VI

თორმეტს წელიწადს, როგორც მოგახსენეთ, მე დავიჭირე მთელი ქართლი. არა თუ გლეხი, ძნელად გადარჩა მებატონეცა, რომ ჩემი მოვალე არ ყოფილიყო. ჩემს ბადეში გაეხვივნენ ფრიად მრავალნი, უკანასკნელი ხუთიათასი კომლი. ჩააგდეთ კომლზე კოდი პური — კოდი მანათად შეიქმნა — წელიწადში ჩემი შემოსავალი ხუთასი თუმანი გახდა. ამას მხოლოდ მაგალითად მოგახსენებთ. თვით საქმით-კი ყოველ წელიწადს მქონდა შემოსავალი ათას თუმანზე მომეტებული, იმიტომ, რომ კომლი იყო, მაძლევდა ორს, სამს, ოთხს, ხუთს კოდსა. ამასთან ქართლური კოდი ქალაქურზე ერთ ნახევრად მეტია.

ამოდენი ფული არ შემეძლო, არ მესარგებლებინა. ფული უნდა იყოს მოძრაობაში. ფულმა ფული უნდა მოიგოს. მეც ვეღარ დავჯერდი ათას თუმნებსა. მინდოდა მილიონი, — ნუ გამამტყუნებთ, ასეთია ბუნება კაცისა... მაგრამ სად უნდა გადამებნივა ჩემი ძლიერი ფული? ქართლში ადგილი აღარ იყო; ქალაქელი ვაჭრებისა მეშინოდა: ჩემს ფულს, რა წამს ხელში მოიგდებდნენ, მაშინვე განგებ გაკოტრდებოდნენ და მე დავრჩებოდი თვალუჩინარი მდიდარი, მაშინ, როდესაც მქონდა მე დიდების მოყვარეობა—ვყოფილიყავ სახელ-განთქმული მდიდარი. მე ავირჩიე სარბიელად ჩემის მოქმედებისა კახეთი და ბორჩალო. ეს იყო 1832 წელი.

ჯერ კიდევ გვიან იყო კახეთში მოსავალი და მე დავტრიალდი ქალაქში, რომ მომეყვანა მოქმედებაში ერთი აზრი, რომელიც დიდი ხანი ვზარდე ჩემს გონებაში.

გასპარ სარქისბეგაშვილი ანუ, როგორც ადიდებდნენ, გასპარ მიკირტიჩ სარქისბეგოვი, პირველში მეწვრიმალე, მერე თავი მოქალაქე და ვაჭარი, გაითქვა ქალაქში და საქართველოში ჭკუით, სიმდიდრით. მართლაც, იმ დროს იმას არავინა სჯობდა. როგორც იმისმა ბებერმა მაჭანკალმა ამიწერა, სწორედ ისე შეეკრიბა იმას სიმდიდრე. ჩემ დროსაც კიდევ პურს ყიდულობდა და ჰყიდდა, იდუმალ ალაფების თავი იყო. ამასთან სოვდაგრობდა კიდეცა: მოჰქონდა მოსკოვიდან მაუდი, ჩითი და სხვ. და ჰყიდდა ქალაქში ადლობითაც, თოფობითაც. ერთი სიტყვით ბედნიერი აღებ-მიცემობა ჰქონდა. რასაკვირველია, მრავალ ვაჭარს შურდა და სურდა როგორმე დაცემულიყო სარქისბეგაშვილი და თვითონ დაწინაურებულიყო, მაგრამ ვერავინ აჯობა. ყოველივე ეს მე კარგად ვიცოდი და მოველოდი დროს. ტანჯვა დედაჩემისა თვალ-წინ წამ-და-უწუმ მეხატებოდა და სურვილი ჩემი იყო, ჩამეგდო ეს პილწი მდიდარი ისეთსავე ტანჯვაში.

როდესაც მე გავავრცელე ჩემი აღებ-მიცემობა ქართლში, სარქისბეგაშვილს ძლიერ შემოაკლდა მოგება პურში. ამას არ დავაჯერე, სამს წელიწადს ვაზარალე რვაასი თუმანი თეთრი. სარქისბეგაშვილი ყიდულობდა ნაღდ ფულად პურსა და უთუოდ უნდა მომატებით გაეყიდნა. მე მხოლოდ სარგებელს ვყიდდი და იმაზე ბევრით იაფად. ასე რომ ის უნდა ჩამოსულიყო თავნიდან. რომ გაუჭირდა და ზარალი ვეღარ აღიდგინა, სარქისბეგაშვილმა ხელი აიღო ამ ვაჭრობიდან და იწყო ვაჭრობა აბრეშუმისა. თვითონ დადიოდა ქვეით ქვეყნებში, ყიდულობდა და მიჰქონდა მოსკოვს აბრეშუმი.

1832 წ. იმას ჰქონდა, ძველი მამა-პაპის სახლის გარდა (ციხის უბანში), საკუთარი შეძენილი ორი დიდი სასახლე, ოცი დუქანი, შვიდიათასი თუმანი ნაღდი ფული და სავაჭრო ხუთი-ათასი თუმნისა. ვალი ჰქონდა მოსკოვის ვაჭრებისა, ერთის წლის ვადით, ექვსი-ათასი თუმანი.

ამ წელიწადს ჩვეულებრივ აღარ წავიდა თვითონ ქვეით ქვეყნებში აბრეშუმის სასყიდლად, იმ აზრით რომ იქაური ვაჭრები მოიტანდნენ მაშინ ქალაქში და, რასაკვირველია, ის უფრო იაფად იყიდდა. —ერთიორად უნდა მოეგო, მაგრამ მე აქ დავხვდი.

მართლადაც ქვეით ქვეყნების ვაჭრებმა თვითონ მოიტანეს აბრეშუმი რვა ათასის თუმნისა, რომელიც მოსკოვში გაიყიდებოდა ათიათას თუმნად. სარქისბეგაშვილმა წინათვე მაგრა დაიჭირა თავისი საქმე: აქაურ ვაჭრებს გადაუხადა დიდი წვეულება და სუფრაზედვე სთხოვა, რომ არავინ შესცილებოდა. ყველა ვაჭარი ეხათრებოდა, ემონებოდა სარქისბეგაშვილსა და ვერავინ გაბედავდა იმის წინააღმდეგ საქმესა.

მეორე დღეს სარქისბეგაშვილმა დასინჯა აბრეშუმი და ცხვირტუჩები ასწია. ამითი აჩვენა, რომ ვითომ ის მყიდველი არ იყო და არცა საქონელი ღირდა იმ ფასად; მაგრამ უთხრა კი ბოლოს ცივად:

— რახან მოგიტანიათ, აი, ჩემი უკანასკნელი ფასი: სამიათასი თუმანი. ეგეც ძალიან ბევრია.

ვაჭრებმა გაიღიმეს.

— რას იცინით? — შეტევით უთხრა სარქისბეგაშვილმა. — იქნება გგონიათ, მეტად ღირდეს თქვენი საქონელი! მაგ ფასს მე გაძლევთ, თორემ სხვა ვინ უგუნური გამოიმეტებს სამიათას თუმანსა!

ვაჭრებმა კიდევ გაიღიმეს.

—მაშ, კარგი! — უთხრა სარქისბეგაშვილმა თავმოწონებით.— სხვა ხომ არავინ მოგცემთ მაგ ფასსაცა და, თუ გამოჩნდა ვინმე მომატებულის მომცემი, პატიოსან სიტყვას გაძლევთ, რაც უნდა დიდი ფასი იყოს, მე ხუთასს თუმანს კიდევ დავუმატებ. ყაბული ხართ?

— ვართ! — უთხრეს ვაჭრებმა.

მაშინ ხელი-ხელს დაჰკრეს და გაშორდნენ. სარქისბეგაშვილმა კი მაშინვე დაუარა ქალაქის ყოველ ვაჭარსა, დაარიგა და სთხოვა, რომ არავის სამიათას თუმანზე მომეტებული არ მიეცა, და გაგზავნა კიდეცა ორიოდე ვაჭარი, რომ განგებ ევაჭრათ, და იმათ წმინდად აღასრულეს იმის დარიგება და თხოვნა.

მთელი დღე ვდიე სარქისბეგაშვილსა, ყური უგდე, იდუმალ, მივხვდი იმისს აზრსა, შევადგინე პლანი იმის დასაცემად და ვსწუხდი, რომ ათასი თუმნის მეტი არა მქონდა ხელში, მაინც უფულობამ ვერ შემაშინა და გავბედე ჩემის პლანის აღსრულება.

შვიდ დღეს აღარ გამოვჩნდი. იმ ერთ კვირას შევიკერე ახალი კაბა, შალვარი, პირისფერი ატლასის ახალუხი, ჩექმები. ვიყიდე ახალი ატლასის სარტყელი, ბუხრის ქუდი, ფერჩატკები, ბაღდადი და ოქროს საათი თავისი ოქროს ძეწკვითა. ვიყავ აბანოში, გავლამაზდი, ასე გამოვიცვალე, რომ ვერავინ მიცნობდა.

მეშვიდე დღეს ორი კაცის პირით შევატყობინე აბრეშუმის პატრონებსა, რომ მე მსურდა აბრეშუმის ყიდვა, რომ განგებ ამისთვის ჩამოველ გორიდან და დავუნიშნე დღე და საათი ვაჭრობისათვის. ამასთან ამ ორ კაცს უნდა დაემატებინა თავისის მხრით, რომ ჩემი სიმდიდრე იყო ურიცხვი.

დანიშნულ დღესა და საათს უცხო ქვეყნის ვაჭრები მოუთმენლად მიმელოდნენ. სარქისბეგაშვილს შეეტყო ეს ამბავი და გაეგზავნა ოთხი სანდო კაცი, რომელნიც უნდა დასწრებოდნენ ჩემს ვაჭრობაში და რომელთაც ყოველივე დაწვრილებით უნდა შეეტყობინებინათ იმისთვის.

დანიშნულ დროს მოვირთე გემოვნებით და მდიდრად და გავექანე დროშკით (დროშკა მაშინ იშვიათი და ძვირი იყო) სიონის ქუჩისკენ. დროშკა დადგა მელიქიანთ ქარვასლის წინ. კარებთან მიმელოდა მრავალი ხალხი, რომელსაც სურდა, თურმე, ჩემი ნახვა. როდესაც გადავხტი დროშკიდან, მე შემომესმა შემდგომი სიტყვები: “რა ახალგაზრდაა, რა ჭკვიანია, სახეზე ეტყობა, რაც არის!” გულში გამეცინა და წარმოვიდგინე იმათი დაბრმავება, რომ ვერ იცნეს ჩემში კინტუა სოლომონა.

აბრეშუმის პატრონებმა მძიმედ თავი დამიკრეს და დამიწყეს ყურება მოწიწებით. მე გავშინჯე აბრეშუმი, დავთვალე ცალები და ბოლოს ამაყად ვკითხე:

— რამდენი ლიტრაა?

— სამი ათას ხუთასი.

— როგორ აფასებთ?

— რვა ათას თუმნად.

— უკანასკნელი ფასი მითხარით!

— ნაკლებ აღარ შეგვიძლია მივცეთ. თვითონ ჩვენც ძვირად გვიღირს.

— უკანასკნელი ჩემი სიტყვა — შვიდი თასი თუმანი. ლიტრა მოდის ორი თუმანი.

— ვერ მივცემთ მაგ ფასად.

— ეს იცოდეთ, მე დღესვე დაგითვლით ნაღდს შვიდი ათას თუმანსა. ქართველი იტყვის: “დღევანდელი კვერცხი მირჩევნია ხვალინდელ ქათამსაო”. იქნება სხვამ მომეტებულიც მოგცეთ, მაგრამ ნაღდ ფულს ვერ დაგითვლისთ, აიღებს ნისიად და ბარათებით. ასე, მომატებულ წვალებასა, მგონია სჯობდეს ერთ საათს მორჩეთ და მოისვენოთ: თორემ, გარწმუნებ თქვენ, მოვალეს უკან დევნით დაიღლებით და ბოლოს, იქნებ სრულიად ვეღარა აიღოთ-რა. თქვენი მოვალე იტყვის: “გავკოტრდიო”. აბა რაღას იქთ მაშინ? სულით ხორცამდის ხომ დაიღუპებით!

ეს დარიგება წავუკითხე განგებ. ამით შიში ჩავუგდე იმათ, რომ ნისიად არ დაენებებინათ აბრეშუმი სარქისბეგაშვილისათვის, რომელსაც სურდა ამ სავაჭროს ყიდვა.

— ღმერთმა დაგვიფაროს, ნისიად ან ბარათით არავის მივცემთ! — მიპასუხეს ვაჭრებმა.

— მაშ გადაწყვეტილი მითხარით.

— ხვალამდინ დაგვაცადეთ. ჩვენც ვიფიქრებთ, მოვილაპარაკებთ და, თუ ჭკუაში დაგვიჯდება, ხვალ გადაწყვეტილს მოგახსენებთ. — ეს პასუხი მომცეს, ამიტომ რომ ჯერ სარქისბეგაშვილი უნდა გამოეცადათ.

— ვა, ეს რა საქმეს ჩადიხარ, ბატონო?! — მითხრეს ქართულად სარქისბეგაშვილის ფისკალებმა სომხურის კილოთი. — რამდენ ფულს აძლევ!.. უჰ, ვინ გამოიმეტებს ემ დიდ ფულს!.. ჩვენ ვაძლევთ იმათ სამიათას თუმანს...

— ქალაქელ ვაჭრებსა ცუდი ესა გჭირთ, რომ არა გაქვთ ძმის არც სიყვარული, არც შებრალება. საზოგადოების აზრსა ხომ თქვენს პატიოსნებაზედ არად აფასებთ. თქვენ იმას ცდილობთ, რომ მანათიანი ნივთი გროშად ჩაიგდოთ და მანათად კი გაყიდოთ. როდესაც თქვენ ყიდულობთ, მასხარად იგდებთ იმას, ვინცა გიფასებთ ღირებულ ფასად და როდესაც თქვენ ჰყიდით, მასხარად იგდებთ იმას, ვინც ღირებულ ფასს გაძლევთ... ეს იმას ნიშნავს: ოღონდ თქვენ ფული-კი მოიგოთ, სხვა თუნდ დაიღუპოს, რას დასდევთ! არა, ასე არ უნდა იყოს. ვაჭარმა თუ არ მოიგო, ცოდვაა. იფიქრეთ თქვენ თავზედ, თუ არას მოიგებთ, როგორღა ივაჭრებთ, როგორღა იცხოვრებთ? უეჭველია, დაიღუპებით! თქვენ ხომ კარგა იცით, რომ ეს აბრეშუმი ადგილს ღირს ხუთი ათას თუმნად. სამი ათასს რო აძლევთ, რა უნდა ქნან ამ საცოდავმა ვაჭრებმა! დანაშთენი ორიათას ხუთასი თუმანი საიდგან-ღა აღიდგინონ? იზარალონ? რადა, როდესაც ეს აბრეშუმი ქალაქში გაიყიდებოდა რვა ათას თუმნად, მოსკოვში — ათიათას თუმნად; მე ვაძლევ შვიდი ათასსა, ამიტომ, რომ ვიცი, როგორც სად გაიყიდება აბრეშუმი და არ ვიზარალებ. ნამეტნავად მოსკოვში რო წავიღო, მოვიგებ ხუთი ათას თუმანსა, ამიტომ რომ მოსკოვში, როგორც მწერენ ჩემი პრიკაშჩიკები, აბრეშუმი ძალიან გაძვირებულა და თურმე სრულებით არ არის. ოთხ თვეს რომ შვიდი ათასს მოვაგებინო ხუთი ათასი, მეტი მოგება განაღა შეიძლება! ამათ-კი, გზის ხარჯი რო გამოვიდეთ, შეხვდებათ ორასორასი თუმანი მოგება კაცის თავს. ეხლა მგონია მიხვდით, რო მე ფულს წყალში არ ვყრი. მშვიდობით!

ყოველივე ეს დაწვრილებით უამბეს სარქისბეგაშვილსა. უკანასკნელმაც დაიჯერა სიცრუე, სიხარულისაგან, თურმე, გონება დაჰკარგა. საჩქაროთ დაიბარა აბრეშუმის პატრონები, დაუთვალა შვიდი ათას ხუთასი თუმანი, როგორც აღუთქვა (ხუთასი თუმანი გამოიტანა თავისი მაღაზიიდან), ჩაიბარა აბრეშუმი და მეორე დღესვე გაისტუმრა მოსკოვს. სხვა ხუთასი თუმანიც გამოიტანა მაღაზიიდან. ამ ფულიდან სამას ორმოცდაათი თუმანი მისცა ქირა, დანაშთენი ას ორმოცდაათი თუმანი დაინარჩუნა თვითონ გზის ხარჯათ. გარდა ამისა, ათასი თუმანი ვალად აიღო აქაურ მოქალაქეებისაგან (ყოველი შემთხვევისათვის) და ორი კვირის შემდგომ წავიდა მოსკოვს, სრულის იმედით, რომ მოიგებდა ხუთიათას თუმანსა.

ერთი ნაწილი ჩემის პლანისა აღსრულდა, და იმავე დღეს მივიმალე: გავიხადე ძვირფასი ტანისამოსი, შევინახე მძიმედ და ჩავიცვი ძველი მიგლეჯილ-მოგლეჯილი ტანისამოსი, ხელ-პირი მოვითხუპნე და სულ სხვა გამოვჩნდი...

აღსასრულებლად ჩემი პლანის მეორე ნაწილისა საჭირო იყო ჩემთვის გამომეკვლია სარქისბეგაშვილის საიდუმლოება. ამ საიდუმლოების გამოკვლევა შეიძლებოდა მხოლოდ იმის პრიკაშჩიკის შემწეობით. ძნელი იყო პრიკაშჩიკის მოსყიდვა, მაგრამ ფულს რა არ შესძლებია... ერთის სიტყვით, მე მივწვდი ჩემს საწადელს, და აი, რა გამოვიკვლიე:

ათი ათასი თუმნის საქონელიდან პირველშივე გასცა თურმე ნისიად ათასი თუმნისა, მაგრამ დასწოდა და ფულად გროშიც არ მიეღო. ნაღდ ფულად გაეყიდა ათას ხუთასი თუმნისა, ამ ფულიდან ხუთასი თუმანი სარქისბეგაშვილმა თვითონ მოახარჯიანა, ათასი თუმანი ხომ, როგორც ზემოთ ვთქვი, დახარჯა აბრეშუმზე. დანაშთენი-ღა საქონელი თითქმის ნახევარ ფასადაც აღარ ისყიდებოდა, ამიტომ რომ იყო დამპალი და დამწვარი. ამის გამო სარქისბეგაშვილი იყო თურმე დიდ ზარალში და ცუდ მდგომარეობაში. ეს იყო მიზეზი, რომ ის მაგრა დაებღაუჭა აბრეშუმსა და უკანასკნელს აბაზსა აღარ გაუფრთხილდა.

რომ გაესწორებინა როგორმე მოსკოვის მოვალეებთან საქმე, სარქისბეგაშვილმა, თურმე, განგებ გატეხა კლიტე მაღაზიისა და გამოუცხადა პოლიციას, ვითომც ქურდებს გაეტეხოსთ იმისი მაღაზია და უმეტესი ნაწილი სავაჭროსი მოეპაროსთ. ამაზე შემდგარიყო საქმე, სარქისბეგაშვილს აეღო მოწმობა პოლიციისა და თორმეტის ვაჭრისა.

მაშინვე მე გამოვაწერინე პრიკაშჩიკს სახელები და გვარები იმ მოსკოვის ვაჭრებისა, ვისიც ვალი ემართა სარქისბეგაშვილსა.

ამ უწყებით გავიქეცი მაშინვე ჩემ ძველ მეგობარ ჩინოვნიკთან და დავაწერინე წიგნი მოსკოვის ვაჭრებთან, წიგნში ავაწერინე დაწვრილებით ყოველი მოქმედება სარქისბეგაშვილისა და ვურჩიე იმათ, მიეღოთ ღონისძიება, რომ ფული არ დასწოდათ სარქისბეგაშვილზე.

რაც შედეგი ჰქონდა ამ წიგნსა, მე გიამბობთ მაშინ, როდესაც სარქისბეგაშვილი დაბრუნდება მოსკოვიდან და მე კახეთიდან, სადაცა წავედი მაშინვე, წიგნის გაგზავნის უკან.

VII

საგანი ჩემის მოგზაურობისა კახეთში იყო დროებითი ადგილობრივი სირაჯობა, ანუ, მარტივად, ადგილობრივი სყიდვა-გასყიდვა ღვინისა.

ეს იდეია საკუთრად მე მეკუთვნის.

ჯერ კახეთი არ მენახნა, კახელ ხალხს ხომ სრულებით არ ვიცნობდი. არ ვიცოდი საქმე ვისთან და როგორ უნდა დამეჭირა. სიტყვით, არ ვიცოდი სირაჯების საიდუმლოება. ამიტომაც ვშიშობდი. — და შიში ჩემი იყო საფუძვლიანი, — რომ ჩემს ათასს თუმანზე არ დავმჯდარიყავ კახეთში მგლოვიარედ. მაგრამ ვეღარც დავიშალე, წაუსვლელობა ჩემი შეუძლებელი იყო, რაღაცა უხილავი ძლიერი ძალა მწევდა კახეთში.

ამ ჟამად მიდიოდნენ კახეთში სირაჯები ცხენებით. მე იმათ დავუახლოვდი და ვთხოვე, რომ მგზავრობა ერთად გვქონიყო. სირაჯებმა ნება დამრთეს.

ჩემს მომზადებას დიდი ხანი არ უნდოდა. იმავე დღეს ვიყიდე ცხენი და რაც საჭიროა მგზავრობისათვის. ხურჯინში ჩავილაგე ტანისამოსი, ფული და ორიოდე პური.

წავედით. ქალაქს გარე რო გავედით, ერთი ცხვირი მომივიდა: მაშინვე ზედ თავზედ ყვავმაც დაგვჩხავლა. მე არა მქონდა ამაო მორწმუნება: კვლავ ხშირად ერთი ცხვირიც მომსვლია, ყვავსაც დაუჩხავლია, მაგრამ წასულა, გაუვლია, მე ფიქრიც არ მომსვლია. მაშინ-კი უნებლიედ მივაქციე ამ გარემოებას ყურადღება; არცა მჯეროდა, ფიქრშიაც შევედი — რაღაცა განუსაზღვრელი იჭვნეულება დამებადა...

მაშინ გომბორზე იყო შიში და ამიტომ ჩვენ წავედით სიღნაღის გზაზე. მგზავრობაში სირაჯები მიმიხვდნენ, რომ მე დიდი ძალი ფული მქონდა ხურჯინში, და არ შეიძლებოდა არ მიმხვდარიყვნენ: ხურჯინი იყო ძლიერ მძიმე, ასე რომ, სადაც დავისვენებდით, ძლივ-ძლივ გადმოვიღებდით ხოლმე ცხენიდან ხურჯინსა. სირაჯები გაოცებული მიყურებდნენ, თავით-ფეხამდის მსინჯავდნენ, და ჰკვირობდნენ ამოდენი ფულის პატრონი რომ ვიყავ. ერთმანეთს ეუბნებოდნენ ჩემზედა: “ვინ უნდა იყოსო? თუ თავისია ფული, ვის მიუციაო... მეჯღანედ უნდა იჯდესო. თუ სხვისიაო, როგორ გაგიჟდა პატრონიო, რომ ანდო უბირ კაცსაო”. უკანასკნელ ერთმა მოგზაურთაგანმა მკითხა და თვალი თვალში გამიყარა. რომ გამოეცნა ჩემი სახის მეტყველებისაგან ჩემი გულის აზრი:

— შე დალოცვილო, ცხენი როგორ არ გებრალება! მაგ სიმძიმე ფული აგიკიდია და შენცა ზიხარ. გზაზე რო დაგივარდეს, რაღასა იქ! ჩვენ ხომ ყარაულად არ დავუდგებით შენს ფულსა, და თუ მინდორში დარჩები მარტო, ავაზაკები გაგძარცვენ.

თქვენ მტერს დაადგეს ის დღე, რაც მე მაშინ დამადგა. ასე შევკრთი, ასე გადავირიე, ასე გამოვრეტდი ელდისაგან, რომ აღარ ვიცოდი, რა ცხოველი ვიყავ. ხან გავწითლდი, ხან გავყვითლდი, ამასთან სრულიად დავბლუვდი და ძლივ-ძლივ, მინაზებული ხმით, ვთქვი, დაუფიქრებლივ, რაც მომადგა ენაზედ.

— მე ფული ვინ მომცა! ხურჯინში მარილის თვლებია!

აშკარა ტყუილი იყო. მარილის თვლებს ვინ არ შეატყობს ხურჯინში! ღირსი ვიყავ, რომ ჩემზედ კარგა გაეცინათ, და მართლაც სირაჯებს უცებ ასეთი სიცილი აუტყდათ, რომ მუცლები ორის ხელით ეჭირათ. მაშინ მოვედი გონებას და შემრცხვა, ასე შემრცხვა, რომ თავი მაღლა ვეღარ ავიღე, ვეღარც აქეთ-იქით მივიხედე. ჭირის ოფლში გავიწურე.

დიდხანს იცინეს, იკასკასეს, როდესაც მოიღალნენ, მითხრეს:

— საყვარელო ძმაო! ჩვენ რად გვიმალავ ფულსა. კარგა უნდა იცოდე, რომ აქ შენის ფულის წამრთმევი არავინ არის. თვითონ ჩვენც გვაქვს ას-ასი თუმანი, მაგრამ შენ კი, როგორც გეტყობა მომეტებული უნდა გქონდეს.

— მეც ასი თუმანი მაქვს, ესეც ხომ ჩემი არ არის, სხვისია, — ვუპასუხე მე ასეთის მოკვდინებულის და დაღრეჯილის სახით, რომ სირაჯებს წასკდათ ხელ-მეორედ სიცილი.

სანამ სირაჯები სიცილს გაათავებდნენ, საყვარელნო ამ ამბის მკითხველნო, მოგახსენებთ სიტყვასა: აღწერილ მოგზაურობაში მე, მართალია, ვუღალატე ჩემს ხასიათს, მაგრამ ამასაც ნუ დავივიწყებთ, რომ ჩემი იმედი და სიცოცხლე იყო ფული, მე ვიყავი უდაბურ ადგილს, არ ვიცნობდი ჩემს ამხანაგებს, რომელნიც ეგრეთვე იყვნენ ფულის მოყვარულნი და დღე-და-ღამ ლოთობდნენ და, უკანასკნელ, რომ მეც მინდოდა მეცოცხლა. ამ მიზეზის გამო მე დავკარგე მცირე ხანს ჩემი გამბედაობა.

გავაგრძელოთ ამბავი.

მგზავრებმა, შემდეგ სიცილისა, იწყეს ჩემს ანგარიშზე ოხუნჯობა, ყოველი იმათი სიტყვა იყო მარილიანი, ზედ გამოჭრილი, ცოცხალი, მაგრამ ნაღველზე მწარე, უზრდელი, ბრანგული. მახვილ-გონებიანი ხუმრობა სასიამოვნოა, თუ ითქმის განვითარებულის გემოვნებით. მაშინ მე მიკვირდა ამხანაგების სიბრიყვე, ახლა-კი აღარ მიკვირს და ვერც გავამტყუნებ იმათ, რადგანც აწინდელ განათლებულ დროშიაც ვხედავ მე ზოგიერთ კარგა ნასწავლ ყმაწვილ კაცებს, რომელნიც მრავალს კითხულობენ და დაიარებიან განათლებულ საზოგადოებაში. მაგრამ ჯერ კიდევ გაუთლელნი არიან.

მე დავკარგე მოთმინება და მენატრებოდა, რომ განვშორებულიყავ ოხუნჯ ამხანაგებსა. ნატვრა საჩქაროდ აღმისრულდა: მოვეწიენით ურმებსა, რომელნიც მიდიოდნენ ქალაქიდან კახეთსა. მე მაშინვე ხურჯინი გადმოვხადე ცხენიდან და დავაკარ ურემზე და მეც გვერდით მოვუდექ. ძლივს მოვრჩი სირაჯებსა! მაგრამ, მეორეს მხრით, ამათი მადლობელიც დავრჩი, რადგან ღვინოში ერთმანეთს არიგებდნენ, რა ფასზე მეტად ღვინო არ იყიდონ, როგორ აერწყათ და სხვ. და ამ სახით გამოთქვეს თავიანთი ხელობის საიდუმლოება.

მოვედი სოფ. გურჯაანს. იყო დილა.

აქ ხის ძირში ჩამოვხტი, ცხენს ქერი მივეცი და რადგან უძილო ვიყავ, ხურჯინზე თავი მივდე. ურმები წავიდნენ.

დილის ნიავზე ტკბილად ჩამძინებოდა, მაგრამ მოსვენება საჩქაროდვე გამიმწარდა, თითქოს ჩემმა სვემ შეინანა, რომ მე მივიღე ძილში მცირე ჟამს სიტკბოება. ძილში შემომესმა რაღაცა არეულობა, ღრიალი. უცებ წამოვხტი დაბნედილსავით, მივიხედ-მოვიხედე და ვნახე, გლეხ-კაცი მირბოდა სოფლის გზაზე, დაეძებდა მოპარულ უღელს კამეჩებსა, თან ხმამაღლა სწყევლიდა და უშვერის პირით ლანძღავდა მომპარავსა, ვინ იცის, რომელ მხარეს მიფარებულსა!.. მაშინ გამოვფხიზლდი. მივვარდი ხურჯინსა, ხურჯინი ადგილს დამხვდა, — მიამა. მივვარდი ცხენსა... სადღა იყო ცხენი!.. ოჰ, ღმერთო! რა წამი იყო ჩემთვის! ელდამ შუაზე გამაპო!.. გავიქეც გიჟსავათ ცხენის საძებნელად და მაშინვე დავბრუნდი. რომ ხურჯინიც არ მოეპარათ. გავშალე ხელები, გავაღე პირი, რომ ხმა მიმეცა ვისთვისმე, ხმა ჩამიწყდა და ხელებ-გაშლილი, პირ-გაღებული ვიდექ ერთ ადგილს რამდენიმე ხანს ხესავით გაშეშებული... ზედდატანებით მიდიოდა ქვრივი დედაკაცი, რომელიცა გულამოსკვნილი სტიროდა მდუღარის ცრემლით. ამ საცოდავისთვის ძროხა მოეპარათ, დაეკლათ და გაუტყავებელი ქვევრში ჩაეკიდათ. მერე ვის?.. სჯობს არა ვსთქვა, რომ ჩემის თქმით არადაშავდეს-რა.

შიშის ზარმა ამიტანა... ქურდ ხალხში რაღა დამაყენებდა!.. ავითრიე ხურჯინი და მივედი ერთ გლეხკაცისას, ვიქირავე ურემი, ურემზე ხურჯინი მაგრა დავაკარ, ხურჯინზე მოვიკეცე (ჯერ კი არ შეებათ) იმ განზრახვით, რომ გინდა დაგორებულიყო ურემი მაღალის მთიდან უფსკრულში, მე ხურჯინს არ უნდა მოვშორებულიყავ და ხურჯინი მე... ველისციხის საზღვარს რომ გავცილდით, სულ სხვა ხალხი ვნახე...ძლივ მაშინ მსუბუქად ამოვისუნთქე.

მე გაველ პირდაპირ ყვარელს. ყვარელმა მიმიღო დიაღ ჩინებულად, უკეთესად აღარ შეიძლებოდა!

ერთ კვირაზე ვიყიდე თავი ღვინოები ათასი თუმნისა, და ორ კვირამ აღარ გაიარა, მე გავყიდე იგივე ღვინოები ქალაქელ სირაჯებზე ათას ხუთას თუმნად.

ამ აღებ-მიცემობაში მე გავიცან იქაური მებატონენი, რომელთაც კარგა მიმიღეს, თითქმის აღარ მომიშორეს გვერდიდან. ერთთან რომ ვყოფილიყავ სადილად, მეორე ვახშმად მიმიწვევდა... ერთი ხასიათი შევნიშნე იმათში და სრულიად კარგი კახეთში: დიდი და პატარა მებატონენი შეკავშირებულნი არიან ერთ-სულობით, ერთ-გულობით, სიყვარულით, მეგობრობით, პურმარილობით. ეს წარჩინებული ხასიათი ძნელად სადმე იპოება.

იყო ვინმე ქოსა დალაქი, ცალის თვალით ბრმა, კოჭლი. გარდა ამ ნაკლულოვანებისა, ვერას უპოვნიდით კარგსა სახეში იმას. მაგრამ აღწერილი ნაკლულოვანება შემატებოდა იმის ჭკუას, ენასა და ხელებსა. მართლადაც, დალაქი იყო ჭკვიანი, მჭევრმეტყველი, საკვირველი ოხუნჯი, მომღერალი და თარის დამკვრელი. ეს კაცი ყოველგან იყო მიღებული, ყველასი საყვარელი და ასეთი კადნიერი, რომ დაუპატიჟებლივ გამოიჭიმებოდა ხოლმე თავადიშვილის სუფრაზე. მე ნამეტნავად გამიარშიყდა და თვალს აღარ მაშორებდა. შეუძლებელი იყო, თუ სადმე ვყოფილიყავ სადილად, ანუ ვახშმად ისიც იქ არ მოსულიყო.

ერთ სადილზე ამ კაცმა სთქვა: — “ერთ კაცს ჭანდრაკს ვეთამაშებიო, და ასე მყავსო ჯარი და ზარბაზნები დაწყობილიო, რომ გამარჯვება მე დამრჩებაო”.

ეს იგავი ვერავინ განმარტა და ყველამ სთხოვა, თვითონ განემარტა, ამის პასუხად ასე უთხრა:

— როდესაც გავიმარჯვებო, მაშინ გამოიცნობთო ჩემ იგავსო...

მეორე დღეს ქოსა დალაქმა მიმიწვია სადილად. გულმოდგინებით ვიახელი, უფრო იმიტომ, რომ შემიყვარდა ამ კაცთან დროების გატარება. სახლი იმისი გაიყოფებოდა ორ ოთახად: ერთ ოთახში მე მიმიღო მასპინძელმა. იქ დამხვდა ვიღაცა კაცი. დალაქმა ერთი კი სახელი და გვარი მითხრა ამ კაცისა და მაშინვე დაგვტოვა მარტონი. მეორე ოთახის კარი ერთ მტკაველზე იყო გაღებული, ასე რომ შეიძლებოდა გაგვეშინჯა იქ მყოფნი. მე გავიარ-გამოვიარე და უცებ შევასწარ თვალი (მეორე ოთახში) ერთ მშვენიერ ქალსა (ოჰ, ნეტავი თვალი დამბრმავებოდა და ის ქალი არ დამენახა!) დიდხანს შევცქეროდი მშვენიერებასა... გული გამეღო, შევსტრფოდი... რომ შემძლებოდა შორიდან ჩავყლაპავდი...

ახლად გაცნობილმა კაცმა (ეს კაცი ყურმახვილი იყო) გაიგონა ჩქარი და ძლიერი ჩემი გულის-ცემა. წყნარ-წყნარა მომიახლოვდა და მკითხა:

— ვის უყურებთ? — მე პასუხი არ მივეც.

— საკვირველია, რა ნახეთ ისეთი, რომ თვალი ვეღარ მოგიშორებიათ? — მკითხა კაცმა ცბიერის გაკვირვებით.

— ვინ არის აგერ ის ქალი? — ვკითხე მე იმასა.

— დალაქის ქალია.

— რას ამბობთ! განა იმ უჯმაჯურ კაცს აგეთი ქალი ჰყავს?

— რად გიკვირთ! ახლა გახდა აგეთი უჯმაჯური, თორემ სიყმაწვილეში რა უჭირდა.

— რა კარგი რამ არის!...

— რამდენი თავადიშვილი სთხოვს! თვითონ მე ვარ შუამავალი, მაგრამ მამა ვერ იმეტებს.

— ოჰ, რა კარგი რამ არის! — განვიმეორე მე.

— ეს უნდა იცოდეთ, — მითხრა ახლად გაცნობილმა კაცმა, — დალაქს ეგ ერთი ქალი ჰყავს. ვაჟიც ეგ არის და ქალიცა. აქვს ოთხი კარგი ვენახი და ოთხას თუმნამდის ფული. ვინც ქალს შეირთავს ზედ-სიძედ შევა ამ გაკეთებულ სახლში.

ქალი, ვენახები, ფული ჭკუაში მომივიდნენ და მე მსურდა, რომ იმავე საათს ჯვარი დამეწერა. სურვილი ჩემი ჩემწინ გამოვთქვი და ძლიერ დაბალი ხმით, რომ ახლად გაცნობილ კაცსა არ გაეგონა. მაგრამ ჩემს მოუთმენლობას და სურვილს მიმიხვდა ის და საჩქაროდ გავიდა...

სუფრაზე მეტად გამხიარულდა მასპინძელი, თარს უკრავდა და დამღეროდა სამიჯნურო ლექსებსა. საკრავმა, ლექსებმა და ღვინომ ამიღელვეს გრძნობანი, გამიტაცეს ფიქრების სოფელში, სადაცა მე ვემუსაიფებოდი, შევტრფოდი, ვეხვევოდი, ვკოცნიდი ქოსა დალაქის მშვენიერს ქალსა. გამოუთქმელ ნეტარებასა ვგრძნობდი, სამოთხეში ვიყავ!. და როდესაც გამოვერკვიე ოცნებისაგან, უცებ დავღონდი და დავკარგე იმედი მშვენიერი ქალის შერთვისა. მე ვიფიქრე, რომ დალაქი არ მომცემდა თავის ქალსა, რადგანაც ჰყოლოდნენ უკეთესი მთხოვნელნი.

მაშინ მოვიფიქრე მე უკანასკნელი ღონისძიება. ავიღე ქათმის მკერდი. ჩამოვაცალე ხორცი და ორ-კაპა ძვალი (საწიწკნარა) დავანახვე დალაქსა:

— ვითამაშოთ — ვუთხარ მე.

— რაზე?

ასს თუმანზე! — ჩემი სიმდიდრე მინდოდა მეჩვენებინა, რომ ეგების მისისა გრძნეულის ძალით დამეტყუვნა ქალი.

— ათას თუმანზე! — მითხრა დალაქმა გულადად.

— ხუთიათას თუმანზე! — მივუგე მე.

— არა, ათას თუმანზე და ჩემი სოფიკოც ზედა, რადგანაც ყოველი ჩემი ქონება იმისია.

— ბატონი ხარ!

ვითამაშეთ... მოვიგე სანაძლეო!

— ჩემი სიტყვა სიტყვაა, — მითხრა ქოსამ — შენი ბედი ყოფილა ჩემი ქალიცა და ჩემი ქონებაც. არ დაიჯერებ, ჩემო საყვარელო ძმაო, შვილო და სიძევ, ოთხი კარგი თავადიშვილი მთხოვდა და... რაღა გავაგრძელო, შენი ბედი ყოფილა!..

— დღესვე მინდა ჯვარი დავიწერო! — (ვეშურებოდი, რომ და ლაქი არ გამოფხიზლებულიყო ღვინისაგან და სხვისთვის არ მიეცა ქალი).

— ეგ სრული შენი ნებაა.

— მაშ, უნდა მღვდელს შევატყობინოთ.

— ბატონი ბრძანდებით. ადეგ, ძმაო, — უთხრა ქოსამ მეორე სტუმარსა — მოამზადე ყოველივე...

მოვირთე თავ-პირი მოვილამაზე და წავედი ეკლესიაში... ჯვარის წერის დროს არც აქეთ, არც იქით არ მიმიხედნია, პირდაპირ ვუყურებდი საკურთხეველსა, ჩემ ფიქრში გვერდით მედგა მშვენიერი ქალი, მიხაროდა. დავნატროდი ჩემს თავს, ბედნიერი მეგონა ჩემი თავი.

გათავდა ჯვრის წერა. ტერტერამ მიბრძანა, პატარძალს აკოცეო. რასაკვირველია მიამა, მაგრამ სანამ მოვიხედავდი, პატარძალი გამექცა.

პირველ ღამეს თვალით არ დამანახვეს პატარძალი... დაგვაწვინეს უსინათლოდ... მოუთმენლად ველოდი გათენებასა, რომ გავმძღარიყავ ჩემის ცოლის მშვენიერებით. ბოლოს გათენდა... ოჰ, ნეტავი არ გათენებულიყო! დავხედე ჩემს სატრფო მეუღლეს... “ვაიმე!” ერთი-კი შევყვირე და გულ-შემოყრილი დავეცი ბალიშზე... მშვენიერი ქალის მაგიერ მკლავზე მიგორავდა ქოსა დალაქის თავპირი. დიაღ, ქოსა დალაქის ქალი ისე გვანდა მამასა, რო თვითონ დალაქი მეგონა. ღმერთმა კიდევ მით შემიბრალა, რომ მეუღლე ჩემი არ იყო მამასავით კოჭლი და ბრმა...

ქოსას ჭანდრაკის თამაშობა და გამარჯობა ამას მოასწავებდა. რაღა მეთქმის, დალაქმა მაჯობა. კარგა დაეწყო იმას ჯარები და ზარბაზნები, კარგა ესწავლა ტაქტიკა და სტრატეგია, მხედართ-მთავრობა შეეძლო.

მშვენიერი იგი ქალი იყო ასული... რომელიც განგებ დაეპატიჟათ სადილად და დაესვათ კარების პირდაპირ, რომელმაცა განზრახვა დალაქისა არ იცოდა. მეორე სტუმარი კაცი, ქოსა სულითა, იყო მასპინძლის ცოლის ძმა. ქალის მშვენიერებამ და ამ კაცის სიცრუემ დამიბნელეს გონება.

არა თუ ოთხი ვენახი, ოთხასი თუმანი ფული, — ოთხი ვაზი და ოთხი მანეთიც-კი დალაქს არსად ეპოებოდა.

კარგა მოვსტყუვდი: მშვენიერი ქალის მაგიერ შევირთე ჟამი, ყოვლისფრით უმსგავსი ქალი, ანუ სწორედ, გოგო.

რასაც დასთესავ, იმას მოიმკი. მე რომ სარქისბეგაშვილი მახეში არ გამება, მეც ასე არ მოვტყუვდებოდი.

VIII

დიდხანს ვეღარ დავრჩი უსიამოვნო ცოლთან. მაგრამ რას ვამბობ? უსიამოვნო ცოლს რად ვაბრალებ! ბრწყინვალე ცოლიც რომ მყოლოდა, მაინც კიდევ ვერ მოვითმენდი, რომ ახალი ოქროს მადანი არ მომეძებნა სხვა ადგილას. დიაღ, სწორედ ამ აზრით მე გადაველ ბორჩალოს, აქაც ბედი მემსახურებოდა და ათას-ხუთასი თუმანი ერთი-ორად გადავაქციე... მე ვყიდულობდი და ვყიდდი ცხვარსა, საქონელსა და სხვ.

1833 წ. იანვარში ჩამოველ ქალაქსა და დავიწყე ჩემი ჩვეულებრივი აღებ-მიცემობა — ჩარჩობა.

იმ დროს გამოვიდა რუსეთიდან ჩვენი სარქისბეგაშვილიცა, როგორც იტყვიან, ცარიელ-ტარიელი. აქ გიამბობთ, რაც გარდახდა ამ გამოჩინებულ მდიდარსა.

ჩემმა წიგნმა, რომელიც მივსწერე მოსკოვის ვაჭრებსა — სარქისბეგაშვილის მოვალეებსა — იმოქმედა თურმე ისე, როგორათაც მე მსურდა. ვაჭრები მოელოდნენ მხოლოდ სარქისბეგაშვილსა და იმის აბრეშუმებს და, რა წამს მივიდა, იმათ წარადგინეს ვექსილები ჯეროვანს სასამართლოში, რადგანაც ამ ვექსილების ვადა იყო გასული; ამასთან პირობა შეჰკრეს, რომ ფუთი აბრეშუმი ოთხ თუმანზედ მეტად არავის ეყიდა.

სარქისბეგაშვილმა პირველად, მისვლის შემდეგ, გამართა წვეულება, რომელიც ძვირად დაუჯდა. მოსკოვის ვაჭრები მიხვდნენ იმის განზრახვასა და არ ეწვივნენ.

მერე ათასი თუმანი განაწილდა და დაურიგდა მოვალეებსა.

წარადგინა მოწმობა ტფილისის პოლიციისა, აუწერა თავისი ზარალი, რომელიც შეემთხვა ვითომც გაცარცვის გამო მაღაზიისა და სთხოვა მიტევება რაოდენიმე ვალისა. მაგრამ არავინ შეიბრალა...

სასამართლომ დაიბარა, მოსთხოვა ხუთი ათასი თუმანი ვალი. სარქისბეგაშვილმა სთხოვა ერთის თვის ვადა... მისცეს ვადა, მაგრამ ვალი ვერ გადაწყვიტა: აბრეშუმი ვერ გაეყიდა. სწორედ ის გაჭირვება დაადგა იმას მოსკოვში, როგორიც თვითონ დააყენა იმან ტფილისში ქვემო ქვეყნის ვაჭრებსა. მხოლოდ ამათ შორის ის გარჩევა იყო, რომ უკანასკნელებს ტფილისში გამოუჩნდათ მშველელი, სარქისბეგაშვილს-კი მხსნელი არ გამოუჩნდა მოსკოვში. (მგონია, ცუდ კაცსა, როდესაც იმის საწყაო აივსება, ანგელოზი მფარველი ჩამოეცლება და მაშინ ხსნა აღარ აქვს გაჭირვებისაგან!).

სარქისბეგაშვილს, როგორადაც ჭირს, ყველა ერიდებოდა, ფული არავინ ასესხა, არცავინ თავდებად დაუდგა. უკანასკნელ, მიცემული ვადა გავიდა... აუწერეს აბრეშუმი, დაბეჭდეს... სარქისბეგაშვილმა უჩვენა თავისი მაღაზია, სახლები და დუქნები ტფილისში ვალის უზრუნველ-საყოფად არ მიიღეს... გაუყიდეს აბრეშუმი და ძლივს ააყენეს სამი-ათას ასი თუმანი... სასამართლომ დაიჭირა სარქისბეგაშვილი საპყრობილეში და მოსწერა ტფილისის მთავრობას, აეწერა და გაეყიდა, რაც რამ მოძრავი და უძრავი ჰქონდა ათას ცხრაას თუმნის გადასახდელად.

ამასობაში სარქისბეგაშვილის პრიკაშჩიკმა შეიტყო იმისი ცუდი მდგომარეობა, უმეტესი ნაწილი სავაჭრო გაყიდა იაფად და ფული ჩაჯიბა.

მოვიდა მოსკოვიდან ქაღალდი. პოლიცია ამ შემთხვევაში ფრიად მარდად მოიქცა. იმავე წამს დაბეჭდა მაღაზია სარქისბეგაშვილისა და სახლი, რომელშიაც იდგა იმისი ცოლ-შვილი. ასწერა თვითოეულად ყოველი ნივთი. მაგრამ ამ აწერაში დაიკარგა მრავალი ვერცხლეული, ოქროული, თვალ-მარგალიტი, რომელნიც ამ მიზეზის გამო აღარ იყვნენ მოხსენებულნი სიაში. სარქისბეგაშვილის ცოლ-შვილი შემწყვდეული ერთ ოთახში, უნუგეშოდა სტიროდა და არა ფიქრობდა, რომ თავიანთი სამკაული მაინც დაეცვა გაძარცვისაგან.

იმათ საუნჯეს სწორეთ ასე დაემართა, როგორათაც ნათქვამია: “უპატრონო ეკლესიას ეშმაკები დაეპატრონენო”.

მაშინ ქალაქის მოქალაქეებმაც წარადგინეს ვექსილები ათასის თუმნისა და ითხოვეს დაკმაყოფილება.

დანიშნულ დღეს ბარაბანი დაჰკრეს. ქალაქელებმა ეს პირობა შეჰკრეს: ერთი მეორეს არ უნდა შესცილებოდა ვაჭრობაში. გაიყიდა მაღაზია სარქისბეგაშვილისა, — მანათიანი ნივთი აბაზად. ფული ადგა სამას ოთხმოცი თუმანი. სახლის ავეჯი გაყიდეს ოც თუმნად. მერე გაყიდეს სახლები და დუქნები მესამედ ფასად, ერთი სახლი გაიყიდა ხუთას თუმნად, მეორე — ცხრაას თუმნად, დუქნები ათას ას თუმნად, სარქისბეგაშვილის ვალი, თუმცა სრულიად გადიხადა, მაგრამ იმის ცოლ-შვილს აღარა დაშთა-რა. გარდა ტანისამოსის და მამაპაპის სახლისა (ციხის უბანში).

სანამ სარქისბეგაშვილი გამოვიდოდა რუსეთიდან, იმისი ცოლშვილი ჰყიდდა ტანისამოსს და პურსა ყიდულობდა. უკანასკნელ ეს საშუალებაც მოაკლდა. მცნობთა და ნათესავთა ზედ არ შეხედეს, რადგანაც გულდამწვარნი იყვნენ ისინი სარქისბეგაშვილისაგან. მრავალს უხაროდა ამ მდიდარი კაცის დაცემა და მიწასთან გასწორება, ამიტომ რომ იმისაგან მრავალი კაცი იყო გაფუჭებული და დაღუპული და არავის მისი სიკეთე არ მოაგონდებოდა.

ჩვენი გასპარ მიკირტიჩ (ვიღაცას წამოეყვანა მოსკოვიდან სამადლოდ) კარგა რომ მოღამდა, მაშინ მოვიდა ქალაქში. ამ უბედურმა დაინახა რა მშობელი ქალაქი, წარმოიდგინა წარსული თავისი დიდება, სიმდიდრე, სილაღე და აწინდელი არარაობა, სიღარიბე და დამდაბლება, ამოიკვნესა საშინლად და გადმოყარა მსხვილი ცრემლები. ცეცხლი უფრო მოეკიდა, როდესაც ნახა თავისი ცოლ-შვილი, უსინათლოში სიმშილით გადახწნეული.

— ვაიმე, შვილებო, რა დღეში გხედავთ თქვენ!

ცოლი და შვილები მისცვივდნენ, მოეხვივნენ და ერთს საათს აღარ ჩამოეხსნენ.

— სანთელი ამინთეთ, დამენახვენით, გამაძღეთ თქვენი ყურებით, გამიგრილეთ დამწვარი გული! რაღას იგვიანებთ! სანთელი, ჩქარა სანთელი აანთეთ!

— არ გახლავთ, მამაჯან, სანთელი, — მოახსენა ერთმა.

— რას ამბობ! იმ დიდი საცხოვრებლიდან ერთი აბაზიც აღარ დაგრჩათ?

— არა.

— მაშ როგორა ხართ?

— გუშინ და დღეს არა გვიჭამია-რა.

— ვაიმე, ვაიმე ცოლ-შვილო დაღუპულო! — შამოიკრა თავპირში სარქისბეგაშვილმა, პირქვე დაეცა საცოდავი დედა-მიწაზედ, გმინავდა, სტიროდა და არ ისმენდა ცოლ-შვილის ნუგეშის ცემასა.

შეუძლებელია აიწეროს ამ კაცის მწუხარება და ტანჯვა: მთელი ღამე კვნესით, ოხვრით გაათენა. ათი წლის სიცოცხლე მოაკლდა იმ ერთ ღამეს. ხშირად ეტყოდა იმ ღამეს ცოლშვილსა:

— ამ სიბნელეთში, ამ ჯოჯოხეთში, ამ გაყინულ ბნელ სახლში როგორ ყოფილხართ, როგორ გაგიძლიათ. თქვენი თვალები რას უყურებდნენ, რასა ხადავდნენ! რა დღეში ხართ, ჩემო გვრიტებო!

მაგრამ მწუხარებას ვეღარ გაუძლო, ლოგინად ჩავარდა და, თუ მე არ მივშველებოდი, ორ დღესაც ვეღარავინ იცოცხლებდა.

მთელი ღამე იმათ კარებს არ მოვშორებივარ, ყურს ვუგდებდი. ცალკე სიცივემ, ცალკე იმათმა საცოდაობამ დამწო. მეც იმათთან თანასწორად ვიტანჯებოდი, მაგრამ ჩემი ტანჯვა გარდაემატებოდა იმათ მწუხარებასა. სვინდისმა მამხილა ჩემი შეცდომა, ჩემი უგუნურება, რომ მე შური ვუგე ბოროტ კაცსა. შურის-გება მე არ მეკუთვნოდა და ამიტომაც შევინანე, ცრემლით გავბანე ჩემი შეცოდება და აღთქმა დავდე, რომ ისევ მე უნდა დამეხსნა სიკვდილისაგან რამდენიმე სული.

ჯერ არ გათენებულიყო. მე ვიყიდე ბაზარში პური და მოხარშული საჭმელი, რაც ერთ დღეს ეყოფოდათ. კარები წყნარად შევაღე, (ახლად ჩაძინებული იყვნენ და ვერ გაიგეს). საზრდო ტახტზე დავუტოვე და საჩქაროდ გამოვბრუნდი. ერთი კვირას ხელი ასე შევუწყე, მაგრამ არცა შეშა, ანუ ნახშირი, არცა სანთელი არ მივაწოდე განგებ, რომ გასპარას უფრო ცხოვლად ეგრძნო, თუ რა ძნელია უცეცხლო და ბნელ ოთახში ყოფნა.

გათენდა, გასპარამ თვალები გაახილა, მიიხედ-მოიხედა და ნახა, რომ იმის ცოლ-შვილსა ლოყები დასწოდათ ცრემლისაგან, ტანისამოსი ეცოთ უბრალო და ჩირქიანი და სახლში სრულიად არა ებადათ-რა; წაიშინა თავპირში და ერთი ასე ამოიოხრა, რომ იმავე წამს მომაკვდავის ფერი დაედო სახეზედ...

ამასობაში დღე სცვლიდა ღამესა. ღამე დღესა.

დროის განმავლობაში შეეჩვია სარქასბეგაშვილი მოუნელებელ ჯოჯოხეთსა, და რამდენიც დამშვიდდა, სინანულში მოვიდა. მაშინ განეღვიძნენ იმას კაცობრივი გრძნობანი, გული დაურბილდა, გონება გაუნათლდა, სასოება და იმედი დაებადნენ; მოთმინებით და სარწმუნოებით დაემორჩილა იგი ღვთის განგებასა. ერთ საღამოს ასე უთხრა ცოლ-შვილსა:

— ჩვენ კიდევ რა გვიჭირს! ხუთნი მაინცა ვართ, ერთმანეთს ხმას მაინც ვცემთ, ჩვენზე კიდევ საცოდავნი ყოფილან და არიან. აი, მაგალითად: ჩვენს მეზობლად იყო ქვრივი ერთის მეჯღანისა, თექვსმეტის წლის გოგო, ძუძუთა ბიჭით, მარტოდ-მარტო, ბნელსა და გაყინულ სოროში, უსაზრდოვო და უნუგეშო. ოჰ-მე! მე რომ ის საცოდავი შემეწყნარებინა, იქნება ჩვენ ეს დღე არ გვენახა!..

საკვირველი ეს იყო, რომ ერთი არავინ მივიდა ამ კაცთან სანახავად და ნუგეშის საცემლად, არცა მეგობარი, არცა ამხანაგები და არცა თვისი ტომი...

ამ კაცს ჰყავდა სამი მოსწრებული ქალი, დაცულნი და დაკრძალულნი. ამათი დედა იყო დიაღ კარგი დედაკაცი, კარგი ოჯახის ქალი. ეს უბრალო სულნი ღირსნი იყვნენ, რომ მწუხარება გაჰქარვებოდათ, ღირსნი იყვნენ ბედნიერებისა. და, მართლაც, საცოდაობა იქნებოდა, რომ ეს ქორფა ყვავილნი უდროოდ დამჭკნარიყვნენ!

მერვე ღამეს, — იყო ცხრა საათი, — გავიხადე ჩემი ბრანძვი ტანისამოსი, და მოვირთე ძვირფასი ტანისამოსით, საათით, ფერჩატკებით და სხვ. წავედი სარქისბეგაშვილის მოძღვრისას და დავარაკუნე კარები.

— ვინა ხარ? — მკითხეს შიგნიდან.

— მოძღვარი შინ ბრძანდება?

— შინ გახლავარ. თქვენ ვინა ბრძანდებით? რა გნებავთ? — მკითხა ტერტერამ და გამოაღო კარები.

— მამაო! უკაცრავად, რომ უდროო-დროს შეგაწუხეთ, თქვენთან ერთი სიტყვა მაქვს სათქმელი.

— მობრძანდით, შვილო!..

— თქვენ, ვიცი მოგეხსენებათ გასპარ სარქისბეგაშვილი.

— დიაღ, დიაღ, შვილო!

— მე ვგონებ, თქვენც გაიგონებდით ამ საცოდავის კაცის უბედურებასა.

— რასაკვირველია. ოჰ, რა სახით მებრალება. საწყალი! მაგრამ, ღმერთო, მომიტევე, ღირსი იყო...

— კარგი ცოლ-შვილი ჰყავს, მამაო, ამიტომ ღირსია შებრალებისა.

— ცოლ-შვილი-კი კარგი ჰყავს, დიაღ.

— მაშ ჩვენ უნდა ვუპატრონოთ, რომ ბოლოს სანანად არ გაგვიხდეს, არცა მე და არცა თქვენ.

— თქვენ ვინ ბრძანდებით? — მკითხა ტერტერამ.

— მე მსურს, არავინ იცოდეს, ვინცა ვარ მე; არ მინდა გამოვჩნდე.

— მე როგორა ვარ მოვალე სარქისბეგაშვილისა?

— მამა ბრძანდებით.

— დიაღ, მართალს ბრძანებთ; მაგრამ მე რა შემიძლიან! მე ერთი საწყალი მღვდელი ვარ და დიდი ოჯახი კისერზე მაწევს!

— მე შემიძლიან! თქვენ გთხოვთ მხოლოდ შემწეობას.

— მე მზად გახლავარ დავეხმარო კეთილ საქმესა, რამდენიც შემიძლიან. გამომიცხადეთ თქვენი აზრი.

— სარქისბეგაშვილსა ჰყავს სამი საუცხოო ქალი. მე მსურს გავათხოვო ისინი. მზითევს მე მივცემ.

— ვის გნებავს მისცეთ?

— მე მყავს არჩეული სამი ახალგაზრდა ბაზაზი: მ... ზ... ი... პირველს მსურს მივსცე გასპარას უფროსი ქალი, მეორეს — შუათანა, მესამეს — უმცროსი.

— მზითვად რას აძლევთ?

— ორას-ორას თუმანსა ფულად და ოც-ოც თუმანსა ფულადვე, ტანისამოსის მაგიერ, თუ ინებებთ და ამ საქმეს მოახდენთ, აი, ეს ათი თუმანი თქვენი გასამრჯელო.

— ღმერთმა გაკურთხოს, შვილო! ბარაქა მოგცეს! თუ ცოლშვილი გყავს, გიცოცხლოს და გიბედნიეროს! ამინ.

ფული გამომართო ტერტერამ და საჩქაროთ უბეში შეინახა.

— პასუხს როდის შევიტყობ?

— მე ხვალვე დავიწყებ საქმეს და იმედი მაქვს ორ დღეზე გავათავო.

— მაშ ხვალ-ზევით გიახლები ამ დროს. მშვიდობით.

— ღმერთმა გადღეგრძელოს!

მეორე დღეს ტერტერამ გულმოდგინედ დაიწყო საქმე: სამივე ჩემგან არჩეული საცოლო ვაჟი და იმათი მშობლები ნახა და გადასწყვიტა, როგორადაც მე მსურდა. მერმე მივიდა სარქისბეგაშვილთან და სთხოვა ნების დართვა. ამ უბედურ კაცს არ სჯეროდა და, როდესაც მოძღვარმა დააჯერა გასპარა წამოჯდა (სიხარულისაგან ღონე მიეცა) და ჰკითხა:

— ვინ არის მიზეზი ჩემი ბედნიერებისა და სიცოცხლისა?

მოძღვარმა არ გამოუცხადა და დაარიგა, რომ ღვთისათვის მადლობა შეეწირა...

მე ეს ყოველივე ვიცოდი და დანიშნულ დროს მივედი შუამავალთან. ამან მომილოცა და კეთილის საქმისათვის დამლოცა. მაშინ გადავუთვალე ექვსას სამოცი თუმანი, სამი ქალის მზითევი და გამოვეთხოვე.

ამის შემდგომ შევუგზავნე სარქისბეგაშვილს სამი ხელი საქორწილო ტანისამოსი და მივსწერე შემდეგი წიგნი:

“ძმავო გასპარ მიკირტიჩ!

სამ ხელს საგვირგვინო ტანისამოსს გიგზავნი შენი ქალებისათვის. უმორჩილესად გთხოვ, დააშურო მაგათი ქორწილი. ამასთანა ამასაც გთხოვ, ნუ მოსძებნი შენს კეთილის მყოფელსა, რომელსაც არც იცნობ და ვერცა იპოვი. 25 იანვარს, 1833 წ.”

ერთი კვირის შემდეგ ჯერ უფროსს ქალს დასწერეს ჯვარი, მეორე დღეს შუათანასა, მესამე დღეს უმცროსსა. სამსავე ჯვრის წერას დავესწარ მე, მაგრამ ყველაზე უკანასკნელი მე ვჩანდი. ამიტომ რომ მეცო ჩემი მიგლეჯილ-მოგლეჯილი ტანისამოსი და ზედაც არავინ შამომხედა.

.......ეს თავი დედანშიაც ასეა გამოტოვებული..

IX

ჩვიდმეტს წელიწადს კიდევ ჩემი აღებ-მიცემობა და ცხოვრება სწორეთ ისე წავიყვანე, როგორათაც აქამომდე მიმყავდა. სარბიელად ჩემის მოქმედებისა იყო: ზაფხულში — ქართლი, შემოდგომას — კახეთი, ზამთარში — ბორჩალო და განჯა, გაზაფხულზე — ქალაქი ტფილისი. ბედი მქონდა ყველგან და არსად არასდროს ზარალი არ მინახავს. მაგრამ უკანასკნელს წელიწადში ქართლმა მიღალატა: ყველამ, ვისაც-კი ჩემი ფული ემართა, ჭკუა ისწავლა, სარგებელი აღარ მომცა და თავნი დამიბრუნა.

თავადი ლუარსაბ რაინდიძე, მანამ ცოცხალი იყო — 1846 წლამდის — ყოველს წელიწადს ვექსილს მიცვლიდა. იმის შემდგომღა ჩემის ვექსილის გამოცვლა შედგა იმ მიზეზით, რომ ალექსანდრე სიცოცხლის დროსვე ლუარსაბმა გაისტუმრა პეტერბურგს სასწავლებელში და სხვა იმისი შვილები მცირე-წლოვანობის გამო ოპეკუნის მფარველობის ქვეშ იყვნენ.

ჩემს ცხოვრებას მოემატა ხარჯი წელიწადში ვიდრე ათ თუმნამდის, რადგანაც ჩემი ცოლი და შვილები — ერთი ვაჟი და ერთი ქალი — გადმოვასახლე ქალაქში.

მაგრამ ჩვიდმეტ წელიწადს უკან ჩემი ცხოვრება უცებ შეიცვლება. ჩემში ვეღარ იპოვი კინტუა სოლომანასა. მიზეზი იყო თავადი ალექსანდრე რაინდიძე. ამ ყმაწვილ-კაცს გაგაცნობთ შემდგომში...

ნაწილი მეორე

I

ერთ მშვენიერ მაისის დილას ჯერ მზე არ ამოსულიყო, მივრბოდი მე თათრის მოედანზე სარჩოს მოსაპოებლად, თითქოს ჩემს ცოლ-შვილსა სარჩო გასწყვეტოდა და მე სიღარიბისაგან ვიყავი დევნილი. თითქოს, თუ არ გავქცეულიყავ, დავკარგავდი ისეთ შემთხვევას, რომლისაგან ფრიად გავმდიდრდებოდი. მოედანზე დამხვდა სხვადასხვა თემის ხალხი: რუსი, ქართველი, სომეხი, თათარი, ნემეცი, ლეკი, ოსი, ფრანცუზი და სხვადასხვ., რომელნიცა ირეოდნენ, ყაყანებდნენ და ვაჭრობდნენ ზოგი პურსა, ზოგი ყველსა, მაწონსა და ერბოსა და სხვ. მე ძლიერ მეწყინა, რომ ამოდენა ხალხმა მიმასწრო მოედანზე. ვიფიქრე, რომ ბედნიერების შემთხვევას უთუოდ ავცდი-მეთქი. მაინც კიდევ იმედი არ დავკარგე, ხუთ წამს შემოვირბინე ყოველი კუთხე და ადგილი მოედნისა, მაგრამ არა დამხვდა-რა ჩემი საკბილო სავაჭრო. კარგა ხანს ვაყვედრე ჩემს თავს დაგვიანებისათვის. უცებ თვალი შევასწარი ერთ სოფლელ გლეხკაცსა, რომელსაც მოჰქონდა გალიით ვარიები გასაყიდად.

— ეი, ვარია, ვარია, აქ მო! — შევძახე გლეხკაცსა, რომელიცა სწრაფად წინ დამიდგა, და ვკითხე:

— აბა, ჩემო საყვარელო! რამდენი ვარია არის და როგორა ჰყიდი?

— თვრამეტი ვარია გახლავსთ. ორი მანეთი მიბოძეთ.

— ეჰ, ჩემო საყვარელო! ისეთი ფასი თქვი, რომ ჭკუაზედაც ახლო იყოს. სწორედ გითხრა ორ მანეთად არ ღირს და არც არავინ მოგცემს მაგდენ ფულსა; ხომ კარგა იცი, ფული ქვიშასავით წყალში არა ყრია ან პანტასავით ტყეში არ მოდის.

— ეგ კარგა ვიცი, თქვენც კარგა უნდა იცოდეთ, რომ ვარიებიცა ტყეში არ იზრდებიან, რომ ამათაც მოვლა და გაზრდა უნდათ, რომ შორის სოფლიდან მოვდივარ.

— მაშ, სწორე ფასი რა არის?

— ცხრა აბაზი.

— ოჰ, ღმერთო ჩემო! რა დრო შეგვექნა, ხუთ გროშიან ვარიასაც-კი ფასი დაედო! ვინ გაუძლებს ამისთანა საშინელ სიძვირესა! აბა, ღმერთი რად მოგვცემს კარგს!

— მე იმ დროს მოვესწარ, როდესაც ქალამანს ვყიდულობდი ხოლმე შაურად და ორ შაურადა; ახლა-კი ათ შაურადაც ვეღარ გვიშოვია. თუ თქვენ ქალამნებსა ფასი მოემატა, მითამ ჩემს ვარიებს ფასი რატომ არ უნდა მოემატოს?!

— გხედავ, ძმაო, ჭკვიანი კაცი ხარ, მაგრამ ძვირად კი აფასებ ვარიებსა. ოთხი აბაზი მოგცე?

— ვერ მოგცემს!

— ოთხ აბაზ-უზალთუნი? — და ამასთან ეს რა ვუთხარი, თეთრი ფული ამოვიღე და დავანახვე ვარიების პატრონსა, განგებ, რომ დამებრმავებინა ფულის სილამაზითა.

— მაგისთანა ფულები ბევრი მინახავს. მე არ მიკვირს.

— აჰა, მანეთი!

— არ შეიძლება.

— მაშ რას ითხოვ?

— უკანასკნელი ფასი — ცხრა აბაზია.

— მოიცა, სად მიხვალ! აბა, მიჩვენე შენი ვარიები!

— აი ვარიები, გასინჯეთ; თვითო ამისთანა ვარია აქ, ამ მოედანზე, სამ შაურად იყიდება, მე-კი გთხოვ ორ შაურსა! ხუთ აბაზს რომ იძლევი, ღმერთი არ არის თქვენში!

— უჰ, რა გამხდრები არიან, თითქოს არა გიჭმევია-რა.

— მართალია, გზაზე არა მიჭმევია-რა.

— მაშ, რაღას დიდს იძახი, შე დალოცვილო!

— განა გამხდარსა და მსუქან საქონელს ერთი ფასი სძევს?

— აქ ნებაყოფლობით, უნდა იყოს ვაჭრობა; თუ არ მოგწონს სავაჭრო, თქვენ თქვენთვის, მე — ჩემთვის.

— აჰა, ხუთ-აბაზ-უზალთუნი.

— არ იქნება.

— დაიჭი, დაიჭი ექვსი აბაზი; ამასაც შენი ხათრისთვის გაძლევ, თორე...

— რას მაბრიყვებ, გამიშვით!

— სად მიხვალ?

— წავალ, ქალაქი დიდია.

— მაიცა, დაიცადე, ერთ სიტყვას გეტყვი.

— აჰა, მოვიცდი: მითხარი ერთი სიტყვა.

— აი, ძმავო, რას გეტყვი: აქედან სიონამდის რომ წახვიდე, ჯერ ერთი, რამდენ დროს დაჰკარგავ, მეორე ქალამანი გაგიცვდება, მესამე — ვარიები შიმშილისაგან უფრო შემსუბუქდებიან, იქნება კიდეც დაიხოცნენ, და მაშინ, რასაკვირველია, არავინ მოგცემს ექვს აბაზსაცა! ჭკუასაც ნუ დაჰკარგავ.

— ახა, ღმერთო ჩემო! ეს რა ჭირში ჩავვარდი! სად გაგონილა, რომ კაცს თავისს საქონელზე უფლება არა ჰქონდეს, მანამ არ გაყიდოს. აღარა ვყიდი, თავი დამანებეთ!..

— ხომ არ გაგიჟებულხარ, ოხერო! ვინ გეჭიდება! ჯანდაბამდის გზა გქონდეს. მაგრამ იმასაც-კი გეტყვი, ჭკუას წააგებ: ქართველი სხვა ვინ ყოფილა ჭკვიანი, რომ შენ იყო.

— გარწმუნებ, აქამომდე მქონდა ჭკუა და მას აქეთ, რაც შენ შეგხვდი, ჭკუა დავკარგე. ასე გასინჯე, აღარ ვიცი, ექვსი აბაზი რამდენი ფულია. გამარჯვებით!

ეს რო სთქვა, გლეხკაცმა წამოიკიდა გალია და დააპირა წასვლა. მაშინ ერთს ჩემ ამქართაგანსა (ჩარჩები გარს შემოეხვივნენ და არავინ შემეცილა; ასეთია იმათში დებულება) თვალით ვანიშნე, რომ შუაკაცად შემოსულიყო და მოვერიგებინე გლეხკაცთან.

შუაკაცად არჩეულმა ჩარჩმა მაშინვე დააბრუნა გლეხიკაცი და უთხრა:

— სირცხვილი არ არის, ორნი დარბაისელნი კაცნი ვერ მორიგებულხართ! აქ მო, მე მოგარიგებთ. მომეც აქ ფული. — მითხრა მე — რას აძლევ?

— ექვს აბაზს ვაძლევ, აჰა ფული!

— ორი შაურიც ამოიღე, — მითხრა შუაკაცმა.

— არა, ორ შაურს არ მივცემ; შენი კარგის ხათრისათვის. აჰა, ერთი შაური.

— მოიტა, მოიტა ორი შაურიცა.

— აჰა, ეს ორი შაურიცა, ახლა მორჩი?

— ორი შაურის საქმე არ არის აქა. თავი დამანებეთ, — გვითხრა გლეხკაცმა და გაიწია წასასვლელად.

— ერთი შემატყობინე, შენი სიტყვა რა არის? — ჰკითხა შუაკაცმა გლეხკაცსა.

— ცხრა აბაზი.

— ჩამოიღე, ჩამოიღე გალია; შვიდი აბაზი იყოს; ხმა აღარ ამოიღო! კარგ ფასს გაძლევს, — უთხრა შუაკაცმა.

— ძვირია, ძვირია, ვერ მივცემ შვიდ აბაზსა.

— რა ვუყოთ! ხან ძვირად ვიყიდოთ, ხან იაფად!

— მიეცი, მიეცი შვიდ აბაზად; ძალიან კარგი ფასია, მეტად არა ღირს, — შეჰყვირეს ერთი ხმით ჩარჩებმა, რომელნიც დაესწრნენ ამ ანბავსა.

შუა-კაცმა შვიდი აბაზი თითქმის ძალით მისცა გლეხ-კაცსა და დაუმატა:

— გალიასაც დაგიბრუნებს, გეყოფა, შვილო, ისე ღმერთმა მე მიშველოს, როგორც კარგ ფულს გაძლევენ.

ეს რომ სთქვა, შუაკაცმა ამოასხა ვარიები, მომითვალა, გალია პატრონს ჩააბარა, მიაბრუნა ხიდისკენ და გააცილა რამოდენიმე მანძილი, თან ეფიცებოდა, რომ იმან მომატყუა მე.

საწყალი გლეხ-კაცი დაღონებული და თავდაკიდებული წავიდა.

მე-კი მიხაროდა, რომ იაფად ვიყიდე ვარიები. არ გავიდა ნახევარი საათი, იქვე გავყიდე წყვილი ვარია ხუთ-ხუთ შაურად და მოვიგე ოთხი აბაზი და ერთი შაური.

ჩარჩებმა მკითხეს რამდენი მოვიგე და, როდესაც ვუთხარი: ერთმა იმათგანმა, ყმაწვილმა ბიჭმა, უცებ ისე მაგრა ჩამარტყა ხელი თავში, რომ ცრემლები წამომცვივდა, ამ დარტყმასთან შეჰყვირა:

— ამ შეჩვენებულსა, ყოველთვის ბრმა ბედი როგორა სდევს?

იმავე წამს, ჯერ ცრემლები არ მომეწმინდა, უცებ წინ დამიდგა სოსია გამწკეპავიძე, ჩემთან სიყმაწვილითვე ერთად შეზდილი და აღმზრდელი თავად ალექსანდრე რაინდიძისა, რომელმაც წამტაცა ხელი და მომიკითხა ასე:

— ოჰ, საყვარელო ჩემო სოლომან! ვმადლობ ღმერთსა, მშვიდობით ხარ... აგერ ნახევარი საათია გიყურებ, გშინჯავ და ძლივს გიცან, უთუოდ გამდიდრდები.

ჩარჩისაგან თავში ჩარტყმა ისე არ მეტკინა და მეწყინა, როგორადაც ამ კაცის, გამწკეპავიძის, დანახვა მეწყინა და ეტკინა ჩემს გულსა. მრავალჯერ ჩაურტყამთ ჩემთვის თავში, მაგრამ წასულა, გაუვლია, ფიქრში და გულში სრულიად არ მომსვლია. ახლა-კი, რადგანაც გამწკეპავიძესთან ჩამარტყეს თავში, დამებადა სრული ჩემი თავმოყვარეობა და მეწყინა, ისე მეწყინა, რომ დედამიწა რომ გახეთქილიყო და თან ჩავეტანე ის მერჩივნა; ისე მეწყინა, რომ აღარ მეყურებოდა, რა ვიყავ, სად ვიყავ და რა უნდა მექნა. ნამდვილად არ ვიცი, რათ მეთაკილებოდა, რომ გამწკეპავიძეს შეეტყო რაიმე ნაკლულოვანება ჩემი. ჩემის აზრით, ამის მიზეზი უნდა იყოს ისა, რომ რაინდიძის სახლში მე აღვიზარდე, როგორც თვით ალექსანდრე რაინდიძე, გამწკეპავიძე-კი — როგორადაც ყმა და მონა. მე მეწყინა და მეთაკილა, რომ გამწკეპავიძემ მნახა, როგორადაც ჩარჩი, ვარიების მოტყუებით, ფიცით და გინებით მსყიდველი და გამსყიდველი, უბრალო გლეხურ ტანისამოსში, თავში ჩაკრული მაშინ, როდესაც იმას მე ყოველთვის უნახივარ კარგა ჩაცმული, დარბაისლურ ყოფა-ცხოვრებაში და ის პატივს მცემდა ხოლმე და მივაჩნდი საპატიო მოქალაქედ. მით უფრო უმეტესად მომიკვდა გული, რომ ხუთი წლის უნახავი ვიყავი გამწკეპავიძესთან, რომელიცა იყო პეტერბურგს, სადაცა, რასაკვირველია, მიიღებდა განათლებასა, და რომელიცა ახლა, უცებ, მოულოდნელად გამომეცნაურა იმ დროსა, როდესაც მე ვიყავ უმსგავსო და სასაცილო მდგომარეობაში. ამ აზრებმა ელვასავით წამს გამიარეს გონებაში, გავანჩხლდი, დაუფიქრებლივ მივვარდი ჩემს თავში ჩამკვრელსა და ჩხუბი და ცემა დავუწყე. რასაკვირველია, ჩარჩმა არ დამითმო და, რაც დამაკლო, შემისრულა.

— შე უმზგავსო, შე ქვეყნის სასაცილო! — მითხრა ჩემმა წინააღმდეგმა ჩარჩმა: — რამდენჯერ ჩამირტყავს შენთვის თავში და არც ერთხელ არ გწყენია, ამიტომ რომ ხუმრობით ჩამირტყამს — და ახლაც ხუმრობით ჩაგარტყი, გული რაზე მოგივიდა? განა არ გიცნობ, ვინცა ხარ და რა ხარ? შენი ციცხვი და ჯამიც-კი ვიცი!

ბრძოლა გაგრძელდებოდა, რომ ხალხს არ გავეშველებინეთ. ერთი მშვიდობის მყოფელთაგანი იყო გამწკეპავიძეცა.

უკანასკნელმა შემთხვევამ უფრო დამისერა გული. უფრო გამიცხოველა სირცხვილი. გამწკეპავიძის დანახვა არ მინდოდა და ამიტომ გავიპარე მოედნიდან. მე ვიყავ არეული, გაწითლებული, სისხლიანი, საკინძჩამოგლეჯილი. თურმე ნუ იტყვით, გამწკეპავიძე დამედევნა.

— სოლომან-ჯან, სოლომან-ჯან, შენი სულისა, სოლომან-ჯან! — მომძახოდა გამწკეპავიძე, — შეიცადე ერთ წამს, სიტყვას მოგახსენებ.

კინაღამ გულს შემომეყარა, რა დავინახე გამწკეპავიძე. მეც არ გავიგონე და ცუხ-ცუხით, თავდაღუნული მივეჩქარებოდი შინისკენ, რომ აღარ დამენახა უსიამოვნო ნაცნობი.

— სოლომან-ჯან, გამიგონე, შე დალოცვილო, რას მირბიხარ! მხოლოდ ერთი სიტყვა მაქვს სათქმელი.

მითამ არ მესმოდა, მოუხედავად მივრბოდი კლდისუბნის აღმართზე.

— ოჰ, დავიღალე, აღარ შემიძლიან! საყვარელო სოლომან! გამიგონე, ხომ... ხომ მოვკვდი ამ აღმართზე სირბილითა, გამიგონე... ალექსანდრემ გთხოვა: ფული, შენი ვალი მიიღეო.

მაინც კიდევ არ შევიბრალე გამწკეპავიძე.

— ოჰ, სოლომან-ჯან! აღარ შემიძლიან! არ გეკადრება მაგგვარი საქმე, შენი ნებაა!

გამწკეპავიძემ ვეღარ შესძლო აღმართზე სირბილი და დაეცა. მე დიდად მიამა, იმიტომ, რომ არ მინდოდა ამოდენა დამდაბლებასთან ენახა იმას ჩემი ქოხი და ცოლ-შვილი.

გამწკეპავიძე უკან დაბრუნდა. მე-კი, როდესაც მივედი შინ, ისეთის მრისხანის სახით ვიყავი თურმე, რომ ჩემი ცოლ-შვილი გაცვივდა შიშისაგან გარედ. მართლადაც თუ რომ იქ დაშთენილიყვნენ, უთუოდ ძნელ დღეს დავაყრიდი, ასე ვიყავ გონება-დაკარგული. ვმადლობ ღმერთსა, რომ მიხსნა განსაცდელისაგან. ეს დღე და საათი ჯერაც არ დამვიწყებია და არც დამავიწყდება.

II

კარგახანს ვიყავ აღწერილ მდგომარეობაში. მერე თანდათან დავმშვიდდი. მაშინ წარმომიდგა აზრი — შემეტყო, თუ რამდენის საუნჯისა ვიყავ მფლობელი. საკვირველია, აქამომდე ერთხელაც არ მომსვლია სურვილი დამეთვალა ჩემი ოქრო და ვერცხლი. მე მხოლოდ ფულს ვუმატებდი ფულსა. ვიცოდი, რომ დიდძალი მქონდა, მაგრამ ის-კი არ ვიცოდი რამდენი უნდა ყოფილიყო.

უკანასკნელ წელიწადს მე ვიზარალე ას თუმნამდის და ხელი ავიღე დიდ ვაჭრობისაგან, რომ სარქისბეგაშვილივით არ გავკოტრებულიყავ. ოფლით და მრავალის მწუხარებით შეკრებილს ფულს არას ვაკლებდი და ვსჯერდებოდი ცოტ-ცოტათი გავრცებულიყო ჩემი ჯიბე. კერძო კაცის ხელში ვერ გავეცი, გახშირებულ კოტრობისა და უნდობლობისა გამო; პრიკაზის გზა-კი ჯერ არ ვიცოდი.

იყო ისევ დილა. ჩემი ცოლშვილი წავიდა თავიანთ საქმეზე (მერე მოგახსენებთ, ვინ რომელ საქმეზე იყო ჩემგან დადგენილი) და მე მქონდა დრო დამეთვალა ფული. ჩემმა ცოლშვილმა არ იცოდა არც ადგილი, სადაცა დაცული მქონდა ფული, არც რიცხვი მისი, ისინი იყვნენ ჩემგან დარწმუნებულნი, რომ მე ვიყავ ვითომც გლახა და უფულო. ისინი ვერ მიხვდებოდნენ ფულის ადგილსა და რიცხვსა, ამიტომ რომ იმათ თვალწინ არა დროს ტახტი არ მომიწევია და ფულის გზა არ მისწავლებია. გარდა ამისა, ტახტი მქონდა შინაგან დამაგრებული, ასე რომ უჩემოდ არვის შეეძლო მოეწია, დამაგრებული იყო ამ სახით: წინა ფიცარი ტახტისა მქონდა დაკეტილი იმ უჩინარის კლიტით, როგორსაც ხმარობენ კამოდისთვის. ახდიდით ამ ფიცარსა, ნახავდით, რომ ფეხები ტახტისა იყვნენ მიმბულნი მსხვილი რკინებითა კუნძებზე, რომელნიც იყვნენ ღრმად ჩასმულნი მიწაში.

და ესრედ მე შევუდექ საქმესა, კარები ჩავკეტე, სანთელი ავანთე, (უსარკმელო ქოხში ბნელოდა), ტახტი მოვწიე, ხურჯინით ამოვზიდე ფული. გადავთვალე ათასი, ათი-ათასი, ოცი-ათასი, ორმოცი ათასი, ოთხმოცი ათასი თუმანი! ოცი ათასი რომ გადავთვალე, გადავავლე თვალი დაუთვლელსა, გამიკვირდა და მიხაროდა, რომ უმეტესი ნაწილი კიდევ იყო დასათვლელი. როდესაც ორმოცი-ათასი გადავთვალე და დავინახე, რომ ერთი იმოდენი კიდევ იყო დასათვლელი, უფრო გამიკვირდა, სიხარული უფრო გამიცხოველდა, და როდესაც უკანასკნელი მეოთხმოცე ათასი გადავთვალე, მაშინ გული და თვალი ძლივ-ძლივ შევიმაგრე: კინაღამ სიხარულისაგან და განკვირვებისაგან გული შემიღონდა და ჭკუაზე გადავირიე. წყლით მოვიბრუნე გული, სანთელი გავაქვრე, წყნარ-წყნარა კარი გავაღე და გამოველ გარედ, რომ ჩემი გონება დამშვიდებულიყო. მე გამიოცდა ამიტომ რომ მესამედი ფულის იმედიც არ მქონდა, ამავე მიზეზის გამო ჩემს სიხარულს მოემატა სიხარული და, რასაკვირველია, ამ მიუწვდომელს და მოულოდნელსა შეეძლო გონებიდან გამოვეყვანე. გონება და გული რომ დავიმშვიდე, ისევ შევედი შინ, სანთელი ავანთე, ღმერთს თაყვანისცემით მადლობა შევსწირე. ტკბილათ დავკოცნე ფულები (ასე გასინჯეთ, სიხარულის ცრემლებიც-კი გადმომცვივდა) და დავაბინავე ისევ თავისავე ადგილსა.

მაშინ წარმომიდგნენ ჩემი საცოდავი ცოლი და შვილები, რომელნიც მე დავსაჯე და რომელთაც მოვათმენინე მრავალ წელს საშინელი და ენით აუწერელი სიღარიბე, სიშიშვლე, სიმშილი, სიცივე და სიბნელე, მოვაკელი სიამოვნება, განცხრომა, მშვიდობა და ნამეტნავად აღზრდა. წარმოვიდგინე ჩემი თავიცა, საცოდავად ყოველ ჟამს დამცირებული და მოკლებული ყოველ კეთილცხოვრებასა, მაშინ როდესაც მე შემეძლო ამეცდინა ყოველივე ესე თვრამეტის წლის წინათ; რასაკვირველია, ამოდენა აღარ მექნებოდა, მაგრამ სამოცი ათასს თუმანს-კი აღარ დააკლდებოდა-რა, თუმცა ახლა ოთხმოცი ათასი თუმანი მქონდა, მაგრამ ოჰ, რამდენი დავაკარგვინე ჩემს ცოლშვილსა!

შეიქმნა სადილობა. დრო იყო დაბრუნებულიყვნენ შინ ჩემი ცოლი და შვილები სადილად. მაგრამ რა დახვდებოდათ, გარდა მშრალი პურისა! მაშინ დავინახე ჩემი უგუნური სიძუნწე, მაშინ ვიგრძენ ცოლ-შვილის საცოდაობა.

პირველად შემოვიდა ჩემი ქალი, თექვსმეტი წლის თამარ, რომელიცა მეზობლისას სწავლობდა ხელსაქმესა და წერა-კითხვასა. მანამდის არ დამინახავს, რომ იმას ეცო გახუნებული, მოკლე ჩითის კაბა, ჭუჭყიანი მიტკლის პერანგი და ქუსლებ-დაყრევინებული ქოშები შიშველ ფეხებზე. ჩემი თამარი თუმცა იყო დედასავით მომცრო ტანისა, შავ თვალ-წარბა, მხრებ-აწეული, მოკლე-კისერა, პირნაყვავილარი, ცხვირ და ტუჩებ-დიდი, მაგრამ დედასა სჯობდა ელფერითა. აქამომდე ძლივ ესწავლებინათ წინდების და ქისების ქსოვა, საბაზრო პერანგისა და ახალუხის გამოჭრა და შეკერვა და ანბანი თავისის “უფალოთი”.

თვალებიდან ცრემლები გადმომცვივდა, დავინახე-რა თამარი, მაგრამ გული შევიმაგრე და თამარს გავუცინე. თამარს გაუკვირდა ჩემი სიმხიარულე, რომელიც ძნელად სადმე უნახავს იმას ჩემს პირისახეზედ.

— თამარჯან! ჯერ პურს ნუ სჭამ, კარგი სადილი მოგივა, — ვუთხარი მე ღიმილით და მამობრივის გულმტკივნეულობით.

თამარი დამაცქერდა და უნდოდა წაეკითხა ჩემს სახეზე მიზეზი მხიარულობისა და მამობრივი ალერსისა, იმიტომ რომ თავის სიცოცხლეში პირველად გაიგონა ალერსი...

ამ დროს შემოვიდა ჩემი ვაჟი ისაკი, რომელსაც იღლიის ქვეშ ეჭირა წიგნები. ის იზრდებოდა, ანუ სწავლობდა, გიმნაზიაში. ისაკი იყო მჭმუნვარე და მოწყენილი.

— რათ ხარ, შვილო, აგრე მოწყენილი? — ვკითხე მე ისაკსა.

— კურსს ვასრულებ, მაგრამ ჩინის იმედი კი არა მაქვს.

— რატომ, შვილო? ამხანაგებში რათ უნდა გამოგარჩიონ!

— ამიტომ მამილოჯან, რომ შენის მეცადინეობით უდროო დროს მეშვიდეში გადამიყვანეს, ჯერ-კი დრო არა მქონდა; მე მხოლოდ კლასიდან კლასში ან ოთახიდან ოთახში გადავდიოდი, მაგრამ რასაც ამ ოთახებში ასწავლიდნენ, ჩემს გულსა და გონებას სრულიად არ მიჰკარებია, და აი, მე დავრჩი უჩინო.

— განა ისეთი რა სასწავლებელია, მაგ შენ გიმნაზიაში, რომ ერთი წაკითხვით ვერ დაგისწავლია?

— რაღაცა გასაოხრებელი მატემატიკა არის, ღმერთმა დასწყევლოს!.. ეშმაკიც კი ვერ ისწავლის. ფიზიკა, ისტორიები, სხვა მრავალი ჯანაბები, განა იქნება გონებამ რომ დაიტიოს? და თუ ვინმე ისწავლის, დაჭლექდება და მოკვდება.

— მაშ ყველანი უსწავლელნი არიან, ვინც არ დაჭლექებულა და არ მომკვდარა?

— მაშ როგორ გგონია? ვისაცა ხედავთ ფრანტებსა, გარწმუნებ, სულ უსწავლელი ხალხია; მხოლოდ ტანისამოსში ჭკვიანები და განათლებულნი ჩანან. რომ ჰკითხო трижды два, რამდენიაო, გეტყვიან: ოთხიაო.

— მაშ, შენ რომ გიმნაზიაში ყოველ დღეს დაიარებოდი, არასა სწავლობდი?

— განა არა ვსწავლობდი. განა არ ვიცი, განა ყოველივე არ მეყურება; მაგრამ საფუძვლიანად, ღრმად ვერა ვისწავლე-რა, რომ არ გავგიჟებულიყავ ან არ დავჭლექებულიყავ.

— არა, შვილო, ღმერთმა დაგიფაროს, ძალიან კარგა გიქნია, რომ ღრმად არა გისწავლია-რა, ღმერთი მოწყალეა! შენ ნუ სწუხარ, შენი ამხანაგები შენზე წინ ვერ წავლენ, შენზე მსწავლულად ვერ გამოჩნდებიან და შენზე ადრე ჩინს ვერ მიიღებენ.

— მართლა, მამიჯან! დღეს ათი ყუთი სპიჩკა გავყიდე. მე ხომ არ გამოვჩენილვარ, პატარა ბიჭებს გავაყიდვინე, როგორც მარიგებდი.

— კარგი, შვილო! ამას იქით შენ აღარ გაჰყიდი სპიჩკასა, სულ სხვა კაცი, ჩინოვნიკი დადგები. გული გაიმხიარულე.

უსიამოვნო ლაპარაკი მოვსწყვიტე და წავიყვანე ისაკი ბაზარში, სადაც ვიყიდე მოხარშული ბოზბაში, დედალი, ქაბაბი, ღვინო და გავატანე შინ.

მოვიდა ჩემი მეუღლეცა. აქ არ ავწერ იმის ტანისამოსსა, — ქალზე უკეთესად არ ეცო. მაშინვე შევატყე, რომ ჩემი სოფიკო მოგებით უნდა მოსულიყო, ამიტომ რომ წმინდა საპნით სავსე პარკი წაიღო გასასყიდავად, დილით ადრე, და ცარიელი პარკი-ღა მოიტანა.

— აფერუმ, სოფიო-ჯან! მიყვარხარ! აბა, მაგისთანა დედა-კაცი უნდა, აი! — ვუთხარი მე მხიარულად.

როგორც თამარს, ეგრეთვე სოფიოს გაუკვირდა ჩემი ალერსი და სიმხიარულე, ნამეტნავად გაშლილი სუფრა. სავსე სხვადასხვა საჭმელებითა, რომელიცა აღდგომასაც არა ჰქონია. სოფიომ ხმა არ გამცა. სოფიო ცალის თვალით გადმომხედავდა ხოლმე... მუნჯსავით დაჯდა სკამზე, სჭამდა საჭმელსა ნაზად, თითქოს მტრისას იჯდა და მტრის წყალობას სჭამდა...

სადილის უკან დავიბარე ჩემი ნათლიმამა, ოჰანეზ. საკვირველი კარგი კაცია! ამ კაცს გამოვუცხადე ყოველი საიდუმლო (იმ დროს ცოლშვილი გარეთ გავგზავნე) და იმდღინდელი შემთხვეულობა, გამოვუცხადე ჩემი წყენა და დამდაბლება. ვკითხე რჩევა...

— დიდი შეცდომა მოგსვლია! დიდი უგუნურობა მოგსვლია, საყვარელო ძმაო, მეგობარო და ნათლია! ჭკვიანი კაცი მეგონე და ახლა-კი, მომიტევე, შენში ვერ ვპოვებ ჭკუასა, — მითხრა ოჰანეზამ. — მაგოდენა სიმდიდრის პატრონი ყოფილხარ და როგორ-ღა ექელვინებოდი ფეხქვეშ? როგორ თავი აქამომდე არ გამოიჩინე! ცოლ-შვილი კარგ გზაზე როგორ არ დააყენე! გამიგონე, ძმავო! სიმდიდრე კარგია, თუ მოიხმარებ, და თუ დაჰფლავ მიწაში, მდიდარი აღარა ხარ, შენზე უსაცოდავესი და უგლახაკესი აღარავინ იქნება.

— მირჩიე, ოჰანეზ-ჯან, მირჩიე რა უნდა-ვქნა! შენ სიტყვას მივიღებ, როგორც ანგელოზისას.

— ოჰ, ღმერთო! ვინ ამბობს, რომ ვისაც ბევრი ფული აქვსო, ჭკვიანი არისო! არა, ტყუილი უთქვამს. მე კი ვამტკიცებ, რომ ვისაც ბევრი ფული აქვს, იმას ჭკუა სრულიად გამოსცლია. რაო? გირჩიო, რა უნდა ქნა?! განა ეგეც არ იცი? — დატუქსვით მკითხა ოჰანეზამ.

— ნუ მტუქსავ, ნათლიმამ, ღმერთი გადღეგრძელებს.

— მე იმიტომ გტუქსავ, რომ მეთაკილება, მწყინს შენი ურიგო ყოფა-ქცევა, ურიგო ცხოვრება, რომ შენს ცოლ-შვილს მოაკელი აქობამდე კეთილდღეობა და კეთილცხოვრება. გკითხავ შენ, რა ეშმაკებისთვის გინდოდა ფული, თუ ცოლ-შვილსაც არ მოახმარებდი? მიხედე მოქალაქეებს, თუ არ გინდა მიბაძო ჩინოვნიკობას და დიდკაცობას და ისე იცხოვრე.

— მაინც მინდა, რომ შენ დამაყენო გზაზე: გამოცდილი და ჭკვიანი კაცი ხარ. მე არ ვიცი, როგორ რა უნდა დავიწყო.

— სოლოლაკზე იყიდება დიდი და ჩინებული სასახლე სამი-ათას თუმნად. წადი ახლავ, მოურიგდი სასახლის პატრონსა, უთუოდ იყიდე.

— მერე?

— მერე მორთე კარგის მებელითა, ესე იგი სკამებითა, კრესლოებითა, სარკეებითა, სტოლებითა და სხვა. იყიდე ვერცხლეული, სტოლის და ჩაის იარაღი, სახლის ავეჯი! დაიჭირე მზარეული, მოახლე, მოჯამაგირე: გაიჩინე დროშკა; მოირთვე, მორთე შენი ცოლ-შვილი, გამოიყვანე საზოგადოებაში; თვით შენ ჩაეწერე მოქალაქეობაში; დაუმეგობრდი წარჩინებულ დიდ-კაცობას და მოქალაქეობას.

— ეგეები ხომ მეც ვიცოდი, მაგრამ...

— მაგრამ რა? ფული არ გემეტება!..

— ფული!.. როგორ... არ მემეტება!..

— სუ, სუ, სუ, ვერ მომატყუებ! ახლავე შეაფურთხე ეშმაკსა! გააგდე შენი გულიდგან სატანა!

— გარწმუნებ, ეშმაკს ჩემთან ხელი არა აქვს, მაგრამ, იცი, რისა მეშინიან?

— რისა გეშინიან?

— არ დამიჭირონ-მეთქი, არა მკითხონ-მეთქი, ვინ მოგცაო მაგოდენი ფული!

— ჰა, ჰა, ჰა! გეტყობა ფულის მოგების მეტი არა გაგიგია-რა ქვეყანაზე. ვის შეუძლია წამოგედავოს...

— მესმის, მესმის! ახლა-კი გულხსნილად გამოვალ ქვეყანაზე და ნახავ რომ პირველთაგანი ვიყო ტფილისის ქალაქში. ოჰ, გამწკეპავიძე! გმადლობ, რომ შენის ერთი დანახვით გამწკიპე და გონებაზე მომიყვანე!

.......................

III

ოთხი თვის უკან, შემდეგ აღწერილის სცენისა, საღამოსჟამს, გამოველ შინიდან ეტლით, ორიოდ-სამჯერ მოვატრიალებინე მეეტლესა მარჯვნივ და მარცხნივ ცხენი და დავაყენებინე ერთს ორეტაჟიან სახლთან, კამენდატის ქუჩაში. ზარი დავაწკარუნე. მსახურმა სწრაფად გამიღო კარი. წინა ოთახში დამიხვდა ჩემი გამწკეპავი გამწკეპავიძე.

— ოჰ, ჩემო სოსია! როგორა ხარ? ალექსანდრე შინ ბრძანდება? — ვკითხე მე გამწკეპავიძესა.

გამწკეპავიძემ ვერ მიცნო და დამიწყო ყურება და შინჯვა.

— რას მშინჯავ, თითქოს დასანიშნავი ვაჟი ვიყო! ვერ მიცნობ?

— გიცნობ და ვერ გცნობ, სოლო...

— სწორედ, მე ვარ, შენი საყვარელი სოლომან.

— ახა, დიდება შენდა ღმერთო! ამას რასა ვხედავ! განა აგრე სწრაფად აღგისრულდა ჩემი წინასწარმეტყველობა, რომ უცებ გამდიდრებულხარ? ძვირფასი ბრილიანტის ბეჭდები, ოქროს საათი, ოქროს ძეწკვითა!..

— ნუ გიკვირს, ჩემო სოსია! ქვეყანაზე გასაკვირველი არა არის-რა!..

— დიდად მოხარული ვარ, შენს მზეს ვფიცავ, სოლომან!

— გმადლობ, გმადლობ! ვიცი, შენ ჩემი ბედნიერება არ გეწყინება! მაგრამ შინ არის ალექსანდრე?

— შინ ბრძანდება.

ეს რა მითხრა, გამწკეპავიძე გამიძღვა წინ და შემიყვანა ოთახში.

თავადი ალექსანდრე რაინდიძე კარებშივე მომეგება მოცინარის სახით. მან ჩამომართო ხელი და ნაზის ხელმოჭერით მაგრძნობინა, რომ ჩემი ვიზიტი არ ეწყინა. სავარძელი მითავაზა.

ეს ყმაწვილი კაცი იყო ტანადი, არც სუსტი, არც სქელი; შავი თმა ჰქონდა გადავარცხნილი უკანასკნელ მოდაზე; შავი, დიდრონი თვალები, წარბები და კოკობი ულვაშები უხატავდნენ იმას სუფთასა და მცირედ მკრთალ პირისახეს; თვალებიდან გამოსჭვრეტოდა გონება; მაგრამ პრტყელ შუბლზედ დასჩენოდა კვალი ფიქრების; გრძელი თითის ბრჩხილები, მრგვლად შემოჭრილები, უელავდნენ თეთრად; თეთრ ტილოს პერანგზე ეცო საზაფხულო პალტო. ოთახი, რომელშიაც ალექსანდრემ მიმიღო, თუმცა არ იყო მდიდრულად მორთული, მაგრამ იქ ყოფნა გესიამოვნებოდათ. პატარა დივანი, სტოლი, ორი სავარძელი და ათიოდე სკამი, დივანს ქვეშ გაშლილი ხალი და თეთრი ფარდები შეადგენდნენ იმის სასტუმრო ოთახის მორთულობასა.

სოლომონ ისაკიჩ! შენი სულისა, მამიტევეთ, რომ თვითონ ვერ გიახელი და თქვენ გაგსაჯეთ, — მითხრა ალექსანდრემ. — დაგარწმუნებ თქვენ, რომ ჩემი შეუსაბამო ქცევით მევე ვიტანჯები. მაგრამ მეორე მხრით ესეც კი უნდა მოგახსენოთ, რომ მე არ ვიცოდი თქვენი სახლი.

— რას მიბრძანებთ, კნიაზო ალექსანდრე! ის კარგი მამა ნუ წაგიწყდებათ, ბოდიშს ნუ იხდით, მე და თქვენ შორის ამგვარი პოლიტიკა არ უნდა იყოს. მე თქვენ სახლში და თქვენ ჩემს სახლში ისე უნდა ვიყვნეთ, როგორათაც ვიყავი მე მამითქვენის სახლში. განა ახლა ვიცნობთ ერთმანეთს! განა ასე უნდა ვიყვნეთ ერთმანეთისაგან დაშორებული! მახსოვს, ძლიერ მახსოვს, თქვენი მზრუნველობა, რომელიც მოიღეთ ჩემზედა, თქვენი პურმარილი, თქვენი კარგი პირი და გული!

— გავათაოთ მაგ საგანზე ლაპარაკი, თქვენ ეს მიბრძანეთ, სოლომონ ისაკიჩ...

— უკაცრაოთ, სიტყვას ჩამოგართმევ, ალექსანდრეჯან! მიამბეთ, როგორ მოიარეთ რუსეთი და რა წარმატება მიიღეთ!

— ღვთის მადლით და ხელმწიფის წყალობით, მე აღვიზარდე პრავოვედენიაში, დავასრულე კურსი, ვნახე — ზოგი თვალით, ზოგი აღწერით, მრავალი ქვეყნები. დაახლოებით ვიცან სხვადასხვა ქვეყნის ხალხი, და წამოველ ჩემს მშობელ საქართველოში.

— ახლა სამსახურს არ აპირებთ?

— დიაღ, რასაკვირველია! მე მქონდა აღთქმული ჩემის დიპლომის შესაბამი ადგილი, მაგრამ, მგონია, ეს ადგილი მიუციათ თქვენის შვილისათვის.

— დიაღ, დიაღ, ალექსანდრეჯან! ჩემმა ისაკმა მოიგდო ხელში კარგი ადგილი! ოჰ, ალექსანდრეჯან, ჩემი ისაკი რა კარგი შვილია! რა კარგი ნასწავლია! რა კარგი ჭკვიანია! მაგრამ საჭირო არ არის ჩემგან იმისი ქება, თქვენ, როდესაც გაიცნობთ, ნახავთ იმის ღირსებას!

— დიდად მოხარული ვარ, რომ საქართველოს შვილი აგეთი ჩინებული გამოსულა. თქვენც უნდა მისცეთ იმოდენი ღონისძიება და შემწეობა, რომ თქვენი ისაკი თანდათან წინ წავიდეს და უკან არ დარჩეს.

— თქვენგან არ მიკვირს, კნიაზო ალექსანდრე? როგორ დავიძინებ... ნიჭი, სწავლა და სამსახური უნაყოფოდ და უჯილდოოდ არ უნდა დარჩნენ. ოჰ კნიაზო! რა კარგი გული გაქვთ! ყველასათვის კარგი გინდათ. — მაგრამ თქვენი ჩამომავლობა ეგეთია. არა ჰგევხართ სხვებსა! ოჰ, ღმერთო, რა მეშურნენი არიან სხვანი, რა ბოროტნი არიან! არავისთვის კეთილი არ უნდათ! შურთ, რომ ჩემი ისაკი გაბედნიერდა! აი, რას ამბობენ: “რა შეუძლიანო, რა იცისო, ჯერ ჩინიც არა აქვსო, საიდან ჩაიგდო ადგილი, ვინ არისო!” ახ, ღმერთო ჩემო, რა ენაღვლებათ, რომ ჩვენც ვიყვნეთ და ისინიცა ბედნიერნი! და თუ ისინი არ არიან ბედნიერნი, უნდა დააბრალონ თავიანთ ჭკუასა, რომლის რჩევაზე არ დადიან.

— ეე, ჩემო სოლომონ ისაკიჩ! შორს წასულხართ, ძლიერ შორს წასულხართ! კაცის მითქმა-მოთქმასა არ უნდა აჰყვეთ. კარგსა იქმთ, გაგკიცხვენ, ცუდისათვის ხომ ჩამოგახრჩობენ. ფილოსოფოსურად იცხოვრეთ, ესე იგი ვინც რა უნდა თქვას თქვენზედა, გულს ნუ გაუღებთ, ნუ მისცემთ ადგილსა, ნამეტნავად პასუხს ნუ მისცემთ.

— რას მიბრძანებთ, ყმაწვილო! დავჭლექდები, თუ ჩემი დარდი და ნაღველი ენით არ გამოვთქვი და არ შევსჩივლე რომელსამე მართალ კაცსა. მე თქვენ გატყობთ, რომ თქვენ გაქვთ რაღაცა გულის დამაჩრჩილებელი ფიქრები, მაგრამ არ გინდათ გამოთქოთ, რადგანც ჰბაძავთ ფილოსოფოსებსა. მართლაც-და, კნიაზ-ჯან, თქვენ გტანჯვენ ფიქრები. სახის მეტყველება გიმტკიცებს ამასა. ამიტომ საჭიროა გამოსთქვათ, რომ გული მთლიანად შაგრჩეთ.

— თქმით კარგა ვიცი, არა გამოვა რა. ამიტომ ვარჩიე არა ვთქორა, გულში მოვინელო მოუნელებელი დარდები.

— იმ მამი-თქვენის საფლავს გაფიცებ, მე როგორადაც თქვენის სახლის შვილსა და მეგობარსა, გამომიცხადეთ თქვენი მოუნელებელი დარდები.

— რახან დამაფიცეთ, მეც კმაყოფილ ვყოფ თქვენს სურვილსა: ოპეკუნებს, გაკეთების მაგიერ, ფეხ-ქვეშ გაუქელავთ. გაუნადგურებიათ ჩემი მამული. ყოველი გვარი სიპილწე, გარყვნილება და ბოროტი დაუთესავთ. თქვენ დამერწმუნებით, რომ თუ სახლს თავისი პატრონი არა ჰყავს, მოჯამაგირეები კეთილს არ დააყრიან. ეს მატკივებს მე გულსა... მაგრამ შევსწყვიტოთ უსიამოვნო ლაპარაკი; დრო არის ვიანგარიშოთ. ვექსილები თან გახლავსთ?

— ვექსილი-კი აქ გახლავს, მაგრამ, თუ თქვენი ნებაც არის, დარჩეს ისევ თქვენთან ფული.

— არა. მინდა ვალიდან ამოვიდე, რომ თავისუფალი ვიყო. უვალობისთანა ქვეყანაზედ კარგი არა არის-რა.

— თქვენი ნებაა! აი ვექსილი. ამ ვექსილით, რომელიც მოცემულია 1846 წელსა, ოქტომბრის 18 დღესა, გმართებსთ თქვენ სამას ოთხმოცდა-ორი თუმანი და ორი მანეთი; ამის ოთხის წლის სარგებელი, როგორც გნებავთ, იანგარიშეთ, თუნდ ორშაურობაზე, თუნდ ექვს კაპეიკობაზე.

— როგორც გნებავდესთ, თქვენ იანგარიშეთ, — მითხრა ალექსანდრემ.

— ვიანგარიშოთ ექვს კაპეიკობაზე; შესდგება სარგებელი: ოთხმოცდათერთმეტი თუმანი, შვიდი მანეთი და ხუთ შაურ ნახევარი.

ალექსანდრემ იანგარიშა და გადმომითვალა ოთხასსამოცდაცამეტი თუმანი, ცხრა მანეთი და ხუთ შაურ ნახევარი. ვექსილი დავხიეთ.

ფულის მიღების შემდეგ, მე რაღაც მიუხვდომელ მდგომარეობაში შევედი: თითქოს მიხაროდა კიდეცა, თითქოს, მასთანვე სინდისი რაღაცას მაყვედრიდა, რომ გამოვსულიყავ ამ მდგომარეობიდან და მესიამოვნებია ალექსანდრესათვის, მე გავაგრძელე გაწყვეტილი ლაპარაკი და ვუთხარ ალექსანდრეს განუსჯელად, რაც პირველი მამივიდა ფიქრში.

— კნიაზო! ნუ გეწყინებათ, მაგრამ ერთი სიტყვა მინდა მოგახსენოთ!

— მიბრძანეთ, თქვენი ჭირიმე!

— ამას მოგახსენებთ, რომ ქართველები დაუდევნელები ხართ და არა ფიქრობთ ხვალისათვის. აი, მაგალითებრ: კურთხეულს მამათქვენს ოცდაათი თუმანი მაშინვე რომ გადაეხადა, ახლა იმისი შვილი ოთხასსამოცდაცამეტ თუმანსა, ცხრა მანეთსა და ხუთ შაურ ნახევარსა არ გადაიხდიდა.

ესა ვთქვი და მაშინვე ვიგრძენ უგუნური წინდაუხედაობა ჩემი, მაგრამ რაღას გავაწყობდი!

— სარწმუნო ბრძანდებოდეთ, სოლომონ ისაკიჩ! — მითხრა ალექსანდრემ — მე ვალს არ ავიღებ. თუ ავიღებ როგორმე, ოცდაათ თუმანსა ხუთას თუმნამდინ არ ვაქცევ. ნუ გავკიცხავთ ჩვენ მამებსა, რომელთაც მცირედი ვალი ერთი ასად გარდაუქცევიათ; იმათ ჰქონდათ ათასი შესაწყნარებელი მიზეზები. მაგრამ მე გკითხავთ თქვენ: ქართველს სომხისაგან რათ განარჩევთ! განა არ არიან ქართველები ხელმოჭირებულნი და ხვალისთვის მზრუნველნი და სომხები გამბნევნი?!

ეს პასუხი მომცა ალექსანდრემ ასე გულდაწყნარებით, ლმობიერად და მოცინარის სახით, რომ თითქოს სიბრიყვე და უგნურობა ჩემის სიტყვის მიგებისა სრულიად ვერ იგრძნო. მე უადგილოდ შევედი სხვადასხვა გამოძიებაში, რომელნიც იყვნენ საწყენნი; ალექსანდრემ კი სრულიად არ მაგრძნობინა ჩემი წინდაუხედაობა. სწყინდა, განა არა, ალექსანდრეს ყოველი ჩემი სიტყვა, მე ამას ვამტკიცებდი მით, რომ ყოველს ჩემს სიტყვაზე ტუჩებს კბილებით დაიკმუკნიდა ხოლმე ის და პასუხს მაძლევდა მოკლეთ და ცივად, თითქო არ უნდოდა ლაპარაკი, — მაგრამ ცდილობდა არ ეწყენინებინა რა ჩემთვის სიტყვით თუ საქმით. ცხადად დავინახე ჩემი უზრდელობა, შევინანე, მოვეხვიე ალექსანდრეს და ვუთხარი:

— კნიაზო, ალექსანდრე! მომიტევეთ ყოველივე, რაცა გაწყენინეთ ჩემის უზრდელობით. თქვენმა ზრდილობამ გონებას მომიყვანა, მომაგონა ზრდილობა, რომელიც მიმიღია ოდესმე ჩემს სიყმაწვილეში თქვენ სახლში. გაზრდილი და ნასწავლი თქვენ დედ-მამის ხელში და მერე განვითარებული ევროპაში, რად არ იქნებით კარგი! ერთი მიბრძანეთ, კნიაზო: ევროპა რად არის განათლებული და სხვა ქვეყნები სიბნელეში?

— გახსოვთ, ქრისტე რასა ბრძანებს სახარებაში? -. მომიგო ალექსანდრემ — “მე ვარო ნათელი სოფლისა”.— ნამდვილად ქრისტე განანათლებს ევროპასა და სხვა მხარეთაცა, სადაცა მისი სახარება არის ხელთმძღვანელი ყოვლის მოქმედებისა. ფრანცია მცირე ჟამს გადაუდგა ქრისტეს სახარებასა, ჩავარდა სიბნელეში, რომლის გამო მოხდა საშინელი არეულობა და, როდესაც ამის შემდგომ, ფრანცია ცხადად მოვიდა სახარებასა, ისევ განათლდა. მე ეს პასუხი მოგახსენეთ თქვენს კითხვაზე, ახლა თქვენ მიბრძანეთ: რა მიზეზია ქებისა, რომელიც მე შემომასხით?

— მიზეზი? მიზეზი ეს არის, რომ თქვენში ვხედავ ღირსებასა, რომელიც არ შემიძლიან არ გამოვთქო.

— რო სცდებოდეთ?

— მე არა ვცდები... მაგრამ, რა მაგ სიტყვის პასუხია, მოდი, კნიაზო, ხვალ დროება ერთად გავატაროთ ჩემთან ჩვენებურად, ქალაქურად.

— რა დროს?

— სადილად. თქვენმა სიცოცხლემ, ალექსანდრე, განგებ თქვენთვისა მაქვს წვეულება; მსურს დაგიახლოვო და გაგაცნო ჩემი სახლი და ცოლ-შვილი.

— დიდად გმადლობ, სიხარულით გიახლები, მხოლოდ ნება მიბოძეთ ერთი რამ გკითხო!

— მიბრძანეთ, თქვენი ჭირიმე!

— თქვენ იცნობთ თავადს ამირან არაგვლიშვილსა და იმის სახლობასა?

— დიაღ, ვიცნობ, დაახლოვებით ვიცნობ. თუ გნებავს, იმათაც მოვიწვევ, თქვენმა სიცოცხლემ, ახლავე გიახლები, დავპატიჟებ. რამდენი საათია ვნახო!.. შვიდია... მაშ იქაც მოვასწრობ, თეატრშიაცა.

— ამაღამ თქვენ იქნებით თეატრში?

— დიაღ.

— თქვენი სახლობაცა?

— დიაღ.

— მაშ იქ გავიცნობ თქვენ სახლობასა.

— დიდათ დამავალებთ.

— უთუოდ.

— მშვიდობით!

— მშვიდობით!