ჭიჭინაძე ზაქარია

(1854-1931) — ქართველი საზოგადო მოღვაწე, გამომცემელი, ლიტერატურისა და ისტორიის მკვლევარი; დიდი დამსახურება მიუძღვის ქართული ხელნაწერების შეგროვებასა და წიგნების გავრცელებაში, მან, განსაკუთრებით, მაჰმადიან ქართველებთან ურთიერთობას დასდო ამაგი.

თავად გრგოლ დავითის ძე გურთელის ნაამბობი

(იბეჭდება შემოკლებით; წიგნიდან: ზ. ჭიჭინაძე. „ისტორია ოსმალეთის ყოფილ მუსულმან ქართველთ საქართველოსი“ ბათ. 1911.)

„რუსეთ-თურქეთის ომის დაწყებამდის, ქართველ მაჰმადიანთ წინაშე საიდუმლოდ მოლაპარაკება იყო გამართული, აცნობეს მათ, რომ რუსეთის იმპერატორს გადაწყვეტილი აქვს, რომ ეს კუთხე რაც უნდა ძვირად დაუჯდეს და ბევრი სისხლი დაღვაროს, მაინც ეს ადგილები უსათუოდ აღებულ უნდა იქნეს და საქართველოსთან შეერთებულიო. ამიტომ უმჯობესი იქნება, რომ თქვენ უბრალოდ სისხლი არ დაღვაროთო, ან ჩვენს ჯარს კლდე-ღრეებში არ ჩაუსაფრდეთ და არა ხოცოთო. თუ სურვილი გექნებათ, მაშინ ცხადათ გამოდით და ომში მიიღეთ მონაწილეობავო. ხოლო ჩვენთვის უცხო ვიწროებში ქურდულათ ჩასაფრება და თოფის სროლა კი არ იყოსო. ასეთ წინადადების მოლაპარაკებლად ჩვენის მხრიდან იყო დანიშნული გენერალი თავადი გრიგოლ დავითის ძე გურიელი, მიხეილ ალექსანდრეს ძე მეფისაშვილი, ახალციხელი, ორივე გამოჩენილი პირნი მთელს ოსმალეთ საქართველოში, ერთი გურიის მთავრის შთამომავალი, მონათესავე აჭარის და ქობულეთის ბეგების ხიმშიაანთი და თავდგირიძეების და მეორე ახალციხელი, ქართველი კათოლიკე, რომელსაც მეტად დიდი გავლენა ჰქონდა მთელს ოსმალოს საქართველოს ხალხზედ, მთელს ამ კუთხეს და ხალხს იგი ისე იცნობდა, როგორც თავის ხელის გულს.

ვიდრე რუსეთ-თურქეთის ომი დაიწყებოდა, მის რამდენიმე წლის წინეთ, ოსმალურ საქართველოში იმოგზაურა რუსეთის გენერალურ შტაბის მოხელე გენერალ გიორგი ნიკოლოზის ძე ყაზიბეგმა. აჭარაში ამის მგზავრობის შესახებ მიამბეს შემდეგი ცნობები, რომელიც მომყავს აქ. გიორგი ყაზბეგს ტანზედ ჩაქური ტანთსაცმელი ეცვა და ისე მგზავრობდა, უმთავრესად კი აქ მგზავრობდა გენერალი გრიგოლ გურიელი, რომელსაც მთელი ქართველთ მაჰმადიანობა კარგად იცნობდა და ყველა მათგანი მას ბატონიშვილს უწოდებდა. გიორგი ყაზბეგი გრიგოლ გურიელისმოსამსახურეთა შორის ირიცხებოდა თურმე და არა რუსეთის მოხელეთ. ამათ მიმოვლეს მთელი ოსმალოს საქართველო. გიორგი ყაზიბეგმა შეადგინა თავისი მოგზაურობა, რომელიც მალე რუსულ ენაზედ ცალკე წიგნად დაიბეჭდა და მასთან მეორე წიგნი „ლაზისტანის სანჯაყი“. ორივ საინტერესო წიგნები და ჩვენი ტომისთვის გამოსადეგნი.

გიორგი ყაზიბეგის შრომა ამ მხრით რუსეთის მთავრობისათვის გზა და ხიდი გახდა ომის დროს, მათ სწორედ ამ აღწერით და პლანებითაც იარეს, გიორგი ყაზიბეგის შემდეგ, აჭარაში იმგზავრა დიმიტრი ბაქრაძემ და ამანაც ასწერა იგი ისტორიულად და ეტნოგრაფიულად, რაც ცხადი საქმეა ესეც გამოადგებოდათ რუსეთის მხედრობის მეთაურთ გზების საცოდნელადა.

...შერიფ ბეგ და სხვა ბეგებთანაც მე და მიხეილ მეფისოვს მოლაპარაკება გვქონდა და საქმე ისე ხერხდებოდა, რომ მთელი აჭარა რუსის მხედრობას უომრად უნდა ჩაბარებოდა. საქმე ასე მოვაწყეთ აჭარის შესახებ. საქმე ქობულეთი იყო, ქობულეთის ბეგებიც თანახმანი იყვნენ ამისი, ხოლო წინააღმდეგი იყო ალი ფაშა თავდგირიძე და მისი ძმა ოსმან ფაშა. ესენი არა შვრებოდნენ, ამბობდნენ, რომ არ ჩავბარდებითო. მე უთხარ ალი ფაშას, რომ რაც გინდ რუსეთს ძვირად დაუჯდეს მაინც ამ კუთხის აღება გადაწყვეტილი აქვს, ამიტომ თქვენ უბრალოდ დაღვრით სისხლს, ამით არაფერი გამოვათქო. იგი მაინც უარზედ იდგა. მე ვუთხარი, რომ რუსები ფაშობის მაგიერ გენერლობას მოგცემენ, მასთან კარგს პენსიას და სხვა მეტი რა გინდა, თუ არა გსურს ეს, მაშინ ჩუმად ტყვეებიდან და მიუდგომელის ადგილებში ჩასაფრებას თავი გაანებეთ, ჯარს ნუ ესვრით, აშკარად გამოდით და ომში მონაწილეობა მიიღეთთქო.

ასე ვაწყნარებდი მას, ამისთვის მას 600 მან. ვასესხე, მერე 400 მან. მივეცი, შემდეგ ამ ფულში მან თავის ქობულეთის სიმინდის თავლა მომცა, თუმცა მე ამას არა ვსთხოვდი. საქმე მოწყობილი იყო და ხერხდებოდა ისიც, რომ აჭარლებთან ერთად არც ქობულეთელნი და ჩაქველნი გადგებოდნენ შორს, ესენიც უომრად უნდა ჩაბარებოდნენ რუსის მთავრობას, რადგანაც მათ იცოდნენ რუსეთის მთავრობის აზრი, რომ რაც უნდა დამართოდათ ამ ომით მაინც იგინი ამ ადგილებს უსათუოდ აიღებდნენ. ეს იცოდნენ მათ და ამიტომ იმედიც იყო, რომ იგინი ჩვენ წინააღმდეგობას არ გაგვიწევდნენ.

ამ მოლაპარაკებით გრიგოლ გურიელმა თითქმის ყველა ქართველ ბეგებს მიმართა და აუწყა მათ საქმის ვითარება და ყველას იმას ურჩევდა, რომ მშვიდობით და უსისხლოდ ჩაბარებოდა რუსეთის მთავრობას, ამისთვის იგი მათ საჩუქარსაც აძლევდა.

მალე ომიც დაიწყეს ახალქალაქის საზღვრის გადასწვრივიდგან, ომში რუსთა გამარჯვება იწყეს, ამათ საქმე ისე კარგად წაუვიდათ, რომ ჩილდირას ხეობიდამ წასულთ მალე დაიჭირეს არტაანი (არდაგანი). ეს პირველი ნაბიჯი იყო რუსის მხედრობის ოსმალოს საქართველოში. ამის შემდეგ რუსებმა ყარსიც მალე აიღეს და მის მერე აზრუმიც დაიჭირეს, შიგ რუსეთის ჯარი დაბინავდა, ხოლო ვერ აიღეს ბათუმი, ქობულეთი და სხვა ადგილები, იქნება აქ ომიც არ მომხდარიყო და ყოველივე ეს უომრად, უსისხლოდ აეღოთ. 1877 წლის ომიანობა რუსთა სასარგებლოდ იყო ოსმალეთის საქართველოში, თუმცა ეს ომიანობა რუსეთს ერთობ ძვირათაც დაუჯდა, აუღებელი დარჩა მხოლოდ ბათუმი, ქობულეთი და მის მიდამოები. ამ დროს 1877 წ. შემოდგომა იყო, რუსეთის მხედრობა ოზურგეთის მხრით ნელ-ნელა გაემართა ოსმალოს საზღვარზედ, მალე ესენი სოფ. ლეღვაში შევიდნენ, აქ დაიბანაკეს. აქ დარჩნენ რამდენიმე ხანს, ხმა, კრინტი ამათ არავინ გასცა. ერთ დღეს სოფელ ლეღვის გზაზედ ერთი ქართველ მაჰმადიანთ ბავშვი მიდიოდა, ამას ვიღაც ბრიყვმა სალათმა თოფი ესროლა და იქვე მოკლა.

ამ გარემოებამ თავზარ დასაცემი გავლენა იქონია იმ პირებზედ, რომელთაც მოლაპარაკება ჰქონდათ ქართველ მაჰმადიანებთან მასზედ, რომ მათ რუსეთის მხედრობის წინააღმდეგ ხელში მახვილი არ აეღოთო. ამ პატარა ბავშვის მოკვლით კი მთელი ქართველ მაჰმადიანობა აიშალა, ამის მიზეზით ომი დაიწყო. ამას კი არავინ ელოდა, ქართველ მაჰმადიანები იტყოდნენ, აკი პირობას გვაძლევდით, რომ სისხლი არ დაიღვაროსო. ეს ვერაფერი პირობა იყოვო, ამ ზამთრის პირზედ გაიმართა ცხარე ბრძოლა, კინტრიშის ხეობაზედ რუსეთის მხედრობის დიდი ძალი ჯარი მოისპო, აქ გაწყდა მთლად კახეთიდამ გაყვანილ ქართველ მეომართ რიცხვი ისე, რომ იმოდენა კახელობისაგან შინ აღარავინ დაბრუნებულა ცოცხალი. ესენი აქ ისე უღმერთოდ მოისპნენ, რომ მრავალ მათგან დახოცილები კინტრიშს მიჰქონდა და ზღვას აძლევდა. ქობულეთელთმძლავრად გაიმარჯვეს და რუსეთის მხედრობა საშინლად დასწყვიტეს: ერთი გენერალიც მოკლეს, აქ ოსმალთ ჯარს სარდლობდნენ ალი ფაშა და ოსმან ფაშა თავდგირიძეები. — ქართველ მაჰმადიანებში იყვნენ მცირედ ისეთ პირნიც, რომელთაც, როგორც მეც ვიცნობდი, 1877 წ. ომი თვისი ცხოვრების და არსებობის პასუხათ მიიჩნიეს. ესენი იმ ფიქრის იყვნენ, რომ ჩვენი სადავო ცხოვრების საქმე ამ ომიანობით გადაწყდებაო, რა მოგველის ჩვენ, რა ვიქნებით და სად ვიცხოვრებთ, სად გვექნება ცხოვრება, ამის ბოლო ეხლა უნდა მოხდეს და გათავდესო, ჩვენ ან აქეთ უნდა ვიყვნეთ და ან იქითაო, ორში ერთი უნდა იყოს, თორემ ჩვენ არც თათრები ვართ, ჩვენი ქვეყანა არც სათათრეთია, მასთან ჩვენ არც ქართველები ვართ, ჩვენ ქვეყანას ჩვენ არც საქართველოთ ვცნობთო, რა ვართ, რა ხალხი, რა ქვეყნის მცხოვრებნი ამისი ჩვენ არა ვიცით რა და ამის წინაშე ჩვენს სიბრმავესაც ეხლა უნდა მიეცეს დასასრულიო.

ასე ფიქრობდნენ არა მარტო შეგნებულ ქართველ მაჰმადიანები, არამედ ისინიც კი, ვინც მართლაცა და ოსმალოს მთავრობის წყალობით ტყის ნადირათ იყვნენ გადაქცეულნი და მათ როგორც ველურ ხალხს, გულში განუსაზღვრელის ბოროტის ფანატიკობის გარეშე სხვა არა ჰქონდათ რა გულში ჩანერგილი, ეს ქვეყანა მას საგიაურო საძაღლეთ მიაჩნდათ და როგორც ტყის შეუგნებელი ნადირი, მარტოდ ამ საგიაურო ქვეყნის დაქცევ – დანგრევაღა ენატრებოდა, ყოველივე ეს კი იქმნებოდა მისი სასიხარულო ძალა სამუსლიმანო ცხოვრებისათვის. თვით ასეთ ველურ ფანატიკებიც კი ფიქრობდნენ იმას, რომ 1877 წ. ომი უნდა იყოს ბოლო ომი რუსებსა და ოსმალთ შორის და ჩვენი ცხოვრების საქმეც ამან უნდა გადაწყვიტოსო და გაასწოროსო. ჩვენ ან აქეთ უნდა დავრჩეთ და ან იქით წავიდეთო. - მართლაც რა იყო ღმერთო ჩემო, მთელი ოსმალოს საქართველო, თვით ბათუმის მიდამოების ვითარებაც კი, ოსმალოს მთავრობის წყალობით, სწორედ ტყის ხალხის სანადირეთ იყო გადაქცეული, ქართველ მაჰმადიანებიც ხომ რაღა უნდა ითქვას, სწორედ ტყის ნადირის სურათს წარმოადგენდენ და მთელს მათს საარსებო ცხოვრების მთავარ ძალას მარტოდ ქართველის ზიზღი წარმოადგენდა და ამ ხალხის სისხლის დალევა, გაწყვეტა და მთელი საქართველოს მოსპობა, ასე წამხდარ გაველურებულნი იყვნენ ესენი რუსების ბათუმში შესვლამდის, მთელი ამათი ქვეყნები ველურ სანადირეთ იყო გადაქცეული და არა ძველ საქართველოს მსგავს ქვეყნებათ. მასში მცხოვრები ხალხიც უფრო ნადირს ჰგავდა, ვიდრე სამოქალაქო რამე არსებას, მასთან მათში არც გზა იყო, არც კვალი, არც ხელოსნობა, არც ვაჭრობა, არცა რა სხვა ასეთნი.

განვაგრძოთ ახლა კვალად კიდევ ის, თუ 1877 წ. ომს მთელი ქართველ მაჰმადიანობა როგორ უმზერდა, ერთი ნაწილი იმ აზრისა იყო, რომ თუ ამ ომით რუსეთი გაიმარჯვებდა, მაშინ მათი ცხოვრების საქმეც გაუკეთესდებოდა, რადგანაც იგინი ამით საქართველოს და ქართველ ერს დაუკავშირდებოდნენ, იგინი ამ დაკავშირების შემდეგაც მუსლიმანებათ დაშთებოდნენ, ხოლო ცხოვრებით და მოქალაქეობით კი დაწინაურდებოდნენ, ვაჭრობით, ხელოსნობით და ნასწავლი კაცებითაც იგინი ისე წავიდოდნენ, როგორც მათი მოძმე ქართველები მიდიოდნენ წინ. ამას ესენი მიტომ ნატრობდნენ, რადგანაც ჩვენთან ახლოს იყვენ იგინი და ამას გარეშე ქართველთა დაწინაურებასაც ცხადათ ხედავდენ. ასეთ პირნი გახლდნენ ცოტა შერიფ ბეგ ხიმშიაშვილი, ახმედ ბეგ ხალვაში, თუპარბეგ შარვაშიძე, გულო აღა კაიკაციშვილი, დედი აღა ნიჟარაძე, აჭარის მუფთი ჰასან ეფენდი ხალიფაშვილი სოფ. მერისელი და სხვანი.

მეორენი ფიქრობდნენ ასე: თუ 1877 წ. ომით რუსებმა გაიმარჯვეს, მაშინ ჩვენი აქ დგომა შეუძლებელია, მაშინ ჩვენ აქ არ გვედგომება, უნდა ავიყარნეთ, ომისთვის მზათ უნდა ვიყვნეთ, როგორც რუსი შემოდგამს თუ არა ფეხს, მაშინათვე ჩვენ აქაურობა უნდა დავტოვოთ და წავიდეთ იქით სადაც ჩვენი ფადიშახი ზის, ჩვენი სჯულის მეფობა არის. ჩვენი სულის ცხონება მარტოდ იქით შეიძლება. ამიტომ ასეთ პირთა მეოხებით, 1877 წ. ომის დაწყების დღიდგანვე მთელ ქართველ მაჰმადიანთ შლილობა და აყრისათვის სამზადისი იქმნა დაწყობილი, ამათ თითქოს იცოდნენ, რომ რუსებს დარჩებათ უსიკვდილოთ ეს მხარეო. ამიტომაც ესენი სულის საცხონებლად მზათ იყვნენ. ამათ ასეთ დასაღუპ სამზადის ომიანობის გარეშე — სხვა და სხვა ფანატიკებიც ხომ ერთი ასათ ამღელვარებდნენ და ბოროტებით მოსავდენ.

პირველნი ასეთებს ეტყოდნენ ხოლმე 1877 წ. დაიცადეთ, ნუ იშლებით, ქვეყანას ნუ შლით, ნუ რევთ, თუ რუსი მოვლენ, მოვიდნენ, ჩვენ ისინი არას დაგვიშავებენ, ჩვენ ჩვენთვის ვიქნებით, ჩვენი ცხოვრება გვექნება, მუსულმანურათ ვილოცებთ, ამას იგინი არ დაგვიშლიან, მათ მუსულმანი ყმანი ბევრი ყავსთ, მაგრამ მათში ერთი კაციც არ გაუქრისტიანებიათ, ამიტომ ნუ იყრებით, ცოდონი ხართ, თორემ მამაპაპის ქვეყანას დაკარგავთ, ბოლოს ბევრს ინანებთ, მაშინ ერთობ გვიან იქნება, ჩვენც ბევრს მოგვიგონებთ, რუსნი ხალხნი არიან, გურჯები ხომ ჩვენი ძმებია, ამიტომ აშლილობას თავი გაანებეთ და ნუ ჩადიხართ მას რაც თქვენის თავისთვის არ იქნება ფარსაგი. ასე ქადაგებდენ ეს გულ შემატკივარ პირნი და ამათ გული სტკივოდათ ქვეყნის ასე არევ დარევაზედ, მაგრამ რას გააწყობდენ, ყოველივე მათი ქვეყნის უბედურება გამომდინარეობდა მათის სასულიერო წოდების და ფანატიკი მოლა და ხოჯებისაგან, რომელნიც ვინ იცის რას არ ქადაგებდენ, ასეთ პირთათვის. სამშობლო ქვეყანას, სამშობლო ენას, ისტორიას და წარმატებას უბრალო ფასი ედვა. ყველა ამაზედ მაღლა იდგა ისლამის საბედნიეროთ გარდასახლება, რასაც ესენი თვით ჯამეებში ქადაგების დროსაც კი ამბობდენ, რომ „მუაჯირა გეთთიო“ ე.ი. მუაჯირათ წადითო.

ქართველ მაჰმადიანების ასეთი მღელვარება და ომის გამო შლილობა ოსმალოს მაშინდელს მთავარ სარდალს დიდ საწინააღმდეგოთ მიაჩნდა, იგი ფიქრობდა, რომ ესენი გურჯები არიან და ამიტომ ამ აურ-ზაურს იწყებენ, რომ ჩვენ გვიმტრონო. ამან საქმის გარემოება არ იცოდა, არცა რა სხვის სიტყვა სჯეროდა. ამან ხალხს დაუწყო კიცხვა და მუქარება, მალე საქმე ისე მოხდა, რომ მთავარ სარდალმა კიცხვით საყვედური უთხრა ალი ფაშა თავდგირიძეს, რომ თქვენ გურჯები ხართ და შეიძლება ჩვენ გვიღალატოთო. ასეთი საუბრისაგან მათში დიდი უსიამოვნება ჩამოვარდა, ალი ფაშა თავდგირიძე მას პასუხს აძლევდა და ყოველივეს უქარწყლებდა, მაგრამ მთავარ სარდალ ფაშას ეს არა სჯეროდა და გურჯებს მოღალატეს უწოდებდა და მასთან ამ ღალატის მეთაურობას ალი ფაშა. თავდგირიძეს სწამებდა. საქმე ისე გამწვავდა მათში, რომ მართლაც მან მეტად არა კარგი მიმართვა მიიღო. იგინი ერთმანეთს მკაცრად გადაეკიდნენ.

აქ ცალკე ომი იყო, იღვროდა სისხლი და დღითიდღე ომს მეტად ცხარე მიმართვა ეძლეოდა, ოსმალთ საქმე უკან მიდიოდა, მთავარ სარდალი ამ უკან დაწევის მიზეზად პირდაპირ ქართველ მაჰმადიანებს ასახელებდა, თუმცა ესენიც ღვრიდენ სისხლს, მაგრამ ეს მთავარ სარდლისათვის ცოტა იყო. ეს არ კმარობდა, ოსმალოს მხედრობის უძლურებას პირდაპირ ამათში ხედავდა, ნამეტურ ყოველივე უბედურების მიზეზებს ალი ფაშას და მის ამხანაგებს სწამებდა, ჩვენ თუ რუსები გვერევიან, ეს სულ თქვენი ბრალიაო... თქვენ ატყობინებთ ყოველივეს მათ, მიტომაც გვჯობნიან იგინიო. თქვენ გურჯები ხართ, მათი მხარე გიკავიათო. მთავარ სარდლის ასეთმა საუბარმა ალი ფაშასთან არ იქონია კაი პირობები, ქართველ მაჰმადიანთ უმრავლესობაც მთავარ სარდალს აჰყვა და დაიწყეს ლაპარაკი, რომ მართლაც ოსმალოს ჯარს მიტომ ერევა რუსი, რადგანაც ალი ფაშა თავდგირიძე გვღალატობსო. ეს ხალხი ამ ომიანობის წყალობით აღარ ფიქრობდა იმას თუ უძლურების მიზეზი რა უნდა ყოფილიყო, ამიტომ ყველა უბრალოდ და მოუფიქრებლად ბრალს და ღალატს სწამებდა ალი ფაშას.

რაკი ხალხში ერთხელ ტუტუცურად ალი ფაშაზედ ღალატის გამო სიტყვა ატყდა, მერე სიტყვა საერთო ლაპარაკათ გადაიქცა. ამ ხალხის ყაყანს და ჭორებს მთავარ სარდალ ფაშამ ფხიზლათ შეხედა, ამან სთქვა, აი თუ ალი ფაშა ღალატს არ ჩადის, აგერ ხალხიც რათ ლაპარაკობსო მასზედაო... ამ გარემოებამ ალი ფაშა ძალიან გააბრაზა და ამან ახლა კი ჩაიდო გულში მის ფიქრი, რომ ამდენი ღალატის დაწამების შემდეგ, რომ უღალატო სწორედ ახი იქნება ამაზეო. მაგრამ ეხლა ეს გვიან იყო, არდაგანი (არტაანი), ყარსი რუსებს აღებული აქვნდათ და გურიიდან ბათუმსაც უახლოვდებოდნენ. ალი ფაშა ჩავარდა მის სინანულში, რომ რატომ ჩემს პირობაზედ არ დავდექ, რაც გრიგოლ გურიელთან პირობა მქონდა მიცემული, იგი რატომ არ შევასრულე. უბრალოდ რათ ავტეხეთ ხალხიო.

ალი ფაშას კი რომ მოენდომნა ეს ომი არ მოხდებოდა, იქ იმოდოლა კახელობა არ ამოსწყდებოდა ისე უღმერთოთ, ამ ომში და ცხარე სისხლის ღვრაში ალი ფაშა და მის ძმა ოსმან ფაშაც იღებდა მონაწილეობას. მაგრამ მაინც მთავარ სარდალს მათზედ გული არ ეწმინდებოდა და ყოველ თავის ნაკლს სულ მათ სწამებდა, რაც ხდება ეს ყოველივე მათი ბრალიაო. რა იყო მათი ბრალი? აი რა: რუსებს ამოდოა ხალხს უწყვეტავთ და მით კი მაინც მათს მხედრობას უკან ვერ ვწევთ, მაინც ერთ ალაგას არიან გამაგრებულნიო. ესეთი ბრალის ცნობები ალი ფაშამაც შეიტყო კარგად, რამაც რასაკვირველია უსიამოვნება გამოიწვია, მაგრამ ამ უსიამოვნებას ის მოჰყვა, რომ დერვიშ ფაშამ ალი ფაშას საქართველოდამ გაძევება დაუწყო. ისე მოხერხდა საქმე, რომ მთავარ სარდალ ფაშის უმაღლესის ბრძანების ძალით ალი ფაშა თითქმის პატიმარ ჰყვეს, ჩასვეს გემში და ოსმალში გააძევეს, სტამბოლს გაგზავნეს.

ამ გარემოებამ ხომ ალი ფაშას უფრო გაუფუჭა საქმე, ხალხმა დაიწყო მასზედ ყვირილი, რომ აი თუ არა ღალატობდა ალი ფაშაო. გაუგეს და მიტომაც გააძევეს ოსმალეთშიო. ქობულეთში ხომ ამაზედ ლექსიც გამოსთქვეს და ალი ფაშას მოღალატე უწოდეს, მაგრამ ეს ტყუილი არის, იმან ოსმალოს მთავრობას კი არ უღალატა, უღალატა მარტოდ თავის სამშობლო საქართველოს, ქართველ ხალხს და ნამეტურ თავის თანამემამულე ქართველთ მუსულმანობას. ალი ფაშა დამორჩილდა მთავარ სარდლის ბრძანებას, იგი წაყვანილ იქმნა სტამბოლს, სადაც მან თავი იმართლა და რამდენიმე ხნის უკან ისევ საქართველოში, ანუ ბათუმს მობრუნდა, რადგანაც ამას აქ აქვნდა მამულები, ამ დროს უკვე რუსეთის და ოსმალეთის მორიგებაზე ლაპარაკი თავდებოდა. ალი ფაშას ახლა კი მთავარ სარდალმა კარგის თვალით შეხედა, ეს დარწმუნდა მასზედ, რომ ალი ფაშას მე უბრალოდ ვწამებდი ღალატს, თორემ ამას აქ სტამბოლიდან აღარ გამოუშვებდნენო, უეჭველია ამის შესახებ მთავარ სარდალი სტამბოლიდან ცნობასაც მიიღებდა.

საქართველოში მოსულ ალი ფაშას გაახსენდა ის გარემოება, რომ გრიგოლ გურიელის სიტყვით, მას რუსთაგან ასი ათასი მანათი უნდა მიეღო, თუ ვინიცობა არის და რუსთა შესვლის დროს, ქობულეთში თოფი არ გავარდებოდა, ომი არ ატყდებოდა. ალი ფაშამ იმ დროის რუსის მთავარ მართებელს ქართულად დაწერილი საიდუმლოდ წერილი გამოუგზავნა ქობულეთს აქეთ ბრძოლის ველზედ, რითაც სთხოვდა შემდეგს: თქვენ მე დამპირდით ას ათას მანათს, მე შევიტყვე, რომ ეს ფული მიუღიათ იესე და გრიგოლ გურიელებს. ამიტომ ვითხოვ რომ ეს ფული მე გადმომეცესო. წერილი მთავარ სარდალმა ბრძოლის ველზედ გრიგოლ გურიელს გადასცა, ქართულად ნაწერია და წაიკითხე რას იწერება ალი ფაშაო. მიამბო გენერალმა თავ. გრიგოლ გურიელმა: წავიკითხე და გავკვირდი ალი ფაშას სითამამეზედ და ბავშვობაზედო, მეც რასაკვირველია ყოველივე გადავუთარგმნე მთავარ მართელებსა, რამაც იგი ერთობ გააკვირვაო.

სთქვა თავადმა გრიგოლ გურიელმა: ერთი უყურე, აბა როდის შეასრულეს პირობა, რომ მისთვის ამოდოლა ფული მიეცათო, თორემ ნათქვამი კი იყო და პირობაც დაირღვაო, აი აქედანაც კარგად სჩანს, რომ ალი ფაშას ოსმალოს მთავრობისათვის არ უღალატნია. მან უღალატა მხოლოდ თავის სამშობლო ქვეყანას, საქართველოს, უმთავრესად ქართველ მაჰმადიანებს. ამავ დროს, ანუ 1878 წ. ომიც გათავდა, ბერლინის ტრაქტატის ძალით ყარსი, არტაანი (არდაგანი) და ბათუმი თავის მიდამოებით რუსეთის იმპერიას დაუკავშირდა. ამის სანაცვლოდ რუსებმა ოსმალთ უკანვე დაუბრუნეს არზრუმი. ამ დაკავშირებით გასწორდა ის შეცდომა, რაც 1828 წელს მოხდა ჩოლოქის და ჭოროხის გამო და მერე იგი ვერც 1855 წ. ომით იქმნა გასწორებული.

ალი ფაშას არ ესიამოვნა ის გარემოება, რომ მან რუსის მთავრობისაგან ფული ვერ აიღო, ან რათ ელოდა ეს ამას ამათგან, რომ იგი იმ ფულს მიიღებდა, ჩვენ ამის საიდუმლოება არ ვიცით. ხოლო ის კი სთქვა თავ. გრიგოლ გურიელმა, რომ მთავარმართებელმა სთქვა: ალბათ რუსები მაგას ბავშვები ჰგონიაო. ფულის ძიების საქმე ალი ფაშას ასე დაუტრიალდა, ამაზედ იგი გაგულისდა. იმ დღიდანიგირუსეთის მტრად აღმოჩნდა, მაგრამ რაღას იზავდა, ვერაფერს, ხოლო რუსთა მტრობის მახვილი გადაიტანეს თვით თავიანთ სამშობლო ქვეყნის ქართველ მუსულმანობაზედ. მან და მისმა ამხანაგებმა ამათ უმტრეს მხოლოდ, სხვა არავის.

აჭარლები აღბორგეს ოსმალეთის მთავრობის წინააღმდეგ, ასევე ბერლინის კონგრესის და ამათ განუცხადეს დერვიშ ფაშას, რომ ჩვენ ოსმალოს არც უყიდნივართ და ნურც გვიყიდისო, ჩვენ ჩვენი თავით რუსებს არ ჩავბარდებითო. ამ უარის თქმაში ალი ფაშაც იქნებოდა ჩარეული. რადგანაც ამაში ოსმან ფაშაც ერია. საქმემ სასტიკი ხასიათი მიიღო. დერვიშ ფაშა ატყობინებდა აჭარელთ, რომ წინააღმდეგობას ნუ სწევთ, სულთანის ბრძანებით უნდა ჩაბარდეთ, ვინაიდან მისი სურვილი ეს არის. ჩვენთვის არზრუმი უფრო ძვირფასია, ბათუმის იქით ჩვენ გზა არა გვაქვს, ეს კუთხე ჩვენ ძველებს რომ დაუმორჩილებიათ, მაშინ იმათ მთელი გურჯისტანის დაჭერა სდომნიათ, მაგრამ ეს მათ ვერ შესრულებიათ. ამიტომ ჩვენთვის ბათუმი სრულიად უმნიშვნელოა, ეს ისევ გურჯისტანზე წავიდეს, ჩვენთვის არზრუმი არის საჭირო, თუ თქვენ რუსები გეჯავრებათ, ჯერკი ჩაბარდით და მერე შეგიძლიათ ოსმალეთში გადმოსახლდეთ, ჩვენი ფადი შახი მოგცემთ თქვენ კარგს ადგილებს შუა გულს ოსმალეთშიო.

ქობულეთში, აჭარა ლივანას და მასთან მთელ ქართველ მაჰმადიანთ დიდი შლილობა იყო ამ დროს, საქმემ იქამდის მიაღწია, რომ ამათ შეადვინეს რამდენიმე ქართველ მაჰმადიანთ წრე, რომელთაც ერთ ევროპიელს ინგლისურს ენაზედ თხოვნა დააწერინეს ინგლისის კაროლევასთან და ლონდონში გაუგზავნეს, რითაც ესენი სთხოვდნენ კარალევას, რომ ჩვენ ქართველები ვართ, ჩვენი ქვეყანაც საქართველო არის და ამიტომ გთხოვთ, რომ თქვენი მფარველობის ქვეშ მიგვიღოთო. ამ თხოვნაზედ ვითომ ოსმან ფაშა თავდგირიძესაც აქვნდა ხელი მოწერილი, თუ ამან მოაწერა, მაშ ალი ფაშასაც ამის სურვილი ექმნებოდა, თუმცა ვერცარა ამით იქნებოდა რა, ვინაიდან ჩაბარების საქმე გათავებული იყო... არ იფიქროთ, რომ ვითომც ასეთი თხოვნა ამათ თავიანთ ქვეყნის სიყვარულით შეადგინეს, არა, ეს მათი მანქანება იყო, თორემ თუნდ დავასახელებთ ალი ფაშას, ოსმან ფაშას და სხვათაც, რომ ესენი ამავ დროს, აშლილ ხალხს უფრო შლიდნენ, ჯერ ჩაუბარებლობას უქადაგებდნენ, თუ ეს არ იქმნა და ჩაბარდით, მაშინ აიყარენით სულ და ოსმალში წამოდითო.

ამას უქადაგებდა თურმე ქვეყანას ალი ფაშა, ეს მათმა მთავარ სარდალმაც იცოდა, მაგრამ არას ეუბნებოდა, რადგანაც მასში ოსმალოს მთავრობის საწინააღმდეგოს არას ხედავდა. ჩაბარების საქმეც დღითი დღე ჩქარდებოდა, საქმე სახუმრო აღარ იყო, აჭარლები კი უარზედ იდენენ. აჭარაში კრებებს მართავდნენ და ყვიროდნენ, რომ გიაურებს არ ჩავბარდებითო. დერვიშ ფაშამ შეუთვალა: თქვენ თუ არ დაწყნარდებით და რუსებს მშვიდობიანათ არ ჩაბარდებით, მაშინ მე ამოვალ ოსმალოს ჯარით, დაგიმორჩილებთ, მასთან ბევრს დავსჯი კიდეც და მის შემდეგ კი ყოველივეს ჩავაბარებ რუსებსაო. თუ ნამდვილი მუსულმანები ხართ და სულთანის ერთგულნიო, მაშინ შეასრულეთ ეს სულთნის ბრძანებაცა. აქ ამათ პროპაგანდისტებს საქმე ჩაუნელდათ. არ ჩაბარებაზედ ლაპარაკი უბრალო იქმნებოდა, ახლა ამათ რაღა უნდა ექმნათ, რითი უნდა ეღვაწნათ, რითი უნდა გამოეჩინათ თავი, ამათ მალე იპოვნეს ამის გზა და კვალიც, ეს იყო ქართველთ აყრა და ოსმალში გადასახლება, რისთვის? ცხადი საქმეა იგინი ოსმალოს მთავრობისაგან დიდს მადლობასაც მიიღებდნენ, რადგანაც ესენი მას ოსმალში გადუსახლებდნენ მხნე და ერთგულ მეომარ ქართველებს.

ამიტომ ამათ მორთეს ამაზედ ლაპარაკი, გადასახლებისათვის მეტად მწვავედ აქეზებდნენ ხალხს, აქეზებდა თურმე ნამეტურ ალი ფაშა თავდგირიძე, მისი ძმა ოსმან ფაშაც და ასეთნიც სხვანი და ვითომც ესენი ამით ყრილობდნენ რუსების ჯავრს. ამათ სურდათ, რომ რუსებს ამ კუთხეში ერთი კაციც აღარ დახვედროდათ და სოფლები და დაბები სულ ცარიელები ყოფილიყოსო. ეს გარემოება თურმე ბევრს აწუხებდა, ამის წინააღმდეგ ბევრნი მოქმედებდნენ და უქადაგებდნენ ხალხს, რომ ნუ აიყრებითო, მაგრამ გაგონება აღარავის აქვნდა. თავ. გრიგოლ გურიელმა მიამბო: ამ უბედურ გადასახლების წაქეზების გამო, განგებ წაველ ალი ფაშასთან და ველაპარაკე, ვსთხოვე, რომ მას ამ წაქეზებისათვის თავი დაენებებინა, მაგრამ რამდენათაც იგი მეტს გადაასახლებდა, იმდენათ ამის გამო ოსმალოს მთავრობისაგან დიდ პატივს მიიღებდაო, მეორე ამით ეს დაამტკიცებდა თვის ერთგულებასაო.

ალი ფაშას უთქვამს გრიგოლ გურიელისათვის: — ჩვენი აქ დარჩენა აღარ შეიძლებაო. ხალხსაც ეუბნებოდა თურმე, რომ ჩვენი აქ დარჩენა და რუსის ხელში ყოფნა შეუძლებელიაო. ამის მიზეზი რა იყო, ამას კი არ ასახელებდა თურმე ის. რის შიში აქვნდა რუსის ხელში, ამას არავის რას ასმენდა, აქ მიზეზი ისლამის გარემოება იყო, თუ სხვა რამ მიზეზი ეს ყველასთვის საიდუმლო გახლდათ. ამის ძიებაში არავინ შედიოდა, ვინც ამაზედ ლაპარაკობდა, ის მათ წმინდა კაცათ მიაჩნდათ, ისლამის და ფადიშახის დიდს მოსარჩლე და ერთგულად, აბა მის წინ ვინ რას იტყოდა. ვინც გადასახლების წინააღმდეგ რამეს იტყოდა, იმას თურმე მგელივით შეხედავდნენ, ჩაქვავებას დააკლებას დაუპირებდნენ... აჭარის ცნობილმა თუფანბეგ შარვაშიძემ მიამბო 1893 წ. შემდეგი: — „ჩაბარების წინა თვეებში, აჭარაში კინაღამ ამიკლეს, კინაღამ მომკლეს და სულ მიწაზედ გამასწორეს მხოლოდ მიტომ, რომ მე ვუქადაგებდი ხალხს ნუ იყრებით, იყავით თქვენთვის, ჩავბარდეთ რუსებს, მათ ხელში ჩვენ ცუდი არა მოგველისაო... დღეში ხუთი ათას კაცზე მეტი მოდიოდნენ და მკითხავდნენ ამის რჩევასაო. თქვენი მტერი რაც ჩემი მდგომარეობა იყოვო. ამოდოლა ხალხს პურს ვაჭმევდი, ველაპარაკებოდი და ვურჩევდი ქვეყნის არ მოშლას, თორემ ბოლოს ინანებთ, ნუ სჩადიხართ ამას. მაგრამ მათ ჩემი დარიგება არ ესმოდათ და ემზადებოდნენ წასასვლელათაო.

აგერ გადაწყდა საქმეც, დერვიშ ფაშას თანხმობა განუცხადეს დაწყნარების და ჩაბარების, ჩაბარებაც მალე მოხდა. როგორც იქმნა ჩაბარდნენ, ეს იყო პირველად უფრო საჭირო, ხოლო ოსმალეთის და რუსეთის სახელმწიფოთა საზღვრები კი მერე უნდა დაეყოთ. შეერთების წინეთ ქართველ მაჰმადიანები დიდს გასაჭირში ჩავარდნენ, ომის გამო, მათ 1877 წელს ვეღარა დათესეს რა. ამიტომ 1878 წ. მათ საჭმელი პური აღარ აქვნდათ, მეტად მშიერს ხანაში ჩაცვივდნენ, ამ სიმშილს ზედ დაერთვა ისლამის პირობებისაგან გიაურთ სიმძულვარე და ყოველივე ეს კი მათ თითქმის სულ ვერანად ხდიდა. იყვნენ მათში თითო-ოროლა ისეთი პატივცემულნი პირნი, რომელნიც ასეთ გაჭირვების დროს, მათ დიდს დახმარებასაც აძლევდნენ, როგორც მაგალითებრ გრიგოლ გურიელმა ერთ დღეს დამშეულთ 1879 წ. 10000 მან. თავის ფული დაურიგა და მასთან რამდენი კიდევ სხვა ასეთები უქმნია ამ ძვირფას კაცს, ამას თვლა არა აქვს. დიდი შესანიშნავი კაცი იყო ეს გრიგოლ გურიელი, მეტად თავგამოდებული მოსარჩლე ქართველ მაჰმადიანთ ღარიბ-ღატაკთ ხალხისა.

ჩვენ ქართველ ქრისტიანებსაც დიდათ გვიხაროდა ჩვენი დაკარგული ძმების შემოერთება და კავშირი, მადლობელნი ვიყავით მით უფრო, რომ დაკავშირებულ იქმნა უმეტესი ნაწილი სამცხე-საათაბაგოსი, დარჩა შემოუერთებელი მხოლოდ ლაზისტანი და ზოგიც რამ კლარჯეთის ადგილები, დანარჩენი კი სულ შეერთებულ იქმნა რუსეთის საქართველოსთან. ამ გარემოებით ისარგებლა დიმიტრი ბაქრაძემ და 1879 წ. იმგზავრა მთელს ამ შემოერთებულს კუთხეებში, მერე კი, როცა საზღვრები დაიდო, მაშინ კი ზოგი რამ ისევ ოსმალეთის სამშობლო საქართველოში გადავიდა, როგორც მაგალითებრ არჯევაანთ ხეობა, ხახულის და ერთობ დიდი ნაწილიც ასეთის ადგილების. ამ გარემოებამ ჩვენ გული მეტად დაგვწყვიტა.

ქართველ ქრისტიანებმა ამ დროს გამოვიჩინეთ დიდი ლმობიერება ქართველ მაჰმადიანთ წინაშე.

ჩვენ ძრიელ გვიხაროდა დაკარგულ ძმების შეერთება, დაკარგული საქართველოს ზოგი ადგილების ნახვა და გაცნობა. ამის გამო ჩვენს ნატვრას და სიყვარულს საზღვარი არ აქვნდა. იმ დროის გაზეთი „დროება“ ხომ სულ ასეთის ამბებით ივსებოდა, მასში ხშირად წერილებს |40
ბეჭდავდნენ თვით ქართველ მაჰმადიანებიც. 1877 წლიდან ქართველ მაჰმადიანთ ვასმენდით და ვუქადაგებდით ჩვენს მათდამი სიყვარულს, საქართველოდან არ გადასახლებას, არ აყრას, ვაუწყებდით, რომ რუსნი თქვენ არას დაგიშავებენ, ოღონდ თქვენ დაწყნარდით ამისთვის. ამავ დროს თფილისში გაზეთ „დროების“ რედაქციამ ხელის მოწერა გამართა ქართველ მაჰმადიანთ სასარგებლოდ, ფულიც შეიკრიბა, ეს ფული მათ იმ დროის გაზეთ „დროების“ რედაქტორმა წაიღო ბათუმში, იქ ამ ფულით ფქვილი იყიდეს და ღარიბ ქართველ მაჰმადიანთ დაურიგეს, ფული რამდენიმე ასი თუმანი იყო, სულ ქართველ ქრისტიანებთაგან შეწირული. ვიტყვით მხოლოდ, რომ ამ მხრით კაი ძმობა გავუწიეთ მათ.

მაშინ ჩვენში ყველას ესწრაფოდა გული, რომ ეგები მორიგება მალე გათავებულიყო, რუსთა და ოსმალთ საზღვრებიც დაყოფილიყო და ჩვენც გვღირსებოდა დაკარგულ ძმებთა ქვეყნებში ფეხის შედგმა და ნახვა, მათი ცხოვრების და გულის მით დადინჯება. როგორც იქმნა ამასაც მოვესწარით, პირველად ჩვენი მწერლებიდან აჭარაში ფეხის შედგმა სერგეი მესხს მოუხდა, ფულის დარიგების შემდეგ, სამწუხაროდ, ქართველ მაჰმადიანებში გაჩნდა ერთი ისეთი ხეპრე და უპურმარილო ადამიანი, რომელმაც ნეტარ ხსენებულ სერგეი მესხს, გაზეთ „დროების“ რედაქტორს, დამბაჩა ესროლა, მოკვლა სწადდა თურმე. მადლობის მაგიერი იყო ეს. მადლობა ღმერთს,რომ ტყვია არ მოხვდა და არა დაუშავა რა. ეს ამბავი ყველას გვეწყინა, ნამეტურ თვით შეგნებულ ქართველ მაჰმადიანებსაც, მაგრამ ვინ რას იზავდა, დრო ისეთი იყო, რომ იქ კაცი კაცს ვეღარ სცნობდა და მოლების ქადაგებით ხალხმა აღარ იცოდა რა ექნა და ვისა სცემოდნენ. სიღარიბე, გაჭირება, სიმინდის სიძვირე და სხვაც ათას ამგვარნი სულ გიაურების ბრალი არისო, იტყოდნენ ამას ხოჯები, მოლები და სხვა ასეთ სჯულის კაცნიც. თუ აქედამ არ წავედით, დღეის შემდეგ უარეს დღეში ჩავარდებით და შიმშილს ვნახამთო.

ასეთ არევ-დარევის გამო ქვეყანა დიდს შეწუხებაში ჩავარდა, ამიტომ, რაკი ქართველ მაჰმადიანთ შლილობას დასასრული აღარ ეძლეოდა, ამის გამო რუსეთის და ოსმალოს მთავრობისაგან პირობა იქმნა დადებული გარდასახლებულთათვის, დრო 1878 წ. სამი წელი დანიშნეს, ვინც ამ ხნის განმავლობის შემდეგ არ გადასახლდებოდა, ის მერე რუსის ქვეშევრდომათ უნდა დაშთენილიყო. ცოტა ამ გარემოებამ დაადინჯა იგინი, ამიტომ სულის ცხონების მაძიებელთ დაიწყეს მამულების გასყიდვა და წასასვლელად სამზადისი. ესენი ჰყიდდენ აუარებელ მოძრავს და უძრავ ქონებას სულ ოხერ ფასად და მიდიოდნენ შუა ოსმალეთში, ვისაც კი რამე შეძლება ჰქონდა, ყველა მირბოდა, აქა რჩებოდნენ ღარიბნი და ღატაკნი, რომელთაც ცხოვრების სახსარიც არ აქვნდათ, ყოველივეს გადასახლებულებისას ესენი ყიდულობდნენ, სადღეისოდ ამათ გაიმაგრეს აქ ფეხი და ვისაც კი შეძლება აქვნდა, ისინი სულ წაბრძანდნენ ოსმალეთში სულის საცხონებლად.

ასეთ გადასახლებას ყველა მწუხარებით უმზერდა, რადგანაც მით ვხედავდით ქართველ მაჰმადიანთ დაღუპვის საქმეს და აბა, ვინ რას იზავდა, მათ ვინ რაღას ეტყოდა, მოლების და ხოჯების სიტყვით, იგინი კაცსაც კი მოკლავდნენ, რომ ვისმეს ეთქვა ოსმალში ნუ მიხვალთ, თორემ ბოლოს ინანებთო. როგორც იქმნა 1878 წ. გავიდა, ომიც მორჩა, საზღვრებიც დაიყო, ქართველ მაჰმადიანთ შორის გამოჩნდნენ შეგნებულნი გვამნი, რომელთაც არ ისურვეს ოსმალოს სამსახურით გარდასახლება, ესენი რუსის მთავრობისაგან იქმნენ მიღებულნი დიდის პატივისცემით, ჯამაგირით და ახალი თანამდებობის დანიშვნით,ასეთნი იყვნენ ტუპან ბეგ შარვაშიძე, ახმედ ბეგ ხალვაში, გულო აღა კაიკაციშვილის დედი აღა ნიჟარაძე და აჭარის მუფთი ჰასან ეფენდი ხალიფაშვილი — სოფ. მერისელი, ზოგნიც სხვანი.

ჩვენ აქ ყველას არ ვახსენებთ.

მხოლოდ ერთ ამათგანს კი, თითქმის მეთაურს და მასთანვე თავის ქვეყნის მოტრფიალე, ქართველ მაჰმადიანის შესახებ კი ვიტყვით რამეს, ეს ქართველ მაჰმადიანი გახლდათ შერიფ ბეგ ხიმშიაშვილი, ახმედ ბეგის შვილი. კარგად მცნობი მთელი საქართველოს ავ-კარგიანობის, დიდი მონატრე ქართველი ერის დაკავშირების და გაერთიანების. ამ პირის ცხოვრებას აქვს მეტად დიდი ისტორია, ნამეტურ ამათ გვარის წევრთ და მამა-პაპათა, ამათ შესახებ ჩვენ ხომ ალაგ-ალაგ ვიცით ცნობები, ამის გაცნობა არ გვინდა, ხოლო ის კი უნდა გავიხსენოთ, რომ სელიმ ფაშის ნატვრა და ასევე ამის შვილის ახმედ ფაშის ნატვრის შესრულებისავე მოტრფიალე იყო შერიფ ბეგი და ეს ამას მოესწრა კიდეც. შეუსრულდა ამის ნატვრა და საქართველოს ადგილების საქართველოსთან ერთობა. ეს პირი დიდი მომხრე იყო ამისი, ომის დაწყების წინეთაც, ომიანობის და ომის შემდეგაც იგი სულ იმას ელაპარაკებოდა ქართველ მაჰმადიანებს, რომ იგინი დაწყნარებულიყვნენ, დადინჯებულიყვნენ და თავიანთ სამშობლოდან ფეხი არ მოეცვალათ, სამწუხაროდ არც ასეთ საპატიო კაცის სიტყვას აქვნდა მათზედ გავლენა, თუმცა შერიფ ბეგს მათში დიდი სახელი და ნდობა ჰქონდა მოპოებული, მაგრამ ამასაც ეჭვის თვალით უმზერდნენ. ასეთ პირთა ცდით მოხდა ისეთი საერთო დაახლოვების ლაპარაკიც, რის წყალობითაც ჩვენსა და მათ შორის გაიმართა მეგობრული საუბარი, სალამი და ნატვრა ჩვენი ერთმანეთთან დაახლოვების. ასეთ მეთაურ პირთა დეპუტატთა კრებული 1878 წ. თფილისში ჩამოვიდენ და მთავარმართებელს წარუდგნენ, როგორც ახლად შემოერთებულ ქვეყნის მეთაურნი. მთავარმართებლის ნახვის შემდეგ, თფილისის ქართველობამ სადილი გაუმართა თფილისის საკრებულო დარბაზში, სადაც დაესწრო იმ დროის დიდი ნაწილი ქართველობის. სადილზე ბევრი შესანიშნავი სიტყვები წარმოითქვა, როგორც ჩვენგნივ, ისე მათგან, შერიფ ბეგი ამითმოხარული დარჩა, ჩვენც მათ ქართული წიგნები მივართვით, ყველამ მათ სიამოვნებით მიიღო. მალე, იგინი შინისკენ დაბრუნდნენ.

შერიფ ხიმშიაშვილი