* * *(წმინდა მღვდელმთავარი ალექსანდრე (ოქროპირიძე) ბიოგრაფია)

(ქართულ ენაზე)

ალექსანდრე ოქროპირიძე დაიბადა 1824 წელს გორის მაზრის სოფ. დისევში (ამჟამად ცხინვალის რ-ნი) იმავე სოფლის მღვდლის — დავით ოქროპირიძის ოჯახში. სხვა მონაცემებით, იგი 1822 წელს არის დაბადებული (ზ. ჭიჭინაძე. სიტყვები და წერილები, გვ. 119; ვ. გურგენიძე. წმ. მარიამის წილხვედრ ქვეყანაში. წიგნი II, გვ. 72). 1859 წელს შედგენილ და 1862 წელს შევსებულ ფორმულიარში (დოკ. №21) ჯერ (ე.ი. 1859 წელს) მითითებული იყო ასაკი — 44 წელი, შემდგომში (ე.ი. 1862 წელს) — 47 წელი, რაც, ვფიქრობთ, შეცდომაა. ვინაიდან ეპ. ალექსანდრეს სიცოცხლეში გამოქვეყნებულ მრავალრიცხოვან საიუბილეო წერილებში, ასევე გარდაცვალებასთან დაკავშირებულ პუბლიკაციებში ყველგან 1824 წელია დაფიქსირებული (ზ. ჭიჭინაძე. გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი, გვ. 7, 12, 14, 23; ზ. ჭიჭინაძე. სიტყვები და წერილები, გვ. 1, 48, 76), ამ უკანასკნელ ვერსიას უფრო ვემხრობით. გორის სასულიერო სასწავლებლის დამთავრების (1839 წელი) შემდეგ სწავლა თბილისის სასულიერო სემინარიაში გააგრძელა და 1845 წელს დაასრულა. ფორმულიარის მიხედვით, 1845 წლის 8 ივლისს თბილისის ფერიცვალების მონასტერში ბერად აღიკვეცა. 1846-1850 წლებში ალექსანდრე ოქროპირიძე ყაზანის სასულიერო აკადემიის სტუდენტია; 1849 წლის 9 ოქტომბერს მღვდელ-მონაზონის ხარისხში აიყვანეს. აკადემია დამთავრებულ ალექსანდრეს 1850 წლის 6 ოქტომბერს ღვთისმეტყველების კანდიდატის ხარისხი მიენიჭა. 1851 წლის 15 თებერვლიდან სასწავლო წლის ბოლომდე თბილისის სასულიერო სემინარიის დაბალ განყოფილებაზე ბიბლიას, ლათინურ ენას, მართლმადიდებლურ სარწმუნოებას ასწავლიდა, ხოლო უმაღლეს განყოფილებაზე — ზნეობრივ ღვთისმეტყველებას და არქეოლოგიას. სასულიერო ხელისუფლება მას აფხაზეთში სამოღვაწეოდ ამზადებდა; 1851 წლის 15 აპრილს ალექსანდრე ოქროპირიძე ჯერ არარსებული აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველად (დირექტორად) და ადგილობრივი ეპისკოპოსის ამალაში მღვდელმონაზონად დაინიშნა. აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის დაფუძნების შესახებ გადაწყვეტილება კი უწმინდესმა სინოდმა 1851 წლის 30 მაისს მიიღო (დოკ.№43). მისი ზედამხედველისათვის ცალკე ხელფასი გათვალისწინებული არ ყოფილა. თბილისის სასულიერო სემინარიაში მიღებული პრაქტიკული გამოცდილების უფრო გამდიდრების მიზნით, ალექსანდრე ოქროპირიძე დროებით ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის ინსპექტორად და უმაღლესი განყოფილების მასწავლებლად ინიშნება. ამ თანამდებობაზე ის 1851 წ. 28 ივლისიდან 28 სექტემბრამდე იმყოფებოდა. ქუთაისიდან ალექსანდრე ოქროპირიძე გადავიდა აფხაზეთში და საკუთარი მოვალეობის — საეპარქიო კათედრის მღვდელმონაზონისა და სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველის — შესრულებას შეუდგა. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ილორში აფხაზთა ბავშვებისათვის სკოლის მოწყობის პირველი მცდელობისას გამოჩენილი გულმოდგინებისათვის ალექსანდრე ოქროპირიძე 1852 წლის 8 მაისს სამხარეულით (набедренник) დაჯილდოვდა, სრული საფუძველი გვაქვს ვივარაუდოთ, რომ თავიდან იგი არა სოხუმში ან ლიხნში, სადაც უნდა გახსნილიყო სასულიერო სასწავლებელი, არამედ ილორში მოღვაწეობდა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ არ შეესაბამება სინამდვილეს მტკიცება სამხარეულით ალექსანდრეს 1851 წ. 8 მაისს (ზ. ჭიჭინაძე. გურია- სამეგრელოს ეპისკოპოსი, გვ. 24; მისივე — სიტყვები და წერილები, გვ. 77), მითუმეტეს 1853 წ. 8 მაისს დაჯილდოვების შესახებ (გ. როგავა. დასახ. ნაშრომი, გვ. 35).

არსაიდან ჩანს ილორში სასულიერო სასწავლებლის არსებობა, როგორც წერს გ. როგავა და წერდნენ დიდი ხნით ადრეც (ზ. ჭიჭინაძე. გურია- სამეგრელოს ეპისკოპოსი, გვ. 12). ფორმულიარის მიხედვით, ილორში ალექსანდრე ოქროპირიძემ გამოიჩინა «усердие при первом опыте заведения школ для абхазских детей» (დოკ. №21) და არა სასულიერო სასწავლებლის დაარსებაში. როგორც ცნობილია, იმპერატორის 1851 წ. 15 აპრილის ბრძანებულება აფხაზეთის კათედრის დაფუძნების შესახებ ითვალისწინებდა მის განთავსებას ბიჭვინთაში; იქვე უნდა გახსნილიყო სასულიერო სასწავლებელიც. უწმინდეს სინოდში ჯერ კიდევ 1850 წლის ბოლოს იყო მსჯელობა იმის თაობაზე, რომ სასულიერო სასწავლებელი გაეხსნათ არა ბიჭვინთაში (ვინაიდან ირგვლივ არ იყო მოსახლეობა, რაც შექმნიდა მოსწავლეთა დაბინავების პრობლემას), არამედ ლიხნში, სადაც 700 ოჯახი ცხოვრობდა; სასწავლებელში ძირითადად იქაური ბავშვები ივლიდნენ და ბინებით მათი უზრუნველყოფა საჭირო არ იქნებოდა (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1, ს. 15555, ფ. 35-39). 1851 წლის 30 მაისის ბრძანებულება სასულიერო სასწავლებლის ლიხნში გახსნას ითვალისწინებდა. სხვაგან მისი გადატანა არავის უფიქრია. მაშინ ილორში რა სკოლაზე შეიძლება იყოს საუბარი? უნდა ვივარაუდოთ, რომ 1851 წლის შემოდგომაზე აფხაზეთში ჩამოსული სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველი ლიხნში მის რეალურად დაფუძნებამდე საკუთარი ხარჯებით ილორში აწყობს მოსამზადებელ, საცდელ სკოლას და თვითონვე ასწავლის ბავშვებს მომავალი სასწავლებლის პროგრამით. დროებითი სკოლის ილორში და არა სხვაგან მოწყობაც ლოგიკურად ძნელი ასახსნელი არ არის. ეს იყო უპირატესად ქართველებით დასახლებული, ადმინისტრაციულად სამურზაყანოს საბოქაულოში, შესაბამისად, ქუთაისის გუბერნიაში შემავალი პუნქტი (უსაფრთხოების თვალსაზრისით ამას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა), თანაც ეთნიკურ აფხაზებთან სიახლოვეს; ილორის წმ. გიორგის ეკლესიას, რომლის ტერიტორიაზეც დროებითი სკოლა უნდა ყოფილიყო გახსნილი, აფხაზობაც მოწიწებით ეპყრობოდა; ფინანსური შესაძლებლობებიც მას სხვა ეკლესიებზე უკეთესი ჰქონდა. ილორის წმ. გიორგის ეკლესიაში მსახურობდნენ იმ დროისათვის განათლებული სასულიერო პირები. 1836 წლიდან 1850/51 წლამდე ილორის ტაძარს ცნობილი მისიონერი, ამბროსი ხელაიას მეუღლის ბაბუა რომან მერჭვილე განაგებდა (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1, ს. 15555, ფ. 9); მისი

გარდაცვალების შემდეგ, ჩვენი მონაცემებით, ეკლესია დავით ხელაიამ — ამბროსი ხელაიას ბაბუამ ჩაიბარა. ვფიქრობთ, ყოველივე ამის გათვალისწინებით გადაწყდა მოსამზადებელი სკოლის დროებით (სასულიერო სასწავლებლის ამოქმედებამდე) ილორში გახსნა.

სასულიერო სასწავლებელი ლიხნში 1852 წლის 25 სექტემბრიდან ამოქმედდა (დოკ. №1); გაიხსნა მხოლოდ პირველი კლასი. აფხაზეთის ეპისკოპოსი გერმანე საქართველოს ეგზარქოს ისიდორეს 1852 წლის 27 სექტემბერს აცნობებდა, რომ თუ ილორელი ბავშვები (“რომელთაც შარშან ასწავლიდნენ და რომელთა მეორე კლასში გადაყვანა უკვე შეიძლება, როგორც მომზადებულებისა”) საკუთარი სახსრებით მოისურვებდნენ ლიხნში სწავლის გაგრძელებას (ვინაიდან მათთვის არ იყო თანხები ასიგნებული), მაშინ მეორე კლასის დაკომპლექტებაც მოხდებოდა (დოკ. №1). ეპისკოპოსის სიტყვები ადასტურებენ, რომ ილორში მოქმედებდა არა სასულიერო სასწავლებელი, არამედ არაოფიციალური, დროებითი მოსამზადებელი სკოლა, რომელსაც, ალბათ, მისი ხელმძღვანელი ალექსანდრე ოქროპირიძე და ადგილობრივი ეკლესია აფინანსებდნენ. ცხადია, ეს სულაც არ აკნინებს არც სკოლის მნიშვნელობას და არც მის ორგანიზატორთა დიდ დამსახურებას აფხაზეთში განათლების კერის დაფუძნების საქმეში.

ახლადგახსნილ სასულიერო სკოლას ლიხნში მთავარმა მიხეილ შერვაშიძემ გადასცა ერთი სახლი 40 მოსწავლეზე და კიდევ ორი — ეპისკოპოსისა და ადგილობრივი ეკლესიის კრებულისათვის.

ეპისკოპოსმა გერმანემ მისთვის განკუთვნილი სახლის ნახევარი სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველს დაუთმო.

მღვდელმონაზონ ალექსანდრე ოქროპირიძის მიერ ოსური სასულიერო კომისიის კანცელარიაში 1853 წ. 27 იანვარს წარდგენილი მონაცემების მიხედვით, აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში 11 ბავშვი სწავლობდა; შემდგომში მათი რიცხვი ოცამდე გაიზარდა (დოკ. №№3, 43). სასულიერო სასწავლებელს მზრუნველობას არ აკლებდა აფხაზეთის მთავარი (დოკ.№5). ალექსანდრე ოქროპირიძემ კი სასწავლებლის სასარგებლოდ გაღებული შემოწირულობებისათვის 1853 წ. 7 თებერვალს უწმინდესი სინოდის კურთხევა მიიღო (დოკ. № 21).

1853 წლის 21 მაისს ეგზარქოსის კანცელარიამ მღვდელმონაზონ ალექსანდრეს სახელმძღვანელოდ უწმინდესი სინოდის მიერ დამტკიცებული აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის ინსტრუქცია გაუგზავნა (დოკ. №6). ინსტრუქციის მიხედვით, სასწავლებელი განკუთვნილი იყო აფხაზეთის სასულიერო პირებისა და ადგილობრივი მკვიდრი მოსახლეობის (туземцы) ყველა ფენის შვილების სწავლა-აღზრდისათვის; სასწავლებელი ოთხკლასიანი გახლდათ; ზედამხედველს ნიშნავდა უწმინდესი სინოდი ეგზარქოსის წარდგინებით; საუკეთესო მოსწავლეებს, მშობელთა სურვილის შემთხვევაში, სწავლის გაგრძელება შეეძლოთ თბილისის სასულიერო სემინარიაში, თუ მეფისნაცვალი მათ შესანახ თანხას გაიღებდა. აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში ისწავლებოდა სჯულის კანონი, რუსული ენა,

ქართული ენა (სამოქალაქო და საეკლესიო), სუფთა წერა რუსულად და ქართულად, არითმეტიკა, რუსული გრამატიკა, ქართული გრამატიკა, გალობა, გეოგრაფია, პრაქტიკული მეცადინეობა აფხაზურ ენაში (ცსია, 488, აღწ. 1, ს. 15555, ფ. 22, 29-30. 128-130).

ალექსანდრე ოქროპირიძემ სასულიერო სასწავლებლის სახელმძღვანელოებით მომარაგებისთვისაც იზრუნა (დოკ. №7). 1853 წლის აპრილში საეგზარქოსომ ლიხნის სასწავლებლის აღსაზრდელთათვის 725 მან. გამოყო. ამ თანხის მცირე ნაწილი (12 მან. და 54 კაპ.) სახელმძღვანელოების შესაძენად დაიხარჯა, დანარჩენი კი ბანკში იქნა შენახული, ვინაიდან, როგორც მღვდელმონაზონი ალექსანდრე 1854 წ. 25 მაისს ეგზარქოსს წერდა, მოსწავლეთა სახელმწიფო კმაყოფაზე აყვანა მხოლოდ 1854 წლიდან გადაწყდა (დოკ. №8). საჭირო და აუცილებელი ხარჯები სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველმა საკუთარი თანხებიდან გასწია.

ყირიმის ომმა (1853-1856 წ.წ.) მკვეთრად შეცვალა ვითარება აფხაზეთში. აფსუათა მნიშვნელოვანი ნაწილი თურქეთს მიემხრო. რუსეთი იძულებული გახდა 1854 წლის მარტ-აპრილში აფხაზეთიდან ჯარი გაეყვანა. იმავე წლის 25 მაისის წერილში ეგზარქოსისადმი ალექსანდრე ოქროპირიძე აღნიშნავდა, რომ “შეუძლებელი იყო სოუკსუში (ლიხნში — ჯ. გ.) გაჩერება პოლიტიკური გადატრიალებებისა და იმ საფრთხის გამო, რომელიც შეექმნა სოუკსუს ჩერქეზთა მხრიდან, ამიტომ გადავწყვიტე მიმდინარე წელსაც არ დამეხარჯა ხაზინის ფული... თვითონ საკუთარი ანგარიშით

მომემარაგებინა მოსწავლეები ფრიად აუცილებელი ნივთებით, როგორიცაა კალამი, ქაღალდი და მელანი; ერთ ღარიბ მოსწავლეს საკუთარი სახსრებით ვინახავდი, ხოლო ორ ხელმოკლე მოსწავლეს ჩემივე ფულით ზედა ტანსაცმელი შევუძინე”. წერილში ნათქვამია, რომ გარდა ბანკში შეტანილი 700 მანეთისა, გადარჩა შეძენილი სახელმძღვანელოები. რაც შეეხება სასწავლებლის კუთვნილ ავეჯს, იგი “მიტანილია შესანახად სოუკ-სუს ეკლესიის ეზოში და დატოვებულია ღმერთის ანაბარა” (დოკ. №8).

1854 წლის 13 მაისიდან 1855 წლის 26 იანვრამდე, როცა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელი არ ფუნქციონირებდა, ალექსანდრე ოქროპირიძე თბილისის სასულიერო სემინარიის გამგეობის განკარგულებით, რომელიც ეგზარქოსმა დაამტკიცა, ასრულებდა ქუთაისის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველისა და უმაღლესი განყოფილების მასწავლებლის მოვალეობას (დოკ. №21); ერთდროულად იყო გელათის მონასტრის დროებითი წინამძღვარიც (ზ. ჭიჭინაძე. გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი, გვ. 13). 1855 წლის 12 თებერვლის ბრძანებულებით უწმინდესმა სინოდმა მღვდელმონაზონი ალექსანდრე აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის იღუმენის ხარისხში აიყვანა (დოკ. №21).

1855 წ. 31 იანვარს აფხაზეთის ეპისკოპოსი გერმანე ეგზარქოს ისიდორეს აცნობებდა, რომ იმ აფხაზებს და სასულიერო პირებს, რომელთა შვილები ირიცხებოდნენ ლიხნის სასწავლებელში, სურდათ სწავლის განახლება. ვინაიდან იღუმენი ალექსანდრეც უკვე თავისუფალია ქუთაისის სასწავლებლის გამგეობისაგან, — წერდა ეპისკოპოსი, — «прошу Ваше преосвященство открыть училище, где окажется удобнее и для сего приказать кому следует прислать на первый раз 9 рублей серебром» (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1, ს. 15555, ფ. 90). ეპისკოპოს გერმანეს უფრო მიზანშეწონილად მიაჩნდა სასწავლებლის აფხაზეთის მთავრის ადგილსამყოფელთან ახლოს გახსნა; 1855 წ. 23 თებერვლის წერილში კი ეგზარქოსს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის გახსნას სამი ადგილიდან ერთში სთხოვდა: სამურზაყანოს საზღვართან, სადაც მთავარი იმყოფებოდა (ს. ჭკადუაში), მარტვილის მონასტერში ან ხონში (იქვე, ფ. 91), სადაც აფხაზეთის ეპისკოპოსს ეკლესიასთან ახლოს საკუთარი სახლი ჰქონდა.

1855 წლის 13 აპრილის წერილში ეპ. გერმანე ეგზარქოსს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის დაკომპლექტებასთან დაკავშირებული სიძნელეების შესახებ ატყობინებდა. რაც შეეხება იმ მოსწავლეებს, რომლებსაც იღუმენ ალექსანდრესთან უნდა ესწავლათ, — წერდა აფხაზეთის ეპისკოპოსი, — დარწმუნებული ვიყავი, რომ დასაწყისშივე არანაკლებ ხუთი (წარმოშობით) აფხაზი ჩამოვიდოდა, მათ შორის 2 სასულიერო წოდების და სამი — საერო. ეს უკანასკნელები ამჟამად აფხაზეთის მთავრინასთან იმყოფებიან; ამის შემდეგ რამდენიმე მოსწავლის ჩამოყვანა შეეძლოთ იმ აფხაზებს, რომლებმაც აღნიშნულის შესახებ მთხოვეს; მაგრამ ბოლო დროს ამის თავდებად ვერ დავდგები, ვინაიდან აფხაზებს ზაფხულში შვილების თავისთან ყოლა ურჩევნიათ (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1მ ს. 15555, ფ. 92), - აცხადებდა ეპ. გერმანე.

1855 წლის 27 აპრილს იღუმენი ალექსანდრე ჩავიდა მიხეილ შერვაშიძესთან, რომელიც თავისი სიმამრის — გიორგი დადიანის სახლში (სოფ. ჭკადუაშში, ხან კურზუში) იმყოფებოდა. მთავარმა მას აღსაზრდელად ტახტის მემკვიდრე — 9 წლის გიორგი მიაბარა (დოკ. №10). იმ დროისათვის ეგზარქოსს, აფხაზეთის ეპისკოპოს გერმანეს წინადადებით, უკვე ჰქონდა მიღებული გადაწყვეტილება ხონში (ეპ. გერმანეს სახლში) აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის აღდგენის შესახებ (დოკ. №9). შექმნილ ვითარებაში, როცა იღუმენი ალექსანდრე სოფ. ჭკადუაშში ტახტის მემკვიდრის აღზდით იყო დაკავებული, ეგზარქოსის გადაწყვეტილების შესრულება შეუძლებელი იყო. იღუმენ ალექსანდრეს წინადადებითა (რომელიც მიხეილ შერვაშიძესთან იყო შეთანხმებული) და ეპისკოპოს გერმანეს თხოვნით ეგზარქოსმა გადაწყვეტილება შეცვალა — აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის აღდგენა ჭკადუაშში გადაწყდა (დოკ. №№10, 11). მოკლე დროში მოხერხდა მოსწავლეთა ნაწილის შეკრება და სასწავლებლის ფუნქციონირების განახლება. 1855 წ. 30 ივლისს ეგზარქოსი ისიდორე მეფისნაცვალ ნ. მურავიოვს (1854- 1856 წ.წ.) აცნობებდა, რომ იმავე წლის 1 ივლისს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველი, იღუმენი ალექსანდრე «в донесении о состоянии училища очень хвалит обучающегося у него вместе с 6-ю абхазскими детьми сына владетеля» (ჯ. გამახარია. აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა. თბ., 2005, გვ. 421). სასწავლებლის ფუნქციონირებასთან და ბავშვების შენახვასთან დაკავშირებული მთელი ხარჯები ომის დამთავრებამდე ალექსანდრე ოქროპირიძემ თავის თავზე აიღო, ხოლო სასწავლებლისათვის ეგზარქოსის მიერ 1855 წ. 21 ივლისს გამოყოფილი 500 მანეთი კი შესანახად ქუთაისის ხაზინას ჩააბარა. 1855 წ. 2 აგვისტოს იღუმენმა ალექსანდრემ ეგზარქოსს აცნობა, რომ გამოყოფილი 500 მანეთი მიიღო «и передал на хранение с прежними билетами в Кутаисское казначейство в особом сундуке за собственною печатью» (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1, ს. 15555, ფ. 99, 100).

აფხაზეთის აღდგენილი სასულიერო სასწავლებელი სულ რამდენიმე თვე ფუნქციონირებდა. მას შემდეგ, რაც თურქებმა ომერ-ფაშას სარდლობით 1855 წლის ოქტომბერში სამეგრელო დაიკავეს, სასწავლებელიც დროებით დაიხურა. 1856 წ. 4 იანვარს მეფისნაცვლის კანცელარიაში შევიდა ეგზარქოსის წერილი თხოვნით მიმდინარე წელს აფხაზეთის კათედრისათვის 1250 მანეთის და სასულიერო სასწავლებლისათვის 1525 მანეთის გამოყოფის შესახებ. იმავე წლის 30 იანვრის საპასუხო წერილში კანცელარიამ აფხაზეთის ეპისკოპოსისა და სასწავლებლის ადგილსამყოფელის შესახებ ინფორმაცია მოითხოვა; მეფისნაცვლის კანცელარიაში წარდგენილი ინფორმაციის მიხედვით, ეპ. გერმანე ხონში იმყოფებოდა, სასულიერო სასწავლებელი კი მტრის მიერ აფხაზეთის დაკავების შემდეგ გადავიდაო სამეგრელოს სოფელ ქვაშხორში, “სადაც სასწავლებლის ზედამხედველი იღუმენი ალექსანდრე თავად ელიზბარ დადიანის სახლში აფხაზეთის მთავრის — შერვაშიძის შვილთან ერთად აფხაზეთის მცხოვრებთა ექვს ბავშვს ასწავლიდა. მტრის მიერ სამეგრელოს დაკავების შემდეგ განზრახული იყო სასწავლებლის ხონში გადატანა, მაგრამ ხელი შეუშალა იმ მხარეში არსებულმა არეულობამ და სწავლება წესრიგის აღდგენამდე დროებით შეწყვეტილია” (დოკ. №12).

1856 წლის 20 მარტის წერილში ეგზარქოსისადმი მეფისნაცვლის კანცელარია (წერილს ხელს აწერდა დიმიტრი ყიფიანი) ითხოვდა დამატებით ინფორმაციას “მეფისნაცვლისათვის მოხსენების წარსადგენად: სახელდობრ, რამდენი მოსწავლე იყო გასულ 1855 წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში, რამდენი დარჩა ნაშთი სასწავლებლის შესანახად გასულ წელს ასიგნებული თანხებიდან და ხომ არ მიგაჩნიათ შესაძლებლად ამ ნაშთით დაიფაროს ხარჯი, რომელიც საჭიროა მიმდინარე წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლისათვის, სადაც სახეზეა მხოლოდ 7 მოსწავლე, ნაცვლად 30-სა, რომელთა სარჩენად კავკასიაში მეფისნაცვლის თანხებიდან ყოველწლიურად თქვენს განკარგულებაში 1525 მან. ირიცხება”. მეფისნაცვალმა, მიიღო რა მოთხოვნილი ინფორმაცია (დოკ. №13), გადაწყვიტა 1856 წელს დააფინანსოს მხოლოდ აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრა; რაც შეეხება სასულიერო სასწავლებელს, მისთვის სახსრების გამოყოფა გაურკვეველი ვადით გადაიდო (კომენტ. 15).

როცა ეგზარქოსსა და მეფისნაცვლის კანცელარიას შორის ეს ბიუროკრატიული მიმოწერა მიმდინარეობდა, აფხაზეთი უკვე იყო

განთავისუფლებული თურქებისაგან (1856 წ. თებერვალი); ხელისუფლების თანხმობის შემთხვევაში შეიძლებოდა სასწავლებლის აღდგენა, თუნდაც წინა წლებში გადმორიცხული და ალექსანდრე ოქროპირიძის მიერ დაზოგილი თანხით, რომლის მოცულობა 4526 მანეთს შეადგენდა (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1, ს. 15555, ფ. 107-110). მიუხედავად ამისა, 1856 წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლისათვის არც ფული გადარიცხულა და არც განკარგულება გაცემულა დაზოგილი თანხებით მისი ფუნქციონირების განახლების შესახებ. ეს კი აღნიშნული საკითხისადმი ხელისუფლების გულგრილ დამოკიდებულებაზე მიუთითებდა.

ყირიმის ომის დამთავრებისთანავე ალექსან-დრე ოქროპირიძე დანარჩენ სამღვდელოებასთან ერთად აფხაზეთში დაბრუნდა. უწმინდესი სინოდის 1856 წ. 26 თებერვლის განკარგულებით სევასტო-პოლის დამცველთა სასარგებლოდ გაღებული შემოწირულობებისათვის არქიმანდრიტის ხარისხში იქნა აყვანილი. იმავე წლის 31 აგვისტოს კი “უმაღლესად ორგზის მადლობა გამოეცხადა სევასტოპოლის დამცველების უსახლკაროდ დარჩე- ნილი ოჯახებისათვის ყირიმის ომის დამთავრებამდე ყოველწლიურად ორას-ორასი მანეთის შემოწირუ- ლობის გაღებისათვის” (დოკ. №21).

აფხაზეთის ეპისკოპოსმა გერმანემ 1856 წ. 2 სექტემბერს იმერეთის ეპისკოპოსის თანამდებობა დაიკავა. იმავე წლის 20 ოქტომბრიდან 1858 წ. 1 იანვრამდე აფხაზეთის ეპარქიას არქიმანდრიტი ალექსანდრე ოქროპირიძე მართავდა. ახალი ეპისკოპოსი გერონტი (პაპიტაშვილი), რომელიც 1857 წ.

7 ოქტომბერს იქნა ხელდასხმული, აფხაზეთში დიდხანს არ დარჩენილა, — 1859 წ. 16 ნოემბერს სამეგრელოს ეპისკოპოსად დაინიშნა და მარტვილში გადავიდა. მომდევნო ორი წლის განმავლობაში ის ერთდროულად აფხაზეთის ეპარქიასაც მართავდა, მაგრამ ფაქტიური მმართველი იყო არქიმანდრიტი ალექსანდრე — 1859 წ. 2 მაისიდან წმ. ანას III ხარისხის ორდენის კავალერი.

მისიონერული საქმიანობის წარმართვის თვალსაზრისით, უაღრესად არახელსაყრელი აღმოჩნდა ყირიმის ომის შემდგომი პერიოდი, როცა აფხაზთა ნაწილი მუსულმანობას დაუბრუნდა და ნელ-ნელა მაჰაჯირობის პროცესი იწყებოდა. უარყოფითად მოქმედებდა აფხაზთა რელიგიურ განწყობაზე ჩრდილოეთ კავკასიაში რუსეთის წინააღმდგ მიურიდიზმის დროშით მიმდინარე სისხლისმღვრელი ბრძოლები. ამ ვითარებაში აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის არქიმანდრიტმა ალექსანდრემ წერილობით ჩამოაყალიბა “მოსაზრება აფხაზეთში ქრისტიანობის გავრცელებისა და ქრისტიანობის განვითარების შემაფერხებელი მიზეზების შესახებ” (დოკ. №14). ეს უნიკალური დოკუმენტი სრული სახით პირველად შემოდის მეცნიერულ მიმოქცევაში. უნდა აღინიშნოს, რომ საარქივო საქმე, რომელშიც ის არის დაცული, არასწორადაა ფორმირებულიც და დათარიღებულიც. საქმეში ხელნაწერის ჯერ მეორე (В) ნაწილია ჩაკრული, შემდეგ კი — პირველი (A). ალბათ, ამის გამო არქივის თანამშრომლებმა ყურადღება ვერ მიაქციეს შუაში მოქცეულ ბოლო ფურცელს (რომელიც ამავე დროს დაზიანებულია და ძალიან ძნელად იკითხება) თარიღის ფრაგმენტის მითითებით, ასევე ხელმოწერით და დოკუმენტი მომიჯნავე მასალების (დოკ. №№ 28, 29) მიხედვით 1863 წლით დაათარიღეს. ამ გარემოებამ ადრე ჩვენც შეგვიყვანა შეცდომაში (იხ. ჯ. გამახარია. აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა, გვ. 439). ბოლო ფურცელზე იკითხება ხელმოწერა და თარიღი: «Архимандрит Абхазской Архиерейской кафедры Александр. ...0-го года 18-го мая». სრულიად აშკარაა, რომ დოკუმენტი 1860 წლის 18 მაისით (ალექსანდრე არქიმანდრიტი იყო 1856-1862 წ.წ.) უნდა დათარიღდეს. ამას ადასტურებს ალექსანდრე ოქროპირიძის მიერ საქართველოს ეგზარქოსისათვის 1860 წ. 27 დეკემბერს გაგზავნილი მოხსენებაც (დოკ. №15).

ალექსანდრე ოქროპირიძის “მოსაზრება”-ს აქვს მოკლე შესავალი, სადაც ავტორი საუბრობს შემოქმედის დიდებისა და საკუთარი ნეტარებისთვის შექმნილი ადამიანის ცხოვრების მიზანზე: «следовать гласу совести и гласу евангельскому». ვინც სინდისის ხმას და სახარებას არ მისდევს, საბოლოო ჯამში ყოველგვარი უბედურების მსხვერპლად იქცევა; ამიტომ სინდისისა და ღვთიური კანონებით მცხოვრებმა ადამიანებმა სხვებს — თავის მსგავსთ (подобным себе) — უნდა უჩვენონ სწორი გზა. ამის საფუძველზე, — წერს არქიმანდრიტი ალექსანდრე, — უფლება გვაქვს სინანულით შევხედოთ ჩვენს მეზობლებს — აფხაზებს, მიუთითოთ მათ ქრისტიანობის გავრცელების საქმეში ხელისშემწყობ და ხელისშემშლელ მიზეზებზე.

დოკუმენტის პირველ — A ნაწილში სწორედ ხელშემწყობ ფაქტორებზეა საუბარი. პირველი ასეთი ფაქტორი იყო ეპარქიის ხელმძღვანელის კეთილი დამოკიდებულება მთავართან, ვინაიდან “რაც მზე არის დედამიწისათვის, ისაა მთავარი აფხაზეთისათვის.”. არქიმანდრიტ ალექსანდრეს მიაჩნდა, რომ აფხაზეთის მთავრის მხარდაჭერის გარეშე სასულიერო ხელისუფლების არც ერთი წამოწყება სასურველ შედეგს ვერ გამოიღებდა.

წარმატების კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი საწინდარი, არქიმანდრიტის აზრით, მისიონერისათვის აფხაზური და ქართული ენების ცოდნა გახლდათ; ამასთან, ავტორი ძირითად ყურადღებას ქართული ენის მნიშვნელობაზე ამახვილებდა, ვინაიდან, ჯერ- ერთი, იგი იყო ისტორიულად და არის ამჟამადაც ღვთისმსახურების ენა აფხაზეთში; მეორეც, როგორც დამწერლობის მქონე ენა, ქართული ხმარებაშია არა მხოლოდ აფხაზეთში, არამედ მთელს შავიზღვისპირეთში, თურქეთის შემადგენლობაში მყოფი ტრაპიზონიდან და ბათუმიდან დაწყებული, ვიდრე რუსეთის საზღვრებამდე — ანაპამდე და ნოვოროსიისკამდე (აი, სად დაუფიქსირა საზღვარი რუსეთს ალექსანდრე ოქროპირიძემ); მესამეც,ქართული მეტნაკლებად იციან აფხაზებმა, განსაკუთრებით თავადაზნაურობამ, მთავრის ოჯახი კი “სუფთად და თანდაყოლილად ფლობს ქართულ სამოქალაქო და საეკლესიო ენას და რუსულს სრულებითაც არა; საერთოდ, ყველა შერვაშიძის ოჯახი მეტყველებს, კითხულობს და წერს ქართულად; ქართველებს, როგორც მეზობლებს, მეტ პატივს სცემენ აფხაზეთში, ვიდრე სხვა ხალხებს და ქართველთა ენაც უფრო პატივშია აფხაზთა შორის. ქართული იგივეა

აფხაზეთში, რაც ფრანგული ევროპაში”, ამიტომ აფხაზეთში მოღვაწე ყველა მისიონერმა უნდა იცოდეს ეს ენა, — ასკვნის ალექსანდრე ოქროპირიძე და აცხადებს: “გაივლის ასწლეულები და ქართული ენის დიდება არ ჩაქრება (не померкнет) აფხაზეთში”.

დოკუმენტის პირველი ნაწილის მესამე პარაგრაფში ავტორი საუბრობს იმაზე, თუ რა დიდი მნიშვნელობა ექნება აფხაზეთში ქრისტიანობის წარმატებით გასავრცელებლად მღვდელმთავრის გულმოდგინე მოციქულებრივ ღვთისმსახურებას, მის ბრწყინვალებას; ამის მისაღწევად კი აუცილებელი იყო გარემოცვა (свита), მგალობელთა გუნდი, მდიდრული სამოსი და აგრეთვე მღვდელმთავრისათვის, ზოგადად, სამღვდელოები-სათვის ცხოვრების კარგი პირობების შექმნა.

მეოთხე პარაგრაფი “მოსაზრებისა” აფხაზეთში სასულიერო სასწავლებლის გახსნის თემას ეძღვნება. 1855 წელს აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის დახურვის შემდეგ ალექსანდრე ოქროპირიძე პერიოდულად სვამდა ამ საკითხს, მაგრამ ყველა მისი ძალისხმევა (მაგალითად, 1858 წელს) უშედეგო აღმოჩნდა. მან ამჯერადაც სცადა ხელისუფლების ყურადღების მიპყრობა აღნიშნული პრობლემისადმი. აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელში, — წერდა ალექსანდრე ოქროპირიძე, — აფხაზთა ბავშვები შეისწავლიდნენ ქართულ და აფხაზურ ენებს, დაეუფლებოდნენ ამ ენებზე არსებულ სასულიერო ლიტერატურას; სასწავლებელს “ექნება სასიკეთო გავლენა აფხაზთა ბავშვებზე გონებრივი და ზნეობრივი თვალსაზრისით, სასწავლებელში მიღებული კარგი

აღზრდისა და მიმართულების პირობებში ბავშვები იქნებიან ფრიად სასარგებლონი საკუთარი სამშობლოსათვის”, — ასეთი იყო არქიმანდრიტ ალექსანდრეს მოსაზრება.

მეხუთე პარაგრაფში ავტორი აფხაზეთში ეკლესიებისა და სამრევლოების რაოდენობის გაზრდის აუცილებლობას ასაბუთებს, მეექვსეში კი — უძველესი საეკლესიო ცენტრების — ანაკოფიის (ფსირცხის), დრანდისა და მოქვის ტაძრების განახლების საკითხს აყენებს, რაც “იქნებოდა ფრიად სასარგებლო და უდიდეს გავლენას მოახდენდა აფხაზთა გონებაზე და გულებზე”.

კიდევ ორ პარაგრაფში ალექსანდრე ოქროპირიძე სამღვდელოების მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე და აგრეთვე მისიონერულ საქმიანობაში თავადაზნაურობის მონაწილეობის შესახებ საუბრობს. .

რამდენიმე პარაგრაფისაგან შესდგება ასევე “მოსაზრების” B (მეორე) ნაწილი — “რა უშლის ხელს ქრისტიანობის გავრცელებას აფხაზეთში”?

პირველ ხელისშემშლელ ფაქტორად ალექსანდრე ოქროპირიძე აფხაზური დამწერლობისა და, შესაბამისად, ამ ენაზე ლიტერატურის არარსებობას ასახელებს, მეორედ — აფხაზეთის გეოგრაფიულ მდებარეობას. მეზობელი ქვეყნებიდან და რეგიონებიდან აფხაზეთში ვერ შემოდიოდა ქრისტიანობა, რადგანაც ჩრდილო-აღმოსავლეთიდან მას უშუალოდ წარმართები და მუსულმანები ესაზღვრებოდნენ, შავი ზღვის მხრიდან მოდიოდა თურქული გავლენა; სამეგრელოს მხრიდანაც ქრისტიანული მოძღვრების სხივები ძლივს აღწევდნენ აფხაზეთში, ვინაიდან სამურზაყანო არ იყო ჯეროვნად გაქრისტიანებული, — წერდა ალექსანდრე ოქროპირიძე. ამ ვითარების გათვალისწინებით აუცილებლობა მოითხოვდა აფხაზეთის შიგნით მისიონერული მუშაობის გააქტიურებას მთავრისა და მღვდელმთავრის ხელშეწყობით; “ამასთანავე მისიონერები, თავის მხრივ, აფხაზეთის მიმართ სიყვარულისა და სიქველის გრძნობით უნდა იყვნენ გამსჭვალულნი”, — თვლიდა არქიმანდრიტი ალექსანდრე.

“მოსაზრების” მეორე ნაწილის მესამე პარაგრაფში სამღვდელოების რაოდენობის გაორმაგების საკითხია დაყენებული — რვის ნაცვლად თექვსმეტი უნდა გამხდარიყო. მეოთხე პარაგრაფში ნაჩვენებია აფხაზეთში არსებული თურქული დასახლებების — გუდავა, ოჩამჩირე, კელასური და გუდაუთა — საქმიანობა მუსულმანობის გავრცელების მიზნით; ეს საქმიანობა კი ხელს უშლიდა მართლმადიდებელ მისიონერებს წარმატების მიღწევაში. მეხუთე პარაგრაფში საუბარია მუსულმან აფხაზთა შორის დამკვიდრებულ წეს-ჩვეულებაზე, რომლის თანახმად გავლენიანი თავადის გარდაცვალებისას რამდენიმე ყმაწვილს გლეხთა წრიდან გაანთავისუფლებდნენ ბატონყმური ვალდებულებებისგან და აღსაზრდელად თურქებს მიაბარებდნენ. შემდგომში მათი რიგებიდან გამოდიოდნენ მოლები, რომელთაც გარდაცვლილი ბატონის სულის მოსახსენიებლად მაჰმადიანური წესით ლოცვა ევალებოდათ. ამ გზით ხდებოდა მოლების გამრავლება აფხაზეთში და მუსულმანობის სულ უფრო ფართოდ გავრცელება. იგივე ხერხს აფხაზეთის ეპისკოპოსმა გერონტიმაც (პაპიტაშვილი) მიმართა. აფხაზ ყმაწვილებს ის სამეგრელოს ეკლესია- მონასტრებში (ცაიშსა და მარტვილში) აგზავნიდა. მათი რიგებიდან გამოდიოდნენ სასულიერო პირები, რომელთა მოვალეობას გარდაცვლილი ქრისტიანი ბატონის სულის მოსახსენიებელი მართლმადიდებლური წესით ლოცვა წარმოადგენდა. ამ მიზნით აღზრდილთაგან ყველაზე მეტად ცნობილია მღვდელი იოანე გეგია. ალექსანდრე ოქროპირიძე აღნიშნავს, რომ მან თავადაც მიმართა ამგვარ წესს და ერთი აფხაზი ყმაწვილი ცაიშში მიავლინა სასულიერო განათლების მისაღებად.

ქრისტიანობის გავრცელებას, — წერს არქიმანდრიტი ალექსანდრე მეექვსე პარაგრაფში, — ხელს უშლიდა ყირიმის ომის პერიოდში ბევრი თავადის მიერ მართლმადიდებლობის უარყოფა და მუსულმანურ სარწმუნოებაზე გადასვლა; ქრისტიანობისათვის ძალიან საზიანო იყო მუსულმან მამაკაცებზე მართლმადიდებლური აღმსარებლობის ქალიშვილების გათხოვებისა და ამ უკანასკნელთა მხრიდან სარწმუნოების შეცვლის ტრადიცია. ეს წეს- ჩვეულება “ძალიან საზიანოა აფხაზური ქრისტიანული სამყაროსათვის”, — აცხადებს ალექსანდრე ოქროპირიძე მეშვიდე პარაგრაფში.

ბოლო, მერვე პარაგრაფში ავტორი აღნიშნავს, რომ “აფხაზური ქრისტიანული სამყაროსათვის ძალიან საზიანოა ასევე თავადაზნაურობის (გარდა შერვაშიძეებისა) მასობრივი გამუსულმანება”. ეს ეხებოდათ მარშანიებს წებელდიდან და გუფიდან,

ანჩაბაძეებს — ჭლოუდან, მარღანიებს — ანაკოფიიდან, ინალიფებს ბიჭვინთიდან და ა.შ. მუსულმან აფხაზ თავადებს ჰყავდათ მოლები; ბატონებს ქვეშევრდომებიც ბაძავდნენ.

დოკუმენტის დასკვნით ნაწილში არქიმანდრიტი ალექსანდრე უფალს შესთხოვს მფარველობას და დახმარებას. “საბრალო აფხაზეთო! — წერს იგი დასასრულს, — კონსტანტინოპოლის მხრიდან, აგრეთვე ყირიმისა და ყარაჩაის მხრიდან, ზღვისა და ხმელეთის მხრიდან თურქეთმა შემუსრა შენი ზნეობრივი ნორმები და შენი ბედნიერების ვარსკვლავი ჩაქრა. ევედრე ზეცას, დაიცავი შენი ქრისტიანობა, რათა ისევ ამობრწყინდეს ბედნიერების ვარსკვლავი და კვლავ დაბრუნდეს შენი ოქროს ხანა.

საბრალო აფხაზეთო! თავად მიმართე ღმერთს მოწოდებით, რომ მან შეგიწყალოს შენ და გიბოძოს თაყვანისცემისათვის თავისი მხსნელი ცხოველმყოფელი ჯვარი, რომელშიც შეგეძლო დაგენახა გადარჩენის საიდუმლო”. ასე მოძღვრავს ალექსანდრე აფხაზეთს, რომელიც გულწრფელად შეიყვარა და რომლის ოქროს ხანის დაბრუნებაზე ოცნებობდა.

დოკუმენტის — “მოსაზრება აფხაზეთში ქრისტიანობის გავრცელებისა და ქრისტიანობის განვითარების შემაფერხებელი მიზეზების შესახებ” — საფუძველზე უნდა იყოს შექმნილი ჯერ-ჯერობით ჩვენთვის უცნობი აფხაზეთში ქრისტიანობის გავრცელების სისტემატური პროექტი, რომელიც არქიმანდრიტმა ალექსანდრემ თავდაპირველად აფხაზეთში ჯარების უფროსს, ხოლო 1860 წლის 27 დეკემბერს ეგზარქოსს წარუდგინა (დოკ. №15). ჩვენი აზრით, ეს პროექტი უდევს საფუძვლად დოკუმენტებს — “ქუთაისის გენერალ გუბერნატორი აფხაზეთში ქრისტიანობის მდგომარეობისა და მისი აღდგენისათვის საჭირო ზომების შესახებ” (დოკ. №16) და “არქიმანდრიტ ალექსანდრეს შეფასების ასლი აფხაზეთში ქრისტიანობის მდგომარეობის შესახებ” (დოკ. №18).

1861 წლის 29 ივლისით არის დათარიღებული ტყვარჩელში დასასვენებლად მყოფი ალექსანდრე ოქროპირიძის ჩანაწერები საქართველოს ისტორიული კუთხეების, ჩრდილოეთ კავკასიისა და რუსეთის საზღვრების შესახებ. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მისი მოსაზრებები და მოწოდებები ქართული ენის აღორძინების, ქართველთა საერთო ძალისხმევით მისი განვრცობისა და განმტკიცების აუცილებლობის შესახებ (დოკ. №17). ამ ჩანაწერების საერთო სათაურია აფხაზური სიტყვა “ჟვაბზეი — ამბავი”. დოკუმენტის ბოლოში მიწერილია კვლავ აფხაზური სიტყვა — “ააფსეით — დავიღალე”.

ალექსანდრე ოქროპირიძის მიერ 1860-1861 წლებში შექმნილი დოკუმენტებიდან იკვეთება რუსეთის იმპერიის ბატონობის, ქართული სახელმწიფოსა და ავტოკეფალური ეკლესიის არარსებობის, 60-წლიანი წყვდიადის პირობებში მოვლენილი ახალი ტიპის განათლებული და გამოცდილი ქართველი სასულიერო მოღვაწის, სამშობლოსა და მშობლიური ენის ბედზე დაფიქრებული ერისკაცის ნათელი სახე, რომელსაც თავისი საქმიანობით, მრწამსით წარსულსა და თანამედროვეობას შორის გაწყვეტილი კავშირის

აღდგენა დაუსახავს მიზნად. ჩანს, რომ იგი მზად იყო ეკისრა მღვდელმთავრის მძიმე მისია საქართველოს ძირძველ კუთხეში — აწინდელ აფხაზეთში; ამავე დროს თვალი ნოვოროსიისკისაკენ – საქართველოს ისტორიული საზღვრებისაკენ ეჭირა (გვ. 85, 137).

კავკასიელ მთიელებთან ომის პირობებში, რომლის დამთავრებას აფხაზეთის სამთავროს გაუქმება უნდა მოჰყოლოდა, ხელისუფლება არ ჩქარობდა აფხაზეთში ახალი მღვდელმთავრის დანიშვნას. იგი მხოლოდ იხილავდა ამ თანამდებობაზე წარდგენილ კანდიდატურებს. ესენი იყვნენ სინოდალური კანტორის წევრი, ქვაბთახევის მონასტრის წინამძღვარი არქ. ტარასი, ხობის მონასტრის წინამძღვარი არქ. ბესარიონი და აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის არქიმანდრიტი ალექსანდრე (ოქროპირიძე). საბოლოოდ, არჩევანი ამ უკანასკნელზე გაკეთდა. 1861 წლის 21 ნოემბერს ალექსანდრე ოქროპირიძე აფხაზეთის ეპისკოპოსად დაინიშნა (დოკ. №19); სახელდება მოხდა 1862 წ. 1 მარტს, აფხაზეთის ეპისკოპოსად კურთხევა კი თბილისში, სიონის საკათედრო ტაძარში იმავე წლის 4 მარტს შესრულდა (დოკ. №22).

1863 წლის აგვისტოში ეპისკოპოსი ალექსანდრე ეგზარქოს ევსევის წინაშე ბიჭვინთის ტაძრის აღდგენის დაჩქარების შესახებ აყენებს საკითხს (დოკ. №№ 28, 31). ხელისუფლება აჭიანურებდა მის განახლებას; ამის გამო საეპისკოპოსო კათედრა მუდმივი ადგილსამყოფელისა და საკათედრო ტაძრის გარეშე იყო დარჩენილი. 1867 წლისათვის სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსმა ვ. გეიმანმა საკათედრო ტაძრის სოხუმში

აშენების წინადადება წამოაყენა. ეპსკოპოსი ალექსანდრე მხარს უჭერდა ამ წინადადებას, მაგრამ მისი რეალიზება დიდი ხნით (1884 წლამდე) გადაიდო. აფხაზეთის მღვდელმთავარმა სოხუმთან ახლოს საკუთარი სახსრებით განაახლა ძველი ეკლესია “მოსახსენებლად იმპერატორის ალექსანდრე მეორის სასწაულებრივი გადარჩენისა 4 აპრილს 1866 წელსა”; 1868 წელს აფხაზეთის ეპისკოპოსმა ასევე საკუთარი სახსრებით სოხუმის სასაფლაოს ეკლესია განაახლა (ჯ. გამახარია. აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა, გვ. 456).

მთლიანად კავკასიაში და მათ შორის აფხაზეთში არსებული ვითარება ხელს არ უწყობდა მისიონერული მუშაობის გაშლას ეპისკოპოს ალექსანდრეს გეგმების შესაბამისად . კავკასიის ომის დამთავრების (1864 წ. 21 მაისი) შემდეგ მდგომარეობა კიდევ უფრო გართულდა, რაც აფხაზთა მონათესავე ჩერქეზულ-ადიღეური ტომების (ნაწილობრივ თვით აფხაზების) იძულებით თურქეთში გადასახლებამ, განსაკუთრებით კი აფხაზეთის სამთავროს გაუქმებამ და მიხეილ შერვაშიძის რუსეთში გადასახლებამ გამოიწვია. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ეპისკოპოსი ალექსანდრე, დეკანოზი ბესარიონ მიქაბერიძე და სხვა სასულიერო პირები დაპატიმრებამდე თან ახლდნენ აფხაზეთის მთავარს (ჯ. გამახარია. აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა, გვ. 446-449). ეს უკანასკნელი სულ მალე (1866 წ. 16 აპრილს) ვორონეჟში გარდაიცვალა. დასაფლავებულია მოქვის ტაძარში — წინაპართა საძვალეში.

სამთავროს გაუქმება და მთავრის დაღუპვა გახდა ერთ-ერთი მიზეზი აფხაზთა ცნობილი აჯანყებისა 1866 წ., რომელიც სამხედრო ძალის გამოყენებით იქნა ჩახშობილი. მაშინ დაიწყო მასობრივი მაჰაჯირობა — მუსულმანური აღმსარებლობისა და რუსეთისადმი მტრულად განწყობილი აფხაზების თურქეთში გადასახლება. პირველ რიგში, ეს შეეხო წებელდას, სადაც 1866 წ. ასევე იფეთქა აჯანყებამ. იმპერატორის ნებართვით (1866 წ. ნოემბერი), 1867 წლისათვის 19342 აფხაზს დაატოვებინეს სამშობლო. ეს რიცხვი შეიძლებოდა გაცილებით მეტი ყოფილიყო, რომ არა ქართველი სასულიერო და საერო პირების ძალისხმევა. იმ რთულ და მძიმე ვითარებაში ეპისკოპოს ალექსანდრეს არ შეეძლო მხარი არ დაეჭირა აჯანყების ჩასახშობად გატარებული სამხედრო ზომებისათვის, მაგრამ აფხაზეთის მღვდელმთავარი მაინც დიდად თანაუგრძნობდა რუსეთის მიერ დასაღუპავად განწირულ აფხაზებს. “ამ უბედურ დროს, — ამბობდა ამბროსი ხელაია, — როცა აფხაზთათვის ყველა ქრისტიანის სახელის მატარებელი საზიზღარი იყო, მხოლოდ ყოვლად სამღვდელო ალექსანდრეს ჰქონდა აფხაზებთან კავშირი, მხოლოდ მას უზიარებდნენ თავიანთ ჭირ-ვარამს, მას ენდობოდნენ” (დოკ. № 75).

ეპისკოპოს ალექსანდრესთან ერთად აფხაზეთში მოღვაწეობდნენ დეკანოზი ბესარიონ (ვასილ) მიქაბერიძე, სხვადასხვა დროს (XIX ს. 40-იანი წლებიდან) ის იყო სამურზაყანოს ბლაღოჩინი, ეშკეტის, ლიხნის კარის ეკლესიის მღვდელი და მიხეილ შერვაშიძის სულიერი მოძღვარი; სამურზაყანოში აქტიურ მისიონერულ და საგანმანათლებლო საქმიანობას ეწეოდა ბლაღოჩინი მღვდელი დავით მაჭავარიანი (წარმოშობით იყო გორის მაზრიდან, ისევე, როგორც ეპისკოპოსი ალექსანდრე), რომელსაც განსაკუთრებით ახლო ურთიერთობა ჰქონდა აფხაზეთის მღვდელმთავართან. სამსახურის გარდა მათ ნათელმირონობაც აკავშირებდათ — ეპისკოპოსი ალექსანდრე იყო დავით მაჭავარიანის ერთ-ერთი შვილის — დიმიტრის ნათლია. ამ ორი სასულიერო მოღვაწის ახლო ურთიერთობაზე მიუთითებს ჩანართი ოსურ ენაზე დავით მაჭავარიანის წერილში ეპისკოპოს ალექსანდრესადმი (დოკ. №30; კომენტ. 42).

აფხაზეთში მნიშვნელოვან ფიგურას წარმოადგენდა 1857 წელს სამეგრელოდან გადმოყვანილი მღვდელი გრიგოლ დადიანი (1836-1898 წწ.) – ერისკაცობაში ალექსანდრე ელიზბარის ძე დადიანი, გენერალ გრიგოლ შერვაშიძის ცოლის — აღათის ძმა. 1858 წლიდან ის იყო ბიჭვინთის, 1859 წლიდან კი აბჟუის ოლქების ბლაღოჩინი, 1862 წლიდან

– აფხაზეთის საეპისკოპოსო კათედრის იღუმენი. 1865 წელს ეხმარებოდა ეპისკოპოს ალექსანდრეს 65 აფხაზის მონათვლაში. 1867 წლიდან გრიგოლ დადიანი სამეგრელოში და კახეთში მოღვაწეობდა, 1886 წ. 25 მარტიდან გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსია, 1898 წლიდან — მოსკოვის სინოდალური კანტორის წევრი.

ეპისკოპოს ალექსანდრეს მმართველობის პერიოდში გამოჩნდენ პირველი აფხაზი სასულიერო პირები, მათ შორის ყველაზე გამორჩეული იყო ლიხნის მკვიდრი ივანე გეგია, ქართულ-აფხაზური ენების ბრწყინვალე მცოდნე, პედაგოგი, ლიხნის ტაძრის მღვდელი; გახლდათ კომისიის წევრი, რომელმაც

აფხაზური ანბანი შექმნა. შეიძლება დასახელდეს იოანე არგუნი, რომელმაც სასულიერო განათლება მარტვილის მონასტერში მიიღო და მსახურობდა მღვდლად ჯერ ეშკეტში, მერე — ტყვარჩელში. მომავალში საკმაოდ ცნობილი მღვდელი გახდა ალექსანდრე ოქროპირიძის აღზრდილი პეტრე ფილია (კომენტ. 49).

აფხაზეთში ბევრი სხვა ღირსეული სასულიერო პირი მსახურობდა. თვითოეულ მათგანს დიდი წვლილი მიუძღვის აფხაზი ხალხის მნიშვნელოვანი ნაწილის გაქრისტიანებაში, ერის ფიზიკურ და სულიერ გადარჩენაში. 1866-1867 წლების მაჰაჯირობის შედეგად უპირატესად ის რეგიონები დაზარალდნენ, სადაც სხვადასხვა მიზეზების გამო ქართველ მისიონერებს მუშაობის საშუალება არ მიეცათ. ეს იყო წებელდა, დალის ხეობა, ფსხუ, ახჩიფსხუ, აიბგა. აღნიშნული რეგიონები რუსებმა მთლიანად “გაწმინდეს” აფხაზებისაგან. ბიჭვინთის, დრანდისა და ოქუმის ოლქებში, სადაც ქართველმა მისიონრებმა ათასობით ადამიანი მონათლეს, დააარსეს ან განაახლეს ეკლესია- მონასტრები, მაჰაჯირების რიცხვი შედარებით მცირე იყო (სამურზაყანოდან კი არც ერთი ადამიანი არ წასულა მაჰაჯირობაში). ამით აფხაზი ხალხი სრულ განადგურებას გადაურჩა. ეს არის ქართველ მისიონერთა მრავალწლიანი მუშაობის შედეგი, მათი მთავარი დამსახურება (ჯ. გამახარია. აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა, გვ. 452-454).

1863 წლის 8 აგვისტოთი არის დათარიღებული ეპისკოპოს ალექსანდრეს მიერ შედგენილი “აფხაზეთის ეპარქიის სტატისტიკური აღწერა” (დოკ. №29). იგი რამდენიმე პარაგრაფისაგან შედგება. პირველ პარაგრაფში ავტორი საქართველოს, მათ შორის სამეგრელო-აფხაზეთის რუსეთთან შეერთების ისტორიას მოკლედ მიმოიხილავს. შემდგომ პარაგრაფებში მოცემულია აფხაზეთის აღწერა, ამასთან განხილულია შემდეგი საკითხები: “ფართობი და მოსახლეობა”, “ადგილი და ნიადაგი”, “კლიმატი”, “ტყეები”, “ცხოველები”, “მცენარეულობა”, “მინერალები”, “მიწათმოქმედება”, “ხელოვნური რწყვა”, “მეცხოველეობა”, “მებაღეობა”. “აფხაზეთის ეპარქიის სტატისტიკური აღწერა” შესანიშნავი პირველწყაროა XIX ს. შუახანებში რეგიონის მოსახლეობისა და ფიზიკურ-ბუნებრივი პირობების შესწავლისათვის. უცნობია, რა მიზანს ისახავდა ეპისკოპოსი ალექსანდრე, როცა აღნიშნულ დოკუმენტს ადგენდა. შეგვიძლია მხოლოდ ვარაუდები გამოვთქვათ ამასთან დაკავშირებით. მღვდელმთავარი ხედავდა, რომ აფხაზ ხალხში ქრისტიანობის გავრცელებას და განმტკიცებას სხვა მიზეზებთან ერთად ხელს უშლიდა საერთო ჩამორჩენილობა. მისი დაძლევა კი მხარის ეკონომიკური დაწინაურების გარეშე შეუძლებელი იყო, ვინაიდან “ნეტარება” ადამიანებისა “დამოკიდებულია მათი ცხოვრების პირობებზე” (დოკ. №14 — შესავალი). ვფიქრობთ, სინოდალურ კანტორაში წარდგენილი აღწერით ეპისკოპოსი ალექსანდრე ცდილობდა სასულიერო ხელისუფლების ყურადღების მიპყრობას აფხაზეთის ჩამორჩენილობაზე, მის ეკონომიკურ შესაძლებლობებზე, ამ შესაძლებლობების გამოყენების აუცილებლობაზე და ა.შ.

აფხაზი ხალხის საერთო ჩამორჩენილობაში, ბუნებრივია, განათლებისა და კულტურის დაბალი დონეც იგულისხმებოდა. ფასდაუდებელია ეპისკოპოს ალექსანდრეს პირადი წვლილი ამ სფეროში ჩამორჩენილობის დაძლევის საქმეში. საკუთარი სახსრებით მან ბევრ აფხაზ ყმაწვილს მისცა სოლიდური სასულიერო განათლება, ასწავლა ქართულ-რუსული ენები, გაუკაფა გზა ცხოვრებაში. ასე, მაგალითად, კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენი საზოგადოების წარმომადგემელმა ნ. ღოღობერიძემ 1864 წ. 12 ნოემბერს თავის ანგარიშში აღნიშნა, რომ მან ნახა “6 ახალგაზრდა აფხაზი, რომლებიც სამეგრელოში

— ცაიშის მონასტერში სოხუმის ეპისკოპოსის ყოვლადსამღველო ალექსანდრეს სახსრებით სწავლობდნენ სასულიერო წიგნებს” (დოკ. №32). ცნობილია სია იმ ყმაწვილებისა, (სულ რვა), ვისაც აფხაზეთის ეპისკოპოსმა წლების მანძილზე საკუთარი ხარჯებით მისცა განათლება (დოკ. №37). ცაიშის მონასტერში “მათ ძალიან კარგად შეისწავლეს ქართული საღვთისმსახურო წიგნები; საღვთისმსახურო წიგნები თბილისიდანაც იქნა გამოწერილი, — წერს ეპისკოპოსი ალექსანდრე, — ხსენებული მოსწავლეებიდან სამმა ძალიან კარგად ისწავლა გალობა. 1862, 1863 და 1864 წლებში ხსენებული მოსწავლეებისათვის გურიიდან გამოვიწერე და დავიქირავე მგალობელი ნანო ხავთასი. ამ მგალობელ ხავთასს, რომელიც გურიის ეპისკოპოს გაბრიელის მგალობელთა რიგებიდან არის, ყოველწლიურად, გარდა ჯამაგირისა ვუხდი ას-ას ვერცხლის მანეთს. საერთოდ, ხსენებული აფხაზები — ჩემი საშინაო

მოსწავლეები, ძალიან კარგად გალობენ, კითხულობენ და საუბრობენ ქართულად, საუბრობენ მეგრულად. ისინი აგრეთვე რიგიანად კითხულობენ, წერენ და საუბრობენ რუსულად. ზოგიერთი მათგანი მედავითნედ გამოდგება...” ეპისკოპოს ალექსანდრეს აფხაზი მოსწავლეები ქართულ და აფხაზურ ენებს ასწავლიდნენ მოსკოვის სასულიერო აკადემია დამთავრებულ მღვდელმონაზონ იონას, რომელსაც აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის ზედამხედველის თანამდებობა უნდა დაეკავებინა. ამ სასწავლებელში აპირებდნენ სწავლის გაგრძელებას ეპისკოპოს ალექსანდრეს მოსწავლეებიც. “ისინი იქნებიან მშვენება სასწავლებლისა, — წერდა აფხაზეთის ეპისკოპოსი; — ამ მოსწავლეების სახით მე პირველად ჩავუყარე საფუძველი ჭაბუკების კაპიტალურ სასულიერო განათლებას აფხაზეთში. ვიმეორებ, ვქენი სიკეთე, რამდენადაც შემეძლო სამეცნიერო მოღვაწეობის, განათლებისა და უმაღლესი აღზრდის მისაღებად მოსწავლეთა მომზადების სარბიელზე. ყველგან მსუფევმა და ყოვლის მხილველმა ღმერთმა უწყის რამდენი მქონდა სურვილი აფხაზებისთვის ზნეობრივი და გონებრივი განათლება მიმეცა” (დოკ. №37).

ყოველგვარი გადაჭარბების გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ სწავლა-განათლების საქმეს აფხაზთა შორის სწორედ ეპისკოპოსმა ალქსანდრემ ჩაუყარა საფუძველი. ბიჭვინთის სასულიერო სასწავლებლის გახსნის თუ აღდგენის თაობაზე კრებულში შეტანილ მრავალრიცხოვანი დოკუმენტები აფხაზეთის ეპისკოპოსის სამომავლო საგანმანათლებლო გეგმებზეც

მიუთითებენ. იგი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა მომავალ სასწავლებელში ქართული და აფხაზური ენების შესწავლის საქმეს, ეგზარქოსისგან მოითხოვდა მღვდელ იოანე გეგიას დანიშვნას სასულიერო სასწავლებელში აფხაზური ენის მასწავლებლად (დოკ.

№39); არანაკლებ მზრუნველობას იჩენდა რუსული ენის მიმართაც (დოკ. №42).

მიმოწერა 1867 წ. ბიჭვინთაში სასულიერო სასწავლებლის გახსნის საკითხებზე (ამ სასწავლებელში პატარა ბესარიონ ხელაიასაც უნდა ესწავლა — დოკ.№37) მიმოწერად დარჩა, სასწავლებელი კი ხელისუფლებემ არა და არ გახსნა, რადგან “ეს გააძლიერებდა იქ ქართველების გავლენას” (გივი როგავა. დასახ. ნაშრომი, გვ. 37). მაშინ, როცა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებლის გახსნის საკითხი პრინციპში უკვე გადაწყდა დადებითად, სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსმა ვ. გეიმანმა მეფისნაცვალს — მიხეილ რომანოვს მოხსენება წარუდგინა (1867 წ. 14 ნოემბერი) აფხაზეთში ქრისტიანული სარწმუნოების მდგომარეობისა და მისი განმტკიცებისათვის აუცილებელი ზომების შესახებ. გენერლის აზრით, ქრისტიანობის წარუმატებლობის ერთ-ერთ მიზეზს “გაუგებარ ქართულ ენაზე” ღვთისმსახურება, სკოლებში კი “აფხაზი ბავშვებისათვის სრულიად უცხო ქართულ ენაზე” სწავლება წარმოადგენდა; ვ. გეიმანს არ მოსწონდა თუ რა გარემოებაში და როგორ ატარებდა ღვთისმსახურებას “ძველ და ჭუჭყიან სამოსში გამოწყობილი” აფხაზეთის ეპისკოპოსი (ღვთისმსახურების ბრწყინვალების უზრუნველყოფას

სულ ითხოვდა ეპ. ალექსანდრე – გვ. 86-87, 137). მდგომარეობის გამოსასწორებლად, სოხუმის სამხედრო განყოფილების უფროსის აზრით, საჭირო იყო აფხაზეთის ეპარქიის გაუქმება მოსახლეობის სიმცირის გამო და ორი საბლაღოჩინოს დაფუძნება, რომლებსაც საერთო ხელმძღვანელობას უფროსი ბლაღოჩინი გაუწევდა; ამ თანამდებობაზე საუკეთესო კანდიდატად მას მიაჩნდა დავით მაჭავარიანი, რომელმაც სამურზაყანოში მრავალწლიანი მოღვაწეობით იმპერიული ხელისუფლების დიდი ნდობა მოიპოვა. იგი უნდა გამხდარიყო აფხაზეთში უმაღლესი სასულიერო პირი. გათვალისწინებული იყო ასევე გაუქმებული ეპარქიის იმერეთის ეპისკოპოს გაბრიელისათვის დაქვემდებარება, ძველი ტაძრების აღდგენა, სკოლების დაფუძნება “უფრო მყარ (ე.ი. რუსულ — ჯ.გ.) საფუძველზე”, გამორჩეული მოსწავლეების სტავროპოლის სასულიერო სემინარიაში გაგზავნა და ა.შ. (ჯ. გამახარია. აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა, გვ. 932-937).

ამ მოხსენებით, რომელიც ეგზარქოსმა ევსევიმ მოიწონა (განსაკუთრებით ეპისკოპოს ალექსანდრეს აფხაზეთიდან გაწვევა), შეიძლება ითქვას, იწყება აფხაზეთში მიზანმიმართული რუსიფიკატორული პოლიტიკის გატარება, რომელიც შემდგომში უფრო გამკაცრდა. აღნიშნულ პოლიტიკას შეეწირა აფხაზეთის სასულიერო სასწავლებელიც, სადაც ქართული, აფხაზური და რუსული ენები თანაბარ დონეზე იყო დაყენებული (რუს მოსწავლეებსაც კი აფხაზური ენა უნდა ესწავლათ. – დოკ. №42).

კავკასიის საერო და სასულიერო ხელისუფ-ლება აფხაზეთის ეპარქიის რეორგანიზაციის გეგმის შემუშავებას შეუდგა. წინასწარ იყო გადაწყვეტილი ეპისკოპოს ალექსანდრეს აფხაზეთიდან გადაყვანის საკითხი. ქართული და აფხაზური ენებისათვის მზრუნველი მღვდელმთავარი ვერ ჯდებოდა იმ პოლიტიკაში, რომელიც ვ. გეიმანის ზემოთხსენებულ მოხსენებაში იყო ჩამოყალიბებული. ეპისკოპოს ალექსანდრეს არ ენდობოდნენ და უფრო ადრეც სურდათ მისი აფხაზეთიდან გაწვევა. ვფიქრობთ, ამ მიზნით იყო ინსპირირებული მღვდელმთავრის წინააღმდეგ აფხაზეთის სამღვდელოების “საჩივარი” კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენი საზოგადოების სახელზე (1865 წ. 20 მაისი). დოკუმენტს ხელს აწერდნენ აფხაზეთის კათედრის მღვდელმონაზონი ბესარიონი (მიქაბერიძე), მღვდლები: ტამიშის — გიორგი ახვლედიანი, ეშკეტის

— გიორგი ჭარაია, მოქვის — სპირიდონ ჩხიკვაძე, კვიტოულის — იულონ თოფურია, ილორის — ზოსიმე ხელაია, ათარის — ანტონ გრიგოლია, შუაწყლის — გიორგი გეგეჭკორი, აცის — მიხეილ სახოკია, ლიხნის

— იოანე გეგია, დურიფშის — იოანე თვალთვაძე, ბაღიქითას — თადეოზ სარსანია, ფოქვეშის — ისაია საჯაია. საჩივარი სინოდალურ კანტორას გადაეგზავნა, რომელმაც 1865 წ. 15 სექტემბერს ეპისკოპოს ალექსანდრესაგან “სათანადო ახსნა-განმარტება” მოითხოვა. გაირკვა, რომ “საჩივარი” შეუდგენიათ და მღვდლებისათვის მოტყუებით ხელი მოუწერინებიათ იღუმენ გრიგოლს (დადიანი), ბესარიონ მიქაბერიძეს, გიორგი ახვლედიანს, იულონ თოფურიას და ანტონ

გრიგოლიას. დანარჩენმა ცხრა მღვდელმა დაადასტურა, რომ მათ არ იცოდნენ რას აწერდნენ ხელს, რომ შეცდომაში არიან შეყვანილი, ეპისკოპოს ალექსანდრესთან კი არავითარი პრეტენზია არა აქვთ; რომ, პირიქით, იგი ყველანაირად ხელს უწყობდა მათ ქრისტიანობის გავრცელების საქმეში და ა.შ. (ცსია, ფ. 489, აღწ, 1, ს. 64847,ფ. 1-9).

1868 წელს აფხაზეთში ადმინისტრაციული რეფორმა განხორციელდა. სამთავროს გაუქმებისთანავე სოხუმის სამხედრო განყოფილების შემადგენლობაში შეყვანილი სამი ოლქისა (ბზიფის, სოხუმის, აბჟუის) და ორი საბოქაულოს (სამურზაყანოს, წებელდის) ნაცვლად, 1866 წელს ოთხი ოლქი (ბიჭვინთის, წებელდის, დრანდის, ოქუმის) ჩამოყალიბდა; 1868 წელს კი შეიქმნა ორი ოლქი, რომლებიც უბნებად იყოფოდნენ. ბიჭვინთის ოლქი მოიცავდა გუდაუთისა და გუმისთის უბნებს; ოჩამჩირის ოლქი კი კოდორისა და სამურზაყანოს უბნებისაგან შედგებოდა. ცალკე მმართველობა ჰქონდა წებელდას. ადმინისტრაციულმა რეფორმამ დააჩქარა ეპარქიის რეორგანიზაცია. ვინაიდან არ არსებობდა აფხაზეთი, არც აფხაზეთის ეპარქია უნდა არსებულიყო, მითუმეტეს ქართული ღვთისმსახურებით.

1868 წლის 20 აპრილს კავკასიელ მთიელთა სამმართველოში გენერალ ი. ბარტოლომეის, ეპისკოპოს გაბრიელისა და სხვათა მონაწილეობით ჩატარდა თათბირი, სადაც განიხილეს საკითხი აფხაზეთში ქრისტიანობის განმტკიცებისათვის აუცილებელი ზომების შესახებ. გადაწყდა, ეთხოვოს ეპისკოპოს გაბრიელს აფხაზეთის სამრევლოების მიმოხილვა,

არსებულ პრობლემებში გარკვევა და სათანადო წინადადებების წარდგენა კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენი საზოგადოების საბჭოში. აღნიშნული გადაწყვეტილების შესასრულებლად ეპისკოპოსმა გაბრიელმა აფხაზეთში 1868 წ. მაის-ივნისში იმოგზაურა.

ამ დროიდან ეპისკოპოსი ალექსანდრე ფაქტიურად უკვე არ ასრულებდა აფხაზეთის მღვდელმთავრის მოვალეობას. 1868 წ. ივნისში იგი თბილისში გაიწვიეს, თუმცა ფორმალურად კიდევ ერთი წელიწადი რჩებოდა ძველ თანამდებობაზე. ქალაქის საზოგადოებამ ღრმა პატივისცემის ნიშნად ეპისკოპოს ალექსანდრეს 1868 წ. 10 ივნისს გულთბილი ადრესი მიართვა (დოკ. №46). გენერალმა გრიგოლ შერვაშიძემ, შეიტყო რა აფხაზეთის ეპისკოპოსის მოსალოდნელი განთავისუფლების შესახებ, 1868 წ. 17 მაისს სთხოვა მას ნებართვა “გეახლოთ და თაყვანის ვსცე მეუფებასა თქვენსა, ვითარცა ითხოვს მოვალეობა ჩემი” (დოკ. №45).

1868 წლის 15 ივნისს მღვდელი ივანე ალექსეევი ეპ. ალექსანდრეს წერდა, რომ სოხუმისა და აფხაზეთის მცხოვრებნი სინანულს გამოთქვამენო აქედან თქვენს გამგზავრებასთან დაკავშირებით, რომ ამის გამო შეწუხებული იყო «любящий Вас и любимый Вами паства» (კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტი. ალ. ოქროპირიძის ფონდი, ს. 425). 1868 წლის 28 ივნისს მღვდელმონაზონი ანტონი (დგებუაძე), მეუფეს აცნობებდა რა სოხუმში დატოვებული მისი ნივთების გაყიდვისა და სახლის გაქირავების შესახებ, წერდა: “სხვებრ გახლავართ შეწუხებული თქვენის მეუფების

მოშორებით. ყველანი ოჯახებით და ერთობით მრავალნი პირნი აქ სოხუმში მცხოვრებნი დიდის სასოებით თაყვანისცემას და მარჯვენათა ანბორებით ლოცვა-კურთხევას გამოითხოვს თქვენის მეუფებისგან (იქვე, ს. 445). სოხუმიდან გამგზავრების წინ ეპისკოპოსმა საკუთარი ბიბლიოთეკა აფხაზეთის მომავალ სასულიერო სასწავლებელს (რომელიც არ გახსნილა) გადასცა (იქვე, ს. 419). მიუხედავად თბილისში გადაყვანისა, იგი ინარჩუნებდა კავშირს აფხაზეთთან, აქაურ სამღვდელოებასთან (დოკ. №№ 47, 51 და ა.შ.)

1869 წლის 30 მაისს იმპერატორის ბრძანებულებით გორის ეპისკოპოსი გერონტი (აფხაზეთის ყოფილი ეპისკოპოსი, რომელიც თავის დროზე ალექსანდრე ოქროპირიძემ შეცვალა), განთავისუფლდა თანამდებობიდან პენსიაზე გასვლასთან დაკავშირებით და მის ადგილზე ამჯერადაც ეპისკოპოსი ალექსანდრე დაინიშნა. იმავე ბრძანებულებით ეპ. გაბრიელს აფხაზეთის ეპარქიისა და სამურზაყანოს საბლაღოჩინოს ეკლესიების მართვა დაევალა (დოკ. №54). ალექსანდრე ოქროპირიძე ერთდროულად გახდა საქართველოს ეპარქიის ვიკარი, რომლის მოვალეობასაც, უწმინდესი სინოდის 1843 წლის 30 აგვისტოს ბრძანებულების შესაბამისად, ეგზარქოსის დავალებების შესრულება და სინოდალური კანტორის სხდომებზე შეძლებისდაგვარად დასწრება (როგორც კანტორის წევრისა) წარმოადგენდა (ცსია, ფ. 489, აღწ. 1, ს. 27140, ფ. 4).

გორის ეპისკოპოსად დანიშვნის შემდეგაც მეუფე ალექსანდრე აფხაზეთთან მჭიდრო კავშირს ინარჩუნებდა, თუმცა მხოლოდ ერთხელ იყო ჩამოსული ყოფილ სამწყსოში (1888 წ. აგვისტოში), ისიც მხოლოდ ახალ ათონში (დოკ. №66). ხშირად იღებდა ინფორმაციას აქ არსებული ვითარების შესახებ. ეს კარგად ჩანს დეკანოზ დავით მაჭავარიანის და სხვათა წერილებიდან. 1872 წლის 28 ნოემბერს დეკანოზი აცნობებდა სოფელ აკაფაში ჩამოსული ვიღაც “ეშმაკი კაცის” შესახებ, რომელიც მოსახლეობაში მოტყუებით ისლამს ავრცელებდა (დოკ. №56). 1877 წ. 1-5 ივნისს დეკანოზმა დ. მაჭავარიანმა და მღვდელმა ტიმოთე სახოკიამ ეპისკოპოსს თურქეთთან ომის შედეგად ქ. სოხუმის გადაწვის, სოფლებში ეკლესიების აოხრების, მოგვიანებით (1882 წ. 28 ნოემბერს) კი მათი აღდგენის შესახებ შეატყობინეს (დოკ. №№58, 59). ალექსანდრე ოქროპირიძემ დავით მაჭავარიანისაგან (1885 წ. 12 ოქტომბრის წერილი) აფხაზეთში ეგზარქოსის ჩამოსვლისა და ადგილობრივ კათედრაზე რუსი ეპისკოპოსის მოსალოდნელი დანიშვნის თაობაზე ინფორმაცია მიიღო (დოკ. №63). რუსი ეპისკოპოსის მოსალოდნელ დანიშვნას, აფხაზეთში გახშირებულ სიკვდილიანობას ეხება დეკანოზის 1886 წ. 30 დეკემბრის წერილი (დოკ. №64). 1893 წ. 20 ოქტომბრის წერილში მეუფისადმი დეკანოზი სოხუმის ეპისკოპოსად პეტრეს დანიშვნისა და სოხუმის საკათედრო ტაძრის გაფართოების შესახებ იწერებოდა (დოკ. №71). შემდგომ წერილებში (1894 წ. 1 იანვარი, 1895 წ. 4 აპრილი) დეკანოზი დ. მაჭავარიანი დადებითად ახასიათებდა ეპისკოპოს პეტრეს მოღვაწეობას, რომელიც სულ მალე სოხუმს მოაშორეს და მის ნაცვლად “ძლიერ კარგი (?!), მაგრამ კარგად მოხუცებული” მღვდელმთავარი (ეპ. არსენი) დანიშნეს (დოკ. №№72, 74). დავით მაჭავარიანი 1892 წ. 20 ოქტომბერს მეუფე ალექსანდრეს სოხუმის ეპისკოპოს აგაფოდორის რუსეთში შესაძლო გადაყვანის შესახებ წერდა და დასძენდა: “ვინიცობაა ეს ხმა მართალი გამოდგეს, მაშინ თქვენ რომ ინებებდეთ აფხაზეთში გადმოსვლას, ვგონებ, ურიგო არ იყოს. აქ დამოუკიდებელ მღვდელმთავრად იქნებით და უფრო თავისუფალი და, იმედია, უნაყოფოთაც არ დარჩეს თქვენი ღვაწლი ამ ქვეყანაში, რომელსაც ზედმიწევნით იცნობთ (დოკ. №69). ეპისკოპოს ალექსანდრეს სოხუმის ეპარქიაში დაბრუნების საკითხი, სამწუხაროდ, არც დასმულა.

ალექსანდრე ოქროპირიძე, როგორც საქართველო-იმერეთის სინოდალური კანტორის წევრი, უამრავ თხოვნას იღებდა აფხაზეთიდან. ილორის წმ. გიორგის ეკლესიის მღვდელმა ზოსიმე ხელაიამ აფხაზეთის ყოფილი მღვდელმთავარი ორჯერ (1872 წ. 17 ნოემბერი და 1873 წ. 15 დეკემბერი) შეაწუხა დედის პენსიის დანიშვნასთან დაკავშირებით (დოკ. №№55, 57). მამა-შვილ დავით (1880 წ. 27 აპრილი) და კონსტანტინე (1893 წ. 11 მარტი) მაჭავარიანებს სრულიად განსხვავებული მიზნებისათვის აფხაზეთის ეპარქიის დაფუძნებასთან დაკავშირებული საკითხები აინტერესებდათ (დოკ. №№60, 70). 1890 წ. 4 ნოემბერს გენერალ-მაიორი ზურაბ ჩქოტუა მის მიერ საბერიოში აშენებული ეკლესიის კრებულისათვის ხელფასის დანიშვნას ეპისკოპოს ალექსანდრეს სთხოვდა (დოკ.№67). დეკანოზ დავით მაჭავარიანის შუამდგომლობით (1894 წ. 20 აგვისტო) მასვე უნდა გადაეწყვიტა ოტობაიელი მღვდლის შვილის — ალექსანდრე რურუას მასწავლებლად დანიშვნის საკითხიც (დოკ.№73). ქ. არმავირში საცხოვრებლად გადასული დრანდის მონასტრის ყოფილი რუსი წინამძღვარი — იღუმენი ვარლამიც კი ქართველ ეპისკოპოს ალექსანდრეს (და არა რუსებს) სთხოვდა დახმარებას (1888 წ. 19 ივლისი) მონასტრის აღდგენისას დახარჯული საკუთარი თანხების ნახევრის (ანუ 12 ათასი მანეთის) ანაზღაურებასთან დაკავშირებით (დოკ.№59). კრებულში შეტანილია მშვენიერი ქართულით შედგენილი დოკუმენტი — აფხაზეთის უკანასკნელი მთავრის მიხეილ შერვაშიძის ქალიშვილის, ეპისკოპოს ალექსანდრეს ნათლულის — თამარის მიერ 1892 წ. 11 აპრილს ნათლიასადმი გაგზავნილი წერილი (დოკ.№68). რამდენიმე დოკუმენტი პირად საკითხებს, კერძოდ სოხუმში ეპ. ალექსანდრეს კუთვნილი მიწის ნაკვეთის, სახლის, ასევე წიგნების გაყიდვას ეხება (დოკ. №№58, 60, 61).

ეპისკოპოსი ალექსანდრე სხვადასხვა თანამდებობაზე გულმოდგინე სამსახურისათვის 1871 წ. 22 ოქტომბერს წმ. ანას პირველი ხარისხის ორდენით დაჯილდოვდა; 1878 წელს იგი კავკასიაში მართლმადიდებლობის აღმდგენი საზოგადოების კომიტეტის წევრად დაამტკიცეს.

1882 წლის 2 აპრილიდან 1886 წლის 2 მარტამდე ეპისკოპოსი ალექსანდრე გურიის ეპარქიას მართავდა, რის შემდეგაც კვლავ გორის ეპისკოპოსის ძველ თანამდებობას დაუბრუნდა. გურიის ეპარქიაში სამსახურისათვის მას მოციქულთა სწორის – ვლადიმირის მეორე ხარისხის ორდენი ებოძა.

1886 წლის 7 მარტიდან ეპისკოპოსი ალექსანდრე ერთდროულად დავით გარეჯის მონასტრის წინამძღვარია, 1887 წლის 3 მარტიდან კი მის მიერ აღდგენილ შიო-მღვიმის მონასტერს ხელმძღვანელობდა.

1893 წლის 15 მაისს იმპერატორმა ალექსანდრე მესამემ ეპისკოპოსი ალექსანდრე დააჯილდოვა სიგელით, რომელშიც ნათქვამია: “ყურად ვიღე რა თქვენი ხანგრძლივი წარჩინებული და გულმოდგინე სამსახური მართლმადიდებელი ეკლესიის სასარგებლოდ, გიწყალობებ ამასთანავე წარმოგზავნილ ძვირფასის ქვებით მოჭედილს გულზედ დასაკიდ სამღვდელმთავრო ხატსაო”. გარდა ამისა ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ 1882 წ. 23 ივნისს დაჭრილ და ავადმყოფ მეომართა მზრუნველი საზოგადოებისაგან წითელი ჯვარი მიიღო; იმპერატრიცა მარია ალექსანდრეს ასულის სახელზედ დაარსებულმა უსინათლოთა სამზრუნველოს საბჭომ მას სიკვდილამდე გულზე სატარებლად 1896 წ. 5 იანვარს ოქროს ნიშანი უბოძა.

1896 წლის 12 მაისს ქართველთა შორის წერა- კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ ეპ. ალექსანდრე საპატიო წევრად აირჩია “ნიშნად პატივისცემისა იმ დიდი ღვაწლისათვის, რომელიც მას მიუძღვის საქართველოს წინაშე როგორც იმითი, რომ ჰბეჭდავს წარჩინებულთა სასულიერო მწერალთა თხზულებათ, აახლებს შესანიშნავ დანგრეულ ტაძართა და ცდილობს აღადგინოს ძველი ქართული გალობა და ამისათვის ყოველგვარს ღონისძიებასა ჰღონობს, ისე იმითი, რომ ხელს უწყობს საქართველოს ხალხის გონებრივს განვითარებას და თავისის ხარჯით ჰზრდის ბევრს ობოლს სხვადასხვა სასწავლებელში” (გურია- სამეგრელოს ეპისკოპოსი ყოვლადსამღვდელო ალექსანდრე, გვ. 26-27; სიტყვები და წერილები ყოვლადსამღვდელო ალექსანდრეზე, გვ. 79-80).

1898 წ. 5 აპრილს გაზეთმა “ცნობის ფურცელმა” (№500)პირველ გვერდზე გამოაქვეყნა ორი ვრცელი ინფორმაცია ალექსანდრე ოქროპირიძის გურია- სამეგრელოს ეპისკოპოსად (ეს იყო მხცოვანი მღვდელმთავრის ბოლო ოფიციალური თანამდებობა) და მისი ძმისშვილის — არქიმანდრიტ ლეონიდე ოქროპირიძის გორის ეპისკოპოსად დანიშვნის შესახებ. 1898 წ. 17 მაისს სიონის საკათედრო ტაძარში ჩატარდა ეპ. ალექსანდრეს გაცილებასთან დაკავშირებული პარაკლისი, რომელიც ეპისკოპოსმა ლეონიდემ გადაიხადა; სიტყვა ილია ჭავჭავაძემ წარმოთქვა; გამოვიდა ეპ. ალექსანდრეც. თავის მოკლე სიტყვაში გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსმა ხალხს სარწმუნოების შენარჩუნებისაკენ, ეკლესიის სიყვარულისაკენ, მორჩილებისაკენ, სასიქადულო წინაპართა ანდერძის დაცვისაკენ მოუწოდა. შეკრებილმა საზოგადოებამ საყვარელ მღვდელმთავარს საჩუქრად მიართვა მოსკოვიდან გამოწერილი კვერთხი წარწერით: “აღიღე კვერთხი ესე და წაიყვანე ერი ჩვენი გზასა სიმართლისასა. 15 მაისი 1898 წ.” (ცნობის ფურცელი, 1898, 19 მაისი). ქართულმა საზოგადოებამ და სამღვდელოებამ 1902 წლის 4 მარტს ალექსანდრე ოქროპირიძეს ეპისკოპოსად (აფხაზეთისა) კურთხევის 40 წელი მიულოცა (ცნობის ფურცელი, 1902, 3, 7 და 9 მარტი). გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსად მოღვაწეობის პერიოდში ალექსანდრე ღიად დაუპირისპირდა ქართველი ერის გათიშვის, სამეგრელოდან ქართული ენის გამოდევნის იმპერიულ პოლიტიკას, რომელიც ი. ვოსტორგოვის ხელით ხორციელდებოდა. ეს დაპირისპირება მძაფრად გამომჟღავნდა 1902 წლის აპრილშიც, როცა ჯერ აფხაზეთში, მერე კი სამეგრელოში ეგზარქოსი ალექსი ი. ვოსტორგოვის თანხლებით სტუმრობდა და ქართულ-მეგრულ ენებს შორის განსხვავებას “სწავლობდა” (იხ. Прибавление к Духовному Вестнику Грузинскаго Экзархата, 1903, №22, с. 10-47; 1904, №1-2, с. 20-36; Духовный Вестник Грузинскаго Экзархата, 1904, №4, с. 26-41 — ი. ვოსტორგოვის წერილები). დასავლეთ საქართველოდან თბილისში დაბრუნებულმა ეგზარქოსმა უწმინდესი სინოდის ობერ-პროკურორ კ. პობედონოსცევს საიდუმლო წერილი გაუგზავნა აფხაზეთში ჭელიშის მონასტრის წინამძღვრის – არქიმანდრიტ ამბროსი ხელაიას, გურია-სამეგრელოში კი ეპისკოპოს ალექსანდრეს “ანტისახელმწიფოებრივი” მოღვაწეობის შესახებ. “სენაკის მაზრის უფროსი სავსებით კონფიდენციალურად მატყობინებს — წერდა ეგზარქოსი ალექსი, — რომ გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოსი ყოვლადსამღვდელო ალექსანდრე ღია შეკრებებზე თავადების თანდასწრებით ზოგჯერ საკუთარ თავს რუსი ხალხისა და რუსული ხელისუფლების მისამართით უხამსი გამოხდომის უფლებას აძლევს, მოუწოდებს თავადებს გაერთიანდნენ თავისუფლების დასაცავად” (ცსია, ფ. 488, აღწ. 1, ს. 26435, ფ. 1-2). ვფიქრობთ, ეგზარქოსის ამ წერილმა ობერ-პროკურორისადმი დიდწილად განაპირობა 1903 წლის ნოემბერში გურია-სამეგრელოს ეპისკოპოს ალექსანდრეს სამსახურიდან დათხოვნა და მის ადგილზე რუსოფილობით ცნობილი დიმიტრი აბაშიძის დანიშვნა. ქ. ფოთის მოურავმა ნიკო ნიკოლაძემ და ქალაქის საზოგადოებამ ადგილობრივ სამღვდელოებასთან ერთად 1903 წ. 30 ნოემბერს გულთბილი გაცილება მოუწყვეს ეპისკოპოს ალექსანდრეს (ცნობის ფურცელი 1903, 23 ნოემბერი, 3 დეკემბერი).

ცხოვრების დარჩენილი წლები ერის საყვარელმა მოძღვარმა შიო-მღვიმის მონასტერში გაატარა. მასზე დამთრგუნველად იმოქმედა დიდი ილიას ვერაგულმა მკვლელობამ 1907 წლის 30 აგვისტოს (12 სექტემბერს). სულ მალე — 1907 წლის 9 (22) ნოემბერს გამოჩენილი სასულიერო მოღვაწე ალექსანდრე ოქროპირიძე გარდაიცვალა. დიდი პატივით დაიკრძალა შიო- მღვიმის მონასტერში 16 (29) ნოემბერს. იმ დღეს სიტყვით გამოსულმა არქიმანდრიტმა ამბროსი ხელაიამ საზოგადოებას შეახსენა მეუფის აფხაზეთში მოღვაწეობისა და იმ უზარმაზარი ნდობის შესახებ, რომლითაც იგი სარგებლობდა აფხაზთა შორის (დოკ. №75).

1995 წლის 17 სექტემბერს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წმ. სინოდის კრებამ მოისმინა ცხუმ-აფხაზეთის მთავარეპისკოპოსის დანიელის (დათუაშვილი) მოხსენება ახალი წმინდანების კანონიზირების შესახებ. კრების განჩინებით, სხვა ღირს მამებთან ერთად წმინდანად შეირაცხა ეპისკოპოსი ალექსანდრე (ოქროპირიძე)

წმინდა მღვდელმთავრის სახელწოდებით (გაზ. მადლი. 1995, 30 სექტემბერი); დაწესდა ხსენების დღე — 26 ოქტომბერი (8 ნოემბერი).

წინამდებარე კრებული წარმოადგენს წმინდა მღვდელმთავარ ალექსანდრეს აფხაზეთში მოღვაწეობის, აფხაზეთთან მისი შემდგომი კავშირ- ურთიერთობების დოკუმენტური გაშუქების პირველ მცდელობას აქედან გამომდინარე ღირსებებითა და გარდუვალი ხარვეზებით, რომლებსაც იმედია, სპეციალისტები ობიექტურად შეაფასებენ; იგი განკუთვნილია სასულიერო პირებისათვის, მეცნიერებისათვის, უმაღლეს სასწავლებელთა სტუდენტებისათვის, დაინტერესებული მკითხველისათვის.

მადლობას მოვახსენებ ფოტომასალის მოწოდებისათვის საპატრიარქოს პრესსამსახურის თანამშრომელს ბატონ ლუარსაბ ტოგონიძეს, გაწეული დახმარებისათვის ბატონებს დავით. ჟვანიას და სიმონ გოგიძეს.

პირთა საძიებელი შეადგინეს რუსუდან ხარებავამ, სალომე გამახარიამ და სოფიო გამახარიამ.