩუქრა შენ ზეციერსა მამულსა შინა... განისვენე საფლავსა შინა, რომელიც გეკუთნა შენ, ჩვენდა სამწუხაროდ უდროვოდ”.

სტეფანე დემუროვი ( ბაქოს ეკლესიის წინამძღვარი)

– ქუთაისის ქართველი საზოგადოება დიდად სწუხს და ჰგლოვობს თავის ქვეყნის უძვირფასეს ქველმომქმედ მამულის შვილის სტეფანეს დაკარგვას. ღმერთმა ქმნას, რომ ჩვენს საზოგადოებას სტეფანესთანა ქველმომქმედ მამულისშვილნი ხშირად და მრავლად მოვლენოდნენ.

–   ბაქოს ქართველთ საზოგადოება დიდად სწუხს და ჰგლოვობს თავის მეჭირნახულე სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილის დაკარგვას. ღმერთმა განუსვენოს და ხსენება და საქმენი მისნი საუკუნოდ იყოს ქართველთ საზოგადოების წინაშე.

ღრმად ვსწუხვართ ჩვენის ქვეყნის სამაგალითო მამულის-შვილის სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილის დაკარგვაზედ. მოიმედენი ვართ რომ ეს კაცთმოყვარე და ქველმომქმედი ადამიანი სამაგალითოდ დაშთება სხვა შეძლებულთა წინაშე (თბილისის ქართველი მუშები).

–  ღრმად ვწუხვართ იშვიათ კაცთ მოყვარის და ქველმომქმედის სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილის დაკარგვაზედ, რომელიც დიდ დახმარებას უწევდა ბაქოში მცხოვრებ ღარიბ მუშა ხელოსნებს, განურჩევლად სჯულისა და ეროვნებისა ( ბაქოს რუსის მუშები).

–  ვგლოვობთ ჩვენს მფარველ სტეფანეს, იშვიათს ქველმომქმედს და მამულისშვილს (თფილისის ქართველი ქალები).

„პიროვნება ადამიანისა ჩემთვის უმაღლესია ყოველ ისტორიაზედ, საზოგადოებაზე და თვით მთელს კაცობრიობაზედაც, - სთქვა ბელინსკიმ... და ცხადად და მკაფიოდ გამოსთქვა თავისი უაღრესი პატივისცემა საზოგადოთ ყოველი ადამიანის პიროვნებისადმი... მაშ რაღა უნდა ვსთქვათ ისეთის იშვიათის პიროვნების შესახებ, როგორსაც წარმოადგენდა პიროვნება უდროოდ გარდაცვალებულის და ყველასათვის ძვირფასის სტეფანე კონსტანტინეს-ძისა!? რაღა და - ჭეშმარიტად რომ თაყვანის-საცემია იგი...

სტეფანემ ზედმიწევით „იცნა თავი თვისი”, იცნა, რომ იგი განხორციელებული კეთილი ანგელოზი უნდა იყოს ყოველთა დავრდომილთა, გაჭირვებულთა და სწორედ ასეც იქცეოდა...

ჩვენი საყვარელი სტეფანე იშვიათის ყურადღების პატრონი იყო. იგი გაფაციცებით ადევნებდა თვალ-ყურს ჩვენი ქვეყნის მაჯის-ცემასა, მის ჭირსა და ლხინსა; მწუხარებდა, როცა ჭირისუფლად გვხედავდა და ხარობდა, როცა სიხარულს შეგვამჩნევდა; ხარობდა და ამ თავისს თანაზიარობას ჩვენთან იგი ხშირად უხვის შემოწირულობით აგვირგვინებდა...

განსვებულის სტეფანეს გამოსვლით საზოგადო მოღვაწეობის ასპარეზზედ, მოულოდნელად სრულიად ახალი ხანა დაუდგა ჩვენს მწერლობას და მწიგნობრობას! მას სავსებით ჰქონდა შეგნებული - რა არის სახალხო წიგნი, რა არის ჭკვიანურად დაწერილი შაურიანი წიგნაკი, რომელიც ვრცელდება ხალხში და დღეს-ხვალიობით აწვეთებს მის გულში საუკეთესო ცოდნასა და იდეალებსა... დიახ, შეგნებული ჰქონდა ყველა ეს და აკი სრულიად მოულოდნელად აამდინარა კიდეც ჩვენში სახალხო იაფ-ფასიანი წიგნების გამოცემის საქმე...

ამ ათიოდე წლის წინათ, ახალი მიმართულების წიგნების გამოცემა დავიწყეთ, მაგრამ ის რამდენიმე ათი თუმანი... მალე დაგვეშრიტა და საქმე შეგვიდგა... საძირკველი ჩაყრილი იყო, მხოლოდ კედლებს ვეღარ ვაშენებდით... შენი დიადი დამსახურება ხალხის წინაშე, ჩვენო უდროვოდ დაკარგულო სტეფანე, აი აქ არის: შენ შეგვაძლებინე ამ საძირკველზედ კედლების აშენების განგრძობა. გამხნევებულნი შენით, ჩვენ კვლავ დავიწყეთ ათი წლის განმავლობაში მიძინებული საქმე... არ დამავიწყდება შენი ციური სიტყვები: „როცა კი დაგჭირდეთ, ნუ დამზოგავთო. ახლო ვიყო - პირადად მითხარითო, შორს ვიყო - წერილით მაცნობეთო, მე მზათა ვარ ვემსახურო მაგ საქმესაო”...

მშვიდობით საყვარელო სტეფანე, საუკუნოდ იყოს ხსნება შენი, ხალხის მადლიან ხსოვნაში!”.

ივანე როსტომაშვილი

(ჟურნ. "მოგზაურის” რედაქტორი)

სტეფანეს დაკრძალვის დღეს წარმოთქმული სხვა სიტყვები და ინფორმაციები იხ. ანოტირებულ ბიბლიოგრაფიაში.

რით დაიმსახურა სტეფანე ზუბალაშვილმა ქართველი ხალხის ესოდენ დიდი პატივისცემა და სიყვარული, საყოველთაო აღიარება და მადლიერება?

ამ კითხვაზე პასუხის გაცემას დავიწყებთ თავად სტეფანეს სიტყვებით: „ჩვენ რომ ღმერთი გვაძლევს, ჩვენც ხელგაშლით უნდა ვიყოთ, რომ ხალხს სარგებლობა მოვუტანოთ, თორემ, ზედ რომ კრუხებივით დავასხდეთ, ბევრ ვერაფერს გამოვჩეკავთ: ჩვენთვისაც დაკარგული იქნება და ხალხისთვისაც... ყოველი კაცი მოვალეა თავის ძმათ, მეგობართ და გაჭირვებულთ დაეხმაროს... სანთელ-საკმეველი თავის გზას არ დაკარგავს. კაცმა კაცს სიკეთე იმიტომ კი არ უნდა უყოს, რომ მერე აქონ და ადიდონ. ვინც ღირსია შველისა, მოვალენი ვართ ვუშველოთ”.

სტეფანეს ცოლ-შვილი არ ჰყავდა. მისი ცხოვრება-საქმიანობის მთავარი მიზანი იყო ერის კეთილდღეობაზე ზრუნვა: „სიცოცხლე მენატრება მხოლოდ იმისათვის, რომ ჩემს ქვეყანას და ხალხს ვემსახურო, სიკეთე ვთესო. ამის მეტი, ღმერთმანი, მე არაფერი წამყვება. სიკეთე დაუკარგელია” (სტ. ზუბალაშვილი). დიახ, სტეფანემ თავისი ხანმოკლე სიცოცხლე მთლიანად მიუძღვნა თავის ქვეყანას, თავის ხალხს, რაზედაც ნათლად მეტყველებს მისი საქმენი - მეტად მრავალმხრივი და მრავალფეროვანი მოღვაწეობა საზოგადოებრივი ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში. სტეფანე ჭეშმარიტად გახლდათ სამაგალითო ადამიანი.

სტეფანეს პიროვნებასთან დაკავშირებულ უამრავ ინფორმაციაში ყველა დეტალი იმდენად საინტერესოა, რომ ძნელია რომელიმეს საგანგებოდ გამოყოფა - გამორჩევა. ეს იმიტომ, რომ თავად სტეფანე ერთნაირი პასუხისმგებლობით ეკიდებოდა ყველა საქმეს, ერთნაირ გულისხმიერებას იჩენდა ყველა ადამიანის მიმართ.

ჯერ კიდევ ახალგაზრდა ჭაბუკი გახდა ბაქოს ნავთობის კომპანიაში უნარიანი ხელმძღვანელი და მეტად გულმოწყალე მეპატრონე. ამ დროს ბაქოს ნავთობსარეწებში 400-ზე მეტი მუშა-მოსამსახურე იყო თურმე. სტეფანე ყველას თავაზიანად ექცეოდა; ხელფასის გარდა, ზოგიერთს ხშირად ასაჩუქრებდა კიდეც კარგი მუშაობისათვის. აღსანიშნავია ისიც, რომ სარეწების მუშა-მოსამსახურენი ცხოვრობდნენ კეთილმოწყობილ ბინებში, იქვე მოქმედებდა უფასო სასადილო და სამედიცინო კლინიკა. ეს ყველაფერი კონსტანტინეს შემდეგ სტეფანეს უშუალო დამსახურება გახლდათ. მეტიც: სტეფანეს გარდაცვალების შემდეგაც არ შეუცვლიათ სარეწების მეპატრონე ზუბალაშვილებს კომპანიაში დამკვიდრებული მისაბაძი ტრადიციები.

ამასთან დაკავშირებით საგულისხმოა ილია ზურაბიშვილის საგაზეთო სტატიიდან ერთი ინფორმაცია: „ბაქოელ ქართველთაგან უპირველესად უნდა დავასახელოთ ჩვენი ცნობილი ქველმოქმედი სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილი, რომელიც დედაბოძია ქართველთ კოლონიისა ბაქოში და რომლის გარშემო შეკრბების ქართველნი. აუცილებელია, რომ მისი ზედ-გავლენა დანარჩენ ქართველებზედ ნაყოფიერი და გამამხნევებელი უნდა იყოს, რადგანაც ეს ზედ-გავლენა დაფუძნებულია, ჯერ ერთი, სტეფანე კონსტანტინეს ძის კაცთმოყვარე ხასიათზე, როგორც მაღალზნეობრივ ადამიანისა და, მეორეც, გამოცდილებისა, ცხოვრების კარგად ცოდნასა და იმ საპატიო მდგომარეობაზედ, რომელიც მოუხვეჭია ბაქოს მთელ საზოგადოების თვალში, ვით იქაურ მრწველობის საუკეთესო წარმომადგენელს და დიად საქმის მწარმოებელს” (ივერია, 1903, ¹278).

განათლება-კულტურის სფეროში სტეფანე ზუბალაშვილის მიერ გაწეული შრომა-საქმიანობისა თუ უსაზღვრო ქველმოქმედების განმსაზღვრელი ფაქტორი გახლდათ კეთილშობილური მისია - „ქართველი ერიც იქცეს განათლებულ, თვალხილულ ერად. იგი გამოვიდეს ბნელის მდგომარეობიდან და განათლების გზას დაადგეს. ევროპის განათლებულ ერთა შორის ადგილი დაიკავოს, ისახელოს თავი როგორც ცოდნით, ისე ოსტატური შრომითა და საქმით” (სტეფანე ზუბალაშვილი). კონსტანტინეს შვილები განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ქვეყნისა და ერის ცხოვრებაში საგანმანათლებლო და კულტურული კერების დაარსებას.

ძმებმა ზუბალაშვილებმა სტეფანეს თაოსნობით თბილისის სათავადაზნაურო გიმნაზიის შენობის (დღევანდელი ივ. ჯავახიშვილის სახელობის სახელმწიფო უნივერსიტეტის I კორპუსი) ასაგებად (გიმნაზიის მშენებლობა დაიწყეს 1900 წელს) ორჯერ გაიღეს უხვი შეწირულობა (80 ათასი მანეთი ოქროთი): პირველად (1903 წლის თებერვალში) 30 ათასი, მეორედ (1904 წლის ოქტომბერში) - 50 ათასი. გარდა ამისა, სტეფანე ხშირად (თითქმის ყოველ შაბათს) მიდიოდა თურმე მშენებლებთან, ფულით ასაჩუქრებდა და თან სთხოვდა, შენობა მყარ ფუნდამენტზე დაეფუძნებინათ: იგი ცოდნის ლამპარი იქნება და მომავალი თაობები აღიზრდებიანო.

სტეფანეს ამ ქველმოქმედებასთან დაკავშირებით 1904 წელს გაზეთი „ივერია”, რომელიც გამოხატავდა როგორც ქალაქის ხელმძღვანელობის, ისე მოწინავე ინტელიგენციის აზრს, მადლიერებით წერდა: „მისი (სტეფანესი – ჟ.ფ.) შეწირულობა სათავადაზნაურო სკოლისათვის სწორედ მეფური შეწირულობა იყო. და ამისთანა უხვი გაღება ქონებისა ჩვენში ჯერ არ მომხდარა”. შესაბამისად, თბილისის გუბერნიის თავად-აზნაურთა შეუძლებელ მოსწავლეთა დამხმარე საზოგადოების კომიტეტმა მიიღო შემდეგი დადგენილება:

1) ძმები ზუბალაშვილების მიერ შემოწირული თანხა მოახმაროს ღარიბი ქართველი მოზარდი თაობის აღზრდა-განათლებას;

2) დაარსდეს ერთი სტიპენდია ზუბალაშვილების სახელობაზედ;

3) სათავადაზნაურო სკოლის განზრახულ სამკითხველო-ბიბლიოთეკას ეწოდოს სტ. ზუბალაშვილის სახელი და მისი სურათი გამოკიდებულ იქნას სამკითხველოში. გარდა ამისა, კომიტეტმა დაადგინა, რომ ძმები ლევანი, პეტრე და იაკობ ზუბალაშვილები არჩეულ იქნან ამ საზოგადოების საპატიო წევრებად (1904, 30 ოქტ., ¹248; ასევე: ცნ. ფურც., 1904, 29 ოქტ., ¹2654).

მასალებით ირკვევა, რომ სტეფანეს, როგორც ქველმოქმედის, თვალსაწიერს არ გამორჩენია ქართული დრამატული საზოგადოების მეცენატობაც, რაზედაც ნათლად მეტყველებს ამ საზოგადოების გამგეობის უამრავი სამადლობელი წერილი (დაბეჭდილი იმდროინდელ პრესაში) მისი საპატიო წევრის სტ. ზუბალაშვილი მიმართ წლების მანძილზე გაწეული უხვი შეწირულობის გამო (იხ. ანოტირებულ ბიბლიოგრაფიაში).

განსაკუთრებით აღსანიშნავია სტეფანესა და მისი ძმების ღვაწლი სახალხო სახლის (თეატრის) აგება-დაფუძნებაში. ცნობილია, რომ ძმებმა ზუბალაშვილებმა მამის ხსოვნის პატივსაცემად განიზრახეს უხვი მოწყალების გაღება, რათა „ქალაქის შუაგულში კონსტანტინეს სახელობაზე აეშენებინათ სახალხო სახლი და ჩარიცხულიყო იგი ქალაქის საკუთრებად”. ქალაქის გამგეობისათვის სტეფანეს განუცხადებია:

„ავაშენებთ ისეთ სახლს, რომელიც იქნება საკუთრება მუშებისა, განურჩევლად ეროვნებისა და სარწმუნოებისა. იგი იქნება ყველას საკუთრება... თეატრი იგივეა, რაც ეკლესია და სკოლა. საჭიროა, რომ საწყალი ხალხისთვისაც კარგი თეატრი იყოს. იქ მარტო თეატრი არ იქნება. იქ ბიბლიოთეკაც იქნება და მუქთი საჩაიეც”.

შენიშვნა: წყაროების მიხედვით, ქართული თეატრის ისტორია 1782 წლით იწყება. 1787 წელს თბილისში პირველად გამართეს ქართული წარმოდგენა. წლების მანძილზე თეატრი განთავსებული იყო (ყოფ. ერევნის მოედანზე) დიდ ქარვასლაში, მარცხენა მხარეს (ერთ-ერთი ცნობით, ქართული თეატრის ცალკე შენობა აუგიათ 1885 წელს). აქვე დავსძენთ: თეატრი და მსგავსი კულტურული დაწესებულება მაშინდელ საქართველოში უბრალო ადამიანებისათვის, ცხადია, მიუწვდომელი იქნებოდა...

მართლაც, ძმებმა თბილისის გამგეობას ამ დიდი საშვილიშვილო საქმისათვის პირველ ეტაპზე გადასცეს 170 ათასი მანეთი ოქროთი.

ძმები ზუბალაშვილები იმთავითვე განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ სახალხო სახლის არა მხოლოდ ფუნქცია-დანიშნულებას, არამედ შენობის გარეგნულ იერ-სახესაც. ხალხის საკეთილდღეოდ გამიზნული ეს ახალი ნაგებობა გამორჩეული უნდა ყოფილიყო არქიტექტურული თვალსაზრისითაც, უნდა მისადაგებოდა ევროპულ დონეს, ამიტომ, როგორც კი გადაწყდა სახალხო თეატრის აშენების საკითხი და ქალაქის თვითმმართველობამ მიიღო შესაბამისი დადგენილება, მაშინვე გამოცხადდა კონკურსი „კ. ზუბალაშვილის სახელობაზე ტფილისში განზრახული სახალხო სახლის პროექტის შესადგენად” (ივერია, 1901, 12 ოქტ.). კონკურსში მონაწილეობა მიუღია რუსეთის იმპერიის 32 არქიტექტორს.

როცა საბოლოოდ დამტკიცდა სახალხო სახლის პროექტი, ქალაქის გამგეობა მალევე შეუდგა მშენებლობას, კერძოდ, 1902 წლის 26 სექტემბერს ამ შენობის საძირკველში ჩატანებულ იქნა ლითონის ფირფიტა შემდეგი წარწერით: „კ.ი. ზუბალოვის სახალხო სახლის საფუძველი ჩაყრილია 1902 წლის 26 (სხვა ვერსიით: 24) სექტემბერს ზუბალოვის შთამომავლების ლევანის, სტეფანეს, პეტრესა და იაკობის მიერ. ეს სახლი შენდება ამ შთამომავლების სახსრებით. სახლის მშენებლობას ხელმძღვანელობს არქიტექტორი როგიოსკი არქიტექტორ საქალაქო ინჟინერ კრიჩინსკის პროექტის მიხედვით”.

რამდენიმე თვის შემდეგ ჟურნალი „კვალი” (1903, 20 IV, ¹17) იუწყებოდა, რომ „შეუდგენ სახალხო სახლის აგებას კირიჩნისა და დიდი მთავრის ქუჩებზე... გეგმით შუაში თეატრი უნდა გაიმართოს, მარჯვნივ დარბაზი ლექციების საკითხავად, მარცხნივ - წიგნთსაცავი და სამკითხველო. ძირს გაიმართება სასადილო და საჩაიე”... ხოლო საყმაწვილო ჟურნალი „ნაკადული” სახალხო სახლის დანიშნულებას ასე აცნობდა თავის პატარა მკითხველებს: „სახალხო სახლი ისეთი დაწესებულებაა, სადაც იმართება ღარიბებისათვის წარმოდგენები ლექციები. არის ბიბლიოთეკა და საჩაიე. აქ დაისვენებს მუშაობისაგან დაქანცული ხალხი” (1904, № 1).

ძმები ზუბალაშვილები ყოველთვის ინტერესითა და გულდასმით ადევნებდნენ თვალ-ყურს სახალხო სახლის მშენებლობას, ცდილობდნენ დროულად და მაღალხარისხოვნად აგებულიყო ქართველი ხალხისათვის მეტად მნიშვნელოვანი დაწესებულება - კულტურის ცენტრი. ამასთან დაკავშირებით დავიმოწმებთ იმდროინდელ საგაზეთო ინფორმაციას: „ბ-ნთ ზუბალაშვილებს განუზრახავთ სახლი დახურონ „ჰენებახის” სახურავით. ასეთ სახურავს ცეცხლი ვერაფერს აკლებს. ჰფიქრობენ, შიგნითაც იხმარონ ამ სისტემის მასალა. ზუბალაშვილნი 10 ათას მანეთად მოურიგდნენ საფრანგეთის ერთერთ ფირმას, რომელმაც მუშაობა ამ ზაფხულსვე უნდა გაათაოს. ამ დღეებში ხელოსანნი უნდა მოვიდნენ პარიზიდან... დიდ ყურადღებას აქცევენ როგორც თეატრის, ისე აუდიტორიის მოწყობას” (ცნ. ფურც., 1903, 22 მაის.).

1904 წელს თბილისის გამგეობამ გამოიტანა დადგენილება, რომ სახალხო სახლის შენობაში სამარადჟამოდ გამოკიდებული ყოფილიყო კონსტანტინე ზუბალაშვილის სურათი.

სახალხო სახლის მშენებლობა დასრულდა 1907 წელს. იგი საზეიმოდ აკურთხეს 1909 წლის 7 აპრილს. შენობის მთავარ ფასადზე თვალსაჩინოდ იკითხებოდა: «Народный дом им. К. И. Зубалова» (ღირსსაცნობია, რომ ზუბალაშვილებმა ამ საშვილიშვილო საქმისათვის მთლიანად გაიღეს 350 ათასი მანეთი ოქროთი).

თბილისის სახალხო სახლი მშვენიერი შენობა იყო. თავისი გარეგნული იერსახითა თუ თეატრალური დადგმებით, თავად არგუტინსკი-დოლგორუკოვის შეფასებით, იგი არა თუ ჩამოუვარდებოდა, არამედ აღემატებოდა კიდეც მოსკოვსა და ოდესაში გახსნილ სახალხო სახლებსო.

სახალხო სახლი - იგივე სახელმწიფო სახალხო თეატრი (დღევანდელი კ. მარჯანიშვილის სახელობის თეატრის შენობა) მალე იქცა ქართული კულტურის ცენტრად. აქ ბევრჯერ გამოსულან სიტყვით აკაკი წერეთელი, ივანე გომართელი, გრიგოლ რობაქიძე და სხვა ცნობილი მოღვაწენი.

საგულისხმოა ისიც, რომ თეატრს ჰქონდა უფასო მდიდარი ბიბლიოთეკა (სადაც ინახებოდა ძველი ხელნაწერები, წიგნები), სამკითხველო დარბაზი და უფასო კაფე მკითხველთათვის. სპექტაკლზე დასასწრები ბილეთებიც შედარებით იაფი ღირდა. ყოველივე ამის გამო სახალხო სახლს თანამედროვენი უწოდებდნენ „იაფფასიან თეატრს”.

თეატრის სცენაზე იმ დროს 9 თეატრალური დასი მართავდა სპექტაკლებს რამდენიმე ენაზე.

ცნობისათვის აქვე დავსძენთ: ძმ. ზუბალაშვილები მომდევნო წლებშიც არ აკლებდნენ ყურადღებას სახალხო სახლის საქმიანობას, ზრუნავდნენ შენობის გაფართოებასა და კეთილმოწყობაზეც. მაგალითად, ცნობილია, რომ ამ მიზნით ძმებმა ქალაქს შესწირეს 1913 წელს 120 ათასი მანეთი, 1914 წელს კი - 60 ათასი (ვრცლად იხ. ანოტირებულ ბიბლიოგრაფიაში).

    შენიშვნა :1930 წლიდან სახალხო სახლში ბინა დაიდო კ. მარჯანიშვილის მიერ დაარსებულმა დრამატულმა თეატრმა, 1933 წლიდან ეწოდა კ. მარჯანიშვილის სახელობის სახელმწიფო დრამატული თეატრი.

 2003-2006 წლებში თეატრის შენობას ჩაუტარდა სარესტავრაციო-სარეკონსტრუქციო სამუშაოები საერთაშორისო საქველმოქმედო ფონდის „ქართუს” ძალისხმევით, ქართველი ქველმოქმედი ბიზნესმენის ბიძინა ივანიშვილის ფინანსური მხარდაჭერით... თუმცა, სპეციალისტების აზრით, ამჯერადაც ვერ განხორციელდა ძეგლის სწორი რესტავრაცია. ზუბალაშვილების მიერ აგებული „მოდერნის სტილის შესანიშნავი ნაგებობა, რომლითაც მსოფლიოს ყველა ქვეყანა თავისუფლად იამაყებდა, დღეს კვლავ სარესტავრაციოა” (ნ. თათარაშვილი).

ჩვენ, როგორც არასპეციალისტი, რიგითი მოქალაქე, ცხადია, ვერ შევაფასებთ თეატრის ამჟამინდელი შენობის სარესტავრაციო სამუშაოებს, მაგრამ მის გარეგნულ იერსახესთან დაკავშირებით გულისტკივილით უნდა შევნიშნოთ: როგორც ჩანს, დღესაც გრძელდება საბჭოური (ნეგატიური) დამოკიდებულება ჩვენი სახელოვანი წინაპრების, ღირსეული მამულიშვილების მიმართ; აღარ ახსოვთ მათ მიერ გაწეული უდიდესი ქველმოქმედება... თორემ თეატრის მთავარი შესასვლელის ფასადს კვლავაც უნდა ამშვენებდეს (კომუნისტების მიერ წაშლილი) თავდაპირველი წარწერა „სახალხო სახლი კ. ი. ზუბალაშვილის სახელობისა”.

სტეფანე ყოველი ერის ცხოვრებაში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა ჟურნალ-გაზეთების როლს. ამიტომაც იყო, რომ ყოველთვის ინტერესით ადევნებდა თვალს თბილისის პრესის საქმიანობას, სიტყვიერად ამხნევებდა და ფინანსურადაც ეხმარებოდა ჟურნალ-გაზეთების გამომცემლებს. მაგალითად, 1903 წელს, როცა „ივერიის” რედაქციამ ფულადი დახმარება სთხოვა, სტეფანემ მაშინვე გაუგზავნა თანხა და თან შეუთვალა: „გაზეთი და მისი გამოცემა ყოველი ერისათვის დიდ საჭიროებას შეადგენს. გაზეთის კითხვის საშუალებით ნათლდება კაცის გონება და ნამეტურ უბრალო, უსწავლელი კაცისა.

სახლს რომ ფანჯრები არა ჰქონდეს, იქ მზის სინათლე როგორ შევა, როგორ გაანათებს, ბნელი იქნება. იქ ბნელ ოთახში ხომ ვერავინ ვერას დაინახავს. კაცის გონება და სწავლაც ასეა... მწერლობაც იგივე ფანჯარაა, იგივე მზეა, სინათლისა და სითბოს მომცემიც. მე სავალდებულოდ მიმაჩნია, რომ ქართული ჟურნალ-გაზეთები მრავლად იბეჭდოს, რადგან ჟურნალ-გაზეთების კითხვით წინაურდება კაცის გონება. კაცის კარგად ქცევა მხოლოდ ასეთის საქმეებით შეიძლება წინ წავიდეს...

გაზეთის გამოცემა მზის სინათლეს ჰგავს და ამიტომ

„ივერიას” მე ყოველთვის გავუწევ ქომაგობას, არ დავივიწყებ” (ზ. ჭიჭინაძე, სამაგალითო ადამიანი, გვ. 68). მართლაც, არასოდეს დავიწყებია სტეფანეს „ივერია”, რომელიც, თანამედროვეთა აზრით, დახურვას გადაურჩა თურმე სტეფანეს შეწირულობის წყალობით. ცნობისათვის აქვე დავსძენთ: უფრო ადრე, 1885-1888 წლებში ზუბალაშვილების ერთ-ერთ

საცხოვრებელ სახლში განთავსებული იყო „ივერიის” რედაქცია; იქვე ცხოვრობდა ილია ჭავჭავაძე (იხ. ფოტოდოკუმენტური მასალა).

სტეფანე და მისი ოჯახი სისტემატურად ეხმარებოდნენ სხვა ჟურნალ-გაზეთებსაც (“კვალი”, „მოგზაური”, „ჯეჯილი”, “ნაკადული” და ა. შ.).

საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ სტეფანე - ეს საოცრად სპეტაკი და კეთილშობილი პიროვნება - მისი შეწირულობის მიმღებ ადრესატს არასოდეს არ ჩააყენებდა თურმე უხერხულობაში თხოვნის გამო. პირიქით, ასეთებს იგი გულუხვად აფინანსებდა და მადლობასაც უხდიდა საქმიანობისათვის. არაერთი შემთხვევიდან დავიმოწმებთ ორიოდე მაგალითს:

ერთხელ ჟურნალ „მოგზაურის” რედაქციამ სტეფანეს დახმარება სთხოვა. სტეფანემ ეს თხოვნა პატივად ჩათვალა (სიამოვნებით მიიღო); რედაქტორს - ივანე როსტომაშვილს ფული გაუგზავნა. როცა რედაქტორმა ამ თანხისათვის (ამ თანადგომისათვის) მადლობა გადაუხადა, სტეფანემ ასე უპასუხა: „მე მადლობელი ვარ, რომ ჩვენს მამა-პაპათა ცნობებს აგროვებთ და ბეჭდავთ. მოგეხსენებათ კარგად, რომ მეტად გრილი დრო დადგა; ჩვენი, ქართველების, ყოველივე ძველი ამბები და ფაქტები იკარგება, მისი პატრონი და შემკრებნი ცოტანი არიან. აი, ქართველ კათოლიკეებზედ სულ დაიკარგებოდა ამბები, რომ არ შეკრებილიყო (იგულისხმება მიხ. თამარაშვილის ნაშრომები - ჟ. ფ.). მე მზათა ვარ, რომ საქართველოს ისტორიული წიგნების დასაბეჭდათ, ძველი ამბებისა და წიგნების აღსადგენათ ყოველთვის დაგეხმაროთ... გთხოვთ ასეთი საქმეების დასახმარებლად ყოველთვის მომმართოთ. ღმერთსა ვთხოვ, რომ თქვენმა ჟურნალმა დიდხანს იცოცხლოს და „მოგზაურმა” იმოგზაუროს მთელს საქართველოში, გავრცელდეს ყოველ კუთხეში და ქართველებში გაავრცელოს ძველი და ახალი ამბები” (ზ. ჭიჭინაძე, სამაგალითო ადამიანი, გვ. 67).

„... სტეფანე [ზუბალაშვილი] გულ-კეთილი და მოწყალე მამა იყო საწყალი ხალხისა... ეფიქრებოდა ბედი აგრეთვე ქართული წიგნების და ჟურნალ-გაზეთების გამოცემისა, რო-

მელთა შორის ჩვენს „ჯეჯილსაც” მიაქცია ყურადღება და ყოველ წლივ აწოდებდა ფულს, რომ ღარიბ სკოლებს და თვით ოჯახებსაც მისვლოდათ მუქთად ჟურნალი” (“ჯეჯილი”, 1904, ოქტ.).

ზემოთქმულის უშუალო დასტური გახლავთ საქართველოს სხვადასხვა კუთხის სკოლებიდან თუ სხვა ორგანიზაციებიდან სტ. ზუბალაშვილისადმი გამოგზავნილი ის უამრავი სამადლობელი წერილი, რომლებიც იბეჭდებოდა 1900-იანი წლების დამდეგისათვის ქართულ პრესაში. მეტიც: სტ. ზუბალაშვილის ქველმოქმედების მადლი სწვდებოდა უცხოეთში მცხოვრებ თუ განაპირა რეგიონების ქართველობასაც: 1)

„მადლობა სტ. ზუბალაშვილს ტომსკის ქართველ სტუდენტებისათვის ჟურნალ „მოგზაურის” გამოწერის გამო”... 2) „მადლობა სტ. ზუბალაშვილს პანკისის სკოლისათვის „ჯეჯილის” გამოწერის გამო”... 3) „მადლობა პართენ გოთუას და სტ. ზუბალაშვილს ალაგირის ქართული სკოლისათვის წიგნების შემოწირვის გამო” და ა. შ. (ვრცლად იხ. ანოტირებულ ბიბლიოგრაფიაში).

სტეფანეს კარგად ესმოდა პრესის მნიშვნელობა პიროვნების ჩამოყალიბებაში: „მე დიდათ პატივს ვცემ ქართველის თუ სხვა ტომის მუშათა და ხელოსანთა განათლებას, ოღონდ ასწავლოს ვინმემ ამ მუშებსა და ხელოსნებს და მე ყოველთვის მადლობელი ვიქნები და ყოველთვის დავეხმარები ქართულს გამოცემებს”.

სწორედ ეს ფაქტორი განსაზღვრავდა მის განსაკუთრებულ გულმოწყალებას ამ სფეროშიც.

სტეფანე ზუბალაშვილმა ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას დაარსების 25 წლისთავზე - 1904 წელს გადაურიცხა 10 ათასი მანეთი, თან ბარათიც მისწერა: „გიგზავნით 10 ათას მანეთს და გთხოვთ მიიღოთ ეს წვლილი ჩემგან როგორც ერთის გულშემატკივარი ქართველისგან. ღრმად პატივისცემით დავშთები, სტეფანე ზუბალაშვილი, ბაქო”.

სტეფანემ და მისმა ძმებმა თბილისის მუსიკალური სკოლის (დღევანდელი კონსერვატორიის შენობის) ასაგებად გაიღეს 10 ათასი მანეთი ოქროთი (სკოლა გაიხსნა 1886 წელს).

გარდა ამისა, სტეფანე ხშირად ეხმარებოდა ფინანსურად თბილისში, ქუთაისში, გორში, ახალციხეში, ხიზაბავრაში ეკლესიებთან არსებულ ქართულ სკოლებს.

სტეფანე ყოფილა სრულიად გამორჩეული თავისი უსაზღვრო გულუხვობით, კეთილშობილებით. იგი შეეწეოდა იმ ადამიანებსაც, რომლებიც მისგან ხმამაღლა არ მოითხოვდნენ დახმარებას, ანდა ნაკლებ ხმაურობდნენ გაჭირვების გამო (“როცა სხვა გთხოვს და მერე დაეხმარები, ამას მადლი აღარ აქვს”, - ამბობდა თურმე). მაგალითად, ერთხელ სტეფანეს გაზეთში ამოუკითხავს, რომ სოფელ უდეში შენდებოდა კათოლიკური ეკლესია. მას მაშინვე სასწრაფოდ გაუგზავნია ბარათთან ერთად შესაწირავი თანხა 10 ათასი მანეთი.

სტეფანე ზუბალაშვილისა და, საერთოდ, მისი ოჯახის მეცენატობის ვრცელი ნუსხიდან საგანგებოდ უნდა დავასახელოთ მათ მიერ შეწირული თანხა უმაღლესი განათლების მისაღებად უცხოეთში წასული ახალგაზრდებისათვის. წერაკითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას დაწესებული ჰქონდა ზუბალაშვილების სახელობის სტიპენდია. მისი მფლობელები იყვნენ შემდგომში ცნობილი მეცნიერები, მწერლები, გამოჩენილი საზოგადო მოღვაწეები: ალექსანდრე ჯანელიძე, ალექსანდრე ფაღავა, სარგის კაკაბაძე, იასონ ჩხენკელი, დავით ელიოზიშვილი, გიორგი ებრალიძე, სილოვან ყიფიანი, ქრისტეფორე რაჭველიშვილი, პავლე ინგოროყვა, გიორგი ჩიტაია, ლეო ქიაჩელი, ანა ხახუტაშვილი, შალვა ამირეჯიბი, ნინო ლასხიშვილი, ალექსანდრე სოლოღაშვილი, თამარ ძნელაძე, მალაქია გობეჯიშვილი, შალვა ტატიშვილი, დავით ჩხეიძე, სიმონ ფირცხალავა, გერონტი ქიქოძე, დავით მჭედლიშვილი, იოსებ გოგოლაშვილი, დავით მელაძე და სხვ. (თითოეულ მათგანს სტიპენდია ეძლეოდა სრული კურსის დამთავრებამდე).

სტეფანესა და მისი ძმების ხელშეწყობით სწავლობდა მიხეილ ჯავახიშვილი ბელგიასა და პარიზში. იგი სორბონის უნივერსიტეტში 1907 წელს ეუფლებოდა ლიტერატურას, ხელოვნების ისტორიასა და პოლიტეკონომიას. აქვე შევნიშნავთ: ერთ-ერთ წყაროში (მიხ. ჯავახიშვილის მემუარებში) საუბარია ვინმე ცნობილი ქართველი ქველმოქმედის შესახებ, რომელსაც პარიზში ქართველი სტუდენტებისათვის შეუქმნია უნიკალური ბიბლიოთეკა. ფიქრობენ, რომ „ეს ფაქტიც უნდა უკავშირდებოდეს ზუბალაშვილების სახელს” (გაზეთი „რეიტინგი”, 2005, 29.08, № 35). ანალოგიური ვითარება იყო სტამბოლის ქართულ სავანესთან დაკავშირებითაც. მხოლოდ ვიწრო წრემ თუ იცოდა, რომ ზუბალაშვილების (იაკობის, კონსტანტინეს) ფულადი დახმარებით ააგო პეტრე ხარისჭირაშვილმა 1860 წელს სტამბოლში, ფერიქოეში, კათოლიკური ტაძარი, შენობა სკოლისათვის და სხვა დამხმარე სათავსოები... დააარსა ქართველ კათოლიკეთა საძმო-სავანე. მომდევნო წლებშიც ზუბალაშვილები სისტემატურად აფინანსებდნენ როგორც სტამბოლის, ისე საფრანგეთში მონთობანის (დაარსებულია 1874 წელს) ქართველთა სავანეებს, ორივეგან არსებულ ქართულ სტამბებს (სტამბოლში გაიხსნა 1870 წელს, მონთობანში - 1876 წელს) და უცხოეთში კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობის სხვა კერებს.

სარატოვის სასულიერო სემინარიაში ქართველი სტუდენტებისათვის დაწესებული იყო სტეფანე ზუბალაშვილის სახელობის სტიპენდია, რომელიც ეძლეოდა ყველაზე წარჩინებულ მოსწავლეს. ამ სტიპენდიის პირველი მფლობელი გახდა ზაქარია დიდიმამიშვილი.

... ვინ მოთვლის, რამდენი ქართველი ახალგაზრდისათვის გაუწვდიათ დახმარების ხელი ზუბალაშვილებს. მათს ამგვარ ქველმოქმედებას ნამდვილად არ ჰქონდა ტერიტორიული საზღვრები. იგი აღწევდა საქართველოს ყველა კუთხეში, მის ფარგლებს გარეთაც. შესაძლოა, ზუბალაშვილთა მიერ უხმაუროდ გაღებული მოწყალებანი შემდგომშიც გახდეს ყველასათვის ცნობილი, ისევე როგორც ქვემოთ დამოწმებული ერთი შემთხვევა: „ზუბალაშვილების ქველმოქმედება ჩემი დიდი ბაბუის - გულო კაიკაციშვილის ოჯახსაც გადასწვდა აჭარაში. მამაჩემის ბიძაც და უფროსი ძმაც (ბათუმის უნივერსიტეტის პირველი რექტორი) ზუბალაშვილის სახელობის სტიპენდიანტები იყვნენ” (ლიანა ნაკაიძე, გაზეთი „მშვიდობა ყოველთა”, 1999, 30 ივნისი).

სტეფანე ზუბალაშვილი იყო ჭეშმარიტი ქომაგი მშრომელი ხალხისა, სოფლის გლეხობისა. ცნობილია, რომ კათოლიკე ზუბალაშვილთა რამდენიმე თაობა სავაჭრო-სამრეწველო საქმიანობის გამო დაკავშირებული იყო სოფელთანაც. ისინი მალე დარწმუნდნენ, რომ გლეხმა უკეთ უნდა ისწავლოს სოფლის მეურნეობის გონივრული გაძღოლა, მიწის განაყოფიერება კარგი მოსავლის მისაღებად; მცენარეების, ფრინველებისა და ცხოველების მოვლა; სოფლის პროდუქტების გეგმაზომიერი განაწილება-გამოყენება, მისი სასაქონლო დანიშნულება და, რაც მთავარია, საკუთარ ჯანმრთელობაზე ზრუნვა და ა. შ. ასეთ შემთხვევაში, მათი აზრით, სოფლის მოსახლეობის ძირითადი სკოლა შეიძლებოდა ყოფილიყო წიგნი, დაწერილი სპეციალურად გლეხობისათვის ქართულ ენაზე. ზუბალაშვილები ამ საქმეშიც მფარველ-ქომაგებად მოევლინნენ ღარიბ მოსახლეობას. როგორც ზემოთაც აღინიშნა, ზაქარია ზუბალაშვილი (სტეფანეს ნათესავი) - ერთ-ერთი პირველი ქართველი ექიმი, წლების მანძილზე წერდა პატარპატარა წიგნებს, სადაც საუბარი იყო გლეხობისათვის აუცილებელ და მტკივნეულ საკითხებზე. სწორედ ამგვარი წიგნები პერიოდულად იბეჭდებოდა და ვრცელდებოდა სოფლის მოსახლეობაში თითქმის უფასოდ, რადგან სასოფლო წიგნების გამოცემებს აფინანსებდნენ ისევ ზუბალაშვილები. ამ მხრივ განსაკუთრებით დიდია სტეფანეს წვლილი. ცნობილია, რომ მარტო 1902-1903 წლებში მისი შეწირულობებით დაიბეჭდა 20-ზე მეტი დასახელების საერო მნიშვნელობის წიგნი თუ ბროშურა, მათ შორის იყო: „წერილი სოფლელ მუშას”, „დიფტერიტი”, „პურის ბოსტანი”, „შინაური ფრინველების მოვლამოშენება”, „ხეხილის გამრავლება, მყნობა და მოვლა”,

“ცხვრის ყვავილი”, „საუნჯე მეურნისა ანუ მოვლა-მოყვანა და გამოყენება ყოველგვარი ხეხილისა და უბრალო ხეებისა”,

“მეცნიერების დედა-აზრი”, „ძველი რწმენა-წარმოდგენები და მეცნიერება”, „დანაშაულობა და დამნაშავენი”, „მეურნეობა და ახალი სკოლა”, „ბავშვების გონიერი მოვლა”, „რა არის

დოსტაქრობა ანუ როგორ არჩენენ ექიმები დანით”, „თვითმასწავლებელი რუსული ენისა ქართული ენის შემწეობით”,

“სახალხო სახლი და მისი საზოგადოებრივ-აღმზრდელობითი მნიშვნელობა”, „საუნჯე ავათმყოფობისა ანუ აღწერა ყოველგვარ ავათმყოფობისა” და სხვ.

სტეფანე და მისი ძმები, მათი მამის მსგავსად, ყოველთვის ინტერესით ადევნებდნენ თვალ-ყურს მიხ. თამარაშვილის სამეცნიერო მოღვაწეობას და ეხმარებოდნენ ფინანსურადაც.მაგალითად, გარდა იმისა, რომ მას უცხოეთში ცხოვრებისა და მუშაობისათვის ყოველ წლიურად უხდიდნენ გარკვეულ თანხას „სუბსიდიის” სახით, უყურადღებოდ არ ტოვებდნენ სხვა აუცილებელი საჭიროების შემთხვევებშიც.ამ მხრივ მაინც განსაკუთრებულია სტეფანეს ამაგი. ნათქვამის ნათელსაყოფად ამჯერად დავიმოწმებთ ორიოდე ინფორმაციას:  “1900 წლისათვის მიხ.თამარაშვილს თავისი შრომის (“ისტორია ქართველი კათოლიკებისა”) ხელნაწერი დასაბეჭდად უკვე მომზადებული ჰქონდა. ზ.ჭიჭინაძისა და პ.მირიანაშვილის მეცადინეობით აღებულ იქნა ცენზურის ნებართვა. ქველმოქმედმა სტეფანე ზუბალაშვილმა ამ საქმისათვის გაიღო 1 000 (ათასი) მანეთი და წიგნის გამოცემა გადაწყდა წ.კ.გ. საზოგადოების ქართველთა ამხანაგობის სტამბაში... 1904 წელს ქველმოქმედ სტ. ზუბალაშვილის „წარსაგებელით” და პ.მირიანაშვილისა და ზ.ჭიჭინაძის აქტიური მონაწილეობით დაიბეჭდა მიხ.თამარაშვილის შრომა „პასუხი სომხის მწერლებს”... (შ.ლომსაძე, მიხ.თამარაშვილი და ქართველი კათოლიკენი, გვ. 45-46, 74).

სტეფანე ზუბალაშვილის საქველმოქმედო საქმეთაგან მაინც გამორჩეულია ბათუმის კათოლიკური ტაძარი. აჭარაში კათოლიკური ეკლესიის აგება სტეფანეს დედის - ელისაბედის ოცნება და სურვილი იყო. საოცრად მორწმუნე ქალბატონმა იცოდა, რომ რუსეთ-თურქეთის 1877-1878 წლების ომის შემდეგ საქართველოსთვის დაბრუნებულ აჭარაში ბევრი იყო გამაჰმადიანებული ქართველი. იგი „მთელს ძალას შეალევდა... ოღონდ მოსწრებოდა ქართველთ მაჰმადიანებში ქრისტიანობის გავრცელებას” (ზ. ჭიჭინაძე). ამიტომაც გარდაცვალების წინ დედას სტეფანესთვის სიტყვიერად უთხოვია მისი სულის მოსახსენიებლად ბათუმში აეგო „წმინდა ტაძარი”. დიახ, ელისაბედის რწმენით ღვთისმშობელმა რომ მადლი მოიღო მათს ოჯახზე ნავთობის სარეწების ამოქმედებით, შვილებიც ვალდებულნი იყვნენ უფლისათვის მიეძღვნათ სამაგიერო ძვირფასი საჩუქარი - აეგოთ ეკლესია.

ცნობილია, რომ XIX საუკუნის 90-იანი წლებიდან ბათუმში თანდათან იზრდებოდა ქართველ კათოლიკეთა რიცხვი. მათ 1896 წელს ხელისუფლებისაგან აიღეს ნებართვა - ჰქონოდათ საკუთარი ეკლესია და 1897 წლის დამდეგიდანვე (იანვრიდანვე) დაიწყეს ეკლესიის ასაშენებელი თანხის შეგროვება. იმავდროულად ადგილობრივ ხელისუფლებას სთხოვეს ადგილი ეკლესიისათვის. ქალაქის გამგეობამ ბათუმის ცენტრში გამოყო 400 საჟენი მიწა. ამას გარდა, თვითონ კათოლიკეებმა დამატებით კიდევ შეისყიდეს 200 საჟენი და შეუდგნენ ტაძრის მშენებლობას. დადგა ელისაბედ თუმანიშვილის ანდერძის აღსრულების დროც. კონსტანტინე ზუბალაშვილის ოჯახმა დიდი სიხარულითა და პატივით მიიღო ბათუმელი კათოლიკეების თხოვნა ამ წმინდა საქმეში ფინანსური დახმარებისათვის (ერთი ინფორმაციით, პირველად კონსტანტინემ გაიღო 100 ათასი მანეთი მისივე სიცოცხლეში, ხოლო შემდეგ დანარჩენი 60 ათასი - სტეფანემ მშენებლობის პროცესში). „ჩემი დაუვიწყარი დედის მოსახსენებლად მე აგიშენებთ ეკლესიას, ეს ჩემი სურვილიც იყო”, - განაცხადა სტეფანემ. იგი წლების მანძილზე უშუალოდ ხელმძღვანელობდა მშენებლობასაც.

1897 წლის 12 აპრილს საძირკველი ჩაეყარა ბათუმის დიდებულ ეკლესიას. მშენებლობისათვის სტეფანემ იტალიიდან სპეციალურად მოიწვია არქიტექტორი, მხატვარი, მუშები. 1903 წლის დასაწყისში მთლიანად დასრულდა ტაძარი. შენობის წინა მხარეს გამოქანდაკებუილია მთელი ტანით წმ. ანდრია მოციქული და წმ. ნინო. ეკლესიის კარის შესასვლელთან მარმარილოს ქვაზე ქართულ და ფრანგულ ენებზე ამოტვიფრულია წარწერა: „ტაძარი ესე ყოვლად წმიდა ღვთისმშობლისა მარიამისა, თვისის ზღუდითურთ, აღვაგე მე სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილმა, საცხოვნებლად სულისა ჩემისა, მშობელთა ძმათა და დათა ჩემთასა” 18 IV 98 -19 VI 02 .

ტაძარი აკურთხეს 1903 წლის 5 მაისს. სტეფანემ ამ დღისათვის, ტაძრის საკურთხებლად, სარატოვიდან სპეციალურად მოიწვია კათოლიკეთა ეპისკოპოსი ედუარდ დე როპპი. უკრავდა ორღანი, გალობდა დედათა გუნდი. უამრავი ხალხი დაესწრო საზეიმო ცერემონიალს. ამ ეკლესიის სახით ზუბალაშვილებმა კიდევ ერთი ძვირფასი საჩუქარი შესწირეს ქართველ ხალხს, ქართველ კათოლიკეებს (ამჟამად ტაძარი დაკავებული აქვთ მართლმადიდებლებს).

სტეფანე ზუბალაშვილი გახლდათ აგრეთვე თბილისში უპოვართა სახლის დაფუძნების ძირითადი თაოსანი. სტეფანეს გული მართლაც სავსე იყო უბრალო ადამიანთა სიყვარულითა და სიბრალულით, განსაკუთრებით ეცოდებოდა სნეულები და მოხუცები. ამიტომ იყო, რომ, როცა სტეფანეს უთხრეს: ხომ არ აჯობებდა, ნიკოლოზ ზუბალაშვილის ნაანდერძევი თანხით უპოვართა სახლის ნაცვლად საქართველოში გახსნილიყო სკოლები, მან უყოყმანოდ განაცხადა თურმე: „არა, ეგეც საჭიროა. ქალქში ბევრია საწყალი, მოხუცებული ქალი თუ კაცი, შეუძლონი, ღარიბები, სნეულნი, უპატრონოები. ესენიც ცოდონი არიან, რომ არავინ შეიბრალოს” (ზ. ჭიჭინაძე, სამაგალითო ადამიანი, გვ. 71).

ნიკოლოზ ზუბალაშვილის ანდერძი პირნათლად აღასრულეს სტეფანემ და მისმა ძმებმა (სხვა ნათესავი ზუბალაშვილებიც აქტიურად მონაწილეობდნენ თურმე ამ სამადლო საქმეში). სახლის აშენება-მოწყობისათვის მათ კიდევ დასჭირდათ საკმაოდ დიდი თანხის დამატება, რათა იქაურ მობინადრეებს ჰქონოდათ ცხოვრებისათვის ნორმალური პირობები და, რაც მთავარია, სითბო და სიყვარული.

ზუბალაშვილებს სტეფანეს გარდაცვალების შემდეგაც არ მოუკლიათ ყურადღება სამათხოვრო სახლისათვის. ფაქტობრივად წლების მანძილზე ისინი იყვნენ ამ თავშესაფრის მფარველები და პატრონნი.

სტეფანე ახლოს იცნობდა თბილისის ინტელიგენციის წარმომადგენლებს: მეცნიერებს, მწერლებს, საზოგადო მოღვაწეებს. დიდად აფასებდა მათს საქმიანობას, პიროვნულადაც პატივს სცემდა თითოეულ მათგანს და, სახელოვანი წინაპრების მსგავსად, ყოველთვის იყო მეტად გულისხმიერი და გულთბილი მასპინძელი. მაგალითისათვის შეიძლება დავასახელოთ ილია ზურაბიშვილის სტუმრობა ბაქოს ნავთობსარეწებში, ასევე საქართველოში მოწვეული ოდესის უნივერსიტეტის პროფესორი ვასილ პეტრიაშვილი (რომელიც აცხოვრა თბილისში, საკუთარ სახლში, შემდეგ კი უმასპინძლა ბორჯომსა და ბაქოში), ალექსანდრე სუმბათაშვილ-იუჟინი (სტუმრად მიიწვია ბაქოში) და ა. შ.

გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას, რომ სტეფანე ზუბალაშვილმა მთელი სიცოცხლე სამშობლოსა და ქართველი ხალხის კეთილდღეობას მიუძღვნა. მის მიერ გაღებულ უხვ, უსაზღვრო შემოწირულობას - ხილულსა თუ უხილავს - მიუმატა საკუთარი საცხოვრებელი სახლიც (პაპის - იაკობ ზუბალაშვილის მიერ აგებული მშვენიერი სასახლე), რომელიც სტეფანეს გარდაცვალების შემდეგ საჩუქრად გადაეცა თბილისის გამგეობას.

სტეფანე ზუბალაშვილი სიკვდილის შემდეგაც იყო ხალხის მსახური, გაჭირვებულთა მფარველი და მეოხი. მისი ძმები ღირსეულად აგრძელებდნენ საგვარეულო ტრადიციებს ქველმოქმედებაში, არ ივიწყებდნენ სტეფანეს დაწყებულ საქმესა თუ სამომავლო გეგმებს და რეალობად აქცევდნენ ხოლმე განსვენებული ძმის სასიკეთო ჩანაფიქრს. ასე მაგალითად, სტეფანეს გარდაცვალების შემდეგ (ორიოდე თვეში) ძმებმა ზუბალაშვილებმა ქ.შ.წ.კ. გამავრცელებელ საზოგადოებას (რომლის საპატიო წევრი იყო სტეფანე) შესწირეს სოლიდური თანხა - 10 ათასი მანეთი. ამასთან დაკავშირებით საზოგადოების გამგეობამ სხდომაზე მიიღო ასეთი დადგენილება: 1) უგულითადესი მადლობა გამოეცხადოს საზოგადოების სახელით შემომწირველთ; 2) მოხსენდეს მომავალ საზოგადო კრებას ეს შემოწირულობა და ეთხოვოს, რომ შემომწირველნი არჩეულ იქნენ საზოგადოების საპატიო წევრებად; 3) განსვენებული სტეფანე კონსტანტინეს ძის სურათი, ძვირფას ჩარჩოში ჩასმული, გამოკიდებულ იქნას საზოგადოების დარბაზში... თანხა მოახმაროს ქართველი ბავშვების აღზრდა-განათლებას, განურჩევლად წოდებისა და სარწმუნოებისა” (ივერია, 1904, 6 ნოემბ., № 254, გვ.1).

ამ ასპექტით კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი და ფასეულია სტეფანეს ხსოვნის უკვდავსაყოფად თბილისში ბავშვთა პირველი საავადმყოფოს დაფუძნება.

რომ უფრო თვალსაჩინო გახდეს ძმები ზუბალაშვილების მიერ ბავშვთა საავადმყოფოს აგებით გაწეული ქველმოქმედების უდიდესი მნიშვნელობა ჩვენი ხალხის ისტორიაში, მოკლედ წარმოვადგენთ იმ რეალურ ვითარებას, რაც სუფევდა საქართველოში XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან ჯანმრთელობის დაცვის თვალსაზრისით.

ისტორიული წყაროების მიხედვით, თბილისის ერთადერთი პატარა „საავადმყოფო” (რომელიც მდებარეობდა ქალაქის ცენტრში, ველიამინოვის ქუჩაზე) 1858 წელს გადაიტანეს ვერაზე (უფრო განაპირა უბანში) და განათავსეს კერძო პირისაგან შეძენილ სახლში, სადაც საწოლების რიცხვმა 70-ს მიაღწია თურმე.

ცხადია, ეს სამკურნალო „დაწესებულება” მინიმალურადაც ვერ დააკმაყოფილებდა ავადმყოფი პაციენტების მოთხოვნებს, ვერ შეძლებდა ყველა მათგანის მიღებასა და მკურნალობას. ხშირი იყო ინფექციურ დაავადებათა შემთხვევები, ტუბერკულოზი იქცა მეტისმეტად საშიშ დაავადებად და დღითი დღე მატულობდა ამ სენით დაავადებულთა სიკვდილიანობის რიცხვი. ამ ვითარებიდან გამომდინარე, 1864 წლიდან თბილისის მოსახლეობისა და ექიმთა საზოგადოების დაჟინებული მოთხოვნით ქალაქის გამგეობა იძულებული გახდა, ეზრუნა ახალი - ნამდვილი საავადმყოფოს გახსნაზე.

მართლაც, რამდენიმე ხნის შემდეგ, 1868 წლის ნოემბერში, თბილისში, მიხაილოვის ქუჩაზე (დღევანდელი დავით აღმაშენებლის გამზირი), გაიხსნა პირველი საავადმყოფო (შემდგომ ეწოდა „საქართველოს რესპუბლიკის ცენტრალური კლინიკური საავადმყოფო”), რომელიც თავისი დროის შესაბა

მისად კარგად ყოფილა მოწყობილი, აღჭურვილი საჭირო ინვენტარითაც; 200 საწოლით ემსახურებოდა თერაპიულ და ქირურგიულ განყოფილებებს, მაგრამ არც ის შენობა აღმოჩნდა საკმარისი; მით უმეტეს, რომ იმ პერიოდში განსაკუთრებით ბევრი იყო ინფექციური ავადმყოფი. ამიტომ ქალაქის თვითმმართველობა ხსნიდა დროებით ინფექციურ „საავადმყოფოებს”, თუმცა ისინი ხშირად თვითონვე გადაიქცეოდნენ ხოლმე ინფექციის გავრცელების წყაროდ.

1898 წელს თბილისში, ავლაბარში, სპეციალურად ინფექციურ ავადმყოფთათვის გაიხსნა პირველი სტაციონალური ბარაკი (20 საწოლით) და ეწოდა „ქალაქის მწვავე გადამდებსენიანთა საავადმყოფო” (სწორედ ეს თარიღი მიაჩნიათ ქალაქის პირველი საავადმყოფოს ისტორიის დასაწყისად). მომდევნო წლებში კიდევ დაემატა რამდენიმე ასეთი ბარაკი; კერძოდ: 1900 წელს - ერთი (20 საწოლით), 1902 წელს - ორი (20-20 საწოლით), 1908 წელს - ორი სახლი (10 საწოლით).

ცნობილია, რომ 1900-იანი წლების დასაწყისში განსაკუთრებით ხშირი იყო ბავშვთა სიკვდილიანობის შემთხვევები თბილისსა და სხვა რეგიონებში. მაშინ საქმეს ისიც ართულებდა, რომ ინფექციურ სნეულებათა სამკურნალო ბარაკებში ხვდებოდნენ როგორც მოზრდილები, ისე ბავშვები, რომელთა შორის ყველა როდი იყო ინფექციით დაავადებული. ამ მძიმე სიტუაციას ძმები ზუბალაშვილებიც კარგად იცნობდნენ: მათი უფროსი ძმა - 6 წლის ანდრია სწორედ ავადმყოფობით გარდაცვლილა, რასაც ზუბალაშვილები მეტად მტკივნეულად განიცდიდნენ თურმე. ამიტომ სტეფანესა და მისი ძმების დიდი სურვილი ყოფილა აეგოთ სპეციალურად ბავშვთათვის ახალი საავადმყოფო, რათა უფასოდ ეზრუნათ ყველა პატარას ჯანმრთელობაზე.

ზუბალაშვილთა მიერ ბავშვთა საავადმყოფოს გახსნის იდეასთან დაკავშირებით არსებობს ასეთი გადმოცემაც: კონსტანტინეს განუზრახავს გარდაცვლილი შვილისათვის გაეკეთებინა ძვირფასი საფლავი, ეს გადაწყვეტილება გაუცვნია ახლო მეგობრებისათვის, ამათ კი ასე ურჩევიათ: შვილის ხსოვნისათვის ააშენეთ ბავშვთა საავადმყოფო, ეს იქნება გარდაცვლილის სულის ყველაზე ძვირფასი შესაწირავი, გამორჩეული ძეგლიო (ნოე ლეჟავა).

სტეფანეს მოულოდნელი გარდაცვალების შემდეგ ლევანმა, პეტრემ და იაკობ ზუბალაშვილებმა ძმის პატივსაცემად გადაწყვიტეს, დროულად გაეღოთ დიდი შეწირულობა სტეფანეს კეთილი სურვილისა და ერისათვის მეტისმეტად საჭირო ჩანფიქრის აღსასრულებლად.

ამასთან დაკავშირებით, პირველ ყოვლისა, წარმოვადგენთ გაზეთ „ივერიის” 1904 წლის 237-ე ნომერში გამოქვეყნებულ ინფორმაციას: „გუშინწინ თფ. ქალაქის მოურავის მოადგილეს თავ. გ. ჩერქეზიშვილს აცნობეს ამას წინათ გარდაცვალებულის სტეფანე კონსტანტინეს ძე ზუბალაშვილის ძმებმა, რომ ჩვენის დაუვიწყარის ძმის სახსოვრად ქალაქს შევსწირეთ ერთი მილიონი მანეთი ბავშვთათვის საავადმყოფოს ასაგებადაო”.

მასალებით ირკვევა, რომ ძმებმა ზუბალაშვილებმა სთხოვეს ქალაქის გამგეობას, გამოეყოთ შესაფერისი ადგილი საავადმყოფოსათვის: „ჩვენ მაშინვე შევუკვეთავთ გეგმას პეტერბურგის ხუროთმოძღვრებს, აგიშენებთ სახლს, მოგიწყობთ და ჩაგაბარებთ”.

გადაწყდა 80 საწოლიანი საავადმყოფოს აგება, ოღონდ ორი პირობით: 1) საავადმყოფო აშენდეს ცალკე (განსაკუთრებულ) ნაკვეთზე და იყოს შემორაგული, 2) საავადმყოფოში არ მოთავსებულიყო ინფექციური სენით დაავადებული ბავშვები.

თბილისის თვითმმართველობამ, ზუბალაშვილების თხოვნის შესაბამისად, საავადმყოფოსათვის გამოყო სპეციალური ადგილი ისევ ავლაბარში (დღევანდელი I კლინიკური საავადმყოფოს ტერიტორიაზე), სადაც უკვე აშენებული იყო ბარაკები სამედიცინო მომსახურებისათვის.

ქალაქის გამგეობის 1907 წლის 9 ნოემბრის სხდომაზე განიხილეს ბავშვთა საავადმყოფოს პროექტი, რომელიც ზუბალაშვილებმა შეადგენინეს ევროპელ სპეციალისტებს. მშენებლობის ხელმძღვანელობა დაევალა ქალაქის არქიტექტორს ზურაბიანცს. აქვე აღინიშნა, რომ საავადმყოფო დამთავრდებოდა დაახლოებით 1908 წელს. მაგრამ მისი მთლიანი კორპუსის მშენებლობის დასრულება და სათანადოდ აღჭურვა ვერ მოესწრო ნავარაუდევ პერიოდში, რადგან ამ ახალ პავილიონში ყველა სამუშაო სრულდებოდა მაღალხარისხოვნად. სამსართულიან წითელი აგურის ლამაზ შენობას (რომელიც თავისი სტილით, გარეგნული იერსახით ერთგვარად ჩამოჰგავდა უპოვართა თავშესაფარს) ჰქონდა ორი განყოფილება: თერაპიული (67 საწოლით) და ქირურგიული (34 საწოლით). თერაპიული განყოფილება მოთავსებული იყო მეორე სართულზე, ქირურგიული - მესამეზე. პირველი სართული დაეთმო „სარძეო სამზარეულოს”.

ძმებმა ზუბალაშვილებმა სამედიცინო აპარატურა უცხოეთიდან ჩამოიტანეს; ორივე განყოფილება მოაწყვეს ევროპულ დონეზე: აქ იყო მაგარი და რბილი ინვენტარით უზრუნველყოფილი, ფართო, ნათელი პალატები, შესანიშნავი ბოქსები, ლაბორატორია... ბუნებრივია, ეს ყველაფერი დაკავშირებული იქნებოდა დიდ თანხასთან. როგორც ერთი საგაზეთო ინფორმაცია იტყობინება, „ბავშვთა საავადმყოფოს საბოლოო დასრულებისათვის ძმებს თურმე თანხა დააკლდათ. ამიტომ სხვა კომერსანტებს მიმართეს თხოვნით - ფული გაეღოთ სესხად. ვაჭართა შორის, ვინც სესხი გაიღო, იყო დავით სარაჯიშვილიც და ცნობილი არამიანციც (სამწუხაროდ, სხვათა გვარები უცნობია). საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ არც ერთმა კომერსანტმა სესხად გაღებული თანხა არ დაიბრუნა, გარდა არამიანცისა (მაინც ისე მოხდა, რომ არამიანცის სახელი საავადმყოფოს დღემდე მოჰყვება)” (იხ. მ. ჯავახაძე, არამიანცის, ზუბალაშვილის თუ სარაჯიშვილის საავადმყოფო:

“ახალი ქართული გაზეთი”, 1998, 13 ოქტომბერი).

1913 წლის 17 ნოემბერს თბილისის ერთ-ერთ ძველ უბანში, ავლაბარში, გაიხსნა საქართველოში და, საერთოდ, ამიერკავკასიაში ბავშვთა პირველი მუდმივი საავადმყოფო. ეს გახლდათ უმნიშვნელოვანესი მოვლენა ქართული მედიცინის ისტორიაში.

საზეიმო ღონისძიებას ესწრებოდნენ კავკასიის მეფის ნაცვალი ვორონცოვ-დაშკოვი მეუღლითურთ, საქართველოს ეგზარხოსი ალექსი, კავკასიის უმაღლესი მოხელეები, დაწესე-

ბულებებისა და საზოგადოების წარმომადგენლები... აღევლინა კათოლიკური და მართლმადიდებლური წირვა, წაიკითხეს მრავალი მილოცვა თუ ადრესი (იხ. ფოტომასალაში), წარმოითქვა სიტყვები...

საზოგადოება მადლიერებას გამოთქვამდა ძმები ზუბალაშვილების მიმართ ამ დიდი ეროვნული, საშვილიშვილო საქმის აღსრულებისათვის; ერთხელ კიდევ ქებით მოიხსენიებდნენ სტეფანეს უდიდეს ღვაწლსა და დამსახურებას მშობელი ქვეყნის წინაშე. ახალაგებულ საავადმყოფოს ეწოდა სტეფანე ზუბალაშვილის სახელი. ერთი ვერსიით, მაღალი გალავნით შემოღობილ ეზოში დაიდგა სტეფანეს ბიუსტი, შენობის შესასვლელში კი გამოიკიდა მისი სურათი.

ქალაქის ხელმძღვანელობისა და საავადმყოფოს დამფუძნებელთა მთავარი საზრუნავი იმთავითვე გახდა მედპერსონალის სწორად შერჩევა-მოწვევა. ამ მშვენიერ შენობაში განთავსებული, ყოველმხრივად გამართული საავადმყოფო უნდა დაკომპლექტებულიყო გამოცდილი, საუკეთესო სპეციალისტებით, რომლებიც ერთგულად დაიცავდნენ ჰიპოკრატეს ფიცს და, რაც მთავარია, ამ უფასო საავადმყოფოს შეუნარჩუნებდნენ ღირსებას, პატივს მიაგებდნენ ძმები ზუბალაშვილების კეთილშობილურ მიზანდასახულებას.

აქვე დავსძენთ: იმდროინდელი მასალებით ირკვევა, რომ ახალი საავადმყოფო პირველი დღეებიდანვე ერთგულად შეუდგა თავისი მისიის შესრულებას და მალევე დაიმსახურა ხალხის მადლიერება და პატივისცემა. სწორედ ამაზე მეტყველებს ქვემოთ წარმოდგენილი ერთი საგაზეთო ინფორმაციაც:

“ამას წინად ტფილისის ხელოსანთა საზოგადოებამ საგანგებო ადრესი მიართვა უხვ ქველმოქმედთ ძმებს ზუბალაშვილებს, რომელთა ხარჯითაც ავლაბარში აგებულ იქნა საბავშვო საავადმყოფო. ადრესში საზოგადოება მადლობას უცხადებდა იმის გამო, რომ ამათ ქალაქის უღარიბეს მცხოვრებთ შეძლება მისცეს ხელმისაწვდომ ფასში რიგიანად წამლობისა”. 1913-1917 წლებში ბავშვთა საავადმყოფოს განაგებდა მედიცინის დოქტორი, დამსახურებული ექიმი ნ. უმიკაშვილი (უმიკოვი), თანამშრომლები იყვნენ: ე.თ. კვეზერელი-კოპაძე,

პროფ. მ. უგრელიძე, ნ. გ. სუნდუკიანცი, ნ. დ. კილოსანიძე და სხვები.

საავადმყოფოს მედპერსონალი წლითიწლობით ივსებოდა მაღალკვალიფიციური კადრებით. 1921 წელს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში სამუშაოდ მოიწვიეს ნოვოროსიისკის უნივერსიტეტის პროფესორი, საქვეყნოდ ცნობილი ექიმი სიმონ კონსტანტინეს ძე გოგიტიძე. იგი მაშინვე ჩაუდგა სათავეში ქალაქის პირველი საავადმყოფოს ბავშვთა პავილიონს, იმავდროულად თბილისის უნივერსიტეტში დააარსა პედიატრიის კათედრა. სახელოვანი მეცნიერისა და პრაქტიკოსი ექიმის უშუალო ხელმძღვანელობით ჩვენში აღიზარდა მრავალი პედიატრი (თერაპევტი თუ ქირურგი), რომლებიც წლების მანძილზე გულმოდგინედ ემსახურებოდნენ ბავშვთა ჯანმრთელობას და, რომელთა წყალობით, მაშინ მკურნალობა მართლაც უფასო იყო.

და ბოლოს: საბჭოთა ეპოქაში პერიოდულად მიმდინარე რეფორმების შედეგად მეტ-ნაკლებად იცვლებოდა ქალაქის პირველი საავადმყოფოს მთლიანი სტრუქტურა (მისი რამდენიმე განყოფილება განთავსებული იყო სხვადასხვა კორპუსში). 1990-იან წლებამდე ძმები ზუბალაშვილების მიერ აგებულ შენობაში კვლავ ფუნქციონირებდა ბავშვთა თერაპიული და ქირურგიული კლინიკები, მაგრამ დაახლოებით 1995 წლიდან იმის მიზეზით, რომ შენობა მოითხოვდა კაპიტალურ შეკეთებას (ზუბალაშვილთა მსგავსი ქველმოქმედი ქართველები კი არ ჩანდნენ!), ამ ძველი კორპუსის სამედიცინო პერსონალი გადაიყვანეს იქვე ახლოს აგებულ შენობაში, VI სართულზე.

მიუხედავად ბავშვთა საავადმყოფოს თანამშრომელთა დიდი სურვილისა და მონდომებისა, არ მოხერხდა მათი თავდაპირველი - დამოუკიდებელი კორპუსის შენარჩუნება. ერთადერთი, რაც მათ შეძლეს ამ ეტაპზე, ის გახლავთ, რომ დღეს მათი განყოფილება ოფიციალურად არის შ.პ.ს „ძმები ზუბალაშვილების სახელობის პედიატრიული კლინიკა”.

... ასი წლის წინათ აგებული შენობა, რომელმაც ათასობით ბავშვის სიცოცხლე გადაარჩინა არა მხოლოდ მედპერსონალის თავდადებული საქმიანობით, თავისი დროისათვის საუკეთესო აღჭურვილობით, არამედ მშვენიერი ეზო-გარემოთიც, დღეს, დევნილთა თავშესაფრად ქცეული, საცოდავად გამოიყურება... ალაგ-ალაგ დაბზარული კედლები, მოუვლელი, დანაგვიანებული ეზო და მისი შემოგარენი, უპატრონოდ მიტოვებული მწვანე ნარგავები... აშკარად მეტყველებს თანამედროვე საზოგადოების გულცივობაზე, ადამიანთა (თუნდაც იქ ჩასახლებულთა) მხრიდან საერთო საქმისადმი ზერელე, გულგრილ დამოკიდებულებაზე და იმაზეც, რომ, სამწუხაროდ, სრულიად დავკარგეთ წარსულისადმი პატივისცემა, დავივიწყეთ ცნებების - სიკეთის, ქველმოქმედების ჭეშმარიტი არსი...

სიძველის მიუხედავად, შენობის გარეთა ნაწილზე აქა-იქ ჯერ კიდევაა შემორჩენილი ლამაზი ჩუქურთმები, როგორც მთლიანი შენობის მშვენიერი წარსულის სიმბოლო.

აქვე გვინდა მკითხველს შევახსენოთ ერთი ცნობილი ფაქტის შესახებაც: XX საუკუნის დასაწყისში თბილისში, ინფექციურ დაავადებათა განსაკუთრებით გავრცელების გამო, ქალაქის ხელმძღვანელობამ 1903 წელს მიიღო დადგენილება

– ქალაქის თვითმმართველობისა და ნაწილობრივ კერძო პირთა შეწირული თანხებით ისევ ავლაბარში (დღევ. წინანდლის ქუჩის მხარეზე), გადამდებსენიანთა ბარაკების ადგილზე აეშენებინა ახალი საავადმყოფო (ახალი პავილიონი) 100 საწოლით. 1904 წელს დამტკიცებული პროექტით ქალაქის საავადმყოფოს ექნებოდა თერაპიული და ქირურგიული განყოფილებები. უმთავრესად ფინანსური მიზეზით საავადმყოფოს მშენებლობა ძალიან გაჭიანურებულა, იგი საექსპლოატაციოდ გადაეცა 1909 წლის დასასრულს, ოფიციალურად კი გაიხსნა 1910 წლის 2 თებერვალს და ეწოდა „ქალაქის პირველი საავადმყოფოს ინფექციური განყოფილება” (ამჟამად ეს შენობა იძულებით გადაადგილებულთა საერთო საცხოვრებელია).

თანამედროვეთა გადმოცემებისა თუ მასალების მიხედვით, ამ კორპუსის მშენებლობაში ფინანსურად მონაწილეობდნენ არამიანციც, ზუბალაშვილებიც და სხვა ქართველი კომერსანტებიც (სამწუხაროდ, საზოგადოებისათვის არამიანცის გარდა ყველა სხვა გვარი უცნობია!). ისიც ცნობილია, რომ

არამიანცმა მოგვიანებით თავისი წილი მიჰყიდა ქალაქის გამგეობას, მაგრამ მაინც, ისევ ქართველთა დაუდევრობით, შენიანის მიმართ გულგრილი დამოკიდებულებითა და მავანთა გაყალბებული ინფორმაციების წყალობით, ავლაბარში განთავსებულ ქალაქის პირველი საავადმყოფოს მთლიან კომპლექსს, რომლის ერთ-ერთი შემადგენელი ნაწილი იყო იმავე ტერიტორიაზე არსებული ზუბალაშვილთა სახელობის ბავშვთა დამოუკიდებელი საავადმყოფო და ფუნქციონირებდა ათეული წლების მანძილზე, დღემდე დაუმსახურებლად შემორჩა მხოლოდ არამიანცის სახელი და ძალიან ცოტამ თუ იცის ქართველი ქველმოქმედი მამულიშვილების არა თუ ღვაწლი, არამედ გვარიც კი!

… ამ მწარე სინამდვილის გამო უნებურად მაგონდება ხალხური სიბრძნე: „ვისაც არა აქვს წარსულის რიდი, ცუდ ისტორიას ამკვიდრებს იგი”...

შენიშვნა: საავადმყოფოების შესახებ ზემოთ წარმოდგენილი მასალა ძირითადად მოძიებულია წიგნიდან „თბილისის ქალაქის I კლინიკური საავადმყოფო”, თბ., 1961; ასევე გათვალისწინებულია იქაური მედპერსონალის ზეპირი ინფორმაციებიც.

* * *

სტეფანეს სახელს უკავშირდება „ძმები ზუბალაშვილების ქუჩის” სახელდების ისტორიაც. ცნობილია, რომ მთაწმინდის იმ უბანში, სადაც ახლა ძმები ზუბალაშვილების ქუჩაა, ძველად მოთავსებული ყოფილა ტყვია-წამლის საწყობი, ე.წ. „არსენალი”, ამის მიხედვით რქმევია „არსენალის ქუჩა”. შემდეგ აქ დაუდგამთ მცირე მოცულობის სასამართლოს შენობა და ქუჩისთვის უწოდებიათ „პატარა სასმართლოს ქუჩა” (ი. ახუაშვილი).

1908 წელს, როცა ამ ქუჩაზე ზუბალაშვილთა მიერ უკვე აშენებული იყო უპოვართა სახლი, იქვე ახლოს - უფასო სასადილო „სამადლო”, თბილისის გამგეობაში ხმოსნებმა შეიტანეს წინადადება ამ ქუჩის ახალი სახელწოდების თაობაზე. ცოტა მოგვიანებით, 1911 წლის 21 იანვარს, თბილისის გამგეობამ სტეფანესა და მისი გვარის დამსახურებისათვის მიიღო დადგენილება - „პატარა სასამართლოს ქუჩა” იწოდებოდეს „სტეფანე ზუბალაშვილის ქუჩად”. ასე იყო 1934 წლამდე. ამის შემდეგ მიეკუთვნა ვიღაც ათარბეგოვის სახელი. საბედნიეროდ, 1990-იანი წლებიდან, საქართველოს პრეზიდენტის ზვიად გამსახურდიას დროს საგანგებო ყურადღება მიექცა დედაქალაქში (და მთელს საქართველოში) ქუჩების სახელწოდებათა საკითხს... ბევრს კიდეც შეეცვალა სახელი, მათ შორის აღმოჩნდა ათარბეგოვის ქუჩაც, რომელიც ქართველი ინტელიგენციის მოთხოვნით, პროფესორ ი. ახუაშვილის დიდი ძალისხმევით, ბავშვთა საავადმყოფოს კოლექტივის მხარდაჭერით კვლავ ატარებს ძმები ზუბალაშვილების სახელს.

...რაც უფრო ვრცლად ეცნობი სტეფანეს ნაღვაწს, მით უფრო მეტად გეუფლება უსაზღვრო მადლიერების გრძნობა. ღმერთმა ქნას, ყოველმა ქართველმა სრულად გაითავისოს თავისი პიროვნული მოვალეობა და პასუხისმგებლობა სამშობლოს წინაშე და ყოველთვის ახსოვდეს ჩვენი სახელოვანი მამულიშვილის სტეფანე ზუბალაშვილის სიტყვები: „...მე მოვალეობად მიმაჩნია, რომ ყოველმა ჩვენთაგანმა თითო აგური მიიტანოს და დადოს. მე ჩემი აგურები მივიტანე და ასევე ჩემმა ძმებმაც. კიდევაც მივიტანთ”.

 „ძველ ქართულ ტრადიციებზე აღზრდილ სტეფანეს გული ფულმა ვერ გაუმქისა.… იგი არის ისეთი კაცადკაცი, რომელმაც სიტყვა და მისი მნიშვნელობა ერთობ კარგად იცის.… იგი არის სიტყვის კაცი და საქმის მკეთებელი” (ზ. ჭიჭინაძე).

 „ზუბალაშვილთა გვარში განსაკუთრებული ადგილი სტეფანეს უჭირავს. მართლაც რომ სამშობლო იყო სტეფანეს საკურთხეველი” (ვ. გურგენიძე). სწორედ ამ საკურთხეველთან მიიტანა მან „თავისი აგური”, „დიდი წვლილი დადო საეროვნო ტრაპეზზე”; პირნათლად მოიხადა ამქვეყნიური ვალი.

სტეფანე ზუბალაშვილის პიროვნება თაობებისათვის მუდამ უნდა იყოს სამაგალითო და მისაბაძი!

სტეფანეს ცხოვრება-მოღვაწეობასთან დაკავშირებულ ჩვენეულ თხრობას დავამთავრებთ პეტრე მირიანაშვილის სტატიით, რომელიც დაიბეჭდა ჟურნალ „ჯეჯილში” (1904, ოქტომბერი) კლდიას-ს ფსევდონიმით.

სტეფანე ზუბალაშვილი

პატარა მკითხველებო! თუ არ იცით, სახელი რას ჰქვია, გთხოვთ, ცოტა ხანს ყური მათხოვოთ.

ყოველი ადამიანი უსახელო იბადება, მაგრამ-კი კვდება ისე, რომ ორი სახელი რჩება: ერთი სახელი, რომელიც ნათლობის დროს დაურქმევიათ მისთვის და გამხდარა სახსოვრად მის ნათესავთა შორის, ხოლო მეორე სახელი თვითონ მას შეუძენია და სახსოვრად, ნათესავებს გარდა, სხვებისთვისაც გამხდარა, ხან რომლისამე საზოგადოებისთვის, ხან ქვეყნისთვის, მაგრამ ეს სახელი ისეთი როდია, დასაძახებლად გამოდგეს, როგორც მაგ. ივანე, მათე და სხვ. არა, ეს სახელი ადამიანს გამოაჩენს თვითონ ან კეთილად, ან ბოროტად, ასე რომ ადამიანს ზოგს კეთილი კაცის სახელი აქვს, ზოგს კიდევ ბოროტისა, ზოგი ხომ სულ უსახელოა.

კეთილი ადამიანი იქნება, ვინც თავისს გონებას, თავისს ქონებას კეთილად ხმარობს, ესე იგი, ვინც ამ ორთავ ნიჭს, როგორც სულიერს, ისე ნივთიერს სიმართლის სამსახურს ჰსწირავს, სიმართლის სიყვარულით გამსჭვალული. სიმართლის სიყვარული-კი ისეთი რამ არის, რომ მისი პატრონი, გონებიანი იქნება, თუ ქონებიანი, შეუძლებელია, დაჩაგრულ, გაჭირვებულ მოძმეს არ დაეხმაროს, ხელი არ გაუმართოს. კეთილი ადამიანი გონებიანიც და ქონებიანიც ორნივ მოღვაწედ ითვლებიან ერთი მწერლობით, თუ ხელოვნებით, ხოლო მეორე კეთილ მყოფელობით, ანუ ქველმოქმედებით.

სტეფანე ზუბალაშვილიც, რომელიც ქართველობამ გასული ენკენისთვის ოცდა-შვიდს მიაბარა შავ მიწას და საუკუნოდ გამოეთხოვა, ქველმოქმედებით იყო განთქმული, ესე იგი მოყვარული იყო კეთილის საქმისა და ასეთი საქმე სწავლისა და კეთილზნეობის გავრცელება იქმნებოდა, თუ ღარიბის, გაჭირვებულის დახმარება, თავის ქონებას უხვად ჰსწირავდა, მაგრამ იმიტომ-კი არა, ექოთ და მადლობა გადაეხადათ, არამედ იმიტომ, რომ მისი ბუნება მოითხოვდა, კარგად მცოდნე მისი, რომ ღვთის ბოძებული ქონება მოძმის სარგებელიც უნდა ყოფილიყო.

სტეფანე ზუბალაშვილი ქართლელი აზნაურიშვილი იყო, კარგი ოჯახიშვილი. მათი გვარი ძველადგანვე სოვდაგრობით იყო განთქმული და მამა მისმა კონსტანტინემ ხომ სოვდაგრობა რომ აღარ იკმარა, ნავთის მრეწველობას მოჰკიდა ხელი. ნავთის მრეწველობა იგივე ნავთის შოვნაა და ჩვენს ქვეყანაში ნავთი მხოლოდ ბაქოში იშოვება, დედამიწის გულშია და თუ მარჯვე ადგილს ღრმად ჩაგდებულმა ბურღმა უწია, მაშინვე ამოხეთქს შადრევნად, რომელიც დღეში ამოისვრის რამდენსამე ათას ფუთსა, რასაც ათასობით მუშები დიდრონ აუზებში აგროვებენ. ასეთი ნავთის შადრევნები განსვენებულ სტეფანეს ბევრი ჰქონდა და კიდევ უფრო ბევრი ჰყავდა მუშა.

მისი გულკეთილობა პირველად ამ მუშებმა იგრძნეს. არა თუ გადაჭრილი სამუშაო ფასის მიმცემი იყო ქველი სტეფანე, არამედ ნამდვილი მფარველი და შემწე თავის მუშებისა, რაკი იცოდა, რომ მისი აუარებელი ქონების შემძინებელი მუშებიც იყვნენ აგრეთვე. ამიტომ გულში ჩაუვარდა საერთოდ მუშების გონებრივ და ზნეობრივ განვითარების აზრი, რომლის განხორციელება საუმჯობესოდ დაინახა ჩვენს დედა-ქალაქში ტფილისში და კიდეც ააგო სახალხო სახლი, სადაც საკითხავი წარმოდგენები და სიმღერები სახალხოდ იქნება გამართული. სტეფანე გულ-კეთილი და მოწყალე მამა იყო საწყალი ხალხისა, რომელიც მხოლოდ მისი ნამოწყალებით ირჩენდა თავსა, ხელს უმართავდა გაჭირვებულ ახალგაზრდობას, რომ სწავლა მიეღოთ რუსეთში, თუ საზღვარ გარეთ. განსაკუთრებით ეფიქრებოდა ბედი იმ დიდი სასწავლო შენობისა, რომელიც ტფილისში ვერაზე კეთდება თავად-აზნაურთა შვილებისთვის და რომელსაც შესწირა დიდ ძალი ფული, ეფიქრებოდა ბედი აგრეთვე ქართული წიგნების და ჟურნალ გაზეთების გამოცემისა, რომელთა შორის ჩვენ „ჯეჯილსაც” მიაქცია ყურადღება და ყოველ წლივ აწოდებდა ფულს, რომ ღარიბ სკოლებს და თვით ოჯახებსაც მისვლოდათ მუქთად ჟურნალი. ქართული წარმოდგენების გამართვისა, ქართველთა შორის წერა-კით-

ხვის გავრცელების საქმეც არ დააგდო უნუგეშოდ, რისთვისაც გაიღო საკმაო ფული, რაკი იცოდა, რომ თეატრი ადამიანის სიკეთეს და ზნეობის სიწმინდეს, ხოლო წერა-კითხვის გავრცელება და ჟურნალ-გაზეთების და წიგნების გამოცემა გონების განვითარებას ემსახურება.

მაგრამ საუკუნო ძეგლი, რომელიც განსვენებული სტეფანეს სახსენებელს უკვდავსა ჰყოფს, ის ტაძარია, რომელიც მან აღაშენა. ქართველ კათოლიკეთათვის დასავლეთ საქართველოს ქალაქ ბათომსა. ააშენა არა თავის სადიდებლად, არამედ ჭეშმარიტის სარწმუნოებით აღძრულმა, რა-კი უწყოდა, რომ მორწმუნე ადამიანის სულისთვის უშიშარი საყუდელი ამ შფოთიანსა და მღელვარე ცხოვრებაში წმინდა ტაძარია. ამ ძეგლის ამართვით თითქო სურდა ეთქვა, თუ ბათომი ნავთ საყუდელია, მისი ტაძარი, ჩემი აშენებული მორწმუნე სულთ საყუდელი შეიქმნესო. რა იყო უმთავრესი მიზეზი მის, რომ განსვენებული სტეფანე ასე უზომოდ გულ-კეთილი და ქველ-მომქმედი იყო? ქველობა მას უანდერძა განსვენებულმა დედა მისმა თავად თუმანაანთ ქალმა ელისაბედმა, რომელიც თურმე ღარიბს ხელ ცარიელს არ გაუშვებდა და თანაც ეტყოდა, წადი არავინ გინახოსო. მაცხოვრის მცნება გიყვარდეს მოყვასი, როგორც თავი შენიო, დიახ გასაგები და ადვილ შესასრულებელი შეიქმნება, თუ ადამიანს სათნოებიანი და ქველი დედა ეყოლა და ქველი ელისაბედის გაზრდილი სტეფანეც ხომ მოყვასთა სიყვარულისთვის არაფერს იშურებდა და აკი იმდენიც გაიმეტა, თუმცა ჯერ კიდევ შუა ხნის კაციც არ იყო.

სამწუხაროა, რომ ასეთი ადამიანი მაშინ მოკვდა, როცა ქველმოქმედების გრძნობა სრულად არ ჰქონდა ჯერ გაფურჩქნული და აყვავებული. სწორედ მისთვის ითქმის, დედამ რომ შვილი გაზარდოს, ე მაგრე შენისთანაო.

განსვენებული სტეფანე უშვილო იყო და არც ეძებდა მამაობის გვირგვინსა, რადგანაც ყოველი გაჭირვებული და ობოლი ახალგაზრდა მას შვილად მიაჩნდა და მისმა პატიოსანმა ძმებმა ლევანმა, იაკობმა და პეტრემ განსვენებული სტეფანეს სახსოვრად ამ პატარა საწყლების საავადმყოფოს ასაშენებლად დიდძალი ფული შესწირეს ქალაქსა.

სამაგიეროდ, თითქოს სახელის გასამართლებლადო, რადგანაც სტეფანე ბერძნულად გვირგვინს ჰნიშნავს, ქველმა სტეფანემ თავს დაიდგა გვირგვინი, მაგრამ ქორწინებისა-კი არა, არამედ უკვდავებისა, ისიც თავისი ადამიანობით, მამულიშვილობით, მორწმუნეობით და მით ყველას დაგვიგდო ანდერძად უკვდავი შოთა რუსთველის ბრძნული თქმულება:

ჰსჯობს სახელისა მოხვეჭა
ყოველსა მოსახვეჭელსა.

                                    კლდია