ისტორიული ნაწარმოებები

ბუნება და ადამიანები ერთმანეთზე განუწყვეტლივ მოქმედებენ. დროთა განმავლობაში ბუნება იცვლება, ადამიანებიც იბადებიან, იზდებიან და კვდებიან. ეს ციკლი კი ტრიალებს მარადჟამს. ბუნება ყოველთვის მოქმედებს ადამიანზე მანამ,

ვიდრე მას არ დაიმსგავსებს. „ამის გამო, ადამიანის სხვადასხვა თესლთა შორის იმდენივე განსხვავებაა, რამდენიც სხვადასხვა ქვეყნების მკვიდრნი იმდენადვე განირჩევიან ცივის ქვეყნების მკვიდრთაგან, რამდენადაც სიცხე განსხვავდება სიცივისგან.

დიახ, მჭიდრო კავშირით არიან შესისხლხორცებულნი ერთმანეთთან სამშობლო ყვეყანა და მისი მკვიდრნი. ეს კავშირი მით უფრო ძლიერია და მტკიცე, რამდენადაც უფრო დიდხანს ცხოვრობს ხალხი ერთსა და იმავე მიწა-წყალზე.

დედამიწაზე ძლიერ ძნელად მოიპოვება იმისთანა კუთხე, სადაც მიწა-წყალი და მისნი მცხოვრებნი ისე მჭიდროდ იყვნენ ერთმანეთთან შეკავშირებულნი, როგორიც ეს არის ჩვენს სამშობლო ქვეყანაში. ქართველი სავსებით იფურჩქნება სულიერად და ხორციელად მხოლოდ საქართველოში, მხოლოდ აქ მოძრაობს მისი სისწრაფით, მხოლოდ აქ სარგებლობს იგი სრული სისაღით, მხოლოდ აქ მრავლდება იგი დაუბრკოლებლივ, მხოლოდ აქ ბედნიერდება იგი საღი ჩამომავლობით, მხოლოდ აქ ეღირსება ხოლმე სრულ სიტკბოებას. მხოლოდ აქ შეჰხარის იგი სიცოცხლეს სრული სიხარულით, იჩენს სრულს ხალისს სიცოცხლისას. უცხოეთში-კი საოცარი სისწრაფით იჩაგრება სულითაცდა ხორცითაც, ჭკნება, უკან უკან მიდის. გადაშენების და აღმოფხვრის გზაზე სდგება.

ქართველობამ ყოველი ღონისძიება უნდა იხმაროს, რათა სავსებით შეინარჩუნოს თავისი მიწა-წყალი და არამცთუ შეინარჩუნოს, დაიბრუნოს, ის ნაწილებიც ჩვენი ქყვეყნისა, რომელნიც მათ ხელიდან გამოცალა დროთა უკუღმართმა ტრიალმა. ამ სახით ჩვენი აზრის განხორციელება არამარტო შეარჩენს ქართველებს

საქართველოს ტერიტორიას, არამედ ძლიერ დაეხმარება ეგრეთწოდებულს რასსის გაუმჯობესებასაც. რასაც ქართველობა ნაკლებად არასაჭიროებს, ვიდრე სხვა ხალხები. (ი.გოგებაშვილი „საგანძური“,1993:294-299)

იაკობ გოგებაშვილი „საგანძურში“ სიღრმისეულად განიხილავს ქართველთა თანამდეროვეობასა და ისტორიულ ყოფას , სოციალურ ფენებსა და ჯგუფებს. მის მთავარ მიზანს ერთიანი სამშობლო წარმოდგენს, სადაც ადამიანები არ ემიჯნებიან

ერთურთს თავიანთი თანამდებობრივი წოდებისა და სოციალური მდგომარეობის მიუხედავად. აქ ჩვენ შევხვდებით უბრალო გლეხებს , მეომრებს და ა.შ.

როგორც უკვე აღინიშნა, „იაკობ გოგებაშვილის მოთხრობების თემაა ჩვენი ხალხის საზოგადოებრივ-ეკონომიური მდგომარეობა და მისი წარსული. იაკობ გოგებაშვილს, როგორცნაციონალურ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გამოჩენილ წარმომადგენელს, სურდა ჩვენი თაობა პატრიოტულ- დემოკრატიული სულისკვეთებით აღეზარდა და საამისო მასალას იგი, პირველ ყოვლისა, ხალხის ისტორიაში პოულობდა. იაკობ გოგებაშვილი, ისე როგორც ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი და ქართველი ხალხის სხვა დიდი მოამაგენი, საქართველოს წარსულს მეტად აქტუალურ მნიშვნელობას ანიჭებდა. ხალხის ისტორიას ისინი იყენებდნენ თავისი დროის სახელმწიფოებრივი ამოცანების გადასაჭრელად. ერთ-ერთ საამისო ხერხად მიაჩნდათ საქართველოს წარსულიდან რომელიმე ღირსშესანიშნავი მოვლენის ან გამოჩენილ მოღვაწეთა როგორც საზოგადოებრივი, ისე კერძო თვისებებისა და ღირსების კაზმულ ფერებში აღწერა და მიმზიდველი დასურათება, რაც ხშირად იდეალიზაციის ხასიათს იღებდა. მოვლენის ან მოღვაწის შესახებ მოთხრობილი ხშირად აჭარბებდა უტყუარ, ისტორიულ ცნობებს, მაგრამ ეს კეთდებოდა სრულიად შეგნებულად.

ჩვენს მწერლებს ამით სურდათ დაენახვებინათ ქართველი ხალხისათვის “რანი ვიყავით გუშინ”, და რანი ვართ დღეს, რომ ასეთი მიმზიდველი წარსულის მქონე და თავისუფლების მოყვარულ ხალხს, ჩვენ უნდა მივბაძოთ ჩვენს ეროვნულ გმირებს, დიდ მოღვაწეებს და სამშობლომ “კვლავ აღიდგინოს დიდების დღენი”. ილია ჭავჭავაძეს, აკაკი წერეთელს, იაკობ გოგებაშვილს და მათ სახელოვან პლეადას სურდა თორნი კე ერისთავის, დავით აღმაშენებლის, თამარ მეფის, გიორგი სააკაძის, ერეკლე მეორის და სხვა ისტორიულ პირთა მიმზიდველი სახეების შექმნით, მათი საგმირო საქმეებისა და სახელმწიფოზე ჭეშმარიტი ზრუნვის ჩვენებით, უფრო გაეძლიერებინათ ქართველი ხალხის საბრძოლო ენერგია თავისი ნაციონალური განთ- ავისუფლებისათვის. ( „ქართული ლიტერატურის ისტორია“ ტ4, 1974:354-355)

ვიდრე ისტორიულ მოთხრობებზე საუბარს შევუდგებოდეთ, უპრიანი იქნება თუ გავიხსენებთ ილია ჭავჭავაძის გენიალურ წერილს „ერი და ისტორიას“. ეს წერილი ნათელი გამოხატულებაა იმ სულისკვეთებისა და პატრიოტიზმისა, რაც ყოველ ქართველს უნდა ჰქონდეს გულში. რატომაც არა! ხომ შეიძლება, ილიას, აკაკის, იაკობის და სხვათა მსგავსად ჩვენც ვიბრძოლოთ ჩვენი ქვეყნის მერმისასთვის და თითო მყარი აგური ჩვენც დავდოთ ქვეყნის აღმშენებლობისთვის. შენება მუდმივი პროცესია, რომელიც დაუსრულებლად შეიძლება გაგრძელდეს უკეთესი მომავლის იმედით, სწორედაც ასე სულისკვეთებით უნდა განეწყოს თითოეული ქართველი სამშობლოს წინაშე , რათა არ დაგვავიწყდეს: ვინ ვიყავით გუშინ, ვინ ვართ დღეს და ვინ ვიქნებით ხვალ.

ჩვენ, ქართველები იმდენად დიდი ისტორიული განძის მატარებლები ვართ, რომ მისი დაკარგვა არ გვეპატიება. და თუ დავკარგავთ, აი სწორედ, ამ დროს დაიწყება ჩვენი

„გარდაცვალება“. ყოველთვის კი ვიქნებით ისეთ ყოფაში, როგორიცაა: „ოხ ღმერთო, ღმერთო სულ ძილი, ძილი, როსღა გვეღირსოს ჩვენ გაღვიძება.“ (ი.ჭავჭავაძე

„ელეგია“)

„ჩვენ არაერთხელ გვითქვამს, რომ ერის პირქვე დამხობა, გათახსირება, გაწყალება იქიდამ დაიწყება, როცა იგი თავისს ისტორიას ივიწყებს, როცა მას ხსოვნა ეკარგება…“ – ეს სიტყვები ილია ჭავჭავაძეს ეკუთვნის, რომელმაც დაგვისაბუთა თუ რას იწვევს თითოეულ ადამიანში, წარსულის დაკარგვა და აწმყოს გაუფერულება.

ბევრ ერს მსოფლიოში სულაც არ ჰქონია წარსული, ანუ არ ჰქონია ისტორია, მაგრამ მათ ადგილს სხვები იკავებენ , რომლებიც სრულად სარგებლობენ საკუთარი უპირატესობებით და არ ივიწყებენ თუ ვინ მოიყვანა ასეთი სრულუფლებიანები აწმყომდე. ხოლო თავში მოხსენიებულნი იმ კაცს ჰგვანან, რომელმაც არ იცის თუ სად არის საკუთარი „სახლი“, საიდან მოდის ან საით მიდის.

ჩვენს ერს (საქართველოს) ორი ათასი წელი უცხოვრია ისტორიული ცხოვრებით, ბევრი კარგი და ბევრიც ცუდი ქვა ჩაუგდია იმ საძირკველში, რომელზედაც როგორც ილია იტყოდა „დღეს ჩვენი აწმყოა დამყარებული მერმისის ამოსაგებად.“

მისი სიტყვებია: „რომელია სიმაგრე ჩვენის ცხოვრებისა და რომელი სიფუყე და სისუსტე , ამას ხსნის და გვითარგმნის ხოლმე მარტო ისტორია, და თუ იგი დავივიწყეთ მაშ დაგვივიწყნია ჩვენის ცხოვრების ფესვი, ჩვენის ცხოვრების საძირკველი, და თუ ასეა,

– რაღაზედ უნდა დავამყაროთ ჩვენი აწმყო, ჩვენი მერმისი?“ იმ გმირთა მაგალითებით, ისტორია აცნობიერებს და წვრთნის ერს, ზრდის და ამასთანავე აქეზებს ამ დიდებული საქციელების კვალზე.

თუ დავაკვირებით სხვადასხვა ქვეყნებს, მათ ერთი ისეთი სახელოვანი ადამიანიც არ ჰყოლიათ, რათა ძეგლი არ დაედგათ მისთვის. ეს ყველაფერი ნუთუ რისთვის? ეს იმისთვის, რათა ყველა ჩვენგანმა იცოდეს, დაამახსოვრდეს საკუთარი სახელოვანი გმირი და არ დაავიწყდეს საკუთარი არსებობის მიზანი, თუ რისთვის იღწვის ამ ცხოვრებაში.

ბოლოს კი მოვიშველიებ დიდი ილიას კიდევ ერთ ციტატას: „ისტორია იგი დიდებული ტაძარია, სადაც უწირავს ერთიან სულსა ერისას და საცა აღუმართავს ერს თავის დიდებული და დიდ-ბუნებოვან კაცთა უწმინდესი ხატნი და ზედ წარუწერია დიდ საქმეთა მოთხრობა, ვით საშვილიშვილო ანდერძი.“ https://shalvaliverpooler.wordpress.com/

იაკობ გოგებაშვილს ისტორიული მოთხრობების განხილვა გვინდა დავწყოთ მოთხობით „ მამასახლისების დრო“. სადაც ავტორი მკითხველს უხსნის, თუ როგორ შეიქმნა ერთიანი სახელმწიფო მმართველობა-მონარქია, რომლი სათავეშიც მეფე იჯდა. ის ნათლად გვიხატავს მამასახლისობის დროს, თუ საიდან და როგორ წარმოიშვა ეს წოდება. ძველ საქართველოში თურმე ყოველ კუთხეს თავისი მმართველი ჰყავდა და ესენი მართავდნენ სათითაოდ მათ. მწერალი გვაცნობს, რომ თურმე განუწყვეტელმა მტრის შემოსევებმა ადვილად დაქუცმაცებისკენ წაიყვანა ჩვენი ქვეყანა. შემდეგ ეს წოდება გაუქმდა საქართველოში და ერისმთავრობა, ანუ მეფობა დაწესდა. რა მიზეზით მოხდა ეს?

„საქართველოს გარშემო სხვა სახელმწიფოები არსებობდნენ. ამ სახელმწიფოებში დაწსებული იყო ერთმთავრობა, ანუ მეფობა. მეფე იყო ერთადერთი გამგე მთელის სახელმწიფოსი. ის თავის ნებაზე ჩუმად შეჰკრავდა ხოლმე ჯარსა და

უცებ შემოესეოდა საქართველოსა. მინამ მამასახლისები შეიკრიბებოდნენ და განკარგულებას მოახდენდნენ, მტერი საქმეს გაუჭირვებდა ხოლმე ჩვენს ქვეყანასა. სწორედ ეს იყო მიზეზი, რომ საქართველოს ხალხმა მოიწადინა გაეუქმებინა მამასახლისობა და დაეწესებინა ერთი მბრძანებელი, ერთი მეფე მთელი საქართველოსთვის. ხალხი ფიქრობდა: ერთი მბრძანებელი სწრაფად იმოქმედებს, საჩქაროდ შეკრებს ჯარსა, მტერს საზღვარზედვე დაუხვდება და არ შემოუშვებს ჩვენს ქვეყანაში, ამასთან საქართველოს ერთობასაც გააძლიერბსო.

ეს თავისი წადილი განახორციელა ქართველმა ხალხმა და ერთი მეფე დაისვა. მაგრამ არგო კი ამან ქვეყანას? მართალია, ერთობოსათვის და გარეშე მტრების მოგერიებისათვის ერთმეფობა უკეთესი გამოდგა მრავალ-მამასახლიოსობაზე, რადგანაც გარეშე მტერს უფრო მარჯვედ იგერიებდა მეფე, ვიდრე წინანდელი ბევრი მამასახლისი. მას უკან საქართველოში დამკვიდრდა ერთმმართველობა, ანუ მეფობა და მრავალი საუკუნის განმავლობაში ქართველებს ბევრი მეფე ჰყოლიათ, მაგრამ ესენი ხალხს ახლა თითქმის ყველა დავიწყებული ჰყავს.“ ( ი. გოგებაშვილი „საგანძური“, 1993:298 -299)

ქართველები ადიდებენ მეფეებს, რომლებსაც დიდი ჭკუა და გამბედაობა ჰქონდათ, მამაც , პატრიოტ მეფეებს ყოველთვის ხოტბას ასხამდა ხალხი ოდითგანვე. განსაკუთრებული სიყვარულით გვიხატავს მწერალი შემდეგ მეფეებს: „პირველი მეფე საქართველოსი ფარნავაზი,ვახტანგ გორგასლანი, დავით აღმაშენებელი, თამარ მეფე, დიმიტრი თავდადებული, გიორგი ბრწყინვალე და ერეკლე მეორე.“ ( ი. გოგებაშვილი „საგანძური“, 1993:299)

მწერალი გამორჩეულად გვიხასიათებს ზემოთ ჩამოთვლილ მეფეთაგან თითოეულს და გვაცნობს მათ უდიდეს დამსახურებებს ქვეყნის წინაშე,

„პირველი მეფე საქართველოსი ფარნაოზი“ ფარანავაზის მამა ყოფილა მცხეთის მამასახლისი, მაგრამ მაკედონელთა წინამძღოლს, იაზონს მისი მეთაურობით ჯარი შემოუყვანია, დაუძლევია ქართველები , მოუკლავს მცხეთის მამასახლისი და სწორედ ამ დროს დასდგმია ქვეყანას მძიმე უღელი.

როგორც ისტორიდან ცნობილია, დაქვრივებული ცოლს ჩვილი წაუყვანია ქართლიდან ჩრდილოეთით, სადაც ოსებს შეუფარებიათ დედა-შვილი. როცა წამოზრდილა ფარნაოზი, დედასთან ერთად დაბრუნებულა ქართლში, ნადირობისას უპოვია დიდძალი ოქრო , რომელიც შემდეგ გამოუყენებია იაზონის (აზო) წინააღმდეგ საომრად მომზადებისთვის, საშველად გამოუწვევია სამეგრელოს მამასახლისი და კიდევაც დაუმარცხებია მაკედონელთა ჯარი მუხრანის მინდვრებში და გაურეკავს საქართველოდან. ამის შედეგად კი მადლიერმა ქართველებმა ფარნაოზი მთელი საქართველოს მეფედ გამოაცხადეს.

„კარგი მეფე გამოდგა ფარნაოზი. მან შექმნა ძლიერი ჯარი, დაუნიშნა საუკეთესო წინამძღოლი, განაახლა ყველა ციხე მაკედონელთაგან დანგრეული, მცხეთას შემოარტყა მაღალი და განიერი გალავანი. ასე რომ , ჩვენი დედაქალაქის აღება მტრისაგან თითქმის შეუძლებელი გახდა.

ამასთან ფარნაოზმა ხელუხლებელი დასტოვა თვითმმართველობა ყოველი კუთხისა, მამასახლისებიც შეინარჩუნეს სამეგრელომ, იმერეთმა, გურიამ, კახეთმა და სხვა მხარეებმა. მხოლოდ მათ წინანდელი უფლება შეუმცირა და თავის თანაშემწეებად გახადა.

დამოუკიდებელმა ცხოვრებამ ხალხი ფეხზე დააყენა, წელში გამართა , განათლების წყურვილმაც იმატა, ქართველი მწიგნობრობა აღორძინდა.“ ( ი. გოგებაშვილი „ საგანძური“, 1993:300). ალბათ იშვიათია ასეთი სიცხადით გააცნო მოზარდს პრეისტორიული ამბები. იაკობი მონათხრობი იოლად შედის ბავშვის გონებაში და სამუდამოდ რჩება იქ.

იაკობ გოგებაშვილის მოთხრობების თემაა აგრეთვე ჩვენი ხალხის საზოგადოებრივ-ეკონომიური მდგომარეობა და მისი წარსული. მას, როგორც ნაციონალურ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გამოჩენილ წარმომადგენელს, სურდა ჩვენი თაობა პატრიოტულ-დემოკრატიული სულისკვეთებით აღეზარდა და საამისო მასალას იგი, პირველ ყოვლისა, ხალხის ისტორიაში პოულობდა. („ქართული ლიტერატურის ისტორია” , ტ 4 , 1974:354)

„ვახტანგ გორგასლანი“ ფარნვაზ მეფის მსგავსად მწერალი ვახტანგ გორგასალის უდიდეს ღვაწლსაც გვაცნობს. მოკლედ, მაგრამ ამომწურავად საუბრობს მის დამსახურებას სამშობლოს წინაშე.

როგორც ცნობილია, ქრისტიანობა ქართველებმა მიიღეს მეფე მირიანის დროს, IV საუკუნეში, ასი წლის შემდეგ კი სამეფო ტახტი დაობლდა, როცა მეფე გარდაიცვალა, ამ დროს მემკვიდრე ვახტანგი 6 წლისა იყო. სამეფოს მართვა დედამ- დედოფალმა სუნდუხტიმ იკისრა. თუმცა, სამეფო ტახტზე მეფის არყოფნით საქართველოს მტრები სარგებლობდნენ: აღმოსავლეთ-სამხრეთიდან სპარსელები აწუხებდნენ, დასავლეთ-სამხრეთიდან ბერძნები, ჩრდილოეთიდან ოსები.

პატარა ვახტანგმა ჩინებული განათლება მიიღო. ჯუანშერი და საურმაგი საერო საქმეებს ასწავლიდნენ. ღვთისმეტყველებაში მთავარეპისკოპოსმა მიხეილმა გამართა.

15 წლის ასაკში ტახტზე ავიდა ვახტანგი და მაშინვე შეუდგა მტრების ალაგმვას. პირველად ოსები დაამარცხა და ზავი დასდო მათთან, ასევე მისი დატყვევებული და გაათავისუფლა მათგან. შემდეგ მეფე ბერძნებსაც დაუპირისპრდა, თუმცა, როცა ბერძნების მეფე ლეონმა ნახა ძლიერება ვახტანგისა, არამცთუ შეურიგდა, სიძედაც მოეკიდა, მისცა ცოლად თავისი ასული ელენე.

სპარსელებთან შებრძოლების შემდეგ მას „გორგ-ასლანი“ დაარქვეს, რაც ქართულად ნიშნავს: მგელლომი.

მან ზავი დასდო ასევე სპარსეთის მეფესთან ფირუზთან და ამ უკანასკნელმა შეირთო ვახტანგის და.

ვახტანგი ღვთისმოსავი პიროვნება იყო. ამიტომ, საქართველოში დაბრუნებისთანავე შეკრიბა საუკეთესო ჯარისკაცები და გაემგზავრა იერუსალიმს

,რათა მოელოცა მაცხოვრის საფლავი . მხურვალე მადლობა შესწირა ზეციურ მამას სამეფოს გადარჩენისთვის.

მირიან მეფის მიერ აშენებული ჯვრის მონასტერი მან ხელახლა გაამშვენიერა. ყველაზე დაუვიწყარი სახსოვარი მან საქართველოს დაუტოვა- დაარსა თბილისი და შემდგომ დედაქალაქად გამოაცხადა.

„წმიდა გუნდი ცამეტთა კაპადოკიელ მამათა“ . იაკობ გოგებაშცილი დიდი მოწიწებით ახსენებს სამშობლოს მოყვარულებს. ის უდიდეს პატივს მიაგებს იმ ადამიანებს, რომლებსაც მნიშვნელოვანი ღვაწლი აქვთ სამშობლოს წინაშე,

ამ ისტორიული ხასიათის თხზულბაში მწერალი მოკლედ, მაგრამ, ნათლად გვიხატავს ცამეტ მამათა მოღვაწეობას, რომლებსაც ცამეტი ასურელი მამის სახელითაც იცნობს ქართველი მკითხველი.

როგორც ისტორიიდან ცნობილია, ვახტანგ მეფის უდროოდ გარდაცვალებამ მძიმე ყოფა დაუყენა ქვეყანას. მეფის მემკვიდრე მამამისს ბევრი ვარაფრით ჰგავდა და სპარსელების შეკავებაც ვერ შეძლო, მათ ადვილად მოიმაგრეს ფეხი ქვეყანაში და ქართველების დამორჩილებაც კი მოინდომეს. ასეთი ძნელბედბის ჟამს ნამდვილად არ იყო ადვივილი რწმენის შენარჩუნება , ათასგვარი ხრიკებით ცდილობდნენ სპარსელები ქართველების წელში გატეხვას, გადმობირებას, ან სხვადასხვა დასჯის მეთოდების გამოყენებას. ამ დროს, კი ქრსიტიანობა სუსტდებოდა და წარმართობა ძლიერდებოდა.

„ამ საშინელის გაჭირვების დროს სამხრეთიდან ქართველებს ძმურად გამოუწვდინა ხელი ერთმა ქვეყანამ. რომელიც იდო სქართველოს სამხრეთით და სადაც ესახლა ქართველთა მონათესავე ერი. ეს ქვეყნა იყო კაბადოკია. რომერლშიაც ამ დროს ჰყვაოდა განათლება და ქრისტიანობა. ამ ქვყნიდან ოყო წმინდა ნინო, ქართველთა განმანათლებელი, წმიდა გიორგი- გამოჩენილი ღვთისმეტყველი და სხვანი განთქმული მსწავლულნი და ღვთისმეტყველნი, ესენი ყველანი. როგორც კაბადოკიელნი, ჩამომავლობით ახლო ნათესავები იყვნენ ქართველებისა.’ („საგანძური“, 1993, გვ 304)

კაბადოკიიდან წამოვიდა საქართველოში ცამეტი წმინდა მამა ქრისტეს სჯულის გასამტკიცებლად. ამ მამებმა იცოდნენ, რომ სპარსელებისგან მოელოდათ ტანჯვა, წვალება და სიკვდილი, თუმცა ამ ყველაფრისთვის ისინი მზად იყვნენ. მოვიდნენ სატახტო ქალაქ მცხეთაში, სადც სიხარულით მიეგება ქართველო ხალხი, კათალიკოსი და სამღვდელოება. ისინი მალევე შეუდგნენ საღთთო საქმეების შესრულებას. გაეშურნენ ქვეყნის სხვადასხვა კუთხეში,სადაც მეტად იყო შესუსტებული ქრისტიანობა და სწორედ იქ დაარსეს მონასტრები. ყოველ მონასტერთან დაარსეს სკოლა და

წიგნთსაცავი. ამ სკოლის კედლებშივე იწერებოდა და ითარგმნებოდა თხზულებები, ყოველი მონასტერი კი მდიდრდებოდა ბევრი ღირებული ნამუშევრით, წიგნთსაცავის ყოველი წოდების ქართველს შეძლო განათლების მიღება.

უფრო შესანისნავი ამ ცამეტ მამათა შორის იყვნენ: იოანე, რომელმაც დაარსა მონასტერი მთა ზედაზენზე, შიო, რომელმაც დააფუძნა მონასტერი მცხეთის დასავლეთით დიდს მღვიმეში და დაერქვა შიო მღვიმელი: ანტონ მარტყოფელი, დავით გარეჯელი , იოსებ ალავერდელი, აბიბოს ნეკრესელი.“ ( „საგანძური“, 1993:304)

„არაბთა შემოსევა საქართველოში , წამება დავით კონსტანტინესი და არჩილ მეფისა“ ვახტანგ მეფის გარდაცვალებიდან 140 წლის შემდეგ, ქართველები ებრძოდნენ სპარსელებს. შემდეგ ჩვენს ქვეყანას შემოესია ახალი მტერი- არაბნი. VII საუკუნეში ერთმა არაბმა სახელად მაჰმადმა, (მუჰამედმა) თავისი თავი წინაწარმეტყველად გამოაცხადა, შემოიღო ახალი სარწმუნოება და პირველ მცნებად შემდეგი დაადგინა: „არა არს ღმერთი, გარეშე ალლაჰისა და მაჰმადი არს მისი წინასწარმეტყველიო“. ახალი სარწმუნოება ჯერ არაბეთში იქნა გავრცელებული მახვილითა და ცეცხლით და შემდეგ მრავალ ქვეყნებშიც. მაჰმადის მემკვიდრეებმა, სხვათა შორის, სპარსეთიც დაიპყრეს, მოსპეს იქ ზოროასტრის სარწმუნოება, ანუ ცეცხლთაყვანისმცემლობა და სპარსელებს მაჰმადიანობა მიაღებინეს. მერე შეიერთეს სპარსეთის ჯარიც და გამოლაშქრეს ჩრდილოეთისაკენ 664 წელში. წინ ვერავინ აღუდგა, შემუსრეს სომხეთი, დაიპყრეს ქართლი, კახეთი და მთელი კავკასიონი.“ ( „საგანძური“, 1993:305)

არაბების წინამძღოლი მურვან ყრუ მაშინდელი საქართველოს მეფის მირის მოსკლავად გამოემართა სამეგრელოსკენ, თუმცა მათ იმერეთში დავითი და კონსტანტინე დახვდნენ,თავგანწირვით შეებრძოლნენ, მურვან ყრუმ ისინი შეიპყრო, თავიდან წყალობას დაპირდა რჯულის გამოცვლის სანაცვლოდ, თუმცა მათ მტკიცე უარი განაცხადეს, მეთაურმა კი ისინი სასტიკად აწამა. მიუხედავად მცდელობისა, მურვანმა ვერ მოახერხა მირის ნახვა. მაგრამ ამით არ დამთავრებულა შემოტევა. ცოტა ხნის შემდეგ, არაბთა მეორე წინამძღოლმა გამოილაშქრა. ამ დროს მეფე არჩილი მეფობდა, მისი გადმობირებაც სცადა არაბთა მეთაურმა, თუმცა უარის შემდეგ ისიც აწამა მეთაურმა. ქართულმა ეკლესიამ კი ის შერაცხა წმინდანთა შორის.

„ამის შემდეგ არაბები დამკვიდრდნენ საქართველოში და მთავარ ბინად აირჩიეს თბილისი, სადაც დასვეს მთავარმმართებელი საქართველოსი, ემირად წოდებული. საქართველოს განთავისუფლება არაბთაგან კი მოხდა ბაგრატ მეოთხის დროს. XI საუკუნის დასაწყისში, მაშასადამე სამასი წლის შემდეგ, არაბთა პირველი შემოსევიდან.“ ( „საგანძური“, 1993:306)

მწერალი საოცარი ოსტატურობით აღწერს თითოეული მოწამისა თუ ღირსი პიროვნების ღვაწლს სამშობლოს წინაშე. უნდა აღვნიშნო, რომ მკითხველი, ვინც არ იცის საქართველოს ისტორია, იაკობ გოგებაშვილის ისტორიული მოთხრობების კითხვა სავსებით საკმარისია გარკვეული წარმოდგენის შექმნისა ჩვენი ქვეყნის ისტორიაზე. უნდა აღინიშნოს, რომ იაკობ გოგებაშვილი მეტად ფრთხილად ექცევა ისტორიულ მოვლენებს. იგი არ ღალატობს ისტორიულ სინამდვილეს და საკუთარი შეხედულებების მიხედვით არ ცვლის ისტორიულ ფაქტებს.

„დიდი ღვაწლი „ივერიის“ მონასტრისა და თორნიკე ერისთავის განათლების წინაშე“

ცნობილია, რომ თორნიკე ერისთავი ერთ-ერთი წმინდა მამათაგანია, რომელიც განსაკუთრებულ ადგილს იჭერს ქართული სამოციქულო ეკლესიის ისტორიაში.მას მიეძღვნა არაერთი მხატვრული ქმნილება ქართულ მწერლობაში. იაკობ გოგებაშვილიც თავის მხრივ არ რჩება თორნიკე ერისთავის წინაშე ვალში და მას უძღვნის შესანიშნავ ისტორიული ხასიათის მოთხრობას. მწერალი აგრძელებს საუბარს წმინდა მოღვაწეების შესახებ, რომლებმაც წარუშლელი კვალი დატოვეს ქვეყნისა და ერის წინაშე. მოცემული მოთხრობაც სხვების მსგავსად, მოგვითხრობს თორნიკე ერისთავის დამსახურებას ქვეყნის წინაშე.

როგორც ისტორიიდან ცნობილია, X საუკუნეში საქართველოსთვის უდიდესი ღვაწლი აქვთ იმ მონასტრებს, რომლებიც სამშობლოს საზღვრებს გარეთ იყო და დაარსებული იყო ქართველების მიერ. უმეტესწილად ეს მონასტრები იყო საბერძნეთში, სახელდობრ, ულუმპოში, შავმთაზე ანტიოქიის მახლობლად იერუსალიმში, სინასა და ათონის მთაზე. მათ შორის პირველი ადგილი უჭირავს ივერიის მონასტერს, წმინდა ათონის მთაზე დაარსებულს, რომელიც დაფუძნდა ქართველი ბერების მიერ VIII საუკუნის ბოლოს. ეს შორეული ადგილი იმიტომ აირჩიეს

ქართველმა ბერებმა, რომ მიუვალ ადგილას იყო მტრებისგან და მართლმადიდებლურ სახელმწიფოს - საბერძნეთს ეკუთვნოდა.

ამ მონასტრის კედლებშივე მოდიოდა მრავალი განათლებული ქართველი, რომლებიც ჭაბუკბის დროს სამშობლოს ემსახურებოდნენ, ხოლო მოხუცობის ჟამს მონასტრის კედლებში ამჯობინებდა სიცოცხლის გატარებას. X საუკუნის ბოლოს მონასტერი გაფართოვდა და ლავრად ანუ მთავარ მონასტრად იქცა, ეს კი თორნიკე ერისთავის მეოხებით მოხდა.

თზულებაში ავტორი გვაცნობს თორნიკე ერისთავის ბიოგრაფიას. ვფიქრობთ, ყველასათვის საინტერესო იქნებოდა და არის ამ შესანიშნავი ქართველი მოღვაწის, მხედართმთავრისა და წმინდა მამის შესახებ ინფორმაცია. „თორნიკე ერისთავი დაიბადა და აღიზარდა სამხრეთ საქართველოსში ანუ მესხეთში. ჩამომავლობით იგი ეკუთვნოდა ფრიად წარჩინებულ გვარეულობას და იყო ერთი მთავართაგანი, ანუ ერისთავთაგანი. ჭაბუკობაში თორნიკე იყო ერთი საუკეთერსო სარდალი და მისი წინამძღოლობით ქართველმა ჯარმა არაერთხელ გაიმარჯვა ბრწყინვალედ მტერზე. ხანში რომ ჩავარდა, თორნიკემ დასტოვა სამსახური, უარყო ყოველივე ქვეყნიური სიამოვნება და ზრუნვა, გამგზავრდა საბერძნეთში და მივიდა „იბერიის“ მონასტერში. აქ უბრალო ბერად აღიკვეცა წინამძღვრის მამა იოანეს მიერ, რომელსაც ერისკაცობაში ცოლად ჰყავდა თორნიკეს და იყო მისი ნასიძარი.

მაგრამ მამა თორნიკე ჩქარა იძლებული გახდა შეეწყვიტა თავისი მყუდრო ცხოვრება, დაეტოვებინა ათონის მთა, წამოსულიყო საქართველოსკენ, ხელახლად აღჭურვილიყო საომარი იარაღით და დაბრუნებოდა ქვეყნის მღელვარებასა, ასე დატრიალება თორნიკეს ბედისა მოხდა შემდეგი მიზეზის გამო.“ („საგანძური“, 1993: 308)

ბერძნების იმპერატორს ვასილს აუჯანყდა ერთი მისი მთავარი ბარდა სკლიაროსი რომელიც განაგებდა აღმოსავლეთ ნაწილს. მოინდომა ვასილის დამარცხება და კონსტანტინეპოლისკენაც მოიწევდა, მიუხედავად მცდელობისა, ვასილმა ვერ შეძლო სკილაროსის დამარცხება, დამწუხრებულ მეფეს მოახსენეს ,რომ საქართველოს მაშინდელ მბძანებელს დავით კურაპალატს შეეძლო თორნიკე

ერისთავის დათანხმება სკლიაროსის წინააღმდეგ ბრძოლაში დასახმარებლად. მართლაც არ იყო იოლი თორნიკეს დათანხმება, მონასტრის მყუდრი ცხოვრებისათვის თავის დანებება, უარი ვერ უთხრა იმპერატორს. თორნიკემ კი ვასილის წერილი წამოიღო დავითთან, ამ უკანასკნელმა კი ჯარი დაახმარა იმპერატორს. დავითმა 1200 საუკეთესო ქართველი გაუგზავნა ვასილს.

თორნიკე ერისთავის მეთაურობით ბერძნებმა ქართველების დახმარებით თალისის ნაპირზე დაამარცხეს სკიალროსი და მისი ჯარი. თვითონ მეთაური კი იძლებული გახდა გაქცეულიყო საბერძნეთში. გამარჯვებულებს ხელთ უამრავი ქონება დახვდათ.

„გახარებულმა იმპერატორმა ვასილმა, არამც თუ დაუბრუნა მეფე დავითს აღქთმული ქვეყნები, არამედ მდიდარი საჩუქრებიც გამოუგზავნა როგორც მას მას , ისე თორნიკეს. გათავდა თუ არა ლაშქრობა და დამშვიდდა აჯანყებული ქვეყნები თორნიკე შეიმოსა ისევ ბერულად და გაემგზავრა ათონის მონასტერში, მან თან წაიღო საყვარელი მონასტრისთვის დავლა და საჩუქრები, რომელიც მიიღო დავითმა და თვით თორნიკემა მადლიერის იმპერატორისგან. ეს სიმდიდრე მთლად მოახმარა მონასტრის გადიდება და გამშვენიერებას, ტაძრის აშენებას იოანე ნათლისმცემლის სახელზე და ძვირფასი ხელნაწერების შეძენას. ( „საგანძური” ,1993:309) .

გარეგან მშვენიერებასთნ ერთად „ივერიონში“ იმატა შინაგანმა ღვაწლმც. გადათაირგმნა ქართული ენით სახარება, მრავალი საეკლესიო წიგნები და სხვა თხზულებანი.

„შოთა რუსთაველი და სხვა მგოსნები თამარის დროისა“ იაკობ გოგებაშვილი დიდი მოწიწებით ახსენებს სამ ბუმბერაზ ადამიანს ქვეყნის ისტორიიდან. ესენი არიან: 1.წმინდა ნინო- ქრსიტიანობის გამავცელებელი; 2. თამარ მეფე- ქვეყნის უდიდესი მმართველი და აღმშენებელი; 3. შოთა რუსთაველი.

ამ უკანასკენელმა პიროვნებამ უდიდესი მნიშვნელობის განძი დაუტოვა ქართველებს. „ვეფხისტყაოსანი“ შეუდარებელი მნიშვნელობის მქონე პოემაა, რომლითაც ყოველთვის ამაყობდა და ამაყობს ქართველი. მისი დაწერის შემდეგ

მრავალი წელი გავიდა, ბევრი სხვა ნიჭიერი მწერალი მოევლინა ჩვენს ქვეყანას, მაგრამ შოთა და მისი „ვეფხისტაყოსანი“ ყოველთვის უმაღლეს მწვერვალზე იდგა.

სამწუხაროდ, შოთას შესახებ ბიოგრაფიული ცნობები არ მოგვეპოვება. „ქართლის ცხოვრება“ , რომელშიც მრავლადაა მოცემული ცნობები თამარ მეფეზე, შოთას კენტი სიტყვითაც არ ახსენებს, მხოლოდ ზეპირი გადმოცემით ვიცით მის შესახებ მწირი ცნობები. „ჩვენს სასიქადულო პოეტს სახელად რქმევია საალერსო სახელი შოთა. როგოც ახლა, ისე უწინდელ დროში ქართველებს ძლიერ უყვარდათ საყმაწვილო სახელების ხმარება დიდების შესახებ. როგორც ახლა, ისე უწინ, 60-80 წლის მოხუცებულებს ეძახდნენ: კოტე, სანდრო. ვანო და სხვ. აი ამ ჩვულების წყალობით, რუსთაველს შერჩენია ბავშვობის სახელი შოთა. რა გვარისა იყო შოთა ამაზე არავითარი ცნობა არ გვაქვს, ვიცით მხოლოდ სოფლის სახელი, სადაც იგი დაბადეულა. ეს სოფელი ყოფილა რუსთავი მესხეთში და აქედან წარმომდგარა სახელი „რუსთაველი.“ უწინდელ დროში და ახლაც ქართველებს ჰქონდათ ჩვეულებად განთქმული კაცების გვარის მაგივრად ეხმრათ იმის დაბადების ადგილის სახელი. შოთას შესახებაც სოფლის სახელი უხმარით გვარის ნაცვლად და ამიტომ უკანასკნელი დაკარგულა.“ („საგანძური“, 1993:321)

გადმოცემით, შოთას მშობლები ადრე დახოცვია და მზრუნველ ბერ ბიძას ტბეთის სასულიერო სკოლაში წაუყვანია, მისი დამთავრების შემდეგ, ბიძამ კვლავ წაიყვანა გრემის სასწავლებელში, 5 წელი ისწავლა შოთამ იქ, შემდეგ იყალთოში გადასულა, რომელიც დაარსა დავით აღმაშენებლის დროს არსენ ეპისკპოპოსმა. ამ სკოლიდან ახალგაზრდები იგზავნებოდა საზღვარგარეთ სწავლის მისაღებად, შოთაც წასულა ქალაქ ათინაში, დამთავრების შემდეგ მოსულა თავის ქვეყანაში. ამ დროს საქართველოში თამარის „ოქროს ხანა“ ყოფილა. დედოფალმა სიამოვნებით მიიღო ნიჭიერი შოთა, სამეფო კარზე კი უბოძა თანამდებობა- მოლარეთხუცესობა, თუმცა მისთვის ამას ხელი არ შეუშლია სამწერლობო საქმიანობაში.

მალე შეუდგა შოთაც პოემის წერას. საოცარი ოსტატურობით დაგვიხატა წარჩინებული პირნი და მათი ღირსებანი, როგორც ქართველთა თვისებები და გულადობა. რადგანაც თანამდროვე პირების პირდაპირი დასახელება მოუხერხებელი

იყო, ამიტომ პოემას მისცა არაკის ფორმა. მოქმედება გადაიტანა არაბეთში და მოქმედნი პირნი არაბების სახელებით გამოიყვანა, თავის ქმნილებას კი დაარქვა „ ვეფხისტყაოსანი“, რადგან პოემის მთავარ გმირს- ტარიელს ვეფხის ტყავი აცვია. მისი დსრულების შემდეგ. მშვენივრად გადაწერილი დედოფალს წარუდგინა ნადიმზე წარჩინებული პირების თანდასწრებით და იქვე წაიკითხა მისი თხზულება. აღფრთოვანებული დარჩა ყველა იქ დამსწრე შოთას ნამუშევრით, დედოფალმა ბეჭედი წაიძრო თითიდან და მადლერების ნიშნად უბოძა პოეტს.

მალე გახდა პიპულარული პოემა ქათველებში. საუბრის დროს, ან კამათის დროს ხალხს ციტატები მოჰყავდა პოემიდან თავანთი აზრის განმსამტკიცებლად. ამის გამო , რუსთაველის ბევრი ნათქვამი მშვენიერ ანდაზად გადაიქცა.

„ვეფხისტყაოსანი“ ამტკიცებს, რომ რუსთაველი იყო არამარტო მიჭიერი პოეტი, არამედ ბრძენი, რომელიც აზროვნებით ბევრად წინ უსწრებდა თავის დროსა. მოგვყავს რამდენიმე მაგალითი: მაშინდელს დროსი მამაკაცებს დედაკაცები დაბალ არსებებად მიაჩნდათ და ორი სქესის თანასწორობა უარყოფილი იყო. რუსთველი კი თავის პოემაში ქალს ერთ სიმაღლეზე აყენებს ვაჟკაცთან და როსტევან მეფის ასულზე თინათინზე ამბობს:

„ლეკვი ლომის სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია. „

მაშინდელ დროში ძარცვა- გლეჯა, სხვისი ქონების მითვისება ჩვეულებრივი მოვლენა იყო. წინააღმდეგ ამისა, შოთა ქადაგებდა:

„რასაცა გასცემ შენია: რაც არა, დაკარგულია!“

ძთელი კაცობრიობის ცხოვრება დამყარებული იყო მონობაზე, ბატონყმობაზე.

„ვეფხისტყაოსანში“ კი ვკითხულობთ:

„მიეც გლახაკთა საჭურჭლე, ათავისუფლე მონები.“

უწინდელს დროში ბევრსა ჰფიქრობდნენ, რომ ცოცხალი ძაღლი სჯობია მკვდარ ლომსაო. რუსთაველი კი სხვაფრივ სჯიდა:

„სჯობს სიცოცხლესა ნაძრახსა, სიკვდილი სახელოვანი.“

მეტად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა იმ ხანად გვარიშვილობას. თანამდებობაში განწესება და საზოგადო პატივი დამყარებული იყო შთამომავლობაზე. შოთა კი თავის

ერთს განსაკუთრებულ პატარა ლექსში პიროვან ღირსებას ყველაფეზე მაღლა აყენებს და არაფრად აგდებს გვარიშვილბას:

„ათსად გვარი დაფასდა, ათიათასად ზრდილობა,
თუ კაცი თვითონ არ არის, ცუდია გვარიშვილობა. „

რამდენი დრო გადის , იმდენი უფრო ფასი ემატება „ვეფხისტყაოსანს“. ერთ განვითარებულ ნემეცს უთქვამს თურმე, რომ მეთორმეტე საუკუნეში ევროპას არ ჰქონდა არცერთი „ ვეფხისტყაოსნისნაირი“ თანსწორი თზულებაო და მასში იმისთნა მაღალი აზრებია გამოთქმული, რომელიც ღირსი არის მთელს კაცობრიობაში მოიფინოსო. ამ პოემას კი ჟამი ფასსა და მნიშვნელობას არ უკარგავსო. ეს კი უტყუარი ნიშანია, რომ ამ ქმნილებას აზის ბეჭედი ნამდვილი გენიოსობისა.“ ( „საგანძური“, 1993:323-324)

საგანგებოდ უნდა აღვნიშნო, რომ იაკობ გოგებაშვილის ისტორიულ შემოქმედებაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს სამშობლოსათვის თავდადებულ გმირებს. მაგალითად: ცოტნე დადიანი იდეალური მაგალითია სამშობლოსა და თანამოძმეებისადმი უანგარო სიყვარულისა. XIII საუკუნის ნახევარი- მძიმე ხანა აღმოჩნდა ჩვენი ქვეყნისთვის. მონღოლება დიდად გაუჭირვეს საქმე ქართველებს, საჭირო გახდა ზომების მიღება.ყოველი კუთხის მთავარი შეიკრიბა ერთად და გადაწვიტეს ერთად შებრძოლებოდნენ მაშინდელ მტერს ნოინს, რომელსაც სამხრეთ სომხეთში ჰქონდა ბინა დადებული. მეთაურმა ამ ამბის გაგების მერე ყველა დაატყვევა და მზის გულზე თაფლწასმულები შიშვლად დაყარა. სასტიკად გაწამდნენ ქართველები, თუმცა მაინც არ გატყდნენ. სწორედ ამ დროს გამოიკვეთა კიდევ ერთხელ მტერთან დაუმორჩილებლობა, რომელმაც ნოინის დიდად გაკვირვება გამოიწვია. უფრო მეტად გაოცებული მაშინ დარჩა, როცა დაინახა , რომ გვიან მოსულმა ცოტნე დადიანმა ტანთ გაიხადა და თანამოძმეებს გვერდით მიუწვა ცხელი მზის გულზე. სწორედ ამ საქციელმა გააღვიძა ერთობ ადამიანური გრძნობა მონღოლთა მეთაურში და ყველა ქართველი გაათავისუფლა. აი, რას ნიშნავს ერთმანეთის გვერდში დგომა , რომლითაც თითოელი ქართველი უნდა ამაყობდეს, სწორედ , ცოტე დადიანისნაირმა ადამიანებმა შემოგვინახეს საქართველო აქამდე.

“ისტორიულ მოთხრობებს, - აღნიშნავდა ი. გოგებაშვილი, - დიდი მნიშვნელობა აქვს ბავშვის აღზრდაში. საუკეთესო მამულიშვილების მხურვალე სიყვარული თავისი ქვეყნისა, თავისი სარგებლობის დავიწყება მის სიკეთისათვის და თავდადება მამულის ბედნიერებისათვის, უპირველეს ღონისძიებად ირიცხებიან ჩასანერგად და აღსაზრდელად მოზარდ თაობას შორის მაღალი ზნის პრინციპებისა” („ქართული ლიტერატურის ისტორია , ტ 4,1974:355)

მწერალი მოწიწებით ახსენებს მეფე დიმიტრი თავდადებულს ( 1274-1289). მისი თავგანწირვა უდიდესი პატივია სამშობლოსათვის. მონღოლთა მაშინდელმა ყეენმა არღუნმა ღალატი დასწამა მის სარდლებსა და მეფე დიმიტრისაც, ნოინები საიდუმლოდ დაახოცინა და მეფეს შემოუთვალა დაუყონებლივ მასთან მისვლა. რა თქმა უნდა, მეფე თავიდანვე გრძნობდა, რომ იქ მისვლით კარგი დღე არ დაადგებოდა. მოიწვია კრება და ყველა დიდებულს გააცნო თავისი განზრახვა, რომ მცირე ამალით აპირებდა ყეენთან ხლებას, რადგან შებრძოლებას აზრი არ ჰქონდა. ყეენი ნაცარტუტად აქცევდა მთელ სამეფოს, „ რადგან ერთის ტანჯვა და სიკვდილი უკეთესია მრავალის ამოჟლეტაზე, ამიტომ ეს გადავწყვიტე, წავიდე მონგოლთა მბრძანებელთან, მივიღო მისგან სიკვდილი და ამით ავაცილო ხალხს დიდი უბედურებაო.“ („საგანძური“, 1993:356). ილია ჭავჭავაძემაც ვრცელი პოემა მიუძღვნა სახელოვან მეფეს „მეფე დიმიტრი თავდადებული“. პოეტისთვის მეფე გმირი და პატრიოტი ადამიანია. პიროვნება, რომელმაც საკუთარი თავი სამშობლოსა და ქართველ ხალხს მიუძღვნა. მისი ფიქრი საქართველო იყო და გული კი ყოველი ქართველი ქართველის ნავსაყუდელი. სწორედაც ასეთმა გმირულმა საქციელმა დაიმასახურა ქართველი ხალხის უდუდესი სიყვარული მეფისადმი. ასეთი ადამიანები ხომ თითზე ჩამოსათვლელნი იყვნენ და არიან.

ავტორი დიდ სიყვარულით საუბრობს დიმიტრის შემდეგ მის ძეზე, გიორგიზე , რომლის სახელიც ისტორიაში შესულია, „გიორგი ბრწყინვალის“ სახელით ( 1314-1346) ისიც, მამის მსგავსად, სამშობლოს მოყვარული ადამიანი იყო. მამის სიკვდილის შემდეგ, დედოფალმა ნათელამ ახალციხეში წაიყვანა და იქ გაზარდა. იქ ეზიარა პატარა გიორგი სამშობლოს სიყვარულს. გაითავისა საკუთარი მოვალეობები ქვეყნის

წინაშე. როცა გაიზარდა, დაბრუნდა სამეფო ტახტზე და შეუდგა ქვეყნის მართვას. სამეფო ტახტზე მეფის არ ყოფნის გამო, ურჩი დიდებულები და სარდლები მომრავლებულიყვნენ. მეფემ ყველა დაუმორჩილებელს საკადრისი საქციელით უზღო. პატრიოტები კი პირიქით, დააწინაურა, მონღოლებიც რამდენჯერმე დაამარცხა, საბოლოოდ გარეკა ქვეყნიდან და სრული დამოუკიდებლობა მიანიჭა ერსა. ასევე დაამარცხა ლეკები და ხარკიც დაადო მათ. „მთელი აქეთ კავკასიონი, შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე, გახდა საბრძანებელი გიორგი მეფისა. განახლდა დიდებული დრო თამარ მეფისა, აღსდგა საქართველო, ჯანღონით აივსო, დიდებით შეიმოსა,“ („საგანძური“, 1993:357) ასეთი დიდი დამსახურების გამო ქართველმა ერმა ის ბრწყინვალე მეფედ აღიარა და ეს წოდება მას მუდამ თან გაჰყვა, როგორც სამშობლოს დიდი მოამაგე პიროვნება.

იოთამ ზედგენიძეც ის პიროვნებაა, ვინც სამშობლოს და მეფის გულისთვის თავი გასწირა. როცა, XV საუკინის ნახევარში დაბეჩავებულ საქართველოში არ მოიძებნა ადამიანი,რომელიც ხმას ამოიღებდა იმ ბედუღმართი ყოფის შესაცვლელად. ის გვერდით დაუდგა ქართლ-კახეთის მეფე გიორგი მერვეს, რომელმაც მოიწადინა სამცხის დამორჩილება, რომლის მთავარი ყვარყვარე ათაბაგი განზე გაუდგა, შემდეგ, იმერეთის დაპყრობა სურდა და საბოლოოდ საქართველოს სხვა ნაწილების შემოერთებაც უნდოდა. იოთამი ამ სასიქადულო საქმეში. რა თქმა უნდა, მეფის გვერდით იდგა. მეფე ამ დროს ახლანდელ ჯავახეთში იყო დაბანაკებული და ყვარყვარესთან ომისთვის ემზადებოდა.

ასეთ დროს ერთიანობის შენარჩუნება რთული აღმოჩნდა და შეთქმულებმა მოინდომეს მეფის ვერაგული სიკვდილი. იოთამმა ყოველივე ეს გაიგო და მეფეს აცნობა, თუმცა მეფემ არ დაიჯერა ღალატი. „მეტი ღონე არ არის,თავი უნდა გავწირო მეფისათვის და ჩემი სიკვდილით დავიცვა მისი ძვირფასი სიცოცხლე“. („საგანძური“, 1993,გვ 363) და სხვა გზა ირჩია მან: გიორგის შესთავაზა, რომ მის ბანაკში დაწოლილიყო მეფის მაგივრად. გიორგის რათქმაუნდა გაეღიმა ამის გაგონებაზე, მაგრამ იმდენად იყო დარწმუნებული, რომ შეთქმულებ არ იყო მის წინააღმდეგ, სურვილი აუსრულა იოთამს და უფლება მისცა მის კარავში დაეძინა. სწორედ, იმ

საბედისწერო ღამეს ახდა იოთამის ნათქვამი და მეფის საწილში ხანჯლებით მოკლეს იგი. მეორე დღეს, დილით, მეფეს თავგზა აებნა ამის შემხედვარე, ძალიან ინანა , რომ არ დაუჯერა მის ერთგულ მეგობარს, თუმცა გვიანი აღმოჩნდა. სამაგიეროდ, მალევე იპივა მკვლელები და თავები დააყრევინა. მადლირების ნიშნად, კი მის შთამომავლობას კი თავადობა უბოძა.

ალ. ხახანაშვილი იაკობ გოგებაშვილის აღნიშნული მოთხრობის შესახებ წერდა: “ამ მხატვრული ენით დაწერილ მოთხრობებში ავტორი უღვიძებს მკითხველს მამულიშვილობის გრძნობას და აშუქებს მის სულს მაღალის ზნეობითის მოვალეობის შეგნებით.

„თავდადებულ ქართველთა” გმირობისა და გამბედაობის ფაქტები, რომ ზემოთ ნათქვამი უეჭველი გახდეს, სწორედ, თევდორე მღვდელს უდაბურ ტყეში შეჰყავს თათრები და გზას უბნევს მათ, რომელთაც სურთ საქართველოს მეფის დატყვევება და ქვეყნის დარბევა. თევდორემ იცის, რომ მას ელის “გამოუთქმელი ტანჯვა-წამებით სიკვდილი, ცოლ-შვილის დაობლება”, მაგრამ მისთვის სამშობლოს აოხრება უფრო მეტი ტანჯვაა, ხალხის ღალატია და, მაშასადამე, უმძიმესი დანაშაული. აქ გოგებაშვილს არ დავიწყებია ერთი ფსიქოლოგიური დეტალი: როცა თევდორე მღვდელმა მცირეოდენი ყოყმანის შემდეგ მიიღო მტკიცე გადაწყვეტილება, სამშობლოსათვის ენაცვალებინა თავისი თავი, “უცებ წელში გასწორდა, სახე გაუნათდა, დიდებული გამომეტყველება მიიღო”. სწორი და სავსებით სავსებით დამაჯერებელია ეს დეტალი. დიდი სახალხო და საგმირო საქმისათვის პიროვნული ინტერესების შეწირვას შეუძლია მიანიჭოს ადამიანს ასეთი კმაყოფილება და ნამდვილი სიხარული. ( „ქართული ლიტერატურის ისტორია“ ტ 4, 1974:357-358)

სამშობლოს სიყვარულის და გმირობის მტკიცე საფუძველზე აქვს გაშლილი იაკობ გოგებაშვილს სხვა ისტორიული მოთხრობებიც. ცხრა ძმა ხერხეულიძენი, გლეხი ბოსტაშვილი და სხვა ნამდვილი მამულიშვილები, რომელთა სამაგალითო საქციელმა ჩვენი სახელოვანი პედაგოგისა და მწერლის მხატვრულ შემოქმედებაში ჰპოვა ჯეროვანი ასახვა, ღირსეულად ამკობენ სამშობლოსა და ხალხისათვის თავდადებულ გმირთა სახელოვან კრებულს. („ქართული ლიტერატურის ისტორია“ 1974:358)

ძმები ხერხეულიძეები, რომელთა თავგანწირვამ მარაბდის ველზე ქართველების დიდი სიყვარული და პატივისცემა გამოიწვია. ერთ მუშტად შეკრული ცხრავე ძმა ზედ დააკვდა მტერს, სიცოცხლის უკანასკნელ წუთამდე ებრძოლა შაჰ- აბაზის ჯარს. მწერალს ყურადღებიდან არ გამორჩენია ღირსეული ძმების დედა, რომელიც ბრძოლის ველზე ედგა შვილებს და ამხნევებდა.

ასევე გლეხი ბოსტაშვილი, რომელმაც საკუთარ სიცოცხლეს ამჯობინა მეფის სოცოცხლე და ცხენმოკლულ ერეკლეს თავისი ბედაური დაუთმო ბრძოლის ველზე. მადლიერმა მეფემ კი მათ გვარს აზნაურობა უბოძა.

„ერეკლე მეფე და ინგილო ქალი “ისტორიული ხასიათის მოთხრობად შეიძლება ჩაითვალოს იმდენად, რამდენადაც აქ გადმოცემულია საყოველთაოდ ცნობილი ისტორიული ფაქტები (ერეკლეს მიერ ლეკების რამდენჯერმე დამარცხება და კრწანისის ომი 1795 წელს), მაგრამ მოთხრობის მხატვრული კვანძი და ფაბულა, როგორც თვით ავტორიც აღნიშნავს, ხალხურ თქმულებას ეყრდნობა. ამ მოთხრობის მიზნად ავტორს დაუსახავს მეფისა და ხალხის ურთიერთობის რამდენიმე მომენტის მხატვრული ასახვა. იაკობ გოგებაშვილი მოწიწებით ახასიათებს ერეკლეს, როგორც სამხედრო სტრატეგს და დიდ სარდალს. მოხიბლულია მისი დემოკრატობით და თავმდაბლობით. ჩვენს ამოცანას არ შეადგენს ამჟამად იმის გარკვევა, თუ როგორ ესმის გოგებაშვილს ერეკლეს დემოკრატობა და მისი თავმდაბლობა, მაგრამ რამდენადაც მოთხრობის ეს მომენტები ხალხურ თქმულებაზეა აგებული, არც კია აუცილებელი მოვთხოვოთ ავტორს ამის ფართო ინტერპრეტირება. მოთხრობის მიხედვით, ერეკლე მეორე ძალიან დაახლოებულია ხალხთან, ყურადღებით და გულისხმიერად ეპყრობა მას და სათანადო ინტერესსაც იჩენს მისი შინაური ცხოვრებისადმი. ხალხიც აფასებს ერეკლეს, მოსწონს და უხარია მისი გმირობა, სიმამაცე და მზად არის გაჰყვეს მას პირველსავე მოწოდებაზე. ამ მოთხრობის მიხედვით, მხედრობა თავს სწირავს მეფისათვის, რადგან ეს არის თავგანწირვა სამშობლოსათვის. სამშობლოს მგზნებარე სიყვარულით და მისთვის თავდადებით იბრძვის ქართველი ხალხი დიდძალი მტრის წინააღმდეგ კრწანისის ველზე. უთანასწორო ბრძოლაში დაღუპული ორი მამაცი ინგილო ვაჟკაცის პატრიოტი დედა

მხურვალე მადლობას უხდის უფალს: “მან აღირსა (მის) შვილებს გმირული სიკვდილი, სიკვდილი სახელოვანი მამულიშვილებისა”. მას კიდევ ჰყავს ოთხი ვაჟი და ორი ქალი: “მე მათ დავზრდი უფრო უკეთესს, უფრო გულმხურვალე მამულიშვილებად და ისინი სხვა ქართველ დედებთან აღზრდილ მამულიშვილებთან ერთად გადაუხდიან მტერს სამაგიეროსა და ჩვენს საქართველოს დააყენებენ ბედნიერ გზაზე”. ასეთია იაკობ გოგებაშვილის “ინგილო ქალი”, მაგრამ აქვე აღსანიშნავი აერთი შტრიხიც. იაკობ გოგებაშვილს ესმის ქართველი დედის ვალი სამშობლოს წინაშე, მაგრამ კარგად იცის ისიც, რომ უდიდესია დედის სიყვარული შვილისადმი, ინგილო ქალი გახარებულია თავისი შვილების გმირობით და თავგანწირვით, ესაა მისი ნუგეში, მაგრამ ამით არ იფარება მისი პიროვნული ტრაგედია. ავტორი სწვდება მის სულს და მღელვარებით აღნიშნავს, რომ დედის ხმაში “დიდ ნუგეშთან უღრმესი და უმწარესი დედობრივი სიმწუხარე ცხადად ისმოდა”. ასეთია ქართველი ქალი, როგორც პატრიოტი- მამულიშვილი და როგორც დედა.“ („ქართული ლიტერატურის ისტორია“, ტ 4. 1974:356-357)

როცა საუბარს ვაგრძელებთ იაკობის ისტორიულ მოთხრობებზე, არ შეიძლება ავუაროთ გვერდი „ასპინძის ომს“. ის მკითხველის წინაშე აცოცხლებს ჩვენი ყვეყნის ისტორიის ერთ შესანიშნავ ფურცელს. „ქართველი მცირერიცხოვანი მხედრობის მიერ 1770 წელს ოსმალეთის მრავალრიცხოვანი ჯარის განადგურება ერეკლე მეორის მეთაურობით მეტად მდიდარ მასალას შეიცავს არა მარტო ისტორიული თვალსაზრისით, არამედ პატრიოტულ აღმზრდელობითი თვალსაზრისითაც, და სწორედ ამ მიზანს ისახავს ავტორი.

ი. გოგებაშვილი გადმოგვცემს ქართველი ჯარის და მისი ხელმძღვანელობის სამხედრო სტრატეგიას, თავდაჭერილობას, სიდინჯეს, გმირობასა და ტექნიკურ გაწვრთნილობას. ამასთან, არ ივიწყებს იგი ჩვენი ჯარის ჰუმანურობას, სიამაყეს და თავისი ღირსების შეგნების დამახასიათებელ მომენტებს. პატარა მკითხველზე წარუშლელ შთაბეჭდილებას ტოვებს იაკობის მიერ მარტივად, მაგრამ ცოცხლად აღწერილი ეპიზოდები მასობრივი და ორთაბრძოლებისა (განსაკუთრებით ერეკლესა და კოხტა ბელადის შერკინება), სოლიდარობის ფაქტები ქართველ ჯარში და ის

ძლიერი პატრიოტული აღტყინება, რომელიც ახასიათებდა ჩვენს მხედრობას. ამ მოთხრობაში ავტორს არ შეეძლო გვერდი აეხვია გენერალ ტოტლებენის მუხანათური ღალატისათვის და ფრთხილად, მაგრამ მაინც სავსებით გარკვეულად იწვევს მკითხველში აღშფოთებას.“ („ქართული ლიტერატურის ისტორია“, ტ 4, 1974: 355-356)

თუმცა, საბოლოოდ თამამდ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ერეკლე მეფემ აჩვენა როგორც გმირი, პატრიოტი და ჰუმანური ადამაინის სახე,სახე მთელი საქართველოსი.

როცა გოგებაშვილის შემოქმედებაზე ვსაუბრობთ, არ შეიძლება გვერდი აუვუაროთ მის გენიალურ მოთხრობას „იავნანამ რა ჰქმნა?“ ეს ის ნაწარმოებია, რომელიც ყველა ასაკის ადამიანში აღძრავს კითხვის ინტერესს და განმსჭვალულია როგორც სამშობლოს ასევე ოჯახური სიყვარულით.

მოთხრობა “იავნანამ რა ჰქმნა?” შეიცავს ბავშვის ფსიქოლოგიური არსის კანონზომიერების ღრმა ესთეტიკურ ანალიზს. მისი მთავარი პერსონაჟი ქეთო რეალური სახეა, რომელიც ასევე რეალური ურთიერთობისა და სიტუაციის ფონზეა ნაჩვენები, როგორც ფსიქოლოგიურად, ისე მხატვრულად. ამ მოთხრობით ავტორის განზრახვაა, გვიჩვენოს ბავშვის ბუნების ცვალებადობა გარემოსა და გარემოების ცვალებადობის მიხედვით და მუსიკალური ემოციების მნიშვნელობა ადამიანის ფსიქოლოგიური გარდაქმნის საქმეში.

ქეთოს ადამიანური ჩამოყალიბება დაიწყო ერთ სოციალურ გარემოში; კახეთის ბუნება და ხალხი ზრდიდა მას ქართული ნაციონალური იერითა და სულისკვეთებით, მაგრამ შეცვლილ სოციალურსა და ნაციონალურ პირობებში იგი სხვა ხალხის ზნე- ჩვეულების გავლენის ქვეშ მოექცა.

ეს პროცესი არ არის ხანგრძლივი. ბავშვზე აწმყო უფრო ეფექტიანად მოქმედებს, ვიდრე წარსული. აწმყო უფრო ძლიერია და ადვილად ფარავს ბავშვის ცნობიერებაში მის წარსულს. ამიტომ მართალია იაკობი, როდესაც წერს “წარსულის ნაშთი, ხსოვნა, მოგონება მის გულსა და გონებაში მალე სუსტდება, მკრთალდება და თითქოს სრულიად იშლება. აწმდგომი კი სრული ძალით მოქმედებს მასზე და იჭერს წარსულის ადგილს მთლად, განუყოფლად”.

შეცვლილმა სოციალურმა ყოფამ და გარემომ “ქართველი ქალი გადააქცია ლეკ ქალად, კახეთის შვილი – დაღესტნის შვილად”. ქეთოს ჩამოყალიბება, როგორც ადამიანისა, დაღესტანში არ დამთავრებულა, მისი განვითარება არ შეწყვეტილა, ამიტომ სრულიად დასაშვებია მისი ხელახალი გარდაქმნა როგორც სოციალურად, ისე ფსიქოლოგიურად. ასეც ხდება.

ქეთოს აბრუნებენ მშობლიურ გარემოცვაში, კახეთის ხალხსა და ბუნებაში, სადაც იგი მოტაცებამდე იზრდებოდა. კვლავ შეიცვალა მისი ცხოვრების პირობები და შეიქმნა მისი ხელახალი გარდაქმნის საფუძველი. მეორედ გარდაქმნის პროცესი უფრო ხანგრძლივი და რთულია. რატომ? ქეთო ახლა უფრო დიდია, მასზე ახლა უფრო მეტად მოქმედებს წარსული, ვიდრე ეს იყო ნორჩი ასაკის პერიოდში; ძველი შთაბეჭდილებანი ახლა უფრო დიდხანს ინარჩუნებენ თავის ძალასა და ეფექტს. წარსული მაგრად ზის ჭაბუკის არსში, აწმყოს უხდება მასზე გაბატონება ბრძოლით, წინააღმდეგობითა და, მაშასადამე, ნელი ტემპით და ასე, შედარებით ნელი პროცესით ხდება ადამიანის ხელახალი გარდაქმნა.

იაკობ გოგებაშვილს მშვენივრად ესმის ეს გარემოება. პირველ ხანებში ქეთოზე არავითარ გავლენას არ ახდენდა ძველი მშობლიური გარემოცვა. ცივად და უგრძნობლად შეხვდა იგი დედის მხურვალე ალერსსაც. უფრო მეტიც, დედის მშობლიური ალერსი ისე უცხოდ, ნაძალადევად და თვალთმაქცურად მოეჩვენა, რომ მასში სრულიად საწინააღმდეგო რეაქცია გამოიწვია. “მაგდანას ალერსმა ცოცხლად წარმოუდგინა თვალწინ ქეთოს მისი დედობილის, ნაიბის ცოლის სახე და ალერსი. ვარამი კიდევ უფრო გაუძლიერდა და მდუღარე ცრემლის ნაკადული გადმოსკდა თვალებიდან”. ასეთივე განცდა აღეძრა ტანსაცმლისაგან; მშობლების მიერ შეკერილი მშვენიერი ქართული ტანსაცმელი “ქეთომ ახლოც არ მიიკარა და კიდევ უფრო შეიყვარა ამის შემდეგ თავისი ლეკური ტანისამოსი”.

“ბუნებაც შეუდარებელი მკურნალია კაცის ვარამისა და დარდისა”. ქეთო თანდათან იყრის ნაღველს და იწყებს დაკვირვებას ახალ ცხოვრებაზე. მან პირველად დაიწყო ფიქრი იმაზე, რისთვის და რად მიჩვენებენ ამდენს სიყვარულს უცხო ადამიანები და რად სწუხან ჩემს მწუხარებაზედაო”.

და ეს იყო პირველი მომენტი მისი ხელახალი გარდაქმნის დასაწყისისა. აწმყომ სძლია ახლო წარსულს და რადგანაც ეს აწმყო მას ძველ, ქორფ ბავშვობის დროს წარსულს აგონებდა, ამდენად აწმყო და ძველი წარსული მის ცნობიერებაში გაერთიანდა. ამ გზით შესაძლებელი შეიქმნა ახლო (ანუ დაღისტნის პერიოდის) წარსულის დაძლევა.

ქეთოს ცვლილება დაეტყო. მას თანდათან აგონდებოდა სამშობლოს არემარე, გარემოცვა, გადამწყვეტი როლი “იავნანას” მშობლიურმა ჰანგმა ითამაშა.

რა ჰქნა იავნანამ? დედის საამურმა იავნანამ მოხიბლა ქეთო. მას “აშკარად ეტყობოდა სახეზე აღელვება. ცხადი იყო, რაღაცას იგონებდა და ვერ ნკი მოეგონებინა გარკვევით. მისი ბუნების სიღრმეში დიდი ხნის დამალული ხსოვნა იღვიძებდა, მაგრამ ვერ კი გამოეღვიძნა. გონების ძირიდან რაღაც სანატრელი მოგონება აპირებდა ამოხეთქასა, მაგრამ ზევიდან კეც-კეცად აწვნენ სხვა წარმოდგენანი და უშლიდნენ მაღლა ამოსვლასა”.

ასე ზუსტი დაკვირვებითა და სიმართლით აქვს გადმოცემული იაკობ გოგებაშვილს ის დიდი ფსიქოლოგიური კოლიზია, რომელსაც განიცდიდა ქეთო აწმყო და ძველ მოგონებათა ჭიდილში.

“მაგდანამ კარგად შეამჩნია შვილის გამოფხიზლების ნიშნები და თავის ხმას საოცარი მეტყველება და მიმზიდველობა მისცა... მაგდანას ხმამ უწია ქეთოს ბუნების სიღრმემდის. შესძრა ის ძირიანად და გააცოცხლა იქ დამარხული ბავშვობის სანატრელი ნაშთნი და საგონებელნი. მაგდანა თან ხმას აძლევდა მომხიბლავ ძალას და თან ქეთოს შესცქეროდა უსაზღვრო დედობრივი სიყვარულით. ქეთოც თითქოს სჭამდა თვალით დედის პირისახესა და მღელვარებით ცდილობდა ამ სახეზე ამოეკითხა რაღაც დიდი საიდუმლო და კიდეც ამოიკითხა”. („ქართული ლიტერატურის ისტორია“. ტ 4, გვ 362)

ყველაფერი ცხადი გახდა. წარსულის თავდაპირველმა მოგონებამ თავი იჩინა. მშობლიურმა იავნანამ კი ქეთოს თავისი თავი აპოვნინა, თითქოს ყველაზე რთული ამოცანა ამოხსნა. “მისი აღელვებული სახე თანდათან დაწყნარდა. პირისახიდან მთლად გადაეყარა შავი ღრუბელი. განსაზღვრული სხივის ნათელი მოეფინა სახეზე და

სიხარულის სხივმა დაუწყო მასზე ელვარება. უცებ წამოვარდა ქეთო ტახტიდან, დაიძახა სანატრელი ხმით “დედავ”, სწრაფად მივარდა მაგდანასთან, მოეხვია ორივე ხელით და მხურვალედ დაუწყო კოცნა”. („ქართული ლიტერატურის ისტორია“. ტ 4, 1974:362)

ასეთია მშობლიური “იავნანა”, ასეთია მისი მელოდიის ემოციური ძალა.

თუ მივიღებთ მხედველობაში ბუნების გარემოცვას და იმ სოციალურ პირობებს, რომელმაც შეამზადა ქეთოს ცნობიერება პირველი გადამწყვეტი მოგონებისათვის, სავსებით მართალია გოგებაშვილი, როცა იგი ფიქრობს, რომ “იავნანას” საოცარი მუსიკა ამ შემზადებულ ნიადაგზე გადაიქცა იმ დამატებით სტიმულად, რომელმაც გამოიწვია გადამწყვეტი მოგონება - დედა.

პირველი მოგონება იწვევს მეორეს, მეორე – მესამეს და ასე, ასოციაციის კანონის მიხედვით, ქეთომ აღადგინა თავისი ადრეული ბავშვობის პერიოდი, აღადგინა იგი სრულიად ახალ ფსიქოლოგიურ საფუძველზე.“ („ქართული ლიტერატურის ისტორია“, ტ 4, 1974:360-362)