ბრძოლა „დედაენის“ გადარჩენისათვის

1977 წელს თბილისის უნივერსიტეტში იოსებ ყიფშიძის საიუბილეო თარიღი აღვნიშნეთ. მომხსენებლები იყვნენ აკაკი შანიძე და არნოლდ ჩიქობავა. იოსებ ყიფშიძე - ერთ-ერთი დამაარსებელი ქართული უნივერსიტეტისა, ქართული ენის კათედრის პირველი გამგე, ივანე ჯავახიშვილის მარჯვენა ხელი - 1919 წელს გარდაიცვალა 34 წლისა. არნოლდ ჩიქობავამ ამ სხდომაზე თქვა: იოსებ ყიფშიძეს რომ ეცოცხლა, ის ენერგია, რაც გართულებულმა ურთიერთობებმა შეიწირა, საქმეს მოხმარდებოდაო. საენათმეცნიერო წრეებმა იციან, რა „გართულებულ ურთიერთობებზეცაა“ საუბარი...

არადა, ჩვენს საზოგადოებრივ-კულტურულ ცხოვრებაში რამდენ ასეთ „გართულებულ ურთიერთობას“ შეუწირავს ძვირფასი დრო და ენერგია!... სწორედ რომ შეიძლებოდა, ის ენერგია საქმეს მოხმარებოდა, ქართულ საქმეს და ერთი-ორი ნაბიჯით წინ იქნებოდა ჩვენი საზოგადოება.

ვინც იაკობ გოგებაშვილის ცხოვრებას იცნობს, დამეთანხმება: ჩვენს სინამდვილეში ძნელად მოიპოვება ქართული საქმისათვის ასე- თი მუხლჩაუხრელი მუშაკი, ქართულ საქმეზე გადაგებული, ქართული საქმისთვის თავდადებული მამულიშვილი. ერთი ვრცელი ბიოგრაფიული რომანი დაიწერა ამ უპირველეს ქართველზე (რ. ჩხეიძე, „ბურჯი ეროვნებისა“) და რამდენი რამ დარჩა უთქმელი... და ასეთი კაცი უამრავ დროს ხარჯავს „გართულებული ურთიერთობისა“ გამორი დრო; უმეტესად, არანაირი აუცილებლობით არ იყო გამოწვეული ეს პოლემიკები...

წერს ერთგან იაკობი: „რაც მე დრო და შრომა მოვანდომე ჩემის სახელმძღვანელოების შედგენას და ხან-გამოშვებით გაუკეთესოებას, ათი იმდენა დრო და შრომა მომინდა მათი დაცვისათვის სხვა და სხვა ცილისწამებისაგან“. სხვაგან: „მათი (ჩემი წიგნებისაო - გ. გ.) დაცვა ბევრს დროსა და შრომას ითხოვს, რაც ჩემს წიგნების შედგენაზედ ჯაფა მამსვლია, ორი იმოდენა შრომა მონდომია სხვადასხვა გასამართლებელს მოხსენებებსა, რომლითაც სავსეა ჩემი სტოლის უჯრა“...

ერთგან თავის მართლებისას იმის განმარტებაც დასჭირდა, ცილისწამება რა არის - „ცილისწამება ჰქვიან იმისთანა სიცრუეს, რომელშიაც შედის ბოროტი განზრახვაო“ და სწორედ ამ ბოროტ განზრახვას ებრძვის; ებრძვის და უმკლავდება, მაგრამ საშური დრო იკარგება...

ვის ებრძვის? იოსებ იმედაშვილის თქმით, „ბრძოლა უხდებოდა გარეშე თუ შინაურ მოწინააღმდეგეებთან“.

ივანე გომელაური იგონებს: „იაკობი თავგამოდებით, ბასრი კალმითა და მჭრელი ენით იცავდა თავის სახელმძღვანელოებს ყოველმხრივ მოსეული მტრებისაგან. მტრები კი ბევრი ჰყავდა - შინაური და გარეული. შინაურები იყვნენ წვრილფეხა და განდიდება-გამდიდრების სურვილით შეპყრობილი მასწავლებლები, რომლებიც ცდილობდნენ „დედაენისა“ და „ბუნების კარის“ დამცირებას, რათა მათ მაგიერ სკოლებისათვის მიეჩეჩებინათ თავიანთი შეთითხნილი სახელმძღვანელოები და ამით გემრიელი ლუკმა აეღოთ ხელში. განსაკუთრებით „დედაენას“ ეცილებოდნენ, რადგან ის უფრო შემოსავლიანი იყო. გარეშე მტრები კი იყვნენ მთავრობის მოხელეები, მოყოლებული სასწავლო ოლქის მზრუნველიდან, ყველა მისი ყურმოჭრილი ჩინოვნიკით, რომელთაც არაფრად ეპიტნავებოდათ არც ზვიადი და განათლებული ჩვენი პედაგოგი და არც მის მიერ შედგენილი სახელმძღვანელოები“...

ერთგან თავადაც იტყვის იაკობი: „ჩემს წიგნებს ბევრი მტერი ჰყავდა, შინაური და გარეული, აშკარა და იდუმალი, მკიცხავი და მაბეზღარი“...

* * *

ერთი მაგალითი გარეშესთან ბრძოლისა. იყო ვინმე იანოვსკი - კავკასიის ოლქის მზრუნველი. ივანე ჯავახიშვილის თქმით, „იანოვსკიზე დაუძინებელი მტერი არ ჰყოლია ქართულ ენას“. იანოვსკის61 თან ბრძოლა ვრცელი თემაა. ერთი შემთხვევა გავიხსენოთ. იანოვსკიმ თვალი დაადგა „დედაენას“. იაკობისთვის უთქვამს:

- „ჩვენის სკოლების მთავარი მიზანი რუსულის ენის გავრცელებაა აქაურ მცხოვრებთა შორის; ამ მიზანს, სხვათა შორის, აბრკოლებს სიფართოვე თქვენის „დედა-ენისა“, რომელიც დიდს დროს ითხოვს თავისი გათავებისთვის. ქართული წერა-კითხვის შესწავლა ძალიან ადვილია და სრულიად საჭირო არ არის დიდი სახელმძღვანელო. საბჭოში გვქონდა ამის შესახებ მსჯელობა და შემდეგ დასკვნამდინ მივედით: მოგცეთ წინადადება, ერთი ორად შეამოკლოთ „დედა-ენა“ და გვერდში პარალელურად, ამოუყენოთ რუსული თარგმანი. ამ გზით ქართული ენაც საკმარისად შეისწავლება და რუსული ენაც წინ წავა“.

მძიმე წინადადებაა. ფაქტობრივ, „დედაენის“ გაძევება სურთ ქართული სკოლიდან. ერთი კვირა მისცა იანოვსკიმ იაკობს მოსაფიქრებლად. - „თუ არ დაგვეთანხმებით, საბჭო თითონ გამოსცემს სახელმძღვანელოს და, ნურას უკაცრავად, თუ თქვენი „დედა-ენა“ გაირიყებაო“.

იაკობმა „წერა-კითხვის საზოგადეობას“ მოახსენა ეს ამბავი. იცნობენ იანოვსკის, მის ინტერესებს და „პრინციპებს“ და ამიტომაც ზოგი ურჩევს, დაყაბულდეს:

- „დედა-ენის“ ნახევარს მაინც გადავარჩენთ, თორემაო, იგინი გამოსცემენ მახინჯს რასმე, ისიც რუსული ალფავიტითო და საქმე სრულიად წახდებაო“.

იაკობი კატეგორიული წინააღმდეგია იანოვსკის წინადადებისა, ურჩევნია აიკრძალოს „დედა-ენა“, რადგან

- „ახლანდელი სახით დამარხული „დედა-ენა“ მკვდრეთით შეიძლება მალე აღდგეს; მაგრამ დამახინჯებული კი საუკუნოდ მკვდარი დარჩებაო“...

ბრძოლა გრძელდება... იანოვსკი არაა ის მოხელე, იოლად დაიხიოს უკან... იაკობი არგუმენტაციაზე ფიქრობს... ერთი კვირის შემდეგ იაკობმა მოახსენა იანოვსკის:

- „თქვენი წინადადება კარგად ავწონ-დავწონე და იმ აზრზე დავდექი, რომ მისი განხორციელება მავნებელი იქნება რუსულისათვისაც და ქართულისათვისაც. ეს ორი ენა სხვა-და-სხვა ნათესაობას ეკუთვნის და ერთის პედაგოგიური თანდათანობა მეორისას ბევრად ეწინააღმდეგება. პედაგოგია მოითხოვს არა პარალელურს მეთოდს, არამედ შედარებითს“...

იანოვსკი გულდასმით უსმენს...

- „ამ მეთოდის მიხედვით, ქართველმა ბავშვებმა ჯერ ქართული წიგნი უნდა ისწავლონ და მერე რუსულზე გადავიდნენ და ყველა ნაბიჯზე ადარონ ერთმანეთს ეს ენები“...

იაკობი არგუმენტად თვით იანოვსკის სამოსწავლო გეგმას მოიყვანს, რომ იგი „სავალდებულოდ ჰხდის მთელის პირველის წლის განმავლობაში მხოლოდ ქართული წიგნი ისწავლოს და რუსული წერა- კითხვა კი მეორე წლიდან დააწყებინონ“...

იანოვსკი არ იცვლის აზრს:

- „თქვენი ნებაა. მაგრამ იცოდეთ, რომ სანაცვლოდ თქვენის „დედა-ენისა“ ჩვენ თვითონ გამოვსცემთ ქართულ-რუსულ სახელმძღვანელოსო“...

გასაგებია: იანოვსკის მტკიცედ აქვს გადაწყვეტილი ქართული სკოლიდან „დედაენის“ განდევნა...

იაკობის მეცნიერულმა არგუმენტაციამ არ გაჭრა. აკი შიშობდნენ კიდეც „წერა-კითხვის საზოგადეობის“ წევრები...

მაგრამ იაკობი არ აპირებს უკან დახევას... ახლა სხვა გზით ცდილობს, თავისი გაიტანოს და ემუქრება კიდეც იანოვსკის:

- „მაგ შემთხვევაში მე უსათუოდ ვიჩივლებ საქართველოს მეფესთან“...

იაკობი განაგრძობს: „იანოვსკიმ საეჭვო თვალით შემომხედა, გაიცინა და მიპასუხა:

- სად არის საქართველოს მეფე? ერთს საუკუნეზე მეტია, რაც იგი აღარ არსებობს“.

- „არა, იგი არამც თუ არსებობს, მთელს რუსეთზე მბრძანებლობს. რუსეთის იმპერატორი მეფეა საქართველოსიც და მას მივმარ- თავ საჩივრითა და მოვახსენებ, რომ მისი ერთგული ქართველი ერი განიცდის იმისთანა შევიწროებას, რომელსაც მოშორებულია ყოველი კულტურული ერი, რუსეთის საზღვრებში მოქცეული“.

იანოვსკი დაინტერესდა, როგორ, რა გზით მიაღწევდა საჩივარი იმპერატორამდე. იაკობს, როგორც ჩანს, ეს გზაც საფუძვლიანად ჰქონდა გათვლილი. იცოდა ისიც, რომ იანოვსკი „დიდ მთავარს ისე აჩვენებდა თავსა, თითქოს მისი მადლიერები ყოფილიყვნენ ქართველებიც, სომხებიც და სხვებიც. და ამ გზით უნდოდა განსაკუთრებული ყურადღება დაემსახურებინა და სახელმწიფო საბჭოს წევრი გამხდარყო“... როგორც ჩანს, იაკობის დაჟინებამ შეაშფოთა რუსი მოხელე. იხტიბარს მაინც არ იტეხს:

- „მე მაინც იმედს არ ვკარგავ, რომ ბოლოს და ბოლოს ჩვენს წინადადებაზე დაგვეთანხმებით“, - გამომშვიდობებისას უთხრა იაკობს. იაკობი პირიქით, გულმოცემულია; დაინახა, რომ ეს გზა ამარ- თლებდა და იანოვსკის ეტყვის:

- „ვწუხვარ, რომ თქვენის სურვილის სისრულეში მოყვანა არ შემიძლიან; წინააღმდეგ ამისა, მე სრული იმედი მაქვს, რომ სამოსწავლო საბჭოს ხელს ააღებინებთ ამ მეტად საწყენ და მავნე აზრის განხორციელებაზე და იძულებული არ გამხდით სატახტო პრესაშიაც გადავიტანო ეს საკითხი“...

იაკობმა გაიმარჯვა, საბჭომ ხელი აიღო თავის განზრახვაზე...

იაკობი იუმორით ამთავრებს თხრობას: „და მეც ჩემი მხრივ ასეთი ხათრი გავუწიე მას: „დედა-ენა“ ერთი-ორად გავადიდე... “

ეს იყო ერთი შემთხვევა გარეშე მტერთან ბრძოლისა. ფაქტი საშიში და საბედისწერო - იაკობის დამარცხება ქართული სკოლის დამარცხება იქნებოდა... სხვაც იყო გარეშე მტერთან ბრძოლის ფაქტები და არაერთი - ეგზარხოსთან თუ სემინარიის დირექტორთან, სამთავრობო კომისიასთან თუ ინსპექტორებთან... და თითქმის მთელი ცხოვრების მანძილზე ეს ფრონტი აქტიური იყო...

უფრო აბეზარი, უფრო ხანგრძლივი, დამქანცავი და მომაბეზრებელი შინაურ მტერთან ბრძოლა იყო...

ვთქვით, იაკობის „დედაენა“ რომ გამოვიდა, რამდენიმე საანბანე წიგნი იყო სასწავლო პროცესში. იოლად, უპრობლემოდ ჩაენაცვლა „დედაენა“ მათ და გამოდევნა სკოლიდან, მაგრამ პროცესი აღმოჩნდა რთული, ძნელად შესაგუებელი სხვათათვის და...

* * *

„ბრძოლა უხდებოდა გარეშე თუ შინაურ მოწინააღმდეგეებთანო“...

„შინაურმა მტერმაც მრისხანებით წამოჰყო თავიო,“ - დაინანებს არბოელიც და ეს გრძელდებოდა თითქმის მთელი ცხოვრების მანძილზე.

1907 წელს წერდა იაკობი: „ოც და ათის წლის წინად თითქმის დამსახურებული მოზრდილი პენსია შავრაზმელებმა ხელიდან გამომტაცეს, პენსიის ნაცვლად ხელში მომაჩეჩეს, ისიც ავადმყოფობის დროს, მგლის ბილეთი ესრედ წოდებულის მესამე მუხლის ძალით და გამრიყეს სავსებით იმ იმედით, ეგება სული მთლად ამომხდესო. ახლა სხვა ფერის ვაჟბატონები იმავე გარიყვას მემუქრებიან, რაშიაც იგივე შავრაზმელები მხურვალე დახმარებას გაუწევენ დიდი სიამოვნებით. ჩინებული კავშირია, საუცხოო ერთობაა, მაგრამ როგორც მაშინ სრულიად გაცრუვდა იმედი გარიყვისა, ისე ახლაც გაცრუვდება, იმედია“.

როგორც ვთქვით, როცა „დედაენა“ გამოდის, რამდენიმე საანბანე წიგნია ქართული. ორი ასპექტია: ერთი: არ უნდა კონკურენტი სახელმძღვანელოს ავტორს ირწმუნოს, რომ „დედაენა“ მის ნაცოდვილარს სჯობია; მეორე და, ალბათ არსებითი, არ ეთმობა ის შემოსავალი, რომელსაც საანბანე წიგნი აძლევს მის ავტორს. ამ „პრინციპს“ იაკობი „სახსრის ტრფიალსა და კუჭის პრინციპს“ უწოდებს. ცილისწამებათა სერია, არაობიექტური შეფასება სწორედ ამ პრინციპს ემყარება უმთავრესად... და კიდევ მესამე: იაკობი დაუნდობელი პოლემისტია: ქართველ კაცს არ უყვარს დამარცხება, აღიარება დამარცხებისა - არ შესწევს ყველას ამის ძალა (იაკობი აქაც მაგალითი იყო...) და იწყებოდა ახალ-ახალი შემოტევანი.

ერთი წერილი აქვს იაკობს ძალზე საინტერესო სათაურით „უმეცრების ამაყობა“ და ასევე საინტერესო დასაწყისით: „დედა ენას ისევ ესროლეს კენჭები“ (1881). დიახ, ეს კენჭებია, ნაკლებად საშიში და ნაკლები ზიანის მომტანი!... „დედაენას“ ვერაფერი დააკლესო, მაგრამ „ბუნების კარი“ ორჯერ ააკრძალვინეს სემინარიის ხელმძღვანელობას... რატომ ებრძვიან? „მარტო უმეცრობა არ არის აქ დამნა65 შავეო; ზოგიერთ მკილავს „დედა-ენამ“ ცუდი საქმე უყოო, რამდენიმე მათგანვე შედგენილი ანბანი დაალპო სტამბაში და იმიტომ გამოილაშქრეს ისე ბრიყვულად „დედა-ენაზედაო“. - ეს წერილი იაკობისა „გადაღმიელის“ საპასუხოდ დაიწერა; ეს „გადაღმიელი“ (ანთიმოზ ჯუღელი) ერთ-ერთი ავტორია საანბანე წიგნისა. რას წერს, იცით? - „ღმერთმა შენს მტერს ნუ მოაკლოს იმისთანა არეულ-დარეული და აფუშულ-დაფუშული სიმდიდრე, როგორიც არის „დედაენის“ პირველი საკითხავი წიგნიო“... და იაკობი იწყებს დეტალურ ანალიზს შენიშვნებისას, გაბათილებას „არგუმენტებისას“, მტკიცებას ელემენტარული ჭეშმარიტებისას... დასკვნა ზოგადი და მარტივია: „ამგვარს გაუგებრობაზედ ბერძნები ამბობენ, რომ მისი განკურნა ღმერთსაც არ შეუძლიაო“... მაშინ რა სჯის პასუხისათვის იაკობს? ყურადღება მივაქციოთ ამ წერილის მიძღვნას: „ვუძღვნი სახალხო მასწავლებლებს“. გადაღმიელის წერილი ჟურნალ „იმედის“ ორ ნომერში იბეჭდებოდა; იაკობს გადაღმიელი კი არ ადარდებს, შიშობს, მასწავლებლები არ შეიყვანოს შეცდომაშიო... ამიტომაცაა, გადაღმიელისა და მისთანათა მიზანი „დ ე დ ა ე ნ ი ს ა  და  ბ უ ნ ე ბ ი ს  კ ა რ ი ს  დანაცრება“. ამხელს იაკობი: „არა ერთი ენერგიული და ნიჭიერი პირი აღიჭურვა ამ კეთილშობილის წადილითა (პიროვანი გაბოროტების გამო)“...

თავიანთი უსუსური წიგნების „გასავრცელებლად მათ მიმართეს ისეთ საშუალებას, რასაც ი. გოგებაშვილი თავის დღეში არ იკადრებდა: ეს იყო მთავრობის ჩინოვნიკების მომხრობა, მათი გულისმოგება“ (ი. გომელაური). ამ ფაქტს უფრო დაწვრილებით იგონებს იგივე ივანე გომელაური: „დედაენის“ სამაგივრო სახელმძღვანელო შეადგინეს ზ. გულისაშვილმა, ივ. როსტომაშვილმა, ალ. ნათაძემ და სხვ. „ბუნების კარის“ მაგივრობას აპირებდა მიხ. ნასიძის მიერ შედგენილი „ქართული ქრესტომათია“, რომელიც 1885 წელს დაიბეჭდა პირველად და უკანასკნელად; შემდეგ არ. ქუთათელაძის „წყარო“ (ორი წიგნი). მაგრამ ამ მოქიშპეთა შორის საშიშ მტრებად გადაიქცნენ ალ. ნათაძე, თავისი „ბავშვების მოკეთით“ და არ. ქუთა- თელაძე, თავისი „წყაროებით“; არა იმიტომ, რომ ისინი უფრო ნიჭიერი და მცოდნე იყვნენ, არამედ იმიტომ, რომ ისინი ორივენი იყვნენ თბილისის სათავადაზნაურო გიმნაზიის მასწავლებლები, იმ გიმნაზიისა, რომლის მასწავლებლებიც მტრულად იყვნენ განწყობილი იაკობ- თან... სწორედ მათ მიიმხრეს მთავრობის ჩინოვნიკები“... თავისთავად, პირად ინტერესებზე ფიქრი არაა სათაკილო, თუ ეს ინტერესი საზოგადოს არ უპირისპირდება... თუ საზოგადო ინტერესს უპირისპირდება, დამღუპველია... შეგვაგონებს იაკობი: „ისე დამღუპველი და დამამხობელი არსად არის, როგორც ხალხის განათლებაში, ძებნა პირადი ინტერესებისა, ნივთიერის სახსრის გაძლიერებისა, ფულის მოპოებისა, - მეტადრე იქ, სადაც დედაენას ზოგიერთნი ეპყრობიან ისე, როგორც ავი დედინაცვალი ეპყრობა თავის მოძულებულს გერსა“.

არადა, მრავლად იყვნენ (და არიან კიდეც) ისეთები, ვისთვისაც საზოგადო ინტერესი არად ფასობს, პირადია მთავარი...

ამიტომაც დაიჩივლებს იაკობი: „დიაღ, ჩვენში საქმის გაკეთება ბევრად ძნელია, ვიდრე სხვაგან, უფრო კიდევ ძნელია დაცვა გაკეთებულის საქმისა გაფუჭებისაგან, რადგან გამფუჭებელნი ჩვენში წინ გეღობებიან ყოველს ნაბიჯზედა. და როდესაც ამ გამფუჭებლების უკუღმართობას და უმეცრობას გამოააშკარავებ, წმინდა მოვალეობის აღსასრულებლად საზოგადოების წინაშე, ცბიერნი და ვერაგნი მორთავენ ხოლმე ყვირილსა: დახე! დახე! ახალგაზრდა ტალანტებს გზას უკრავსო. და ამის შემდეგ რად გიკვირსთ, როდესაც ცხადად ვხედავთ ჩვენს საზოგადოებაში გახრწნილების ნიშნებსა!“

ერთგან ამასაც იტყვის იაკობი: „ამდენს წყრომას, სწორედ მოგახსენოთ, კაი გაძლება უნდა; მაგრამ იქნება როგორმე ცოცხალი გადავრჩეთ, თუ უფალმა სრულიად ხელი არ აიღო ჩვენზედ“.

და, რა თქმა უნდა, უფალი იაკობთანაა და იგერიებს იაკობი მოჯარებულ მტერს...

საქმე სამედიატორო სასამართლომდეც მისულა...

და იაკობი იბრძვის მაშინ, როცა ამას „მოითხოვდა თვით ინტერესი ქართული ენისა“, რადგან სწამდა, რომ ამ შინაური ბრძოლის შედეგი იქნება „დაუბრკოლებელი გაძლიერება იმ უკუღმართობისა, რომელიც ლამობს ხალხის განათლება გადააქციოს ხალხის დაბნელებად“.

ასეთი თქმაც არსებობს - თუ გინდა კაცი წონასწორობიდან გამოიყვანო, დააბრალე ის, რის წინააღმდეგაც მთელი ცხოვრება იბრძვისო...

და ამგვარ ხერხსაც მიმართავდნენ იაკობის წინააღმდეგ. „ერთხელ ჟურნალ „ნიშადურში“ ვითომდა „კორექტურულ შეცდომებში“ იაკობს კლანჭი გაჰკრეს „მოგებაშვილი“-ო (გოგებაშვილის მაგიერ)“ (ი. იმედაშვილი). კი, იცის მოკეთემ, რომ „იაკობი ნივთიერი ანგარებისაგან“ შორს იდგა“ (ი. იმედაშვიილი), მაგრამ...

გულისტკენა ერთია, ამასაც გაძლება უნდა. „ის გარემოებაც არის მხედველობა- ში მისაღები, რომ იგი მეტისმეტად მგრძნობიარე ნერვული სისტემის პატრონი იყო და ყოველ უსიამოვნებასა და წყენას ძალიან მწვავედ განიცდიდა“...

ეს მაშინ, როცა „მისი პატიოსნება ყველამ იცოდა“ (არტურ ლაისტი).

ცნობილი ფაქტია, როცა იაკობმა გადაწყვიტა პედაგოგიური საქმიანობისათვის მიეძღვნა ცხოვრება და მხოლოდ ყმაწვილის აღზრდაზე ეფიქრა და ეზრუნა, თავისი საბუთები დაწვა, სამოხელეო ასპარეზს რომ აღარ დაბრუნებოდა. ნიკო ლომოური იგონებს:

1874 წელია. საავადმყოფოდან გამოსული იაკობი დაბინავდა „თავის ერთგულ მეგობართან ნიკო ცხვედაძესთან მთაწმინდაზე. იაკობის სანახავათ მოვედი ამ ბინაზე. გაჩაღებულ ბუხრის წინ იჯდა და რაღაც ქაღალდებსა შინჯავდა. ფერი მოსვლოდა, სახე დამშვიდებოდა. მხიარულად მომეგება. რამდენიმე წამის შემდეგ სახლში მოვიდა ნიკოც (ცხვედაძე - გ. გ.) და თან შემოიტანა თავისი ჩვეულებრივი მხიარულება და აღფრთოვანება.

- როგორა ხარ, იაკობ? - კარებითგანვე შემოსძახა მეგობარმა.

- აი, ეს წყეულები მაწუხებენ, - უპასუხა მან, - მინდა მოვიშორო თავიდამ. სთქვა თუ არა ეს, სტოლიდან აკრიბა მთელი ბღუჯა რუსულად დაწერილი ქაღალდები და გაჯავრებით შეჰყარა გაძლიერებულ ბუხარში.

- რა იყო, იაკობ? - რა ქაღალდები უთავაზე ამ ჩვენს მხიარულ ბუხარსა? - ჰკითხა ღიმილით ნიკომ.

- დავწვი ჩემი გემები, რომ უკან დაბრუნება აღარ შეძლოს, - წარმოსთქვა იაკობმა... - ატესტატი სემინარიისა, მოწმობა აკადემიისა, სამსახურის სია და სხვა საბუთის ქაღალდები - ყველანი ცეცხლს მივართვი. ვაი თუ მაგათი წყალობით კიდევ გამღვიძებოდა სურვილი სამსახურში შესვლისა... ამიერითგან მთელი ჩემი სიცოცხლე, ძალა და ღონე ჩემს ქვეყანას უნდა მოვახმაროო“

ეს ის დროა, როცა „დედაენა“ გონებაში უკვე მომწიფებულია...

და მართლაც, იაკობი სახელმწიფო სამსახურში აღარ შესულა...

„გოგებაშვილი საქართველოში პირველთაგანი იყო, რომელიც თავისი წიგნების შემოსავლით ცხოვრობდა. ეს წიგნები იყო მისი შვილებიც. დღედაღამ მათ გაუმჯობესებაზე ფიქრობდა“ (არტურ ლაისტი).

იაკობს მართლაც შეეძლო მდიდარი კაცი ყოფილიყო, მიზნად ეს რომ დაესახა.

საინტერესო მოგონებას გვთავაზობს ფილიპე გოგიჩაიშვილი: „ი. გოგებაშვილი მთელს საქართველოში ერთადერთი ადამიანი იყო, რომელიც ახალგაზრდობის შემდეგ სამსახურში არ შესულა და მხოლოდ თავისი ნაწერების ჰონორარით ცხოვრობდა. მისი ცხოვრების წყარო იყო ის შემოსავალი, რომელსაც მას აძლევდა უმთავრესად მისი სამი სახელმძღვანელო: „დედა-ენა“, „ბუნების კარი“ და „Русское слово“ და ეს წყარო გაცილებით უფრო დიდი იქნებოდა, ი. გოგებაშვილი რომ დათანხმებულიყო ამ სახელმძღვანელოების ცოტაოდნავ გაძვირებაზე, ფასის გადიდებაზე. მაგრამ იგი ამას ყოველი საშუალებით ერიდებოდა“.

საანბანე წიგნი ფუფუნების საგანი არ არის, იგი საჭირო და აუცილებელია ყველასათვის და ამიტომაც ყველა ოჯახს უნდა ჰქონდეს მისი შეძენის შესაძლებლობაო. ეგ კი არადა, წერის დედანიც კი საანბანე წიგნში შეიტანა და ფასი არ გაზარდაო: „ერთ დროს მან, „დედა-ენის“ პარალელურად, ქართული წერის „დედანი“ გამოსცა, მაგრამ, მიუხედავად იმისა, რომ იგი მალე გასაღდა, მან მისი გამოცემა აღარ განაახლა. ის „დედანი“ შემოკლებული სახით „დედა-ენაში“ შეიტანა და იმავე დროს „დედა-ენის“ ფასი არ გაუდიდებია. ცალკე „დედნის“ გამოცემაზე ხელის აღებას ი. გოგებაშვილი ასე ხსნიდა: „დედანი“ ღირდა ექვს შაურად, ყდით ჯდებოდა ორ აბაზად. „დედა-ენაშიც“ ამდენივე უნდა მიეცათ მოსწავლეებს. ოთხი აბაზის გაღება კი ჩვენი ღარიბი ხალხისათვის სამძიმო იყოო“ (ფ. გოგიჩაიშვილი).

სადღეისო გადახვევა: დღეს კი ავტორ-გამომცემლები ერთმანეთს ეჯიბრებიან სასწავლო წიგნის ფასის გაზრდაში... „სახსრის ტრფიალი და კუჭის პრინციპი“ აღზევებულია...

და როცა „მოგებაშვილობას“ უკიჟინებდნენ, იაკობი იძულებულია უსიამოვნო ანგარიში წარუდგინოს მკითხველს: „გოგებაშვილს „დედა-ენიდგან“ წლითი-წლობით შემოდის(?) 250 თუმნამდეო“ - ბრძანებს ჩვენი სიმართლის მოყვარე ბატონი. ეს რომ ნახევრობით მაინც მართალი იყოს, მე ახლა მდიდარი ქართველი ვიქნებოდი.; ავიღოთ, მაგალითად, უკანასკნელი გამოცემა „დედა-ენისა“, რომელიც 18 000 დაიბეჭდა. „წერა-კითხვის საზოგადოებას“ ამ გამოცემიდან ჩემი ჰონორარითურთ უნდა დაეხარჯა, პირობისამებრ, 3 600 მანეთი. აქედან წიგნის გამოცემას მოუნდა 2 200 მანეთი და ჩემ წილად დარჩა 1 400 მანეთი, რომელიც მე უნდა მეძლიოს თვიურად, ვიდრე წიგნი გაიყიდებოდეს. რადგან „დედა-ენა“ ამჟამად იყიდება 10 000-მდე წელიწადში, ამიტომ უკანასკნელის გამოცემის გასაღებას მოუნდება თითქმის ორი წელიწადი. მაშასადამე, წელიწადში „დედა-ენა“ მაძლევს 700-800 მანეთს და არა 2 500 მანეთსა. საზოგადოდ ქართული ენის აკრძალვამ მეგრულს სახალხო სკოლებში, შევიწროებამ სხვა სკოლებში და ფაქტიურმა გაუქმებამ ზოგს სასწავლებლებში ისე შეამცირა ჩემი წლიური შემოსავალი, რომ იგი ძლივსღა მყოფნის, თუმცა წინანდელზე უფრო ხელმომჭირნედ ვცხოვრობ, და მოკლებული ვარ შეძლებას, ჩემდა სამწუხაროდ, ხელი გაუმართო ზოგიერთთა გაჭირვებულს მოსწავლესა“... და ეს ცნობილი ამბავი იყო: „იგი მინიმალურ ფასს ადებდა თავის სახელმძღვანელოებს, რის გამო შემოსავალსაც გაცილებით იმათზე ნაკლებს იღებდა, რისი მიღებაც შეეძლო ნამდვილად“ (ფ. გოგიჩაიშვილი). ესეც ცნობილი ფაქტია: იაკობი არ იღებდა „სალიტერატურო ჰონორარს არც ქართულ სტატიებში და არც რუსულში“. ამას ასე ხსნიდა: „ქართულში არ ვიღებდი ჯილდოს იმ განზრახვით, რომ ლუკმა პურში არ შევცილებოდი იმ ქართველს მწერლებს, რომელთაც სალიტერატურო შრომის გარეშე არავითარი სახსარი არ აბადიათ. რაც შეეხება რუსულს სტატიებს, ყველა მათგანი გამოსარჩლება იყო ჩვენი ჩაგრული ერისა და ამისთანა სტატიებს კი რუსული გაზეთების რედაქციები მხოლოდ მაშინ ბეჭდავენ, როცა ჯილდოს არა სთხოვთ“...

ასე რომ, „მოგებაშვილები“ ასე არ იქცევიან. იაკობი „სახსრის ტრფიალსა“ და „კუჭის პრინციპს“ სხვას უკიჟინებდა...

არც ეს იყო სიტყვისათვის ნათქვამი, ჩემდა სამწუხაროდ, ხელს ვერ ვუმართავ გა- ჭირვებულსო. ქველმოქმედება მისი ცხოვრების წესი იყო: „თავისი შემოსავლის, სულ ცოტა, ნახევარს, ი. გოგებაშვილი საქველმოქმედო საქმეებზე ხარჯავდა. უმთავრესად მოსწავლე ახალგაზრდობას აძლევდა შემწეობად. იშვიათად გამოზრდილა იმ დროში საშუალო და უმაღლეს სასწავლებელში ისეთი ხელმოკლე ახალგაზრდა ქართველი, რომელსაც თავის მიმართ, ამათუიმ გზით, ყურადღება დაემსახურებინოს და ი. გოგებაშვილს, აშკარად ან ფარულად, ერთდროულად ან სისტემატურად, დახმარება არ მიეცეს. იგი ყოველთვის ჰკრეფდა ცნობებს ასეთი ახალგაზრდების შესახებ და გარდა ამისა, რომ თვითონ უგზავნიდა შემწეობას, თავის ნაცნობ-მეგობრებს ცეცხლს უნთებდა მათთვის სტიპენდიის გასაჩენად ან სისტემატური დახმარების დასანიშნავად“ (ფ. გოგიჩაიშვილი)...

წერს ერთგან იაკობი: „მართალია, მე იმდენს ვიღებ, რომ თვითონაც კარგად ვცხოვრობ, უნაკლებულოდ, დამოუკიდებლად, და ჩემის ოთხის ძმის ქვრივ-ობლებს ყოველ წელს ვეწევი ორმოციოდე თუმნითა, მაგრამ განა ეს მე მესაყვედურება? სასაყვედურო მაშინ იქნებოდა, ძვირად რომ ვყიდდე წიგნებსა“...

და ასეთ კაცს ეძახდნენ „მოგებაშვილს“... ნათელია - ამ გზით უფრო იოლად შეიძლება კაცი გამოიყვანო მდგომარეობიდან და ხელი ააღებინო დიდ საქმეზე... მაგრამ, ცდებოდნენ... არ იყო გოგებაშვილი ის კაცი, ვინც ასე იოლად აიღებდა ხელს საქვეყნო საქმეზე, მაგრამ ენერგია და ძალა სწორედ იმ საქმეს აკლდებოდა...

და როცა დაწერდნენ ან გააგონებდნენ, გოგებაშვილი თავის სახელმძღვანელოებს კი არა, „თავის შემოსავალს იცავსო, რამდენჯერ უთქვამს მას ამის პასუხად: „პირუტყვს სხვაც პირუტყვი ჰგონიაო“ (ფ. გოგიჩაიშვილი)...

უკიჟინებდნენ: „ხმა ვერ ამოგვიღია გოგებაშვილის მიერ შედგენილი წიგნების შესახებ, მაშინვე იაკობი ქვა-გუნდასა და ცეცხლს დაგვაყრისო“. სხვას არ გაახარებს, სხვა სახელმძღვანელოს არ გააჭაჭანებსო... არადა არ იყო ასე. იაკობი ამბობდაო: „შეადგინონ ჩემ სახელმძღვანელოზე უკეთესი შინაარსიანი სახელმძღვანელოები და მა- შინ სიამოვნებით გზას დავულოცავ. მაგრამ ვიდრე მე ცოცხალი ვარ, ნებას არ მივცემ, რომ უნიჭოდ შედგენილი და უხეირო სახელმძღვანელოებით დაამახინჯონ ქართველი ბავშვი“ (ი. გომელაური). თავად იაკობი წერს: „დედა-ენა“ დაუთმობს თავისს ადგილს არა რომელსამე ღატაკს წიგნაკს, არამედ იმისთანას, რომელიც უფრო მდიდარი იქნება მასზედ, იქნება უფრო სრული სახელმძღვანელო კითხვისა და წერისა ერთად, უფრო უკეთესად დააკმაყოფილებს მოთხოვნილებას იქითა და აქეთა საქართველოსას, საერო და სამრევლო სკოლებისას ერთად, და უფრო მეტად დაეხმარება გაერთიანებას ჩვენის ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეებისას. და აი, ამისთანა სახელმძღვანელოს შემდგენელს სრულს ნებას ვაძლევთ ისარგებლოს „დედა-ენის“ მასალითა, რამდენიც ნებავდეს“...

ვიმეორებთ: არ არის ეს ახირება იაკობისა; აქ არ ლამაზსიტყვაობს გოგებაშვილი. არაერთი მაგალითი ვიცით, როცა მას გზა დაუთმია სხვისთვის (გვინდოდა გვეთქვა, უკეთესისათვის-თქო, მაგრამ ძნელი სათქმელია, იყო კი უკეთესი ის, რასაც გზა ეთმობოდა... ). ს ა ი ნ ტ ე რ ე ს ო  მ ა გ ა ლ ი თ ი : იაკობი წერს - „ამ ათის წლის წინად ჩვენ ვსწერდით ქართულს გრამატიკას და ნახევარი შრომა უკვე გაკეთებული გვქონდა, როცა შევიტყვეთ, რომ ბ-ნმა ჟორდანიამ და ბ-მა ქუთათელაძემ ქართული გრამატიკები შეადგინესო. ჩვენ მა- შინვე შევაჩერეთ გრამატიკის გათავება, რომ ამ პირებისათვის კონკურენცია არ გაგვეწია და ვურჩიეთ გრიქუროვს და ხიდიკელს, დაებეჭდათ ეს გრამატიკები, თუმცა არა ერთი პირი გვავალებდა და ეხლაც გვავალებს გრამატიკის გამოცემას“...

 ახლა ს ხ ვ ა  მ ა გ ა ლ ი თ ი  მოვიხმოთ: იაკობი წერს - „ერთ დროს ჩვენ ხელი მივყავით საღმრთო ისტორიის შედგენას, რადგანაც კარგად შემუშავებულ საღმრთო მოთხრობებს აღმზრდელი გავლენა აქვთ ყმაწვილებზე. ძველი აღთქმა უკვე გათავებული გვქონდა და გამომცემელთანაც პირობა შეკრული, როცა ბ-ნი იოსელიანისგან შევიტყვე, რომ მას უკვე მზად აქვს დასაბეჭდად საღმრთო ისტორია. ამის შემდეგ ჩვენის შრომის გათავებაზედ არამც თუ ხელი ავიღეთ, არამედ ბ-ნი იოსელიანი მივიყვანეთ გამომცემელთან და ამ უკანასკნელს ვურჩიეთ, დაებეჭდა მისი წიგნი და იმედი აღარა ჰქონოდა ჩვენგან ისტორიის გათავებისა...

“ ვერ გეტყვით, როგორი იყო იოსელიანის „საღმრთო ისტორია“, არ მინახავს, მაგრამ როგორია იაკობის შედგენილი „ბიბლიური ისტორია“, ამის თქმა შეიძლება - მეოცე საუკუნის ბოლოს (1989 წ.) გამოიცა: იაკობის საკადრისი წიგნია. და იაკობმა ამ წიგნზე თქვა უარი... ესეც მეორე მაგალითი...

მ ე ს ა მ ე  მ ა გ ა ლ ი თ ი:  ისევ იაკობს მოვუსმინოთ - „როცა არითმეტიკა ბ-ნი ჯაჯანაშვილისა და ბ-ნი ნატროშვილისა შესდგა, ჩვენ დაწყებული გვქონდა ელემენტარული არითმეტიკა სახალხო სკოლებისათვის; მაგრამ მისი დამთავრება აღარ მოვინდომეთ, რათა ამ პირებისათვის ხელი არ შეგვეშალა“... - ესეც მესამე მაგალითი...

მ ე ო თ ხ ე  მ ა გ ა ლ ი თ ი:  კვლავ იაკობს მოვუსმინოთ - „ქართული დედანი ჩვენ დამზადებული გვქონდა 1882 წელიწადსა და პირობაც შეკრული გამომცემელთან და ლიტოგრაფ დემეტროვ- თან, როდესაც ბ-ნმა გაბიჩვაძემ თბილისში ჩამოიტანა თავისი ქარ- თული დედანი. ჩვენც არამც თუ უკან დავიხიეთ, არამედ ხელის მოწერაც გავმართეთ ბ-ნი გაბიჩვაძის სასარგებოდ „დროების“ რედაქციაში და პირადად გადავეცით ბ-ნს გაბიჩვაძეს ჩვენი საკუთარი 12 მანეთი, რათა მიგვეცა ღონისძიება დედნის გამოცემისა“... არ დაუწყია იაკობს მტკიცება, ჩემი სჯობსო... არადა, როგორც ჩანს, აშკარად სჯობდა იაკობის შედგენილი დედანი გაბიჩვაძისას და... თუმცა ისევ იაკობს მოვუსმინოთ: „როცა ბ-ნი გაბიჩვაძის დედანმა არავინ არ დააკმაყოფილა და თვითონ შემდგენელიც დარწმუნდა მისს გამოუსადეგრობაში, ჩვენ დავბეჭდეთ ქართული დედანი“...

ასე რომ, როცა იაკობი წერს - „დედა-ენა“ დაუთმობს თავისს ადგილს არა რომელიმე ღატაკს წიგნაკსა, არამედ იმისთანას, რომელიც უფრო მდიდარი იქნება“ - უნდა ვირწმუნოთ.

იაკობმა ისიც იცის, რომ უნაკლო წიგნი არ არსებობს, მაგრამ კრიტიკა უნდა იყოს გულწრფელი და საქმის ინტერესებით ნაკარნახევი: „მართალია, ჩვენ მტკიცედ ვიცავდით ჩვენს სახელმძღვანელოებს ქართულის ენისას მტრული მოქმედებისაგან; მაგრამ „კვალის“ რედაქცია ვერ დაგვისახელებს ვერც ერთ შემთხვევასა, როდესაც კი ამ დაცვას არ მოითხოვდა თვით ინტერესი ქართული ენისა“...

დიახ, კარგად იცის იაკობმა, რომ უნაკლო სახელმძღვანელო არ არსებობს: „დედა-ენის“ და „ბუნების კარის“ ნამდვილი ნაკლულევანების დასახელება, რასაკვირველია, შესაძლებელია, მაგრამ მხოლოდ განვითარებული, გამოცდილი და პატიოსანი პირისათვის. მათი დანაცრების წადილს განიზრახავს მხოლოდ უსუსური, რომელსაც არ ესმის არც თავისი სისუსტე, არც მოწინააღმდეგის ძალაო“, - იძულებული იყო, ესეც ეთქვა იაკობს...

ქართული ენის ინტერესი ათქმევინებს იაკობს: „ჩვენ სრულს ნებას, სრულს უფლებას ვაძლევთ „დედა-ენიდგან“ ისარგებლოს იმ პედაგოგმა, რომელიც შეადგენს უფრო უკეთესს სახელმძღვანელოს“... არადა, უკეთესი სახელმძღვანელო არა ჩანდა (და არც ახლა ჩანს!)...

ამიტომაც იყო იაკობი „დაუნდობელი, პირდაპირი, შეუდრეკელი, ურყევი!

სამშობლოს სადარაჯოზე ისე იდგა ბასრი კალმით, როგორც ერეკლე მეფე მტრის წინააღმდეგ ხმალამოღებული“ (ი. იმედაშვილი).

„ასიკო ცაგარელი ჯერ ბოდიშს მოიხდიდა და მერე იტყოდა: ქართველებს და ქართულ ენას ისეთი ასარბასარა დარაჯი ჰყავს, რომ მას ვერავინ ვერაფერს დააკლებს, არავის გაახარებს, თუ ჯიბრზე მიდგა საქმეო“ (შიო მღვიმელი)...

* * *

ერთიც ვთქვათ: იაკობ გოგებაშვილი სწორუპოვარი პოლემისტი იყო. ოდესმე ალბათ შეიქმნება ქართული პოლემიკური კულტურის ისტორია და იაკობის პოლემიკურ ხელოვნებაზე ითქმება სა- თქმელი...

იგონებენ, „იაკობი ისეთი იყო, მოკამათეს, როგორც იტყვიან, რჯულამდე ჩაჰყვებოდა, თუ მისი აზრი საეჭვოდ მოეჩვენებოდა“ (ი. იმედაშვილი); ანდა: „კაცო, ამბობენ, რასაც იტყვის, გველის ხვრელში გაძვრება და აასრულებს კიო“ (ვ. ბარნოვი). „თავისი სიტყვის ბატონიც იყო და პატრონიც“ (ი. სრესელი). არ იცვლის აზრს, პოზიციას, თუკი სწამს, რომ მართალია; აკაკი სწერდა გიორგი წერეთელს: „ძმაო გიორგი! გოგებაშვილის პასუხით დავრწმუნდი, რომ მას ვეღარას გადათქმევინებ და მეც აღარ ამოვიღებ ხმას, რაც უნდა სწეროს! ამასთანავე გთხოვთ, თუ რამე გამოგზავნონ იმის შესახებ, არ დაბეჭდოთ! ხომ იცი, რაც უნდა იყოს, იაკობისთანა კაცები ძვირფასები არიან ჩვენთვის და საფრთხილოდ მოსაპყრობი... “ ეს ამონარიდი აკაკის პიროვნებასაც ნათლად წარმოგვიდგენს, მის პოლემიკურ კულტურასაც...

გიორგი წერეთელს უკვირს გოგებაშვილის თავგამოდება საკუ- თარი სახელმძღვანელოების დასაცავად: „ბევრმა ქართველმა პედაგოგმა განიზრახა მისი („დედა-ენის“) კრიტიკული დაფასება, მაგრამ ასეთმა განხილვამ ყ ო ვ ე ლ თ ვ ი ს გამოიწვია გოგებაშვილის მხრივ საპოლემიკო ქარცეცხლი“-ო. იაკობი კი სხვას ამტკიცებს: „საზოგადოდ რომ ვსთქვათ, ოთხს კრიტიკაში მხოლოდ ერთს ვაძლევდით პასუხს“... ყველა კრიტიკულ წერილს არც თვლიდა პასუხის ღირსად; ალბათ, ერთი კაცის ძალას აღემატებოდა კიდეც ყველა მათგანზე პასუხის გაცემა, არც დროის ხარჯვა ღირდა: „ბატონმა ივანე მესხიმ დაბეჭდა კრიტიკული განხილვა „დედა-ენისა“ და მე კრინტიც არ დამიძრავს წინააღმდეგ, თუმცა ზოგიერთა ნაკლულოვანება, ჩემის აზრით, შეცდომით იყო ნაჩვენები. ბ-მა მიხეილ ნასიძემ გაჰკილა „დედაენა“ და მე უპასუხოდ დავტოვე; ბ-ნმა დოდაშვილმა „კვალში“ ლა- ღად გაინავარდა ჩემს წიგნზედ და მე ყურიც არ გავიბერტყე; ამავე გაზეთის კლიენტმა უმანკო სახალხო ლექსს, „მოდი ვნახო ვენახი“, დარვინის თეორიის ქადაგება დასწამა და ჩვენ არც მაშინ გავწყვიტეთ დუმილიო“, - განმარტავს იაკობი...

ვინ არის ღირსი პასუხისა, ანდა როგორი კრიტიკა იმსახურებს იაკობის ყურადღებას? წერს ერთგან იაკობი: „წარსული წლის მაის- ში ერთმა ახალციხელმა მასწავლებელმა დაბეჭდა „ივერიაში“ ვრცელი შენიშვნები „დედა-ენის“ შესახებ. შენიშვნები იყო დაწერილი გულწრფელად, საგნის სიყვარულით, მიუდგომელად და მიუფერებლად. ჩვენც ასეთივე ხასიათის შენიშვნები დავუწერეთ „მოამბეში“ და სრული თავაზიანობით მოვეპყარით“... მთავარი მოთხოვნა იაკობისა: საპოლემიკო წერილი უნდა იყო დაწერილი გულწრფელად, საგნის სიყვარულით, მიუდგომელად და მიუფერებლად... პასუხის ღირსია ისეთი წერილები, რომელთა ბაასის ტონი არის რიგიანი, იკვლევს საპოლემიკო საგანს და ერიდება პირად კიცხვა-კილვასო: „როცა „კვალმა“ ჩვენს წინააღმდეგ ასტეხა პოლემიკა, ბ-ნნი: აკაკი წერეთელი, სილოვან ხუნდაძე, დუტუ მეგრელი სრული რიგიანობით გვებაასებოდნენ, საგანს იკვლევდნენ, პირად კიცხვა-კილვას ერიდებოდნენ და ჩვენც სწორედ ამისთანავე ხასიათი მივეცით ჩვენს პასუხებსაო“, - იხსენებს იაკობი...

იაკობისათვის მიუღებელია, შეუწყნარებელია პირადი დამცირება- შეურაცხყოფა, თუმცა ასეთი რაიმეს უპასუხოდ დატოვებაც არ იქნების: „ბ-ნმა გიორგი წერეთელმა და დოდაშვილმა ჩვენი პირადი დამცირება მოინდომეს მკითხველის თვალში და ჩვენ მიერ თვითონ იქმნენ დამცირებულნი სრული სამართლიანობით“, - წერს ერთგან. საერთოდ კი იაკობს მიაჩნია, „რომელი საწყაულით მიგიწყავენ ხოლმე, იმავე საწყაულით მიიღებენ ხოლმე ვალსა“...

პოლემიკა თან სდევს იაკობის მოღვაწეობას; ალბათ, არავის ქართველ მოღვაწეთაგან ამდენი ძალა და ენერგია, დრო არ დაუხარჯავს წერილობით დავა-კამათში, რამდენიც იაკობს. არასოდეს თავად არ იყო ინიციატორი პოლემიკისა; მოვუსმინოთ: „უმრავლეს შემთხვევაში ჩემს წინააღმდეგ პოლემიკას სხვები წამოიწყებდნენ ხოლმე, მე კი მხოლოდ თავს ვიცავდი და ამ თავდაცვისას შეტევაზე გადავდიოდი. გარდა ამისა, თუმცა უკანასკნელი სიტყვა მე მეკუთვნოდა, როგორც თავდამცველ მხარეს, ერთობ ხშირად მას მოწინააღმდეგეს ვუთმობდი ხოლმე; სიმართლეს მისდიე და ძალმოსილი, უძლეველი იქნები მეთქი - ვეტყოდი თავს ასეთ შემთხვევაში, და მართლაც, ისეთი მოკავშირის წყალობით, როგორიცაა სიმართლე, ერთხელაც არ დავმარცხებულვარ“... „ტრაბახი მეკუთვნისო“, - ამბობს ერთგან იაკობი, მაგრამ ეს არ არის სატრაბახო თავმოწონება... აკაკიმ რომ პოლემიკა შეწყვიტა, ზემოთ ვთქვით ამის თაობაზე...

იაკობ ნიკოლაძესაც ჰქონდა პოლემიკა იაკობთან. ამ ფაქტს ასე იხსენებს იაკობი: „მე ერთობ მკვახე სიტყვებით მოვიხსენიე ერთი მოწინავე გაზეთ „ობზორისა“, რომლის გამომცემელიც ნიკოლაძე იყო მაშინ; მაგრამ შემდეგში, როცა პოლემიკის ცეცხლი განელდა, მან ისარგებლა ჩემი რუსული სახელმძღვანელოს გამოსვლით და დაწერა სტატია, რომელშიც ასე დაახასიათა პოლემიკის შედეგები: „მე ისეთ დარტყმებს ვთავაზობდი მას, რომ კამეჩსაც წააქცევდა, მაგრამ იგი არამც თუ არა წაქცეულა, დიდ სიმაღლეზე აღიმართაო“...

ესაა სწორედ „ღირსეული მტრის“ ლეგენდის რეალური გამოვლინება...

სიმართლე იყო ჩემი მოკავშირეო, წერდა იაკობი და ეს სიმართლე აძლევდა ძალას... და კიდევ, მოკამათეებს მოუწოდებს სალიტერატურო ეთიკის დაცვისაკენ... სალიტერატურო ეთიკა „ჰგმობდა და გმობს, როდესაც პირადი ბოროტება ამოქმედებს რომელიმე მწერლის კალამსა“. უსიამოვნო პირადმა დამოკიდებულებამ შეიძლება ჭეშმარიტებისათვის აღალატებინოს კალმოსანსო... არადა, ჩვენს ლიტერატურულ ცხოვრებაში ხშირია ამგვარი შემთხვევებიო, - ჩიოდა იაკობი, - ეს კი არის „წყარო ყოველის უკადრისობისა და უსამართლობისაო“...

მხოლოდ საკუთარი სახელმძღვანელოები არ არის იაკობისთვის საგანი პოლემიკისა. კავკავის ქართული სკოლის მნიშვნელობა იაკობს სხვაზე უკეთ ესმოდა. ამიტომაც აღშფოთება ვერ დამალა, როცა „წერა-კითხვის საზოგადოების“ გამგეობამ წერილობითი საჩივარი მიიღო კავკავიდან „შესახებ კავკავის სკოლის დაქვეითებისა აღზრდის მხრივ“... კავკავის სკოლასა და იქაურ პედაგოგებს დამცველებიც აღმოუჩნდნენ: გ. ლასხიშვილი, გ. იოსელიანი, პ. გოთუა, გ. ნათაძე და სხვები. „ივერია“ და „ცნობის ფურცელი“ წერილს წერილზე ბეჭდავენ იაკობის წინააღმდეგ. ათიოდე წერილი გამოქვეყნდა იაკობისა ამ თემაზე. ერთ-ერთი ბოლო „იკლიკანტური“ წერილის პასუხში იაკობი თითქოს აჯამებს და განმარტავს ამ პოლემიკის აზრსა და მიზანს; ესეც ძალზე საინტერესოა იაკობის პოლემიკური პრინციპების გასააზრებლად: „მე არავისი დასჯა არ მწადდა და არც არავისი დაჯილდოება. მე მოწოდებული ვიყავი ხელი მომემართნა ნორმალურის წესწყობილების დამყარებისათვის სკოლაში. მე ამითი ავასრულებდი მხოლოდ ჩემს მოვალეობას და ჩემი სინიდისის ბრძანებას ვემორჩილებოდი. თუ მე ეს იაფად არ დამიჯდა და, სხვათა შორის, შემძღვნა ახალი მტრები, ეს ჩვეულებრივი მოვლენაა იმათის ცხოვრებაში, რომელთაც დევიზად აქვთ წაღმართი აზრების გახორციელება და არა ამება სხვა-და-სხვა პირებისა“...

საინტერესო აზრია: პოლემიკა მტერს შეგძენს მაშინ, როცა მოპექრისათვის მთავარი არაა ჭეშმარიტება; საპირადო ან რაიმე კერძო ინტერესი როცა წარმართავს მის ქმედებას, თორემ როცა საზოგადო ინტერესი არის პოლემიკის საგანი და მიზანი, შედეგი სხვაგვარია: „აკაკი წერეთელსა და ჩემს შორის დაწყებული ხანგრძლივი პოლემიკა ქართული ენის გრამატიკული ფორმების თაობაზე იმით დასრულდა, რომ ჩვენი მანამდე უბრალო ნაცნობობა თითქმის მეგობრობად იქცაო“... ეს ის პოლემიკაა, აკაკიმ რომ თქვა, ვწყვეტ კამათს იაკობის დიდი პატივისცემის გამოო...

იაკობი, როგორც პოლემიკის დიდოსტატი - ეს ვრცელი თემაა...

იაკობის პოლემიკური კულტურა - მაგალითად უნდა იქცეს თაობებისთვის... და არა მარტო ეს: დაობენ და პექრობენ ილია და აკაკი, აკაკი და ვაჟა, იაკობი და აკაკი... ალბათ ოდესმე შეიქმნება ქართული პოლემიკური კულტურის ისტორია; ეს პაექრობანი ღირს იმად, რომ იქცეს სახელმძღვანელოდ თაობათათვის.

*  *  *

ვთქვით, ყოველ ახალ გამოცემაში რაღაც ცვლილება აუცილებლად შეაქვს - აუკეთესებს. ცვლილება სხვადასხვა სახისა იყო, ზოგი პრინციპული, ზოგიც - ნაკლებპრინციპული, მაგრამ მაინც - მნიშვნელოვანი იაკობისთვის.

მიუთითებენ, რომ ზოგ გამოცემაში (მაგ. 1878, 1881, 1884 წლების) იცვლება მხოლოდ საკითხავი მასალა; მე-5 გამოცემაში (1886 წ.) შეიცვალა ასო-ბგერათა რიგი - ასოთა გრაფიკული მსგავსება და მოხაზულობა დაედო საფუძვლად რიგს; და, რა თქმა უნდა, ხმარების სიხშირე. ამავე გამოცემიდან „დედაენაში“ შეიტანა ქართული წერის დედანი (რომელიც პირველად 1884 წელს გამოიცა ცალკე წიგნად). იცვლება საანბანე სიტყვები, გრაფიკული და სახატავი სავარჯიშოები, მდიდრდება საკითხავი მასალა - უფრო მეტად ხალხური შემოქმედების ნიმუშებით...  მეთოთხმეტე გამოცემა (1896 წ.) შევსებული იქნა სურათებით; ამ გამოცემაზე თქვა იაკობმა, „დედაენამ“ უკვე დასრულებული სახე მიიღოო, თუმცა ეს „დასრულებული სახის“ სახელმძღვანელო კვლავ იცვლება...  პრინციპული ხასიათის იყო „დედაენის“ 21-ე გამოცემა - ორ ნაწილად გაიყო: საანბანე და საკითხავ ნაწილებად... ენობრივი დაზუსტებები, სიტყვათა შენაცვლებები, უნებლიე შეცდომათა თუ უზუსტობათა გასწორებანი, უკეთესი ვარიანტებით შენაცვლება - ეს ჩვეულებრივი ამბავი იყო...

იაკობს ხშირად უკიჟინებდნენ - შენი წიგნები მხოლოდ მართლმადიდებელი ქართველებისთვის არის, სხვა სარწმუნოების ქართველთა ინტერესს არ ითვალისწინებო. ამიტომაც იყო, რომ გ ასოზე სიტყვა ანგელოზი ნამგლით ნამგლით შეცვალა.

საერთოდ რელიგიური თემა - ეს დიდად საფრთხილო საქმე იყო. განსაკუთრებით „ოსმალოს საქართველოს“ შემოერთების შემდეგ. ამ კუთხითაც მოუწია იაკობს გადასინჯვა მასალისა და, ალბათ, იძულებითი ცვლილებების შეტანაც; 21-ე გამოცემის გამო შენიშნავდა: „წინად ანბანში ერია ელემენტი მართლმადიდებელის ეკლესიისა, რომელიც ძლიერ უშლიდა გამაჰმადიანებულს ქართველებსა, ქართველს ურიებს და თვით ქართველ კათოლიკეთაც, ეხმარათ ეს ანბანი. უკანასკნელ გამოცემაში ეს ელემენტი გამოვრიცხეთ და ამით შესაძლებლად გავხადეთ ანბანის ხმარება ყველა სარწმუნოების ქართველთათვის“...

ეს ეხება არა მხოლოდ საანბანე ნაწილს. მეორე ნაწილი თემატური განყოფილებებისაგან შედგება: „მოთხრობანი და ლექსებიწმინდა ზნეობაზე; შინაური ცხოველები და ფრინველები; გარეული ფრინველები და ცხოველები; მცენარეულობა (ბოსტანი, ვენახი, ჭირნახული და ტყე); საქართველოს მოკლე აღწერა პატარა ქარტით და ქართველის ყმაწვილის სურთებით“... და როცა ამ თემაზე საუბრობს იაკობი, განმარტავს: „ყველა ეს განყოფილება, ანბანივით, სრულიად მოკლებულია საეკლესიო და სარწმუნოებრივს ელემენტსა, და ამიტომ 218 გვერდამდინ ყველა სარწმუნოების ქართველს ერთნაირად შეუძლიან ამ წიგნის ხმარება. ამ სახით ორას თვრამეტ გვერდამდინ „დედა-ენა“ ყველა მოწაფეში ავითარებს და ზრდის ქართველს ადამიანს, საზოგადოდ“. ამას მივაქციოთ განსაკუთრებული ყურადღება: „ყველა მოწაფეში ავითარებს და ზრდის ქართველს ადამიანს საზოგადოდ“. და როცა „დედაენის“ გადაკეთება-გადამუშავებაზეა საუბარი, ეს მთავარი მიზანი არ უნდა დაეკარგოს მას! არადა, არც უამისობაა...  რა ხდება „დედაენის“ 21-ე გამოცემის 218-ე გვერდის შემდეგ? - „დედა-ენის“ 218 გვერდიდან. - წერს იაკობი, - იწყება სასულიერო ზნეობრივი განყოფილება, რომელიც დანიშნულია სამრევლო და სასულიერო სკოლებისათვის. მაგრამ თუ სამინისტრო სკოლებშიაც ქრისტიანი ბავშვები გულს-მოდგინებით გადიკითხავენ ამ განყოფილებას, ნამდვილს სიკეთეს შესძენენ თავიანთს თავსა, რადგანაც მთელი ეს განყოფილება ღაღადისია ძლიერი და გულწრფელი კაცთმოყვარეობისა სარწმუნოების ნიადაგზე“.

და აქ იაკობი კიდევ ერთ უმნიშვნელოვანეს შენიშვნას აკეთებს (უფრო სწორად, კომენტარს): „ამ განყოფილების ბოლოს მოვაქციეთ მთავარი ლოცვა: „მამაო ჩვენო„, რომელიც სამაგალითო ლოცვად ითვლება. ამ ლოცვაში ღმერთი დასახულია ზეციურ მამად, ადამიანი მის შვილად, და ეს უკანასკნელი შემოთხოვს თავისს ზეციერს მამასა, მისცეს მას ღვთიური ლუკმა და მიანიჭოს შეძლება ღირსეულის მოქმედებისა და ცხოვრებისა. მეტს არაფერს შეიცავს ეს ლოცვა. იგი სრულიად მოკლებულია კრელიკარულს ხასიათსა და ამიტომ უნდა აუცილებლად ისწავლებოდეს ყველა ქრისტიანისაგან, ისწავლებოდეს სრული შეგნებით და ხშირად იხმარებოდეს“...

ამ თემას იმიტომაც მივაქციეთ ასეთი ყურადღება, რომ დღეს, როცა „იაკობ გოგებაშვილის „დედა-ენის“ მიხედვით“ დგება სახელმძღვანელოები, ეს პრინციპი - სასულიერო-ზნეობრივი განყოფილების არსებობა - თითქმის უგულებელყოფილია...  არადა, „იაკობ გოგებაშვილის „დედა-ენის“ მიხედვითო“ - გარეკანზეც კი მიაწერეს...

იაკობისთვის რელიგიური თემა რომ უმნიშვნელოვანესია, ერთერთ თავის წერილში საგანგებოდ მსჯელობს ამის თაობაზე. დუტუ მეგრელი ედავება იაკობს, რად შეამოკლე ჩემი ლექსიო („პატარა ქართველის“ ორი სტროფი შეიტანა იაკობმა „დედაენაში„, ორი - არა). აქაც მოვიყვანთ ცოტა ვრცელ ამონაწერს, რადგან ვთვლით, რომ საანბანე წიგნის ავტორ-შემდგენლები ასე უნდა განსჯიდნენ ყოველ ნაწარმოებს, ყოველ ფარაზას, ყოველ სიტყვას:

„რაც შეეხება ორი სტრიქონის გამოტოვებას (იგულისხმება ორი სტროფი - გ. გ.) ბ-ნი დუტუს ლექსიდგან, ეს იძულებული ვიყავ მომეხდინა შემდეგი მოსაზრებით. საღი მამულიშვილობა ძვირფასი საუნჯეა; მაგრამ გადაჭარბება ასუსტებს და ამდარებს. ჩვენი კალმოსანი გამოტოვებულ სტრიქონში საქართველოს ქვეყნის თვალად თვლის და ეს კი გადაჭარბებული ქებაა. იმავე სტრიქონში საქართველოს იხსენებს, როგორც ღვთის-მშობლის წილ-ხდომილს ქვეყანასა, ჩვენ კი „დედა-ენაში“ უკანასკნელს სასულიერო განყოფილებამდინ ქრისტიანული ელემენტი გამოტოვებული გვაქვს, რათა ქართველს სპარსელებს კერძოთ, ქართველს მაჰმადიანებს საზოგადოდ და ქართველს ურიებს მივსცეთ შეძლება, დაუბრკოლებრივ იხმარონ საერთო სახელმძღვანელო ქართულის ენისა. როგორც მკითხველს მოეხსენება, ამ კატეგორიის ქართველთათვის „დედა-ენა“ გამოცემულია „წერა-კითხვის საზ.“ მიერ სასულ. განყ. გამოკლებით. მართალია, საიქიო, ღმერთი, სული, უკვდავება, სამოთხე და ჯოჯოხეთი იშვიათად არ იხმარება „დედა-ენაში„, მეტადრე სახალხო ლექსებში და მოთხრობებში, სასულიერო განყოფილებამდინაც, მაგრამ ეს ხომ ის დეიზმია, რომელზედაც ყველა სარწმუნოება არის აგებული“.

ცოტა გაგვიგრძელდა - რა ხასიათის ცვლილებები შეჰქონდა იაკობს და რა არგუმენტაციით?“ კი თქვა, „დედა-ენამ“ დასრულებული სახე მიიღოო„, მაგრამ იქვე დაინანებს: „ჩვენ ამ გამოცემაში (საუბარია 21-ე გამოცემაზე - გ. გ.) ყველა განზრახული ცვლილება ვერ მოვახდინეთ. გარეგნობამ ხელი შეგვიშალა. მაგრამ რაც ეხლა აკლია, შემდეგ გამოცემაში შევავსებთ. მაგალითად, ვაგროვებთ ისტორიულ ამბებს შესახებ მშრომელი ქართველების თავდადებულობისა ქვეყნისათვის, რაც შემდეგში შეადგენს ახალს განყოფილებას „დედა-ენისასა„, ვაგროვებთ აგრეთვე სურათებს მშრომელი ქართველების შვილებისა, რომელთაც ჩაურთავთ ამ წიგნის გეოგრაფიულს ნაწილში“...

და ეს ყველაფერი თანდათან კეთდებოდა. ამ გამოცემის შემდეგ (1906 წელია) პირველი ნაწილი 12-ჯერ გამოიცა, მეორე წიგნი - 6-ჯერ...

ცხადია, იაკობმა იცის, რომ მისი სიკვდილის შემდეგ „დედაენა“ თუ „მოაკლდა გაუკეთესებას„, მოკვდება ისიც... იგი ვერავის ანდობს „დედაენას“ პიროვნულად. „წერა-კითხვის საზოგადოება“ ეიმება მხოლოდ. ამიტომაცა მის ოფიციალურ ანდერძში ამ საზოგადოებას უანდერძა სახელმძღვანელოები:

„მე, ქვემორე ხელისმომწერი, იაკობ სიმონის ძე გოგებაშვილი, საღი გონებით და მტკიცე მეხსიერებით, ჩემი გარდაცვალების შემთხვევისათვის ვაცხადებ ჩემს შემდეგ ნება-სურვილს: