მიწიერ და ქვეწარმავალ ცხოველთა შორის შუა ადგილი უჭირავთ ესრედ წოდებულს სტეგოცეფალებს, მაგრამ ისი. ნიც რაღაც სრულიად გაცალკევებულს მოვლენას შეადგენენ. ამ უზარმაზარ ბალახებში დაცოცავენ მხოლოდ უმსგავსი და საზიზღარი არსებანი, რომელთა შთამომავალნი ახლაც იმალებიან თბილს, ბნელსა და ნესტიან ადგილებში. ესენი.  არიან მორიელები, ობობები. აქვე უნდა ვსთქვათ: მართალია, მაშინდელი ბუნება ვერ იჩენდა სიუხვეს ცხოველთა ცხოვრების ფორმებში, მაგრამ, სამაგიეროდ, არაფერს აკლებდა იმათს ტანადობას. მაშინდელი აბანოს ჭიები სიგრძით ნახევარ არშინის ოდენა იყო, კუტი კალიები—ქათმის ოდენა, კალიები–ინდოურის ოდენა, თითქმის ბაღლინჯოსაც-კი ბეღურაზე ნაკლები სიდიდე არ ჰქონდა. თვალსაჩინო წინმსვლელობა ბუნების მოქმედებაში იყო გაჩენა უხეშ, უზარმაზარი და სწორ ფრთებიან კალიის მსგავსის მწერებისა, რომელნიც ფრთებს ერთს ადლზე ჰშლიდნენ. ესენი იყვნენ პირველი მიწიერი ქმნილებანი, რომელნიც მოშორდნენ დედამიწას და ცხოველის სიცოცხლე ჰაერში გადაიტანეს.

იმის მსგავსად, როგორც კიბოს მაგვარმა ცხოველებმა და პირველ დროის თევზებმა ისწავლეს ცურვა, ამ მწერებმაც, თანდათან განვითარებით და ცხოვრების პირობებთან შეგუებით, ისწავლეს ჰაერში ფრენა: იწყეს თანდათან ჰაერში ხტომა, ჯერ პატარა მანძილზე, შემდეგ დიდზე და ბოლოს თავისუფლად მოძრაობდნენ ჰაერში უკვე გამაგრებულ და განვითარებულ ფრთებით.

ბოლოს ჩირგვების ძირში ცოცვა იწყეს ჭიანჭველების მსგავს ტერმიტებმა, რომლებიც ახლაც ცხოვრობენ ცხელ ქვეყნებში. თავის ცხოვრებით ისინი ბევრად მოგვაგონებენ თავიანთ წინაპრებს ქვანახშირის ხანაში, როცა ატმოსფეროს საკმაო გამჭვირვალობა აკლდა, ახლა ტერმიტები ბნელს ადგილებში ცხოვრობენ და სანადიროდ მხოლოდ ღამ-ღამობით გამოდიან.

ამ სახით, იმ დროს, თუმცა მცენარეულობამ ძლიერ წაიწია წინ, მაგრამ ცხოველთა სამეფო-კი დაჩაგრული იყო; იმ სურათზე, რომელიც თვალწინ გვიყენებს ქვანახშირის დროის ბუნების, ცხოველებს თითქმის ვერც-კი ვამჩნევთ. მაშინდელს დაბურულს ტყეებს უმანკოების ბეჭედი აზის, ცხოველთა სიცოცხლე მას ვერ შეხებია და ქვანახშირის დროს ტყეებშიაც დაურღვეველი სიჩუმე სუფევდა.
 

მაგრამ რატომ ვერ ცხოვრობდნენ ამ მდიდარს ტყეში ცხოველებიო? იკითხავს მკითხველი, საჭმელი ხომ ბლომად ჰქონდათ? მიზეზი სრულიად უბრალოა,—იმათ არ შეეძლო»). სუნთქვა. მართლაც, ნახშირმჟავე ჰაერგვარი, რომელიც მეტად ხშირი იყო წინა დროებიდან სანძრების მოქმედებით, აღრჩობდა ცხოველებს, მცენარებისთვის-კი ისეთი საჭირო იყო, როგორც ჩვენთვის და ყველა ცხოველ არსებათათვის საჭიროა მჟავბადი, ერთი შემადგენელთაგანი ჰაერისა. მცენარეები ნახშირმჟავე ჰაერგვარიდან მხოლოდ ნახშირბადეს ხარჯავენ, მჟავბადი-კი მათთვის საჭირო არ არის*. აქედან ცხადია, რომ ქვეყანაზე ცხოველთა სიცოცხლის განვითარებისათვის საჭირო იყო თავდაპირველად მცენარეთა გაჩენა, რომლის სიმდიდრემ და ახოვანებამ მოამზადა საჭირო პირობები ცხოველთა არსებობისათვის ხმელეთზე: იმ დროს, როცა მცენარეთა განვითარება ითხოვდა ნახშირბადის შთანთქმას, მჟავბადე–უსაჭიროესი სიცოცხლის ნაწილი ცხოველთა, იფანტებოდა გარშემო, რითაც ჰაერი თანდათან უკეთესდებოდა.

უზარმაზარი მდიდრული მცენარეულობა, რომელსაც ჩვენ ახლა გავეცანით, ვითარდებოდა ძლიერ დიდის ხნის განმავლობაში, რამდენიმე ათას წელში, შეიძლება მილიონ წლობითაც.

ამ ხნის განმავლობაში იზრდებოდნენ და კვდებოდნენ ის ბუმბერაზები მცენარეთა სამეფოდან, რომლიდანაც შესდგებოდნენ პირველ ყოფილი ველური ატეხილი ბალახები, რომელთაც ბოლოს და ბოლოს შექმნეს ვეებერთელა მადნები ქვანახშირისა, აწინდელი მრეწველობის ამამოძრავებელ მძლე ძალისა.

ატმოსფერის ნახშირმჟავე ჰაერგვარს უფრო და უფრო შთანთქავდა ეს მდიდარი მცენარეულობა და შავი და ბნელი ღრუბლი, რომლითაც გაჟღენთილი იყო ატმოსფერა, მიმოიფანტა; აუარებელი ნახშირბადე, სიდამპლის სახით, აჩენს ჭაობიან ზეადაგის ფენებს, რომელშიაც ფესვებსიდგზე) მენ ეს ბუმბერაზ მცენარეები, მაგრამ პირობების შეცვლას უნდა მოჰყოლოდა ახალი ფორმები, ძველი კი, რომელსაც ვერ შეეძლო შეგუება ახალს პირობებში, უნდა გამქრალიყო და ადგილი დაეთმო უფრო ძლიერის, უკეთესის ჯიშისათვის.

დიდი ხნის განმავლობაში შეგროვებული აუარებელი დამტვრეული და მკვდარი მცენარე მიჰქონდა წყალს, მოვარდნილ მდინარეს სადმე ჩაღრმავებულ ადგილას, ტბებში, წყლის ვეებერთელა აუზებში. აქ ხის ტანი გროვდებოდა, წყლის მჟავბადისა და იმ მჟავბადის შეერთებით, რომელიც ხეში იმყოფება, თან და თან იქცეოდა ნახშირად. იმავე მდი. ნარეს მოჰქონდა ტბაში თიხის შლამი, რომელიც გადაეყრებოდა ხეს ზემოდან, ხე მოჰყვებოდა მიწაში და მჟავბადის მოქმედებაც შესუსტდებოდა. მიწაში მოყოლებული ხე მილიონ წლების განმავლობაში მაგრდებოდა და ზემოდან დაყრილი თიხის შლამი აჩენდა იმ ნახშირის ფიქალს, რასაც ვხედავთ ქვანახშირის შრეებზედ. ამ ფიქალზედ ხშირად შეხვდებით მაშინდელ დროის მცენარეთა ფორმების აღბეჭდილებას, თვითონ ქვანახშირში კი, მჟავბადის ნელა მოქმედების გამო, სრულიად გამქრალია შინაგანის შენობის კვალი.

ქვანახშირის გაჩენა ყველგან ისე არ ხდებოდა, როგორც ზემოთ ავსწერეთ, რადგანაც ყველგან მდინარეს არ ჩაჰქონდა ხეები შორეულ ადგილებიდან ჩაღრმავებულ ადგილებში. უფრო ხშირად ეს ძვირფასი მასალა ჩნდებოდა იქ, სადაც მისი წარმომშობი მცენარეულობა ხარობდა. საზოგადოდ ქვანანშირის მადანი წარმოადგენს მთელს რიგს შრეებისას, რაც გვიჩვენებს გარეგან პირობათა ცვლილებას, რომლის წყალობითაც ტყეები ჩნდებოდა და ისპობოდა. აქვე უნდა ვთქვათ, რომ ქვანახშირი ყოველთვის ხმელეთის მცენარეთაგან არ ჩნდებოდა, არამედ ზღვის მცენარეებიდანაც, რომელთაც ემატებოდა ხმელეთიდან ჩატანილ ხეების ტანი. ამას გარდა,საუკეთესო ხარისხის ქვანახშირს სრულიად არ ატყვია მცენარის კვალი, თითქოს იგი ტბების ფსკერში დაგროვებულ მცენარეთა შლამისაგან იყოს გაჩენილი.

რომ დაუკვირდეთ ეხლანდელს თორფიან (მიწა-მკვარა) ჭაობებს,*) დავრწმუნდებით, რომ ქვა-ნახშირის ფენებს გარდამავალი ხანა ატყვია. ამ სახით, ძნელი წარმოსადგენი არ არის, თუ როგორ გაჩნდა იმ ადგილს ქვანახშირი. ამ ჟამად ქვანახშირის გაჩენაში უპირატესობას აძლევენ ესრედ წოდებულს თორფიულს თეორიას ქვანახშირის წარმოშობაში ამ თეორიის მიხედვით, ქვანახშირი სახე შეცვლილი თორფია და ქვანახშირიც იქ ჩნდება, სადაც თვითონ მასალა ხეირობს.)

დღეს ბევრგან ამოაქვთ დედამიწიდან ქვა-ნახშირი. რუსეთში შესანიშნავია დონის მხარე, სადაც ქვანახშირი მოფენილია მიწაში 19,000 ოთხკუთხ ვერსის სივრცეზე. ჩვენში ცნობილია ტყიბულის ქვა-ნახშირი, რაჭისა და იმერეთის საზღვართან, ნაქერალის მთის ძირში.

იმ დროინდელ ქვანახშირის მინდვრები, ნეიმარის სიტყვით,-უნდა წარმოვიდგინოთ მოღრმა ქვაბნარ ადგილებად, რომელთაც მილიონ წლების განმავლობაში მრავალი ცვლილება განუცდიათ. ზოგ ხანებში იქ ტბები ყოფილა, სადაც მდინარეებს ჩაუზიდავთ ქვიშა, ქვები და მცენარეულობა; ამის წყალობით იქ გაჩნდა ფიქალიანი თიხა, სილიანი ქვები და სხ., რომელშიაც ბლომად ურევია ორგანიული ნივთიერებანი და კარგად შენახული გაქვავებული ხმელეთის მცენარეები. დროს განმავლობაში წყლის მოდენამ იკლო, ან და წყლის აუზი, სხვა და სხვა მიზეზების გამო, გაშრა და იმის ფსკერზე იფეთქა მდიდრულმა მცენარეულობამ, რომლის მკვდარი ნაწილები თან და თან იქცეოდა თორფად, —ჩნდებოდა ქვანახშირის შრე. შემდეგ იმავე ადგილზედ ისევ ტბა გაჩნდებოდა და ამ სახით ხდებოდა გარეგან პირობათა მუდმივი ცვლილება, ასე რომ ზოგ ადგილებში ქვანახშირის ფენებს შუაში მიჰყვება ფიქალიანი თიხა და მჭადა ქვები“.