პ. სურგულაძე

ახალ ხანას კაცობრიობის განვითარებაში, სხვათა შორის, ახასიათებს აზრთა გაზიარების საოცარი ზრდა და მწიგნობრობის დიადი განვითარება. დღეს საოცარის სისწრაფით ვითარდება პრესსა, ე.ი. ჟურნალ-გაზეთობა, რომლის გავლენაც ყოველ კულტურულ ქვეყანაში მეტად საგრძნობელია.

პირველი ყოველ-დღიური გაზეთი გამოვიდა გერმანიაში (ლეიპციგში) 1661 წ., სახელად „Leipziger Zeitung“, 1702 წელს ყოველ-დღიური გაზეთი გამოვიდა ინგლისში, ხოლო 1777 წ. - საფრანგეთში.

თავდაპირველად გაზეთი წარმოადგენდა მხოლოდ ცნობათა ფურცელს, - აქ თავმოყრილი იყო სხვადასხვა ცნობები. მაგრამ მოკლე დროში ფაქტების შეგროვებასთან ერთად გაზეთებმა მსჯელობაც დაიწყეს და ხალხში თავის რწმენის გავრცელებას მიჰყვეს ხელი.

მაგრამ დიდხანს არ შერჩენია გაზეთს თავისუფლება. არა თუ საკუთარ აზრის გამომჟღავნება, სხვადასხვა საზოგადოებრივ მოვლენების კრიტიკულად განსჯა, აწონ-დაწონა და დაფასება, - უბრალო წვრილმან ფაქტების გამოაშკარავებაც კი არა-სასურველი იყო მთავრობისათვის, სულ ერთია, როგორიც უნდა ყოფილიყო ეს მთავრობა, - სასულიერო თუ საერო. რაც უნდა დაბალ საფეხურზე იდგეს გაზეთი, მას ცხოვრების ამბები საჯაროდ გამოაქვს, ავრცელებს, ყველას აგებინებს, და ეს კი სრულიად არაა სასურველი ამა ქვეყნისა ძლიერთათვის. უკვე 1479 წელს სასულიერო მთავრობამ განკარგულება მოახდინა, - თვალ-ყური ადევნეთ ყველა სტამბებსო. 1486 წელს კი მაინცის კურფიურსტმა პირველად შემოიღო გერმანიაში ცენზურა.

ეს სიტყვა ჩვენში, ვისაც კი მწერლობაზე რამე გაუგია, ყველას კარგად ესმის. ცხადია, სადაც ცენზურა არსებობს, იქ აზრის თავისუფლება არაა. აშკარაა, ასეთ გარემოებას ვერ შეურიგდება ხალხი. მართლაც დემოკრატიამ, ბევრ სხვა მის განვითარების შემაფერხებელ ძალებთან ერთად, ცენზურაც მოსპო და ამით აზრს მისი შემბოჭველი ბორკილი მოაშორა.

ადამიანისა და მოქალაქის უფლებათა დეკლარაციაში ვკითხულობთ: „აზრების თავისუფალი გამოთქმა არის ადამიანის ერთი უძვირფასესი უფლებათაგანი; ყოველ მოქალაქეს შეუძლია თავისუფლად ილაპარაკოს, სწეროს, დაბეჭდოს რაც სურს, და პასუხის მგებელია ამ თავისუფლების ბოროტად გამოყენებისათვის მხოლოდ იმ შემთხვევებში, რომელიც კანონითაა განსაზღვრული“. საფრანგეთის 1791 წლის კონსტიტუციაში ვკითხულობთ: „კონსტიტუცია უზრუნველ-ჰყოფს ყოველ მოქალაქის ბუნებით კუთვნილ უფლებას, - თავისუფლად ილაპარაკოს, წეროს, ბეჭდოს და გამოაქვეყნოს თავისი აზრები, რისთვისაც ის თავისუფალია ყოველგვარ წინასწარ ცენზურისა და გადასინჯვისაგან“. ბელგიის კონსტიტუციის მეთვრამეტე მუხლში სწერია: „ბეჭდვითი სიტყვა თავისუფალია; ცენზურა არ არსებობს; ავტორებს, გამომცემლებს ან სტამბის პატრონებს არ მოეთხოვებათ საწინდარი“.

ამნაირად, ეს ორიოდე მაგალითიც გვიჩვენებს, რომ ბეჭდვითი სიტყვის თავისუფლება აუცილებელი პირობათაგანია ყოველ ცოტაოდენ განვითარებულ საზოგადოების არსებობისა. მაგრამ ჩვენ აქ ყურადღება უნდა მივაქციოთ ერთ გარემოებას. საუკეთესო უზრუნველყოფა მწერლობის თავისუფლებისა მაშინ არის დაწესებული, როცა მწერლობა არაა გამოცალკევებული საერთო კანონმდებლობისაგან და სავსებით ექვემდებარება საერთო და არა განსაკუთრებულ კანონებს. ასეთი წესი თავისუფლების საუკეთესო გარანტიაა. ამის მაგალითია ინგლისი. ლორდი მანსფელდი ასე ახასიათებს მწერლობის თავისუფლებას ინგლისში: „ბეჭდვითი სიტყვის თავისუფლება გამოიხატება იმაში, რომ შეგიძლიანთ ყველაფერი, რასაც კი მოისურვებთ, დაბეჭდოთ ყოველსავე წინასწარ ნების დაურთველად, ხოლო პასუხის მგებელი იქნებით კანონის წინაშე“. ასე საქმის მოწყობას მეტად დიდი მნიშვნელობა აქვს. როცა მწერლობა კანონმდებლობაში ცალკე საგნადაა აღნუსხული და მისი მოქმედება განსაკუთრებულ კანონებს ექვემდებარება, მაშინ მოხელეებს შეძლება ეძლევათ, სდევნონ მწერლობაში ის, რაც მათთვის სასარგებლო არაა. აქ ჩნდება თვითნებობის თავისუფალი ასპარეზი. როცა კი მწერლობა სრულიად განცალკევებულ საქმედ არაა აღიარებული და ის საერთო კანონმდებლობას ემორჩილება, მაშინ არავითარის თვითნებობას ადგილი აღარ აქვს და მხოლოდ უფლებრივი წყობილების სისტემატიური მოქმედებაა ძალაში.

მართლაც, ინგლისი უფლების ბატონობის ქვეყანაა... იქ არ შეიძლება ვინმე პირადად, ან ქონებრივად დასჯილ იქმნას, თუ არ კანონის დარღვევისათვის, და ეს დარღვევა უნდა დამტკიცდეს ჩვეულებრივ კანონიერის გზით და ჩვეულებრივ სასამართლოს წინაშე. მაშ აქ ადგილი არა აქვს ისეთ გამგებლობის სისტემას, რომელიც დაფუძნებულია მთავრობის მოხელეების ფართო და განუსაზღვრელ ძალდატანებაზე. ამასთანავე უნდა გვახსოვდეს, რომ ინგლისში არავინ არა სდგას კანონზე უფრო მაღლა. ყოველი ადამიანი, მიუხედავად თავის საზოგადოებრივ მდგომარეობისა, ემორჩილება სახელმწიფოს ჩვეულებრივ კანონებსა და ჩვეულებრივ სასამართლოს. ამნაირად, იქ გაბატონებულია ერთი იდეა: ყველა ინგლისელი კანონის წინაშე თანასწორი არის. ამიტომ ინგლისში ბეჭდვითი სიტყვის თავისუფლება ისე ესმით, რომ მწერლობის საქმე დაუქვემდებარეს პრინციპს, რომლის ძალითაც არავის დასჯა არ შეიძლება, თუ არ პირდაპირ კანონის დარღვევის გამო.

ამ პრინციპის განხორციელება ცხად-ჰყოფს, რომ მასთან ერთად შეუძლებელია ცენზურის არსებობა, ესე იგი, შეუძლებელია ვისმე ხელი შეუშალონ რისამე დაბეჭდვაში.

ყოველი მწერლობაში მომუშავე ექვემდებარება თავის თანასწორ მოქალაქეთა, - ნაფიც - მსაჯულთა - სასამართლოს. ამ აზრს ასე გამოსთქვამს ერთი ინგლისელი: „ყოველ ადამიანს შეუძლიან საჯაროდ გამოსთქვას ყველაფერი, რაც თორმეტ მის თანამემამულეთ არ მიაჩნიათ გასაკიცხად; მაგრამ იგი დაისჯება, თუ რაიმე გასაკიცხს მოიმოქმედებს (ე.ი. თუ თორმეტი მისი თანამემამულე დაინახავს, რომ მისი ნამოქმედარი გასაკიცხია). ამნაირად, ბეჭდვითი სიტყვის მოქმედების განსაზღვრა ბიუროკრატიის ხელში კი არაა, - მას თვალყურს ადევნებს თვით ხალხი, საზოგადოება. ამ პირობებში მწერლობა სრულიად თავისუფალია და მისი ნორმალური ზრდა უზრუნველ-ყოფილია...

ამ ბოლო დროს რუსეთში, როგორც რუსულ, ისე სხვა ენებზე, ბევრი წიგნი იბეჭდება. და ეს იმას გვიჩვენებს, რომ ხალხის გონებრივმა მოთხოვნილებამ წაიწია წინ. ყოველივე დაბრკოლება, რომელიც მწერლობის განვითარებას აფერხებს, მაინც ძლეული ხდება და ძლევამოსილი აზრი თავისს მსვლელობაში თანდათან მთელ რუსეთს ეფინება; თქვენ კი, - ქართველებო, - ეს წიგნები გაწყენთო. საკვირველია! რა დავაშავეთ? რატომ ეს ზედმეტი შევიწროება მხოლოდ ჩვენთვის გაჩნდა?..

ივერია. - 1905. - №122. - გვ. 1

დ. ონიაშვილი

კონსტიტუცია ნიშნავს უფლებრივ სახელმწიფოს ანუ ისეთ წეს-წყობილებას, სადაც პიროვნების უფლება კანონით დაცულია. კონსტიტუცია შეიძლება კარგიც იყოს და ცუდიც - ეს დამოკიდებულია საზოგადოებრივ ძალთა განწყობილებაზე. დიდი რევოლიუციის დროს საფრანგეთის ერმა სამჯერ შეიმუშავა კონსტიტუცია: 1789, 1791 და 1793 წ. განსხვავება მათ შორის დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ რომელ საზოგადოებრივ კლასის ხელში გადადიოდა რევოლიუციონური ძალაუფლება. პირველ კონსტიტუციას უფრო დეკლარაციული ხასიათი ჰქონდა და ზოგადი ფრაზებით იყო შეზავებული, მეორე მხოლოდ ნახევრათ იყო დემოკრატიული, მესამე - წმინდა დემოკრატიული. მაშასადამე, იმისდა მიხედვით, თუ როგორ ხასიათს ღებულობს რევოლიუციის მსვლელობა, იცვლება კონსტიტუციის შინაარსი. „ნამდვილი კონსტიტუცია, ამბობს ლასალი, რეალურ ძალთა განწყობილებაში მდგომარეობს. ქაღალდზე დაწერილ კონსტიტუციას მხოლოდ მაშინ აქვს მნიშვნელობა და სიმტკიცე, როდესაც იგი გამოხატავს საზოგადოებაში არსებულ ძალთა ურთიერთობას.¹

როგორც ვიცით, რევოლიუციის დროს ორი მიმართულება ებრძვის ერთმანეთს: ძველი და ახალი. მაგრამ რევოლიუციის გამარჯვებით ახლებშიაც ყველა ერთნაირათ არ არის დაინტერესებული. მაგალ., ბურჟუაზიული კლასი დაინტერესებულია მხოლოდ უფლებრივი თანასწორობით და პოლიტიკური თავისუფლებით, პროლეტარიატი კი - ეკონომიური და სოციალური თანასწორობით. ბურჟუაზიულ კლასისთვის რევოლიუცია თავდება იქ, სადაც იწყება პროლეტარიატისთვის. ამიტომ, როდესაც რევოლიუციის დროს ისმება საკითხი: ან პროლეტარიატის სრული გამარჯვება, ან და რეაქცია - ბურჟუაზია მუდამ ამ უკანასკნელისკენ იხრება. თავდაცვის ინსტიქტი აიძულებს მას კავშირით შეეკრას ისეთ საზოგადოებრივ კლასებს, რომელსაც იგი წინათ ბრძოლას უცხადებდა. ასეთ ტაქტიკას ადგენ საფრანგეთში ჟირონდელები², პრუსიაში - ლიბერალური პარტია, მხოლოდ რუსეთში - კადეტები. ბურჟუაზიას არ შეუძლია ბოლომდე იბრძოლოს: მისი ბუნება ორჭოფულია და ოპორტიუნისტული. როგორც უკვე აღვნიშნეთ. ბურჟუაზია უკავშირდება რეაქციას და უკან დახევის პოლიტიკას აწარმოებს. ეს ორი საზოგადოებრივი ძალა იმუშავებს ერთგვარ კომპრომისს და გამოდის დარაზმული რევოლიუციის წინააღმდეგ. სიტყვა კომპრომისი ნიშნავს საერთოთ დათმობას, მორიგებას. აი ამ დათმობის ნიადაგზე იქნება თავისებური წესწყობილება, რომელსაც მონარქიულ კონსტიტუციას უწოდებენ. მაშასადამე, აქ ძველი პრინციპი - მონარქია არ არის სრულიათ უარყოფილი: იგი ხელოვნურათ მიწებებულია კონსტიტუციაზე. ამ გზით შემუშავდა, სხვათა შორის, 1850 წლის პრუსიის კონსტიტუცია, რომელიც შედეგად მოჰყვა რევოლიუციის დამარცხებას გერმანიაში და ავსტრიაში. გერმანიის კონსტიტუცია - ტიპიური მონარქიული კონსტიტუციაა და, მგონი, ზედ მეტი არ იქნება ცოტა დაწვრილებით განვიხილოთ იგი. „პრუსიის მეფე (იგივე გერმანიის იმპერატორი დ.ო.) პირველი პირია სახელმწიფოში. იგი განაგებს მთელ სახელმწიფოს და მეფობს ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით; იგი იღებს ფაქტიურ მონაწილეობას ყველა საქმეებში და იმის დაუკითხავათ არაფერი არ კეთდება. მას მინიჭებული აქვს კანონმდებლობითი უფლება და „ვეტო“-ს უფლება³. მაშასადამე, მონარქიულ კონსტიტუციის დროს სუვერენიტეტი ისევ მეფის ხელშია. აქ პარლამენტს მხოლოდ მეორე ხარისხოვანი მნიშვნელობა აქვს, ამიტომ, როდესაც გერმანიაში მეფის და რეიხსტაგს შორის კონფლიქტი იბადება, გამარჯვებული მუდამ მეფე გამოდის. ასე იყო, მაგალ., 1862-1866 წლებში პრუსიაში⁴. პირველმა მინისტრმა ბისმარკმა ლანდტაგს წაუყენა დასამტკიცებლად სამხედრო კანონპროექტი, რომელიც სახელმწიფოსაგან დიდ ხარჯებს მოითხოვდა ჯარის რეორგანიზაციისთვის. მიუხედავათ იმისა, რომ ლანდტაგმა არ დაამტკიცა ეს პროექტი, ბისმარკმა ძალით გაიყვანა ის ცხოვრებაში. მთავრობამ ადვილათ შესძლო ეს საქმე, ვინაიდან მის მხარეზე იყო შეიარაღებული ძალა. ტყუილათ კი არ ამბობდა ბისმარკი, რომ „კონსტიტუციის საკითხი დაბოლოს ძალის საკითხიაო“.

მკითხველს უეჭველია ეცოდინება, რომ ყველა პარლამენტარულ სახელმწიფოში არსებობს ეგრედ წოდებული მინისტრთა საბჭო. ეს უკანასკნელი გამოდის პარლამენტის წრიდან და პასუხისმგებელია მის წინაშე. არაფერი ამის მსგავსი არ არსებობს გერმანიაში. იქ მინისტრები მეფის მიერ არიან დანიშნულები და პასუხს აგებენ მხოლოდ მის წინაშე. მინისტრები ემორჩილებიან პირდაპირ რეიხსკანცლერს, ხოლო ეს უკანასკნელი - იმპერატორს. რეიხსკანცლერი იმპერატორის მარჯვენა ხელია და მისი სახელმწიფოებრივი ნების აღმასრულებელი. ამიტომ რეიხსტაგში კანცლერი მუდამ იმპერატორის სახელით ლაპარაკობს და არა როგორც ამა თუ იმ ფრაქციის წარმომადგენელი. კანცლერს იმპერატორი იწვევს და მისი სამსახურიდან დათხოვნა მხოლოდ იმპერატორს შეუძლია. 1886 წ. პრუსიის მთავრობამ სრულიად უმიზეზოდ განდევნა აღმოსავლეთ პრუსიიდან რუსეთის და ავსტრო-უნგრეთის ქვეშევრდომი პოლონელები. როდესაც რეიხსტაგში ერთმა პოლონელმა შეკითხვა შეიტანა კანცლერისადმი, ამ უკანასკნელმა არც-კი მოისურვა პასუხის გაცემა. ამის შესახებ რეიხსტაგმა რეზოლიუცია გამოიტანა, სადაც გაკიცხული იყო მთავრობის ასეთი საქციელი. პარლამენტარულ სახელმწიფოში ასეთ შემთხვევაში სამინისტრო უმალ სამსახურს თავს ანებებს, გერმანიაში კი აი რა პასუხი გასცა კანცლერმა რეიხსტაგს: „ჩვენ მაინც ჩვენსას ვეცდებით და რეიხსტაგის ოცი დადგენილებაც საქმეს ვერ შესცვლისო“.

ერთი სიტყვით, გერმანიის კონსტიტუცია ძლიერი კონსერვატიული სულით არის შეპყრობილი. მთელი სახელმწიფოებრივი ძალაუფლება იმპერატორის ხელშია.

რით აიხსნება ეს მოვლენა? ნუ თუ გერმანიის ხალხს ნაკლებათ უყვარს თავისუფლება? აქ უნდა გავიხსენოთ ისევ დიდებული ლასალის სიტყვები: „ნამდვილი კონსტიტუცია რეალურ ძალთა განწყობილებაში მდგომარეობს“. მაშინ, როდესაც იწერებოდა გერმანიის კონსტიტუცია, სწორედ ეს რეალური ძალთა განწყობილება მეფისკენ იყო და არა ხალხისკენ. ეს იყო ხანა რეაქციის გამარჯვების და რევოლიუციის დამარცხებისა. 1849-50 წ. გერმანიის იმპერატორმა ჯერ იარაღით დაამარცხა აჯანყებული ხალხი და მერე უწყალობა მას კონსტიტუცია. რასაკვირველია გამარჯვებულ მეფეს შეეძლო ესეც არ მიეცა ხალხისთვის, მაგრამ წარსული მწარე გაკვეთილები უკარნახებდენ მას დათმობის პოლიტიკას. „მე თავის დღეში ნებას არავის მივცემ, ამბობდა 1847 წ. პრუსიის მეფე ფრიდრიხ-ვილჰელმ IV, რომ ღმერთსა და ჩემ შორის გაიხიროს რაღაც დაწერილი ქაღალდის ნაგლეჯი!⁵ (ე.ი. კონსტიტუცია. დ.ო). 1848 წ. მარტში იგივე მეფე ქედ-მოხრილი და თავშიშველა იდგა ბერლინში ბარიკადებზე დახოცილთა გვამების წინაშე...

ერთი სიტყვით, 1850 წ. კონსტიტუცია იყო ერთგვარი ხელშეკრულობა, რომელიც დასდო გამარჯვებულმა მეფემ და დამარცხებულმა ხალხმა. როგორც ხდება ხოლმე ასეთ დროს აქაც, რასაკვირველია, ზავის პირობები გამარჯვებულმა მხარემ უკარნახა დამარცხებულს. თქმა არ უნდა იმას, რომ ამ ნახევარ საუკუნის განმავლობაში გერმანიის სოციალური ცხოვრება ძალზე შეიცვალა. მისი ეკონომიური განვითარება ზღაპრული ნაბიჯებით მიდის წინ და ამის დამიხედვით იცვლება რეალურ ძალთა განწყობილებაც, მაგრამ გერმანიის პოლიტიკური ცხოვრება კი ძალიან ნაკლებად იცვლება. რად ხდება ასე? ეს აიხსნება ორი მიზეზით: ერთის მხრივ იმით, რომ გერმანიის იმპერატორი ამ ბოლო დროს დათმობის პოლიტიკას ადგია, და მეორე - იმით, რომ მისი მთავრობის წარმომადგენელნი იჩენენ დიდ ენერგიას და სახელმწიფოებრივ ცხოვრების უნარს. მიუხედავათ ამისა, გერმანიის მონარქიულ კონსტიტუციას დიდი დღე არ უწერია. მალე დაჰკრავს გერმანიის საბედისწერო საათი და გამარჯვებული ხალხი მოიპოვებს ბრძოლით ისეთ კონსტიტუციას, რომელიც მართლა გამოხატავს მის რეალურ ძალთა განწყობილებას.

მაშასადამე, მონარქიული კონსტიტუცია სრულიად არ გამოხატავს დემოკრატიის სურვილს. იქ, სადაც მონარქიული კონსტიტუცია ფეხს იკიდებს, ძალზე ბნელდება დემოკრატიის პოლიტიკური შეგნება. ჩვენ ყველამ კარგათ ვიცით, თუ რა თვისებისა იყო რუსეთში მონარქიული კონსტიტუცია. აქ, ე.ი. რუსეთში მონარქიამ სრულიად გადაყლაპა კონსტიტუცია, ამოსწოვა მას სული და დასტოვა მხოლოდ ჩონჩხი. სამინისტრო პასუხის მგებელი იყო პარლამენტის წინაშე. რუსეთში მეფის მთავრობა არ სცნობდა არავითარ პასუხისმგებლობას. გაიხსენეთ კოკოვცევის ისტორიული სიტყვები: „დიდება ღმერთს, რომ ჩვენში პარლამენტი არ არისო!“ გასაოცარი სიჯიუტით იცავდა მეფის მთავრობა თვითმპყრობელობის პრინციპს და აწამებდა პარლამენტარიზმის იდეას. მაგრამ თვითმპყრობელობა მაინც დამარცხდა და პალამენტარიზმის იდეამ ბრწყინვალედ გაიმარჯვა. რევოლიუციამ დაამსხვრია ძველი კერპები და მასთან ერთად მონარქიული კონსტიტუციაც.

(დასასრული იქნება)

_______________

1. ix. Ф. Лассаль. «О сущности конституцiи». გვ. 32

2. ჟირონდელები უმთავრესათ ბურჟუაზიულ არისტოკრატიას ეკუთვნოდენ. მიაღწია რა თავის სურვილს, ამ პარტიას უნდოდა რევოლიუციის შეჩერება, მაგრამ რევოლიუციის ძლიერმა ტალღამ შთანთქა მთელი პარტია. დ.ო.

3. იხ. Дюпрiе: «Государство и роль министровъ въ Пруссiи», გვ. 23 „ვეტო“ ნიშნავს მეფის უფლებას, შეაჩეროს კანონი, რომელიც მიღებულია პარლამენტის მიერ. დ.ო.

4. გერმანიის კონსტიტუცია თითქმის არაფრით არ განსხვავდება პრუსიის კონსტიტუციისაგან. ამიტომ ჩვენ ვეხებით ორივეს ერთსა და იმავე დროს. დ.ო.

5. საერთოდ ამ მეფეს ისე სძულდა კონსტიტუცია, რომ ამ სიტყვის ხმარებაც კი ეჯავრებოდა. კონსტიტუციას იგი უძახდა „პატენტს“. იხ, Сеньсбосъ Новъйтшая исторiя Европы გვ, 101. დ. ო.

ერთობა. - 1917. - №157. - გვ. 2

დ. ონიაშვილი

პარლამენტარიზმის სამშობლოთ ინგლისი ითვლება. იქ უკვე მეცამეტე საუკუნეში ჩაეყარა საძირკველი იმ წესწყობილებას, რომელიც შემდეგ მთელი ევროპის პოლიტიკურ იდეალად გადაიქცა. პარლამენტარიზმი არის საუკეთესო ფორმა საელმწიფოებრივ ცხოვრებისა, ვინაიდან მთელი ძალაუფლება ხალხის ხელშია. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ მონარქიულ კონსტიტუციაში მეფე თავის მინისტრებით გადამწყვეტ როლს თამაშობს, ხოლო პარლამენტი მათი მოჩანჩალაა. პარლამენტარიზმის დროს ჩვენ თვალწინ უკუღმა სურათი იშლება: პარლამენტი აქ ყველაფერია, მეფე-კი უბრალო მაჩანჩალა. მაშასადამე პარლამენტარიზმის პრინციპის გამარჯვება ნიშნავს ხალხის ანუ დემოკრატიის გამარჯვებას. ამიტომ არის, რომ პარლამენტარიზმის განვითარება გულისხმობს ყველგან დემოკრატიულ რესპუბლიკას. ამ მხრივ ინგლისი გამონაკლის შეადგენს. რაღაც უცნაური შემთხვევის ძალით ინგლისში დღემდის ერთად თავსდებიან მეფე და სრულ უფლებიანი პარლამენტი. მაგრამ, როგორც სუყველაფერს, ამ „უცნაურ“ მოვლენასაც აქვს თავის ღრმა ისტორიული მიზეზები. საქმე იმაშია, რომ ფეოდალიზმის განვითარება ინგლისში ხდებოდა სულ სხვა გზით, ვიდრე კონტინენტალურ ევროპაში. ინგლისში ფეოდალები არასოდეს არ ყოფილან ისეთი ძლიერნი, როგორც მაგალ. საფრანგეთში. ამიტომ მათ დამოუკიდებლად არ შეეძლოდ გამოსულიყვნენ მეფის წინააღმდეგ და მუდამ იშველიებდენ ბურჟუაზიას. საფრანგეთში მეფემ ქალაქების შემწეობით დაამარცხა ფეოდალები და განამტკიცა აბსოლიუტიზმი, ხოლო ინგლისში ფეოდალებმა იმავე ქალაქების შემწეობით დაამარცხეს მეფე და მიაღებინეს მას პარლამენტარული მართვა-გამგეობა. ამის გარდა, მეჩვიდმეტე საუკუნეში, სწორედ მაშინ, როდესაც აბსოლიუტიზმი ინგლისში ფეხს იმაგრებდა, ინგლისის მეფის გვირგვინი გადავიდა შოტლანდიელ მეფეების ხელში, შოტლანდია-კი ამ დროს ძალზე ჩამორჩენილი ქვეყანა იყო ეკონომიურად. ისე, რომ მეფემ ვერ გაუწია მეტოქეობა ინგლისის მსხვილ მიწადმფლობელებს და ბურჟუაზიას. მაგრამ ყველაზე უმთავრესი მიზეზი ინგლისში პარლამენტარიზმის განვითარებისა უნდა ვეძებოდ მის გეოგრაფიულ პირობებში. როგორც ვიცით მთელი ინგლისი წარმოადგენს ერთ ვრცელ კუნძულს, ზღვით გარშემორტყმულ და სრულიად არ საჭიროებს ხმელეთის ჯარს. მისთვის საკმარისია მხოლოდ ძლიერი ფლოტი. აი მოკლედ ის მიზეზები, რომლის მეოხებით ინგლისში ძველი დროიდან პარლამენტარიზმი განვითარდა. მკითხველს უეჭველი ეცოდინება, რომ ინგლისელებს პარლამენტი უკვე მეცამეტე საუკუნეში ჰქონდათ. ცნობილი „დიდი ქარტია თავისუფლებისა“ გამოქვეყნდა 1215 წ. ამის შემდეგ ინგლისის პოლიტიკურ ცხოვრებაში ბევრი ცვლილება მოხდა, მაგრამ პარლამენტარიზმი მაინც არ მომკვდარა. დღეს პარლამენტარული წეს-წყობილება ინგლისის ხალხის ძვალსა და რბილშია გამჯდარი. არც ერთ ქვეყანაში არ არის პარლამენტი ისეთი ავტორიტეტით აღჭურვილი, როგორც ინგლისში. ტყუილად-კი არ ამბობდა ერთი ინგლისელი მწერალი: ინგლისის პარლამენტს ყველაფერი შეუძლია გარდა იმისა, რომ კაცი ქალად აქციოს და ქალი კაცად. ინგლისში პარლამენტი უზენაესი დაწესებულებაა. იგი აღჭურვილია არა მარტო პოლიტიკური, არამედ სასამართლოს ფუნქციებითაც. პარლამენტის წინაშე ქედს იხრის მთელი ერი, მეფიდან დაწყებული უბრალო მუშამდის. მკითხველმა უკვე იცის, თუ რა ბოროტად სარგებლობს პრუსიის მეფე „ვეტო-ს“ უფლებით. ინგლისში სულ სხვა სურათს ვხედავთ. თუმცა კანონით მეფეს ინგლისშიაც აქვს ვეტოს უფლება, მაგრამ ფაქტიურად იგი გაუქმებულია. უკანასკნელად ვეტოთი ისარგებლა ინგლისის დედოფალმა ანამ 1707 წელს. საერთოდ უნდა აღვნიშნოთ, რომ ინგლისში პარლამენტარიზმს უფრო ტრადიციული ხასიათი აქვს, ვიდრე წერილობითი. ინგლისში არ არსებობს ერთი მთლიანი ქაღალდზე დაწერილი კონსტიტუცია, როგორც მაგალ. საფრანგეთში ან იტალიაში. იქ ხალხი ემყარება არა ქაღალდის ნაგლეჯს, არამედ ისტორიულ ტრადიციებს და საპარლამენტო პრეცედენტებს.

ასეთია ინგლისის პარლამენტარიზმი. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ინგლისის პოლიტიკური ცხოვრება სხვა სახელმწიფოებისთვის მისაბაძ მაგალითად გადაიქცა და მალე პარლამენტარიზმის ქსელი მთელ ევროპას მოედო. მიუხედავათ იმისა, რომ პარლამენტარიზმი სხვადასხვა სახელმწიფოში თავისებურ სახეს ღებულობს, მისი იურიდიული ბუნება მაინც ერთია ყველგან. აღმასრულებელი ძალა უნდა დაემორჩილოს კანონმდებლობით ძალას, აი ალფე და ომეგა მთელი პარლამენტარიზმისა. პარლამენტარულ სახელმწიფოში მინისტრებს მეფე კი არ ნიშნავს, არამედ ირჩევს მათ პარლამენტი. იქ მინისტრები მეფის მოხელეები კი არ არიან, არამედ სხვადასხვა პოლიტიკურ პარტიების ლიდერები. მონარქიულ კონსტიტუციაში მინისტრებს აერთებთ მონარქის ნება და სურვილი, პარლამენტარულ სახელმწიფოში ერთი მთლიანი პოლიტიკური პროგრამა. პარლამენტარულ სახელმწიფოში მინისტრთა საბჭო სოლიდარულად მოქმედებს და ამიტომ პასუხს აგებს პარლამენტის წინაშე მთელი თავის შემადგენლობით; თუ პარლამენტმა რომელიმე მინისტრს უნდობლობა გამოუცხადა, მაშინ მთელი სამინისტრო ვალდებულია სამსახურიდან გადადგეს. ასეთ პასუხისმგებლობას ინგლისში ტრადიციული ხასიათი აქვს, იგი ასე ვთქვათ იგულისხმება თავის და თავად, ხოლო საფრანგეთში ჩაწერილია ძირითად კანონებში.¹

ასეთია მოკლეთ პარლამენტარიზმის ბუნება. ჩვენ განვიხილეთ უკვე სამი სისტემა პოლიტიკურ მართვა-გამგეობისა: თვითმართველობა, მონარქიული კონსტიტუცია და პარლამენტარიზმი. მათ შორის, როგორც მკითხველმა დაინახა, დიდი განსხვავება არსებობს. საიდან წარმოსდგება ეს განსხვავება? იმ სოციალურ ნიადაგიდან, რომელიც ასაზრდოვებს თვითოეულ ამ სისტემას. თვითმპყრობელობა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ წინად, გამოხატავს ფეოდალურ კლასების სულისკვეთებას, მონარქიული კონსტიტუცია - პირველი ამოძახილია ფეოდალურ მონობისაგან განთავისუფლებულ ბურჟუაზიისა, პარლამენტარიზმი დემოკრატიის პოლიტიკური იდეალია. დღეს პარლამენტარიზმის იდეის დამცველად გამოდის პროლეტარიატი, ვინაიდან იგი ყველაზე ძალიან არის დაინტერესებული მის გამარჯვებაში. სამართლიანად აღნიშნავს კაუტსკი რომ „ბურჟუაზია აღარა ხედავს პარლამენტში თავის კლასობრივ ბატონობის საუკეთესო იარაღს. იგი გრძნობს, რომ შეუძლებელია გამოუკეტო პროლეტარიატს პარლამენტის კარები. იგი ხედავს, რომ მოახლოვებულია საათი, როდესაც პროლეტარიატი ბრძოლით მოიპოვებს ავსტრიაში საყოველთაო საარჩევნო უფლებას, ხოლო გემანიაში იმავე უფლების საშუალებით დაიპყრობს თვით პარლამენტს. ბურჟუაზია გრძნობს, რომ პარლამენტარიზმის გამარჯვების საათი იქნება იმავე დროს საათი მისი აღსასრულისა. ამიტომ ხსნას იგი ელის არა პარლამენტარიზმში, არამედ - მილიტარიზმში და აბსოლიუტიზმში.²

მაშასადამე ვერც რუსეთში გამოვა ბურჟუაზია პარლამენტარიზმის დამცველათ. მისი პოლიტიკური იდეალი მონარქიულ კონსტიტუციაზე შორს არ მიდის. დემოკრატია ამ გზას არასოდეს გაჰყვება... ყოველ შემთხვევაში რუსეთის ცხოვრების პოლიტიკურ გარდაქმნაში უკანასკნელი სიტყვა დამფუძნებელ კრებას ეკუთვნის. რომელი პრინციპი გაიმარჯვებს ამ კრებაზე - ეგ იმაზეა დამოკიდებული, თუ როგორი იქნება იმ დროს რუსეთში საზოგადოებრივ ძალთა განწყობილება. ბევრსა ჰგონია, რომ დამფუძნებელი კრება რუსეთს განსაცდელისაგან იხსნის. ეს, თუ გნებავთ, რამდენადმეთ მართალია, მაგრამ აქ დამფუძნებელ კრების მნიშვნელობა ცოტა არ იყოს გაზვიადებულია. 1848 წ. საფრანგეთში დამფუძნებელმა კრებამ დიდის ამბით გამოაცხადა რესპუბლიკა და პრეზიდენტათ მოიწვია ლუი ნაპოლეონ III. მაგრამ 1851 წ. ამ ვაჟბატონმა გადააფურთხა დამფუძნებელ კრების დადგენილებას და თავისი თავი იმპერატორად გამოაცხადა. მხოლოდ 1870 წ. სედანში გამოიღვიძა საფრანგეთის ხალხმა და სასტიკი შური იძია არა მკითხე იმპერატორზე.³ 18 მაის 1848 წ. ფრანკფურტში მოწვეული იყო დამფუძნებელი კრება, რომელსაც უნდა შეემუშავებინა მთელ გერმანიაში ახალი პოლიტიკური წეს-წყობილება. დამფუძნებელმა კრებამ გასტანა სულ რამოდენიმე თვე და ბოლოს მოკვდა სამარცხვინო სიკვდილით. კრებამ თავის დასაკლავი დანა თითონვე გაილესა და რესპუბლიკის განხორციელების ნაცვლად გვირგვინი შესთავაზა ვიღაც გამოჩერჩეტებულ ავსტ. პრინცს იოჰანოს. პრუსიის მეფეს კი ამ დროს არ ეძინა ბერლინში. იგი ცეცხლით და მახვილით ებრძოდა აჯანყებულ ხალხს. მან მშვენივრად იცოდა, რომ თუ ხალხი ქუჩაში დამარცხდა, მას ვეღარ უშველის ორმოცი დამფუძნებელი კრებაც. ფრანკფურტის პოლიტიკოსებმა კი ეს არ იცოდენ.

რას გვასწავლის ჩვენ ისტორიის გაკვეთილები? იმას, რომ დამფუძნებელ კრებისთვის საჭიროა მოხდეს ყველა დემოკრატიულ ძალთა მობილიზაცია. ამ კრებას მხოლოდ მაშინ ექნება მნიშვნელობა, თუ რეალური ძალთა განწყობილება დემოკრატიისკენ იქნება და არა კონტრ-რევოლიუციისკენ. მაგრამ, როგორიც უნდა იყოს ამრეალურ ძალთა განწყობილება, რუსეთს იხსნის მხოლოდ დემოკრატიული რესპუბლიკა. ამ რწმენით უნდა წავსდგეთ დამფუძნებელ კრების წინაშე და, თუ საჭირო იქნება, შევალიოთ მას ჩვენი სიცოცხლე. ჩვენ უნდა გვახსოვდეს მუდამ, რომ პარლამენტარიზმის იდეა რუსეთში საბოლოოთ მაშინ გაიმარჯვებს, როდესაც იგი აღიბეჭდება არა მარტო ქაღალდის ფურცლებზე, არამედ ხალხის გულშიც.

_________________

1. იხ. 1875 წ. საფრანგეთის ძირითადი კანონები, & 6.

2. იხ. Каутскiй «Парламентаризмъ и народное законодательство». გვ. 128.

3. სედანში ნაპოლეონი ტყვეთ ჩაუვარდა მთელი თავისი ჯარით პრუსიელებს. გაიგეს თუ არა ეს ამბავი პარიზში, ნაპოლეონ III ტახტიდან ჩამოაგდეს და რესპუბლიკა გამოაცხადეს მთელ საფრანგეთში დ.ო.

ერთობა. - 1917. - №158. - გვ. 2

სიტყვა [სამსონ ფირცხალავა]

ამას წინად ერთს რუსულ გაზეთში წავიკითხე: „ლონდონში ბურების სასარგებლოდ ლაპარაკი შეიძლებოდა მხოლოდ პოლიციის მფარველობის ქვეშ. ამიტომ ხშირად შეხვდებოდით ასეთს სურათებს, რომლებიც შესაძლებელია მარტო ინგლისში. გაიმართებოდა ომის (ინგლისელ-ბურთა შორის) მოწინააღმდეგეთა მიტინგი, რომელიც ჰკიცხავდა და აგინებდა მთავრობას; კრების ზალის კარებთან კი პოლიცია იცავდა სიტყვის თავისუფლებას და არ უშვებდა ბრბოს, რომელიც ცდილობდა შევარდნილიყო ზალაში და გაერეკა ორატორები. შეუბრალებელი იყო ამ დროს ლონდონელი პოლიციელი. შეიძლება თვითონ ძალიანი პატრიოტი იყო, ბურებს მავნებელ ადამიანებად სთვლიდა, რომელნიც უნდა გაწყვეტილიყვნენ, მაგრამ მას მინდობილი ჰქონდა ინგლისელისათვის უძვირფასესის უფლების დაცვა და წმინდად ასრულებდა ამ მინდობილებასო“.

წავიკითხე ეს და მომაგონდა ჩვენებური პოლიცია. ინგლისელი პოლიციელი იცავს თავისუფლებას, ჩვენებური კი - მუდამ სდევნის, ავიწროვებს თავისუფლებას და ყოველ საშუალებას ხმარობს მის სრულ მოსასპობლად. უეჭველია ჩვენში და ინგლისში სხვა-და-სხვა ნაირად არის მოწყობილი ცხოვრება. იქ, ინგლისში მზეც სხვანაირად ანათებს და მთვარეც, ადამიანები ჩვენ არ გვგვანან, სხვანაირი სისხლი და ხორცი აქვთ, საჭმელსაც სხვას სჭამენ, სხვანაირი თვალები აქვთ, სხვანაირი ყურები, სხვანაირი გული, არც ფიქრობენ და არც გრძნობენ ისე, როგორც ჩვენ. მაშასადამე რა-კი სულ სხვა ხალხია ინგლისელები, პოლიციაც სხვა ნაირი ეყოლებათ. ჩვენთვის საჭირო არ არის თავისუფლებაო, და ამიტომ ჩვენებური პოლიცია დაუძინებელი მტერია თავისუფლებისა. ჩვენში თუ სადმე თავისუფალი აზრი გაჩნდა, თავისუფალი მოქმედება, თავისუფალი ადამიანი, იქ აუცილებლივ გამოცხადდება პოლიცია მთელის თავის ძლიერებით - ჯოხით, კეტით, მათრახით, ხმლით, რევოლვერით და ყველაფერს ახჩობს და აწამებს. ჩვენებური პოლიციის დანიშნულება ისაა, რომ მოსპოს დედამიწაზე სიცოცხლე და დაამყაროს სიკვდილი და სამარის სიჩუმე. ასეთს საქმეს თვითონ ბატონი პოლიცია წესიერების აღდგენას უწოდებს. მაშინ როდესაც ინგლისელი პოლიციელისათვის წესიერება - თავისუფლება და სიცოცხლეა, ჩვენებური პოლიციელისათვის წესიერება - ყველაფრის მოსპობა და არარაობაა.

ინგლისში პოლიციელის თანამდებობისათვის აუცილებელი საჭიროა განათლება, ზნეობა, ზრდილობა, ნამდვილი ჯენტლმენობა; ინგლისში არასოდეს არ მისცემენ პოლიციელის ადგილს სამხედრო სამსახურში ნამყოფ ადამიანს, ჩვენში-კი ვის უნახავს განათლებული, გონიერი და ზრდილობიანი პოლიციელი! ჩვენებურ პოლიციელისათვის ერთი რამაა საჭირო: უნდა იცოდეს კარგად „მეამბოხე და თავისუფალ ადამიანის“ გვერდების დაზელა და გამათრახება, ჩვენი საქმე მარტივი და ადვილიაო, - გამიგონია პოლიციელებისაგან, და მართლაც იმაზე ადვილი და მარტივი რაღა იქნება, რომ ყოველ გამვლელ-გამომვლელი წაღმა-უკუღმა სცემო.

ინგლისში პოლიცია თავისუფლებას მოგაგონებთ, ჩვენში-კი - მონობას და ათას სხვა უბედურებას, რომლის ჩამოსათვლელად საჭიროა ადამიანის მთელი სიცოცხლე. მართალია, ინგლისიც ვერ ყოფილა, ჯერ კიდევ მთლად ბედნიერი ქვეყანა, თუ იქ თავისუფლება სავსებით ვერ დამყარებულა და მის დასაცავად კიდევ საჭიროა პოლიცია, მაგრამ მისი წესწყობილება და მდგომარეობა იმდენად უკეთესია და მაღლა დგას, რომ ამის შედარებაც არ შეიძლება ჩვენს მდგომარეობასთან! ინგლისში მთავრობა ვალდებულია, ეს მისი უპირველესი მოვალეობაა, დაიცვას თავისუფლება ყოველის მოქალაქისა, ყოველის ადამიანისა, დაიცვას თავისუფლება სიტყვისა, წერის, სინდისისა, კრების, წასვლა-წამოსვლის, დაიცვას ხელშეუხებლობა პიროვნებისა და კერძო ბინისა, დაიცვას კანონი, უფლებაა... ჩვენში? აბა, ჰკითხეთ პოლიციას, რომელიც გვეუბნება მაძღარნი ხართო, როდესაც შიმშილით კვდებით, ჯოხს გვარტყამს თავში, როდესაც გვინდა ვილაპარაკოთ, ხელ-ფეხს გვიკრავს, როდესაც სამართალს ვთხოულობთ, ციხეში გვაგდებს, როდესაც ჩვენებურად ვფიქრობთ, ვგრძნობთ და ვლოცულობთ, სიკვდილს გვემუქრება, როდესაც გვინდა სიცოცხლე-თავისუფლება!..

***

გურიაში, სამეგრელოში, მთელს იმერეთში დღეს საერთო კრიზისი და შიმშილობაა. ეს ყველასათვის ცხადია, აშკარაა, ხალხის შიმშილს დღეს ბრმა ვერ ხედავს მხოლოდ; და ვერ ხედავენ ჩვენი პოლიციელნი, რომელნიც ვითომ ქვეყნის კეთილდღეობას ემსახურებიან და ნამდვილად-კი დღე და ღამ მარტო იმას ჰფიქრობენ, როგორმე ძირი გამოუთხარონ ამ კეთილდღეობას. ჩვენში პოლიცია ყველაფერია, ვითომ ქვეყნის დედაბოძია, ბედნიერება და სიხარული წარმოსდინდება მისგან, მაგრამ ამ თავის „ყველაფერობას“ ხმარობს მხოლოდ იმისთვის, რომ ფეხით გასთელოს ხალხის სიკეთე და სიცოცხლე.

ამას წინად სამეგრელოში ერთი სოფლის ყრილობაზე ბოქაული უმტკიცებდა ხალხს, თქვენში შიმშილობა არ არიო; მე ჩემის თვალით ვნახე, რომ იარმუკაზე ერთმა ქალმა წითელი ფოსტლები იყიდა და მეორემ ფერ-უმარილიო. - ნამდვილი პოლიციური მსჯელობაა: მთელი მაზრა რომ შიმშილით კვდებოდეს და ბოქაულმა სადმე პურები რომ დაინახოს, მაშინვე რაპორტს გაუგზავნის უფროსს, „ხალხს ყველაფერი მრავალი აქვს, ხოლო ბოროტ და არასაიმედო ადამიანების ჩაგონებით ბუნტაობს ხალხიო“. უფროსი კიდევ უფროსს მისწერს და ასე გამოცხვება განცხადება სრულის ბედნიერების და კეთილდღეობის შესახებ. რუსეთში თითქმის ყოველ წელიწადსაა შიმშილობა, განსაკუთრებით დიდი შიმშილი იყო ამ 12-13 წლის წინად. მთელი რუსეთი შეინძრა მაშინ და მიეშველა გაღატაკებულს და დამშეულს ხალხს. მხოლოდ მარტო პოლიცია და მასთან პოლიციური „მოსკოვ. ვედომოსტები“ უარყოფდნენ შიმშილს, ეს სულ მეამბოხეთა მოგონილიაო, და თხოულობენ მთავრობაზე სასტიკი ზომები მიეღო „ძალად-მშიერთა“ და მათ მეთაურთა წინააღმდეგ.

კანონით გერგებათ რამე, მიდიხართ პოლიციაში, მაგრამ თუ ბოქაულს არ მოეწონა თქვენი სახე, ან თქვენი ტანისამოსი (მაგალითად ბოქაულს უყვარს შავი ფერი, თქვენი ტანისამოსი კი ლურჯი ფერისაა, ან თქვენი ხმა, თქვენი ეროვნება, ან სარწმუნოება, ან თქვენი ლაპარაკის კილო, მის მაგიერ რომ გეთქვათ: „თქვენო მაღალკეთილშობილება, თქვენ მიმართეთ უბრალოდ „ბატონო!)“, ან თქვენი ფეხსაცმელი, ან თქვენი გალსტუხი, (მაგალითად, პოლიციას წითელი გალსტუხი ძალიან სძულს!), ან თქვენი [არ იკითხება] და ათასი კიდევ სხვა რამ, - და ბოქაული უარს გეუბნებათ. თუ ცოტა სუფთად გაცვიათ, გეტყვის: არა გვცალიან, ქაღალდი არ მიგვიღია, ან ესა და ეს ცნობა მოგვიტანეთო. თუ კი უბრალო ვინმე ხართ, მაშინ ჯერ კარგა ხანს პასუხს არ მოგცემთ, მერე კი დაგიყვირებთ: გარე გაეთრიეთ! და თუ სიტყვა შეუბრუნეთ, მაშინ ბარე ორს მუშტს მოგიღერებს, პანღურის ცემით გამოგაგდებს გარეთ.

სადმე შეიკრიბეთ [არ იკითხება], მაგრამ როგორც კი მოვა პოლიცია, ჩაერევა თქვენს საქმეში „წესიერების“ დასაცავად, მაშინვე მოხდება წარმოუდგენელი უწესობა - შეიქმნება საშინელი წივილ-კივილი, ერთმანეთის [არ იკითხება] ყველაფერი აირევ-დაირევა. ამის მაგალითი ვნახეთ, სხვათა შორის, წარსულ კვირა-ორშაბათს, როდესაც ვანქის ტაძარში, მეჩეთში და თათრების სასაფლაოზე პანაშვიდები იქნა გადახდილი ბაქოში დაღუპულ მსხვერპლთა მოსაგონებლად. ტფილისს არ ახსოვს ამდენი ხალხის ერთად შეკრება. დიდებული სურათები გადაიშალა ყველას წინ. გაისმა ძმობის და ერთობის სიტყვები, ილაპარაკეს თავისუფლად თავისუფლების შესახებ. და ყველაფერი ეს მოხდა ისე წესიერად, რომ გასაკვირველი იყო. ეს წესიერება დაიცვა თვითონ საზოგადოებამ... მაგრამ წარმოიდგინეთ, რომ პოლიცია მისულიყო მისებურ „წესიერების“ დასაცავად, რა უბედურება მოხდებოდა მაშინ!.. კვირის და ორშაბათის ამბები ამ მხრითაც მეტად საყურადღებოა!

აქ არ შემიძლია, არ მოვიგონო ამ დღეებში ბაქოს ნავთის მწარმოებელთა კრებაზე წარდგენილი აზრი: ნუღარ აღმოუჩენს კრება ყოველ წლიურ ქონებრივ დახმარებას პოლიციას, რადგან უკანასკნელს არ შესძლებია ემსახუროს თავის დანიშნულებას, დაიცვას წესიერება, როცა ნამდვილად საჭიროა ამ წესიერების დაცვა. რაც მოხდა ტამბოვში, ნოვგოროდში და რუსეთის სხვა ქალაქებში, როგორ იცავდნენ პოლიციელთ უწესობას, ეს, ალბად, ყველას კარგად ახსოვს.

***

დადგება დრო, როდესაც ქვეყანაზე აღარ იქნება პოლიციელი, კაცობრიობა მშვიდობიანად იცხოვრებს, მოასვენებს ამ „მშვიდობიანობისა და მოსვენების“ მოხელისაგან. მაგრამ, რომ შემეძლოს, ცოცხლად შევინახავდი ქალაქში ამ განთქმულს არსებას მომავალ ისტორიკოსთა და მკვლევართათვის, დავიცავდი ხელუხლებლად - უვნებელ კი შევქმნიდი სპირტის შემწეობით - და წარვუდგენდი მომავალ თაობათ, როგორც უმშვენიერეს მარგალიტს დღევანდელი ცხოვრებისას, რომელიც უფრო დაახასიათებდა ეხლანდელს ვითარებას, ვიდრე ათასი და ათი ათასი ტომი მეცნიერულ წიგნისა.

რას არ ეტყოდა , რას არ მოაგონებდა კაცობრიობის მშვენიერი არსება? მოაგონებდა მწარე დღეებს, ჟამთა სიმწარეს, მტარვალის ჩაგვრას, ძალმომრეობას, თავგასულობას, ტანჯვასა მწვავსა შეურაცხყოფილ პიროვნებისას, მართლ-მსაჯულების უარყოფას, მძლავრთ უკმეხობას, შეურაცხყოფას ღირსეულისას უღირსისაგან, და ათასგვარ სხვა უკუღმართობას! ეტყოდა, როგორ სთელავდა ფეხით ადამიანის უფლებას, სჩაგრავდა უბრალოს, არჩობდა ღარიბს და ღატაკს, სცემდა ობოლს, სტანჯავდა ქვრივსა და უპატრონოს, ატუსაღებდა მართალს, ბორკილს ადებდა ხელფეხზე, ვისაც კი უნდოდა ადამიანური ცხოვრება, ნემსებით ჩხვლეტდა ენას, ვინც კი ამოიღებდა ხმას, საწამლავით ჰკლავდა ბრძენსა და სამართლის მოყვარე სოკრატს, ჯვარს აცმევდა ძმობის მქადაგებელს იესოს, ცეცხლზე სწვავდა ჯორდანო ბრუნოს...

მწარე იქნებოდა ამის მოგონება, მაგრამ იგი იქნებოდა ნამდვილი სურათი, რომელიც ცოცხლად წარმოადგენდა დღევანდელ ვითარებას. რა ბედნიერი იქნებიან მომავალი ადამიანები! ისინი მხოლოდ მოიგონებენ და წარმოიდგენენ იმას, რაც ჩვენ დღეს გარშემო გვარტყია და ისე აბრკოლებს ჩვენი ცხოვრების წინსვლას, - წინსვლას ვინ ჩივა, რაც ასე უკან, უკან სწევს ჩვენს ცხოვრებას! ნეტავი იმ დროს, როდესაც პოლიცია წარმოსადგენი იქნება მხოლოდ! რამდენი ტრაგედია და კომედია დაიწერება მაშინ პოლიციის ისტორიიდან. ბედნიერი მოესწრება იმ დროს! რა სასაცილო და კომიკური რამ იქნება ის, რაც ეხლა ასე საშინელი და შიშის ზარის მომგვრელია! კაცობრიობას ჰქონდა ხის და ქვის კერპები, რომლების წინაშე შიშისაგან ჰკანკალებდა, რომელთაც შესწირავდა ადამიანს მსხვერპლად! კაცობრიობას ჰყავდა პაპი, რომელიც ღმერთად ითვლებოდა დედამიწაზე და რომლის ერთი სიტყვა სიცოცხლეს უმწარებდა ადამიანებს! მაგრამ სად არიან დღეს ეს კერპები, ქვისა და ხის ღმერთები? ბავშვებსაც კი არ ეშინია დღეს მათი! ვინ არის დღეს პაპი? მისი დღეები დათვლილია და მალე აღარ იქნება მისი სახსენებელიც.

ასე მოიგონებს მომავალი თაობა ბევრ რასმე ჩვენი დღევანდელი ცხოვრებიდან, რაც დღეს ჩვენი ბრძანებელია, გვაშინებს, სულს გვიხუთავს. ეს ისტორიული კანონია და ტყვილად ჰგონია ვისმე, რომ ეს ასე იქნება!

***

პოლიცია პოლიციაა, მაგრამ, რომელი დაწესებულება არ მისდევს დღეს პოლიციის ხელობას! სკოლა ხომ ისეთი წმინდა, მაღალი დაწესებულებაა, რომელმაც უნდა აღზარდოს მოსწავლეში ჭეშმარიტი ადამიანი, ჩააგონოს მას ის მაღალი, კეთილშობილი აზრები და გრძნობები, რომლებითაც უნდა ისარგებლოს შემდეგ, თავის ცხოვრებაში, - ეს სკოლაც-კი დღეს ემსახურება მტრობას, უსამართლობას და მონობას, ერთი ადამიანის მეორესაგან დაჩაგვრას, უთანასწორობას. იშვიათად შეხვდებით ადამიანს, რომელიც სიამოვნებით მოიგონებდეს სკოლაში ყოფნის დროს. არავის არა აქვს სიყვარული სკოლისადმი. ბავშვებს სძულთ თავისი დამრიგებელნი და აღმზრდელნი.

დღევანდელი სკოლა არ აკმაყოფილებს მოსწავლე ახალგაზრდობას და სამართლიანადაც. დღევანდელი სკოლა არ ზრდის ადამიანს. რა პატივს უნდა სცემდეს მოსწავლე ასეთს მასწავლებელს, მაგალითად! პოლტავაში ისტორიის მასწავლებელი ასე დასცინის თურმე ებრაელთა ეროვნებას, ისე აძაგებს მათ წაღმა-უკუღმა, უწოდებს მათ ძაღლებს, მატყუარებს, მძარცველებს, რომ ებრაელი ბავშები ვერ ითმენენ და პირდაპირ სტირიან კლასში, რა-კი სხვა ვერაფერი მოუხერხებიათ. იმავე ქალაქის რეალურ სასწავლებელში „პრინციპიალურად“ არ ღებულობენ ებრაელ ბავშვებს მოსამზადებელ კლასში. საქალაქო გიმნაზიაში უფროსს ისე ეზარება ებრაელების დანახვა, რო როგორც-კი შორიდან თვალს მოჰკრავს ებრაელ მოსწავლე ქალს, მაშინვე თვალებს დახუჭავს და ცხვირზე ხელებს მიაფარებს.

ჩვენებური სკოლის ამბავი ყველას კარგად მოეხსენება. ჩვენში ხომ საზოგადოდ სკოლების უფროსისათვის ადგილობრივი ბავშვი („ტუზემეცი“) კანონის და უფლების გარეშეა. მაგრამ მაინც იშვიათი ამბავია, რომ უფროსი სკოლაში საჯაროდ გვლანძღავდეს და გვაგინებდეს ადგილობრივ მცხოვრებლებს. ასეთი საკვირველი ამბავი მომხდარა ამ დღეებში ტფილისის ერთ-ერთ სასწავლებელში.

უფროსი შევიდა კლასში გაკვეთილისათვის, მაგრამ იმის მაგიერ, რომ შესდგომოდა თავის მოვალეობას და საქმეს, გაცხარებით დაუწყო კავკასიელებს ძაგება: „ჰმ! კავკასია, კავკასია ყელამდის ტალახი იქნებოდა დღეს, რომ ჩვენს ხელში არ იყოსო!.. ჩვენ გავსთალეთ კავკასია, ჩვენ შემოვიღეთ აქ ყოველივე სიკეთე... სხვა ვინმე რომ ყოფილიყო აქ, შეგჭამდათ, მოგსპობდათ და თქვენ კიდევ ხმას იღებთ?“ ბევრი ასეთები ილაპარაკა მასწავლებელმა და ბოლოს ამით გაათავა: „გოგირდის სიმჟავით (сърная кислота) უნდა მოირწყას კავკასია, მოისპოს ეხლანდელი ხალხი და მის მაგიერ მოშენდეს ახალი, სხვა ხალხიო!“

მოსწავლენი გაოცებულნი შესცქეროდნენ მასწავლებელს. ერთმა შეუყვირა: „ქუჩებში ქვაფენილების გაკეთება თქვენ დიდი საქმე გგონიათო!“ მეორე მეტის აღელვებისაგან გარედ გავარდა...

რა სიყვარული და პატივისცემა უნდა ჰქონდეთ მოსწავლეებს ასეთი სკოლისა და მასწავლებლებისადმი! ვის გაუგონია, გიყვარდეს ის, ვინც შენ შეურაცხგყოფს, უსამართლოდ გეპყრობა და არ გცნობს ადამიანად? საკვირველს და შეუძლებელს გვთხოვენ!

ვიდრე ძირიანად არ შეიცვლება ეხლანდელი სკოლა, მას და მოწაფეთა შორის მუდამ აღმართული იქნება ჩინური კედელი!

ცნობის ფურცელი. - 1905. - № 2749. - გვ. 2-3

17 დეკ. სხდომა
რ. არსენიძის სიტყვა:
(ამონარიდი სტატიიდან)

[...] გარდა ამ საშინაო მდგომარეობისა, ჩვენს კონსტიტუციაზე და მის მრავალ დებულებებზე არა მცირედი გავლენა იქონია ჩვენი ქვეყნის საერთაშორისო მდგომარეობამაც, ჩვენმა საგარეო მდგომარეობამაც. ყველამ უნდა იცოდეს ის აუცილებელი დებულება და ის უდაო ჭეშმარიტება, რომ დიდ სახელმწიფოსაც კი დიდ დაღს აჩნევს და თავის გავლენის ქვეშ იმორჩილებს საერთაშორისო ურთიერთობის, და პატარა ერებისათვის ხომ ეს მეტად მნიშვნელოვანი და მუდამ თვალსაჩინო ფაქტორია. ამიტომ ჩვენი კონსიტუციის შემუშავების დროს არ შეიძლება ანგარიში არ გაგვეწია ჩვენი საერთო მდგომარეობისათვის და არა ერთი ელემენტი ჩვენი კონსტიტუციისა არის იმის შედეგი, რომ ჩვენ გარს გვარტყია სრულიად განსაკუთრებული კულტურის და განსაკუთრებული განვითარების დონეზე მდგარი ხალხი. ჩვენს კონსტიტუციაზე არა მცირედი გავლენა იქონია იმ გარემოებამაც, რომ ამჟამად უკვე ჩვენი დამოუკიდებლობის აქტით მოვშორდით რუსეთის საერთო გემს და საერთაშორისო ევროპის ცხოვრების ტალღებში შევცურდით. და ჩვენ გვინდა აი ამ საერთაშორისო ახალ კულტურულ ცხოვრებაში მოვიპოვოთ სათანადო ადგილი, როგორც შეჰფერის ეს სოციალისტურ დემოკრატიას. აქ ერთმა ორატორმა, ვგონებ ნუცუბიძემ, - ჩვენ მოგვთხოვა ევროპისაგან ჩამოშორება (შენგელაია: კაპიტალიზმისაგან) თუ ევროპის კულტურა და კაპიტალი შემოვიდა აქ, ჩვენი ერის თავისებურება მოისპობაო. (ი. ნუცუბიძე: მე ასე არ მითქვამს!) მე სიტყვა-სიტყვით ჩავიწერე და ამას სტენოგრამაც გვაჩვენებს. აი ასე იყო აქ თქმული. სხვანაირად არ შეიძლებოდა ეთქვა, თუ არა კულტურის მიხედვით, ისე თავისებურობა არ შეიძლება იყოს, აბა კაპიტალიზმი ხომ ყველგან კაპიტალიზმია! ცხადია თავის თავად, რომ ეს ეროვნული თავისებურობა, ეს წმინდა სლავიანოფილური, ან უკეთ, თუ გნებავთ ქართველოფილური აზრი, და საერთოდ ეს თავისებურობა, რომელიც გამოიხატება ევროპის კულტურისაგან გამიჯვნაში, არსებითად უარყოფილი არის ჩვენის კონსტიტუციით, იქ დასახულია სრულიად საწინააღმდეგო მიზნები. არა ჩამოშორება ევროპის კულტურისაგან, არამედ ზიარება ევროპის კულტურისა, ეს არის უმთავრესი საშუალება იმ მიზნისათვის, რომელიც ჩვენ გვაქვს დასახული. წარმოიდგინეთ არც ევროპის კაპიტალი არის ისეთი უნიადაგო ელემენტი, რომლის უარყოფა და გადაგდება ასე ადვილად შეიძლებოდეს. ჩემის ღრმა რწმენით კაპიტალის განვითარება, მთელი მისი მთავარი ძალები და მოქმედება სწარმოებს იმ მიზნის სასარგებლოთ, რომელიც ჩვენ გვაქვს დასახული. ამ კაპიტალის განვითარება ევროპაში რომ მიმართული იყოს არა სოციალიზმის გზისაკენ, არამედ მის წინააღმდეგ, მაშინ ჩვენი იდეალების ბედი წინასწარ გადაწყვეტილი იქნებოდა და გადაწყვეტილი უარყოფითად. მაგრამ სწორედ იმიტომ, რომ ყველა ეს ელემენტები უარვყოფთ თუ ვემხრობით თითოეულ მათგანს, ეს სხვა საქმეა, ყველა ელემენტები თავის ბრძოლაში, თავის საერთო ჭიდილში მიდიან იქით, იმ ჩვენი სანუკვარი სოციალისტურ წყობილებისაკენ და სწორედ ამიტომ ჩვენი კონსტიტუცია მოითხოვს ამ კავშირს ევროპასთან, ამ მთლიანობას ევროპის კულტურასთან, რადგან მას ამით ეძლევა ნიადაგი და საფუძველი იმის, რომ განახორციელოს ის მიზანი, რომელიც მას აქვს დასახული. (გობეჩია: რომელი კულტურა?) რასაკვირველია, ვინც არ იცის რა არის კულტურა, იმას ლექციას ვერ წაუკითხავ. (გობეჩია: რომელი კულტურა, ბურჟუაზიული თუ სოციალისტური?) გაუგებრობის გასაფანტავათ ამ კულტურის შესახებ ერთი უნდა ვსთქვა: ვისაც ჰგონია, რომ პროლეტარიატი იმიტომ გაჩნდა, რომ მზგავსად ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლისა, ბურჟუაზიული კულტურის ყველა ელემენტები და ჩანასახი გაანადგუროს და ამაში ხედავს საფუძველს ახალ, პროლეტარულ კულტურისა, ის ღრმად შემცდარია. მე მგონია, პროლეტარიატი, ძლიერია იმით, რომ ის უნდა გახდეს ღირსეული მემკვიდრე იმ დიდი კულტურისა, დიდი განძისა, რომელიც შექმნა ევროპამ (ტაში.) ამიტომ მე ვამბობ, რომ ევროპის მთელი კულტურა, ყველაფერი ის, რაც არის მასში დადებითი, ყოველივე ეს არის მომავალში სამემკვიდრეო პროლეტარიატისა, მუშათა კლასისა. და ამ მემკვიდრეობის მიღებას სცდილობს ჩვენი ერი ჩვენი კონსტიტუციის საშუალებით და აი (გელეიშვილი: მიქელანჯელო გადავაგდოთ, რადგან ბურჟუაზიული კულტურის წარმომადგენელია?) მე მგონია, ეს მცირე შესავალი იქნება საკმარისი იმისათვის, რომ იმან, ვისაც სურს გააბას ძაფი თანამედროვე წყობილებიდან მომავალ მიზნისაკენ, ეს გააბას. მაგრამ, ვისაც სურს ძაფები გააბას ჰაერში, ოცნების კოშკებიდან მეორე ოცნების კოშკამდე, მას, რასაკვირველია, არ შეუძლიან გაგება თუ რატომ გამოვდივართ ჩვენ ჩვენი რეალობიდან და არა სხვა რომელიმე იდეალური, თეორეტიული დებულებიდან. სწორედ ეს მეოცნებე ელემენტები, ეს ფანტასტიური ელემენტები უმთავრესად ისახავენ იმისთანა პროექტს, რომელიც აქ სოციალისტ-რევოლიუციონერების სახელით შემოვიდა. ამ პროექტზე მე მოგახსენებთ მერე ცოტა უფრო დაწვრილებით. ახლა კი ვიტყვი: ის მიზანი, რომელსაც ჩვენ ვისახავთ, აგრეთვე დასახულია მიზნად - თეორიულად მაინც - საბჭოთა რუსეთის კონსტიტუციაში და სოციალისტ რევოლიუციონერების კონსტიტუციის პროექტში.

[...] მე მინდა გადავიდე ჩვენი კონსტიტუციის შინაარსის ორ მთავარ ელემენტის, პოლიტიკურ და სოციალური მხარის აღნიშვნაზე, ეს ორგვარი შინაარსი გახლავთ. განსხვავება ჩვენი კონსტიტუციისა ევროპის სხვა ყველა კონსტიტუციებისაგან, სადაც მთავარი მომენტი არის ერთადერთი პოლიტიკური მხარე, პოლიტიკურ წყობილება, და სადაც მხოლოდ ერთ პუნქტში არის გამოთქმული ხელშეუხებლობა საკუთრებისა. ასეთია საფუძველი ყველა ევროპულ ბურჟუაზიულ კონსტიტუციებისა; ხელშეუხებლობა პიროვნებისა და საკუთრებისა, აი ქვაკუთხედი, რაზედაც შენდება შემდეგ პოლიტიკური ურთიერთობა, რომელიც შეეფერება ძალთა განწყობილებას (ხმა ესერების ფრაქციიდან: ამას იმეორებთ თქვენც). ამას ძალიან გვთხოვენ თქვენი ანტიპოდები, მაგრამ ჩვენ ამას არ ვიმეორებთ, თუმცა ისინი ძალიან გულნაწყენი გვრჩებიან. (კედია - გეშინიათ და იმიტომ). ჩვენ ყოველ შემთხვევაში თამამად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არ გვეშინია იმ ბურჟუაზიის წარმომადგენლებისა, რომლებიც აქ სხედან და რომელთა შესახებაც იყო განცხადებული, რომ მათი არსებობა უდრის არ არსებობას. (კედია: პროლეტარიატის არსებობა?) პროლეტარიატის არსებობა კი დეპ. კედია უდრის სახელმწიფოს არსებობას, ვინაიდან იგია შემქმნელი იმისა რაც დღეს აქ არის.

ეხლა გადავიდეთ სახელმწიფოებრივ წყობილების პოლიტიკურ მხარის განხილვაზე. პოლიტიკურ წყობილებაშიც დიდი განსხვავება არის ევროპის დემოკრატიულ წყობილებისა და ჩვენ რესპუბლიკას შორის. ეს გამოიხატება შემდეგ ძირითად დებულებებში: ჩვენი ერის უზენაესობა აქაც მიღებულია ისე, როგორც ყველა დემოკრატიულ კონსტიტუციაში. მაგრამ, თვით ორგანიზაცია ამ უზენაესობის განხორციელებისა არის უაღრესად დემოკრატიული, ისე როგორც არ არის არც ერთ ევროპულ კონსტიტუციაში. დემოკრატიულ წყობილების დამახასიათებელ თვისებათ ჩვენს კონსტიტუციაში ჩაითვლება მოწყობა აღმასრულებელ ხელისუფლებისა, სიფართოვე საკანონმდებლო ორგანოს ფუნქციებისა, მისი მუშაობისა და ურთიერთობა, ცენტრალურ მთავრობისა და ადგილობრივ თვითმართველობის შორის. ეს სამი საგანი არის უზენაესობის კონკრეტული გამომხატველი კონსტიტუციის ფარგლებში. აქ არ არის ამ მხრივ მიღებული პირდაპირი დემოკრატია. ბ. ლეო შენგელაიამ, როდესაც თავის სიტყვა წარმოსთქვა, განაცხადა, აქ არ არის პირდაპირი დემოკრატია, მაშასადამე არის მთავრობის ბატონობაო. მაგრამ როცა გადავხედეთ მათ კონსტიტუციას, ვნახეთ იგივე პარლამენტარული წყობილება საზოგადოთ, მხოლოდ პარლამენტის ნაცვლად საბჭოს სახელით, იმათი პროექტის მე-3 მუხლში ნათქვამია, რომ ამას ხალხი ანხორციელებს ან უშუალოთ, ან თავის წარმომადგენლების საშუალებითო (შენგელაია - დიახ, დიახ), მაშასადამე აქაც არ არის პირდაპირი დემოკრატია. კონსტიტუციონური ელემენტი იქაც ისევეა დასახული, როგორც ჩვენა გვაქვს გატარებული პროექტში, რომელმაც რეალურად ხორცი უნდა შეისხას და ცხოვრების სამოქმედო გეგმათ გახდეს მაშასადამე აქ პრინციპიალური დავა არ არსებობს. [...]

ერთობა. - 1920. - №293. - გვ. 2-3

- *

როგორ შეუძლია ექიმს განკურნოს სნეული, თუ არ გამოიკითხა ავადმყოფის ამბავი?..

როგორ შეუძლიან მთავრობას საზოგადო საქმეების გაძღოლა, თუ ხალხმა არ გამოსთქვა თავისი საჭიროება?

ამ უბრალო ჭეშმარიტებას ივიწყებენ იქ, სადაც სცდილობენ ხალხს სიტყვის, პრესის კრებების თავისუფლება მოუსპონ, სადაც ხალხის დამუნჯებაზე აგებენ სახელმწიფოს კეთილ დღეობას...

მთავრობა, სახელმწიფო მოხელეები, მთელი სახელმწიფო მართვა-გამგეობის რთული მანქანა ხალხისთვის არსებობს, ხალხი ჰკვებავს მას, შრომობს და ოფლით მოგებულ ფულს გადასახადის სახით ხაზინაში იძლევა ამ მოხელეების შესანახავად, ამ რთულ მანქანის ასამოძრავებლად.

ამიტომ ცხადია, რომ მასვე უნდა ეკითხებოდეს ამ ფულის დახარჯვა. მმართველი წრეები ხალხის სურვილებს უყურადღებოდ ვერ დასტოვებენ იმიტომ, რომ ხალხის აბუჩად აგდება გამოიწვევს განხეთქილებას და ამ განხეთქილებაში კი ყოველთვის გამარჯვებული დარჩება ხალხი, ვინაიდან ხალხზეა აგებული სახელმწიფო წესწყოფილება და ამ წესწყობილებაში მმართველი წრეები მხოლოდ ადვილად გამოსაცვლელი ზედნაშენია.

მაგრამ როგორ უნდა გამოსთქვას ხალხმა თავისი სურვილი, თუ მას მოსპობილი ექნება ლაპარაკის, შეკრების თავისუფლება, დამუნჯებულმა, თუ მხოლოდ შორიდან შესძლო ბიუროკრატიისაგან ჩადენილ ათასგვარ ძალმომრეობის ყურება?!.

ამიტომ ყველგან, სადაც გამოფხიზლებულმა ხალხმა მაზე გაბატონებულ ბიუროკრატიის ჩამოშორება ისურვა, სიტყვის, პრესის და კრებების თავისუფლების მოპოვება ბრძოლის საგნად შეიქმნა ყველგან. ბიუროკრატია, ამ გამოფხიზლებით შეშინებული, სცდილობდა, რასაკვირველია, ბატონობის შერჩენას და ათასობით აგდებდა ციხეში იმათ, ვინც ბედავდა თავისუფალ ლაპარაკს, თავისუფალ წერვას, საზოგადო საქმეებზე მოსალაპარაკებლად თავისუფლადვე შეკრებას... ბიუროკრატია ებრძოდა ხალხს, ხალხი თავის ძირითად უფლებებს იცავდა, - ამ ბრძოლაში ყველგან ხალხი დარჩა გამარჯვებული!..

ინგლისში 1768 წლის არჩევნების შემდეგ მთავრობამ ერთი დეპუტატი, - უილქსი, გადააყენა იმისთვის, რომ მან გაბედა სეფე-სიტყვის საწინააღმდეგო აზრების გამოთქმა, მაგრამ ხალხმა მხარი დაუჭირა თავის არჩეულს, ინგლისის ყველა კუთხეში იმართებოდა საჯარო კრებები, ყველგან ხალხი უილქსის დაბრუნებას ითხოვდა და ბოლოს მთავრობაც შეიქმნა იძულებული ხალხისგან აშკარად გამოთქმული სურვილი შეესრულებინა და უილქსი პარლამენტში შევიდა. აქ მთავრობამ დაუთმო საზოგადოებას.

მაგრამ როდესაც ხალხმა არსებულ საარჩევნო სისტემის შეცვლა ითხოვა, იმ სისტემისა, რომელიც მთავრობას აბატონებდა არჩევნების დროს სახელმწიფოში, მაშინ კი დათმობა ასეთივე ადვილი არ იყო, და ხალხის „ასალაგმავად“, „პროპაგანდის“ მოსასპობად, 1799 წელს გამოიცა კანონი, რომლის ძალითაც ყველა „საეჭვო“ საზოგადოება იხურებოდა და ყველა ამნაირ საზოგადოებებში მონაწილეობის მიმღებიც ისჯებოდა სასტიკად...

მაგრამ სისასტიკემ ხალხი ვერ შეაშინა. ბრძოლა თავისუფლების მოსაპოვებლად, განსაკუთრებით 1876 წ., გამწვავდა, როდესაც შიმშილისაგან შეწუხებული ხალხი ქუჩაში გამოვიდა და გაიძახოდა: „პური ან სისხლიო“, როდესაც პარლამენტი ხალხის გაჭირვებას ყურადღებასაც არ აქცევდა და ასი ათასობით ხარჯავდა ფულს მეფის საქორწილოდ... ხალხი აღელდა! „ცხოვრებამ დაგვიმტკიცა, რომ ხალხს მხოლოდ საკუთარ ძალღონის იმედი უნდა ჰქონდესო, მან ძალით უნდა მოიპოვოს მონაწილეობა სახელმწიფო საქმეების მართვა-გამგეობაში, ხალხს უნდა ახსოვდეს, რომ მისი მონაწილეობა ამ საქმეებში აუცილებელია და საჭიროც ხალხის საკეთილდღეოდ“. ამას ითხოვდა ხალხი, ათასი მიტინგი იმართებოდა ამ აზრის გამოსათქმელად, ხალხი ერთიანდებოდა, ძალას იძენდა საერთო ბრძოლისათვის.

ბრძოლა შეიქმნა უფრო ძლიერი მაშინ, როდესაც მთავრობამ, მიტინგებზე მოგროვილ ხალხის გასაფანტავად, ძალა იხმარა და 1878 წ. ჯარებმა ესროლეს კრებას...

რას არ ეცადა მთავრობა, - სიკდილით დასჯასაც ემუქრებოდა ყველას, ვინც მის საწინააღმდეგო კრებას დაესწრებოდა!.. მაგრამ ხალხი ხომ ბორკილ ასხმული მონა არ იყო, რომ დამორჩილებოდა მტარვალის ძალმომრეობას, - მთავრობის მუქარა მხოლოდ აორკეცებდა ხალხში ბრძოლის სურვილს... ხალხი ისევ ძველებურად იკრიბებოდა, მსჯელობდა, ამ კრებებზე სხვადასხვა მიმართულების ხალხი ერთდებოდა საერთო მტრის დასამარცხებლად...

ბოლოს მთავრობამ დაინახა, რომ მას არ შეუძლიან გაუმკლავდეს მთელ ხალხს, რომ ბრძოლის განგრძობას შეიძლება მოჰყვეს თვით მთავრობის გადაყენება და მისი დასჯა უკანონო მოქმედებისთვის, - ამიტომ დაუთმო ხალხს და მიანიჭა კრებების თავისუფლება, მიანიჭა ძალაუნებურად, მიანიჭა იმიტომ, რომ დღეს ან ხვალ ხალხი თვითონ დაისაკუთრებდა ძალით კრებების თავისუფლებას.

„ხალხს უფლება აქვს შეიკრიბოს სხვადასხვა საქმეზე მოსალაპარაკებლად, - ამბობს როსსელი - ხალხს უფლება აქვს გამოუცხადოს უკმაყოფილობა მთავრობას, რომ გააგებინოს თავისი საჭიროება და შემდეგ ამ საჭიროებათა დაკმაყოფილებაც მოსთხოვოს. მხოლოდ რაიმე ბოროტ-მოქმედების ჩამდენ მთავრობას ჰქონია რაღაცა დასამალავი და ამიტომ ეშინიან თავისუფლებისა“-ო.

თავისუფლების მინიჭებამ არ დააქცია ინგლისი!.. კრებების თავისუფლებამ დამონებულსა და დაჩაგრულ ხალხს თავის უკმაყოფილების გამოსათქმელად საშუალება მისცა და ამითი მოსპო აჯანყება და ძალმომრეობა. ხალხი კლუბებში პოლიტიკურად იზრდება, მწიფდება, ეჩვევა სახელმწიფო საქმეების გაგებას...

საფრანგეთში აბსოლუტიზმი, - ბიუროკრატიის მომაკვდინებელი ბატონობა, რომელსაც საზოგადო ცხოვრების იდეალად ხალხის საღათა ძილი აქვს დასახული, - ეს აბსოლუტიზმი ხალხის საჯარო კრებების წინააღმდეგი იყო. ყოველთვის თავის ძლიერობის დროს, და მაშინაც, როდესაც ხალხი უკვე გამარჯვებული იყო და აბსოლუტიზმს სიცოცხლეს უსპობდა.

მართალია, 1789 წელში გამოცემული რევოლუციის ცნობილი დეკლარაცია აცხადებდა საყოველთაოდ, რომ ადამიანის ერთ-ერთი ძირითადი უფლება არის შეკრების უფლება, მაგრამ საუკუნეობის განმავლობაში განუწყვეტელი მონობით ისეთი მოჩლუნგებული ჰქონდა ხალხს თავისუფლების გრძნობა, ისე ჰქონდა ძვალსა და რბილში გამჯდარი მონობა, რომ მან ვერ ისარგებლა ამ უფლებით და ვერ მოიპოვა კრებების სრული თავისუფლება. ცენტრალისტური წესწყობილება ხელს არ უწყობდა კრებების თავისუფლებას, უნიტარული აზროვნება სპობდა ყოველგვარ სხვადასხვაობას. მხოლოდ 1901 წელს, გამოიცა კანონი რომელიც შეკავშირების თავისუფლებას ანიჭებდა საფრანგეთს!

ევროპის სხვა სახელმწიფოებშიაც შემოვიდა თანდათან კრებებისა და კავშირების თავისუფლება, შემოვიდა დამონებულ კლასების მოთხოვნით, მათ მედგარ და გამუდმებულ ბრძოლის შედეგად.

კრებების თავისუფლება, მოლაპარაკების თავისუფლება, - დიადი უფლებაა, ურომლისოდაც არ შეიძლება ხალხის თანდათანი განვითარება...

ხალხი ბატონია სახელმწიფოში, და ბატონისაგან საქმეზე დაყენებულ ბიუროკრატიას არ შეუძლია სამუდამოდ ჩამოიშოროს ბატონი და თვითონ გაბატონდეს სახელმწიფოში...

დასავლეთ ევროპაში ყველგან, სადაც ბიუროკრატიამ ბატონობა ისურვა, ხალხი ამხედრებულა, მოუთხოვია კრებების, სიტყვის, შეკავშირების თავისუფლება, ყველგან ხალხს მედგარის ბრძოლის შემდეგ დაუმარცხებია ბიუროკრატია და გამხდარა ბატონად სახელმწიფოში...

ივერია. - 1905. - №132. - გვ. 1

(საქართველოს ეროვნულ საბჭოს 15 ივნისის სხდომაზე წაკითხული)

„26 მაისს გამოცხადდა საქართველოს რესპუბლიკის დამოუკიდებლობა და შესდგა ეროვნულ საბჭოს წინაშე პასუხისმგებელი მთავრობა.

რესპუბლიკის მთავრობის პირველ შემადგენლობას მეტად რთულ და მწვავე პირობებში დაეკისრა ქვეყნის მართვა-გამგეობა.

მის მთავარ მოვალეობას შეადგენს საქართველოს ხალხი გამოიყვანოს მსოფლიო ომის ქარტეხილიდან, ხელი შეუწყოს რესპუბლიკანურ წესწყობილების დამყარებას და დიდის რევოლიუციით მოპოებულ სოციალურ და პოლიტიკურ უფლებათა საბოლოოდ განმტკიცებას.

ამ ისტორიულ მოვალეობათა მიხედვით მთავრობის უპირველესი საგანი იყო გარეშე საფრთხის თავიდან აცილება, რომელიც ჩვენს დამოუკიდებლობას ემუქროდა და ნორჩ რესპუბლიკას კულტურულ განადგურებას უქადდა. ამ მიზნით მთავრობამ უკვე გადასდგა რამდენიმე დიდ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი. 28 მაისს ქალაქ ფოთში გერმანიის მთავრობის საიმპერიო წარმომადგენელთან დადებულ იქნა წინასწარი ხელშეკრულება, რომლის თანახმად გერმანიის მთავრობამ აღგვითქვა საქართველოს რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის აღიარება და მისი ტერიტორიის ხელუხლებლობის დაცვა. ჩვენთან შეთანხმებით გერმანიამ გამოგზავნა თავისი ჯარი, რომელიც იმოქმედებს ჩვენს განკარგულებათა თანახმად და მთავრობას ხელს შეუწყობს გარეშე საზღვრების დაცვის საქმეში.

მთავრობა კმაყოფილებით აღნიშნავს, რომ მან მოამზადა ნიადაგი, რათა მკვიდრი კეთილგანწყობილება განმტკიცდეს გერმანიის სახელმწიფოსთან საქართველოს საერთაშორისო მდგომარეობის უზრუნველსაყოფად.

4 ივნისს ქ. ბათუმში საქართველოს მთავრობის წარმომადგენლებმა ხელი მოაწერეს ოსმალეთთან ხელშეკრულობას. ამ გზით ჩვენი ხალხის საყოველთაო მისწრაფება ოსმალეთთან ზავის ჩამოგდების შესახებ განხორციელდა და გადაიდგა პირველი მნიშვნელოვანი ნაბიჯი მოსაზღვრე სახელმწიფოსთან კეთილმეზობლურ ურთიერთობის დასამყარებლად. თანახმად ეროვნულ საბჭოს დადგენილებისა მთავრობა გადასცემს არსებულ საზავო კომისიას ხელშეკრულობის ტექსტს.

მთავრობა თავის მოვალეობად რაცხს აშკარად აღიაროს, რომ 4 ივნისის ხელშეკრულობის ზოგიერთი პირობები ქართველ ხალხის გულში სრულიად სამართლიან მწუხარებას გამოიწვევს, მაგრამ მთავრობა იმედოვნებს, რომ ნორჩი რესპუბლიკის ენერგიულ შემოქმედების და დიპლომატიური საქმიანობის მომავალში ჩვენი ერის სასიცოცხლო ინტერესები დაცულ იქნა.

მთავრობა მოწადინებულია კეთილმეზობლური განწყობილება დაამყაროს კავკასიის რესპუბლიკებთან და ერებთან.

მთავრობა სიამოვნებით აღნიშნავს, რომ მის წარმომადგენელთა წინადადებით ამ დღეებში ქ. სტამბოლში შეიკრიბება ოთხი მოკავშირე სახელმწიფოთა კონფერენცია, რომელზედაც მიწვეულ არიან აგრეთვე ჩვენი წარმომადგენლები და რომლის უმთავრესი საგანია საქართველოს საერთაშორისო მდგომარეობის გამორკვევა და უზრუნველყოფა.

მთავრობა თავის მოვალეობად რაცხს დაიცვას საქართველოს რესპუბლიკის სუვერენიტეტი და დემოკრატიული წყობილება ყოველნაირ გარეშე და შინაურ საფრთხისგან.

მთავრობა ნათლად ხედავს, რომ დიდის რევოლიუციით მოპოებულ სოციალურ და პოლიტიკურ უფლებათა განხორციელებას ხელს უშლის არევდარევა, რომელმაც თავი იჩინა ჩვენს სახელმწიფოს ზოგიერთ კუთხეში.

ამიტომაც მთავრობა მთელის თვისის ძალღონით შეეცდება ანარქიის ყოველ ნაირ ნიადაგის მოსპობას და სახელმწიფოებრივ წესრიგის განმტკიცებას.

ამ მიზნისათვის საჭიროა დამყარდეს ერთი ძლიერი მთავრობა, ეროვნულ საბჭოს წინაშე პასუხისმგებელი, რომლის გვერდით, როგორც ეს რევოლიუციონურმა ორგანიზაციებმა უკვე აღიარეს, არ უნდა იდგეს არც ერთი, მთავრობის უფლებებით აღჭურვილი ორგანო.

მთავრობა აღიარებს, რომ საქართელოს რესპუბლიკის დამოუკიდებლობის გასამტკიცებლად აუცილებლად საჭიროა საკუთარი, ევროპიულის წესით გაწვრთნილი ჯარის შედგენა და ამავე დროს მთელის ხალხის მიერ სამხედრო ხელოვნების შესწავლა, რათა საჭიროებისას სახელმწიფომ შესძლოს თვისი საზღვრების დაცვა და სუვერენიტეტის უზრუნველყოფა.

მთავრობა თავისს მოვალეობად მიიჩნევს ცხოვრებაში გაატაროს საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტში აღიარებული ის დებულება, რომლითაც საქართველოს ტერიტორიაზე მოსახლე ეროვნულ უმცირესობათა მოქალაქეებს მიენიჭებათ ისეთივე პოლიტიკური, მოქალაქობრივი და ეროვნულ-კულტურული უფლებები, რომლითაც აღჭურვილი იქნება თვით ქართველი მოქალაქენი.

ახალ დემოკრატიულ წყობილების განსამტკიცებლათ მთავრობა ზომებს მიიღებს დაჩქარებით შემოიღოს საერობო თვითმმართველობა, განსაზღვროს ადმინისტრაციის და თვითმმართველობის ურთიერთობა და ახალ პირობათა მიხედვით გარდაქმნას სასამართლო და სკოლა და დაჩქარებით განახორციელოს სავალდებულო უფასო პირველ დაწყებითი სწავლა-განათლება.

საქართველოს ეკონომიური განვითარების ხელშესაწყობად ჩვენ საჭიროდ მიგვაჩნია ფინანსიური მეურნეობის მოწესრიგება, ფულის სისტემის შემუშავება და საკუთარი ფულის მოჭრა; ხოლო, ვიდრე ეს რთული საქმე მოეწყობოდეს, - მთავრობა ზომებს მიიღებს შინაური და საგარეო სესხის ასაღებად. მთავრობა დაუყოვნებლივ შეუდგება შემოსავლისა და ქონების მიხედვით პროგრესიული გადასახადის შემოღებას და გადასახადთა მთელ სისტემის გარდაქმნას, რათა საუკეთესოდ დაცულ იქნას მშრომელ ხალხის ინტერესები.

საქართველოს რესპუბლიკის პირველი მთავრობა მთელი თავისი ძალღონით შეუდგება დაწყებულ აგრარულ რეფორმის განხორციელებას და ამ გზაზე ყოველივე დაბრკოლების დაძლევას.

ზავის ჩამოგდებით მყარდება წინასწარი პირობა საწარმოვო ძალთა განვითარების უზრუნველსაყოფათ. ამ მიზნით ეკონომიურ განვითარების ხელშესაწყობათ, აგრეთვე უმუშავრობის წინააღმდეგ საბრძოლველათ მთავრობას განზრახული აქვს საქართველო მოჰფინოს რკინის გზებით, მოაწყოს ტყეების წესიერი ექსპლუატაცია, შეუდგეს არხების გაყვანას და საერთოდ იზრუნოს ინტენსიურ სასოფლო მეურნეობის განვითარებისათვის.

რათა ქვეყნის ბუნებრივი სიმდიდრე ხალხის საკეთილდღეოთ გამოვიყენოთ, მთავრობა საჭიროდ სთვლის ყოველგვარი მადნეულობის სახელმწიფოს საკუთრებად აღიარებას და შესაფერ კანონპროექტს ახლო მომავალში წარუდგენს ეროვნულ საბჭოს. აგრეთვე მთავრობას განზრახული აქვს დააწესოს სახელმწიფო კონტროლი საზღვარგარეთ ნედლი მასალის გატანაზე.

მთავრობა ხელს შეუწყობს სოციალურ კანონმდებლობის განვითარებას და მუშათა კლასის მდგომარეობის გაუმჯობესებას.

მთავრობას დიდმნიშვნელოვან მორიგ საქმედ მიაჩნია ხალხის უზრუნველყოფა სურსათით, რისთვისაც ის სათანადო ზომებს მიიღებს.

მთავრობა აცხადებს, რომ ის ეცდება ახლო მომავალში მოწვეული იქნას სრულ დემოკრატიულ საფუძველზე საქართველოს დამფუძნებელი კრება ნორჩ რესპუბლიკისთვის მტკიცე საფუძვლის ჩასაყრელად და სახელმწიფო საქმეების მოსაწესრიგებლად.

მთავრობას სრული იმედი აქვს, რომ ქართველი ხალხი, რომლის დემოკრატიის დაუღალავი ბრძოლა უცხოეთშიაც საერთო აღტაცებას იწვევდა, სძლევს ყოველ გვარ დაბრკოლებას, რაიცა ნორჩ რესპუბლიკას წინ გადაეღობება, და რომ ყველა მოქალაქე გაიმსჭვალება სამშობლოს წინაშე პასუხისგების გრძნობით და მთავრობას დახმარებას აღმოუჩენს დიდის რევოლიუციის მოპოებათა განმტკიცებასა და რესპუბლიკის აყვავების საქმეში.

ერთობა. - 1918. - №123. - გვ. 2

ი. სალაყაია

სოციალდემოკრატიის პარლამენტარული მოქმედება ევროპის პარლამენტში ხასიათდება იმით, რომ იქ სოციალდემოკრატია იბრძვის მთავრობის კანონპროექტების წინააღმდეგ. რასაკვირველია ს.-დ-იას დრო გამოშვებით შეაქვს პარლამენტში საკუთარი კანონ-პროექტები, მაგრამ ეს პარლამენტარული დადებითი პრაქტიკა შედარებით ოპოზიციონურ მოქმედებასთან მეტად უმნიშვნელოა. ჩვენი პარტიის მდგომარეობა საქართველოს ნორჩ პარლამენტში სულ წინააღმდეგია იმისა, რასაც ჩვენ ევროპაში ვხედავთ. სოციალდემოკრატია საქართველოში როდი არის ოპოზიციაში ის მართვა-გამგეობის სათავეშია მოქცეული. მისი პარლამენტარული მოქმედებაც არის არა უარყოფითი ხასიათის, არამედ დადებითი - ევროპის პარლამენტი ხშირად მთელი თვეების განმავლობაში ვერ დაინახავს ისეთ კანონ-პროექტს, რომელიც იყოს ობიექტი წმინდა კლასობრივი ბრძოლისა; დიდი პარლამენტარული დღეები იშვიათია, საერთო პარლამენტარული ყოველდღიური მოქმედება განისაზღვრება წვრილმანებით; პოლიტიკური მოღვაწეობა უმეტეს შემთხვევაში ხურდავდება ამ წვრილმანებში. შეტანილ კანონ-პროექტთა დიდი უმრავლესობა საზოგადოებრივ ინტერესს მოკლებულია. მათ ირგვლივ არ ხდება პარტიათა შორის ხელჩართული ბრძოლა, ამ უკანასკნელთა კლასობრივი ფიზიონომიის ყოველდღიური გამოაშკარავება.

ჩვენშიდაც, როდესაც დადგება ცოტა თუ ბევრათ ნორმალური პირობები, საზოგადოებრივ მნიშვნელობის კანონ პროექტები იშვიათად ნახავენ პარლამენტს, ჯერ-ჯერობით კი, როდესაც რევოლიუცია არ დამთავრებულა, როდესაც ჩვენს სახელმწიფოებრივ ცხოვრებას მხოლოდ ახლა ედება საფუძველი, ჩვენ ძლიერ ხშირათ ვიხილავთ დიდძალ კანონ პროექტებს, რომელთაც დიდი საზოგადოებრივი მნიშვნელობა ექნებათ, რომელთა ირგვლივ დიდი პოლიტიკური ბრძოლა გაჩაღდება, რომელნიც შეიქნებიან ფოკუსი, რომლისკენაც მიილტვოდეს იქნება ყველა ნერვები პარტიულ პოლიტიკისა. სამიოდე კვირაა, რაც არსებობს ჩვენი პარლამენტი და უკვე ორჯერ ვიხილეთ დიდი პოლიტიკური დღეები; ორჯერ შეეჯახნენ ერთმანეთს ორი უკიდურესი მიმდინარეობანი. ასეთ პოლიტიკურ დღეებს სხვა მნიშვნელობასთან ერთად აქვს დიდი აღმზრდელობითი მნიშვნელობაც ფართე მასებისთვის და ამ მხრივ, რაც უფრო ჩქარ-ჩქარა ვიხილავთ დიდ პოლიტიკურ დღეებს, მით უკეთესი დემოკრატიის გათვითცნობიერებისათვის და პოლიტიკურ აღზრდისთვის.

ერთობა. - 1918. - №132. - გვ. 2

ვ. აღათიშვილი

16 ივნისი. დილის სხდომა
თავმჯდომარეობს კ. ჩხეიძე
საღამოს სხდომა

[...]

ნოე ჟორდანიას გამოსვლას ხანგრძლივი ტაშით შეხვდენ.

მოქალაქენო! ორი დღეა თქვენ მოუსმინეთ მრავალ ორატორებს. თვითეულ ფრაქციიდან ილაპარაკა რამდენიმე ორატორმა. მხოლოდ ჩვენი ფრაქციიდან ილაპარაკა მარტო ერთმა. ეს შემთხვევითი მოვლენა არაა. ჩვენც გვყავს ისეთი ორატორები მაინც, როგორიც აქ გამოდიოდენ. მაგრამ ჩვენ გვინდოდა მოგვესმინა ყველა ფრაქციებისათვის და გვეთქვა, - ეს მართლა პარლამენტია, თუ ემსგავსება სეიმს. მე ამ მხრით კმაყოფილი ვარ. აქ ითქვა ის, რაც ცხოვრებაში არის. მაშასადამე, ეს ნამდვილი პარლამენტია. მე ამას არ ვაწერ მემარჯვენეების პირად თვისებებს. დღემდის ისინი გაჩუმებული იყვენ, აწარმოებდენ მუსავატელების პოლიტიკას. ახლა რომ სეიმი იყოს, მუსავატელებიც ამას იტყოდენ. ჩვენში დღეს არიან გერმანელი აფიცრები და ახლო-მახლო ოსმალეთის ფაშები (ტაში). მხოლოდ ეს გამოიცვალა. ამბობენ, ზოგი ჭირი მარგებელიაო, და სწორედ დღევანდელ ჩვენმა მდგომარეობამ გამოარკვია ჩვენი მემარჯვენეები.

რა მოხდა?

ჩვენ მოვისმინეთ აქ მთავრობის დეკლარაცია. აქ ყველაფერი თითქმის ძველია, ახალია მხოლოდ ის, რომ ვამბობთ, - დავიცავთ დამოუკიდებლობასო. ეს არის მთავარი საკითხი. მას მთავრობა უმორჩილებს სხვა კითხვებს. ამიტომ იმ პარტიამ, რომელსაც საქართველოს დამოუკიდებლობა მიაჩნია თავის მთავარ მოთხოვნილებად, მხარი უნდა დაუჭიროს დეკლარაციას. მაგრამ თუ სხვა მუხლი შეადგენს მის მთავარ მოთხოვნილებას, რა თქმა უნდა, ამ მუხლს ვერ ანაცვალებს საქართველოს დამოუკიდებლობას. ასეთი მუხლი ყოფილა მუხლი აგრარულ საკითხის შესახებ.

[…...]

დღეს ასეთი დილემა გვიდგას წინ: ვისაც სურს აგრარული რეფორმების ცხოვრებაში გატარება, მას სურს, რომ რესპუბლიკა იყოს სუვერენული; ვინც წინააღმდეგია აგრარული საკითხის გადაჭრის, მას არ სურს, რომ ჩვენი რესპუბლიკა იყოს სუვერენული. თქვენ იცით, რომ ომის დროს თქვენს მიერ ნაკურთხი ზოგიერთი წრეები ოცნებობდენ, ეგება ოსმალეთის ფაშები მოვიდენო. აქ დაიწყეს ლაპარაკი ჩვენს „ცოდვებზე“; თითქოს ისეთი ცოდვები მიგვიძღოდეს, რომლებიც სამუდამოთ უნდა დავფაროთ. ეჭვი არ არის, ყველა პარტიას აქვს შეცდომა. მაგრამ რაც აქ ჩვენს საწინააღმდეგოთ ბრალდებები წამოაყენეს, - ეს ჩვენს ღირსებად მიგვაჩნია. ქიქოძემ აქ გვისაყვედურა, ბალშევიკები შეავიწროვეთო. ჩვენ სულაც არ გვიკვირს, როცა ბალშევიკებს ეროვნულ-დემოკრატები იცავენ. მეორე ბრალდება წამოგვიყენეს, - ომი გამოუცხადეთ ოსმალეთსო. ესეც ჩვენი ღირსებაა და არა ცოდვა, ვინაიდან ამის ბრალია, რომ დღეს ჩვენ აქ ვიმყოფებით და არა ფაშების ხელში. უკვირთ, თქვენ როგორ შეგიძლიათ სახელმწიფოებრივი მუშაობა აწარმოვოთო. მაგრამ ფინლიანდიის მთავრობა ხომ ნიკოლოზის დროსაც სოციალისტური იყო; შვეიცარიის ზოგიერთ კანტონების მთავრობებიც სოციალისტურია; გერმანიის ერთი სამთავროს მთავრობაც დღემდის სოციალისტური იყო. თქვენ გგონიათ, რადგანაც მთავრობა სოციალისტურია, მან უნდა განახორციელოს სოციალიზმიო. ეს ბალშევიკური შეხედულებაა და ადვილად წარმოსადგენია, რომ ქიქოძეს, როგორც ყოფილ ბალშევიკს, ასეთი შეხედულება წამოეყენებიოს (ტაში). ჩვენ კი ასე არ გვესმის. როცა ვამბობთ, როცა სხვაგან განხორციელდება იგი ჩვენშიაც-თქო, ეს არ ნიშნავს, რომ სახელმწიფო უნდა დავანებოთ ბურჟუაზიას და ვეყმოთ მას. ჩვენ ბურჟუაზიულ საზოგადოებაშიც გვაქვს საქმე. უნდა განვახორციელოთ ჩვენი პროგრამა მინიმუმი. თქვენ ამბობთ, როგორ შეგიძლიათ ააგოთ ბურჟუაზიული წყობილებაო. ეს მართალია. მარა არის წყობილებაც და წყობილებაც. ვერ ავაგებთ ეკონომიურ წყობილებას, მარა პოლიტიკურ წყობილებას - კი. თქვენ გინდათ, ჩვენში იყოს პოლიტიკური წყობილება გერმანიის, ჩვენ კი გვინდა - შვეიცარიის. თქვენ გინდათ მონარქიული წყობილება, ჩვენ გვინდა დემოკრატიული წყობილება. თქვენ გინდათ ასე და ხალხი ამიტომ არ მოგყვებათ. ამიტომ არ გვეშინია ჩვენ, რადგანაც გვინდა განვამტკიცოთ პოლიტიკურ-დემოკრატიული წყობილება.

ეროვნულ-დემოკრატები არ არიან ბურჟუაზიის წარმომადგენლები. მე ვწერდი ერთხელ, რომ ეს პარტია ეყრდნობა ორ კლასს და მალე გამოირკვევა, საით წავა-თქო. დღეს გამოირკვა, რომ იგი აგრარიებს იცავს. აგრარულ საკითხის გადაჭრას ბურჟუაზია არ ეწინააღმდეგება; საფრანგეთში თვითონ ჩამოართვა მიწები მემამულეებს. სამწუხაროდ, ჩვენს ბურჟუაზიას კიდევ არ ყოლია პარტია.

[...]

სხდომის დასასრულ კ. აბხაზს შეაქვს შეკითხვა მთავრობისადმი ყოფილ თავად-აზნაურთა პეტიციის შესახებ. მართალია თუ არა, რომ 200 ყოფილ თავად-აზნაურმა პეტიციით მიმართა გერმანიის ელჩს აგრარული კანონის გაუქმების შესახებ და საიდან მიიღეს გაზეთებმა ეს ცნობებიო.

ამ შეკითხვაზე მთავრობის თავმჯდომარემ შემდეგი პასუხი მისცა: ჩვენ ამ ხმების გამო მივმართეთ გერმანიის წარმომადგენელს. არავითარი პეტიცია გრაფ შულენბურგს არ მიუღია. კერძო პირებთან კი მას ჰქონია ლაპარაკი. კერძო პირებს მიუმართავთ მისთვის აგრარულ კანონის შესახებ. ჩვენც საკითხი გამორკვეულათ ჩავთვალეთ, თუმცა დარწმუნებული ვართ, რომ ლაპარაკი საადგილმამულო რეფორმების შესახებ გერმანიის წარმომადგენელთან ჰქონიათ.

ზოგიერთი ეროვნულ-დემოკრატი მოითხოვს ამ შეკითხვის კამათის გახსნას, მაგრამ შემკითხველი კ. აბხაზი აცხადებს, რომ იგი სავსებით კმაყოფილია მთავრობის განმარტებით.

ამის შემდეგ საბჭომ დაადგინა კამათი არ გამართოს და სხდომაც დაიხურა.

____________

1. სტატია არასრულად იბეჭდება.

ერთობა. - 1918. - №125. - გვ. 1-2

I შესავალი

პირველად საქართველოს სოციალ-დემოკრატიას უხდება მთავარი როლის ასრულება თანამედროვე სახელმწიფოს აშენების საქმეში. ჯერ არსად არ ყოფილა ასეთი მაგალითი. დღემდე სოციალ-დემოკრატია მხოლოდ ღებულობდა მონაწილეობას კანონების გამოცემაში, ან როგორც სახელმწიფოს ბატონ პატრონი - მაგ. ფინლანდიაში, შვეიცარიის ზოგიერთ კანტონებში, გოტის სამთავროში, და უმრავლესობაზე ახდენდა ერთგვარ ზეგავლენას, რომ გამოცემულიყო კანონები სოციალ დემოკრატიის მსოფლმხედველობასთან შეფარდებით. მე-19 საუკუნეში შეიქმნა ზოგიერთი ახალი სახელმწიფოები ძველ სახელმწიფოებიდან გამოყოფით: მაგ. ბელგია გამოეყო ნიდერლანდს, სერბია, ბულგარეთი და სხ., ბალკანეთის სახელმწიფო - ოსმალეთს, იტალია - ავსტრო უნგრეთს და სხვ., მაგრამ ეს სახელმწიფონი შექმნეს ბურჟუაზიულმა პარტიებმა, ხოლო სოციალ-დემოკრატია ადგენდა თავის მინიმალურ მოთხოვნილებებს და თანდათან ბრძოლის საშვალებით აუმჯობესებდა ამ სახელმწიფოთა მდგომარეობას.

ჩვენ კი სახელმწიფოს ვაშენებთ არა მარტო კანონების გამოცემით, არამედ - ჩვენი სისხლითაც. ჩვენი სახალხო გვარდია და შეგნებული მუშები, როგორც თფილისისა ისე პროვინციისა, განსაკუთრებით თფილისის - აი, ვინ არის ნამდვილი სახელმწიფოს აღმშენებელი. ჩვენც და მათაც უფლება აქვთ იკითხონ: რათ და რისთვის, რომელი იდეალების გულისთვის ვღვრით სისხლს და ვმუშაობთ დაუღალავათ საქართველოს სახელმწიფოს აშენების საქმეში? ჩვენ ვართ არა მარტო სახელმწიფოს უბრალო ამშენებლები, არამედ - სოც. დემოკ. მშენებლები ე.ი. ჩვენ ვართ ისეთი ხალხი, რომელიც განსაზღვრული პოლიტიკური აზრით და მიზნებით ვაწარმოებთ პოლიტიკას. ამიტომ ისმება კითხვა: როგორ მოვათავსოთ ერთად სოციალ დემოკრატიული მსოფლ-მხედველობა და მუშაობა ბურჟუაზიულ დაწესებულებათა შესაქმნელად. როგორ მოვახერხოთ, რომ ამ პროცესში პარტია არ გადაცდეს თავის გზას და არ გადაიქცეს წვრილ ბურჟუაზიულ პარტიად.

ზოგიერთი ჩვენი ამხანაგები გაზეთ „სოციალ დემოკრატიდან“ ჭეშმარიტების გზიდან ჩვენს აცდენას ხედავენ იქ, სადაც ეს არ შეეძლო დაენახა არას დროს არა თუ საღად მოაზროვნე სოციალ-დემოკრატს, არამედ - უბრალო, გულწრფელ დემოკრატს. - ეს შემცდარი გზა მათის აზრით საქართველოს დამოუკიდებლად გამოცხადების ფაქტიდან მტკიცდება. მათ სერიოზულად დაიწყეს დავა თვითგამორკვევის უფლების პრაქტიკულად ცხოვრებაში გატარების ნიადაგზე. როგორც ეტყობა, ინტერნაციონალის ამგვარ მოთხოვნას სასიცოცხლო მნიშვნელობას არ აკუთვნებენ. ნამდვილათ კი სოციალ დემოკრატიული გზიდან აცდენის შესაძლებლობას პარტიისათვის შეიცავს არა ეს აქტი, არა დამოუკიდებლობის გამოცხადება, ვინაიდან ასეთ ნაბიჯს სოციალისტს შეუძლია მხოლოდ მიესალმოს, არამედ - ასეთი გზიდან აცდენა მოსალოდნელია თვით სახელმწიფოს შენების პრაქტიკულ ნიადაგზე. მარქსისტისთვის მხოლოდ აქ შეიძლება დაიბადოს ეჭვი და გაუგებრობა, ამიტომ აქეთკენ მივაქცევ თქვენს ყურადღებას. მაშ, რისთვის ვაშენებთ ჩვენ საქართველოს სახელმწიფოს?

2) სახელმწიფო საზოგადოთ

სახელმწიფო მენგერის გამოკვლევით არის განსაზღვრულ ტერიტორიაზე მცხოვრებ ადამიანთა შეერთება, რომლებიც საერთო მთავრობის ქვეშ იმყოფებიან. ეს ასე ვსთქვათ სახელმწიფოს შემეცნების გარეგნული განსაზღვრაა, რომელიც არაფერს არ ამბობს მის შინაგან შინაარსზე. აქედან მხოლოდ ის სჩანს, რომ დამახასიათებელი ნიშანია ყოველი სახელმწიფოსი - მცხოვრებნი, ტერიტორია და მთავრობა. იქ, სადაც არ მოიპოვება ერთი აქ მოყვანილი ნიშანთაგანი, არ არის არც სახელმწიფო. მაგრამ ჩვენ, მარქსისტებმაც ვიცით, რომ სახელმწიფო საზოგადოების კლასებად დაყოფის ნიადაგზე აღმოცენდა და სახელმწიფო არის პოლიტიკური ორგანიზაცია გაბატონებული კლასებისა. ასეთია სახელმწიფოს ბუნება. სახელმწიფოსთან შესაძლებელია იყოს ორნაირი დამოკიდებულება: უარყოფითი და დადებითი, ე.ი. ან უნდა უარვყოთ სახელმწიფო, როგორც ჩვენთვის უკეთური, მზაკვარი, როგორც ამას ანარქისტები სჩადიან, ანუ უნდა ვაღიაროთ სახელმწიფო საზოგადოების განვითარების უმთავრესს ფაქტორად და ვეცადოთ გამოვიყენოთ ის საკუთარი მიზნებისათვის, როგორც სოციალისტები შვრებიან. პროლეტარიატი სავსებით დგას სოციალიზმის თვალთახედვის ისარზე და იბრძვის თავის გასანთავისუფლებლათ ამ ძალის დასაპატრონებლათ.

ჩვენ კი საქართველოში როცა ეს ძალა გვაქვს, შეიძლება სახეში ვიქონიოთ სოციალური რევოლიუცია, როგორც მიზანი და როგორც ისტორიული პერსპეკტივა, და არა, როგორც პირდაპირი პრაკტიკული საგანი. ამ პერსპეკტივით განვსხვავდებით ჩვენ ყველა ბურჟუაზიულ პარტიებისაგან, რომელნიც მონაწილეობას იღებენ სახელმწიფო დაწესებულებათა აშენების საქმეში იმ მიზნით, რომ განამტკიცონ კაპიტალისტური საზოგადოება და გაამუდმივონ დაქირავებული შრომა. ამ რიგათ ჩვენ სახელმწიფოს უყენებთ გარკვეულ ნათელ მიზანს: საზოგადოების სოციალურ ნიადაგზე გარდაქმნას. მაგრამ, როცა ამ მიზნისკენ მივისწრაფით, მაშინ აუცილებლათ უნდა გავიაროთ საჭირო პოლიტიკო-ეკონომიური საფეხურები. ამ საფეხურებს ჩვენ გვერდს ვერ ავუხვევთ, ვერც ნახტომებს გავაკეთებთ, ამის უფლებას ისტორია არ იძლევა. ეს საფეხურები შემდეგია: ძველი რეჟიმის დამხობა და ახალი დემოკრატიული წყობილების დამყარება. კაუცკი ამბობს, რომ პირველი ნაბიჯები ძლევა მოსილი პროლეტარიატისა იქნება არა სოციალური გადაკეთება, არამედ დემოკრატიულ დაწესებულებათა დამკვიდრება, პროგრამა მინიმუმის ცხოვრებაში გატარება და შემდეგ კი თანდათან პროგრამა მაქსიმუმზე გადასვლა. მხოლოდ ჩვენმა თავისებურმა სოციალისტებმა, რომელნიც ჯერ კიდევ არ არიან თავისუფალნი ნაროდნიკული ცრუმორწმუნეობის ბადისგან, პირველი საფეხური უკანასკნელ საფეხურათ ჩასთვალეს, დემოკრატიული რევოლიუცია სოციალურ რევოლიუციად მიიღეს, როგორც ეს 1848 წ. საფრანგეთში ბლანკის და ლუი ბლანის სკოლის სოციალისტებმა მოიმოქმედეს. ერთი სიტყვით ბალშევიკებმა მოინდომეს ერთი საფეხურიდან მეორეზე გადახტომა, ერთი შეხტომით ძველი რეჟიმის სამეფოდან სოციალიზმის სამეფოში შესვლა, გვერდი აუხვიეს დემოკრატიას, მოატყუეს ისტორია, მაგრამ თვითონვე დარჩენ მოტყუებულნი. დემოკრატიის უარყოფით მიიღეს არა სოციალიზმი, არამედ ვანდალიზმი.

სახელმწიფოს თავისთავად მიზანი არ აქვს, მას მიზანს აძლევს ის კლასები, რომელთაც ის ხელში უჭირავთ. ძველი რეჟიმის დროს, თავად აზნაურობის ბატონობის ხანაში სახელმწიფოს მიზანი თავად აზნაურული იყო, ეხლა კი ბურჟუაზიის ბატონობის ხანაში მიზანიც ბურჟუაზიულია. ე.ი. ის მოქმედებს იმ კლასების სასარგებლოთ, რომელნიც არიან მისი ბატონ-პატრონი. მაგრამ სახელმწიფო თავის პატრონებისათვის მოქმედობენ მხოლოდ ისტორიულ შესაძლებლობის ფარგლებში. თუ კი, მაგალითად ინგლისის სახელმწიფოს მოვახვევთ თავზე თავად-აზნაურულ მიზნებს, მაშინ ამ მიზნების გატარება შეუძლებელი შეიქნებოდა და აქედან გამოვიდოდა ან რევოლიუცია, ანუ ანაქრია. ბალშევიკების შეცდომა იმაში მდგომარეობს, რომ მათ ვერ შეითვისეს არამც თუ მარქსიზმის ელემენტარული ჭეშმარიტება, არამედ მთელი ის მეცნიერებაც, რომ საზოგადოება როგორც ბუნების ნაწილი, მოძრაობს აუცილებელი ისტორიული კანონების თანახმათ და წარმოიდგინეს გაუსწორებელი იდეალისტებსავით, რომ შეიძლება სახელმწიფოს როგორიც გვინდა ისეთი მიზანი დაუყენო, ის მას განახორციელებს. ამ წინააღმდეგობამ, რომელიც არსებობდა ბალშევიკურთა მიერ რუსეთის სახელმწიფოსადმი წარდგენილ მიზანსა და მის განხორციელების შეუძლებლობაში, გამოიწვია რუსეთის სახელმწიფოს დანგრევა და საუკუნოებით შექმნილ ქონების დატაცება.

აი ჩვენ, საქართველოს სახელმწიფოს პატრონებმა, რათაც უნდა დაგვიჯდეს, მაინც უნდა დავახწიოთ თავი ამ დამღუპველ წინააღმდეგობას ისე, რომ ოპორტიუნიზმში არ ჩავვარდეთ. ეჭვი არ არის, რომ ყველა სახელმწიფო ბურჟუაზიულ საზოგადოების ფარგლებში, ასე თუ ისე, ემსახურება ბურჟუაზიის ინტერესებს. ამას ვერას გზით თავს ვერ დაახწევს საქართველოს სახელმწიფო. ამისთვის თავის დაღწევა - ეს უტოპია და ამიტომ ჩვენ ამას სრულად არ ვცდილობთ. მაგრამ არა უტოპია, არამედ რეალურ შესაძლებლობას ვისახავთ მიზნათ ავაშენოთ ისეთი სახელმწიფო, რომელიც რაც შეიძლება მეტს იმოქმედებს ნაკლები მქონე და არა მქონე კლასების ინტერესებისათვის. ამ მიზნის მიღწევა შეადგენს ჩვენს საქმეს, სანამ ჩვენ ძალაუფლება ხელში გვაქვს. შესაძლებელია თუ არა ამას მივაღწიოთ? შეიძლება ჩვენც მიზნათ ახალ უტოპიას ვისახავთ, ვნახოთ.

3) ქართველი საზოგადოების სტრუქტურა

სახელმწიფო იქმნება არსებულ საზოგადოებრივ ურთიერთობისაგან და ის იცვლება ამ ურთიერთობის შეცვლის თანახმად. სახელმწიფოებრივ ურთიერთობის მხრივ საქართველო არის ტაბულა ზასა (სუფთა ფიცარი), ის არ არის შებოჭვილი არც ნაციონალური სახელმწიფოებრივი იდეოლოგიით, არც დამკვიდრებული არც სახელმწიფო ტრადიციებით. ჩვენი სახელმწიფო მოკვდა ასი წლის წინეთ, მისგან არაფერი არ დარჩენილა, რუსულ სახელმწიფოებრივობა ჩვენ უარვყავით, ერთი სიტყვით, ჩვენ პოლიტიკურათ არაფრით არა ვართ შებოჭვილი სახელმწიფოს აშენების საქმეში, მაგრამ ეს იმას კი არ ნიშნავს, რომ ჩვენ საკუთარი ჟინიანობით შეგვიძლია ვაშენოთ ყველა ის, რაც მოგვესურვება. ჩვენ აქ გვბორკავს კლასობრივი სტრუქტურა ნაციისა და აქედან გამომდინარე საზოგადოებრივი ურთიერთობანი. რევოლიუციამ საბოლოო მახვილი ჩასცა საქართველოში ისედაც შერყეულ თავად-აზნაურულ წოდებას და მას მამულებიც ჩამოაცილა, სოციალ-დემოკრატიის დაუდეგარი ბრძოლის მეოხებით პოლიტიკურად ეს წოდება რევოლიუციამდეც დაუძლურებული იყო. მისი აღდგენა ეკონომიურად და რამოდენიმეთ პოლიტიკურათ შეუძლია მხოლოდ გარეშე ძალას, ე.ი. საქართველოს დამოუკიდებლობის მოსპობით, რადგანაც შიგნით საქართველოში ამ წოდებას არა აქვს არავითარი ნიადაგი და ძალა, რომ რევოლიუციის მონაპოვრებს ლიკვიდაცია უყოს. ყველა ის, ვინც წინააღმდეგია ჩვენი დამოუკიდებლობის და მომხრეა გარეშე ძალის, ჩვენს შინაურ საქმეში ჩარევის, აკეთებს კონტრ რევოლიუციონერების და თავად-აზნაურულ მიწათმფლობელობის საქმეს. სკოროპადსკები ჩვენში არ შეიძლება იყოს, რადგანაც არ არის ის კლასი, ანუ ფართო წრე „ხლებორობებისა“, რომელთაც შეიძლება ქონდეთ სოციალური ნიადაგი მოუმზადონ რეაქციას.

ერთი სიტყვით, თავად-აზნაურობა, როგორც სოციალური ძალა, ქართველ ერს ჩამოსცილდა, და ამ მკვდარ სხეულს რასაკვირველია, არ შეუძლია შექმნას ბაზა შინაური კონცენტრაციისათვის. მას ან ზოგიერთ მის გავლენიანი წევრთ შეუძლიანთ ასრულონ ერთგვარი უარყოფითი როლი დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ, რადგანაც, რა წამს რუსეთში ცარიზმი აღსდგება, ეს დრო კი შორს არ არის, ჩვენი თავად-აზნაურობა მას დასახმარებლად მოიწოდებს.

მხოლოდ ამ მხრივ წარმოადგენს ეს ჩამოგდებული წოდება საშიშროებას.

საქართველოში არ არის ძლიერი ბურჟუაზია, რომელსაც შეიძლება ქონდეს აიღოს ხელში ძალა უფლება და ააშენოს თავის მზგავსი სახელმწიფო. ეს კლასი იმდენათ სუსტი და განუვითარებელია, რომ ვერ შესძლო ბურჟუაზიული პარტიის დაარსებაც.

ნაციონალ-დემოკრატები ამ მისიაზე აცხადებდენ პრეტენზიას. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ თავად-აზნაურობის პარტია არიან. როგორც ხედავთ ეს ორი კლასი - თავად-აზნაურობა და ბურჟუაზია ყოველ საზოგადოებაში არ არის; ისინი პოლიტიკური მკვდრები არიან.

ამ რიგათ ჩვენში არ არის სოციალური ნიადაგი რეაქცია რესტავრაცია, ანუ მონარქიული კონსტიტუციისათვის.

ქართველი ერი შესდგება: მრავალრიცხოვან გლეხებისაგან, რომელთა 90 პროცენტი ბინის ნაკლებობას განიცდის, იძულებულია იჯარით აიღოს მიწა მფლობელისაგან, ანუ ბიუჯეტის შესავსებათ სხვადასხვა ქალაქებში უნდა ეძიონ სამუშაო. თუნდაც ყველა ის მიწები, რომელსაც კონფისკაცია ვუყავით, დავურიგოთ გლეხებს, ისინი მაინც იძულებულნი იქნებიან სხვა გარეშე სამუშაო ეძიონ, რადგანაც მარტო იმ მიწის შემოსავლით ვერ გამოკვებავენ თავიანთ ცოლშვილს.

მაგრამ ამ მიწების გლეხებისადმი გაცემა ხომ საუკეთესო უზრუნველყოფაა რევოლიუციონური მონაპოვრების და დემოკრატიის ბატონობის.

შემდეგ არის ქალაქის „მეშჩანები“, - ანუ წვრილი ბურჟუაზია, საკმაოთ მრავალრიცხვოვანი, რომლის დიდი უმრავლესობა გლეხობიდან არის წარმოშობილი და თან ატარებს გლეხობის ანტიმემამულეთა მისწრაფებებს და თვისებებს - ეს კლასი პოლიტიკურად ეკედლება რევოლიუციონურ კლასებს, სოციალურად დაინტერესებულია მრეწველობის და მსხვილი კაპიტალის განვითარებაში, რადგანაც მას არ გამოუცდია მსხვილი ბურჟუაზიის დამრღვევითი გავლენა, ამიტომ ეს კლასი არ შეიძლება იყოს ამ ხანად მოციქული სოციალური რეაქციის.

შემდეგ მოდის მუშათა კლასი, გლეხებთან შედარებით მცირე რიცხვოვანი, მაგრამ ყველაზე უფრო შეგნებული და ორგანიზაციულად მოწყობილი. როგორც რევოლიუციამდე, ისე რევოლიუციის დროსაც მთელი გლეხობა და წვრილი ბურჟუაზიის ნაწილი მას მისდევდა და სცნობდა მის პოლიტიკურ გეგემონიას.

ამ რიგათ საქართველოს საზოგადოებრივი ურთიერთობა ეწყობა სამი დემოკრატიული კლასისაგან: მუშათა, გლეხობის და წვრილი ბურჟუაზიის, რომელიც შეადგენენ საძირკველს საქართველოს სახელმწიფოს შენობისათვის. ამ პირობებში შეიძლება სახელმწიფო იქნეს დემოკრატიული, ანუ სულ არ იქნება.

ასეთ საზოგადოებრივ ძალთა განწყობილებას ჩვენ ვერ ვხედავთ ვერც ადერბეიჯანში, სადაც ოსმალეთის მეოხებით ძალა უფლება მიწათმფლობელთა ხელშია, ვერც სომხეთში, სადაც ბურჟუაზია საკმაოდ ძლიერია, ხოლო გლეხობა პოლიტიკურათ ნაკლებათ შეგნებულია, ვერც რუსეთში, სადაც ბალშევიკების ავანტიურის მეოხებით რეაქციისათვის ნიადაგი მომზადებულია. ერთი სიტყვით, საქართველოს პოლიტიკურ საზოგადოებრივი ურთიერთობა კლასობრივი სტრუქტურის მიხედვით ერთიანად განირჩევა ასეთივე ურთიერთობისაგან მეზობელ სახელმწიფოებისა. სხვათა შორის, ეს განსხვავება არსებობდა რევოლიუციამდეც, რაზედაც მე არა ერთხელ დამიწერია წინეთაც.

ყველა დემოკრატიული რესპუბლიკები დაიბადენ ისეთ სოციალურ ურთიერთობაში, როგორიც არის ჩვენში. შვეიცარიის და ამერიკის რესპუბლიკები აღმოცენდენ ისეთ დროში, როცა ბურჟუაზია არ იყო განვითარებული და არ წარმოადგენდა მსხვილ სპეციალურ ძალას, ხოლო თავად აზნაურობა არ იყო. კონვენტის მისწრაფებანი საფრანგეთში დემოკრატიული რესპუბლიკის შექმნისაკენ მიმართული დაამსხვრია უკვე წამომდგარ თავად აზნაურობამ, გაძლიერებულ ბურჟუაზიამ და გლეხობის ჩამორჩენამ. დღევანდელი საფრანგეთის რესპუბლიკა დემოკრატიული არ არის, როგორც ამას ქვევით დავინახავთ. კონვენტს რომ მოეხერხებია თავისი დემოკრატიული კონსტიტუციის ცხოვრებაში გატარება, მაშინ ბურჟუაზიული კლასები იძულებულნი იქნებოდენ მიეღოთ ის, როგორც ფაქტი, და განვითარებულიყვენ ამ კონსტიტუციის ფარგლებში, როგორც ეს ქნა ამერიკის და შვეიცარიის ბურჟუაზიამ.

საქართველოშიაც ხომ განვითარდება ძლიერი ბურჟუაზია მაგრამ ის დაინახავს უკვე დამკვიდრებულ დემოკრატიულ რესპუბლიკას, რომლის ფარგლებში ის ვითარდებოდა და რომელსაც ის შეესისხლხორცა.

მე ვსთქვი, რომ გლეხების როლი პირველი ცდა საფრანგეთში დემოკრატიული რესპუბლიკის დამყარების შესახებ გლეხთა უძრაობა, ჩამორჩენილობამ დაამსხვრია მეთქი, საფრანგეთის გლეხობამ ორჯერ დაასამარა რესპუბლიკა: ჯერ ამოირჩია ნაპოლეონ I და 50 წლის შემდეგ კი მთელი ძალაუფლება გადასცა ნაპოლეონ III.

პრუსიაში 1848 და 49 წ.წ. რევოლიუცია დაასამარა იმავე გლეხობამ, რომელმაც წარმოიდგინა, რომ მემამულენი ერთხელ და სამუდამოთ განდევნილია სოფლებიდან და მთელი მიწები ხელში ჩაიგდო, და ამიტომ რევოლიუციონურ მოძრაობას პასსიურად შეხვდა. გლეხებს არ ესმოდათ (როგორც ჩვენს ბალშევიკებს) რომ მიწების კონფისკაცია და მათ ხელში გადასვლა სახელმწიფომ უნდა უზრუნველყოს, დამფუძნებელმა კრებამ უნდა დააკანონოს, თავისთავად კი მიწის დატაცება არაფერ გარანტიას არ იძლევა. როცა რეაქციამ ქალაქებში გაიმარჯვა, შემდეგ სოფლებშიდაც გადავიდა და ძველი წყობილება აღადგინა.

ჩვენში კი, საქართველოში რესპუბლიკას და რევოლიუციას შესაძლებელია მოელოდეს შიგნიდან ერთად ერთი საფრთხე გლეხებისაგან. ამ საფრთხის ნიშნები უკვე არის.

რაშია საქმე? გლეხობა, რომელიც ვითომ და რევოლიუციის უმთავრეს მამოძრავებელ ძალად არის მოწოდებული, რათ ასამარებს მას?

დემოკრატია - ეს ხალხის პოლიტიკური ბატონობაა, ეს პოლიტიკური თვითმართველობაა; ე.ი. ისეთი წყობილებაა რომლის დროს ხალხმა უნდა გამოიჩინოს უნარი და ნიჭი, რომ თავისი თავი თვითონ მართოს, განაგოს, უნდა იყოს თავის თავის ბატონ პატრონი. თუ რომელიმე კლასი, ანუ ნაწილი ხალხისა ამისთვის გამოსადეგი არ არის, დემოკრატიული წყობილება მისთვის მიუღებელია. ასეთი კლასია გლეხობა. რატომ? ამაზე ბრწყინვალე პასუხს იძლევა კ. მარქსი. ის სწერს: „პარცელიარული, კარლიკური (парцелярные, карликовые крестьяне) გლეხობა შეადგენს დიდ მასსას, რომლის წევრები სცხოვრობენ ერთნაირ პირობებში, მაგრამ ურთიერთ შორის არ ამყარებენ რომელიმე მჭიდრო და რთულ დამოკიდებულებას; მათი წარმოების საშუალება არამც თუ არ აერთებს მათ, არამედ პირდაპირ აშორებს მათ ერთმანეთს. ეს იზოლიაცია ძლიერდება იმით, რომ საფრანგეთში ცუდი მიმოსვლის საშვალებებია და გლეხობაც ძლიერ ღარიბია. დასამუშავებელი მინდორი არ მოითხოვს შრომის განაწილებას, არც მეცნიერების მოხმარას, ცხადია არ თხოულობს ყოველმხრივ განვითარებას, განსაკუთრებულ ნიჭის გამოჩენას და რთულ საზოგადოებრივ დამოკიდებულებას. თითეული გლეხის ოჯახი თითქმის იკმაყოფილებს თავს თავის ნაწარმოებით და თავის საარსებო საშვალებების ძებნაში. ბუნებასთან უფრო იჭერს დამოკიდებულებას, ვინემ საზოგადოებასთან. მიწის ნაჭერი - გლეხი და მისი ოჯახი, გვერდით მეორე ნაჭერი, მეორე გლეხი და მეორე ოჯახი. განსაზღვრული ჯამი ასეთი ოჯახებისა შეადგენს სოფელს, სოფლებთა ჯამი კი - დეპარტამენტს.

„ამ ნაირათ უმრავლესობა საფრანგეთის ერისა შედგენილია ერთგვარ სიდიდის უბრალო მიმატებით, როგორც კარტოფილით სავსე ტომარა - ცალ-ცალკე კარტოფილებით. რამდენათ მილიონი ოჯახები არსებობენ ისეთ ეკონომიურ პირობებში, რომ თავის ცხოვრების შინაარსით, განვითარებით ინტერესებით, განირჩევიან სხვა კლასებისაგან, ან და მტრულ განწყობილებაში არიან მათთან, მაშინ ისინი შეადგენენ ერთ კლასს. მაგრამ, რამდენათ მცირე მიწის პატრონ გლეხებს შორის არსებობს ლოკალური კავშირი, რამდენათ მათი ინტერესთა მზგავსება, ერთიანობა არ ამყარებს არავითარ საზოგადოებრივობას და ერთობას, ნაციონალურ გაერთიანებას და პოლიტიკურ ორგანიზაციას, იმდენათ ისინი არ შეადგენენ კლასს. ამიტომ მათ არ შესწევთ ძალა თვითონ დაიცვან პარლამენტში, ანუ რომელიმე კონვენტში თავისი საკუთარი კლასობრივი ინტერესები; ისინი თავის თავს ვერ წარმოადგენენ, ისინი სხვამ, გარეშემ უნდა წარმოადგინოს. მათი წარმომადგენელი იმავე დროს უნდა იყოს მათი ბატონი, ავტორიტეტი, რომელიც აღჭურვილ იქნება უსაზღვრო ძალა უფლებით, იცავს მათ ყველა სხვა კლასებისაგან და უგზავნის მათ ზევიდან წვიმასაც და მზის სხივებსაც. პოლიტიკური გავლენა მცირე მიწის პატრონ გლეხებისა პოულობს თავის უაღრესს გამოხატულებას იმაში, რომ აღმასრულებელი ძალა იმორჩილებს საზოგადოებას“.

როგორც ხედავთ, წარმოების საშუალება, გლეხური მიწათმფლობელობა და მიწის დამუშავება ქმნიან ისეთ პირობებს, რომელშიაც გლეხობის გაერთიანება და პოლიტიკური ბატონობა შეუძლებელია. მოძრაობაში ის მონაწილეობას იღებს, როგორც ვეებერთელა დამრღვევი ძალა, რომელიც სწვავს და ანგრევს მემამულეთა ქონებას, სჩადის მკვლელობასაც, მაგრამ ყველა ამაში გლეხობა მონაწილეობას იღებს მხოლოდ იმიტომ, რომ მიიღოს მიწა, როცა ის ამ მიზანს მიაღწევს და მიწას ხელში ჩაიგდებს, შემდეგ მას არავითარი პოლიტიკური კითხვა არ აინტერესებს (როგორც ეს მოხდა პრუსიაში 1848-49 წლებს).

ეს ცოტაა. ისინი ხშირად ილაშქრებენ რევოლიუციონური მთავრობის წინააღმდეგ და თავის დამრღვევ ძალას დემოკრატიის წინააღმდეგ მიმართავენ. ამის კლასიკური მაგალითი ვანდეიაა. შევჩერდეთ ცოტახანს ამ მაგალითზე, როგორც ის აქვს აწერილი ჟორესს მე-4 ტომში „სოციალისტურ ისტორიისა“ (კონვენტი).

საფრანგეთის გლეხმა დიდი რევოლიუციისაგან მიიღო ორნაირი სარგებლობა: მან მიიღო უფასოთ ყველა ის მიწები, რომელიც მას ეჭირა, როგორც დროებით ვალდებულს, ნახევრად ხიზანს და მუდმივ მოიჯარადრეს (ჩვენი დროებით ვალდებულ და ხიზანთ მსგავსია), გარდა ამისა მან ფულზე მიიღო საკუთრება მემამულეებისაგან კონფისკაციით ჩამორთმეული მიწები, თუმცა ამ მიწების ნაწილი ბურჟუაზიასაც ჩაუვარდა ხელში. როცა ყველაფერი ეს მიიღეს რესპუბლიკისაგან, მაშინ გლეხებმა უარი განაცხადეს ყოველგვარ ვალდებულებაზე რესპუბლიკის მიმართ. ისინი განრისხებაში მოჰყავდა განსაკუთრებით ორ გარემოებას, ეს იყო: გადასახადები და ჯარში გაწვევა, ე.ი. მათ არ უნდოდათ დაეცვათ რესპუბლიკა არც ფულით, არც სისხლით, მათ წარმოიდგინეს, რომ რესპუბლიკა და კონვენტი მათ სულ არ ეხება.

მაგრამ კონვენტი, რომელიც ირგვლივ შემორტყმული იყო კონტრ-რევოლიუც. კოალიციით ერთად ერთ ხსნას ხედავდა ძლიერ არმიის შექმნაში და ამიტომ ახალ-გაზდებს ჯარში იწვევდა. მაშინ 5 დეპარტამენტს და მათ შორის ვანდეის გლეხობა აჯანყდა. თავდაპირველად თავად-აზნაურობა განზე იდგა, ზოგიერთი გლეხურათ გადაცმული აგიტაციას ეწეოდა ქალაქების წინააღმდეგ, რომელნიც სცხოვრობენ ღარიბ გლეხთა შრომითო და სხ., მღვდლები წყალს ამღვრევდენ, მაგრამ აჯაყებულთა სათავეში იდგენ არა ისინი, არამედ თვით გლეხები - ყოფილი ჯარის კაცები და დეზერტირები, აგრეთვე ტყის მცველები. შემდეგ კი, როდესაც აჯანყებამ მასსიური ხასიათი მიიღო, მათ მიეკედლენ როიალისტები, ემიგრანტების აგენტები და მღვდლები. აჯანყებულთა მძვინვარება-მრისხანებას გაკვირვებაში მოყავდა თანამედროვენი: „მკვლელობა ჩვენთვის უმაღლესი სიტკბოებაა“, ამბობდა ერთი მათგანი. წარჩინებულ რევოლიუციონერებს, კონვენტის მომხრეებს და აგენტებს არა თუ ხოცავდენ, არამედ ისე ამახინჯებდენ, რომ გამოცნობა ძნელი იყო: ამოთხრიდენ თვალებს, ამოჭრიდენ გულს და სხ.

ისინი იქცეოდენ ისე, როგორც ჩვენი აჯანყებულები იქცეოდენ დუშეთში და ცხინვალში. მათ გაძარცვეს ყველა ის ქალაქები, რომელიც ხელში ჩაიგდეს.

კონვენტმა როცა ყველაფერი ეს მოისმინა, მაშინათვე დაადგინა გაიგზავნოს 20 ათასი ნაციონალური გვარდია (მაშინდელი წითელი გვარდია) აჯანყების ჩასაქრობათო. აჯანყება მართლაც ჩააქრეს. ჯარში გასაწვევი ხალხი აკრიფეს, გადასახადები შეაგროვეს, კოალიცია დაამარცხეს, საზღვრები და რესპუბლიკა დაცულ იქნა. ყველა ამას რამოდენიმე წლის შემდეგ გლეხებმა ნაპოლეონის ამორჩევით და რესპუბლიკის დანგრევით უპასუხეს. მართალია, ნაპოლეონიც იწვევდა ჯარში ხალხს, აგროვებდა გადასახადებს, მაგრამ გლეხები მასში ხედავდენ ბატონს, ბრძანებელს, რომელიც მართავს სახელმწიფოს მათ მაგივრად და მას უნდა დაემორჩილონ მაშინ, როდესაც რესპუბლიკა - ეს მათი მსგავსი ხალხია, და მათ ისინი ბრძანებლათ არ სცნობენ.

დემოკრატიის თვითმართველობა გლეხობისათვის მიუწდომელია.

ამასვე ჩვენ ვხედავთ 1848 წლის საფრანგეთის რევოლიუციაში, ამ რევოლიუციაში გლეხობა არავითარ მონაწილეობას არ ღებულობდა. მაგრამ როცა რესპუბლიკამ მათ გადასახადები მოთხოვა, მაშინათვე ამხედრდენ და მარქსის სიტყვით ერთხმათ აღიარეს, რომ ეს „პარიზის მუშებს სურთ ჩვენს ხარჯზე ფუფუნებით მოაწყონ თავიანთი ცხოვრებაო“. გლეხებმა ნაციონალურ კრებაზე ამოირჩიეს სულ პროლეტარიატის მტრები, რომლებმაც მოაწყვეს ივნისის ხოცვა-ჟლეტა, ხოლო 10 დეკემბერს თავისი ვოტუმით ძალაუფლება ნაპოლეონ III გადასცეს. მარქსი სწერს: „10 დეკემბრის კენჭის ყრა - ეს გლეხების რეაქციაა ყველა დანარჩენ კლასების წინააღმდეგ, იმ გლეხების, რომელთაც წილათ ხვდა თებერვლის რევოლიუციის ხარჯები დაეფარათ, ეს არის რეაქცია სოფლისა ქალაქის წინააღმდეგ“. იტყვიან, ყველა გლეხები კი არ ამხედრებულან კონვენტის წინააღმდეგ, იყო ნაპოლეონის წინააღმდეგ გამოსვლების შემთხვევებიც, რომელმაც ეს გამოსვლები ხიშტებით ჩააქრო. ამაზე მარქსი უპასუხებს: „საქმე იმაშია, რომ ბონაპარტეს დინასტია წარმოადგენს არა რევოლიუციონურ, არამედ კონსერვატიულ გლეხს, არა ისეთს, რომელიც მიისწრაფვის გადალახოს თავის არსებობის სოციალური პირობების ფარგლები, საზღვრები თავისი პარცელისა, არამედ წარმოადგენს ისეთ გლეხს, რომელსაც სურს, პირიქით, განამტკიცოს ეს პირობები, არა ის სოფლის მცხოვრები, რომელსაც სურს ჩამოაგდოს ძველი წყობილება, საკუთარი ენერგიით, არამედ ისეთს, რომელიც ჯანით ჩაკეტილია თავის პარცელებთან ერთად ამ ძველი წყობილების ფარგლებში და ხსნას მოელის იმპერიის მოჩვენებებისაგან. ბონაპარტეს დინასტია არის წარმოდგენილი არა განათლების, არამედ გლეხობის ცრუმორწმუნეობის, - არა მათი გონებისა, არამედ უგუნურობისა, არა მათი მომავლისა, არამედ წარსულისა, არა თანამედროვე სევენების, არამედ მათი თანამედროვე ვანდეის“, ე.ი. არის ორნაირი გლეხობა: გლეხობა ჩამორჩენილი, რომელსაც არა აქვს პირდაპირი კავშირი ქალაქთან და მუშა-დემოკრატიასთან და რომელიც ჩაკეტილია თავის ცენტრიდან დაშორებულ კუთხეში და გლეხობა მოწინავე, რომელიც ცხოვრობს ქალაქების ახლოს, რომელნიც მიდიან ამ ქალაქებში სამუშაოდ და რომელნიც მუშათა კლასის გავლენის ქვეშ იმყოფებიან. პირველი, - რეაქციის საძირკველია, მეორე კი ეკედლება რევოლიუციურ მუშა-დემოკრატიას და თუმცა თვითონ არა აქვს რევოლიუციური შემოქმედების ინიციატივა, მაგრამ ის სცნობს მუშათა კლასის ხელმძღვანელობას და მიდის მის მიერ ნაჩვენებ გზით.

ჩვენში, საქართველოში ეს ორი წრე გლეხობისა ნათლად გამოიხატა დუშეთის, ლეჩხუმის, ზუგდიდის და სხ. მთიან მაზრების რეაქციონურ გლეხობასთან ბრძოლაში. ჩვენ ვეყრდნობით სხვა მაზრების მოწინავე გლეხობას.

როგორც ხედავთ, ის რაც ჩვენში სოფლათ ხდება ახალი არ არის, ესევე მეორდებოდა სხვადასხვა რევოლიუციის დროს დასავლეთ ევროპაში, სუყველგან ფართე მასსა გლეხობისა გამოდიოდა რევოლიუციონური დემოკრატიის წინააღმდეგ და უკანასკნელს უხდებოდა ბრძოლა მასთან, როგორც რეაქციონერებთან.

თუმცა ჩვენ არ უნდა გავეკვირვებიეთ გლეხობის აჯანყებას, მაგრამ ჩვენ იმდენათ დაგვავიწყდა მარქსიზმი და დაუჯერეთ ესერულ „აზრებს“, რომ დღემდე ზოგიერთი ჩვენში ამ გლეხებს იღებენ, როგორც რევოლიუციონერებს და დიდის ყოყმანით თანხმდებიან მათ წინააღმდეგ რეპრესიების მიღებაზე. დროა ჩვენ ბოლო მოუღოთ ჩვენს სოციალ-დემოკრატიულ პარტიაში ნაროდნიკულ გლეხების ილიუზიების ბატონობას, დროა დაუბრუნდეთ მარქს და მაგრად დავდგეთ რევოლიუციის გლეხების რეაქციისაგან დაცვის ნიადაგზე. ერთად ერთი საფრთხე შიგნიდან ჩვენს რესპუბლიკას მოელის ამ ჩამორჩენილ გლეხობისაგან და რომ მას ანგარიში გაუწიოთ და რევოლიუციის მონაპოვრები შევინარჩუნოთ, საჭიროა მუშები და მოწინავე გლეხები შეერთდენ ამ კონტრ-რევოლიუციონურ ტალღასთან საბრძოლველათ. თუ ჩვენ გავიმარჯვეთ, ეს იქნება ისტორიაში პირველი მაგალითი, როცა გლეხობამ ვერ შესძლო რესპუბლიკის დამხობა და გამოვიდა პოლიტიკურ თვითმართველობის გზაზე.

5) რესპუბლიკის ფორმა

საქართველოს ფაქტიური კონსტიტუცია ეყრდნობა სამ კლასის მუშათა, წვრილი ბურჟუაზიის და გლეხობის საზოგადოებრივ ურთიერთ დამოკიდებულებაზე. ეს კლასები სავსებით დემოკრატიულია და მათი ცხოვრების ინტერესები თხოულობენ დემოკრატიულ პოლიტიკურ დაწესებულებებს. ამ სოციალურ საფუძველზე შეიძლება აშენება სახელმწიფოებრივი მართვა-გამგეობის მხოლოდ ერთი ფორმის - რესპუბლიკის. ჩვენ ვიმყოფებით ისეთ ქვეყნის და ერთა მდგომარეობაში, რომლებმაც შესძლეს დამკვიდრება დემოკრატიული რესპუბლიკის ძლიერი ბურჟუაზიული კლასის ჩამოყალიბებამდე.

რა არის დემოკრატიული რესპუბლიკა?

რომ წარმოდგენა ვიქონიოთ ამაზე, საჭიროა გამოვარკვიოთ რესპუბლიკის ფორმები.

კ. მარქსი სცნობს სამ ფორმას რესპუბლიკისას: პარლამენტარული, დემოკრატიული და სოციალური.

უკანასკნელი ფორმა რესპუბლიკისა კერძო საკუთრების გარეშე დგას, ხოლო კაუცკის სიტყვით „დემოკრატიული რესპუბლიკა - ეს ერთად ერთი პოლიტიკური ფორმაა, რომლის მოთავსება შეიძლება სოციალიზმთან, ამიტომ რჩება ორი ფორმა რესპუბლიკისა: პარლამენტარული და დემოკრატიული.

პირველად ტიერმა უწოდა 1849 წ. საფრანგეთის რესპუბლიკას პარლამენტარული, როცა პარლამენტიდან განდევნილ იქნა მონტალიარები როლენტის მეთაურობით. ამასობაში ეს თავის თავად წარმოადგენდა ისეთ რესპუბლიკას, სადაც ბატონობდა ბურჟუაზია, რომელიც ორი ფრთა დეგიმიდისტები და ორლეანისტები ვერ შეთანხმდენ სამეფო კანდიდატზე და ამიტომ ჩაებღაუჭენ რესპუბლიკას.

კაუცკი სწერს: „ბურჟუაზიას შეუძლია ბატონობა მხოლოდ პარლამენტარულ მონარქიის დროს, როცა ამ მონარქიის მეთაური წარმოადგენს უბრალო დეკორაციას“, ე.ი. ბურჟუაზიის მიუცილებელი მოთხოვნილება პარლამენტარული რეჟიმია, იქნება ის რესპუბლიკის ფორმა, როგორც საფრანგეთშია, ანუ მონარქიის, როგორც ინგლისში - ეს სულ ერთია. კ. მარქსის სიტყვებით ბურჟუაზიას 1849 წ. ტიერის მეთაურობით ასე ესმოდა რესპუბლიკა: „ეს პარლამენტარული ფორმაა ბურჟუაზიის ბატონობისა, რომელიც შეუზღუდველია ვეტოთი - როგორც მონარქია - აღმასრულებელი ძალით და პალატის ვადის შესრულებამდე დათხოვით“. (ბრ. 185)

ერთი სიტყვით, ბურჟუაზიულ რესპუბლიკანურ პარლამენტარული წყობილების დამახასიათებელია ის, რომ ამ წყობილების დროს მთელი ძალაუფლება, როგორც საკანონმდებლო, ისე აღმასრულებელი და სასამართლო არის მხოლოდ პარლამენტის ხელში. თვითმპყრობელი მეფის მაგივრად არის თვითმპყრობელი პარლამენტი, თავად-აზნაურობის მაგივრად - ბურჟუაზია. პრინციპი ერთნაირია - უსაზღვრო გაძლიერება ცენტრალური მთავრობის, მხოლოდ ეს ხდება სხვადასხვა ფორმით და საშუალებებით.

როცა ბურჟუაზია ხელთ იგდებს ეკონომიკურ ძლიერებას, მაშინ ის პოლიტიკურადაც ბატონდება. პარლამენტარული წყობილების ბატონობის დროს ბურჟუაზიის ხელში კანონების გამოცემა, მათი ასრულება (ადმინისტრაცია, პოლიცია, ჯარი და სხვ.).

არც ერთ ამ ფუნქციას ის არ ანიჭებს არც ხალხს, და არც სხვა პარლამენტისაგან დამოუკიდებელ ორგანოებს.

ამ რიგათ პარლამენტარული რესპუბლიკა გულისხმობს ვეებერთელა ცენტრალურ სახელმწიფოებრივ მექანიზმის და მოხელეთა მთელს არმიას. მარქსი სწერს: „საფრანგეთის ბურჟუაზიის მატერიალური ინტერესები მჭიდროთ დაკავშირებულია ფართე სახელმწიფო მექანიზმის შენახვასთან. აქ უყრის თავს ის ბურჟუაზიის ზედმეტ მცხოვრებთ და მათ სახელმწიფო ჯამაგირის სახით უსრულებს იმას, რასაც ისინი ვერ ღებულობენ მოგების, პროცენტების, რენტის და ჰონორარის სახით“.

ამ სახით პარლამენტარული წყობილება პირდაპირ აძლიერებს ბურჟუაზიას არა თუ პოლიტიკურათ, არამედ - მატერიალურადაც აძლევს რა მათ შვილებს „თფილ ადგილებს“.

ამ რიგათ იქმნება მთავრობა გამოყოფილი ხალხისაგან და მის წინააღმდეგ მიმართული. მარქსის სიტყვებით ასეთ პირობაში საერთო ინტერესი ეთიშება საზოგადოებას და უპირისპირდება მას, როგორც უმაღლესი საყოველთაო ინტერესი.

ამ ნაირათ პარლამენტარული წყობილების დროს ყველაფერი ის, რასაც აზის ბეჭედი საზოგადო ინტერესისა დაწყებული ხიდეებით, სასკოლო შენობებითა, კომუნალური ქონებით, სოფლური ქონებებით და გათავებული რკინის გზებით, ნაციონალური ქონებებით, უნივერსიტეტებით, საზოგადოების წევრის თვითმოქმედების სფეროდან გამოდის და ხდება მთავრობის სამოქმედო საგნათ. (ib 954).“

პარლამენტარული რესპუბლიკა - ეს იგივე პარლამენტარული მონარქიაა უმონარქოდ და პირიქით. პარლამენტარული მონარქია თავისი სტრუქტურის მიხედვით იგივე პარლამენტარული რესპუბლიკაა უპრეზიდენტოთ. დამახასიათებელი თვისება რესპუბლიკისა, პრეზიდენტი კი არ არის, და არც საყოველთაო საარჩევნო უფლება, არამედ - პარლამენტარული რეჟიმი, ე.ი. ბურჟუაზიის პოლიტიკური დიკტატურა, ყოველ ნაირი ძალაუფლების თავის ხელში მოგროვებით. ამ რეჟიმის მეოხებით ისინი სახელმწიფოს ფარგლებში არ ითმენენ და არ აძლევენ ნებას სხვა რომელიმე ძალაუფლების დამკვიდრებას, თუ ის ცენტრთან არ არის დამოკიდებული და უკანასკნელი მას კანტროლს არ უწევს. ამიტომ ცენტრში გადატრიალება ნიშნავს მთელს სახელმწიფოში გადატრიალების მოხდენას, რადგანაც ცენტრის გადატრიალებას პერიფერიებში არსად არ ხვდება რაიმე კონსტიტუციური დაბრკოლებები, რომელიც მის გავრცელებას ხელს შეუშლიდა: მოახდინეთ როგორიც გინდა გადატრიალება შვეიცარიის ცენტრში, თქვენ ამით კანტონებში ვერავითარ გადატრიალებას ვერ გამოიწვევთ. ასეთივე გადატრიალება პარიზში ნიშნავს მთელი საფრანგეთის სახელმწიფოებრივი მექანიზმის ხელში ჩაგდებას.

ამ რიგათ პარლამენტარული რესპუბლიკა გულისხმობს ისეთ პოლიტიკურ წყობილებას, როცა მთელი ძალაუფლება პარლამენტის ხელშია, რომელიც არ ითმენს არავითარ ცვლილებას, როგორც ადმინისტრაციის სფეროში, ისე სამმართველოს და საკანონმდებლო ორგანოებში თუ სათანადო ნებართვა და ბრძანება არ არის ცენტრიდან. ხალხმა თუ დეპუტატები ამოირჩია და პარლამენტში გაუგზავნა, შემდეგ მას (ხალხს) არაფერს არ ჰკითხავენ, ის მართვა-გამგეობაში არავითარ მონაწილეობას არ ღებულობს. ხოლო მისი ადგილობრივი თვითმართველობა იმყოფება ცენტრის სასტიკ ოპეკის ქვეშ. ერთი სიტყვით, პარლამენტარული მართველობა არ ითმენს ხალხის პოლიტიკურ თვითმართველობას.

6) დემოკრატიული რესპუბლიკა

პარლამენტარულ რესპუბლიკისაგან დემოკრატიული რესპუბლიკა პრინციპიალურად განსხვავდება.

დემოკრატიულ რესპუბლიკას საფუძვლად ედება პრინციპი ხალხის პოლიტიკური თვითმართველობისა. აქ ძალაუფლება მარტო ცენტრში არ არის მოგროვილი, არამედ - განაწილებულია ცენტრის და პერიფერიების შორის. ხალხი ირჩევს არა მარტო დეპუტატებს პარლამენტისათვის, არამედ - კანონების აღმასრულებლებსაც, ადმინისტრატორებს, მოსამართლეებს და სხ. ხალხი თავის წარმომადგენელთა საშვალებით მონაწილეობას იღებს კანონების გამოცემაში. ასე რომ, დამახასიათებელი თვისება დემოკრატიული რესპუბლიკისა ის არის, რომ აქ ხალხი პირდაპირ მონაწილეობას ღებულობს სახელმწიფოს მართვა-გამგეობის საქმეებში. ამისათვის კი აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენს, რომ ხალხს თვითონ ჰქონდეს პარლამენტის დამოუკიდებლათ საკუთარი მართვა-გამგეობის ორგანოები. წინააღმდეგ შემთხვევაში, თუ ცენტრალურმა ორგანომ შესძლო გაუქმება ამა თუ იმ მოქალაქის გადაწყვეტილებისა, მაშინ რესპუბლიკა იქნება არა დემოკრატიული, არამედ პარლამენტარული. კარლ მარქსის აზრით „მთავრობამ უნდა გაამარტივოს, შეამოკლოს სახელმწიფო მექანიზმი, რაც შეიძლება ნაკლებათ იმართველოს, დაიჭიროს ნაკლები რიცხვი მოხელეებისა, ნაკლები კავშირი დაიკავოს ბურჟუაზიულ საზოგადოებასთან, უნდა შეიქმნას ბურჟუაზიისათვის და მათ საზოგადო აზრისათვის მთავრობისაგან დამოკიდებული ორგანოები. (ib. 93,191). როცა ამ რიგათ ვანაწილებთ ძალა უფლებას პარლამენტს და ხალხს შორის, და ვაძლევთ უკანასკნელთ გარანტიას ცენტრის ოპეკის წინააღმდეგ, ამით მაშინ ჩვენ საშუალებას ვუსპობთ ბურჟუაზიას ჩაერიოს სახელმწიფოს საშვალებით ხალხის ყველა საქმეებში. იყო ყოველგან მყოფი მთავრობის ორგანოების საშვალებით. ერთი სიტყვით, ვამცირებთ და ვზღუდავთ ბურჟუაზიის პოლიტიკურ დიქტატურას.

თუ მაგ. ცენტრი სცემს კანონებს, ხოლო ის სისრულეში მოყავს ხალხის, ანუ რომელიმე ორგანოს მიერ არჩეული ცენტრის დამოუკიდებლათ, ცხადია, ბიუროკრატია უქმდება, მთავრობა რჩება უმოხელოთ. ანუ თუ კანონი, რომელიც გამოცემულია მთავრობის მიერ, ხალხმა არ მიიღო, მაშინ პარლამენტს ეკარგება უმაღლესი საკანონმდებლო ძალაუფლება, რომელსაც ზღუდავს ხალხი.

როგორც ხედავთ, დემოკრატიული რესპუბლიკა უარყოფს პარლამენტარულ რეჟიმს, ამის და მიხედვით იცვლება მთავრობის ხასიათიც, დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობა - ეს არ არის პარლამენტარული კაბინეტი, რომელიც ეყრდნობა პარლამენტის ცვალებად უმრავლესობას, არამედ - ეს არის საქმიანი კოლეგია, რომელიც უსიტყვოთ ასრულებს როგორც პალატის, ისე ხალხის გადაწყვეტილებებს. ისინი არიან ხალხის მოსამსახურენი და შეიძლება თანამდებობიდან დათხოვნილ იქნან არა პოლიტიკური, არამედ საქმიანობის მოსაზრებით.

ასეთი კონსტიტუციის დროს მთავრობას არასოდეს არ შეუძლია ხალხის გარეშე ორგანიზაციულად მოეწყოს და ხალხის წინააღმდეგ გაილაშქროს. აქ ძალაუფლება პირდაპირ გამომდინარეობს ხალხისაგან და იმდენად მჭიდროთ არიან დაკავშირებულნი ხალხი და პარლამენტი, რომ ძნელია მათ შორის დემარკაციონური ხაზის გავლება. ხალხი და მთავრობა - ეს მთლიანი ერთეულია. საერთო ნებით, მთლიანი მოქმედებით.

დემოკრატიული რესპუბლიკა შეიძლება იყოს ორი სისტემის: ფედერატიული და უნიტარული. პირველის მაგალითია შვეიცარია და ჩრდილოეთ ამერიკის შეერთებული შტატები, უკანასკნელებში დემოკრატიული რესპუბლიკის პრინციპი ფრიად შეკვეცილია, ვინაიდან პრეზიდენტს ისეთი უფლება აქვს მინიჭებული, რომელიც ფაქტიურად ინგლისის მონარქიის უფლებებს აღემატება. საქართველოს პირობებში კი ფეოდალიზმის პრინციპი სრულიად მიუღებელია, შეიძლება მხოლოდ შევჩერდეთ უნიტარულ დემოკრატიულ რესპუბლიკაზე. უკანასკნელის მაგალითებს ჩვენ ვხედავთ ძველ საბერძნეთის ქალაქთა რესპუბლიკებში, სადაც თვითეული მოქალაქე პირდაპირ მონაწილეობას ღებულობს ქვეყნის მართვაგამგეობის საქმეში, მაგრამ რადგანაც არ იყო სამოქალაქო თანასწორობა, ყველა ეყრდნობოდა მონების შრომაზე, რომელთაც არ ქონდათ არავითარი ადამიანური უფლება.

პირველად დემოკრატიულ რესპუბლიკის თანამედროვე სახელმწიფოებრივ მასშტაბით შექმნას შეეცადა კონვენტი, რომელმაც 1793 წელს გამოიმუშავა სათანადო კონსტიტუცია.

ნება მიბოძეთ მოგაგონოთ ის ჭეშმარიტად შესანიშნავი კამათი, რომელიც გაჩაღდა კონვენტში მაშინ ამ კონსტიტუციის შესახებ. ერთი მეორეს დაეჯახა ორი პოლიტიკური მსოფლმხედველობა - ჟირონდისტების და მანტანიარების, თუმცა ორივე ეს მიმართულება პრინციპიალურად ერთ და იგივე თვალთაზრისით ხელმძღვანელობდენ.

ჟირონდისტების ლიდერის კონდორსეს პროექტით ხალხის სუვერენიტეტი უნდა აშკარავდებოდეს პირდაპირ და დამოუკიდებლივ. პირველი საარჩევნო კრებები ანუ ოლქები პირდაპირ ირჩევენ: მუნიციპალიტეტს, დეპარტამენტის ადმინისტრატორებს, დეპუტატებს პალატაში, მსაჯულებს და მინისტრები. ორი დეპარტამენტის ამომრჩევლების მოთხოვნით კანონი, გამოცემული დეპუტატთა პალატის მიერ ხელახლად განხილულ იქნება მთელი ხალხის რეფერენდუმით. პალატა ირჩეოდა ერთი წლის ვადით. ამ პროექტის წინააღმდეგ იაკობინელებმა წამოაყენეს შემდეგი მოსაზრებანი: მუდმივი არჩევნებით ხალხი მოიქანცება - მოიღლება და ეს ბოლოს და ბოლოს იმდენათ მობეზრდებათ მათ, რომ თავსაც კი შეიკავებს ხმის მიცემაში. მთელი საარჩევნო პროცედურა ჩაუვარდებათ ხელში პოლიტიკურ ინტრიგანებსო. ასეთი რთული პროცედურით კანონების გამოცემა - ეს იქნება ხალხის ნების Veto-ს (ვეტოს) შექმნა თვით ამ ნების წინააღმდეგ. შემდეგ არჩევა მინისტრების მილიონი ხმებით და დეპუტატის ათასი ხმით - ეს ნიშნავს მისცე აღმასრულებელ ორგანოს საშინელი ძალა, ეს ნიშნავს სუვერენულ ხალხს აუშენოთ „არა ტაძარი, არამედ საფლავი“, - როგორც სთქვა სენ-ჟიუსტმა.

მონტანიორები ხედავდენ ამ პროექტში ფედერალისტურ სულისკვეთებას, რაც მეტის-მეტად ეჯავრებოდა მათ, ხოლო იმის შიშით აღმასრულებელ ძალას - სამინისტროს - შექმნის პროვინციალებიო, რევოლიუციონურ პარიზის გავლენის მოუხდენლათ დაიწყეს ენერგიული კამპანია ამ პროექტის წინააღმდეგ. კონვენტი დაეთანხმა მონტიარების დებულებებს და ამისდა მიხედვით გაასწორა კონდორსეს პროექტი. კონვენტმა დაადგინა: მოქალაქენი, რომელთაც შესრულებული ჰქონდათ 21 წელი, პირდაპირ ირჩევდენ დეპუტატებს და არა პირდაპირ თავის რწმუნებულთა საშუალებით ირჩევდენ ადმინისტრატორებს სისხლის სამართლის, სამოქალაქო და საზოგადო სამედიატორო მოსამართლეთ, რაც შეეხება დეპარტამენტის მიერ წარმოდგენილ კანდიტატებს მინისტრთა პოსტზე, მათ ნიშნავს თვით პალატა. სახალხო კენჭის ყრა ხდებოდა ზოგიერთ კანონების შესახებ, რომელთა სია იყო შემდგარი.

კონსტიტუციის რატიფიკაცია მოხდა საყოველთაო სახალხო კენჭის ყრის საშვალებით, მაგრამ ბურჟუაზიულმა რეაქციამ წალეკა ის, სანამ ძალაში შევიდოდა. მისი ადგილი დაიჭირა 95 წლის ბურჟუაზიულმა კონსტიტუციამ, რომელიც თავის მხრივ, გაანადგურა კონსულური და იმპერიალური კონსტიტუციამ გლეხთა რეაქციის მეოხებით.

რაც შეეხება თვით კონვენტს, ის, როგორც განსაზღვრული საარჩევნო უფლებიდან გამოსული, არ იყო დემოკრატიული დაწესებულება. და თუმცა მთელი ძალა უფლება მის ხელში იყო, მაგრამ ის მაინც არ იყო პარლამენტარული დაწესებულება. კონვენტი - ეს რევოლიუციონური ორგანოა, რომელიც არ არის შებოჭვილი არავითარი პარლამენტარული კონსტიტუციონური გზებით და მოქმედობს რევოლიუციის და სამშობლოს დაცვის გულისათვის, ამიტომ იყო რომ კონვენტმა დემოკრატიული კონსტიტუცია მიიღო და დაადგინა: გაატაროს ის ცხოვრებაში, ნორმალურ პოლიტ პირობებში, რომელიც მისი აზრით დადგება რამოდენიმე წლის შემდეგ. ამრიგათ პირველი ცდა უნიტარული დემოკრატიული რესპუბლიკის დაარსებისა, დამარცხებით გათავდა. დარჩა 93 წლის კონსტიტუცია, როგორც საუკეთესო ნიმუში დემოკრატიული შემოქმედების და რომელიც შემდეგში ვერსად ვერ განხორციელდა (მის აღდგენას მოითხოვდა ბაბეფი).

როგორც ხედავთ, ჩვენ დღეს არა გვაქვს ისეთი ქვეყანა, სადაც დამყარებული იყოს უნიტარული დემოკრატიული რესპუბლიკა, რომლიდანაც შეგვეძლო სარგებლობა საქართველოს რესპუბლიკის შექმნის დროს, ჩვენ გვიხდება საკუთარი პასუხისმგებლობით და შრომით საქართველოში ხსენებული ფორმის რესპუბლიკის შექმნა-განმტკიცება, ჩვენ გვჭირია ისეთი რესპუბლიკა, რომელმაც ხალხი არ უნდა დაუმორჩილოს სახელმწიფოებრივი საშვალებებით ბურჟუაზიას, მაგრამ ამავე დროს ხელი არ უნდა შეუშალოს და ფართე ასპარეზი მიეცეს საწარმოვო ძალთა განვითარებას. ჩვენ გვინდა ისეთი რესპუბლიკა, რომელიც უზრუნველყოფს დემოკრატიის ბატონობას ისე, რომ ცენტრალური ორგანოები არ გახდენ ბურჟუაზიის გასაბატონებელ პოლიტიკურ იარაღათ და არც ადგილობრივი ორგანოები გახდენ პროვინციალური რეაქციის ბუდეთ.

ერთი სიტყვით, ჩვენ უნდა ავაშენოთ ისეთი რესპუბლიკა, რომელიც შეიძლება იყოს „პოლიტიკურ ფორმათ სოციალიზმისა და მით საშვალება მოგვეცეს ჩვენ მომავალში ვიმოქმედოთ საზოგადოების სოციალისტურ ნიადაგზე გარდასაქმნელად. ხალხის პოლიტიკური თვითმართველობა - ეს აუცილებელი საშვალებაა და უეჭველი საფეხურია მის სოციალური თვითმართველობის“.

7) დემოკრატიული რესპუბლიკის ორგანოები

როგორც ვსთქვი, საქართველოს სახელმწიფო შეიძლება დაფუძნებულ იქნას სამ სოციალურ კლასზე: მუშათა, წვრილი ბურჟუაზიის და გლეხობის ძალთა ურთიერთ განწყობილებაზე; ორი უკანასკნელი კლასი ჩამორჩენილ გლეხობის გამოკლებით, სცნობს მუშათა დემოკრატიის პოლიტიკურ გეგემონიას და ხელმძღვანელობას. ამ დამოკიდებულების უფლებრივი ნორმებში ჩამოყალიბება ნიშნავს სახელმწიფოს მისცე სათანადო კონსტიტუცია. აქედან დიდი პრობლემა: როგორი ორგანოები უნდა შეიქმნას, რომ ისინი მართლა გამოხატავდენ საზოგადოებრივ ძალთა განწყობილებას და მას შესაფერ მიმართულებას აძლევდენ. სხვანაირათ რომ ვსთქვათ, როგორ შევკეროთ ისეთი კონსტიტუციონალური ტანისამოსი, რომელიც კარგათ მოადგებოდეს ტანზე არსებულ საზოგადოებრივ სხეულს.

ერთი კი უეჭველია, ეს კონსტიტუცია უნდა იყოს რესპუბლიკური, დემოკრატიული. მაგრამ რომელი ორგანოები, როგორი ნორმები უზრუნველყოფს ჩვენთვის დემოკრატიულ რესპუბლიკას?

მთელი ძალა უფლება გამოდის ხალხიდან - ეს საერთო მცნებაა ყველა თანამედროვე რესპუბლიკებისათვის. შემდეგ კი იწყება განსხვავებაო, პარლამენტარულ რესპუბლიკას ეს ძალა გამოაქვს ხალხისგან და შემდეგ აძლევს პარლამენტს, ე.ი. აგროვებს ბურჟუაზიის ხელში, ამით ხალხის სუვერენიტეტს აქცევს გაბატონებულ კლასთა სუვერენიტეტათ. დემოკრატიული რესპუბლიკა არა თუ ღებულობს ხალხისაგან ამ ძალა-უფლებას, არამედ უმეტეს ნაწილს უტოვებს ისევ ხალხს და საშვალებას აძლევს მას მოიხმაროს ის იმ ძალა-უფლებას დამოუკიდებლათ, რომელიც გადაცემული აქვს ცენტრს, ძალა-უფლების ასეთი განაწილების დროს, ცენტრალურ მთავრობას არა აქვს საშვალება ცალკე ორგანიზაციულად დაირაზმოს და ის თანდათან უახლოვდება ხალხს და იქცევა სახალხო მთავრობათ.

ერთია ძალა-უფლება - ერთია მისი წარმომშობი წყარო - ხალხი. უკანასკნელი თავის მოწოდებას ანხორციელებს სამი გზით: კანონმდებლობით, ადმინისტრატიული და სასამართლოთი. იქმნება შესაფერი ორგანოები.

ა) საკანონმდებლო ორგანო

უნიტარულ რესპუბლიკაში საკანონმდებლო ორგანო ერთია. ვინაიდან ერთია ხალხი. საჭიროა თუ არა ამ ორგანოს ქონდეს უზენაესი უფლება? გამოჩენილ სამართლის მცოდნე დაისის სიტყვებით „არ არის მსოფლიოში ისეთი პარლამენტარული საკანონმდებლო ორგანო გარდა ინგლისისა, რომლის ხელში იყოს უზენაესი უფლება. ინგლისის საკანონმდებლო ორგანო არაფრით არ არის შეზღუდული თავის მოქმედებაში, შეუძლია ყველაფერი ქნას ფიზიკურ შესაძლებლობის ფარგლებში, მაშინ როცა ყველა დანარჩენი პალატები შეზღუდულია კონსტიტუციის სტატუტებით, ე.ი. თითეულ ქვეყანას აქვს კონსტიტუცია, ანუ თავისებური პოლიტიკური წესდება, რომლის თანახმად საკანონმდებლო ორგანო ასრულებს თავის ფუნქციებს. იმ შემთხვევაში, თუ კონსტიტუციის წინააღმდეგ გამოიცა კანონი, ის დაუყონებლივ გაუქმებული იქნება სასამართლოს, ანუ სხვა რომელიმე ძალის მიერ, ინგლისში კონსტიტუცია კანონისაგან განცალკევებულია, ასეთი დაყოფაც აღარ არის. პარლამენტს ყოველ დროს შეუძლია გამოსცეს როგორიც უნდა ისეთი კანონი და არავის არ შეუძლია ეს კანონი გააუქმოს.¹ ამიტომ ამბობენ, რომ ინგლისში კონსტიტუცია არ არის დაწერილიო, რადგანაც ის ყოველდღე იცვლება. აქედან აშკარაა, თუ რამდენათ ძლიერია პოლიტიკურათ ინგლისის ბურჟუაზია და აღჭურვილია განუსაზღვრელი პარლამენტარული ძალა-უფლებით. უზენაესობა პარლამენტარულ და ნახევრათ პარლამენტარულ ქვეყნებში შეზღუდულია კონსტიტუციებით, დემოკრატიულ ქვეყნებში კი კონსტიტუციით და სახალხო კენჭის ყრით (რეფერენდუმით).

ყველაზე დიდი შეზღუდვა, რასაკვირველია, არის რეფერენდუმი, რადგანაც ამ გზით შეიძლება გაუქმება არა თუ ანტი კონსტიტუციურ, არამედ კონსტიტუციურ კანონებისაც. ამ შემთხვევაში სრული ბატონ პატრონია ხალხი.

ამ რიგათ ჩვენ უარვყოფთ რა ინგლისის პარლამენტარულ სისტემას ვდგევართ კანონმდებლობით ორგანოს შეზღუდვილი უზენაესობის ნიადაგზე, მაგრამ რა ფარგლებში და როგორ შევზღუდოთ ის?

უწინარეს ყოვლისა კონსტიტუციას იმუშავებს სპეციალური (დამფუძნებელი) კრება. შეიძლება ამ კრების უზენაესობის შეზღუდვა? რასაკვირველია შეიძლება.

კონსტიტუციას რატიფიკაცია ხალხმა უნდა გაუკეთოს. ამას ბურჟუაზიაც კი ასრულებდა. შემდეგ ყოველგვარი ცვლილებანი კონსტიტუციაში ძალაში უნდა შევიდეს მის შემდეგ, როცა მას ხალხი მოიწონებს, როგორც ეს ხდება ჩრდილო-ამერიკის შეერთებულ შტატებში. ეს ლოღიკურია: თუ კონსტიტუცია მკვიდრდება რეფერენდუმის საშუალებით, მაშინ ყველა შესწორებები და საშუალებებიც რეფერენდუმით უნდა იქნას შეტანილი შემდეგ ჩვენ შევდივართ ძნელ და სადავო უფლებრივ სფეროში: როგორ გავანაწილოთ საკანონმდებლო ძალაუფლება ხალხის და საკანონმდებლო ორგანოს შორის ისე, რომ ხალხმა არ უარყოს პროგრესიული კანონები, როგორც შვეიცარიაში ხანდახან ხდება, ან პროვინციალიზმმა არ ჩაყლაპოს ცენტრი?

მსგავსი შემთხვევები შვეიცარიაში აიხსნება ერთის მხრით შვეიცარიის გლეხობის ჩამორჩენილობით, უძრაობით, რომელსაც არასოდეს არ განუცდია რევოლიუციონური ტალღების გავლენა, მეორეს მხრით კონსერვატიული და ბურჟუაზიული პარტიათა ორგანიზაციულათ მოწყობით, რომელნიც პარლამენტი დემოკრატიის ზეგავლენით ხშირად მხარს უჭერენ კანონებს იმ იმედით, რომ ხალხი უარყოფსო, მესამე - კანონების სირთულით და გაუგებრობით.

ჩვენში, ვინაიდან გლეხობამ რევოლიუციონური ტალღები რამდენიჯერმე განიცადა, ამიტომ მისი ჩამორჩენილობა იმდენად საშიში არ იქნება, ხოლო ბურჟუაზიული და კონსერვატიული პარტიები ჩვენში მეტად სუსტნი არიან.

მხოლოდ საკითხის სიძნელე და სირთულეს ჩვენში შეუძლია ითამაშოს უარყოფითი როლი ხმის მიცემის დროს, ვინაიდან ის, რაც არ ესმის კაცს, ის ან უარყოფს ანუ შეუგნებლად ღებულობს გარეშე ძალის გავლენით.

ამიტომ საჭიროა შევჩერდეთ 93 წ. კონსტიტუციის კომპრომისებზე. კანონები ზოგიერთ ძირითად საკითხების შესახებ უნდა მიღებული იქნას რეფერენდუმით (სავალდებულო, ან ფაკულტატიური), დანარჩენ კანონებს სცემს პირდაპირ საკანონმდებლო ორგანო. რეფერენდუმით უნდა გადაჭრილ იქნას ყველა ის საკითხები, რომელსაც კავშირი აქვს ხალხის ჯიბესთან, მაგ. სახელმწიფოს შემოსავალი და გასავალის (გადასახადები სახელმწიფო ქონება, ფულის სისტემა) ომი და ზავის (ომის გამოცხადება) საბაჟო, ვაჭრული ხელშეკრულებების სახალხო განათლების საკითხი (შკოლა). ამ კანონების გამოცემაში ხალხის მონაწილეობას აქვს დიდი აღმზრდელობითი მნიშვნელობაც. ის აერთიანებს ხალხს სახელმწიფოსთან, აჩვევს და ასწავლის მას რესპუბლიკის დაცვას. ხალხის თანდათან განვითარება ამ გზაზე და გადაქცევა შეგნებულ პოლიტიკურ დემოკრატიათ ათონის დემოკრატიის მზგავსად - ხელს შეუწყობს მთელი საკანონმდებლო ძალა უფლების მის (ხალხის) ხელში გადასვლას, ხოლო წარმომადგენლობით დაწესებულება გადაიქცევა ორგანოთ, რომელიც წინასწარ ამზადებს კანონ-პროექტებს და ხელმძღვანელობს მის ხალხის მიერ კენჭის ყრას.

ერთი სიტყვით, რომ ვსთქვათ ციურიხის კანტონის კონსტიტუციის სიტყვებით: „ხალხი ახორციელებს საკანონმდებლო ძალაუფლებას დეპუტატთა პალატის დახმარებით“. ერთ პალატიანი სისტემის დროს, როგორიც ჩვენშიაც უნდა იქნას მიღებული, რეფერენდუმი მას კონტროლს უკეთებს და პალატას აიძულებს დაკვირვებით და დინჯათ იმუშაოს კანონმდებლობის სფეროში.

ბ) ადმინისტრატიული ორგანოები

ცენტრალური ადმინისტრატიული ორგანო - ეს მინისტრთა კაბინეთია. პარლამენტარული წყობილების დროს სამინისტრო წარმოადგენს პარლამენტის აღმასრულებელ ძალას ე.ი. პარლამენტის დადგენილებანი სისრულეში მოყავს მხოლოდ მინისტრს და მის მოხელეებს.

ეს ერთი დამახასიათებელი თვისებაა, მეორე თვისება კი იმაში მდგომარეობს, რომ სამინისტრო არის პალატის უმრავლესობის ნების გამომხატველი და იცვლება ამ უმრავლესობის შეცვლის მიხედვით. მაშინ, როცა დემოკრატიულ ქვეყნებში სამინისტროს არა აქვს არც ერთი ეს თვისება, ის არ არის კანონების ერთად ერთი აღმასრულებელი და მას არ აწევს პოლიტიკური პასუხისმგებლობა პარლამენტის წინაშე. შვეიცარიაში პარლამენტის და ხალხის მიერ გამოცემული კანონები სისრულეში მოჰყავს მოხელეებს, რომელნიც დანიშნულნი არიან არა ცენტრის მიერ, არამედ კანტონის მიერ. სამინისტროს არა აქვს მოხელეთა აპარატი, მასთან ერთად უმაღლეს ადმინისტრატიულ თანამდებობაზე ზოგიერთ კანტონებში პირები ირჩევიან მოქალაქეთა მიერ და არა ინიშნებიან, მეორეს მხრით მინისტრებს ირჩევს პარლამენტი თავის მოქმედების დაწყების წინ, ისინი არსებობენ შემდეგი პარლამენტის პირველ სხდომამდე, ხოლო ამ უკანასკნელზე ირჩევენ ახალ მინისტრებს (ჩვეულებრივ ძველებს ხელახლა ირჩევენ), - დალისის სიტყვებით ასეთი სამინისტრო შეიძლება განვმარტოთ: „როგორც დირეკტორთა საბჭო, რომელიც შედგენილია შვეიცარიის საქმეების მმართველად თანახმად კონსტიტუციის მუხლებისა და პარლამენტის საერთო სურვილისა“. ერთი სიტყვით სამინისტრო - ეს საქმიანი კოლეგიაა, რომელიც შედგენილია გამოცდილი და საქმის მცოდნე ადმინისტრატორებისაგან, რომელნიც აწარმოებენ მხოლოდ ადმინისტრატიულ საქმეებს და არ წარმოადგენენ უმრავლესობის არც მეთაურებს და არც პოლიტიკურ სახელმწიფოებრივ მოღვაწეებს. სამინისტროსი, ანუ თვითეული მინისტრის გადაყენება სამსახურის ვადის გასვლამდე შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მან დაარღვია კონსტიტუცია, ან კანონი, მხოლოდ ეს უნდა დაადასტუროს ფედერატიულმა სასამართლომ.

როგორც ხედავთ, დემოკრატიული სამინისტრო არ წარმოადგენს პარლამენტარულ აღმასრულებელ ძალას. რატომ? ცხადია რატომ. თუ კანონმდებელია არა მარტო პალატა, არამედ ხალხიც. ამასთანავე პალატის უმრავლესობა შეიძლება არ წარმოადგენდეს ხალხის უმრავლესობას, ამიტომ ყოვლად შეუძლებელია შეადგინო მინისტრთა კაბინეთი პალატის დეპუტატთა უმრავლესობისაგან, ისე, რომ ეს კაბინეთი არ დაუპირისპირდეს მოქალაქეთა უმრავლესობას. შეუძლებელია აგრეთვე კაბინეთი შეადგინო მოქალაქეთა უმრავლესობის მიხედვით, ვინაიდან ეს უმრავლესობა ხასიათდება არა პოლიტიკური ნიშნებით, არამედ იმ კანონების ხასიათით, რომელიც სახალხო კენჭის ყრით იქნა მიღებული. პარლამენტარიზმის გზით რომ წავიდეთ, მაშინ პარლამენტი უნდა გადადგეს, თუ მის მიერ მიღებული კანონი ხალხმა უარჰყო.

ამ ნაირათ, პარლამენტარიზმი ძირითადათ ეწინააღმდეგება დემოკრატიული რესპუბლიკის პრინციპებს. მაგრამ რაკი უკანასკნელი სიტყვა ხალხს ეკუთვნის, მას შეაქვს ყველგან დემოკრატიული მცნებები; მინისტრებს, დეპუტატებს და სხვა ადმინისტრატორებს ხალხი უყურებს არა ისე, როგორც თავის ბატონებს, არამედ ისე, როგორც თავის მოსამსახურეს, რწმუნებულთ, რომელნიც ვალდებულნი არიან შეასრულონ მისი ბრძანებანი იმ შემთხვევაშიაც, როცა ასეთებს არ ეთანხმებიან ისინი (მინისტრები). აქ პატრონია ხალხი და ის არ კითხულობს მინისტრებს თანახმა არიან თუ არა, ის პირდაპირ უკარნახებს მათ თავის ნებას, რომლის შეუსრულებლობა სისხლის სამართლის კანონის ძალით ისჯება. ეს დემოკრატიის ბატონობის უმაღლესი ფორმაა და სანამ ხალხი არ ამაღლებულა ამ ფორმამდე, მას ძალაუნებურათ უხდება ანგარიში გაუწიოს ყველა სურვილებს და კაპრიზებს ადმინისტრატორებისა, რომელნიც მის ბატონათ ხდებიან და არა მოსამსახურეებათ.

შესაძლებელია თუ არა ჩვენში არა პარლამენტარული კაბინეთი? ამაზე კატეგორიული პასუხის გაცემა შეუძლებელია, რადგანაც ეს გამოირკვევა დემოკრატიული კონსტიტუციის პრაქტიკიდან.

რეფერენდუმის დროს ყველასათვის ცხადი გახდა, რომ პარლამენტარიზმის და სახალხო კანონმდებლობის ერთად მოთავსება ყოვლად შეუძლებელია. მაგრამ, როგორც გადასასვლელ საფეხურზე, მე მივუთითებდი ისეთ კაბინეთის შედგენაზე, სადაც თავმჯდომარე და ერთი ანუ ორი მინისტრი (მაგ., საშინაო ანუ საგარეო საქმეთა) იყოს პოლიტიკურათ პასუხისმგებელი, დანარჩენები კი საქმის ხალხი, რომელნიც გააგრძელებენ თავიანთ საქმეებს მაშინაც, როცა პასუხისმგებელ მინისტრების გამოცვლა ხდება.

არა პარლამენტარული კაბინეთი ჯერ კიდევ არ ნიშნავს დემოკრატიულს, თუ ის ერთად-ერთი აღმასრულებელია გამოცემული კანონებისა.

ამ შემთხვევაში ის იმდენათ გაძლიერდება, რომ თავისი მოხელეების საშუალებით ხალხს ადვილათ დაიმორჩილებს და ამით გააბათილებს, როგორც რეფერენდუმს, ისე ხალხის სუვერენიტეტს ამიტომ 93 წლის კონსტიტუცია ამკვიდრებდა ისეთ წესს, რომლის ძალით ადმინისტრატორებს ირჩევენ მოქალაქენი თავიანთ რწმუნებულთა საშუალებით და არა მინისტრები ნიშნავენ.

შვეიცარიაში და ჩრდილოეთ-ამერიკის შეერთებულ შტატებში ხალხი პირდაპირ ირჩევს გუბერნატორებს, პოლიცმეისტრებს და სხვ. მაღალ თანამდებობის პირთ, ჩვენ კი იმ პირობებში, რომელიც საქართველოშია, ვარჩევთ კონვენტის სისტემას. ადმინისტრატორების ამორჩევის უფლება უკეთესია მიენიჭოს საერობო და მუნიციპალურ თვითმმართველობებს, რომლებსაც ისინი (ადმინისტრ.) პირდაპირ ემორჩილებიან, არაპირდაპირ კი ემორჩილებიან მინისტრს, რომელიც თვალყურს ადევნებს მათ მოქმედებას კანონიერების მხრით.

იტყვიან: მაშინ სამინისტრო ხომ უსაქმოთ დარჩებაო? არაფერი ამის მსგავსი. ცენტრალური მთავრობის კონსტრუქციის დროს ჩვენ უნდა ვიხელმძღვანელოთ ერთი პრინციპით: ეს მთავრობა, რაც შეიძლება ნაკლებ მმართველობდეს ხალხზე და მეტს ნივთებზე, ე.ი. ის უნდა ცდილობდეს სახელმწიფოებრივ მეურნეობა მეოჯახეობაზე და ხალხის მატერიალური მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე. მდიდარ კლასთა მისწრაფება ამ დებულებას სავსებით ეწინააღმდეგება: მათ აინტერესებს ხალხის მართვა, ე.ი. მისი დამორჩილება სახელმწიფო ძალით და სამეურნეო-საოჯახო საქმეების კერძო პირებზე გადაცემა. პარლამენტარულ ქვეყნებში, თითქმის დემოკრატიულ ამერიკაში სახელმწიფოებს ჯერ ვერ მოუხერხებიათ არამც თუ ბუნებრივი სიმდიდრის გამოყენება თავის ხელში რკინის გზების აღება ექსპლოატაცია, ბურჟუაზია კი პრინციპიალურად უარყოფს სახელმწიფოებრივ მეურნეობას, რადგანაც მასში სოციალიზმის ჩანასახს ხედავს. არსებული დემოკრატიული რესპუბლიკები (შვეიცარიაში და ამერიკაში) ამ მუხლში სავსებით ბურჟუაზიის გავლენის ქვეშ იმყოფებიან და არ ისახავენ არავითარ სამეურნეო მიზნებს, არა აქვთ არავითარი სახელმწიფო უძრავი ქონება. ამ შემთხვევაში საქართველოს რესპუბლიკა თავის სახელმწიფო ქონების მხრივ, რომელიც შესდგება ტყეებისაგან და მამულებისაგან (და რომელიც უნდა იქნას შევსებული მადნეულობით) წარმოადგენს ბედნიერ გამონაკლისს. არა მქონე და მცირე მქონე კლასების ინტერესები მოითხოვენ, რომ სახელმწიფომ პირველ რიგზე დააყენოს სახელმწიფო მეურნეობის შექმნა, და კულტურული საკითხები ხოლო მეორე რიგზე - ადმინისტრატიული-პოლიტიკური საკითხები. რკინის გზები, ტყეები, მამულები, მადნეულობა, ჭაობების ამოშრობა, მედიცინა, სკოლები, მუშათა დაზღვევა და სხ. - აი ის საგნები, რომელზედაც უნდა ტრიალებდეს უმთავრესად მთავრობის მოქმედება, აგრეთვე ყოველნაირად ხელს უნდა უწყობდეს და ეხმარებოდეს საზოგადოებრივი ორგანოების ასეთ დაწყებულებას. როცა ჩვენ დემოკრატიულ რესპუბლიკას ვაშენებთ, ჩვენი უმთავრესი მიზანია სახელმწიფოს გადაქცევა შეძლებისამებრ სამეურნეო საოჯახო ორგანიზაციათ. ასეთია ჩვენი მიზანი დემოკრატიული რესპუბლიკის შენების დროს.

ამ რიგათ, როგორც ჩვენ გავანაწილეთ საკანონმდებლო ძალა პარლამენტისა ხალხს შორის, ასე უნდა გავანაწილოთ აღმასრულებელი ძალაც მთავრობასა და საზოგადოებრივ თვითმართველობათა ორგანოების შორის. ამისათვის კი საჭიროა და აუცილებლობას წარმოადგენს ამ უკანასკნელთა არსებობა და მოქმედებაც. მაშინ, როდესაც ჩვენ ჯერ კიდევ არ გვაქვს საქართველოში ის აუცილებლათ საჭირო საძირკველი, რომელზედაც დამყარებულია თანამედროვე სახელმწიფო, - არა გვაქვს კომუნალური თვითმართველობა. ჩვენი სოფლები წარმოადგენენ უფორმო, უუფლებო ორგანიზაციებს. მაშასადამე, დღეს უმთავრესად ჩვენ უნდა შეუდგეთ კომუნალური ორგანოების შექმნას, ადგილობრივი სახელმწიფო ცენტრის მოწყობას, რის შემდეგ სახელმწიფო საძირკველი ძლიერი და შეურყეველი იქნება. საზოგადოებრივი ორგანოები თვითმართველობისა სასოფლო სამაზრო, ქალაქთა და მათი კავშირები. ადმინისტრატიული მოღვაწეობასთან ხელს მოკიდებენ უმთავრესად სამეურნეო საკულტურო მუშაობას და მით შეავსებენ და გააგრძელებენ სახელმწიფო სამეურნეო მოქმედებას.

იბადება კითხვა: როგორი უფლებრივი დამოკიდებულება არსებობს მოქალაქეთ და ადმინისტრატორებთა შორის? შეუძლია თუ არა მოქალაქეთ სამსახურში დანაშაულის ჩადენის გამო ადმინისტრატორები ჩვეულებრივ სამართალში მისცენ?

ყველა პარლამენტარული და ნახევრათ პარლამენტარული სახელმწიფოები, ინგლისის გამოკლებით, თავიანთ მოხელეებს უყურებენ, როგორც პირთ, რომელთაც აქვთ მინიჭებული მთელი რიგი განსაკუთრებულ უფლებებისა, პრივილეგიებისა და პრეროგატივებისა, - რითაც აღჭურვილნი არ არიან უბრალო მოქალაქენი.

და „ჰგონიათ, რომ ამ უფლებათა, უპირატესობათა და პრეროგატივების საზომი უნდა განისაზღვროს სხვა გვარი პრინციპით, ვიდრე განისაზღვრება უფლება და მოვალეობანი ერთი მოქალაქისა მეორესთან შედარებით“. (დაისი) ეს უბრალოთ რომ აუხსნათ, ნიშნავს, რომ თანამდებობის პირნი ექვემდებარებიან არა ჩვეულებრივ სასამართლოებს, არამედ თავიანთ საკუთარ ეგრედ წოდებულ „ადმინისტრატიულ“ სასამართლოს. ამ მიზნით შექმნილია ადმინისტრატიული უფლებათა მთელი სისტემა, რომელიც ამკვიდრებს მთავრობისაგან დამოკიდებულ სასამართლოებს, უკანასკნელებს გადაეცემა გასასამართლებლათ ხოლმე მთავრობის დადგენილებით დამნაშავე თანამდებობის პირები. ამ აღმასრულებელმა ძალამ თავი დაიცვა, აღმართა თავის და ხალხს შორის სიმაგრე და მოიპოვა მასაზე ძლიერი გავლენა. ეს სისტემა პირდაპირ გამომდინარეობს პარლამენტარული წყობილებიდან, ისე როგორც ეს უფრო მოუხეშავი, ტლანქი სახით გამომდინარეობს თვითმპყრობელური რეჟიმი და იმისაგან, რომ მთელი ძალა უფლება გროვდება ცენტრის ხელში, სისტემა გამოყოფილი ხალხისაგან და მასაზე გაბატონებული. ადმინისტრატიული უფლება გულისხმობს მთავრობის და ხალხს შორის ანტოგონიზის და მტრული განწყობილების არსებობას და ეს უფლება იღებს ყოველგვარ იურიდიულ ზომებს, მთავრობის და მის აგენტურის დასაცავად ამ მტრებისაგან.

უფლების ასეთი გაგება ძირიანად ეწინააღმდეგება დემოკრატიული რესპუბლიკის პრინციპებს, სადაც მთავრობა და მისი მოხელეები წარმოადგენენ ხალხის მოსამსახურეებს, რომელთაც არა აქვთ არავითარი განსაკუთრებული პრეროგატივები და ემორჩილებიან ჩვეულებრივ სისხლის სამართლის და სამოქალაქო კანონს. ყველა პარლამენტარული ქვეყნებისაგან მხოლოდ ინგლისმა დაახწია თავი ამ ადმინისტრატიულ უფლებას მოსამართლეთა ძლიერი გავლენის მეოხებით, რომლებმაც ეს ძალა შეიძინეს მთელი საუკუნის განმავლობაში მეფესთან და მოქალაქეებთან ერთად, ფეოდალების წინააღმდეგ ბრძოლით. აქ ჩვეულებრივ სასამართლოს ექვემდებარება ყველა, დაწყებული მეფიდან და გათავებული უბრალო მომაკვდავით. თითოეულ მოქალაქეს შეუძლია საჩივარი აღძრას სასამართლოს წინაშე თანამდებობის პირის დანაშაულის შესახებ. მთელი ეს სისტემა მჭიდროთ დაკავშირებულია დემოკრატიული რესპუბლიკის პრინციპებთან და ჩვენ ეს უნდა მივიღოთ.

ვ) სასამართლო ორგანოები

ადმინისტრაცია თითქმის ყველგან გაბატონებულთა ორგანოთ ირიცხება, სასამართლო კი ჩაგრულთა ორგანოთ. ეს ორი დაწესებულება მუდამ ცუდ განწყობილებაში იყვნენ ერთმანეთთან და სასამართლომ ვერსად ვერ შესძლო - გარდა ინგლისისა, ადმინისტრაციის დამორჩილება, რომლიც განცალკევდა მისგან და საკუთარი სასამართლოები შექმნა. რადგანაც სასამართლო ერთადერთი დაწესებულებაა, სადაც თავშესაფარს პოულობენ ყველა სუსტები და დაჩაგრულები, ამიტომ უფლებისათვის მებრძოლებს მთელი ძალ-ღონე იქითკენ უნდა მიემართათ, რომ სასამართლო ადმინისტრაციისაგან დამოუკიდებელი გაეხადათ და ამ ნაირათ უზრუნველვყოთ ხალხისათვის მინიმალური სამართლიანობა მაინც. სასამართლოს დამოუკიდებლობა გადაიქცა მოწინავე საზოგადოების საერთო მოთხოვნილებათ. აქედან გამომდინარეობს იდეა, რომ მოსამართლენი აღარ უნდა იცვლებოდენ - ეს მათი ადმინისტრაციისაგან დამოუკიდებლობის გარანტია იქნება.

მაგრამ, დემოკრატიულ რესპუბლიკაში მდგომარეობა იცვლება და სასამართლო სხვანაირ პირობებში ვარდება. თუ ხალხი ირჩევს მოსამართლეებს, ცხადია ისინი არ შეიძლება დამოკიდებული იყონ ადმინისტრაციისაგან, ისინი დამოკდებული არიან მხოლოდ ხალხისაგან, ამ პირობებში კი სასამართლოს დამოუკიდებლობა შეიძლება მხოლოდ „გაბატონებულთა“ მოთხოვნილება იყოს.

ამ რიგათ მოსამართლენი არ უნდა იცვლებოდენ და დამოუკიდებელნი უნდა იყვნენ პარლამენტარულ და ნახევრათ პარლამენტარულ ქვეყნებში, ხოლო დემოკრატიულ რესპუბლიკაში დამოკიდებულიც უნდა იყვნენ და მასთან იცვლებოდენ; ხალხი ირჩევს და უკანვე იწვევს თავის არჩეულებს.

ეხლანდელი სასამართლო დანაშაულობის მიხედვით ორ ნაწილათ განიყოფება: პირადი და სახელმწიფოებრივი ხელშეუხებლობას იცავს სისხლის სამართლის სასამართლო საკუთრების და ოჯახის უფლებას - სამოქალაქო სასამართლო. ეს გაყოფა საერთოდ სამართლიანია, თუმცა ის ასე მტკიცეთ არ ხორციელდება. რაც შეეხება პროცესუალურ მხარეს, ეს დემოკრატიული თვალთახედვის ისრით კრიტიკას ვერ უძლებს. სისხლის სამართლის სასამართლოში დაზარალებულთა ინტერესების დაცვა სახელმწიფო ხარჯზე ხდება, სამოქალაქო სასამართლოში კი დაზარალებული საქმეს თავის ხარჯით აწარმოებს. ასეთი წესი კარგი და მისაწდომია მდიდრებისათვის, ხოლო ცუდი და მიუწდომელ ღარიბებისათვის. პირველთ ფული აქვთ და შეუძლიათ პროცესი თავისი ხარჯით აწარმოვონ, ხოლო მეორეთ შეძლების უქონლობისა გამო ეს არ შეუძლიათ და ამიტომაა, რომ მდიდრები საქმეს თითქმის ყოველთვის იგებენ, ხოლო ღარიბები კი აგებენ. ამიტომ საჭიროა დაზარალებულთა სახელმწიფო ხარჯით დაცვის პრინციპი მიღებულ იქნას სამოქალაქო პროცესშიაც. ამით შეიძლება შეუმსუბუქოთ სუსტს მდიდართან საჩივრის წარმოება.

რაც შეეხება სასამართლოს ორგანოების მოწყობას, ჩვენ ამ შემთხვევაშიაც უნდა ვიხმაროთ ძირითადი პრინციპი. ძალა უფლება უნდა განაწილდეს ცენტრის და ხალხს შორის. 93 წ. კონსტიტუციის მაგალითით ხალხი თავის რწმუნებულთა საშვალებით (ჩვენში საერობო მუნიციპალური ორგანოების საშვალებით) ირჩევს მოსამართლეებს როგორც სამოქალაქო, ისე სისხლის სამართლის უკანასკნელნი საქმეს არჩევენ ნაფიც მსაჯულებთა თანდასწრებით სახელმწიფოს უმაღლესი სასამართლო, რომელიც თვალ-ყურს ადევნებს ყველა სასამართლოებს, არჩევს განსაკუთრებულ სერიოზულ და საკასაციო საქმეებს; და როგორც უმაღლესი ინსტანცია, არჩევს კასაციურ საქმეთ და ირჩევა პარლამენტის მიერ როგორც ეს შვეიცარიაშია მიღებული ყველა მოსამართლეებს ირჩევენ ვადით. ხელ ახალი არჩევის უფლებას უკიდურეს შემთხვევაში, შესაძლებელია ასეთი კომპრომისის გაკეთება. ხელ მეორეთ არჩეულნი მოსამართლენი, როგორც ხალხის ნდობის მქონებელი, შეიძლება გამოცხადდნენ მუდმივ მოსამართლეებათ.

მაგრამ ეს დროებითი კომპრომისია, რომელიც სრულებით არ გამომდინარეობს რესპუბლიკის პრინციპებიდან და ახლო მომავალში უნდა გაუქმებულ იქნეს.

მე არაფერი არ მითქვამს ერთ ფრიად ძლიერ დაწესებულებაზე, რომელსაც ყოველ გვარი წყობილება და ყოველგვარი თავისუფლება - ეს მუდმივი ჯარია.

ყველა ზემოთ თქმულისაგან ცხადია, რომ დემოკრატიულ რესპუბლიკის პრინციპებს სულ არ შეეგუება მუდმივი ჯარი და როგორც მსოფლიო ომი გათავდება და ჩვენი საერთაშორისო მდგომარეობა გამოირკვევა, ნეიტრალობის დამკვიდრების მაშინათვე ჩვენ გადავალთ სახალხო მილიციის სისტემაზე.

მე გავათავე. როგორც ხედავთ ჩვენს წინაშე სდგას მეტის მეტად ძნელი და რთული კითხვა - უნიტარული დემოკრატიული რესპუბლიკის დაარსება - ესეთი წესწყობილების დაფუძნება და განმტკიცება, რომელიც ჯერ-ჯერობით არსად არ განხორციელებულა ამ მიზნის მისაღწევათ კი საჭიროა ორი პირობა: საქართველომ ნამდვილი დამოუკიდებლობა და ძლიერი დემოკრატიული მთავრობა, რომელიც შეძლებს ახალ წყობილების ცხოვრებაში გატარებას. ჩვენმა პარლამენტმა რომ შესძლოს გზის გაკვლევა, გაწმენდა, ყველა დაბრკოლებების ძლევა და დემოკრატიული პოლიტიკური თვითმართველობის დამკვიდრება, ის უნდა იყოს აღჭურვილი კონვენტის ძალაუფლებით.

და თუ ჩვენ მიზანს მაინც ვერ მივაღწიეთ და დავმარცხდით ერთი კი უეჭველი იქნება და ამას პირუთვნელი ისტორია აუცილებლად იტყვის - ჩვენ მივდიოთ სწორე გზით და გავაკეთეთ, რის გაკეთებაც კი შეგვეძლო.

_____________

1. პარლამენტის ქვეშ იგულისხმება ყველა ის ინსტანციები, რომელთა თანხმობა საჭიროა ინგლისში კანონის გამოსაცემათ - სათემო პალატის, ლორდების პალატის და კოროლის.

ერთობა. - 1918. - №184. - გვ. 2-3. - №185. - გვ. 3. - №192. - გვ. 2-3. - №193. - გვ. 2-3

პ. ს. [პეტრე სამსონაძე]

დემოკრატია-ფედერალიზმი-ნაციონალური საკითხი

შესავალი

შვეიცარია როგორც აკვანი დემოკრატიისა და თავისუფლების ყოველთვის განსაკუთრებით იზიდავდა ჩემ ცნობის მოყვარეობას. სინამდვილის ნახვამ და მისმა ცოტათ თუ ბევრად დაახლოებით გაცნობამ რამოდენადმე გააფერკმთალა ბავშვობიდანვე შემუშავებული იდეალური წარმოდგენა ამ შესანიშნავ ქვეყანაზე. ოცნებას ფრთა შეეკვეცა. იდეალი სინამდვილეზე დაშორებული აღმოჩნდა. დასაწუნარი და საკრიტიკო აქაც ბევრი რამ შევნიშნე. ხოლო მიუხედავათ ამისა, როცა მისი აწმყო პოლიტიკური წყობილება სხვა ქვეყნებისას შევადარე და ავწონ-დავწონე მათი შედარებითი ღირსება-ნაკლულოვანება, დავრწმუნდი, რომ შვეიცარიის დემოკრატიულ-ფედერატიული რესპუბლიკა თავის შინაგანი ბუნებით და გარეგნული სანახაობით არა თუ იშვიათი, ერთად ერთი სამაგალითო მოვლენაა მთელ მსოფლიო პოლიტიკურ ისტორიაში.

მისი წესწყობილება განსხვავებული და საგულისხმიეროა ბევრნაირათ, ხოლო მე მაინტერესებს აქ უმთავრესად სამად სამი კითხვა: მისი დემოკრატია, ფედერალიზმი და ნაციონალური საკითხი ანუ სხვა და სხვა ერთა ურთიერთული დამოკიდებულება შვეიცარიაში.

***

შვეიცარიის დემოკრატია პრინციპიალურათ და პრაქტიკულათ ყველა არსებულ დემოკრატიაზე მაღლა დგას. მის მრავალ-ერიან ხალხს ყველაზე უფრო სამართლიანათ შეუძლია იამაყოს თავის დემოკრატიით და პოლიტიკური თავისუფლებით, რომელიც ერთგვარ საზოგადოებრივ სარწმუნოებად გადაქცეულა ამ ქვეყანაში. „თავისუფლება შვეიცარიის ხალხისთვის არსებობის პირობაა. ის მისთვის თითქმის ფიზიკურ ან ფიზიოლოგიურ კანონათ გადაქცეულა. თითქოს ის ალპის მთების წმინდა ჰაერის შემადგენელი ნაწილიაო“ - ამბობს ერთი მწერალი. მთელ საუკუნეთა განმავლობაში შვეიცარიის ხალხი თავგანწირულათ იბრძოდა დამოუკიდებლობისა და თავისუფლებისათვის. მას უყვარს თავის ლამაზი, მთაგორიანი და ტბებით დაღარულ-დასერილი შვეიცარია, რომელსაც არასოდეს არ გაცვლის „სხვა ქვეყნის სამოთხეზედა“. თავისუფალი დავიბადე, თავისუფალი გავიზარდე, თავისუფალი მინდა მოვკვდე - აი რანაირი სულისკვეთება ახასიათებს შვეიცარიელს ისტორიაში. ეს თავდავიწყებული გატაცება ასე გამოიხატა შვეიცარიის ერთ ძველ კონსტიტუციაში: „თავისუფლება და დამოუკიდებლობა ქვეყნის მთავარი სიკეთეა, თვით კეთილდღეობაზე უკეთესი და უმაღლესი“.

აშკარაა, თავისუფლების და დამოუკიდებლობის ამ იდილიას, განსაკუთრებით დღეს, ჰაერი უფუჭდება. იმ ნივთიერი პირობების სიდუხჭირით, რომლებიც ქვაკუთხედია თანამედროვე სოციალურ ურთიერთობათა ყველგან და, მაშასადამე, შვეიცარიაშიაც. მართალია შვეიცარიაში საზოგადოებრივი ძალების შეტაკებას და წინააღმდეგობას ისეთი ფართე ზომა და ხასიათი არ აქვს, როგორც მის მეზობელ დიდ კაპიტალისტურ ქვეყნებში, მაგრამ ეკონომიური მონობის ბურჟუაზიული ფორმები და მათ მიერ გამოწვეული სოციალური ანტაგონიზმი აქაც ისეთივე ფაქტია, როგორც სხვაგან. წავიდა ის დრო, როდესაც შვეიცარიას მწყემსების, „გლეხური“, სოფლური წარმოების ქვეყანას უძახოდენ. დღეს მსხვილი კაპიტალისტური წარმოება თანდათან იპყრობს შვეიცარიის ეკონომიურ ცხოვრებას. ეს კი თავისებურათ სცვლის ხალხის პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ფსიხოლოგიას. სახელოსნოს ძირს უთხრის ქარხანა. კლასთა ჭიდილი ცხოვლდება. დაქირავებულთა და დამქირავებელთა „მშვიდობიანი“ ურთიერთობის კვალი აღარსად სჩანს. მოკლეთ, დემოკრატიის და პოლიტიკური თავისუფლების კალთაში „თავისუფლათ“ ეხვევა სოციალურ-ეკონომიური უსწორ-მასწორობა და მისი თანდათანი გაძლიერება. მაგრამ ამით არავითარ შემთხვევაში არ ეკარგება თავისი დიადი მნიშვნელობა შვეიცარიის ხალხის დემოკრატიულ დაწესებულებებს, პირიქით, პროგრესის, თანასწორობის და სოციალურ გადახალისების მატარებელი საზოგადოებრივი ელემენტები ამ დაწესებულებებზე ემყარებიან თავის გამათავისუფლებელი მოძრაობის მსვლელობაში და ცდილობენ კიდევ უფრო გააღრმაონ და განამტკიცონ დემოკრატიის და თავისუფლების საფუძველი საზოგადოების უმაღლესი ჰარმონიული ფორმის შესაქმნელათ.

თუ სადმეა დღეს დემოკრატია, რომელსაც ყველაზე უფრო თამამათ შეუძლია ატაროს ასეთი სახელი, ეს არის შვეიცარიის დემოკრატია, ხოლო შვეიცარიის მუშათა პარტია ამით, თავის თავად ცხადია, მაინც არ კმაყოფილდება და ენერგიულათ თხოულობს დემოკრატიული უფლებების განვითარებას, ე.ი. დემოკრატიის კიდევ უფრო გადემოკრატებას. ის იბრძვის ამისთვის, მით უფრო მას შემდეგ, რაც ბურჟუაზია თავის პოლიტიკური იდეალების უარყოფის გზაზე შედგა და ხალხის თავისუფლების საქმის დაცვა თანდათან ერთიანათ მის ხელში გადადის.

გადამეტებულია ზოგიერთების აზრი, ვითომ ევროპასა და სხვა განათლებულ ქვეყნებში დემოკრატია არსად არ იყოს, გარდა შვეიცარიისა. ეს შეცდომაა. მაგრამ ყოველ შემთხვევაში შვეიცარია ამ მხრით პირველია. მისი დემოკრატია ისტორიული ორგანიული დემოკრატიაა. მას ბადალი არა ჰყავს დემოკრატიის ახალ-ახალი ფორმების შექმნაში. - მე მგონია მიუხედავათ თანამედროვე საერთაშორისო ჭექა-ქუხილისა, ჩვენებური მკითხველისთვის ასეთი დემოკრატიის გაცნობა, რამოდენიმეთ მაინც, სასარგებლო იქნება. მით უფრო რომ ჩვენი ხალხის მომავალი დემოკრატიული ფორმების შემოღებას და განვითარებას ვერ ასცდება და პატარა შვეიცარიის დაწინაურებული დემოკრატიის ავ-კარგმა მას სულ უნაყოფოთ არ უნდა ჩაუაროს.

***

ჩემს ყურადღებას იპყრობს აგრეთვე შვეიცარიის ფედერატიული წყობილება. კითხვის ეს მხარე უფრო საყურადღებოც არის ვინემ დემოკრატია, რადგან უკანასკნელი ავათ თუ კარგათ სხვა ქვეყნებშიაც ადვილი სანახავია. ხოლო ფედერატიულ სახელმწიფო ურთიერთობას აქა-იქ შეხვდებით, ის უფრო შედარებით ახალი, რთული და შეუსწავლელი მოვლენაა და ქართველ მკითხველს მაზე უფრო ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვს.

შვეიცარია ფედერატიული სახელმწიფოა, ფედერატიული კავშირია 25 ავტონომიურ კანტონის და ნახევარ-კანტონის. თვითეული კანტონი თავის მხრით ერთგვარი პატარა ფედერალური სახელმწიფოა სახელმწიფოში, კავშირია მრავალ ავტონომიურ კომუნათა, რომლებიც პაწაწკინტელა პოლიტიკური ორგანიზმებია კანტონალურ სახელმწიფოში. კომუნა საძირკველია პოლიტიკური ცხოვრების. კანტონი შეიცავს კომუნათა განსაზღვრულ რაოდენობას. ხოლო კონფედერაცია ოც და ორი სრული კანტონიდან დგება, - აი რაგვარათ არის აწყობილი შვეიცარიის ფედერატიულ დემოკრატიული რესპუბლიკა. კერძო და საზოგადო, ადგილობრივი და ცენტრალური, კონფედერალური და კანტონალური, ერთობა და სხვადასხვაობა - აქ ერთიმეორეს ავსებს, ერთიმეორეში ორგანიულათ ზავდება.

ფედერატიული წყობილების ისტორიული კედლები კომუნათა და კანტონთა თავისუფლების და დამოუკიდებლობის საფუძველზეა ამოშენებული. არსებობისთვის ბრძოლამ შეაკავშირა ეს პატარა ერთეულები და მისცა სათავე მათ დღევანდელ ფედერალურ სახელმწიფოებრივობას. ფედერალური წყობა თითქოს ისტორიულათ შვეიცარიის ხალხის თანდაყოლილი და თანშეზრდილი პოლიტიკური თვისებაა. ეს ხალხი წმინდა უნიტარიზმს ყოველთვის ებრძოდა და ებრძვის. მთელი ქვეყნის ერთ კალაპოტში ჩაყენების და ცენტრალისტური გაერთიანების უდიდესი ბაირაღტარი ნაპოლეონიც კი იძულებული იყო აღეარებინა შვეიცარიელთა ფედერატიული მიდრეკილების სამართლიანობა და ეცნო პატარა ავტონომიურ სახელმწიფოთა (კანტონთა) კავშირის აუცილებლობა. - მართალია, ახალი ცხოვრების ვითარებამ განამტკიცა და გააძლიერა კონფედერაციის უფლება. ბევრი უფლება ჩამოერთვა კანტონებს და გადაეცა კავშირს. ერთი სიტყვით გამაგრდა ფედერატიული სახელმწიფო. მაგრამ საერთო კონფედერალურ საზღვრებში კანტონთა ავტონომიური ცხოვრება უზრუნველყოფილია და მათი კონსტიტუციონალური პირობა დაცული. უფლების პროფესორი ჰილტი ამბობს: ყოველთვის, როცა ცენტრალური მთავრობა მოინდომებს კანტონალური საზღვრების წაშლას, კანტონები მყისვე ფეხზე დადგებიან და დაირაზმებიან, რომ თავის უფლებები და სუვერენიტეტი მთელი თავის ენერგიით დაიცვან. კანტონები იმდენხანს იცოცხლებენ, რამდენხანსაც თვით კონფედერაციაო.

***

ნაციონალური კითხვა როგორც ეს სხვაგან ესმით, შვეიცარიაში არ არის. ხოლო ნაციონალური კითხვა როგორც ერთ საზოგადო სახელმწიფურ ერთეულში სხვა და სხვა ერთა მშვიდობიანი ურთიერთული დამოკიდებულება, ერთ სახელმწიფოში ერთა პოლიტიკურ-კულტურული თანამშრომლობა და ამ თანამშრომლობის ფორმები, ამ გვარათ გაგებული ნაციონალური კითხვა, რა თქმა უნდა, აქ არსებობს. როგორ არი განსაზღვრული ერთა უფლებები, რა მნიშვნელობა აქვს ენის კითხვას, როგორია შკოლა, სასამართლო, მიზეზები „ნაციონალური მშვიდობისა“ და სხვა მრავალი ასეთი კითხვა საინტერესოთ მიმაჩნია ჩვენი მკითხველებისთვის.

მიუხედავათ ეროვნებათა სხვა და სხვაობისა და მრავალენიანობისა შვეიცარია არის მთელი კაცობრიობის ისტორიაში საუცხოვო მაგალითი ნაციათა მშვიდობიანი თანამშრომლობისა, რამდენათაც ეს შესაძლებელია თანამედროვე წესწყობილების საშოში. შვეიცარიის კონფედერაცია შეიცავს არა ერს, არამედ ერებს. ზოგიერთები ივიწყებენ ამ გარემოებას და შვეიცარიის ხალხს სინჯავენ როგორც ერთ ნაციას. მარა ეს დიდი შეცდომაა. შვეიცარიელთა ნაცია ჯერ არ გამოუმუშავებია ისტორიას და მომავალშიაც საეჭვოა რომ გამოიმუშავოს. ფრანგები, ნემცები, იტალიელები, რომანელები აქ ერთიერთმანეთის გვერდით ცხოვრობენ და ეწევიან საერთო პოლიტიკურ უღელს უჩხუბრათ და უდავიდარაბოთ. ეს არ ნიშნავს რომ ნაციონალურ მიდრეკილებათა წინააღმდეგობა, კულტურული განსხვავება და მისი დემონსტრატიული გამოჩინება საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ენათა ბრძოლა და სხ. არ არსებობს. მარა ყოველივე ამას საერთოთ მშვიდობიანი, კონსტიტუციონალური და კულტურული ხასიათი ეძლევა. - ნაციონალურ-კულტურული სხვადასხვაობა ხელს არ უშლის ისტორიულ-პოლიტიკურ ერთობას. და აი ჩვენთვის სწორეთ ეს აძლევს განსაკუთრებულ მნიშვნელობას შვეიცარიის „ნაციონალურ კითხვას“, რომელზეაც თვით შვეიცარიაში იშვიათათ ლაპარაკობენ...

_______________

1. ეს წერილები კარგა ხანია დაწერილია. შვეიცარიის წყობილების მაგალითი დღეს ყველას ენაზე აკერია. გვგონია, ქართველ მკითხველთათვის სწორეთ დღესა, ამ საერთო ცვლილების დროს, არის შვეიცარიის პოლიტიკური წყობილების გაცნობა. მცირე ნაწილი ამ წერილების დაიბეჭდა „ბ. გაზეთში“ და „შადრევანში“. აქ ვბეჭდავთ ერთიანათ მთელ შრომას.

ალიონი. - 1917. - №9. - გვ. 3-4

ლადო [ვლადიმერ ახმეტელაშვილი]

I

ნაწარმოები, რომელშიაც კარლ მარქსმა თავისი ღირებულების თეორია განავითარა, არის ავტორის უკვდავი „კაპიტალი“.

რა უნდა კ. მარქსს თავის „კაპიტალში“ ღირებულების თეორიით აგვიხსნას? მას სურს დაამტკიცოს ის თუ, როგორ ხდება რომ დღიურ ქირაზე მომუშავე მუშის ანუ პროლეტარის შრომა სრულათ არ არის დაფასებული, იგი იმდენს არ იღებს თავის შრომაში, რამდენიც მას ნამდვილათ ერგება, ღებულობს ნაკლებს, ვიდრე მისი შრომა ღირს.

სოციალ-ეკონომიურ კანონის მიხედვით ყოველი სასყიდელი საგანი ანუ, სწორეთ რომ ვსთქვათ, - საქონელი თავის ღირებულების-დაგვარ ფასდება. თვითეული ჩვენგანი, როცა პურს, ხორცს, ფეხსაცმელს ან ტანსაცმელს ყიდულობს - აძლევს იმდენს, რამდენიც იგინი ღირს. დღიურ ქირაზე მომუშავე პროლეტარიატი ყიდის თავის სამუშაო ძალას საწარმოვო იარაღების პატრონ კაპიტალისტზე როგორც საქონელს. მაგრამ როგორ ხდება, რომ ეს საქონელი - [...] ძალა, ანუ შრომა - სოციალ[...] კანონიდან გამონაკლს შეადგენს, რომ კაპიტალისტი მუშის შრომას იაფათ ყიდულობს, ვიდრე იგი ღირს?

ჩვენ ვიცით, რომ ყოველ შრომას არ აქვს საქონლის ხასიათი, მაგ. გლეხი თავის შრომას კი არ ყიდის, ის ჩვეულებრივ ყიდის თავის შრომის ნაყოფს, ასევე ითქმის ხელოსანზე და დიდ მრეწველებზე. დღიურ ქირაზე მომუშავე პროლეტარიატი კი არ ყიდის თავის შრომის ნაყოფს, როგორც გლეხი, ხელოსანი, დიდი მრეწველი; ის პირდაპირ ყიდის თავის შრომას, თავის სამუშაო ძალას. ასევე ყიდიან თავიანთ სამუშაო ძალას სამრეწველო ბანკებ-კანტორებში დირეკტორ-ბუხჰალტრები და სახელმწიფო დაწესებულებაში დაბალ მოხელედამ დაწყებული გათავებული მინისტრამდის; მინისტრ-დირექტორებიც დაქირავებული მუშაა, მხოლოთ იმ განსხვავებით რომ ამათი ქირა, ე.ი. ამათი სამუშაო ძალა ისე დაბალი არ არის, როგორც მრეწველობაში მომუშავე პროლეტარიატისა, პირიქით მინისტრ-დირექტორების შრომა, უსაზღვროთ, ზედ-მეტათ არის დაჯილდოებული.

ერთი სიტყვით, მუშა თავის შრომას ნაკლებათ ყიდის ვიდრე იგი ღირს, მეტს ჰქმნის - ნაკლებს კი ღებულობს; მერე განა ეს შესაძლოა? განა აქ ადამიანთა საზოგადოება გამონაკლ კანონს ქმნის? რით აიხსნება ეს საოცარი მოვლენა?

II

რა არის ღირებულება?

თუ გვინდა რომ საგანი საფუძვლიანათ შევიგნოთ, ჯერ უნდა ვიცოდეთ, თუ რა არის თვით ღირებულება. თანამედროვე ცხოვრებაში ყოველი თავის სამუშაო ძალას ან და თავის შრომის ნაყოფს ყიდის და აღებულ ფულით ყიდულობს იმას, რაც მისთვის საჭიროა და რაც მას ოჯახში არ მოეპოება. აქვე ჩვენდა უნებურათ იბადება კითხვა: რა არის ამა თუ იმ საქონლის ღირებულება? ტანსაცმელს, პურს, თუთუნს აქვს ჩვენთვის ღირებულება, ის რამეთ გვიღირს, რადგან ჩვენ შეგვიძლია ტანსაცმელი ჩავიცვათ და ჩვენი სხეული სიცხე-სიცივისაგან დავიფაროთ, პური ვჭამოთ და მით ჩვენი ხორციელი სიმშილი მოვიკლათ, თუთუნი მოვწიოთ და სხ. ვინც ველოსიპედზე სიარული არ იცის, პირადათ მისთვის ამ საქონელს ღირებულება არა აქვს. მაგრამ ველოსიპედს საერთოთ კი აქვს რამე ღირებულება, ვინაიდან არიან იმას გარდა ასი და ათასი რომლებსაც შეუძლია საჭიროებისდაგვარ ის მოიხმარონ, მოაჯდებიან და საითაც უნდათ იქით გააქცევენ. თუთუნით გატენილი გილზები ჩემთვის არა ღირს-რა, მარა თუთუნის მომწევისთვის კი იგი დიდი რამ ღირს და ხშირათ ძვირფასიც არის.

ასე, ყოველი ნივთი - საქონელი, რომელიც შეიძლება გაიყიდოს ან და გაიცვალოს, ან და ვისმე მოთხოვნილებას აკმაყოფილებს, არის ეს მოთხოვნილება ხორციელი, როგორც ჭამა, სმა, ჩაცმა, დახურვა, თუ არის იგი წმინდა სულიერი, წიგნი, ოპერა და სხ. აქვს ღირებულება.

მაგრამ არის ისეთი ნივთიერება, როგორც ჰაერი, მზის სინათლე, და სხვ. ამასთან ძალიან საჭირო და აუცილებელი, ურომლისოთაც არც-ერთ ორგანიულ არსებას არ შეუძლიან იარსებოს, მარა ღირებულება კი არ აქვს, არავინ ამბობს ჰაერს, მზის სინათლეს ვყიდი ან ვყიდულობო. რატომ არა აქვს ჰაერს, მზის სინათლეს ღირებულება? იმიტომ რომ ჰაერი, მზის სინათლე, ისე ბლომათ და გამოულეველათ არსებობს, რომ ამით ყოველი არსება უშრომლათ, უხარჯოთ სარგებლობს, მუქთათ იძენს; ჰაერის, სინათლის შეძენისათვის არავინ არ ზრუნავს - არ შრომობს. თუთუნი კი, რომელსაც ჩვენ არ ვეწევით, შეგვიძლიან მივყიდოთ იმათ, ვინც ეწევა და აქედან აღებული ფულით ვიყიდოთ ის, რაც ჩვენ გვჭირია. წყლიან ალაგებში წყალს როგორც ჰაერს და მზის სითბოს არ აქვს ღირებულება, რადგან იქ წყალი არც გაიყიდება და არც გაიცვლება. იქ საცა წყალი ნაკლებათ არის, აქვს წყალს განსაზღვრული ღირებულება, წყალი იყიდება, იცვლება სხვა ნივთზე.

ზევით მოყვანილ მაგალითებიდან ის დასკვნა გამოიყვანება, რომ ღირებულება ორგვარი ყოფილა: 1) სახმარისი ღირებულება და 2) საცვლელი ღირებულება. მაშასადამე, ჰაერს, მზის სითბო-სინათლეს, წყლიან ადგილებში წყალს აქვთ სახმარი ღირებულება; ტანსაცმელს, პურს, თუთუნს ველოსიპედს, გარდა სახმარი ღირებულებისა აქვს ზედ მეტათ საცვლელი ღირებულება - ანუ საქონლის ღირებულება. ყოველ საქონელს, რომლის გაცვლაც შეიძლება სხვაზე, ე.ი. აქვს საცვლელი ღირებულება აქვს ამასთანავე სახმარი ღირებულებაც, წინააღმდეგ შემთხვევაში მასში არავინ არაფერს გაცვლიდა.

შეიძლება მხოლოდ ის საქონელი გაიცვალ-გაიყიდოს, რომელსაც ვისთვისმე რამე მოსახმარი ღირებულება აქვს, ვისმეს რაშიმე დასჭირდება. მაგრამ საქონელი, რომელსაც სახმარი ღირებულება აქვს, თუ შრომის ნაყოფი არ არის, მის შეძენა-გაკეთებაზე შრომა არ არის დახარჯული, როგორც ჰაერი, მზის სითბო-სინათლე, მას საცვლელი ღირებულება არასოდეს არ ექნება. მხოლოდ შრომა, შრომა სასარგებლო არის ერთათ-ერთი აუცილებელი პირობა საცვლელ ღირებულებისა.

რაში მდგომარეობს საცვლელი ღირებულება? თუ გვინდა, რომ დასმული კითხვა მაგალითის საშუალებით ნათელ ვყოთ, ჩვენ უნდა სანიმუშოთ ავიღოთ ის ხანა, როცა ნაწარმოები პირდაპირ ნაწარმოებზე იცვლებოდა, როცა ჯერ კიდევ არ იყო ფული ხმარებაში. ამ ხანას ეწოდება ნატურალური მეურნეობის ხანა.

ვთქვათ, ფეიქარმა ოცი (20) ადლი ხამი მოქსოვა, ყველა ეს მას არ სჭირია; თერძმა ერთი ჩოხა დაამზადა, არც ეს სჭირია მას, ხამის მომქსოვს - ფეიქარს ჩოხა არა აქვს, მეჩოხეს ხამი არა აქვს. პირველს ჩოხა სჭირია მეორეს ხამი და აი, ესენი სცვლიან ერთმანეთში თავიანთ ზედმეტ საქონელს: ფეიქარი აძლევს ოც (20) ადლ ხამს თერძს ერთ ჩოხაში. ორივ მხარე კმაყოფილი რჩება. ცხადია, ოც ადლ ხამს იმდენივე ღირებულება ქონებია, რამდენიც ერთ ჩოხას. ვთქვათ ახლა ჩვენი ფეიქარი იწყებს თავის შრომის გაგრძელებას - ხამს და ცვლის სხვა საქონელზე. ოც ადლ ხამს ახლა ის ცვლის ერთ სტოლზე, ანდა 100 გამომცხვარ პურზე, ერთ საჟენ შეშაზე ან და ერთ წიგნზე. თითვეულ გაცვლის დროს ყოველ საქონლის ღირებულება თანასწორია. მაშასადამე, ოცი ადლი ხამი ღირს იმდენი, რამდენიც ღირს ერთი ჩოხა, ერთი სტოლი, ასი გირვანქა გამომცხვარი პური, ერთი საჟენი შეშა ან ერთი წიგნი.

ყველა ეს საქონელი არის მოსახმარი ნივთი რომლებიც ადამიანის სხვა და სხვა მოთხოვნილებას აკმაყოფილებენ; თუმცა აქ ჩამოთვლილ საქონელთ სხვა და სხვა მიზანი აქვთ - სხვა და სხვა დანიშნულება, თუმცა თვითეული ამა განი სხვა და სხვა მასალიდან არიან დამზადებული მაგრამ ყველა ამათ ერთი რამ აქვთ საერთო: ესენი შრომის ნაყოფნი არიან; სწორეთ ეს საერთო რამ (შრომა) შესაძლებლათ ხდის სხვა და სხვა მიზნისთვის დანიშნული საქონლები და სხვა და სხვა მასალიდან დამზადებული, ერთი მეორეზე გაიცვალოს. მაშასადამე საქონლის ღირებულებას ქმნის შრომა. ის რომ უშრომლათ იძინებდეს, როგორც ჰაერი და მზის სითბო, ღირებულება არ ექნებოდა.

რატომ სხვა და სხვა საქონელს სხვა და სხვა ღირებულება აქვს?

სხივი. - 1905. - №3. - გვ. 4

ლადო [ვლადიმერ ახმეტელაშვილი]

ჩვენ პირველი წერილის ბოლოს შემდეგი კითხვა დავსვით: რა მიზეზია, რომ სხვა და სხვა საქონელს სხვა და სხვა ღირებულება აქვს? დარწმუნებული ვართ, ვინც ჩვენი წერილი გულდასმით წაიკითხა, ის უსათუოთ გაიხსენებს იქ მოყვანილ მაგალითს და დაფიქრებით შეეკითხება თავის თავს: მართლაც, რათ არის ასე, რომ 20 ადლ ხამს აქვს ერთი ჩოხის ღირებულება, ან და 20 ადლ ხამს აქვს ერთი სტოლის, ას (100) გირვანქა გამომცხვარ პურის, ერთი საჟენი შეშის და ერთი წიგნის ღირებულება?

პასუხი შემდეგია. ყოველ საქონლის საცვლელი ღირებულება სამუშაო დროს რაოდენობით განისაზღვრება, ე.ი. თვითეული ღირს იმდენი, რამდენიც მის დამზადებაზე საზოგადოებრივი საშუალო სამუშაო დრო დახარჯულა, რამდენი დრო მოსდომებია. მაგ. ის საქონელი, რომლის დამზადებას მთელი დღე დასჭირებია, ორჯელ მეტი ღირს ვიდრე ის, რომელსაც მხოლოდ ნახევარი დღის შრომა დასჭირებია მეტი და ასე ქვეით. ყოველი შრომის ნაყოფი წარმოადგენს განხორციელებულ, ანუ განივთიერებულ სამუშაო დროს. და რამდენათაც შრომის ნაყოფზე (საქონელზე) მეტი სამუშაო დრო არის დახარჯული, იმდენათ მეტია მისი საცვლელი ღირებულებაც. დასახელებულ მაგალითიდან ნათლად სჩანს რომ 20 ადლ ხამის დამზადებას იმდენივე სამუშაო დრო სჭირია, რამდენიც დამზადებას ერთი ჩოხის, ერთის ტოლისას, ას (100) გირვანქა გამომცხვარ პურს. მაგრამ ჩვენი მხრივ დიდი შეცდომა იქნებოდა თუ რომ ოც (20) ადლ ხამზე მარტო ფეიქრის მიერ დახარჯულ შრომას ვიანგარიშებდით, ჩოხაზე მარტო თერძის შრომას, სტოლზე - დურგლისას, 100 გირვანქა გამომცხვარ პურზე მარტო მეპურესი და სხვა... ჩვენ საერთოდ მთელი შრომა უნდა ვიანგარიშოთ, რომელიც დახარჯულია ზევით ჩამოთვლილ საქონლებზე ოც (20) ადლ ხამზე ფეიქრის შრომის გარდა შეიცავს სოფლის მეურნის შრომას, ვინაიდან ქსელი, რომლიდანაც ხამი არის მოქსოვილი; ჩოხა შეიცავს თერძის შრომას, შალის დამზადებლისას და მატყლისას, უკანასკნელი კი, თავის მხრივ სამეურნეო შრომის ნაყოფია; სტოლზე დახარჯულა შრომა დურგლის, ხის მომჭრელის და ხის გამთლელის; პურზე დახარჯულა მეპურეს შრომა, მეწისქვილესი და სამეურნეო შრომა; წიგნი შეიცავს ქაღალდის გამკეთებლის შრომას, ასოთ-ამწყობებისას, დამბეჭდავებისას, წიგნის დამკაზმელებისას და თვით ავტორისას.

თვითეული აქ ჩამოთვლილი შრომა სხვა და სხვა გვარისაა, მათ შორის თითქოს კაცი საერთოს ვერას იპოვის, ზოგი შრომა სულ მარტივი და ამასთან ადვილია, ზოგი რთული და მძიმე შესასრულებელი. მაგრამ ყოველგვარ შრომას ფაქტიურათ (ნამდვილათ) ერთი რამ აქვთ საერთო: ყოველი შრომა ადამიანის მაჯის-ტვინის ძალას მოითხოვს, ის ცხოველ ძალას საჭიროებს. შრომა, რაც გინდა რთული იყოს, შეიძლება მარტივ სამუშაო ძალაზე დავყოთ, ვინაიდან ის შრომა შესდგება მრავალგვარ უბრალო შრომიდან; ერთი რთული შრომა მრავალგვარ მარტივ შრომას უდრის.

განვმარტოთ მაგალითათ:

ვთქვათ ერთმა მილიციონერმა, სიონის ქუჩაზე, დაღესტნელ მეხანჯლე ლეკის შეგირდს ხანჯალი დაუკვეთა გასაკეთებლათ. მეხანჯლე ლეკის შეგირდი დაკვეთილ ხანჯლის გაკეთებას ერთი თვე მოუნდა, მაშასადამე მეხანჯლის შეგირდსაც შეუძლიან სთქვას, ერთმა ხანჯლის დამზადებამ ჩემი ერთი თვის სამუშაო დრო იმსხვერპლაო. მაგრამ თუ ჩვენი მილიციონერი ახლა ხანჯალს ოსტატ მეხანჯლე ლეკს დაუკვეთს, იგი მხოლოთ ნახევარ დღეში დაამზადებს, ასე რომ ოსტატი მეხანჯლე თითო ხანჯალს ნახევარ დღის სამუშაო დროს ანდომებს. ჩვენ აქ ახლა თითქმის რაღაცა უცნაურობას ვხედავთ, ერთი ხანჯალი ერთი თვის სამუშაო დროს შეიცავს, მეორე ხანჯალი კი მხოლოთ ნახევარ დღის სამუშაო დროს. მაგრამ ჩვენ უცნაურობის ილუზია მაშინვე გაქრება, თუ რომ მივიღებთ მხედველობაში ოსტატ მეხანჯლეს სამი წლის შეგირდობის ვადას, რომლის განმავლობაში ისე დახელოვნდა, ისე შეისწავლა ხელობა, რომ მან შესძლო ნახევარ დღის განმავლობაში ერთი ხანჯლის გაკეთება; მაშინ, როცა მისი უსწავლელი შეგირდი მთელ თვეს ანდომებს. ამისათვის ოსტატი მეხანჯლე ლეკი გაკეთბულ ხანჯალში ანხორციელებს თავის სამი წლის შრომას, რომელიც მან ხელობის შესწავლას მოანდომა, მეხანჯლე ყოველ ხანჯალს, რომელიც მან გააკეთა ან და გააკეთებს, ჩვეულებრივ სამუშაო დროს გარდა ზედმეტათ ანდომებს სასწავლო დროს ერთ ნაწილს. რამდენი სასწავლო დრო იხარჯებოდა თითო დამზადებულ ხანჯალზე, სისწორით არ შეიძლება ითქვას, მაგრამ ეს კი ყველასთვის ცხადია, რომ ყოველი ხანჯალი შეიცავს სასწავლო დროს ერთ ნაწილს. ვიანგარიშოთ საათობით. ვთქვათ ოსტატმა ერთი ხანჯლის დამზადებას მოანდომა ექვსი საათი, ეს ექვს საათში ოსტატის მიერ დამზადებული ხანჯალი მეტ შრომას შეიცავს, ვიდრე ის, რომელიც შეგირდის მიერ ათსა და თერთმეტ საათში მზადდება. აქედან აშკარათ დამტკიცდა ოსტატ მეხანჯლე ლეკის მიერ ექვს საათში გაკეთებული ხანჯალი მეტ საზოგადოებრივ საჭირო შრომას შეიცავს, ვიდრე უსწავლელ მეხანჯლე შეგირდის ექვსი საათის ჩვეულებრივი სამუშაო დრო.

მაგრამ აქედან ის დასკვნა არ შეგვიძლიან გამოვიყვანოთ, ვითომ ვინც საქონლის დამზადებაზე მეტ დროს მოანდომებს, იმდენათ მეტი ეღირება, საქონლის მეტი ღირებულება ექნება. არა, აქ ჩვენ ისეთი საზოგადოებრივი საჭირო სამუშაო დრო უნდა გვქონდეს მხედველობაში, რომელიც ამა თუ იმ კულტურულ ხანაში - ჩვეულებრივათ საჭიროა საქონლის დამზადებისათვის. ავიღოთ მაგ. ჩვენ მიერ დასახელებული ფეიქარი. ვთქვათ ფეიქარი განაგრძობს მუშაობას, ახლა ყოველ 20 ადლ ხამის დამზადებას ორჯერ მეტ დროს ანდომებს ვიდრე წინათ. თუ რომ ფეიქარი გაცვლის დროს თავის მეზობელ თერძს ორ ჩოხას მოსთხოვს, რადგან მან ახლა ორჯელ მეტი დრო დახარჯა ოც ადლ ხამის დამზადებაზე, იგი მეზობელ თერძიდან შემდეგ პასუხს მიიღებს: ეს ჩემთვის სულ ერთია შენ რამდენი დრო მოანდომე; შეიძლება იზარმაცე; აი მეორე ფეიქარი იმდენს მთხოვს რამდენიც ღირებულება, წინათ მოგეცი, ე.ი. ოც ადლში ერთ ჩოხას; თუ შენ არ მომცემ, მას გამოვართმევო. ამის შემდეგ ჩვენი ფეიქარი ჭკუაზე მოდის, განაგრძობს ფეიქარი თავის მუშაობას უფრო ბეჯითათ და ოცი ადლის ხამის გაკეთებას ანდომებს იმდენ დროს, რამდენსაც სხვა ფეიქრები ანდომებენ. ცხადია, ღირებულებას საზღვრავს არა ის სამუშაო დრო, რომელსაც ზარმაცი დახარჯავს ამა თუ იმ საქონელზე, არამედ ის, რომელსაც ბეჯითი ხარჯავს. ნაკლებ დროს დამუშავებული საქონელი იაფათ ღირს, ყველა ამას ყიდულობს, ძვირი საქონლის პატრონი აგებს და იძულებული ხდება თავის საქონელიც გააიაფოს, ე.ი. ნაკლებ სამუშაო დროს ბევრი დაამზადოს. აი ამას ქვია საზოგადოებრივი საჭირო დრო, ე.ი. ის დრო, რომელიც განსაზღვრულ საზოგადოებრივ მდგომარეობაში საჭიროა საქონლის დასამზადებლათ. აი ეს დრო საზღვრავს საქონლის ღირებულებას.

სხივი. - 1906. - №15. - გვ. 3-4

II

უცილობელ ჭეშმარიტებადაა მიჩნეული, რომ პრესსა სარკეა საზოგადოებრივ ცხოვრებისა, გამომხატველია მასში არსებულ მისწრაფების და ურთიერთობისა. ყველა კულტურულ ქვეყნებში გაზეთი, თუ ეკონომიურის საზომით განვსჯით, ისეთივე საქონელია, როგორც სხვა ყოველივე საბაზრო ნაწარმოები და მას ერთ თვესაც არ შეუძლია არსებობა, თუ მკითხველები ასე თუ ისე არ დააკმაყოფილა და მათი სოციალური ინტერესები და მისწრაფებანი არ გამოხატა. ამიტომაც პრესსა, როგორც ორგანო საზოგადოებრივ აზრისა, მჭიდროდ დაკავშირებულია საზოგადოებასთან და ითვლება მის სარკედ, მისი სახის გამომხატველად.

ასევე უცილობელ ჭეშმარიტებადაა მიჩნეული, რომ პოლიტიკური არჩევნები, - თუ იგი ხელოვნურად გაყალბებული არაა, - საშუალებაა ხალხის სურვილისა და ლტოლვილების გამოსახატავად. ყველა კულტურულ ქვეყნებში არჩევნების დროს სხვა და სხვა პარტიის კანდიდატები ერთმანეთს ეჯიბრებიან, თავიანთ პროგრამებს ერთმანეთს უპირდაპირებენ, ამ პროგრამებში გამოხატულ პრინციპების საფუძვლით ამომრჩევლებს მათი ინტერესების დაცვას ჰპირდებიან და ასე საარჩევნო ყუთთან მომხრეებს აგროვებენ და მათ ხმებს ინაწილებენ. არჩევანის შედეგი, ხმების დათვლა, ხელად ამჟღავნებს, ვინ გაიმარჯვა და ვინ იქმნა დამარცხებული. ამა თუ იმ კანდიდატის გამარჯვება ან დამარცხება მომასწავებელია ამომრჩევლების წინაშე მისი პროგრამის გამარჯვების ან დამარცხებისა. არც ერთი კანდიდატი თავის დამარცხებას ან გამარჯვებას არ სთვლის თავის პირად გამარჯვებად ან დამარცხებად, ვინაიდან იქ ბრძოლაა არა პიროვნებათა, არამედ პრინციპების და მიმართულებისა. ამიტომაც ყველა გამარჯვებულ კანდიდატებს თავის გამარჯვება იმის მომასწავებლად მიაჩნია, რომ მისი პარტიის პროგრამაში გატარებულმა იდეალმა და მისწრაფებამ ამომრჩეველთა უმრავლესობა მიიმხრო და იდეების დუელში გაიმარჯვა. და რახან ეს ასეა, ადვილად გასაგებია, რომ პოლიტიკური არჩევნები საზოგადოდ ხალხის სურვილების გამოხატვის საშუალებადაა მიჩნეული და, ამ არჩევნების შედეგის მიხედვით, ესე იგი სხვა და სხვა პარტიების გაძლიერებისა თუ დასუსტების კვალობაზე, სჯიან ხალხში სხვა და სხვა სოციალ-პოლიტიკურ იდეებისა და მისწრაფებათა გავრცელებას და განმტკიცებას.

ამ მხრივ ერთნაირი ხასიათი და ნიშნობლივი თვისება აქვს პრესსას და პოლიტიკურ არჩევანს, - ორივე მეტ-ნაკლებად გამოხატავს საზოგადოების აზრს, მის სურვილს და მისწრაფებას.

თუ ასეთი აზრი პრესსისა და პოლიტიკურ არჩევნების შესახებ სინამდვილის გამომხატველია ყველგან და ყოველთვის, იმ შემთხვევაში ჩვენ ქართველები, ბედის მადლიერი უნდა ვიყოთ, რადგან ამ მხრივ ჩვენს ცხოვრებაში სჩანს ისეთი მოვლენა, რომელიც, - თუ ზემოდ აღნიშნული „ჭეშმარიტება“ ჩვენს შესახებაც მართალია, - დიდად სანუგეშო და სასიამოვნო არის. სანუგეშო არის, რადგან იგი ჩვენს დიდ წინმსვლელობასა და დაწინაურებას მოწმობს. მთელი ქართული პრესსა მეტ-ნაკლებად მხოლოდ სოციალისტურია, ქართველებში მომქმედი და გავრცელებული პარტიები უმთავრესად სოციალისტური პარტიებია, საპარლამენტო არჩევნებშიაც გამარჯვება მხოლოდ სოციალისტურ პარტიების წარმომადგენლებს დარჩათ. მთელს ერს აქვს პრესსა მხოლოდ სოციალისტური, მთელი ერი თავის წარმომადგენლებად პარლამენტისათვის ირჩევს მხოლოდ სოციალისტ კანდიდატებს, - აი ის მოვლენა, რომელსაც გვიდგენს თვალწინ ჩვენი დღევანდელი ცხოვრება. თუ საზოგადოდ პრესსა და პოლიტიკური არჩევანი სისწორით გამოხატავს ხალხის აზრსა და სულიერ განწყობილებას, იმ შემთხვევაში შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ჩვენი საერთო იდეური დაწინაურება ფრიად თვალსაჩინოა. უნდა ვიფიქროთ ასე იმიტომ, რომ სოციალიზმი დიადი იდეალია და მოასწავებს ცხოვრებაში სამართლიანობის დამყარებას. თუ ცხოვრების სარკე, ხალხის მისწრაფების გამომხატველი პრესსა და არჩევნების შედეგი სოციალისტურია, თუ, მაშასადამე, მთელი ქართველი ხალხი ან მისი უმრავლესობა სოციალისტურ მისწრაფებას შეუპყრია და სოციალიზმის დიად იდეალს გაუტაცნია, - ცხადია, ჩვენს ხალხს ჰქონია დიდი კულტურული მომზადება და თვალსაჩინო სოციალ-პოლიტიკური ცნობიერება. და, რა თქმა უნდა, ასეთი დასკვნა, თუ იგი მართალია, თუ სიმართლეს შეესაბამება, დიდად სანუგეშო და სასიამოვნოა.

სწორედ ასეთ დასკვნას სიმართლედ სთვლიან და ამგვარად სასიამოვნო ძილის პირს ეძლევიან დღეს ჩვენში ზოგიერთები და ჰგონიათ, რომ სხვა და სხვა კრებებზე დამსწრეთაგან შემოძახება: „სოციალიზმს გაუმარჯოსო“ ან საარჩევნო ყუთებში წითელ ბიულეტენების რიცხვის უპირატესობა მომასწავებელია ქართველ ერის დიად კულტურულ განვითარების და დაწინაურებისა. საკმარისია, ამ მოვლენას ცოტა ეჭვის თვალით შეხედოთ, მავნებელ ოპტიმიზმს არ მიეცეთ და სინამდვილეს პირდაპირ შეხედოთ, რომ ზოგიერთი პატარა წიგნაკებით გარადიკალებული პუბლიცისტები მაშინვე სასაცილოდ აგიღებენ და შენს „ჩამორჩენილობას“ დიდის ზეიმით ქვეყანას აცნობებენ: აი, ნახეთ, რა უვიცია, არ სცოდნია, რომ სოციალიზმისთვის სამსახური კულტურული მუშაობაა და სოციალიზმის იდეალის შეგნება და მის განსახორციელებლად ბრძოლის გაწევა კულტურულ მომზადების მომასწავებელიაო. ასეთი ტიპის პუბლიცისტი გახლავთ, სხვათა შორის გაზ. „შრომის“ უსახელო პუბლიცისტი, რომელსაც ჩვენი შეუგნებლობისა და მაჩვენებლად ეჩვენება ის გარემოება, რომ ჩვენ კრიტიკულად ვუცქერით ქართველ ხალხის ახლანდელ გატაცებას სოციალიზმით და არ გვჯერა, რომ ამგვარი გატაცება თავის თავად მომასწავებელი იყოს დიდი კულტურულ მომზადებისა.

წარმოვიდგინოთ ერთ წუთს სიმართლედ ის, რაც არ არის სიმართლე და ვიფიქროთ, რომ სოციალისტური გატაცება თავის თავად, სხვა გარემოებათაგან დამოუკიდებლად, ხალხის მაღალ კულტურის მომასწავებელი არის. მერე და ჩვენც რომ ასეთ სანუგეშო მდგომარეობაში ვართ - განა ამას გვიჩვენებს ის ფაქტი, რომ ქართული პრესსა მიმართულებით სოციალისტურია ან საარჩევნო ბიულეტენების უმრავლესობა სოციალისტებისაა? მოგეხსენებათ, ჩვენში ვერც ერთი გაზეთი ვერ ჰფარავს ხარჯებს თავის საკუთარ შემოსავლით. თითოული გაზეთი თავის დეფიციტს ჰფარავს ან სხვა წარმოების შემოსავლით, ან ქველმოქმედების დახმარებით, ან პარტიის კასის საშუალებით. ჩვენში ყველაზე უფრო ძლიერი პარტია არის სოც.-დემოკრატიული პარტია და ყველაზე მეტი მკითხველები ამ პარტიის გაზეთს („ლამპარს“), როგორც თვითონ გამოაცხადა, თვეში ორას თუმანზე მეტი დეფიციტი აქვს. ასეა სხვა გაზეთების საქმეც. ასეთ პირობებში მსუნთქავ ქართულ პრესსის სოციალისტობა არ ნიშნავს, რასაკვირველია, რომ ყველა, ვინც ამ გაზეთებს კითხულობს, გასოციალისტდა. უფრო ეს იმის მომასწავებელია, რომ გაზეთებში მომუშავე ჟურნალისტები სოციალისტები არიან. მაგალითად, ხვალ რომ გამოჩნდეს ვინმე შეძლებული კაცი, რომელმაც რამდენიმე ათასი თუმანი გადადვას და კლერიკალურ მიმართულების გაზეთის გამოცემა იწყოს, ეს გაზეთიც იარსებებს, სანამ პატრონს ფულის ხარჯვა არ დანანდება. მაგრამ ეს არსებობა იმის მომასწავებელი არ იქნება, რომ ჩვენში კლერიკალიზმი აღორძინდა.

რაც შეეხება არჩევნებში სოციალისტთა მომხრეების სიმრავლეს, ცხადია, რომ ეს ფაქტიც თავისთავად არ ამტკიცებს სოციალისტურ იდეების გაბატონებას ქართველ ერში. არჩევნებში მონაწილეობის მიმღებთა რაოდენობა უმნიშვნელო უმცირესობაა მთელ ერის რიცხვთან შედარებით.

თუმცა ეს ასეა, თუმცა სოციალისტურ იდეების გავრცელება ქართველ ხალხში ისე ღრმა და ძლიერი არაა, როგორც ეს გარეგნობით ჩანს, მაგრამ ეჭვის გარეშეა, რომ სოციალისტური შეხედულება შედარებით უფროა ჩვენში მოდებული, ვიდრე სხვა რომელიმე სოციალ-პოლიტიკური მიმართულება. და ეს მოვლენა კი დამახასიათებელია ჩვენი საზოგადოებრივ ყოფა-მდგომარეობისა, მაგრამ იმ მხრივ კი არა, ვითომ იგი ჩვენს დიდ კულტურასა და განვითარებას მოწმობდეს. პოლონეთი, უეჭველია, საქართველოზე ცოტა მაღლა დგას კულტურით, მაგრამ მის წარმომადგენლებად მარტო სოციალისტები არ სხედან რუსეთის პარლამენტში. საფრანგეთისა და გერმანიის გლეხობაში სოციალისტურ პარტიებს შედარებით ბევრად ნაკლები მომხრენი ჰყავთ, ვიდრე საქართველოში, თუმცა კულტურის მხრივ ფრანგი და გერმანელი გლეხი ცოტათი სჯობნის ქართველ გლეხს. მარტო ამ ორ მაგალითის გაკვრით ხსენებაც საკმარისია, რომ ზოგიერთ ჩვენებურ ოპტიმისტთა ძილის პირს ნიადაგი შეერყეს.

ივერია. - 1906. - №17. - გვ. 1-2

დ. ო. [დავით ონიაშვილი]

(წერილი ლეიპციგიდან)

ყველასათვის აშკარაა, რომ რუსეთში დაწყებულმა განმათავისუფლებელმა მოძრაობამ ძლიერი გავლენა იქონია დასავლეთ ევროპის საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე. რუსეთის პროლეტარიატის თავგანწირულმა ბრძოლამ თავისუფლებისთვის ფრთები შეასხა დასავლეთ ევროპის პროლეტარიატს და დიდ საგონებელში ჩააგდო გაბატონებული კლასები - ბურჟუა-კონსერვატორები და „თვით“ ეგრეთ წოდებული ნაციონალ-ლიბერალებიც. ეს ასეც უნდა მომხდარიყო. დღევანდელ კულტურულათ დაწინაურებულ სახელმწიფოების ყოფა-ცხოვრება ისე მჭიდროთაა ერთმანეთთან შეკავშირებული. მათი ინტერესები ისეა ერთმანეთში გადახლართულ-გადაბმული, რომ ჭირი და ლხინი რომელიმე პარტიისა ერთ სახელმწიფოში იწვევს იმგვარსავე მოვლენას იმავ პარტიაში სხვა სახელმწიფოში. დღეს მთელი ევროპა დაიყო ორ მოპირდაპირე ბანაკათ. ერთი მათგანი სრულიად კმაყოფილია რუსეთის ლიბერალურ [...] პროგრამით და სასოებით [...] „უტოპიური“ პროგრამა და ჩამოაგდოს ქვეყანაზე სამუდამო მშვიდობიანობა.

სულ სხვა გვარ მოვლენას ვხვდებით მეორე ბანაკში, რომელსაც ეკუთვნის პროლეტარიატი. ეს უკანასკნელი გაფაციცებით ადევნებენ თვალს რუსეთის მუშა ხალხის ბრძოლას აბსოლუტიზმთან და ყოველივე მისი ნაბიჯი წინ ამ ეკლიან გზაზე, ყოველი მისი გამარჯვება შეურიგებელ მტერზე უმატებს მას საკუთარ ძალას და ენერგიას, აღვივებს მის გულში იმ ღვთიურ, რევოლიუციონურ ნაპერწკალს, რომელიც ოდნავ ბჟუტავდა ხანგრძლივი რეაქციის დროს. ინგლისის მუშები, რომლის მოთხოვნილება არ გამოდიოდა დღემდის ეკონომიურ ფარგლების გარეთ, დღეს მართავენ კრებებს, რომელზედაც გამოაქვთ შემდეგი რეზოლიუცია: მოვახდინოთ საერთო პოლიტიკური გაფიცვა მთელ ინგლისში, თუ [...] (ინგლისის) მთა[...] [..] გემი უკანასკნელი გაქცევას დააპირებს რუსეთიდანო. საფრანგეთის მუშები სალამს უძღვნიან რუსეთში მებრძოლ ძმებს, უსურვებენ მონარქიის სრულიათ განადგურებას და დემოკრატიული რესპუბლიკის დამყარებას. გერმანიის პროლეტარიატი, რომელიც დღემდე „მშვიდ კულტურულ ბრძოლას“ ეწეოდა და ბურჟუაზიულ კლასთან, ეხლა უცბათ ახმაურდა, იგი მართავს სახალხო მიტინგებს სახელმწიფოს უმთავრესს ცენტრებში და გამოაქვს რეზოლიუცია საყოველთაო გაფიცვაზე. თუ როგორი ნაბიჯი წარსდგა წინ ევროპის მუშა კლასმა ამ ბოლო ხანში, როგორ იმატა მისმა რევოლიუციონურმა ძალამ, ამას საუკეთესოთ მოწმობს ის მოძრაობა, რომელმაც იჩინა თავი სულ ამ რამოდენიმე თვის განმავლობაში. ეს არის მოძრაობა საყოველთაო პირდაპირი და ფარულ არჩევნებისთვის ლანდტაგებში. იგი დაიწყო პირველათ ავსტრო-უნგრეთის უმთავრეს ქალაქებში (ვენა პრაგა) და შემდეგ მოედო გერმანიის ზოგიერთ კუთხეებსაც (საქსონია, პრუსსია) სულ ორი კვირა არ არის მას აქეთ, რაც ქ. [...]ციგში მოხდა ისეთი ამბები, რომლის [..]ალი გერმანიას არ უნახავს 1848 წლის შემდეგ. 19 ნოემბერ, კვირას (იქაური დრო) ლაიპციგის მუშებმა გამართეს [...]ლისხმიერო“ დემონსტრაცია [...] რომელმაც გასტანა სულ ორ საათამდე [...]ღეს იქაურმა მუშების სააგიტაციო კომიტეტმა დანიშნა ხუთ ადგილას „დემონსტრატიული კრებები“, რომელმაც მიიზიდა აუარებელი ხალხი. კრებებზე სალაპარაკოთ გამოვიდენ ადგილობრივი ორატორები და მოკლეთ, მკაფიოდ განუმარტეს ხალხს უსამართლობა „სამ-კლასიანი [...] რომელიც დაკანონებული [...] მთავრობის მიერ ბურჟუ[..] [...]თ. კრების გათავების შ[...] [...] დანიშნულებისამებრ მოი[...] [...] ალაგას, 70,000 კაცამდე [...] ხალხი გაემართა შემდ[...] [...] [...] ქუჩებისკენ. ბოლოს ერთ [...] დემონსტრანტებს წინ [...]ცია, რომელმაც აუკრძალა [...] ნება. აქამდის გაჩუმე[..] [...]ომ, უცბად იკიჟინა [....] რომელზედაც აღმართ[...] [...]ლი. გაისმა ორატორი [...]ჯოს საყოველთაო. [...] არჩევნებსო და ხალხიც ამ სიტყვებს ბანს აძლევდა. ეს ფაქტი და სხვა ამნაირები (ტრამვაის გაფიცვა ბერლინში) ცხადათ მოწმობენ იმ სულიერ მდგომარეობაზე, რომლითაც გამსჭვალულია დღეს დასავლეთ ევროპის პროლეტარიატი. რუსეთის განმანთავისუფლებელმა ბრძოლამ ბოლო მოუღო ევროპის რეაქციას და გაამწვავა ის ფარული და წყნარი ბრძოლა, რომელიც არსებობდა ბურჟუაზიასა და პროლეტარიატის შორის. აუტანელმა ეკონომიურმა მდგომარეობამ ერთის მხრივ და რუსეთის რევოლუციის თანდათან გამარჯვებამ - მეორე მხრით, ხელი ააღებინეს ევროპის მუშა კლასს ეგრეთ წოდებულ „მშვიდ კულტურულ ბრძოლაზე“ და გადაატანინა უკანასკნელის ასპარეზი გარეთ ქუჩაზე.

დიახ, ბევრს დაუფრთხო ძილი რუსეთის რევოლუციამ! ის, ლახვარივით დაესო მაძღარ ბურჟუაზიის გულს და გაამხნევა მთელი ქვეყნის მშრომელი ხალხი. რუსეთის ძლევა-მოსილმა რევოლიუციამ ნახევრათ ფარდა ახადა სოციალიზმის სამეფოს და ცხად ჰყო ის აზრი, რომ სოციალიზმი უტოპია კი არ არის, არამედ ლოღიკური შედეგი კაპიტალისტური წეს-წყობილების განვითარებისა.

სხივი. - 1905. - №1. - გვ. 4

შვარცი [ვლადიმერ ახმეტელაშვილი]

I

ეს რამდენიმე წელიწადია, რაც ევროპის სოციალდემოკრატები საერთო გაფიცვის მნიშვნელობაზე, მის ავ-კარგიანობაზე, სიტყვით თუ წერით ერთობ ბევრს კამათობენ. სამჯერ ინტერნაციონალურ კონგრესზე იყო განხილული და სამჯერვე მის სასარგებლო რეზოლიუცია გამოიტანეს, და რამდენჯერმე ნაციონალურ პარტეიტაგებზედაც იყო წამოყენებული, როგორც გოლანდიის, ავსტრო-ვენგრიის და გერმანიასაზე (იენის პარტეიტაგი 1904 წ.). ბევრი წიგნაკებიც დაისტამბა საერთო გაფიცვაზე და ბევრი მეცნიერული სტატიებიც დაიწერა სხვა და სხვა ქვეყნის სოც.-დემოკრატიულ ორგანოებში. რასაკვირველია, როგორც მოსალოდნელი იყო, საერთო გაფიცვაზე კამათმა, ამხანაგთაშორის შეხედულობათა სხვანაირობა დაბადა, სხვა და სხვა აზრი გამოითქვა. მთელი ეს კამათი მხოლოთ ერთ რასმე გვეუბნება: ყველა ქვეყნის სოციალდემოკრატიულმა პარტიებმა ნათლად შეიგნეს, რომ საერთო გაფიცვას სოციალდემოკრატიულ მოძრაობის განვითარებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს, რომ მისი საფუძვლიანი გამორკვევა ნათელს მოჰფენს საზოგადოებრივ ძალთა ნამდვილ განწყობილებას. მეორე მხრით, სოციალდემოკრატიული პარტიები ღრმათ დარწმუნდენ, რომ საერთო გაფიცვა მისთვის დიდი პრაქტიკული საკითხია, რომლის სულ უბრალოთ კუთხეში მიგდებ-მიფუჩუჩება სიკეთეს არ დააყრის მას. წინეთ საერთო გაფიცვას, მხოლოთ აკადემიური მნიშვნელობა ჰქონდა - განსაკუთრებით გერმანიაში, სადაც მისი პრაქტიკული მნიშვნელობა არ სჯეროდათ.

ამ ოთხი წლის წინათ, რევიზიონისტების ერთმა ბელადმა ამაყათ ბრძანა: „საერთო გაფიცვა, საერთო სისულელეაო“. მაგრამ ცხოვრების უტყუარმა მსვლელობამ, ეკონომიურ ცხოვრების განვითარებამ დაამტკიცა რომ, საერთო გაფიცვა დღევანდელ პირობებში ერთ საბრძოლველ იარაღთაგანია.

საერთო გაფიცვის იდეის ისტორია ინტერნაციონალის დაარსებიდამ იწყობა, თუმცა წინეთ, საფრანგეთში დიდი რევოლიუციის დროსაც, საერთო გაფიცვის იდეია ტრიალებდა ხალხში. ცნობილმა რევოლიუციონერმა მირაბომ, მოწინავე წოდებას შემდეგი სიტყვებით მიჰმართ: გთხოვთ, ნუ აღელვებთ ხალხს, რომელიც მწარმოებელია ყველაფრისა, რომლის შრომითაც იქმნება ყველა მოსახმარი საგნები, და თუ ეს შემოქმედი ხალხი უმოქმედოთ გააჩერეთ, მთელი ცხოვრებისთვის დიდი ვაგლახი იქნებაო. შემდეგში, საერთო გაფიცვის იდეია ინგლისში ჩარტისტების მოძრაობაშიაც ჩნდება. აქ ზოგიერთი ხელმძღვანელნი მუშებს ერთი თვით გაფიცვას ურჩევდენ, ამ თვეს „წმიდა თვე“ დაარქვეს.

მაგრამ საერთო გაფიცვის პროპაგანდა იწყება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც დაარსდა საერთო შორისო მუშათა საზოგადოება (ინტერნაციონალი) კ. მარქსის მეთაურობით. ინტერნაციონალის კონგრესზე ქ. ბრიუსელში (ბელგიაში) 1868 წ. მუშათა ასოციაციების წარმომადგენლებმა შემდეგი აზრი გამოსთქვეს: რომ გაფიცვა არ არის პროლეტარიატის კაპიტალიზმის ბატონობიდან საბოლოვოთ გამანთავისუფლებელი მაგრამ თანამედროვე მდგომარეობა ხშირად გვაიძულებს ამ იარაღს მივმართოთ. თანამედროვე საზოგადოებრივ ორგანიზმს (სხეულს) არ შეუძლია იარსებოს თუ საერთო წარმოება რამდენიმე ხნით შეჩერდება, საკმარისია მუშებმა წარმოება დროებით შეაჩერონ, რომ კაპიტალისტები და მათ მიერ მოვლინებულ დესპოტურ მთავრობას სიცოცხლე მოესპოს, ერთიანათ განადგურდენო. ამ დროს ქ. ბრიუსელში გამოდიოდა გაზეთი „ინტერნაციონალი“, რომელიც სხვათა შორის სწერდა: თუ რომ გაფიცვა დიდ მანძილზე გავრცელდება, წარმოების ყველა დარგს მოედება საერთო გაფიცვათ გადაქცევა, რაც შეიძლება დღევანდელი საზოგადოებრივი ურთიერთობის დანგრევით გათავდესო.

ინტერნაციონალის აზრს საერთო გაფიცვის შესახებ თანდათან თანამგრძნობნი უჩნდებოდენ, მიმდევრები ემატებოდნენ რომელთ მთავარი სულის ჩამდგმელი ბაკუნინი შეიქმნა. ესენი დიდხანს პროპაგანდას ეწეოდენ და არწმუნებდენ მუშათ კლასს, რომ მან საერთო გაფიცვის საშუალებებით კაპიტალისტთა კლასის, ექსპროპრიაცია მოახდინოს, საწარმოვო იარაღები ხელიდან გამოაცალოს და მით დაამყაროს ქვეყნად საწარმოვო იარაღების საერთო საკუთრება ე.ი. სოციალიზმი. ერთი სიტყვით ბაკუნისტები, ანუ სწორეთ რომ ვთქვათ, ანარქისტები, ამტკიცებდენ, რომ საერთო გაფიცვით, ერთის დაკვრით, გაუწვრთნელი უორგანიზაციო, რიცხვით მცირე პროლეტარიატს შეეძლება პირქვე დასცეს კაპიტალიზმის ბატონობა. მაგრამ მარქსის სწავლის ზედგავლენით საერთო გაფიცვის იდეიამ დაკარგა თავის მედგარი გავლენა მუშათა კლასზე. მარქს-ენგელსის მეცნიერულ სოციალიზმით გათვითცნობიერებულმა პროლეტარიატმა კარგათ შეიგნო, რომ თუ იგი პოლიტიკურათ და პროფესიონალურათ შეუკავშირებელია, თუ მას მძლავრი ორგანიზაცია არა აქვს, იგი ვერ შესძლებს რევოლიუციონურ მისიის შესრულებას. მარქსის დიადმა სწავლამ ბაკუნისტებზედაც იქონია გავლენა, ამათაც შეუცვალა საერთო გაფიცვაზე თავიანთი ანარქიული შეხედულობა, ამათაც ინტერნაციონალის ჰააგის კონგრესზე, 1873 წ. ასეთი რეზოლიუცია გამოიტანეს: კონგრესი საერთო გაფიცვა საფუძვლიან აწონ-დაწონის შემდეგ იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ საერთო გაფიცვა თანამედროვე პირობებში გადამწყვეტელ ლოზუნგს არ იძლევა, ამისათვის კონგრესი ურჩევს მუშათა კლასს შეადგინონ ინტერნაციონალური პროფესიონალური კავშირები, აგრეთვე ენერგიულათ აწარმოვონ სოციალისტური პროპაგანდა მუშების გათვითცნობიერებისათვის. ამ დღიდან საერთო გაფიცვის იდეია ქრება.

განვლო ათმა წელიწადმა და მიმქრალ-მივიწყებული საერთო გაფიცვის იდეია, ხელახლათ გამოცოცხლდა, ცხოვრების პირობებმა იგი ხელახლათ აღადგინა მკვდრეთით და ქვეყნათ მოევლინა. უმიზეზოთ არა არის-რა და იმასაც თავის მიზეზი ჰქონდა. ამ ათი წლის განმავლობაში ევროპის პროლეტარიატის ძალა გაიზარდა, ის ყველა კაპიტალისტურ ქვეყნებში გაძლიერდა და გამრავლდა. ამიტომ საერთო გაფიცვის ოდეიას ცხოველმყოფელი მნიშვნელობა მიეცა და პრაქტიკული ხასიათი მიიღო. პროლეტარიატმა დიდი ხანია შეიგნო, რომ მშვიდობიანის გზით მკვიდრათ ვერ გაიუმჯობესებს თავის დაბეჩავეულ მდგომარეობას; ნაწილ-ნაწილ გაფიცვებით იგი კაპიტალიზმს ვერ ალაგმავს.

საერთო გაფიცვის იდეიამ ხელახლათ გაიდგა მუშა ხალხში ფესვები, მუშათა კლასის იდეოლოგებმა, ხელახლათ იწყეს საერთო გაფიცვის პროპაგანდა, როგორც ერთ საშუალებათაგანი პროლეტარიატის მდგომარეობის გაუმჯობესებისათვის, საერთო სოლიდარულ გ[....] და კლასობრივ თვი[...] [....] [...]სათვის.

პირველმა დიდმა საერთო გაფიცვამ იფეთქა შეერთებულ შტატებში 1885 წ. ნოემბერში, რაშიაც 300,000 მუშა იღებდა მონაწილეობას. პროფესიონალურ მუშათა კავშირებმა დაადგინეს თავიანთ კონგრესზე, არ დაიწყონ მუშაობა, სანამ კაპიტალისტთა კლასი არ დააკანონებდა რვა საათის სამუშაო დროს. მაგრამ ბურჟუაზიული მთავრობა გაფიცულთ თოფით და ხმალით შეხვდა და მუშათა კლასსი ბრძოლის ველიდან დამარცხებული გააბრუნა. ასეთივე საერთო გაფიცვა მოხდა ისპანიაში, საცა პროლეტარიატის მედგარმა ბრძოლამ გააკვირვა ევროპის მუშათა კლასი. შემდეგ იყო დიდი მასიური გაფიცვები ბელგიაში, ჰოლანდიაში, ავსტრო-ვენგრიაში, იტალიაში, საფრანგეთში, გერმანიაში და რუსეთში. ყველგან მთავრობა საერთო გაფიცვებს, რეპრესიული ზომებით უპასუხებდა, მაგრამ ხშირათ ბურჟუაზიულ მთავრობის ბარბაროსული რეპრესიები, სრული მუშათა გამარჯვებით თავდებოდა ხოლმე. ამის უტყუარ მაგალითს იძლევა რუსეთში ოქტომბრის საერთო გაფიცვა. რუსეთის საერთო გაფიცვამ ყველა ქვეყნების პროლეტარიატი დაარწმუნა, რომ ზოგიერთ პირობებში ამ ბრძოლის იარაღს შეუძლია დიდი ნაყოფი გამოიღოს.

როგორ პირობებში შეიძლება მიმართოს პროლეტარიატმა საერთო გაფიცვას, და რამდენნაირია საერთო გაფიცვა - შემდეგ წერილში განვიხილავთ.

სხივი. - 1906. - №12. - გვ. 2-3

შვარცი [ვლადიმერ ახმეტელაშვილი]

II

საერთო გაფიცვა, ან და საზოგადოთ გაფიცვა, როგორც ვიცით, ორ მთავარ კატეგორიათ განიყოფება. გაფიცვა ეკონომიური და გაფიცვა პოლიტიკური. ორივ ერთი მეორიდამ განსხვავდება, სხვა და სხვა მიზანი და სხვა და სხვა დანიშნულება აქვთ და სხვა და სხვა შედეგიც მოსდევთ ხოლმე. ჩვეულებრივ, მუშათა კლასი, პროლეტარიატი, ეკონომიურ გაფიცვას თავის ეკონომიურ მდგომარეობის გაუმჯობესობისათვის ხმარობს; იგი ცდილობს გაფიცვის საშუალებით აიძულოს დამქირავებელი - კაპიტალისტი სამუშაო ხელფასი მოამატებინოს. მუშათა კლასი ეკონომიური გაფიცვით მწარმოებელ-კაპიტალისტებს უსპობს საშუალებას წარმოების ანაზღაურების, აძლიერებს კაპიტალისტთა შორის კონკურენციას, სპობს დროებით მუშებში კონკურენციას (იქ, საცა მჭიდრო პროფესიონალური კავშირია), ყველა ეს კი ერთათ აიძულებს კაპიტალისტს, მუშათა მოთხოვნილება დააკმაყოფილოს, მათი სურვილი აასრულოს. ყველასთვის ცხადია, რომ ფაბრიკანტის ძირეული კაპიტალი - შენობა, მაშინები, მშრალი მასალა და სხვა... ცვდება-ფუჭდება მაშინა, თუ დიდხან უმუშაოთ გდია ჟანგდება, მთა-მადნის მაღაროები თუ მუდამ წყლის ამოსაწურ მანქანით არ ამოსწუწნეს შიგ ჩამდგარი წყალი, იგი სამუდამოთ ოხრდება, წარმოება მოუხერხებელი ხდება, ზოგიერთა დასამუშავებელ მასალებს სახმარი ღირებულება ეკარგებათ, თუ იგი დიდხანს საწყობებში ალაგიან, მაგ. ჭარხლის თავები შაქრის ქარხანაში.

მაგრამ ეს მხოლოდ ტეხნიკური მხარეა წარმოებისა, რომელიც შეჩერების დროს ფაბრიკანტ-კაპიტალისტებს დიდ ზარალს აძლევს; არის კიდევ მეორე, წარმოების ეკონომიური მხარე, რომელიც კაპიტალისტებს არა ნაკლებ ზარალს აყენებს. ეს ეკონომიური კანონია, რომ კაპიტალისტების წლიური მოგების ჯამის სიდიდე განისაზღვრება მარტო დაქირავებული მუშების ექსპლოატაციის გადიდებით კი არა, მისი რაოდენობა აგრეთვე დამოკიდებულია კაპიტალის წარმოებაში სწრაფ დატრიალებაზე ე.ი. ნაწარმოების მოკლე დროში გასაღებაზე. რაც ჩქარა და მოკლე დროში ხდება კაპიტალის დატრიალება, იმდენათ დიდი და ბარაქიანია კაპიტალისტის წლიური მოგება, მისი წლიური შემოსავალი.

წარმოების შეჩერება კი, როგორც ცნობილია, ნიშნავს წარმოებაში კაპიტალის დატრიალების დროს გაგძელებას, დამუშავებულ საქონლის დიდ დროში გაყიდვას. ამას ემატება, მათ შორისვე გაძლიერებული და ერთი მეორის გამანადგურებელი კონკურენცია, და მუშების სოლიდარობის განვითარება, რომელიც არა ნაკლები სახიფათოა ფაბრიკანტებისათვის. კონკურენცია იმ მხრივ მოქმედობს კაპიტალისტებზე, რომ ის კაპიტალისტი, რომლის წარმოებაც გაფიცვის გამო არ არის შეჩერებული, გაფიცულ ფაბრიკის ხელიდან აცლის მუშტრებს და საუკეთესო მუშებს და თავის წარმოებაში ამუშავებს. ამით პირველის წარმოება ჩაღდება ხოლო მეორესი კოტრდება. მუშათა სოლიდარობა კი იმაში გამოიხატება რომ, პროლეტარიატი გაფიცულ მწარმოებელს აღარ მიყიდის თავის სამუშაო ძალას, უშრომოთ დარჩენილი მუშები თავიანთ გაფიცულ მოძმე მუშებს მხარს უჭერენ ფულით თუ დახმარებით, მთელი პროლეტარიატი მხარს აძლევს რათა დაწყებული საქმე ამხანაგ მუშების გამარჯვებით დასრულდეს.

თითქმის ყველა ეს ფაქტორები მეტათ ხელ საყრელია, მუშებისთვის, როცა წარმოება გაჩაღებულია, წარმოების აყვავების ხანაა. ასეთ ხანაში კაპიტალისტი უფრო მეტათ ავითარებს თავის წარმოებას, მეტ მუშებს ეძებს - ბევრი ხალხი ამუშაოს ფაბრიკა-ზაოდებში. და აი ასეთ პირობებში, უმუშაოთ დარჩენილ მუშათა რიცხვი, გაფიცვის გამტეხელთა - სტრეიკბეხნრების - რაოდენობა ძალიან მცირეა, გაფიცულთა სასარგებლოთ. მუშათა პროფესიონალურ კავშირთა კასებში ბლომა ფული შემოდის, კაპიტალი ჩქარა ტრიალდება. აქ ახლა წარმოების ანაზღაურების შეჩერება ნიშნავს კაპიტალისტების მოგების საგრძნობლათ შეჩერებას, ამ შემთხვევაში კაპიტალისტისთვის გაცილებით ხელ საყრელია, მუშებს ხელ-ფასი მოუმატოს, სამუშაო ქირა ასწიოს, ვიდრე წარმოება შეაჩეროს.

მაგრამ, როგორც კი გაფიცვა საერთო მასიურ ხასიათს ღებულობს, ყველა წარმოების დარგს ედება, მთელ ნაციონალურ წარმოებაში ხდება, ზემოთ ჩამოთვლილი ეკონომიური ფაქტორები, რომლებიც გაფიცულ მუშებს გამარჯვებას ხელს უწყობდა, ძალა ეკარგება: ახლა პირობები კაპიტალისტების სასარგებლოთ იცვლება. ეს ასეც უნდა იყოს. უტყუარი ფაქტია რომ, საერთო გაფიცვის დროს საზოგადოებრივი წარმოების პროცესი უცბათ და მთლათ ჩერდება-იყინება; ფაბრიკანტს ახლა აღარ შეუძლიან დამზადებული საქონელი გაასაღოს; აღარ შეუძლიან დასამუშავებელი მასალა, ნახშირი წარმოებისთვის და სხვა საჭირო ნივთები მიიღოს. მას აღარ ეშინიან, რომ მეორე კაპიტალისტი კონკურენციას გაუწევს, სხვისი მეტი საქონელი გასაღდება, სხვა მის მუშტრებს შეიძენს და სხვა... ვინაიდან ყველგან და ყველასთვის ერთნაირი პირობები არის. საერთო გაფიცვის დროს, ყველა ზევით ჩამოთვლილ ხელ-საყრელი პირობებს მუშებსაც ეცლება, მთელი დამოკიდებულობა მათ საზარალოთ და კაპიტალისტების სარგებლოთ იცვლება. თუ რომ მუშები, სულ მოკლე ხნის განმავლობაში საერთო გაფიცვას გამარჯვებით არ დაასრულებენ, შემდეგში ბრძოლა უკვე წაგებულათ უნდა ჩაითვალოს. ჩვენ არ უნდა გვავიწყდებოდეს ის, რომ მასსიური ანუ საერთო გაფიცვა მარტო კაპიტალისტურ წარმოების შეჩერებას არ ნიშნავს, არამედ, გაფიცვის განმავლობაში, ყოველგვარ წარმოების შერყევას. წარმოების ნორმალურ მსვლელობაში მუშათა კლასი უფრო მეტად არის დაინტერესებული, ვიდრე კაპიტალისტთა კლასი, რადგან, უკანასკნელის, ე.ი. კაპიტალისტების საკუთრებას შეადგენს არა მარტო საწარმოვო იარაღები, მასვე აქვს უზრუნველი საზრდოც. ამისათვის კაპიტალისტი საერთო გაფიცვას უფრო დიდხანს გაუძლებს, ვიდრე მუშა, უკანასკნელი მოკლე ვადის შემდეგ შიმშილობს. ნაციონალური საერთო გაფიცვა ერთი ორი თვით, როგორც ეს რუსეთის ფოსტა-ტელეგრაფების მოხელეთ მოიმოქმედეს დღეს ფაქტიურათ მოუხერხებელი საქმეა. მუშათა კლასი თუ პირველ კვირაშივე არ გაიმარჯვებს, მათი საქმე უკვე წაგებულია, მუშებს ისეც მცირე სამზადისი ელევა. ფული სულ ეხარჯება, წვრილი მოვაჭრეები საქონლის ნისიათ მიცემას უსპობენ, ასე რომ, ან უნდა გაფიცვა შესწყვიტოს და დაუბრუნდეს ჩვეულებრივ მუშაობას, ანდა არსებული უფლებრივი წეს-რიგი დაარღვიოს და ფიზიკურ ძალის საშუალებით შეუდგეს საზრდოს მოპოებას. აი, აქედან, საერთო გაფიცვა შორდება ეკონომიურ გაფიცვის ნიადაგს და გადადის საერთო პოლიტიკურ გაფიცვაზე, ე.ი. საერთო ეკონომიური გაფიცვა კარგავს ეკონომიურ ხასიათს და ღებულობს პოლიტიკურს.

მარქს-ენგელსის უკვდავ ნაწარმოებში „კომუნისტური მანიფესტის“ ერთ გვერდზე ვკითხულობთ: „ყოველი კლასობრივი ბრძოლა იმავე დროს არის პოლიტიკური ბრძოლაო“. ასევე შეეხება ეკონომიურ საერთო გაფიცვას, რომლებსაც ზოგიერთა პირობებში ხალხის უმრავლესობის პოლიტიკური, იურიდიული (უფლებრივი), და საერთოდ საზოგადოებრივი ურთიერთობის გაუმჯობესობა მოზდევს. იმ სახელმწიფოებში, საცა მუშათა კლასი, მცხოვრებთა უმრავლესობა, პოლიტიკურ უფლებას მოკლებულია, სიტყვის, კრების, კავშირების და გაფიცვის თავისუფლება არ არის. აქ ჩვეულებრივ უუფლებობა ხალხი საერთო პოლიტიკურ გაფიცვას მიმართავს ხოლმე როგორც ერთ უკეთეს იარაღთა [...] ევროპის მუშათა კლასის მოძრაობის ისტორია ამის შესახებ ბევრ ფაქტებს [...]ლევა, მათი ისტორია ერთობ სავსეა ამგვარის მოვლენებით. შორს ნუ წავალთ, დავიწყოთ ახლოდან. ამ რამდენიმე წლის წინათ, 1893 წ. ბელგიის მუშებმა მოახდინეს საერთო პოლიტიკური გაფიცვა, რომლის საშუალებითაც ცდილობდნენ საყოველთაო, თანასწორი საარჩევნო უფლება მოეპოებინათ. ამავე მიზნით განიმეორეს მეორე საერთო პოლიტიკური გაფიცვა. 1902 წელს, რომელმაც თითქმის ერთ კვირაზე მეტს გასტანა, და რომელმაც ვერ მიახწია თავის მიზანს. ბელგიის მუშების საერთო პოლიტიკურ გაფიცვის მაგალითს წაბაძა ისპანიის პროლეტარიატმა, ამათაც საყოველთაო-თანასწორ საარჩევნო უფლების მოპოვება სურდათ.

[...]

_______________

1. სტატია არასრულად იბეჭდება.

სხივი. - 1906. - №13. - გვ. 2-3

„მაშ გაუმარჯოს რუსეთის რეაქციას, რომელიც ბეჯითად ეწინააღმდეგება დემოკრატიას იმ ქვეყნებში, სადაც კულტურული განვითარება რამდენიმე საუკუნით უკან არის ჩამორჩენილი, ევროპასთან შედარებით“ - გაიძახის ვერაგობით მთავრობა და მას ბანს აძლევს მხდალი, ორჭოფი ლიბერალური ოპოზიცია. რეაქციის გამარჯვე[...] უკანასკნელი - ჩვენ ვერ ვისურვებთ, ეს ყველასათვის ცხადია, მაგრამ ისიც კი მართალია, რომ თუ ჯერ დასავლეთ ევროპაშიაც ვერ განხორციელებულა სრული დემოკრატიული წეს-წყობილება, მით უფრო ამას ადგილი არ ექნება და არც უნდა ჰქონდეს ნორჩ და ახალგაზდა რუსეთში. აშკარა და ფარული რეაქციონერები, ახალ ქერქში გახვეული ძველი მთავრობა და ახალ წყალში დაფერილი ლიბერალური ოპოზიცია დღეს ორივენი ერთგვარათ სარგებლობენ დაწინაურებულ, განვითარებულ ქვეყნების მაგალითებით. მათი მიზნებიც არსებითათ ერთი მეორისაგან აღარ განსხვავდებიან. დღევანდელი მთავრობა იცავს გათანამედროებულ თვითმპყრობელობას, ცთილობს ძველი რეჟიმიდან ახალში გადმოიტანოს ისეთი დაწესებულებანი, რაც მას საოპერაციო ბაზისს მისცემს მერმისის ბნელი მოღვაწეობისათვის; ლიბერალები რევოლიუციას არ უჭერენ მხარს; ლიბერალები ელტვიან მხოლოდ ბურჟუაზიის პოლიტიკურ ბატონობას. ლიბერალები გაიძახიან, რომ დემოკრატიული წეს-წყობილება რუსეთში შემოღებულ უნდა იქნას ნამცეცობით, წვეთ-წვეთათ, გომეოპატიური დოზებით.

ეს ვაჟბატონები, რომელნიც ჯერ ისევ გუშინ უსაყვედურებდენ პროლეტარიატის პარტიას, ვითომ ამის განუსჯელათ, უკრიტიკოთ გადმოჰქონდა დასავლეთი - აღმოსავლეთში, ვითომ ბრმათ ჰბაძავდა ევროპას, განუსჯელათ ხელმძღვანელობდა იქაურ განვითარებიდან ამოღებულ „დოგმებით და ფორმულებით“. ეს ვაჟბატონები დღეს თვითონ მაიმუნობენ, როცა ამტკიცებენ, რომ ის, რაც ჯერ არ მოიპოვება დაწინაურებულ ქვეყნებში არ უნდა მოიპოებოდეს არც რუსეთში; ის რაც მოიპოება აქ, ჯერ კიდევ სრულიად ვერ განხორციელდება რუსეთში, რის განხორციელებას იქ დასჭირდა 40-50 წელი, მთელი საუკუნე და მეტიც. მის შემოღებას რუსეთშიაც მეტი თუ არა, ნაკლები მაინც არ უნდა დასჭირდესო. ამაზე შორს ვერ მიდის იმათი სოციალ-პოლიტიკური ფილოსოფია. იმათ არ ძალუძთ ცხოვრების გულის სიღრმეში ჩაიხედონ, არ ძალუძთ ან არა სურთ ისტორიულ განვითარების კანონები შეიგნონ და ეს არც საინტერესოა მათთვის. ისტორიის ულმობელი კანონები ითხოვენ დემოკრატიის განვითარებას, დემოკრატიის განვითარება კი - საბოლოვო ანგარიშით - ძირს უთხრის გაბატონებულ კლასების არსებობას და აუცილებლათ ამზადებს მათ სიკვდილს. უკანასკნელი გარემოება არ შეიძლება მათ არ იცოდნენ იმავ ევროპის მაგალითებიდან. აქედან ცხადია მათი რეაქციონური პოლიტიკა.

პროლეტარიატის პარტია არასოდეს არ ყოფილა ევროპის ბრმა მიმბაძველი. ამ პარტიამ მხოლოთ თავიდანვე აღიარა, რომ ბატონ-ყმობის გადავარდნის შემდეგ რუსეთი გადაჭრით შედგა იმავე განვითარების გზაზე, რომელზედაც მიდიოდა ევროპა, აღიარა, რომ ეკონომიურათ გაევროპიელებული რუსეთი უნდა გაევროპიელებულიყო პოლიტიკურათაც. ამ აზრის ჭეშმარიტებას ნათელ-ყოფს დღევანდელი ვითარება. მაგრამ თუ რუსეთის იმპერია მსვლელობს იმავე გზით, რომლითაც მიდის ევროპა და დანარჩენი განათლებული კაცობრიობა, ის კიდევ არ ნიშნავს იმას, ვითომ ყველა ქვეყნებისათვის ერთი და იგივე დრო იყოს საჭირო საერთო გზაზე ამა თუ იმ მანძილის გასავლელათ. ამას მოწმობს მრავალი ისტორიული ფაქტები. აი მაგ. ახალგაზდა იაპონიამ რაღაც 30-40 წლის განმავლობაში განახორციელა ის, რასაც ევროპაში დასჭირდა მთელი საუკუნოები. პატრიარქალურ-ფეოდალური იაპონია ერთბაშათ გადაერია ევროპიულ ცხოვრების ტალღებში. მან პირდაპირ დასწვა ისტორიულ განვითარების ეტაპები და ერთბაშათ გაევროპიელდა, როგორც ეკონომიურათ, ისე პოლიტიკურათ. და აი სწორეთ ამ გაევროპიელებამ 40 მილიონიანი სახელმწიფო შემოსა იმ ძლიერებით, რამაც გაანადგურა 150 მილიონიან სახელმწიფოს „ურიცხვი და სახელოვანი“ ჯარები.

დიახ, სხვა და სხვა ქვეყნებისათვის სხვა და სხვაა წინმსვლელობის ტემპი (სიჩქარ-სიწყნარე), რადგან სხვაა და სხვაა მათი ცხოვრების პირობები და ისტორიული არე, ე.ი. ხალხთ მეზობლობა. მაგ. როდესაც მე-17 საუკუნის დამლევს ინგლისი ამყარებდა დემოკრატიულ წესწყობილებას, ეს იყო მაშინ სრულიად ახალი, უმაგალითო, არაჩვეულებრივი წესწყობილება და როგორც ამნაირ ადამიანთა გონება დიდხანს გაურბოდა, უნდობლობით უცქეროდა. სულ სხვაა დღევანდელ რუსეთში. იგი ერთი მხრით მწვავეთა გრძნობს ძველი რეჟიმის სიდუხჭირეს, აშკარათ ჰხედავს თუ რა უძლურების წარმომშობია ცხოვრების დესპოტურ სახელმწიფო ფორმები, და მეორე მხრივ დაწინაურებულ ქვეყნების მაგალითებზე ნათლადა ჰხედავს რა ძლიერება იფარება დემოკრატიულ წესწყობილებაში. ამიტომ რუსეთის ხალხი სწრაფათ რევოლიუციონერდება, აქედან, აღარც მაგ. შემდეგი გარემოებაა საკვირველი. სახელმწიფო სათათბირო, რომელსაც რუსეთში აწესებდა 6 აგვისტოს მანიფესტი, ინგლისში არსებობდა მე-15 საუკუნეში. (არისტოკრატიის და უმაღლესი სამღვდელოების წარმომადგენლობა და დელეგატები - გუბერნიებიდან - სახალხო წარმომადგენლობა). ამ დაწესებულებიდან პოლიტიკურ რევოლიუციამდე მისასვლელათ ინგლისს დასჭირდა ორი საუკუნე; რუსეთში კი, სახელმწიფო სათათბიროდან თვითმპყრობელობის საფუძველთა დანგრევამდე განვლო სულ ორიოდე თვემ (6 აგვისტო - 17 ოქტომბერი).

გარდა ამისა, დღევანდელ რუსეთს ასხვავებს წარსულ საუკუნოების რევოლიუციათა დროის ევროპიდან ის ძირითადი გარემოება, რომ ეხლა რუსეთში სულ სხვაა საზოგადოებრივ ძალთა განწყობილება, ვინემ იმ დროის ევროპაში. წარსულ საუკუნოების რევოლიუციის დროს მშრომელი ხალხი სრულიად მოკლებული იყო კლასობრივ ცნობიერებას. ცნობიერი იყო მხოლოდ ბურჟუაზია, მხოლოდ ბურჟუაზია მიდიოდა მარჯვეთ და პირდაპირ თავის კლასობრივ მიზნისაკენ. მშრომელი ხალხი იყო მისი ბრმა და მორჩილი იარაღი ბურჟუაზიულ რევოლიუციის განსახორციელებლათ. მართალია, ბურჟუაზიის ზოგიერთი იდეოლოგი მეცნიერები და პრაქტიკული მოღვაწენი ესარჩლებოდენ ადამიანთა პოლიტიკურ და მოქალაქობრივ თნასწორობას და მით ესარჩლებოდენ მუშა ხალხის ინტერესებს; მაგრამ ისინი თანასწორობის პრინციპს ასაბუთებდენ და იცავდენ განყენებულ მსჯელობით, რაიც პირდაპირ გზას ვერ იპოვიდა მშრომელთა გულ-გონებისაკენ და ვერ დაეხმარებოდა მათ კლასიურ გაცნობიერებას.

მემარცხენე ბანაკის წარმომადგენელნი, უკიდურესი დემოკრატები იცავენ ადამიანთ თანასწორობას განყენებული საბუთებით ადამიანის ბუნების თვალთა ხედვის წერტილიდან. აქ უნდა შევნიშნოთ, რომ თუმცა მშრომელი ხალხის ბუნება ითხოვდა თანასწორობას, მაგრამ სამაგიეროთ ადამიანთა მოდგმის მეორე ნაწილი - ბურჟუაზია გარკვევით თხოულობდა უთანასწორობას, თავის კლასიურ ბატონობას. ამ ორში რატომ უნდა ყოფილიყო მართალი მშრომელი ხალხის ბუნება, ამაზე პასუხის გაცემა არ შეეძლოთ მუშათ იმ დროის მოსარჩლეთ. ესენი მუშა ხალხს ესარჩლებოდენ უფრო სიტყვიერათ, ვინემ ფაქტიურათ, რადგან ფაქტიურათ მათი ქადაგება უფრო მეტ სამსახურს უწევდა ბურჟუაზიას, ვიდრე პროლეტარიატს. მათი დემოკრატიული ქადაგება საჭირო იყო პროლეტარიატის ბრძოლის ველზე გამოსაყვანათ; უამისოთ კი, ე.ი. თუ პროლეტარიატი არ შეებრძოლებოდა ძველ რეჟიმს ბურჟუაზია ვერ მიაღწევდა თავის ისტორიულ მიზანს, კლასიურ ბატონობას.

სხვა ქომაგი თუ მოსარჩლე, ან ხელმძღვანელი იმ დროს არა ჰყოლიათ მუშა ხალხს და ესეც მოკლებული კლასობრივ ცნობიერების ბედის ანაბარათ ეძლეოდა რევოლიუციას.

მემარჯვენე ბანაკის დემოკრატები, რომელნიც შეადგენდენ უმრავლესობას, აშკარათ და პირდაპირ იცავდენ ბურჟუაზიის ბატონობას; იცავდენ ძალიან რეალურ და კონკრეტიულ საბუთებით, მათ მოეპოებოდათ მდიდარი ტეორეტიული არსენალი. მათვე ჰქონდათ თოფ-ზარბაზანი.

საერთოთ, ბურჟუაზია ცნობიერათ მიდიოდა თავის კლასურ მიზნისაკენ, ის ხელმძღვანელობდა რევოლიუციას, ის იყო ბატონ-პატრონი მთელი მოძრაობისა და რა თქმა უნდა, ბრძლის ნაყოფიდანაც, ის დაისაკუთრებდა ლომის საკადრისს ნაწილს. პროლეტარიატს კი, - ვინც იბრძოლა ბარიკადებზე და სისხლით რწყვიდა ქუჩებსა და მოედნებს, - რჩებოდა მხოლოთ ნამცეცები.

ასე იყო წარსულ რევოლიუციების დროს ევრაპაში, სულ სხვაა დღეს რუსეთის იმპერიაში. აქ ბურჟუაზიას ისტორიულათ თან დაყვა რევოლიუციონური უძლურება, გაუბედაობა, სილაჩრე და ორჭოფობა. მთელი რევოლიუციონური ენერგია მოგროვილია მშრომელ ხალხში. კერძოთ აქაური გლეხობა დღეს უფრო ცნობიერია და უფრო მეტათ არის განსმჭვალული დემოკრატიულ აზრებით და გრძნობებით, ვიდრე იყო მისი ევროპიელი თანამოძმე წარსულ რევოლიუციების დროს. დღეს მუშა ხალხს მოეპოება ძლიერი, კლასიური, პოლიტიკური პარტია. დღეს შეგნებული პროლეტარიატი მეთაურობს მთელ რევოლიუციონურ მოძრაობას.

ყველა აქ გამოთქმულ მოსაზრებათა გამო ჩვენ მტკიცეთა ვართ დარწმუნებული, რომ ევროპის წარსულ დემოკრატიულ რევოლიუციებთან შედარებით რუსეთის დღევანდელი რევოლიუცია გაცილებით უფრო ნაყოფიერი იქნება. ცხადია, რომ სოციალურ რევოლიუციამდე მისასვლელი მანძილიც აქ შეუდარებლათ მცირეა. და თუ რუსეთი დღესვე ვერ მისცემს სიგნალს მსოფლიო სოციალურ რევოლიუციას, ის მაინც მტკიცედა გვწამს, რომ ამ უკანასკნელის განსახორციელებლათ რუსეთის მუშა ხალხი საერთაშორისო პროლეტარიატის პირველ რაზმებში იბრძოლებს და პირველივე აღმართავს გამარჯვების ბაირაღს.

სხივი. - 1906. - №12. - გვ. 3-4

ნ. ნ. [იაკობ გოგებაშვილი]

ვინ დასთვლის, რამდენი მცირე, სუსტი ერია დღეს დღეობით ძლიერ ერებისგან დამონებული, ვინ ასწერს ამ აუტანელ ტანჯვა-წვალებას, რომელსაც სხვის ხელში ჩავარდნილი ერი განიცდის. მას გულს უკლავენ, ენას გლეჯენ, ათასნაირ შეურაცხყოფას აყენებენ, ამცირებენ მხოლოდ იმიტომ, რომ იგი სხვა ეროვნების წარმომადგენელია. სახელმწიფოში გაბატონებული ერი მისგან სრულ მორჩილებას, არარაობად გახდომას მოითხოვს, ცდილობს ხელი ააღებინოს თავის ენაზე, ზნე-ჩვეულებაზე, სულზე და გულზე, დაავიწყებინოს საკუთარი არსებობა და სხვის მონა მორჩილად გახადოს.

ესეც კიდევ არაფერი, თვით ამ დამონებულ ერებში გამოდიან ზოგიერთი თავზედ ხელაღებული ვაჟბატონები, - ამ მონობას ხელს უწყობენ იმით, რომ ერს თავის ეროვნულ უფლებების დასაცველად ბრძოლას არ აცლიან და ეუბნებიან, ყველანი ძმები ვართ, ეს ბრძოლა, ეს უფლებების დაცვა სხვა ეროვნებასთან მტრობას იწვევს, ამ მტრობის შიშით ბრძოლაზედაც ხელი უნდა ავიღოთო.

ამას ამბობენ და ხშირად გამგონიც ყავთ: უცოდინარი, უვიცი, დაბრმავებული ხალხი ფიქრობს, რომ ეს არა მკითხე ვაჟბატონები მართალს ეუბნებიან, ფიქრობს, რომ სხვაგანაც დამონებული ერი გაჩუმებულია და ხმის ამოღებას ვერ ბედავს, რომ სხვაგანაც ასეთივე სილაჩრით ითმენს შევიწროვებული, სხვის ხელში მკვნესარე ერი იმას, რასაც მის ზურგზე შემდგარი, გაბატონებული ეროვნება მისგან მოითხოვს...

მაგრამ არა! სხვაგან არ არის ერი გაჩუმებული, სხვაგან ყოველი მონა ცდილობს განთავისუფლებას, სხვაგან ყოველ მონობის მოსპობას ცდილობენ, სულ ერთია, იქმნება ეს მონობა კერძო თუ საზოგადო, პირადი თუ ეროვნული!..

ეს ბრძოლა თავისუფლების, ეროვნულ თანასწორობის დასამყარებლად ჯერ დაქსასულია, დამონებული ერები სხვა და სხვა ქვეყანაში განკერძოებით ებრძოდენ თავიანთ დამჩაგვრელს, არ იყო მათი შეერთებული ძალა ამიტომ თვით ძალაც საკმარისად ძლიერი არ იყო.

ამ გაერთიანების საჭიროება ხალხმა თანდათან შეიგნო, ამიტომ ცდილობენ გაერთიანებას.

გაერთიანების პირველი ბიჯი ის იყო, რომ ესა თუ ის ეროვნება თავის სახელმწიფოს საზღვარს სცილდებოდა და ცდილობდა ევროპის სხვა და სხვა სახელმწიფოს ყურადღება მიექცია იმ სავალალო, დამამცირებელ მდგომარეობისთვის, რომელშიაც იგი ჩავარდნილი იყო, - უნდოდათ ევროპის ხალხთა დახმარებით გაემჯობესებიათ თავიანთი მდგომარეობა.

ამნაირად მიმართეს ევროპას ბოსნია-ჰერცოგოვინამ, უნგრეთის სერბებმა, ფინლანდიელებმა ბობრიკოვის დროს, შლეზვიგ-ჰოლშტეინის დანელებმა, პოზნანის პოლონელებმა, პოლონეთის გალიცის რუსებმა, უნგრეთის რუმინელებმა, რუმინიის ებრაელებმა და დობრუჯელებმა, სომხებმა და სხ. და სხ.

ეს მიმართვა უმეტეს ნაწილად პრაქტიკულ მნიშვნელობას მოკლებული ყოფილა იმიტომ, რომ არ იყო ისეთი დაწესებულება, რომელსაც შეძლებოდა ყური ეგდო ამ საქმისთვის და დამონებულთა ღაღადისთვის ქომაგობა გაეწია.

ჰააგაში საერთაშორისო სასამართლოს დაარსება ამ საქმისთვის არ ვარგა. ამ სასამართლოში საქმის გასარჩევათ საჭიროა ორივე მხარესი თანხმობა, ამას გარდა ხსენებულ სასამართლოში მისვლა შეუძლია სახელმწიფოს და არა ერს, ამიტომ სხვის სახელმწიფოში მომწყვდეულ ერს აქ მისავალი გზა არა აქვს.

სწორედ ასეთ ერებისთვის კი იყო განსაკუთრებით საჭირო ხსენებული სასამართლო და სამართალი!..

დღეს სახელმწიფოში გაბატონებულ ერს შეუძლია ათასნაირად შეავიწროვოს მის ხელში ჩავარდნილი მცირე ერები, - ამათ საშვალება არა აქვთ კანონიერის გზით დაიცვან თავიანთი თავი და აი სწორედ ამიტომ საფრანგეთის და ინგლისის რამდენიმე ცნობილმა მწერალმა და მეცნიერმა გადაწყვიტა მოაწყონ ეროვნულ უფლებათა დამცველი კომიტეტი, რომელმაც დაჩაგრულ ერთა ქომაგობა უნდა იკისროს...

ამ საქმეს მეთაურობენ სენიობისი, ლუი ავე, ლუი რენო, ჟიდი, ივ გიუიო, ლიონ-კან და სხვებიც.

საფრანგეთის დიდ რევოლუციის დროს გამოცხადებული იყო ადამიანის და მოქალაქეს ძირითადი უფლებები, ის უფლებები, რომელიც ყველასთვის ხელუხლებელი უნდა რჩებოდეს... ამ უფლებების გარკვევას და გამოცხადებას იკისრებს ახალი კომიტეტი. ეს კომიტეტი თვალყურს ადევნებს ყველა სახელმწიფოს შინაურ ცხოვრებას და ხმას აიმაღლებს ყოველთვის, როდესაც სადმე ეროვნულ დაჩაგვრას შეამჩნევს, ეს კომიტეტი პროტესტს გამოაცხადებს ყოველთვის, როდესაც ესა თუ ის მთავრობა, თავის ეროვნულ ძალმომრეობის გასამართლებლად ევროპის რომელიმე გაზეთით ეცდება საზოგადოების მოტყვილებას... კომიტეტი იქმნება ცენტრი, რომელიც მეთაურობას გაუწევს ყოველ ეროვნულ ბრძოლას, ყოველ ეროვნულ მისწრაფებას იქ, სადაც ძლიერი ერი სჩაგრავს სუსტს ერებს და სადაც ამ სუსტ ერს არ შესწევს საკმარისი საკუთარი ძალა იმისთვის, რომ სხვის დაუხმარებლად მოიპოვოს ეროვნული თანასწორობა.

ამ კომიტეტის დაარსებას და მოქმედებას განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიაქციოს ყოველმა დაჩაგრულ ერის შვილმა, რომელითაც უნდა მოისპოს მისი ერის დამამცირებელი ეროვნული ძალმომრეობა.

ივერია. - 1909. - №33. - გვ.1-2

არ. ჯ-შვილი [არჩილ ჯაჯანაშვილი]

ეროვნული საკითხი, როგორც საკითხი, როგორც მოვლენა, რომელსაც გადაწყვეტა უნდოდა, განსაკუთრებით უკანასკნელ საუკუნეში დაიბადა. ყველას ძალიან კარგად მოეხსენება, რომ თანამედროვე სახელმწიფოები ფეოდალურ ნაშთებზე აღმოცენდა. ფეოდალური ხანის სახელმწიფოებრივი ცხოვრება ეხლანდელ სახელმწიფოებრივ ცხოვრებას რომ შეადაროთ, მათ შორის ძალიან დიდსა და არსებითს ცვლილებას დაინახავთ. ამის საუკეთესო სურათს გვაძლევს იგივე გერმანია, სადაც განვითარებული იყო ტიპიური ფეოდალიზმი და სადაც ამ ფეოდალიზმის ნანგრევებზე ასეთივე თანამედროვე ტიპიური სახელმწიფოებრივი ცხოვრება აღმოცენდა. გერმანიაში, როგორც ეს განსაკუთრებით ეხლანდელმა ომმა გამოამჟღავნა, თავისი სრული გამოხატულება ნახა ყველაფერმა იმან, რაც კი თანამედროვე სახელმწიფოს სულსა და გულს შეადგენს. ჯერ ისევ მეცხრამეტე საუკუნეში ის, რასაც ჩვენ ეხლა გერმანიას ვეძახით და რაც ძლევამოსილ ომიანობას ეწევა უდიდეს სახელმწიფოებთან, გაერთიანებული არც კი იყო. გერმანიის ადგილას არსებობდა პატარ-პატარა სამთავროები, დასახლებული ერთის მოდგმის ხალხით, რომლებიც ძალიან ხშირად ერთმანეთს ებრძოდნენ. მხოლოდ მეცხრამეტე საუკუნეში პრუსიამ განამტკიცა თავისი გეგემონია დანარჩენ გერმანულ სამთავროებზე და ამით საფუძველი ჩაუყარა ეხლანდელ გერმანიას. დამარცხდა თუ არა საფრანგეთი საფრანგეთ-პრუსიის ომის დროს, გაერთიანებულმა გერმანიამ თავისი გარდაქმნა აღნიშნა იმ აქტით, რომ პრუსიის მეფემ თავისი თავი გერმანიის იმპერატორად გამოაცხადა. ეს მოჰხდა 1871 წელს 18 იანვარს, მაშინ, როდესაც გერმანიის ჯარს ალყა ჰქონდა შემორტყმული პარიზზე.

ამ დრომდე გერმანია ტიპიურ ფეოდალურ ცხოვრებას ეწეოდა. პატარ-პატარა სამთავროები თავისი შინაური ცხოვრებითა სცხოვრობდნენ, მთავრები უმეტეს წილად პირად ფუფუნებაზე ზრუნავდნენ და ცდილობდნენ, რაც შეიძლება უკეთესად წაებაძათ საფრანგეთის მეფეებისთვის, გადმოენერგათ მათი სასახლეების ბრწყინვალება და ფუქსავატი ცხოვრება.

ერთი საუკუნის განმავლობაში დაქსაქსული, უძლური სამთავროები შეერთდნენ და შეიქმნა თანამედროვე გერმანია. ცოტა თუ ბევრი მეტ-ნაკლებობით ასეთივე პროცესი მოჰხდა სხვა ადგილებშიც. ყველგან ისპობოდა ფეოდალური წესწყობილება და იმის ნაცვლად იქმნებოდა ახალი ფორმები სამეურნეო ცხოვრებისა, რომლებმაც თანამედროვე სახელმწიფოებრივ ფორმებში ბუნებრივი ჩარჩო ჰპოვეს. ეხლა რომ თვალი გადაავლოთ ერთი საუკუნის კულტურული მუშაობის შედეგს და მოისურვოთ კულტურული კაცობრიობის სტერეოტიპული სურათის დახატვა, ფრიად საინტერესო სანახაობა გადაიშლება თქვენს თვალ წინ. დაინახავთ, რომ პატარ-პატარა ფეოდალური სამთავროები მოისპო და მათს ნანგრევებზე აღმოცენდა სრულიად ახალი ტიპის ორგანიზაცია, რომელსაც აღარაფერი საერთო არა აქვს წარსულთან. ერთი საუკუნის განმავლობაში სწარმოებდა შეჯგუფება სხვა და სხვა ნაწილებისა. ახალ დროს მოჰქონდა ახალი საშუალებანი შეჯგუფებისა და გაერთიანებისა. იგი იყო ან ომი, ან შინაგანი ცხოვრების განვითარება, ან ორივე ერთად. დასასრულ ჩვენ მივიღეთ რამდენიმე ძლიერი ორგანიზაცია, რომელთაც თანამედროვე სახელმწიფოები ჰქვიან. ეს სახელმწიფოები დაადგენ ეგრედ წოდებულ იმპერიალისტურ გზას, გააფართოვეს საზღვრები და თავიანთ სახელმწიფოებრივ ორგანიზაციას დაუმორჩილეს ყველა, ვისაც კი აღარ შერჩა ძალა საკუთარი ორგანიზაციის შექმნისა და განვითარებისა. საფრანგეთი, ინგლისი, გერმანია, რუსეთი, იტალია, ავსტრია და სხვა სახელმწიფონი ერთნაირის დაჟინებით ანვითარებდნენ იმპერიალისტურ პოლიტიკას და ყოველ ღონესა ჰხმარობდნენ ძალა ახლად შექმნილი სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციისა რაც შეიძლება დიდს ადგილზე და ბევრს ხალხზე გაევრცელებინათ. მოისპო პატარ-პატარა სამთავროები და მათს ნანგრევებზე თანამედროვე ომპერიალისტური სახელმწიფონი აღმოცენდა. ასეთია დღევანდელი სურათი ევროპისა. ეფექტი ამ გრანდიოზული პროცესისა იმდენად დიდი იყო, რომ მალე დაიბადა სახელმწიფოს კულტი. ისეთი აზროვნების ხალხიც კი, რანაირიც მარქსისტები არიან, დააბრმავა ამ გარემოებამ. მარქსისტების იდეოლოგმა კ. კაუცკიმ თანამედროვე სახელმწიფო დაახასიათა და მას ნაციონალური სახელმწიფო უწოდა. მისის წარმოდგენით, ნაციონალურმა გაერთიანებამ მხოლოდ ეხლა ჰპოვა თავისი აღსრულება თანამედროვე კაპიტალისტურ სახელმწიფოში. მაგრამ მალე აღმოჩნდა, რომ სიტყვა „ნაციონალური“ ტყუილად აკერია თანამედროვე სახელმწიფოს. აღმოჩნდა, რომ ბევრ სახელმწიფოში თავ-მოყრილია რამდენიმე ერი, რომელთაც საკუთარი ინტერესები აქვთ. ისტორიულ პროცესში ბევრმა დაჰკარგა ეგრედ წოდებული პოლიტიკური დამოუკიდებლობა, მაგრამ ამასთანავე ერთად ბევრმა სრულიადაც არ დაჰკარგა თავისი ეროვნული სახე. აი, სწორედ მაშინ, როდესაც ეს ყველასთვის ცხადი გაჰხდა, დაიბადა ეროვნული საკითხი. სახელმწიფოს თავისი ლოღიკა აქვს. იგი მთელის თავისი შინაგანი თვისებით გამათანასწორებელი ორგანიზაციაა. ერთნაირი სასამართლო, ერთნაირი სააღებ-მიცემო საშუალებანი, ერთნაირი სისტემა განათლებისა, ერთის სიტყვით, მთლიანი და შინაგანი ერთობით სავსე ორგანიზაცია, - აი იდეალი თანამედროვე სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციისა. რა თქმა უნდა, ასეთი მთლიანობის დამყარება ვერ მოხერხდებოდა იქ, სადაც სხვადასხვანაირი ინტერესების ერი იყო თავ-მოყრილი, კონფლიქტი სახელმწიფოს ბატონი ერისა და სხვა ერთა სურვილებს შორის აუცილებლად უნდა დაბადებულიყო. ამ კონფლიქტმა წარმოშვა თვით ეროვნული საკითხიც.

მაგრამ თუ ყოველივე ეს ასეა, მაშინ იბადება საკითხი, გვაქვს თუ არა უფლება ერთმანეთში აურიოთ ორი ცნება: ერი და სახელმწიფო? გვგონია, რომ ყოველივე ზემოთქმულის შემდეგ ჩვენ ამის უფლება არა გვაქვს. თუ თანამედროვე სახელმწიფოთა შექმნის ისტორიას თვალს გადავავლებთ, დავინახავთ, რომ თვითეულ ერს ჰქონდა სურვილი სახელმწიფოებრივი ორგანიზაციის შექმნისა, მაგრამ აქედან ჩვენ არ შეგვიძლიან იგივეობის ნიშანი დავუსვათ ერსა და სახელმწიფოს. ეროვნული საკითხის ბევრი მკვლევარი კი ამ ორ ცნებას ერთმანეთში ურევს და ამით დიდი არევ-დარევა შეაქვს საკითხში.

ათასნაირი საშუალება არსებობს ეროვნული საკითხისა. ბევრნაირი პროგრამაა წამოყენებული. თუ ერთის მხრით ამ პროგრამებს განიხილავთ და მეორეს მხრით კი ისტორიას მოიგონებთ, დარწმუნდებით, რომ ეროვნული საკითხის გადაწყვეტა არსებითად ნიშნავს ერის ისეთს პირობებში ჩაყენებას, როდესაც იგი აღჭურვილი იქნება ამა თუ იმ სახელმწიფოებრივი ფუნქციებით. ავტონომია, ფედერაცია, სეპერაცია, - ყოველივე ეს ერისა და სახელმწიფოს შორის მომხდარი კონფლიქტის ჩასაქრობი საშუალებაა. თუ თვითეულ ამ ცნებას ცალ-ცალკე განვიხილავთ, დავრწმუნდებით, რომ არსებითად იგი არის განაწილება სახელმწიფოებრივი ფუნქციებისა. ერი ცდილობს სახელმწიფოდ გარდაიქცეს. რა თქმა უნდა, ყოველთვის და ყველგან ეს მისწრაფება ერთნაირად არ ისახება. ადგილობრივ პირობებისა და დროის მიხედვით, რომელთაც ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვთ, ერის მისწრაფებას სხვადასხვანაირი ხასიათი ეძლევა; მაგრამ თავის საფუძველში ერის მისწრაფება ყველგან ერთნაირია: იგი ცდილობს სახელმწიფოდ იქცეს. აქედან წარმოსდგება გარდაუვალობა ტერიტორიალიზმისა ეროვნულ საკითხში. ტერიტორია, რა თქმა უნდა, ეროვნების დამახასიათებელი თვისება არ არის, მაგრამ, რადგანაც ერს მხოლოდ ტერიტორიაზე შეუძლია იქცეს სახელმწიფოდ, ამიტომ ყოველივე ერი მაგრად ებღაუჭება ტერიტორიას. ტერიტორია ის საფუძველია, ულეველი ფონდი, რომელზედაც ერს თავისი სახელმწიფოებრივი შენობა შეუძლიან ააგოს.

თანამედროვე სახელმწიფო ეროვნული სახელმწიფო არ არის. ისტორიულ პროცესში შექმნილ სახელმწიფოებრივ ორგანიზაციებს თავისი საკუთარი სახელმწიფოებრივი ინტერესები აქვს. იქ, სადაც ერი და სახელმწიფო ერთი და იგივეა, სადაც ერი ჰფარავს სახელმწიფოს და სახელმწიფო ერს, მათ შორის აღარავითარი კონფლიქტიც არ შეიძლება მოჰხდეს. იქ ეროვნული და სახელმწიფოებრივი ინტერესი შეერთებულია. ამით სახელმწიფოებრივ ორგანიზაციას ეროვნული ორგანიზაციის სახე ეძლევა და მეტი სიმტკიცე და სიძლიერე ემჩნევა. იქ კი, სადაც ასე არ არის, სადაც სახელმწიფო ორგანიზაცია თავის სფეროში ამყოფებს სხვადსხვა ერებს, იბადება საკითხი ურთიერთ დამოკიდებულების მოწესრიგებისა. სახელმწიფოებრივ ფორმებისაკენ მისწრაფებაც ამ მეორე შემთხვევაში იბადება. მეცხრამეტე საუკუნის ისტორიას თუ გადაავლებთ თვალს, დაინახავთ, რომ სინამდვილე ამართლებს ჩვენს მოსაზრებას. მეცხრამეტე საუკუნეში ბევრმა ერმა კვლავ ჰპოვა, ან ახლად შეჰქმნა, სახელმწიფოებრივი ფორმა თავისი არსებობისა. იმპერიალისტური კონცენტრაციის შემდეგ ჩვენა ვხედავთ ეროვნულ დეცენტრალიზაციას. ეს პროცესი ეროვნული სახელმწიფოების შექმნისა კი არ შეჩერებულა, პირიქით, ვითარდება. რა თქმა უნდა, აქედან შეუძლებელია ისეთი დასკვნა გამოვიყვანოთ, თითქოს ეს რაღაც გარდაუვალი ისტორიული კანონი და აუცილებლობა იყოს, მაგრამ ფაქტიურად რომ ეს ასე ჰხდება, ამას დაინახავს ყველა, ვინც ევროპის ერთა ისტორიას ზერელად მაინც იცნობს. გაერთიანება იტალიისა, გერმანიისა, მკვდრეთით აღდგომა საბერძნეთისა, ჩერნოგორიისა, სერბიისა, ბულგარეთისა და სხვა. რას ნიშნავს ყოველივე ეს, თუ არა იმას, რომ ცხოვრებას ემჩნევა ტენდენცია ეროვნულ სახელმწიფოების შექმნისა? მეორეს მხრით, რას ნიშნავს კოლონიალური პოლიტიკა ინგლისისა, თუ არა იმას, რომ თანამედროვე იმპერიალისტურ სახელმწიფოს მთლიანობის დასაცავად საჭიროა ეროვნებათა აღჭურვა სახელმწიფოებრივი ფუნქციებით?

ერი, რომელსაც სასიცოცხლო ძალა აქვს, კიდეც შეჰქმნის თავის განვითარებისთვის შესაფერ პირობებს. ძალა გამოფიტული, დასნეულებული ერი კი, რა თქმა უნდა, ვერაფერს შეჰქმნის და საუკუნო არ ყოფნაში ჰპოვებს თავის აღსასრულს.

სახალხო ფურცელი. - 1915. - №388. - გვ. 3

კიტა აბაშიძე

ამას წინად „ივერიის“ ერთ-ერთ ნომერში მოყვანილი იყო ერთი პოლონელის აზრი ჩვენის ჟურნალ გაზეთების შესახებ, სადაც უცხოელი გვიკიჟინებდა: თქვენი ჟურნალ-გაზეთობა გავსებულია რუსეთის ამბებით და თვით თქვენი ცხოვრების შესახებ კი სრულიად არა არის რაო. ეს ისეთი უეჭველი ჭეშმარიტებაა, ისეთი თვალსაჩინო მოვლენაა, რომ ძალაუნებურად იქცევს ყველას ყურადღებას.

მართლაც, ჩვენი ყოველივე ფეხის გადადგმა ბრმა, მონური მიმბაძველობაა რუსეთის ცხოვრებისადმი. თუ კი რამეა ჩვენში ევროპიდან გადმოღებული, „რუსეთის სამზარეულოშია“ შემზადებული და მერე ისეა ხალხის საკვებად გამოტანილი. რა პოლიტიკურსა და ლიტერატურულ დასსაც უნდა ეკუთვნოდეს ქართველი კაცი, იგი ცხადად თუ ფარულად რუსულ კულტურის თაყვანისმცემელი მონაა. ეს მონობა იქამდის მიდის, რომ ჩვენში კონსტიტუციონალ-დემოკრატიულ პარტიის დამაარსებელნიც კი გაჩნდნენ, თუმცა ღმერთი, ხატი - ამ პარტიას ჩვენში ნიადაგი არ მოეპოვებოდეს! როცა რუსის მემარცხენეების ერთი ჯგუფი ადგენდა ამ პარტიას, რუსეთის ხალხის „ცრუმორწმუნეობას“ იღებდა მხედველობაში და რუსეთის ხალხისაგან მეფის მოყვარეობას ისეთ დიდმნიშვნელოვნად სთვლიდა, რომ მონარქიულ პრინციპს ვერ აუხვია გვერდი. არა მგონია თვით ერთი კაცი გამოიძებნოს ჩვენში, რომელმაც იმის დამტკიცება იწყოს, ვითომ ქართველი ერი ამაშიაც „ერთმორწმუნე“ იყოს რუსეთის ერისა, და ამით შეეძლოს გაამართლოს კადეტების გაჩენა ჩვენში, ახლა აბა ჩვენებურ სოციალდემოკრატებს შეხედეთ: არ არის ქვეყანაზე სოციალდემოკრატია, რომელიც ასეთის უარყოფით ეკიდებოდეს ნაციონალურ საგანს, როგორც ჩვენი. ქართველი სოც.-დემოკრატები გააფთრებული ეომებიან ავტონომიის აზრს და ხალხს არწმუნებენ, ავტონომისტი და ჯაშუში - ქვეყნის გამყიდველი ერთი და იგივეაო.

რით აიხსნება ეს, თუ არ იმ გასაოცარის მონობით, რომელშიაც ვიმყოფებით რუსულ კულტურის წინაშე? რუსულ-კულტურის „ძლევა-მოსილობა“ ისე აბრმავებს - იქნებ შეუგნებლადაც - ჩვენებურ უკიდურესს პარტიასაც კი, რომ თუ რუსულ ქვაბში არ გადადუღდა ქართველი ერი, ისე - ჰგონია მას - ვეღარავითარ ხეირიან აზრსა და მიმართულებას ვერ შეითვისებს. რამდენიც უნდა ვიყვიროთ რუსეთის ბიუროკრატიულ დესპოტიზმის წინააღმდეგ, ამ ბიუროკრატიამ ისეთი დაღი დაასვა ჩვენს ცხოვრებას, რომ იმის ამოშლას მგონი, საუკუნეები მოუნდეს. კაცმა სთქვას, ჩვენი ერი ეროვნულის შეგნებითა და თვითცნობიერებით არასდროს არა ბრწყინავდა, მაგრამ ასის წლის მაგარმა კლანჭებმა ისეთს კალაპოტში გაატარეს იგი, რომ ჯერაც გონს ვერ მოსულა.

ამ პოლიტიკურ მონობას ზედ დაერთო ჩვენი სულიერი მონობაც. თუმცა შეურყეველი სინამდვილეა, რომ რუსეთის ხალხსა, მის მდებარეობას, ისტორიას და კულტურასა და ქართველ ერის ცხოვრებას შორის დიდი განსხვავება არსებობს; თუმცა ზერელე შეხედულებითაც კი შეიძლება კაცმა შეატყოს, რომ არ არის ქვეყანაზედ ერი, რომლისაგან ისე განვსხვავდებოდეთ, როგორც რუსისგან, - ყოველ შემთხვევაში ეს სულიერი მონობა და ყურმოჭრილი მორჩილება მაინც გაბატონებულია ჩვენს ცხოვრებაში. და ნუ თუ ერთი საუკუნე არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ ეს საანბანო ჭეშმარიტება გავიგოთ, ჩვენს თავს დავუკვირდეთ, ჩვენს ცხოვრებას ჩავუფიქრდეთ და მის შესაფერად ვეძიოთ გზები ჩვენის კულტურის წარმატებისათვის?

თუ დღესაც ქართველი ერი თავის თავს ვერ გამოიცნობს, თუ დღესაც თავის ცხოვრებას არ დაუკვირდება და მთელ თავის ძალ-ღონეს არ მოახმარებს თავის გზის გაკვლევას, შეიძლება ითქვას თამამად, რომ მისი საქმე წასულია. რუსეთის რევოლუცია, რომელიც მწარე დღეებს განიცდის, მთელ თავის საშინელებითა და ძლიერებით ყველაზედ უფრო ჩვენს ხალხს დაატყდა თავს. რა თქმა უნდა, ეგრეთ წოდებული განაპირა ქვეყნები ყოველთვის უფრო ადვილად გახდებიან გალომებულ რეაქციის მსხვერპლად, შეიძლება ბიუროკრატიამ ხან-და-ხან თავზედ ხელიც გადაუსვას ნამდვილ რუსს, ხოლო განაპირა ადგილებში კი ისე მოიქცეს, რომ შიშის ზარი დასცეს იქაურ მცხოვრებთ. ფინლანდია და პოლონეთი, თავის კულტურის წყალობით, თავის თვითგამორკვევისა და შეგნების გამო, რასაკვირველია, მხნედ დაუხვდენ რეაქციას და იქ მაგდენად ვერ გაბედა რა გააფთრებულმა მტარვალობამ. სამაგიეროდ ბალტიის მხარე და ჩვენი ქვეყანა იგდეს ხელში და აქ ამოიყარეს გულის ჯავრი, იმიტომ, რომ ჩვენ ლაქლაქისა და მიტინგებზე სიტყვების ლაპარაკის მეტი არა გაგვიკეთებია რა და სწორედ იმ ჩხავანა კატას დავემსგავსეთ, რომელიც არა თუ თაგვებს ვერ იჭერს, თვით ეხვევა ხაფანგში. იანვარ-თებერვლიდან მოკიდებული დღემდის რეაქციის სუსხი ბოლს გვადენს ზურგზე და იმისთანა დღე არ გავა, რომ თვითმპყრობელობის ერთგულმა „ქრისტეს მოყვარე“ მცველებმა განადგურებისა და აკლების ახალ-ახალი მაგალითები არ გვიჩვენონ.

ამისთანა მწარე დროს ერმა, ისე როგორც ყოველმა კერძო კაცმა თავის უბედურების დროს, მთელი თავისი ცხოვრება უნდა გადასინჯოს, თავისი მომავალი გაითვალისწინოს, თავისი შეცდომები შეიგნოს და ახალი გზა გაიკაფოს და ან ძველი ისე შეაკეთოს, რომ ზედ სიარულმა ფეხის გული არ დაჰგლიჯოს. მაგრამ ჩვენ ამას არ ჩავდივართ და ისევ მთელი აზრი და ფიქრი ჩრდილოეთისაკენ გვაქვს მიპყრობილი, ვაზვიადებთ იქაურ ამბებს და შეცდომას შეცდომაზე ვაშენებთ. ქართველობას რო ისტორიული ყნოსვა არ დაჰკარგოდა, იგი რომ არა თუ პოლიტიკურად - სულითა და გონებითაც არ დამონებოდა რუსეთის „ძლევა-მოსილ“ კულტურას, და მთელი თავისი გონება რომ დესპოტურ კალაპოტში არ ჩაემწყვდია, - ქართველ ერის ბედ-იღბალი სხვაგვარად გადაწყდებოდა. ამ ასის წლის განმავლობაში ორჯერ ჩაიდინა ქართველმა ერმა დიდი ისტორიული შეცდომა. ყირიმის ომის დროს, როცა რუსეთის მთავრობა გავერანებული იყო, ჩვენს ერს შეეძლო სხვაგვარად მოეწყო თავისი საქმე, თუ კი ერთი ბეწო მაინც შერჩენოდა მას თავისი არსებობის იმედი და სურვილი. ასეთი მომენტი იყო ამ უკანასკნელ დროს, მაგრამ ეს მომენტიც ხელიდან გაგვისხლტა. ამით ჩვენ დავამტკიცეთ, რომ არა გაგვეგება რა არც ჩვენი ისტორიისა, არც ჩვენი ცხოვრებისა, არც ჩვენი ერისა და ხალხისა. ისტორია სავსებით დააფასებს ჩვენის ერის უგუნურებასა და უვიცობას, რომელსაც თავისი ვერა გაეგო რა და რუსეთის იმპერიის გარდაქმნას ლამობდა. ჩვენი დეპუტატები ტყვილა კი არ გაიძახოდენ, სრულიად რუსეთის ხალხის წარმომადგენლები ვართო: მართლაც რომ ჩვენს ხალხს უნდოდა რუსეთი გადაეკეთებია და თავის გზაზედ წაეყვანა, თუმცა რუსეთის ცხოვრებისა და ისტორიის რა უნდა ცოდნოდა იმ ხალხს, რომელმაც თავისი შინაური არა იცოდა რა. ასეთი ბუქნაობით, რასაკვირველია, თავი შევირცხვინეთ და სახელი გავიტეხეთ, მაგრამ უცოდინარობა, თავისი და სხვისი საქმის შეუგნებლობა ხომ ისეთი თვისებაა, რომელიც ყოველთვის სჭარბობდა და დღესაც სჭარბობს ჩვენს ქვეყანაში.

საშინელ დროს განიცდის ჩვენი ქვეყანა. ჩვენი მეთაურების მოვალეობაა ამ დროს დაუკვირდენ გულდასმით და საფუძვლიანად. აუცილებლად საჭიროა ერთიანად გადახედულ და გადასინჯულ იქმნეს ჩვენი მოქმედების გეგმა, ვინაიდან იგი უსარგებლო გამოდგა. ამისთვის კი საჭიროა მეტი შეგნება თავისი ერის ყოფა-ცხოვრებისა, მისი წარსულისა და აწმყოსი და მეტი კეთილშობილება აზრის და მისწრაფებისა. კეთილშობილება გონიერის კაცისა კი იმაში გამოიხატება, რომ თამამად აღიაროს თავისი ცოდვა და მადლი და შეუდრეკელად წავიდეს იმ გზაზედ, რომელიც მიაჩნია ერთად-ერთ გზად ცხოვრების საუკეთესო მომავლისაკენ. ამით სრულიად იმის თქმა არ მინდა, რომ ზურგი შევაქციოთ დღევანდელ დღეს, პირი ვუბრუნოთ რუსეთის ცხოვრების დუღილს, ანა და უარვყოთ ის იდეალები, რომელიც საკაცობრიო ცხოვრების მანათობელ ვარსკვლავად არის მისაჩნევი. სრულიად არა, - მე მინდა ჩვენმა საზოგადოებამ გამოიჩინოს მეტი თავისებურობა ყოველ მოქმედებაში, მე მინდა ყოველივე ჩვენი მოქმედება ჩვენის ცხოვრების აუცილებელ მიმდინარეობას ეთანხმებოდეს, ვინაიდან იგი უამისოდ მკვდარი იქმნება. ჩვენის ცხოვრების აუცილებელ მიმდინარეობას კი არკვევს მრავალი პირობა, მრავალი მიზეზი, რომელსაც შესწავლა უნდა. ვერავითარი პოლიტიკური მოღვაწე ვერ ჰყოფს უარს მეცნიერულ იარაღს ბრძოლაში. მეცნიერება კი გვასწავლის, რომ ცხოვრება არის შედეგი მრავალ რთულ მოვლენათა შეერთებულის ძალისა და რომ ამ მოვლენათა შეუგნებლობა, მათი უყურადღებოდ დატოვება მარტო დამარცხებასა და სასოწარკვეთილებას უქადის მათს აბუჩად ამგდებ პოლიტიკურ მოღვაწეს. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მთელი ცხოვრება რუსეთისა და ჩვენი სხვა და სხვა გზით მიდიოდა რამდენიმე ათასი წლის განმავლობაში, უნდა ვიცოდეთ, რომ ჩვენსა და რუს ხალხს შორის არსებობს დიდი განსხვავება, შექმნილი ისტორიისა და ბუნებისაგან. ამ განსხვავებას, - ქართველ ერის ისტორიულად შემუშავებულ თავისებურობას, - ანგარიში უნდა გავუწიოთ და არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ყოველ ერს შეუძლია განახორციელოს თვით უდიადესი კაცობრიული იდეალები მხოლოდ მაშინ, თუ იმ პირობებით და იმ იარაღით ისარგებლებს, რაც ბუნებასა და ისტორიას მისთვის ჩაუბარებია. და ვინც ამას ყურადღებას არ აქცევს, იმას ის მოუვა, რაც იესოს იგავის გმირს, რომელმაც მიცემული ქანქარი წაიღო და მიწაში დაფლა და ვერაფერი ხეირი ვერ მოატანია, მაშინ როდესაც სხვებმა გააორეს და გაასამეს მიცემული განძი.

ჩვენ არასოდეს არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ძველი ისტორიული მსვლელობა ჩვენის ცხოვრებისა დამთავრდა რუსეთთან ხელშეკრულობით, რომელსაც უზრუნველ უნდა ეყო ჩვენი ეროვნული არსებობა. მაგრამ ამ ხელშეკრულობაში შეტანილ პირობებს არას დროს არ ღირსებია განხორციელება. ხელშეკრულობა დარღვეულია და ჩვენი მოვალეობაა ეს არ დავივიწყოთ, რომ ეს ისტორიული უფლებები სამუდამო ისტორიულ სიზმრად არ გადაიქცეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში ჩვენ არ ვიქნებით ღირსი ერის სახელი ვატაროთ. ხსენებული ისტორიული საბუთი ჩვენ გვაძლევს ეროვნულ თვითმმართველობის ანუ ავტონომიის სრულს უფლებას, და მთელის ქართველ ერის პოლიტიკური მეცადინეობა და მისწრაფება იქითკენ უნდა იყოს მიმართული, რომ ეს უფლება რეალურად განხორციელდეს, ვინაიდან მხოლოდ ამის შემდეგ იქნება შესაძლებელი ჩვენს ცხოვრებაში გავატაროთ ყველა ის ძირითდი სოციალური რეფორმები და ცვლილებანი, რომელნიც ყოველ დემოკრატიულ პარტიას საბრძოლველ საგნად აქვს დასახული. რასაკვირველია, „უფლების“ განსახორციელებლად საჭიროა ძალა, რომელიც განყენებულ „უფლებას“ აძლევს რეალურ საფუძვლიანობას, მაგრამ შესაძლებელია ეს ძალა წარმოშვას რუსეთის შინაურ ცხოვრების მიმდინარეობამ ან საგარეო პოლიტიკურმა ურთიერთობამ, და ასეთ შემთხვევაში ჩვენ კიდევ ხელცარიელი დავრჩებით, თუ არ გვექმნა ჩვენი ეროვნულ მდგომარეობის შეგნება და პოლიტიკური შორსმჭრეტელობა. ჩვენი სულწასულობის ბრალია, რომ ის, რაც ამავე წუთში არ აგვისრულდება, სამუდამოდ შეუძლებელი და დაკარგული გვგონია...

ივერია. - 1906. - №25. - გვ. 1-2

ა. ჯ-შვილი [არჩილ ჯაჯანაშვილი]

მაშინ, როდესაც ევროპა ჯერ მხოლოდ მილიტარიზმის განვითარებაში იყო გართული, როდესაც სახელმწიფოები სისტემატიურის დაჟინებით წლიდან წლამდე ჰქმნიდნენ თავიანთ სამხედრო ძლიერებას; როდესაც მილიარდები იხარჯებოდა ფლოტის გაძლიერებაზე და ზარბაზნებზე, მრავლდებოდა მუდმივი ჯარის რიცხვი; როდესაც მთელი ევროპა შეიარაღებულ საომარ ბანაკს დაემზგავსა, მაშინაც-კი ნათლად ჰქონდათ წარმოდგენილი, რომ დღეს არა ხვალ საბედისწერო საათს უნდა დაეკრა და მთელი განათლებული კაცობრიობა ცეცხლის ალში გახვეულიყო. ვერ ვიტყვით, რომ ყველა ერი ამ მოსალოდნელ კატასტროფას პასიურის მორჩილებით შესცქეროდა. პირიქით, ის სახელმწიფონი, რომელნიც, ჯერ ისევ მაშინდელი ვარაუდით, მოსალოდნელი კატასტროფის მონაწილენი უნდა ყოფილიყვნენ, ემზადებოდნენ, რათა კატასტროფას მათთვის უვნებლად ჩაევლო. ეს სამზადისი მარტო გარეგნულ სამხედრო გაძლიერებაში არ გამოიხატებოდა. სახელმწიფონი ცდილობდნენ მთელი შინაური ცხოვრება იმნაირად მოეწყოთ, რომ ერის ძალთა მაქსიმუმი სახელმწიფოს თავის დაცვის საქმეს მოხმარებოდა. რა თქმა უნდა ევროპის სახელმწიფოთა მარტო ცხოვრება ამით არ განისაზღვრებოდა. სწარმოებდა მუშაობა შინაური ცხოვრების მოსაწესრიგებლადაც, მაგრამ სახელმწიფოს მთელი ძალ-ღონე და ყურადღება მაინც იქითკენ იყო მიმართული, რომ მოსალოდნელ საერთაშორისო კატასტროფაში მისი სახელმწიფოებრივი ინტერესები რაც შეიძლება უკეთესად ყოფილიყო დაცული. სახელმწიფოთა ინტერესები უპირდაპირდებოდა ერთმანეთს და ყველა ამას ზურგს უმაგრებდა ბლომად დამზადებული ასაფეთქებელი მასალა, საშუალებანი ხალხთა ჟლეტისა. სახელმწიფოებრივმა ეგოიზმმა შთანთქა ყოველივე. ამ ეგოიზმს იმდენად ფატალური ხასიათი ჰქონდა, რომ ძალაუნებურად ყველა მას ჰმორჩილებდა. ჰმორჩილებდა მას ყველა, - დიდი და პატარა სახელმწიფონიც. მიზნები თვითეულ მათგანს შესაძლებელია სულ სხვადასხვანაირი ჰქონოდათ. რამდენადაც დიდი და ძლიერია სახელმწიფო, იმდენად მისი პრეტენზიებიც ფართო და უძიროა. რა თქმა უნდა, სულ სხვა და სხვანაირი იქნებოდა, მაგალითად, გერმანიისა და ბელგიის ინტერესები. მაგრამ, მიუხედავად მიზნების სხვადასხვაობისა, როგორც ძლიერი გერმანია, ისე სუსტი ბელგია შეიარაღების საერთო აუცილებლობას ემორჩილებოდნენ. პატარა იყო ბელგია, მაგრამ არ შეეძლო არ შეიარაღებულიყო, რადგანაც მას მხოლოდ იარაღით შეეძლო დაეცვა თავისი თავისუფლება და დამოკიდებულობა. ეს ასე იყო დღემდის, ასე იქნება შემდეგშიაც, იმ დრომდე, სანამ თანამედროვე წეს-წყობილება არსებობს; სანამ არსებობს სახელმწიფონი, სანამ ადამიანთა განსაზღვრული კრებული ცალკე, დამოუკიდებელ ერთეულს შეადგენს, მას ყოველთვის ექნება სრულიად ბუნებრივი სურვილი ან თავის დაცვისა, ან ზრდისა. ერთიც და მეორეც ლოღიკურის აუცილებლობით იწვევს შეიარაღებას და სამხედრო გაძლიერებას ამა თუ იმ სახით.

ევროპის სახელმწიფონიც, თავიანთი საკუთარი კეთილდღეობის დასაცავად, სიმაგრეებს ჰქმნიდნენ. როდესაც საბედისწერო საათმა დაჰკრა, როდესაც კატასტროფა, რომელიც ევროპის სახელმწიფოთა შორის მუდამ საშინელ აჩრდილსავით იყო აღმართული, ფაქტად იქცა, ამოძრავდა საუკუნოებით დაგროვილი ძალა ან თავის დასაცავად, ან სახელმწიფოებრივი ცხოვრების გასაფართოვებლად.

იმ დროს, როდესაც ევროპა ჯერ ისევ სამხედრო სამზადისში იყო, როდესაც საერთაშორისო მშვიდობიანობას ჯერ კიდევ არ მოელოდა შიში, ბევრს ვერც კი წარმოედგინა, რომ ომს ასეთი ხასიათი შეეძლო მიეღო. განსაკუთრებით ეს უნდა ითქვას იმათ შესახებ, ვინც მეტის-მეტად გაზვიადებულ იმედებს ამყარებდა მუშათა კლასის საერთაშორისო სოლიდარობაზე. ამნაირი ხალხის აზროვნება ფრიად მარტივი და ადვილად შესათვისებელი იყო, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ჯერ საბედისწერო ყუმბარა არ გავარდნილიყო. მართალია არსებობს სახელმწიფო, როგორც ხალხთა განცალკევებული ორგანიზაცია, თავისი საკუთარი, ეგოისტური მიზნებით; მაგრამ სადავე ამ ორგანიზაციისა ხელთ უპყრია ერის შეძლებულ ნაწილს; შეძლებული ნაწილის გარდა არსებობს პროლეტარიატი, რომელიც ჰქმნის, ასე ვთქვათ, ზესახელმწიფოებრივ ორგანიზაციას. პროლეტარიატი მჭიდროდ არის დაკავშირებული თავის სახელმწიფოს ცხოვრებასთან, მაგრამ კავშირი ერთი სახელმწიფოს პროლეტარიატისა მეორე სახელმწიფოს პროლეტარიატთან უფრო მტკიცე და ღრმაა, ვიდრე თვითოეული სახელმწიფოს პროლეტარიატისა იმავე სახელმწიფოს სხვა სოციალურ ჯგუფებთან. სხვანაირად რომა ვსთქვათ, ცხოვრებაში კლასიური კავშირი უფრო ძლიერია, ვიდრე ეროვნული. ერთის მხრით არსებობს ეროვნული მთლიანობა და სოციალური დანაწილება. მეორეს მხრით საერთაშორისო სოციალური მთლიანობა და ეროვნული დანაწილება. ზემოხსენებული აზროვნების მომხრეთა სიტყვით, საერთაშორისო სოციალური მთლიანობა უფრო ძლიერია, ვიდრე ეროვნული. ამიტომ, თეორეტიულად მაინც, ეროვნულ მთლიანობას ვერ შეეძლო საერთაშორისო სოციალური მთლიანობა დაერღვია და მეორე პირველის მსხვერპლი გამხდარიყო.

მაგრამ, დაიწყო თუ არა ომი, მაშინვე ცხადი გაჰხდა, რომ ის მთლიანობა, რომელსაც ჰქმნის ეროვნება, უფრო ძლიერი ყოფილა, ვიდრე სოციალური დანაწილება. საერთაშორისო სოციალურმა მთლიანობამ ეროვნული მთლიანობა ვერა სძლია და თავის მიზნებს ვერ დაუმორჩილა. ამით, რა თქმა უნდა, არცერთს დაეკარგა მნიშვნელობა და არც მეორეს. საერთაშორისო სოციალური მთლიანობა და მისი ლოზუნგები ისეთის თვისებისაა, რომლებმაც ძალიან დიდი სამსახური გაუწიეს კაცობრიობას და შემდეგში უფრო მეტს სამსახურს გაუწევენ, მაგრამ აქედან მაინც შეუძლებელია ჩვენ ისეთი დასკვნა გამოვიტანოთ, თითქოს ვალდებული ვიყოთ მივაფუჩეჩოთ ის დიდმნიშვნელოვანი ფაქტი, რომელიც დღეს ჩვენს თვალწინ ასეთის სიცხადით გადაიშალა. შეცდომა ამნაირი აზროვნებისა იმაში მდგომარეობს, რომ მან ანგარიში არ გაუწია, რამდენად ღრმა და ძლიერია ეროვნული მთლიანობა. ერთი ერის პროლეტარიატი სოციალურად დაკავშირებულია მეორე ერის პროლეტარიატთან, იგი ჰგრძნობს სოლიდარობას მასთან, რადგანაც ყველა ერის პროლეტარიატის ბედი ერთნაირია. მაგრამ ყველა ამას მხოლოდ იდეალისტური ხასიათი აქვს. პრაქტიკულად კი პროლეტარიატი სოციალურადაც კი თავის ერთან უფრო მეტად არის დაკავშირებული. იგი ეროვნულ ფარგლებში იბრძვის თავისი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად და სახელმწიფოს გარდაქმნისაგან მოელის ბრწყინვალე მომავალს. ამიტომ წმინდა კლასიური მოქმედებითაც კი იგი უფრო მეტად არის დაკავშირებული თავის ერთან, სახელმწიფოსთან, ვიდრე სხვა ერის პროლეტარიატთან.

დღეს კი, როდესაც საერთაშორისო ბრძოლამ უსასტიკესი ხასიათი მიიღო, ნათლად გამოჩნდება, რომ პროლეტარიატი ისევე, როგორც ერის დანარჩენი სოციალური ჯგუფები, უპირველეს თავის მოვალეობად სთვლის სახელმწიფოსა და ერის მთლიანობის დაცვას.

ადვილად შესაძლებელია თვითოეულ სახელმწიფოში არსებობდა შიში, რომ პროლეტარიატში, რომელიც კლასიურ ნიადაგზეა აღზრდილი, ვიწრო კლასიური ინტერესი ეროვნულ ინტერესებზე გაიმარჯვებდა და თვითოეულ სახელმწიფოს წინ დაბრკოლებას შეუქმნიდა. ადვილად შესაძლებელია ფიქრობდნენ, რომ პროლეტარიატი სწორედ მაშინ მოინდომებდა სოციალური სამართლიანობის განხორციელებას, როდესაც მტერი კარზე იქნებოდა მომდგარი; მაგრამ სინამდვილემ დაგვიმტკიცა, რომ პროლეტარიატს არა ჰსურს დასთმოს არაფერი, რაც კი მის ერს ისტორიულად შეუქმნია. ამით პროლეტარიატმა სთქვა, რომ შეუძლებელია განხორციელდეს სოციალური სამართლიანობა, თუ ეროვნული დამოუკიდებლობა მოისპო. პროლეტარიატმა ესა სთქვა თავისი იდეოლოგების პირით. მოქმედება სოციალისტებისა გერმანიასა, ბელგიასა და საფრანგეთში მხოლოდ ამას ამოწმებს დღიურის სიცხადით. რუსეთის სოციალისტებიც, პლეხანოვის მეთაურობით, საჭიროდ სცნობენ გერმანიის სრულს დამარცხებას, და ეს კი ხომ მთელი რუსეთის გაერთიანებით და კლასიური ბრძოლის დროებითი დავიწყებით შეიძლება მოჰხდეს.

ყველა ზემო ნათქვამიდან ჩვენ ის საბოლოვო დასკვნა უნდა გამოვიტანოთ, რომ ეროვნული მთლიანობა ისეთი რამ არის, რაც ჰქმნის ერის არსებობის ერთად-ერთს საძირკველს. სადაც, მიუხედავად კლასიური, სოციალური დანაწილებისა, ეს მთლიანობაც არ არსებობს, იქ ერი მოსპობისა და გადაშენების გზას ადგია, იქ ერს აღარავითარი მომავალი არა აქვს, არც კულტურული, არც სოციალური.

გაითვალისწინეთ ყოველივე ზემოდ ნათქვამი და გადაჰხედეთ ჩვენს სინამდვილეს. რას წარმოადგენს იგი? რითი სცხოვრობს, რითი საზრდოობს ჩვენი საზოგადოება ამ საბედისწერო მომენტში? დაგვისახელეთ თუნდაც ერთი ისეთი საქმე, გინდათ დიდი, გინდათ პატარა, რომელშიაც ჩვენს საზოგადოებას გამოეჩინოს ნასახი მაინც გაერთიანებული მოქმედებისა. დიდს საქმეებს თავი დავანებოთ. გამოფიტული, დასნეულებული, რაღაც ავადმყოფური აპატიით შეპყრობილი საზოგადოება განა იმისთანა უნარს გამოიჩენს, რომ განსჭვრიტოს სიდიადე მომენტისა, დაწვრილმანებულ ინტერესებზე მაღლა დასდგეს და მკვეთრი, წმინდის გრძნობით გასხივოსნებული სიტყვა სთქვას? არა. დიდ საქმეებს თავი დავანებოთ. ეს ჩვენი საქმე არა ყოფილა. აიღეთ ისეთი უბრალო რამ, როგორც წლევანდელი მოუსავლობა და მოსალოდნელი შიმშილობაა. სიბრაზე გახრჩობს და უკიდურესი აღშფოთება გიკარგავს სულიერ სიმშვიდეს, როდესაც ხედავ, რომ ღაღადისი სიმშილობის შესახებ გაზეთის ფურცლებს ვერა სცილდება ყოველ დღე სასოწარკვეთილებით სავსე წერილები მოსდის ქართულ გაზეთებს, ყოველ დღე ამის შესახებ ვლაპარაკობთ და ის კი, რასაც ჩვენ საზოგადოებას ვეძახით, თითსაც არ ანძრევს, ერთ პრაქტიკულ ნაბიჯსაც არა სდგამს, თითქოს მოსალოდნელი უბედურება მას არ შეეხებოდეს.

იმ დროს, როდესაც მთელი ქვეყნიერობა შეიძრა, შეირყა მთელი კაცობრიობის ფუძე, ჩვენ სკანდალებით ვირთობთ თავს, ერთს მეორეზე ვასისიანებთ და ჩვენს საკუთარ ჭუჭყშივე ამოგვდის სული.

ამ დროს კი იქ,

საქართველოს შუა გულში, თვალ-ცრემლიანი სდგას უსაზღვრო სევდათ მოცული ქართველი და ჩვეულებრივი, მორჩილი სახით თავის ბედისწერას გასცქერის...

სახალხო ფურცელი. - 1915. - №369. - გვ. 3

გიორგი გვაზავა

საერთაშორისო განწყობილებაში ჰმეფობს მხოლოდ ორი პრინციპი: ან ძალა, ან უფლება. თუ უფლებას უარს ჰყოფთ, მაშინ უნდა შეგწევდეთ ძალ-ღონე, რომ დაიცვათ თქვენი თავი; თუ ძალ-ღონე არა გაქვსთ, მაშინ უნდა მიჰმართოთ მხოლოდ უფლებას.

შემცდარია ის აზრი, ვითომც ეხლანდელ დროში უფლებრივს პრინციპს არ ჰქონდეს მნიშვნელობა. ვინც ცოტათი თვალყურს ადევნებს უკანასკნელ საუკუნის განწყოფილებათა მიმდინარეობას, იმისთვის აშკარაა უფლებრივის პრინციპის გაბატონება საზოგადოდ კაცობრიულ თვით-ცნობიერებაში.

1783 წლის ხელშეკრულება უაღრესად საერთაშორისო უფლებრივი აქტია. მისმა დარღვევამ რუსეთის მხრივ გამოიწვია სხვა ცნობილი საერთაშორისო აქტი: პროტესტი ინგლისისა და პროტესტი საფრანგეთისა. ეს პროტესტი, როგორც საერთაშორისო აქტი დიდათ საყურადღებოა და დიდად მნიშვნელოვანი.

შემცდარია ის აზრიც, რომ ვითომ-და საქართველომ სრულებით დაივიწყა თავის ხელშეკრულება. არა, საქართველოს არაფერი დაუვიწყნია, სამწუხაროდ იმას მხოლოდ არა ჰქონდა ღონისძიება, რომ ხმა-მაღლა გამოეცხადებინა თავისი პროტესტი. ამ ხელშეკრულებაზე ხშირად იყო ლაპარაკი სამზღვარ-გარედ, ეს ხელ-შეკრულება გამოაცხადა თავის ბაირაღად საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიულმა პარტიამ 1906 წელს; ეს ხელშეკრულება შეტანილია ჰააგის კონფერენციაში 1907 წელს; ბელგიელმა პროფესორმა ნისმა (მუდმივი წევრია ჰააგის ტრიბუნალისა) იმას მიუძღვნა რამოდენიმე წერილი; ამ ხელშეკრულებაზე იყო ლაპარაკი ჟურნალ-გაზეთებში ინგლისსა, საფრანგეთსა და ამერიკაშიც... ერთის სიტყვით, საქართველოს საკითხის უფლებრივი მიმდინარეობა თანდათან ჰღრმავდება და შორს არ არის ის დრო, როცა ეს კითხვა დაისმის მთელის თავისის აუცილებლობით განათლებულ ერთა წინაშე, თუ რუსეთმა მინამდე თვითონ ვერ მოაწესრიგა მისის გადაწყვეტის საქმე.

ამ უფლებრივ პრინციპს, ვიმეორებ, დიდი და განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ეხლა, თითქმის ყველგან, ეროვნული საკითხი (უფრო პატარა ერების შესახებ) ჰსწყდება ბრძოლის ველზე კი არა, არამედ საკრებულოებში და კაბინეტებში. აქ ხმლის ტრიალი და სისხლის ღვრა კი არა უნდა, აქ უნდა მკვეთრი სიტყვა და გაღრმავებული ცნობიერება. პოლონელებმა პირველად რომ აღძრეს პოლონეთის ავტონომიის საკითხი, უფლებრივ საფუძვლად აიღეს 1815 წ. ვენის კონგრესის გადაწყვეტილება. ჩვენ კარგად ვიცით, რომ ამ კონგრესში პოლონეთს, როგორც ეროვნულ ერთეულს, არავითარი მონაწილეობა არ მიუღია, იქ არ იყო გამოთქმული პოლონეთის სურვილი, იქ არ იყო ხელშეკრულება პოლონეთთან, მაინც პოლონეთის პატრიოტები (რომან დმოვსკის მეთაურობით) ისეთ გაფაციცებით და თითქმის გამწარებით ეძებდნენ რაიმე უფლებრივ პრინციპს ისტორიაში, რომ ბოლოს და ბოლოს ორსავ ხელით დაებღაუჭნენ ვენის კონგრესის დადგენილებას... რა ბედნიერი იქნებოდენ ისინი, რომ ჰქონოდათ ისეთი ხელშეკრულება, როგორიცა აქვს საქართველოს!

ჩვენ კი... ჩვენ ვერც კი შეგვიგნია, თუ რა დიდი განძი გვაქვს. ჩვენ მზადა ვართ ზურგი ვაქციოთ მთელი ჩვენი ისტორიით ჩამოსხმულს და ჩამოყალიბებულს უფლებრივ ჯამს. რა არის ეგა - ღალატი, თუ უმეცრება?!

საქართველო. - 1917. - №61. - გვ. 2

ზ. ავალიშვილი

აქ საჭირო არ არის შევეხოთ ისეთ კითხვებს, როგორიც ირლანდიელების ჰომრული არის ან ველეპოლსკისაგან შემუშავებული პოლონეთის ავტონომიის პროექტი, - საკმარისია შევნიშნოთ მხოლოდ, რომ უმთავრესად საძნელო ყოფილა ყოველთვის ამა თუ იმ ადგილის თავისებურობის და მთელ სახელმწიფოს მთლიანობის გამაცალკევებელ საზღვრის მონახვა. კულტურულ პირობების გავლენით ეს საზღვარი აქეთ-იქით იწევა ხშირად.

რასაკვირველია, თვით ამ საკითხის წამოსაყენებლად, თუ როგორ უნდა გაიმიჯნოს თვითგამორკვევის კანონიერი წრე მთლიან სახელმწიფოს რეჟიმისაგან, - საჭიროა, რომ აღიარებული იქმნეს ადამიანისა და ხალხის ძირითადი უფლებაც.

მაგრამ იქაც, სადაც ხალხი და მთავრობაც ლიბერალ აზრებით არის გატაცებული, იქ, სადაც ადამიანი თავის ნებით აცხადებს უარს ძალმომრეობასა და სხვის დაჩაგვრაზე, - ზოგიერთს მაინც ეშინიან, რომ ავტონომია და საამისო რეფორმა სახელმწიფოს მთლიანობას შეარყევს და მის ძირითად ინტერესებსაც დაარღვევს შემდეგში.

უმეტესობა, თვით თავისუფლების მოტრფიალენიც, ვერ შორდებიან წინანდელ ცრუმორწმუნეობას, ვერ შორდებიან რაღაც ბატონობის შეხედულებას სახელმწიფოს ამა თუ იმ ნაწილზე და მას უყურებენ, როგორც სახელმწიფოს საკუთრებას. ან ხშირად აცხადებენ, ამ ხალხის ინტერესები უნდა დავიცვათო, და ამ ერთ ხალხის საეჭვო, საოცნებო კეთილდღეობის გულისათვის სახელმწიფოს ამა თუ იმ ნაწილის სარგებლობაზე ხელსაც იღებენ.

დარწმუნებით შეიძლება სთქვას ადამიანმა, რომ არც ერთი ერი ნებაყოფლობით არ მიანიჭებს სხვას თავისუფლებას, და დამოუკიდებლობით მოტრფიალე ეროვნებას ხელს არ შეუწყობს.

მაგრამ ისეთი შემთხვევა შეიძლება იქმნეს, ისეთი ცვლილება შეიძლება შემოვიდეს სახელმწიფოში, როდესაც ორივე მხარე სცდილობს თავისი ინტერესები დაიცვას.

და, აი, ისტორია და პოლიტიკაც გვიმტკიცებს, რომ შესაძლებელია შეთანხმება, როდესაც სახელმწიფოში ყველაფერი თავისუფლების და დემოკრატიის მკვიდრ ნიადაგზე შენდება ხელახლად; როდესაც ტერიტორიის ხელშეუხებლობა, საერთაშორისო მდგომარეობის აუცილებლობა და გარეშე ძალა უზრუნველყოფილია საერთო მხედრობით, საერთაშორისო წარმომადგენლობითაც; როდესაც ეკონომიურ და სამოქალაქო ცხოვრების გულისთვის აერთიანებენ კანონებს, საფინანსო წყობილებას, რკინის გზებს, და არა ყოველსავე სიცოცხლის დამხობ ცენტრალიზაციას და ადგილობრივ ძალთა შთანთქვას ცენტრალურ დაწესებულებათა მონოპოლიით; როდესაც ამავე მიზნით აერთიანებენ იურიდიულ და ეკონომიურ ცხოვრების საფუძველს და ადგილობრივ ძალებს თავს უყრიან შემოქმედებითი შრომისათვის; როდესაც ეს შრომა დამოუკიდებელია და მხოლოდ ცენტრში განსაზღვრულ დედა-აზრებთან შეფარდებული.

ეჭვი არ უნდა იმას, რომ საერთო კონსტიტუცია და ადგილობრივი ორგანიული სტატუტები თუ მიაღწევენ და დაამკვიდრებენ საჭირო გარანტიების საპოლიტიკო და საკულტურო ცხოვრებაშიაც, მაშინ „განაპირა ადგილებს“ უნდა ჰქონდეს მინიჭებული უთუოდ თვითგამორკვევის ფართო უფლება ადგილობრივ არა მარტო ეკონომიურ საქმეებში, არამედ საკულტურო საქმეებშიაც, ე.ი. მათ უნდა ჰქონდეს დავალებული სასწავლებლების გამგეობა, ადგილობრივ კულტურულ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილება.

ეს მრავალმხრივ თვითგამორკვევა, ამა თუ იმ დამორჩილებულ ეროვნებას ან ქვეყანას საშუალებას აძლევს განავითაროს თავისი „მე“, თავის ქონებრივი და სულიერი ძალები სახელმწიფო მთლიანობის ფარგალში.

კონსტიტუციის და ადგილობრივ სტატუტების სამფლობელოზე ეროვნულ განვითარების საშუალება თუ ექმნა მინიჭებული ყველას, მაშინ მოისპობა დაუსრულებელი განხეთქილება, არა სასურველი ქიშპობა, რომელიც სხვა პირობებში აუცილებელია. ის სულიერი ენერგია, რომელიც საპოლიტიკო და ეროვნულ გარანტიების მოპოვებას უნდებოდა დღემდის, შემოქმედებითი და ნაყოფიერ შრომაზე დაიხარჯება, - ხალხის მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე.

ხალხის კეთილდღეობას ემსახურება სახელმწიფო ცხოვრების ახალი ფორმები და, რაკი ახალ სახელმწიფოს მიზანია ემსახუროს მოქალაქეებს მათგან შემუშავებულ კანონების მიხედვით, მათ საერთო სურვილისამებრ, - პრინციპიალურად საძნელო და საეჭვოც აღარ არის ის საკითხიც, რომელიც ამჟამად აშინებს ყველას, - ენების შესახები საკითხიც.

ყოველი დაწესებულება მოქალაქეთათვის, და არა მოქალაქე დაწესებულებისათვის. სახელმწიფომ უნდა მიიღოს ხალხის ენა და არა პირიქით ხალხმა ის ენა, რომელიც სხვადასხვა დაწესებულებაში შემოღებულია.

ადმინისტრაციასა, სასწავლებელსა და სასამართლოში ადგილობრივ ხალხის ენა უნდა იყოს გამეფებული.

იქ, სადაც კულტურის მიხედვით, ენა ყველა ადგილობრივ ინსტანციაში ვერ იქმნება შემოღებული, იქ შეძლებისა გვარად მაინც უნდა ჰქონდეს მას ბატონობა მინიჭებული. სადაც ერთ ენას არა აქვს ცხოვრებაში უპირატესობა, იქ ორი ან სამი, ან კიდევ მეტი ენა უნდა შემოვიდეს; როგორც „მოთხოვნილებაა“ ისეთი უნდა იყოს სახელმწიფო მოხელეც.

პრაქტიკაში ამის განხორციელება ხშირად საძნელო იქმნება, - ძნელია ყველა ეროვნების თანასწორად დაკმაყოფილება.

ცოტაოდენი უსწორმასწორობა გამონაკლივით იყოს და არა საზოგადო კანონად, - ჯერ უნდა ვეცადოთ შეძლების გვარად შემოვიტანოთ ცხოვრებაში ხსენებული პრინციპი. ამის სურვილი უნდა ჰქონდეს ადამიანს, თორემ შეიძლება სიძნელე მოიმიზეზოს ადამიანმა, გადაუწყვეტელად დასტოვოს ხსენებული საკითხი იქაც კი, სადაც ყველაფერი მზად არის ადგილობრივ ეროვნულ ენის შემოსაღებად ადმინისტრაციასა, სასწავლებელსა და სასამართლოში.

იქ, სადაც რამდენიმე ერი ერთ სახელმწიფოს ბრჭყალებში ფართხალობს, ან სადაც მეტად თუ ნაკლებად განვითარებული ადგილები თავიანთ მდგომარეობას უკვირდებიან, - მათ თვალ წინ მალე იმართება წარმტაცი სურათი, - ფედერალიზმი.

ეს შეიძლება სახელმწიფო ტეხნიკის უმაღლესი ფორმაა, რომელშიაც ცალკე სახელმწიფოების მთავრობათა გვერდით და მთავრობების ზევით არსდება კიდევ სხვა, საერთო, მათგან დამოუკიდებელი მთავრობა კონსტიტუციაში მოხსენებულ საერთო საქმეების წარსამართავად; ეს ფორმა უმეტეს გარანტიებს იძლევა, ყოველსავე უპირატესობას, რომელიც მოჰყვება სახელმწიფო საქმეების განაწილების და მიზნის შესაფერ მოწყობას, - ეს ფორმა თანდათან ვრცელდება დედამიწაზე და მის გავრცელებას თან მოჰყვა წინანდელი შიში და ეჭვიანობა.

მაგრამ იგი ფორმაა, უკვე მოწყობილ, განმტკიცებულ და სასიცოცხლო სახელმწიფო ერთეულების შემაკავშირებელი.

ასე იყო საქმე, მაგ., შტატებში, ასე იყო შვეიცარიის კავშირში და თვით გერმანიის იმპერიაშიც, რომელსაც, ასე თუ ისე, მაინც ფედერაცია უნდა დავარქვათ უთუოდ.

არ შეიძლება, რასაკვირველია, საისტორიო წარსულ მაგალითების მიხედვით, დავამტკიცოთ, რომ მთლიან სახელმწიფოს გადაქცევა ფედერაციად შემდეგშიაც აღარ არის შესაძლო. განსაკუთრებით ადვილი გასაგებია ფედერაციისადმი მისწრაფება ისეთ ქვეყანაში, როგორიც სხვადასხვა ეროვნებისაგან შემდგარი არის.

ავსტრიაში, სადაც შედარებით უმეტესობის წარმომადგენელნი - გერმანელები იმდენად ძლიერნი არიან, რომ სხვა ეროვნებებს მბრძანებლად გაუხდნენ, სადაც ცენტრს დიდი ძალა არა აქვს და ამიტომ ფედერაციისთვის ნიადაგი თითქო მეტად შესაფერია, - ფედერაციის შემოღებას წინ მაინც მრავალი დაბრკოლება უჩნდება, - ამ დაბრკოლებებში უმთავრესია - ძველი დროის ტრადიციები, ბიუროკრატობის და ცენტრალიზაციის ჩვეულებები და გავლენიან ძალის უქონლობა, რომელსაც შესძლებოდა საკამათო ეროვნულ კითხვების გარკვევა.

როგორც რესპუბლიკის არსებობა წარმოუდგენელია, თუ არ არის მოქალაქე - რესპუბლიკელები, ისე შეუძლებელია ფედერაციაც, თუ არ იქმნა შესაფერად მოწყობილი „შტატები“.

მაგრამ იქაც, სადაც ფედერალიზმისათვის შესაფერი ნიადაგი არა სჩანს, შეიძლება ცენტრის და ცალკე ადგილების ინტერესების სამართლიანი განსაზღვრა: ძლიერსა და გავლენიან ცენტრს შეუძლია მიანიჭოს სხვადასხვა ადგილს, მის განვითარების და კულტურობის მიხედვით, მიანიჭოს შესაფერი მდგომარეობა. განაპირა ადგილები სრულიად სახელმწიფოს მთლიანობას არ უნდა ღალატობდნენ, თავიანთ მოთხოვნილებით შესაძლებელს არ უნდა გადაეცილონ და ყოველთვის უნდა იქონიონ მხედველობაში რეალური პოლიტიკა და ძალების არსებული ურთიერთობა, და არა აბსოლიუტის სამართლიანობის იდეა ან განყენებული მსჯელობა.

მაგრამ, მეორეს მხრივ, ცენტრიც არ უნდა აჰყვეს ბატონობის სურვილებს, ან განაწილების და დარღვევის შიშს არ უნდა გაატაცებინოს თავისი თავი. ცენტრი, რომელმაც თავის დაწყობილ ძალთა უპირატესობით თითქო მიიღო იმპერიალიზმის დამახასიათებელ ცრუ-რწმენის უფლება, ეს ცენტრი არ უნდა ივიწყებდეს იმ საზღვარს, სადაც მთლიანობის სამსახური თავდება და იწყება ერების და პროვინციების დაჩაგვრა.

ასეთი დაჩაგვრა კი აუცილებელი შეიქმნება, თუ ნამეტან გაჰყვნენ „მთლიანობისა და განუყოფლების“, ე.ი. ცენტრალიზაციის სამსახურს, თუ მოინდომეს ადგილობრივი საქმეები ათას ვერსის სიშორეზე გადაწყდეს და სხვა და სხვა.პირიქით, ძირითად კანონებში თუ იქმნა გადაჭრით მოხსენებული, რომელი საქმეებია საერთო მთელ სახელმწიფოსთვის და თვით მართველობის მქონე ადგილებისათვის, რომელი საქმეებია, ამიტომ საჭირო სახელმწიფოს მთლიანობისთვის და ეს საქმეები სრულიად სახელმწიფოს საწარმომადგენლო და სხვანაირ დაწესებულებათ თუ დაევალათ, ამასთან ერთად ადგილობრივ საქმეებისთვის თუ იქმნა მოწყობილი განსაკუთრებულ სახის თვითმართველობა, რომელსაც ადგილობრივი სეიმები და აღმასრულებელი ორგანოები ექმნება, - სახელმწიფოს მთლიანობა მაშინ დაურღვეველი დარჩება და შეიძლება, ცენტრსა და განაპირა ადგილებში ჰარმონიული კავშირი და ურთიერთობა დამყარდეს.

თვითგამორკვევა ყველგან ერთი და იგივე არ იქმნება, - მისი საზღვარი ყველგან განსაკუთრებულ ადგილობრივ სტატუტებისა და წესდებების ძალით უნდა იქმნეს გამორკვეული.

ამ თვითგამორკვევის საზღვარი, შეიძლება, ვიწრო იყოს, შეიძლება რუსეთის შიდა-გუბერნიებში არსებულ საერობო თვითმართველობის საზღვარს არ გადასცილდეს (ენის შესახებ უფლებათა მომატებით), - მაგრამ, მეორეს მხრივ, შეიძლება, მან ნამდვილ ადგილობრივ ავტონომიის სახე მიიღოს, ადგილობრივ საკანონდებლო კრებით, თავის საკუთარ კანონმდებლობით, გამგეობითა და სამოსამართლო წესწყობილებით, რაც, მაგ., უკვე არსებობს ფინლანდიაში.

ხალხის წარმომადგენელთა სიბრძნემ, მამულიშვილობამ და დიდსულოვნებამ, უნდა გადასწყვიტოს ყველა მოხსენებული საკითხი ისე, რომ ახლა ცენტრალიზაციის ვიწრო ფარგალში შეხუთულ ხალხს ძალების უნაყოფო დახარჯვა აღარ დასჭირდეს შემდეგში.

უნდა გვახსოვდეს ერთი რამ: საოლქო რეფორმა და ადგილობრივ ეროვნულ საკითხების გადაწყვეტა შესაძლოდ გახდის ხალხის საკეთილდღეოდ ეროვნულ სოლიდარობისა და თვითმოქმედობის ძალების გამოყენებას, იმ ძალებისა, რომელიც ამდენ ხანს უნაყოფოდ იკარგებოდა, - და ეს ხომ სასარგებლო იქმნება თვით ამ ერებისა, სახელმწიფოსი და კაცობრიობისთვისაც.

და განა დიადი საისტორიო საქმე არ არის ცალკე ეროვნებათა თვითმოქმედების დაკავშირება მთლიან სახელმწიფოსთან, ფართო სოლიდარობის, საზრიან და კულტურულად ან ეკონომიურად აუცილებელ ერთობის შექმნა?

ბედნიერია ის ერი ან ის თაობა, რომელსაც წილად ხვდა ამ საკითხის ასეთი გადაჭრა; რამდენი კაცი შესძლებს მაშინ თავის მდგომარეობის გაუმჯობესებას, რამდენ ადამიანს გაეღება კარი ბრწყინვალე მომავლისაკენ.

ივერია. - 1905. - №118. - გვ. 1-2

გიორგი გვაზავა

რა ტაქტიკას უნდა დავადგეთ?

ტაქტიკა უნდა იყოს კანონიერი, ლეგალური. კაცის კვლა, ძარცვა-გლეჯა და ავკაცობა წინ ვერ წაგვიყვანს. ვერც საერთო აჯანყება მოგვიტანს სარგებლობას. მაშასადამე დაგვრჩენია სახელმწიფო სათათბირო და საერთაშორისო პოლიტიკა.

ყოველ ქალაქში და სოფელში უნდა დაარსდეს კომიტეტები; მთელი საქართველო უნდა მოიფინოს ერთი დიდი ეროვნული ორგანიზაციით და მთელი ერი გაიმსჭვალოს ეროვნულის იდეალით.

სახელმწიფო სათათბიროში უნდა იქმნას გაგზავნილი საქართველოს წარმომადგენელი, ჩვენი ეროვნული უფლება უნდა იქმნას გამოფენილი ქვეყნიერების წინაშე და დაცული ისე, როგორც შეეფერება ჩვენს მაღალსა და კეთილშობილ მისწრაფებას.

ეს ჩვენი მოთხოვნა უნდა გავიტანოთ ევროპაში და გავხადოდ საერთაშორისო საკითხავად.

რუსეთის ინტერესები

საქართველოს ასეთი თავისუფლება რუსეთისათვისაც უფრო საინტერესოა და სასარგებლო. რუსეთს, როგორც ყოველ სახელმწიფოს, უნდა ჯარი და ფული. ამის წინააღმდეგი აბა ვინ იქნება? ასეთი საკითხები, თუ ვინა გვყავს ჩვენ უფროსად ამა თუ იმ მაზრაში, ან ვინ ამოვირჩიეთ მამასახლისად ამა თუ იმ სოფელში - რუსეთს სრულებით არ შეეხება. სასამართლო, პოლიცია, ეკლესია, მიწათ მფლობელობა, ხალხის განათლება და ასეთი სხვა კითხვები - მხოლოდ ჩვენი, შინაური საქმეა და მათი ასე თუ ისე მოწყობა რუსეთის ინტერესებს სრულებით არ ეწინააღმდეგება.

პირიქით, საქართველოს თვითმმართველობა დიდ სახელს გაუთქვამს რუსეთს მთელ აღმოსავლეთში. რუსეთი აღმოსავლეთისაკენ იწევა. მიდის მცირე აზიაში და ოდესმე უნდა შეიძინოს გასავალი ინდოეთის ოკეანეში. ამ მოძრაობისთვის საჭიროა რუსეთმა გაითქვას სახელი თავისუფალ სახელმწიფში, უნდა დაიმსახუროს სიყვარული და ნდობა აღმოსავლეთის ერებისა, რომლებიც უფრო მუსულმანები არიან. ამის მიხედვით საქართველოს თავისუფლება დიდ სახელს გაუთქვამს რუსეთს და ასწევს მის პრესტიჟს აღმოსავლეთში. ამავე დროს საქართველო გახდება მართლა საიმედო ბაზა მთელი რუსეთის სამერმისო მოძრაობისა აღმოსავლეთში.

ეს პერსპექტივა ისეთი დიდმნიშვნელოვანია, რომ მან არ იქნება ზედგავლენა არ იქონიოს რუსეთის შეგნებულ პოლიტიკაზე.

_________________

1. სტატია არასრულად იბეჭდება.

ივერია. - 1909. - №2. - გვ. 2

გიორგი გვაზავა

მეცნიერულად დამტკიცებულია ის აზრი, რომ ერი ცხოველი არსება - ორგანიზმია. ეს ორგანიზმი ბოლომდე განვითარებული კი არ არის, იგი განვითარების გზას ადგია. ამ განვითარებისთვის აუცილებლად საჭიროა ეროვნული თავისუფლება.

გერმანია ფეხზე წამოდგა და ძლიერი სახელმწიფო გახდა, მხოლოდ მას აქედ, რაც შეიგნო და მოიპოვა ეროვნული თავისუფლება. ამასვე ამტკიცებს იტალიის ეხლანდელი მდგომარეობა. ავსტრიაში ბევრი სხვა და სხვა ერია, ყველა შრომობს, ყველა იბრძვის თავისუფლების მისაღწევად. უნგრეთი დღეს წარმატებაშია; ჩეხიამ თუმცა ჯერ კიდევ ვერ მიაღწია თავის სურვილს, მაგრამ დაუღალავად მისდევს ეროვნულ აღორძინების გზას. ჩეხებმა ამ ოცდაათი წლის წინედ დააარსეს ერთი საზოგადოება, რომელსაც „სოკოლსა“ ეძახიან. ეს სავარჯიშო, გიმნასტიური საზოგადოებაა გარეგან შეხედულობით, ნამდვილად კი არის გაწვრთნილი, თავგადადებული ახალგაზრდა ჯარი, მამულის სიყვარულით შეერთებული და აღფრთოვანებული. ამ ჯარში არც ფედერალისტია, არც სოციალ-დემოკრატი, არც ანარქისტი, ან, თუ გნებავსთ, ყველა ეს არის, არის ყოველი მიმართულების კაცი, მაგრამ ჯერ-ჯერობით ყოველი მიმართულება განზე გადადებულია, გარდა მხოლოდ ერთისა - სამშობლოს განთავისუფლებისა. ეხლა ჩეხიას შეუძლია, საჭიროება თუ მოითხოვს, წარმოადგინოს ასი ათასი ახალგაზრდა და გაწვრთნილი მეომარი. სერბია და ბოლგარია, ამ ოცდა-ათი-ორმოცი წლის წინედ დაჩაგრული, ღარიბი და საცოდავი პროვინციები, ეხლა თავისუფალი და განვითარების გზაზე დამდგარი სახელმწიფონი არიან. ჩერნოგორიაში 270 000-მდე მცხოვრებია, თითქმის ათჯერ უფრო ნაკლები საქართველოზე, მაგრამ თავისუფლება მაინც შეიძინა და განვითარების გზას დაადგა.

მხოლოდ ის ერი მიდის წინ, იძენს განათლებას და სიმდიდრეს, ვინც მოიპოვა ეროვნული თავისუფლება.

ეროვნული მისწრაფება არის უმთავრესი მიმართულება მსოფლიო მოძრაობისა.

ევროპიდან წამოსულმა ტალღამ გადმოიარა ავსტრია და უნგრეთი, სერბია და ბოლგარია, მიაღწია სტამბოლს და დღეს თუ ხვალ უნდა გაიტაცოს საქართველოც.

[...]

_______________

1. სტატია არასრულად იბეჭდება.

ივერია. - 1909. - №1. - გვ. 2

Amicus [აკაკი წერეთელი, სამსონ ყიფიანი]

„პატივცემულო მკითხველო! მოგცათ განა სკოლამ, რომელშიაც თქვენ სწავლობდით ოდესმე, ისეთი განათლება, რომელიც გამოსადეგი ყოფილიყოს თქვენი მომავალ ცხოვრებისათვის? და ან თქვენ კი აძლევთ განა თქვენს საყვარელ შვილებს ისეთ აღზრდას, რომელიც განამტკიცებს მათს ხასიათს და რომლის შემწეობითაც ისინი ჯანსაღი და მშრომელი კაცები შეიქმნებიან? გრძნობენ თუ არა თქვენი შვილები ბედნიერად თავს იმ სკოლაში, სადაც თქვენ მათ სასწავლებლად გზავნით! დარწმუნებული ვარ, რომ ხშირად გაიგონებდით თქვენი შვილებისგან საჩივარს რაღაც საძნელო ლათინურ და ბერძნულ კარნახებზე, მეტის-მეტად მოსაწყენ და გრძელ გაკვეთილებზე და ამის გამო ხშირ თავის ტკივილზე და სხვადასხვა ავადმყოფობაზე. ვინ იცის, იქნება დღეს თქვენი შვილი დასასჯელად ერთი-ორი საათით კიდევ დასტოვეს სწავლის შემდეგ სკოლაში რომელისამე გაკვეთილის უცოდინარობის გამო! იქნება, იმის თვალებში ისიც ამოიკითხოთ, რომ დღეს მას მხეცურად მოექცნენ და თავაზიანმა მასწავლებელმა ერთი-ორი სილაც უძღვნა...

ნუ თუ ჩვენი სკოლის მდგომარეობამ ერთხელ მაინც არ ჩაგაფიქრათ და თქვენის თავისთვის შემდეგი კითხვა არ მიგაცემინათ: ნეტავი, არის თუ არა ქვეყანაზე ისეთი სასწავლებელი, სადაც არ სტანჯავდნენ ასე უღმერთოდ ბავშვის სულსა და ხორცს? სადაც, გარდა გონების განვითარებისა, ბავშვის მთელის არსების, მთელის ბუნების განვითარებისათვის ზრუნავდნენ? ან და, შეიძლება, პესტალოცცის აზრი „კაცის ბუნების ჰარმონიულ განვითარებაზე“ მხოლოდ მშვენიერი და მასთან შეუძლებელი, მიუწვდომელი სიზმარი იყოს?!

ყველა ამ კითხვებზე თქვენ მიიღებთ პასუხს, თუ მოთმინებას იქონიებთ და გამომყვებით იმ ქვეყანაში, რომლის სახელსაც ჯერ არ გაგიმჟღავნებთ“.

როდესაც ფილოსოფიის დოქტორი გ. ლიტცი ასეთის შესავლით იწყებდა თავისს წიგნს აბბატსხოლმის ახალ სკოლაზე, მაშინ ეს სასწავლებელი ერთად-ერთი სასწავლებელი იყო ამ ტიპისა. ევროპის ძველი ტიპის სასწავლებლებთან შედარებით, ეს სკოლა ისეთ ბრწყინვალე მოვლენას წარმოადგენდა, რომ თვითონ ლიტცმა, რომელიც ერთ წელიწადს იქ მასწავლებლად იყო, - თითქო, თავის თვალებს არც კი უჯერისო, - თავის წიგნს ასეთი კითხვითი სათაური დააწერა: „რომანია თუ სინამდვილე“? მას შემდეგ გავიდა ხუთი წელიწადი და ამ ხნის განმავლობაში გერმანიაში, ინგლისს და საფრანგეთში გამრავლდა და აღორძინდა ამავე ტიპის სასწავლებლები. ჩვენი საზოგადოება ჯერჯერობით ძლიერ ნაკლებად იცნობს ამ სკოლებს, და მე მგონია, მისთვის ამ ტიპის სკოლების გაცნობა საინტერესო უნდა იყოს, მით უფრო, რომ ეხლა ჩვენში ძველი სკოლების გარდაქმნის საჭიროება უკვე შეგნებულია და სასურველ სასკოლო ცვლილების შესახებ ჩვენს გაზეთებშიაც ხშირად იბეჭდება წერილები.

უმთავრესი განმასხვავებელი ნიშანი ახალის სკოლისა ის არის, რომ მას მიზნად აქვს არა სწავლა, არამედ - აღზრდა ბავშვებისა, ე.ი. ყოველმხრივი ჰარმონიული განვითარება ბავშვის ყოველის ძალისა და ნიჭისა. მისი მისწრაფება - მისცეს საზოგადოებას ფიზიკურად და სულიერად ჯანსაღი ახალგაზრდა კაცები და ნამდვილი მუშაკნი, რომლებსაც შეეძლებათ დასტკბენ ცხოვრებაში წმინდა მისწრაფებითა და სიამოვნებით.

რომ საუკეთესოდ შეასრულოს თავისი დანიშნულება, ახალი სკოლა სცდილობს სავსებით ხელში დაიჭიროს ბავშვის აღზრდა და ჩააყენოს იგი კარგს პირობებში. ამიტომაც ახალის ტიპის სკოლებში ინტერნატები, ე.ი. პანსიონები არის გამართული, საიდანაც ბავშვებს სახლში უშვებენ მხოლოდ საზაფხულოდ და დიდ უქმეებზე. არა იშვიათად სკოლა ზაფხულობითაც იტოვებს ბავშვებს, რათა ეს დრო მგზავრობასა და ბუნების შესწავლას მოახმაროს.

ეჭვი არ არის, - ერთ ერთი უპირატესობა ამ სკოლებისა ასეთს სისტემაში მდგომარეობს, მაგრამ, მეორე მხრივ, მას ახლავს ნაკლულევანებაც: არ შეიძლება სასარგებლოდ ჩავთვალოთ, რომ ბავშვს უცბად აშორებენ ოჯახს, თავის მშობლებს, რომლებთან იგი შესისხლხორცებულია, და გადაჰყავთ მისთვის სრულიად ახალსა და უცხო წრეში. ასეთი ცვლილება ბავშვისთვის ძლიერ საძნელოა: რაც არ უნდა იდეალურად იყოს დაყენებული სკოლა, რაც არ უნდა სიყვარულით და გულკეთილად მოეპყრას ბავშვს აღმზრდელი, მას მაინც არ შეუძლიან დედმამის მაგიერობის გაწევა, განსაკუთრებით - თავდაპირველად, სანამ ბავშვი თვალს მიაჩვევდეს ახალ პირებს და შეითვისებდეს ახალ წრეს. ამიტომაც სკოლაში შესვლისთანავე ბავშვის გული რაღაც ნაკლულოვანობასა გრძნობს. გრძნობს, რომ მის არსებას მოაკლეს რაღაც საჭირო, სასარგებლო და კარგი. ეს გრძნობა უფრო ძლიერი იქნება იმ ბავშვში, რომელიც განათლებულ და მოსიყვარულე ოჯახში იზრდებოდა.

მით უფრო დიდ სევდას აგრძნობინებს ეს დაშორება ბავშვის დედმამას, ძმებსა და დებს, განსაკუთრებით კი - დედას, რომლის უმაღლესი დანიშნულება შვილების აღზრდა არის. შვილის აღზრდაში დედა იჩენს თავის შემოქმედებით ძალას. ბავშვისა და დედის შუა, გარდა ორგანიულ ერთობისა, არსებობს კიდევ სხვაგვარი ერთობა, სწორედ ისეთი, როგორიც არსებობს მხატვარის და მექანდაკისა და მის ნაწარმოების შუა. დედის ხელიდან სრულიად გამოცლა ბავშვისა და სასწავლებელში მიბარება დედას ართმევს საშუალებას გამოიჩინოს თავისი შემოქმედებითი ძალა თავის ბავშვის აღზრდის საქმეში.

სამწუხაროდ, ასეთი დედები და ოჯახები ახლანდელ დროში ძლიერ იშვიათია. ახლანდელი დედები ხშირად ცხოვრების ისეთ პირობებში არიან, რომ არ შეუძლიანთ თავის შვილების ხეირიანად აღზრდა. ამ უკანასკნელ დროს ცხოვრება ისე გაძნელდა, რომ ქალებსაც უხდებათ არსებობისათვის ბრძოლაში მონაწილეობის მიღება. არა თუ მამები, არამედ დედებიც კი ხშირად სახლის გარედ ატარებენ დროს ცხოვრებისათვის საშუალების მოსაპოებლად. მაშინაც კი, როცა დედა შინ რჩება, იგი იძულებულია მთელი თავისი დრო ოჯახობასა და პატარა ბავშვების მოვლას მოანდომოს, ასე რომ მას მოცალეობა არა აქვს, ჯეროვნად ყური ათხოვოს მოზარდ ყმაწვილებს და ხელმძღვანელობა გასწიოს მათს აღზრდაში.

ამ გარემოებას ძველი სკოლა უყურადღებოდ სტოვებს, ასე რომ ბავშვები თითქმის უხელმძღვანელოდ იზრდებიან. ძველად სასწავლებელს კიდევ შეეძლო მოსწავლეთა აღზრდისათვის არ მიექცია განსაკუთრებული ყურადღება, რადგან მაშინ ბავშვების აღზრდა, ცუდად თუ კარგად, ოჯახში სწარმოებდა, მაშინდელი დროის მოთხოვნილების თანახმად. ახლა კი საზოგადებრივი და საოჯახო პირობები ძირითადად შეიცვალა და ამიტომ, რასაკვირველია, ამის მიხედვით სკოლის მიმართულებაც უნდა შეიცვალოს და ეხლანდელ პირობებს შეუთანხმდეს. ახლა სკოლამ ბავშვს ოჯახის მაგიერობაც უნდა გაუწიოს.

ახალი ტიპის სკოლას სწორედ ასეთი ოჯახური ხასიათი აქვს. მშობლები, რომელნიც მათ ამ სასწავლებელში გზავნიან თავიანთ შვილებს, დარწმუნებულნი არიან, რომ მათ გზავნიან არა კაზარმებში, არამედ მეგობრულ და მხიარულ ოჯახში, სადაც დირექტორი და მასწავლებლები მათ დედ-მამობას, ამხანაგობასა და უფროს ძმობას გაუწევენ და ყოველთვის იმის ცდაში იქნებიან, რომ ბავშვის გული მოიგონ და მით შეაყვარონ თავისი თავი და სასწავლებელი.

მართლაც ბავშვები მალე ეთვისებიან ახალ სამშობლოს, - ახალ სკოლას. ისინი აქ ჰპოებენ სწორედ იმას, რასაც თხოულობს ბავშვის გული, ბავშვის ბუნება: მთელი ცხოვრება, მთელი მოწყობილობა ერთიანად შეთანხმებულა მათს მოთხოვნილებასთან. მათ არ აწუხებს აქ არც ძალ-დატანება, არც დაღალვა და არც მოწყენილობა. სამოსწავლო დღეში ხუთი საათია დანიშნული; მათში ერთი საათი გაკვეთილების განმეორებასა და სხვა კლასს გარეშე მეცადინეობას სჭირდება. მაგრამ ეს საკმაოდ ხანგრძლივი მუშაობაც არ ჰღალავს მოწაფეებს, ვინაიდან სწავლა მეთოდიურად სწარმოებს. დანარჩენ დროს ბავშვები შრომობენ და ვარჯიშობენ ფიზიკურად; მუშაობენ ბაღში, მინდორში, ტყეში, ბოსტანში, სახელოსნოში. ისინი აქ სწავლობენ ხერხვას, ჭრასა და სხვადასხვა ნივთების კეთებას. გარდა ამისა თამაშობენ და სეირნობენ საკმაოდ. ერთის სიტყვით, ბავშვი აქ დილიდან საღამომდის ბედნიერად გრძნობს თავის თავს. ამავე დროს ვითარდება, როგორც ფიზიკურად, ისე ზნეობრივადა და ნელ-ნელა ეჩვევა იმას, რაც მისთვის შემდეგ გამოსადეგი იქნება ცხოვრებაში.

ახალი სკოლა არ უხშობს ბავშვს პიროვნულ თვისებებს და მიმართულებას. ინდივიდუალურ ხასიათის განვითარებას იგი დიდ მნიშვნელობას აძლევს და ამიტომაც ამ მხრივ ბავშვს არ ავიწროვებს. და, რასაკვირველია, იქ, სადაც შევიწროება და ძალდატანება არ აწუხებს მოსწავლეებს, ინდივიდუალური ხასიათი თავისუფლად განვითარდება. მაგრამ ახალი სკოლა მარტო ასეთ პასსიურ როლს როდი ასრულებს. იგი ცდილობს გამოიწვიოს მოსწავლეში თვითმოქმედება და კერძო თაოსნობა. შეიძლება ვთქვათ, რომ ეს უმთავრესი და ძირითადი პრინციპია ამ სისტემისა.

აღზრდა მხოლოდ მაშინ იქნება ინდივიდუალური, როდესაც მოსწავლე და მასწავლებელი ძლიერ დაახლოვებულნი არიან ერთმანეთთან, და ეს კი შესაძლებელია მაშინ, როდესაც სასწავლებელში მოსწავლეების რიცხვი ძლიერ ცოტაა. ამიტომაც ახალი სკოლა განსაკუთრებით ყურადღებას აქცევს მოსწავლეთა რიცხვის სიმცირეს. ამასთან ბავშვებს ჰყოფენ რამდენსამე ჯგუფად და თითო ჯგუფს ნება ეძლევა თითონ ამოირჩიოს თავისთვის აღმზრდელი. საზოგადოდ, ას ბავშვზე მეტს ახალი სკოლა არ იღებს. მაგრამ ვინაიდან მოსწავლეთა რიცხვი ყოველ წელს მატულობს, ახალი სკოლა გზავნის თავის ძველ მოწაფეებს, რომელისამე აღმზრდელის ან თვით დირექტორის მეთაურობით, სხვა ადგილას და ისინი ამ ახალ ადგილზე იმავე ტიპის ახალ სასწავლებელს აარსებენ. ამნაირად ახალი სკოლა აფართოებს თავის მოქმედების სფერას. მაგალ., დოქტორმა ლიტცმა, როდესაც მისმა სკოლამ ვერ დაიტია ყველა მსურველი, წაიყვანა თავისი უფროსი მოწაფეები და რამდენიმე აღმზრდელი ზაუბინდში, ტიურინგის ტყის ახლო, და იქ დააარსა ახალი სასწავლებელი. მაგრამ, ვინაიდან შემდეგი წლისათვის მოსწავლეთა რიცხვმა ასს კაცს გადაამეტა, მან ხელ-მეორედ დაიწყო ახალი ადგილის ძებნა, რომ იქ დაეარსებინა იმისთანავე ახალი სასწავლებელი. ამ უკანასკნელ დროს ბერლინის ახლო დაარსებულ იქნა ერთი ამგვარი სკოლა ქალებისათვის.

ეს კოლონიები არაოდეს არ სწყვეტენ ერთმანეთთან კავშირს. ეს სკოლები გაშენებულია საღ ადგილებზე მშვენიერ და ლამაზ სოფლებში. შენობები ჰიგიენურად არის მოწყობილი, შემკულია წყალსაყვანით, ელექტრონული სინათლითა და ორთქლ-მათბობელით. თითონ შენობები პატარებია, გარდა უმთავრესი შენობისა; თითოში მოსწავლეთა თითო ჯგუფი ცხოვრობს თავის აღმზრდელითურთ. ოთახები არის მაღალი, ფართო, ნათელი და უბრალოდ მოწყობილი. უმთავრესი უპირატესობა ამ სკოლებისა ის არის, რომ მოსწავლენი ბუნებაში იზრდებიან. სოფლის მომხიბლავი ბუნება ხელს უწყობს მოსწავლეთა ფიზიკურსა და ზნეობრივს განვითარებას და ამით, რასაკვირველია, შრომა უადვილდებათ აღმზრდელებს. აი, რას ამბობს თვით ლიტცი ასეთი ბუნების მნიშვნელობაზე: „ჩვენ ვირჩევთ სკოლების მოსაწყობად არა დედა-ქალაქებს, სადაც ბავშვის ყურადღება ბევრ რამეს შეუძლიან მიიპყროს, არამედ მშვენიერ და საამო სოფლის ბუნებას, სადაც ჩვენ შეგვეძლება ჩვენი მთელი დრო და ძალა მოვახმაროთ ჩვენს მოწაფეებს, სადაც ბავშვები წმინდა ჰაერით სუნთქავენ და შიში არაა, რომ ჰაერთან ერთად ათას მავნებელ მიკრობს ჩაყლაპავენ. ბუნება, მთა და ბარი, მინდორი და ტყეები, მდინარეები და ტბები, ერთის სიტყვით, ბუნება მთელის თავის სიმშვენიერით უნდა იყოს პირველი და უკანასკნელი სასწავლო წიგნი ბავშვთათვის. ეს წიგნი არას დროს არ მოატყუებს მასწავლებელს ბავშვის აღზრდის საქმეში. ყოველ კითხვის პასუხს იგი ამ წიგში იპოვნის და სხვა წიგნი არც არის საჭირო“.

მაგრამ მარტო ამითი არ აღირიცხება სოფლად ცხოვრების უპირატესობა. აქ ბავშვებმა უნდა ისწავლონ, თუ როგორ წარმოსდგება და ვითარდება საზოგადოებაში სხვადასხვა მოთხოვნილობები და რა-და-რა საშუალება არსებობს მათ დასაკმაყოფილებლად. ისინი უნდა მოემზადნენ პრაქტიკულ ცხოვრებისათვის. ამიტომაც აქ ყოველგვარ შრომას ეჩვევიან მოსწავლენი, - შენობების აგებას, გზების გაყვანას, სხვადასხვა სამეურნეო საქმეს და სხვა. ამგვარ ვარჯიშობაში ისინი არიან არა მარტო აღმასრულებელნი, არამედ თვით გამომგონნი და დამწყებნი საქმისა.

ახალი სკოლა პატარა სახელმწიფოს მოგვაგონებს. პატარა სახელმწიფოა იგი არა მარტო ეკონომიურის მხრით, არამედ თავის შინაგან წესწყობილებითაც. რადგანაც სკოლა სცდილობს, პრაქტიკული ცხოვრებისათვის ყოველ მხრით მომზადებული მოქალაქენი მოამზადოს, ამიტომ იგი წესწყობილების მხრით სახელმწიფოს ჰბაძავს და თავის კედლებს შუა სახელმწიფოსებურ წესებს ამყარებს...

„ამნაირი სასკოლო წესწყობილება, შეიძლება, ვისმე კიდეც გაუკვირდეს-ამბობს დოქტორი ლიტცი, - მაგრამ ნუ დავივიწყებთ, რომ ჩვენ უნდა აღვზარდოთ არა ყურ მოჭრილი ყმები, არამედ მოაზრე, მშრომელი და თვითმოქმედი მოქალაქენი...

ამიტომაც ჩვენ არა თუ არ ვუკრძალავთ ჩვენს მოსწავლეებს, ისარგებლონ თავისუფალის დროით, არამედ უფლებას ვაძლევთ, მონაწილეობა მიიღონ სკოლის ცხოვრების მოწესრიგებაში. ჩვენ მათ სრულის ნდობით ვეპყრობით და არაოდეს არ მოვტყუებულვართ მათში. ყოველი მათგანი უნდა გრძნობდეს თავის თავს ჩვენთან, როგორც წევრი თავისუფალ საზოგადოებისა, რომელსაც უკვე გარკვეული აქვს თავის უფლებები და მოვალეობა“.

რომ ნათლად დავანახვოთ მკითხველს აღზრდის პრინციპები ახალის სკოლისა, ჩვენ მოვიყვანთ აქ საზოგადო ნაწილს დოქტორ ლიტცის პროგრამმისას.

პრინციპები დ-რ ლიტცის ახალის სკოლისა

მიზანი ჩვენის აღზრდისა - შევქმნათ ჩვენთან მობარებულ ახალგაზრდებისაგან ჯანსაღი და სულითა და ხორცით ღონიერი მოქალაქენი, შემუშავებულის ხასიათით, სწრაფის აზროვნობით, წმინდა გრძნობით, ენერგიულის ნებით, პრაქტიკულის გამოცდილებითა და მომზადებით ცხოვრებისათვის.

საშუალებანი ამისთვის:

1) ცხოვრება ქალაქ გარედ, თვით სკოლაში, რომელიც უნდა მდებარეობდეს მშვენიერ, ჯანსაღ და, შეძლების გვარად, მთა-გორიან მიდამოში, სადაც, რასაკვირველია, უნდა იყოს მინდვრები და ბაღები, მდინარე ან ტბა. ამ ადგილების სახელებთან შეკავშირებული უნდა იყოს ხალხის თქმულება და ისტორიული ამბები.

2) მეგობრული განწყობილება მოსწავლეთა და აღმზრდელთა შორის, ერთად ცხოვრება, თამაშობა და მუშაობა. მაგალითები და ზნეობრივი ზე-მოქმედება აღმზრდელებისა, რომელნიც უნდა იყვნენ აღჭურვილნი განვითარებულ პიროვნების მაღალ თვისებებით, გატაცებულნი თავის საქმით, ჰქონდეთ მოწოდება და უყვარდეთ ბავშვები.

3) ჰიგიენური ცხოვრება. კარგი საჭმელ-სასმელი. მასში არ უნდა ერიოს არც მაგარი სასმელები და არც ტკბილეულობა, - რომელიც შესდგება განსაკუთრებით რძის, კვერცხის, თევზეულობის, ხილეულობისა და მწვანილეულობისაგან.

4) ყოველ-დღიური ფიზიკური ვარჯიშობა, როგორც, მაგალ., სირბილი, თამაში, ცურაობა, გიმნასტიკა, ექსკურსიები და სხვა, რომელთაც უნდა მოხმარდეს დღეში ორი საათი.

5) ყოველ-დღიური პრაქტიკული ფიზიკური შრომა, როგორც, მაგალითად, მუშაობა ბაღსა და ტყეში, მინდორსა და სათიბზე, სახელოსნოებში და შენობებზე, - ესეც ორი საათის განმავლობაში.

6) ყოველდღიური ვარჯიშობა ხელოვნებაში: ხატვა (2 საათი კვირაში), თიხისა, სანთლისა და ცარცისაგან სხვადასხვა საგნების კეთება (2 საათი კვირაში), მუსიკის სწავლა (1 საათი დღეში) ხელოვნურ ნაწარმოებთა შესწავლა და შეთვისება. განვითარება ესტეტიურ გრძნობისა, კონცერტები და წარმოდგენები, ორი საათის განმავლობაში დღეში, განსაკუთრებით საღამოს.

7) განვითარება მოსწავლეებში ზნეობრივის გრძნობისა.

8) უარყოფილია ყოველივე ძალდატანება, დასჯა და დასაჩუქრება. აღზრდის სისტემის შეთანხმება მუდამ ბავშვის ხასიათთან და მის ინდივიდუალურ თვისებებთან.

9) სისტემატიური, ნამდვილ პედაგოგიურ საფუძველზე დამყარებული სწავლა და მოსწავლეებში აღძვრა ინტერესისა მეცნიერებისადმი (სწავლის დროს თვალსაჩინო საგნებად იხმარება არა მარტო სურათები და რუკები, არამედ ბაღი და მთელი გარშემო ბუნება, სახელოსნო და სხვა); თეორიულ ცოდნის პრაქტიკულად გამოყენება. ყველა ამას უნდა მოხმარდეს დღეში 4 საათი სადილობამდის, ხოლო ერთი საათი - საღამოს გაკვეთილების განმეორებას.

10) უმთავრესი საკითხი ახალის სკოლისა ის არის, რომ ახალგაზდებს ჩავუნერგოთ სულსა და გულში მისწრაფება მაღალ მიზნისადმი და მივცეთ მათს აზრსა და გრძნობას იდეალური მიმართულება. ჩვენ არადროს არ უნდა დავივიწყოთ, რომ ყოველივე აღზრდა ბოლოს და ბოლოს თვით-აღზრდათ უნდა გარდაიქმნეს, რომლის შედეგი იქნება, არა მარტო პიროვნული განვითარება კერძო ადამიანთა, არამედ ზნეობრივი ზრდა მთელის საზოგადოებისა. ჩვენ მოსწავლეთაგან უნდა შევქმნათ ნამდვილი და საიმედო ამხანაგები და მეგობრები, ვინაიდან უამისოდ საზოგადოების არსებობა შეუძლებელია. მაგრამ ამას ჩვენ მივაღწევთ არა ძალდატანებით, არამედ ზნეობრივის ზედ-მოქმედებით, სიყვარულითა და ნდობით ბავშვისადმი: ჩვენ უნდა აღვზარდოთ და განვამტკიცოთ მათში სიმართლის გრძნობა, გავაკეთილშობილოთ მათი გემოვნება და გავაღვიძოთ სინდისი და მოვალეობის შეგნება. მოსწავლე უნდა შეიქმნეს ყოჩაღი და მამაცი, რომ მას შეეძლოს ყოველ გაჭირების ატანა და ყოველ საძნელო საქმის შესრულება. მოკლედ რომ ვთქვათ, ჩვენი აღზრდის შედეგი უნდა იქმნეს დამარცხება ეგოიზმისა და გამარჯვება იდეალიზმისა.

ივერია. - 1905. - №106. - გვ. 2-3

A. Дirr

გერმანელმა უნივერსიტეტებმა ომის განმავლობაში ისევე მუყაითათ იმუშავეს, როგორც ომამდის; მართალია შევიწროვებანი მათაც გამოსცადეს მოზრდილი და ჯარში გასაწვევი ახალგაზრდობა ომის დასაწყისისთანავე სამშობლოს ემსახურებოდა როგორც მოხალისე. მრავალი პროფესორი აქამდის ბრძოლის ველზე იმყოფებიან, მაგრამ, მიუხედავათ მასწავლებელთა და მოსწავლეთა სიმცირისა, გონებრივი ცხოვრება გერმანიაში არ შეწყვეტილა და ისევე განაგრძობს ინტენსიურათ წინსვლას, როგორც ზავის დროს. მეცნიერებმა დანიშნეს ახალი სამეცნიერო პრემიები და კიდევაც დაურიგეს ღირსეულთ. მოსწავლე ქალთა რიცხვმა საგრძნობლათ იმატა, დოქტორთა ახალ დისერტაციებს, რომელიც ომის დროს დაიბეჭდნენ, ტრადიციული ღირებულება არ დაუკარგავთ. სამეცნიერო ინსტიტუტებს დაებადათ ახალი გამოცანები, რომელთა გარდაწყვეტაში ძველებური მუყაითობა გამოიჩინეს. მაგალითად, პრუსიის სამეცნიერო აკადემიამ მიზნათ დაისახა შეესწავლა ტყვეთა ლაგერში ყველა ენები, დიალექტები, სახალხო სიმღერები. აკადემიამ ეს ამოცანა სისრულეში მოიყვანა კიდეც. ერთი წლის წინათ უკვე 2 ათასზე მეტი ფონოგრაფიული ფირფიტა იყო მზათ ფრანგული, ინგლისური, რუსული, რუმინული, პორტიგიზული, ბასკური დიალეკტებით. აგრეთვე მრავალი ფირფიტები გვაქვს კავკასიური ენებისა და აუარებელი მონუსკრიპტებიც.

ბავარიის სამეცნიერო აკადემიამ გადააღებინა ომის დროს ბერძნული დიალეკტები და სახალხო სიმღერები. და თუ ჩვენ ვხედავთ, რომ გერმანელთა მეცნიერებს მუშაობა არ შეუწყვეტიათ ომის დროს, ჩვენ თამამად შეგვიძლიან ვთქვათ, რომ ომის შემდეგაც იმ ენერგიით, როგორიც გერმანელს აქვს, გაცილებით მეტს იღწვიან.

გერმანია თვის როლს როგორც მეცნიერი ხელმძღვანელი, არასოდეს არ დაჰკარგავს. ზავის ჩამოგდება გერმანიისა, თვის იქნება წაქეზება, მისი ძალების გაორკეცებისა და მოგროვებისათვის.

გერმანელი სტუდენტობა დასხდება ისევ მოსწავლეთა სკამზედ, პროფესორები კი თავის კათედრებიდან კიდევ მეტის ენერგიით შეუდგებიან იმის გაკეთებას რაც ომის დროს გამოტოვებული იყო.

გერმანული უნივერსიტეტები ისევე როგორც წინათ, ფართოთ გაუღებენ კარებს უცხოელთ. უპირატესობა მიეცემათ, რა თქმა უნდა, მოკავშირე და ნეიტრალურ სახელმწიფოებს. გერმანიის მოკავშირე სახელმწიფოთა სტუდენტები ომის განმავლობაშიც იყვნენ ჩვენს უნივერსიტეტებში.

გერმანიაში ჰფიქრობენ, რომ საქართველოდან და კავკასიიდან ბევრი სტუდენტი ჩამოვა. უკვე ზომებია მიღებული, რომ ქართველ სტუდენტებს საშუალება მიეცეთ გერმანულ უნივერსიტეტებში სწავლისა.

თბილისში ქართულ-გერმანულმა საზოგადოებამ უკვე მოჰკიდა ამას ხელი და პირველ ყოვლისა იმაზე ზრუნავს, რომ გამოჰნახოს სტიპენდიები; ვიმედოვნოთ, რომ ეს საქმე სასურველ ნაყოფს მოიტანს.

ქართველი სტუდენტები, ახალი საქართველოს მომავალი „ინსტრუქტორი“, გერმანულ უნივერსიტეტში ჰპოვებს იმას, რასაც ის ტყუილად და უნაყოფოთ ეძებდა რუსის უნივერსიტეტში. ქართველი სტუდენტი მიეჩვევა დისციპლინარულ მუშაობას, ის უციმბიროთ, უჯანყებოთ, უპოლიციოდ მოაგროვებს მრავალ ცოდნას თვისი ხალხისა და სამშობლოს საკეთილდღეოთ, ის გაიცნობს გერმანიას, იმ ქვეყანას, სადაც ყველა მეცნიერების დარგში პატიოსანი და ინტენსიური მუშაობაა და ასწავლის გერმანიაში თუ როგორ აამაღლოს საქართველოს კულტურა.

_______________

1. თარგმანი „კლდისათვის“ გერმანულ ხელთნაწერიდან.

კლდე. - 1918. - №7. - გვ. 3

არტურ ლეისტი

დადგა სამოცდამეათე წლები წარსულის საუკუნისა, მაგრამ გერმანელთა გონებრივი ცხოვრება ისევ ძველებურ, იდეალურ ელფერს ატარებდა, ისევ ისე გატაცებით კითხულობდნენ რომანტიკულ პოეტებს, ისევ ისეთი ქება მოწონება გაისმოდა ლუიზა მარლიტას შესახებ, რომლის მგრძნობიარე და ტკბილ-ხმოვან რომანებს გერმანელი არა შორდებოდა.

გერმანელთა ფილოსოფიაც ჯერ ვერ გასცილებოდა განყენებულ საკითხებს. მართალია შოპენ ჰაუერმა ცოტა არ იყოს სხვა მხარეს გადახარა გერმანელთა აზროვნება და ბევრი მეოცნებე რეალურ ცხოვრების გზაზე დააყენა, მაგრამ ძველი ბურჯნი ფილოსოფიისა, როგორიც არი მაგ. ჰეგელი, რომლის „ფილოსოფიაც ისტორია იყო თანადროულ აზრთა მსვლელობისა“ კვლავ მეფობდნენ გერმანიაში და გერმანელთა აზროვნება ისევ ცნობილ თეორიების გარშემო ტრიალებდა.

ცხოვრების სიცხადე-სინამდვილე და მის მიერ წამოყენებული საკითხები განუხილველი რჩებოდნენ, ვიდრე ახალის ფიზიოლოგიის, ბუნებრის ფილოსოფიის, მიმდევრებმა თავისის მედგარისა და დაუღალავის ბრძოლა-შრომის შემდეგ საბოლოოდ არ გაიმარჯვეს და თავისი ბეჭედი არ დაასვეს გერმანელების აზროვნებას. მათ ზეგავლენას დაემორჩილა არა თუ მეცნიერება, არამედ მოთხრობითი ლიტერატურაც-კი. ეჭვს გარეშეა, რომ გერმანელების გონებრივად გამოფხიზლებას ხელი შეუწყო თვით მაშინდელის ცხოვრების პირობებმა.

განვითარებამ ინგლისში საბუნებისმეტყველო მეცნიერებისამ, აზრთა მსვლელობის მეტაფიზიკურის მიმართულებიდან მატერიალიზმისაკენ დახვევამ და პრუსია-საფრანგეთის ომმა დიდი გავლენა იქონია გერმანელებზე და მათი სულთა სწრაფვა გააფართოვა.

ძნელი ასაწერია გერმანელების გამოფხიზლების ამბავი წარსულ საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედს მომხდარი!

თუ დღემდე რომელსამე მეცნიერებას ასი და ორასი კაცი ემსახურებოდა და იკვლევდა, ამიერიდან ამავე მეცნიერების შესწავლას ათასი და ორი ათასი კაცი შეუდგა. მაგრამ იგინი მარტო შესწავლით არა კმაყოფილდებოდნენ, ისინი სცდილობდნენ ამ მეცნიერების ახალი მხარე აღმოეჩინათ, გაეფართოვებინათ იგი და სწორედ ამ მეცადინეობის მეოხებით ერთი და იგივე მეცნიერება რამდენიმე დარგად დაიყო. თითოეულ დარგს თავისი თავგანწირული მკვლევარი გაუჩნდა და ამ დანაწილებამ, ამ მრავალ მხრივობამ გერმანელთა აზროვნებას ფრთები შეასხა, განათავისუფლა იგი კერძოობისაგან. არამც თუ ქიმია და ტეხნიკა დაიყო რამდენსამე დარგად, არამედ თვით საზოგადოებრივი მეცნიერებანი: პოლიტიკური ეკონომია და პედაგოგიაც კი რამდენიმე შტოდ დაიყო. დიახ, ეს ის დრო იყო, როდესაც დაიწყო მეცნიერების სპეციალიზაცია, როდესაც ადამიანის აზროვნებას ფართო ასპარეზი მიეცა, როდესაც აზროვნება იგი განთავისუფლდა კარდახშულობისაგან, ვიწროობისაგან.

ახლა მეცნიერი მთელ მეცნიერებას აღარ იმუშავებდა, იგი ადგებოდა ამ მეცნიერების ერთ-ერთის დარგის შესწავლას და უმწვერვალესს განვითარებამდისაც მიჰყავდა.

თანამედროვე ცხოვრებისა, მრეწველობა-ვაჭრობისა და კულტურის მოთხოვნილებანი დღითი-დღე იზრდება, მრავალ ფეროვანდება და მეცნიერებას ათას გვარ საკითხებს აძლევს, ამ კითხვების ახსნა კი მათ ზედ მიწევნით შესწავლას თხოულობს და ამ გვარად თვით მეცნიერებაც ფართოვდება, იზრდება. მეცნიერების ათას დარგებად დაყოფა ხელს უწყობს სხვა ახალ მეცნიერებათა შექმნას, რაც თავის თავად ნაყოფია ჩვენის მსწრაფლ-მავალის ცხოვრებისა: კაცის მოქმედების ყოველივე დარგი, გინა ხელობა დღეს მეცნიერულ ნიადაგსა თხოულობს. დურგალი, ხარაზი, თერძი, კალატოზი და ყველა სხვა ხელობის კაცი, რომლებიც წინად მარტო გამოცდილებითა სწავლობდნენ ხელობას, ახლა აღარა კმაყოფილდებიან მარტოოდენ გამოცდილებით. დღეს მათ აქვთ განსაკუთრებული ჟურნალ-გაზეთები, აქვთ მთელი ბიბლიოთეკა, სადაც აღწერილია თითოეულ ხელობის გაუმჯობესებული პირობანი. თვით მიწის მუშა გლეხიც კი აღარ კმაყოფილდება მამა-პაპურის ჩვეულება-იარაღებით. იგი კითხულობს ათასგვარ სამეცნიერო წიგნებს მეურნეობის შესახებ, რათა თავისი შრომა ნაყოფიერი და მეტ-სარგებლიანი ჰყოს.

იმისდა მიუხედავად, რომ გერმანიაში მეცნიერება ფართო სპეციალიზაციის გზას დაადგა და საჭირო შეიქმნა მეტი ცოდნის შეძენა რომელიმე ხელობის გასაუმჯობესებლად, საერთო განათლება გერმანელებისა მაინც წინმსვლელობის გზას ადგია. ყველამ იცის რომ გერმანიაში წერა-კითხვის უცოდინარი არ მოიპოვება. წერა-კითხვის მცოდნე-კი გერმანელის აზრით, მარტო ანბანის მცოდნეს არა ჰქვიან.

სულ დაბალ განათლების მქონე გერმანელს, სულ ცოტა, სამი კლასი უნდა ჰქონდეს გათავებული. ამ სამ კლასში კი გარდა წერაკითხვისა და ანგარიშისა, მას ასწავლიან ისტორიას, გეოგრაფიას, საბუნებისმეტყველო საგნებს და ლიტერატურასაც კი. რაც სკოლაში ცოდნა აკლდება, გერმანელი იძენს საკვირაო სკოლაში, ან წიგნების კითხვითა და უფრო განათლებულ ხალხთან საუბრით. იქ, სადაც დიდი თუ პატარა განათლებას ეტანება და სცხვენიან გონებრივად ღატაკი არ გამოჩნდეს, წრეს, საზოგადოებას დიდი მნიშვნელობა აქვს და ამიტომ არც საკვირველია, რომ გერმანელი - მუშაა; თუ გლეხი, ხელოსანი თუ უბირი კაცი - გულ-დასმით მეცადინეობს სწავლის შეძენისათვის და ცდილობს „განათლებული კაცი იყოს, არამც თუ შინაარსით, გარეგნობითაც კი. ჩემის სიტყვების დასასურათებლად მოგითხრობთ ერთ ამბავს, რომელიც მე, როგორც გერმანელს, არ გამკვირვებია.

რკინის გზის ვაგონში ვიჯექ და სილეზიის ერთ პატარა ქალაქში მივდიოდი. ჩემ წინა სკამზე იჯდა შუახნის, სუფთად ჩაცმული კაცი. მუსაიფი დავიწყეთ. ეტყობოდა, რომ, ბევრი რამ წაუკითხავს, ცხოვრების მსვლელობისათვის თვალყური უდევნებია. იგი ლაპარაკობდა ლამაზის ლიტერატურულის ენით. სადგურზე რომ მივედით და მატარებელი გაჩერდა, ამ კაცმა სკამ ქვეშიდან გამოიღო ბოღჩა და წასვლის დროს გამომემცნაურა.

- მე ბუხრის მილების მწმენდავი გახლავართ და მოვდივარ ამ ქალაქში, რომ იქმნება სამუშაო ვიშოვოვო. ამ ბოღჩაში კი ჩემი სამუშაო ტანისამოსი მაქვს გამოკრულიო. აი, ტიპი გერმანელის მუშისა, ანუ ხელოსნისა!

რომელ ქართველსაც უნდა შეხვედროდა იგი, „საშუალო განათლების“ კაცი ეგონებოდა, მაგრამ გერმანიაში, მარტო ლაპარაკით არ აფასებენ „საშუალო განათლებას“.მე დარწმუნებული ვარ, რომ ამ მუშას ექმნებოდა ღარიბულად, მაგრამ სუფთა და შესაფერად მოწყობილი ბინა, ეყოლებოდა შრომის მოყვარე დიასახლისი და სუფთად გამოწყობილი ბავშვები. როგორც კულტურულ კაცს, იმას თავისი ხელობისა არა სცხვენოდა. პირიქით, შერცხვებოდა მაშინ, როცა ბრიყვი და უსწავლელი გამომდგარიყო.

განათლების გავრცელებას გერმანიაში ხელს უწყობს აურიცხველი სამკითხველოები, რომლებითაც მოფენილია მთელი გერმანია. სულ პაწია სოფელშიაც კი ნახავთ შესაფერად მოწყობილ სამკითხველოს. ამ სამკითხველოებს აარსებენ განსაკუთრებული საქველმოქმედო საზოგადოებანი, რომლებიც განსაკუთრებით ამ მიზანს ემსახურებიან და დიდი თანხაცა აქვთ. სამკითხველოებისავე დაარსებას სცდილობს თითოეული განათლებული გერმანელი და მუდამ ჟამს მათ შესახებ ბჭობს და თათბირობს. და არც საკვირველია, ვინაიდან იმ ქვეყანაში, სადაც სოფლის მასწავლებლებადაც კი უნივერსიტეტში სწავლა დამთავრებულებს თხოულობენ, ხალხის განათლებას მხარს ვერავინ აუქცევს, ხალხის განათლება დღეს პირველი საზრუნავი საგანია.

საშუალო სასწავლებლები გერმანიაში აუარებელია. მარტო პრუსიაში, სადაც 35 მილიონი მცხოვრებია 665 გიმნაზია ითვლება, ე.ი. 50 ათას მცხოვრებზე მოდის ერთი საშუალო სასწავლებელი. ამ რიცხვში ჩათვლილი არ არის ქალების სასწავლებლები. მაშასადამე - ერთი საშუალო სასწავლებელი მოდის 30 ათას მცხოვრებზე. ქალების სასწავლებლებს გიმნაზია არ ეწოდებათ.

ახლა კი დაარსდა რამდენიმე გიმნაზია ქალთათვის, სრულის პროგრამით, რათა ქალებსაც გაუადვილონ უნივერსიტეტებში შესვლა.

უმაღლეს სწავლას ავრცელებენ სამაგალითოდ მოწყობილი უნივერსიტეტები, ეს სიამაყენი გერმანიისა. ამ ჟამად გერმანიაშია: 21 უნივერსიტეტი, რომელთა შორის განთქმულნი არიან: ბერლინისა და ლეიპციგისა, ათი უმაღლესი ტეხნიკური ინსტიტუტი (კერძო ინსტიტუტებს არ ვანგარიშობთ), რამდენიმე საკომერციო აკადემია, უმაღლესი სკოლები და სხვანი, რომლებიც ყოველ წლივ ამზადებენ აუარებელ ინჟინრებს, ტეხნიკებს, ვაჭრებს - გერმანიის ამ გამამდიდრებელ და სახელის გამთქმელებს.

გარდა ამ პრაქტიკულ უმაღლესს სასწავლებელთა, გერმანიაში არსებობს 14 სამხედრო აკადემია და 21 მუსიკალური კონსერვატორია. ჩვენ აღარ ვანგარიშობთ ათს სხვა კერძო სასწავლებელთ, რომლებიც ამზადებენ მხატვრებს, მემუსიკეებს და მექანდაკეებს. დრამატიული კურსები წრთვნიან მსახიობთ, ხოლო ორი კერძო აკადემია ზრდის - ჟურნალისტებს. საითაც გაიხედავთ, ყველგან მეცნიერების ტაძარი დაგიხვდებათ, ვისაც შეხვდებით - ყველა მოსურნეა ნამდვილის ფართო და საბუთიან განათლებისა. და...

მთელი ეს უმაღლესი კულტურა გასხივოსნებულია გერმანელთა იდეალურის მიმართულებით, ვინაიდან იდეა და პოეზია გერმანელებს წინაპართაგან აქვს ნაანდერძევი. ასე გასინჯეთ თვით პრაქტიკულ სასწავლებელშიც კი ლიტერატურის ისტორიას ზედმიწევნით ასწავლიან, რომ ახალგაზრდა პრაქტიკების სული და გული პოეზიის მადლით გაათბონ.

პოეზია კი პირველი სატრფიალო საგანია გერმანელთათვის. ამას მოწმობს ყოველ წლივ ათასობით დანაბეჭდი ლექსთა და პოეტურ ნაწარმოებთა კრებული. გერმანიის მოთხრობათა ლიტერატურაზე ხომ ლაპარაკიც არაა საჭირო. არსად, მთელ დედამიწის ზურგზე ისე კეთილ სინდისიერათა და გულდასმით არ ეკიდებიან თავის ხალხის ცხოვრების აღწერას, როგორც გერმანიაში. ასი და ორასი დიდად განათლებული და ნიჭიერი მწერალი - ქალი, თუ კაცი - დაუღალავის გატაცებით მუშაობს ამ სარბიელზე და სცდილობს გერმანელთა ცხოვრება არამც თუ აღწეროს, გააფაქიზოს კიდეც.

გერმანელთა ცხოვრების აღწერა, მათ ეროვნულ თვისებათა გამომჟღავნება და შესწავლა - ამ ბოლოს დროს ყველას გერმანელის სატრფიალო შეიქმნა, იმიტომ კი არა, რომ გერმანელი ვიწრო, მჟავე ნაციონალისტი იყოს, არა, იმიტომ რომ გერმანელებს სურთ „ჯერ თავის ფიზიონომიას იცნობდნენ“, თორემ ვინ არ იცის, რომ გერმანელი დიდისავე გულმოდგინებით ეკიდება სხვა ხალხთა ცხოვრების შესწავლასაც.

ივერია. - 1905. - №168. - გვ. 1-2

მარაბუ [ფილიპე გოგიჩაიშვილი]

რუსეთის ჟურნალ-გაზეთებში, იქნება, მთელ ნახევარ საუკუნის განმავლობაში იმდენი არა დაწერილიყოს რა საქართველოს შესახებ, რამდენიც დაიწერა ამ უკანასკნელ ორ წელიწადში. ასეთი, წინანდელ დროსთან შედარებით, განსაკუთრებული ყურადღება რუსეთის პრესსისა ჩვენდამი აიხსნება იმ გარემოებით, რომ განმათავისუფლებელ მოძრაობაში დიდი მონაწილეობა მიიღო ჩვენმა მხარემ, ხოლო რუსეთის მოწინავე პრესსა, რასაკვირველია, მხარს აძლევდა მთელს სახელმწიფოში ამ მოძრაობას და ამიტომ დიდის ყურადღებით ეკიდებოდა და მრავალ წერილს უძღვნიდა ყოველ კუთხეს, სადაც სარევოლუციო მოქმედების გაძლიერებას შეამჩნევდა ხოლმე. და ასე, ამ უკანასკნელ დროს, რუსეთის პრესსის ყურადღება არ მოჰკლებია ჩვენს მხარესაც და ეს ყურადღება ხშირად ისეთი სიტყვებით იყო გამოთქმული, რომ ჩვენს თავმოყვარეობას ელამუნებოდა და ასიამოვნებდა. გაზეთებმა ძალიან ზევით - ზევით აგვწიეს და, პოლიტიკურ ბრძოლის გამოისობით, ისეთი დიდი საზომით სჯიდენ ჩვენს თანამედროვე კულტურულ მდგომარეობაზე, რომ გარეშე ადამიანი უეჭველად ყალბ წარმოდგენას შეადგენდა ჩვენს გონებრივ განვითარებაზე.

უცხოთა გადაჭარბებული აზრი ქართველ ხალხის თანამედროვე კულტურის სიმაღლეზე, რასაკვირველია, მაინცა და მაინც მავნებელი არაა და ჩვენს საქმეს არას დაუშლის. მაგრამ იგივე არ ითქმის იმ შემთხვევაშიაც, როცა ასეთი გადაჭარბებული აზრი თვით ქართველობაშიაც ფეხს მოიკიდებს და გავრცელდება საზოგადოდ ყალბი, სინამდვილის წინააღმდეგი წარმოდგენა თავის თავზე მავნებელია, ვინაიდან იგი ხელის შემშლელია რეალურ ძალღონესთან შეგუებულ სამოქმედო გზის ასარჩევად, მაგრამ განსაკუთრებით ხელის შემშლელი და მავნებელია იგი, როცა საკუთარი კულტურული დოვლათი და ძალღონე შეუფერებლად გადიდებული და გაზვიადებულია. ეს არის მავნებელი ნანინა, რომელსაც ცხოვრებაში ხშირად მოლოდინის გაცრუება და თავის უღონობის მწვავედ განცდა მოჰყვება ხოლმე შედეგად...

და დღეს სწორედ ისეთი ხანაა და ჩვენი საზოგადოებრივ ცხოვრების მაჯის ცემა იმგვარად გამოიხატება, რომ ადვილად შეიძლება ჩვენს საზოგადოებაში გავრცელდეს ზემოაღნიშნულის მსგავსი გაბერილი წარმოდგენა შესახებ ქართველ ხალხის კულტურულ მდგომარეობისა და სამოქმედო ღონის ძლიერებისა. ბევრია დღეს ჩვენს ცხოვრებაში ისეთი მოვლენა, რომელიც საქმის ვითარებაში ღრმად დაუკვირვებელ ადამიანს საფუძველს მისცემს ამგვარ აზრის შესათვისებლად და, მაშასადამე, თავისი თავის მოსატყვილებლად. ამ უკანასკნელ ერთი წლის განმავლობაში ვის არ უნახავს, მაგალითად, სახალხო მიტინგები და არ მოუსმენია იქ წარმოთქმული სიტყვები და რეზოლუციები. ერთიცა და მეორეც ხშირად ისეთი ხასიათისა ყოფილა, რომ მის გამოისობით მოწინავე ევროპის არც ერთი განათლებული კუთხე არ შერცხვებოდა. თითოეულ ჩვენგანს მოუსმენია ამ ბოლო დროს გატაცებითა და რწმენით აღსავსე კამათი სხვა და სხვა კრებებსა და მიტინგებზე, რომელიც უნებურად ევროპიულ პოლიტიკურ ცხოვრებას და იქაურ ხალხის გონებრივ სიფხიზლეს მოაგონებდა მაყურებელს. პარტიული დაყოფვა და ბრძოლა ჩვენში ისეთი სწრაფი ნაბიჯით მიდის წინ და ისე ენერგიულად სწარმოებს, რომ ამ მხრივ ევროპასაც კი არ ჩამოვუვარდებით. ქართლის მიყრუებულ სოფლებშიაც კი გლეხები გუშინ სხვათა შორის პრესსის თავისუფლებას და სახელმწიფოსგან ეკლესიის განცალკევებას თხოულობდენ მათსავე კრებებზე შედგენილ რეზოლუციებში. დღეს ერთ - ერთი უკიდურესი დემოკრატიული პარტია, რომელიც დემოკრატიულ რესპუბლიკას და სოციალიზმს აღიარებს, მოდებულია მთელ საქართველოში და ბრწყინვალედ იმარჯვებს არჩევნებშიც. პარტიული ბრძოლა უკიდურესობამდის არის მიღწეული. ერთი სიტყვით, ჩვენი პოლიტიკური ცხოვრება, შეგვიძლია ვთქვათ, „დუღს და გადმოდის“.

შეიძლება, ამიტომ, ეს გარემოება, რომელიც გარეგნად განათლებულ ევროპის ცხოვრებას ემსგავსება, ვინმეს ეგონოს ხალხის მაღალ კულტურისა და გონებრივ დაწინაურების მაჩვენებელი. მაგრამ ნამდვილად კი ეს პოლიტიკური ხმაურობა და ღრიანცელი, საუბედუროდ, არაა იმის უტყუარი მომასწავებელი, რომ ხალხი კულტურის მხრივ შესაფერად მომზადებული და განვითარებული არის. ერთსა და ორ წელიწადში ხალხი ვერ გარდაიქმნება გონებრივად და ვერ აღიჭურვება სწავლა-განათლებით; ქართლელი გლეხი, მაგალითად, ისევე წერა-კითხვის უცოდინარი იყო შარშან, „რეზოლუციების“ შედგენის დროს, როგორც შარშან-წინ, და ამიტომ პრესსის თავისუფლების მოთხოვნა ამ გლეხის მიერ, რომელმაც კითხვა არ იცის და თავის დღეში გაზეთი ხელში არ აუღია და მისი გემო არ გაუცვნია, არ შეიძლება ისეთ მოთხოვნად ჩავთვალოთ, რომელიც ვითომ მას შარშან შეგნებული და შესისხლხორცებული ჰქონდეს. და ეგევე ითქმის ბევრ სხვა დემოკრატიულ პრინციპზედაც, რომლებიც ჩვენებურ სოციალდემოკრატიის ზოგიერთ მოძღვართ, არჩევნებში პარტიის გამარჯვების საფუძვლით, ღრმად ჩანერგილი ჰგონიათ ხალხის გულსა და გონებაში. სოციალ-პოლიტიკურ ბრძოლას და საქმიანობას მხოლოდ მაშინ აქვს ხასიათი შეგნების და ცნობიერებისა, როცა მას წინ უძღვის რამოდენიმედ მაინც სწავლა და გონებრივი განვითარება. მართალია, პოლიტიკური ბრძოლა და რეფორმები თავის მხრივ ხელს უწყობს და ავრცელებს ხალხში სწავლა-განათლებას, მაგრამ ეს ხდება არა ერთსა და ორ დღეში, არამედ თანდათან დიდი ხნის განმავლობაში.

დღეს-დღეობით კი ჩვენში სწავლა-განათლება ძალიან მცირედაა გავრცელებული. თუ კავკასიის სხვა კუთხეებს შევადარებთ, საქართველოში წერა-კითხვა უფრო მოდებულია, მაგრამ ჩვენი სამშობლოს ეს დაწინაურება არის შედარებითი და არა - აბსოლუტური. ქართველ ხალხის უმრავლესობა დღესაც წერა-კითხვის უცოდინარი არის. 1897 წელს, საყოველთაო აღწერის ციფრების თანახმად, ქუთაისის გუბერნიაში ითვლებოდა 868 766 ქართველი, ამათგან წერა-კითხვის მცოდნე (ორივე სქესისა) იყო - 122 891 ანუ 14,2 %; ტფილისის გუბერნიაში ქართველების საერთო რიცხვი იყო 467 631, ამათგან წერა-კითხვის მცოდნე (ორივე სქესისა) 66 211 ანუ 14,1 %. საერთოდ ორსავე გუბერნიაში მცხოვრებ 1 336 397 ქართველში წერა-კითხვა იცოდა 189 102 ანუ 14,2 % -მა. როგორც ხედავთ, წერა-კითხვის მცოდნე მცხოვრებთა მხოლოდ მეშვიდედი ნაწილი ყოფილა, - მეტი არა და მარტო წერა-კითხვის ცოდნა ხომ არაფერი საბუთია ადამიანის სწავლა-განათლებისა. იმავე აღწერის ცნობებით 1897 წელს მთელ საქართველოში ყოფილა მხოლოდ 12867 ადამიანი (მცხოვრებთა 0,9 %), რომელთაც პირველდაწყებითზე უმაღლეს სკოლებში ჰქონიათ სწავლა დასრულებული. ცხადია, ასეთი მცირე ციფრი, რომელიც ჩვენში „ნასწავლთა“ რაოდენობას გვიდგენს თვალ-წინ კონკრეტულად, ვერ ჩაითვლება მაინცა და მაინც ჩვენი დიდ კულტურულ განვითარების მაჩვენებლად. ვთქვათ, 1897 წლის შემდეგ, 9 წლის განმავლობაში, სწავლა-განათლებამ შესამჩნევად იმატა, მაგრამ ეს მატება დღეს წინანდელზე ერთი-ორად მეტიც რომ ვიგულისხმოთ, მაშინაც არ ითქმის, რომ გონებრივ განვითარების აუცილებელი საშუალება - წერა-კითხვა - ვითომ საკმაოდ იყოს ხალხში გავრცელებული.

და უამისოდ კი, ე.ი. სანამ ხალხს ელემენტარული სასკოლო განათლება აკლია და საკითხავად შესაფერი მწერლობა არ მოეპოვება, ყოვლად შეუძლებელია გარკვეულ ცნობიერების საფუძველზე იყოს დამყარებული მისი პოლიტიკური საქმიანობა. ამიტომ ეს საგანი ჩვენის მხრივ ღირსია განსაკუთრებულ ყურადღების და მზრუნველობისა.

სახალხო სწავლა-განათლება სახელმწიფოებრივი საკითხია და ამიტომ ეს საქმე სევსებით სახელმწიფომ უნდა მოაწყოს და ჩვენ ცალკე მეცადინეობა აღარ გვჭირიაო, იტყვის ვინმე. მართალია, სწავლა-განათლების საქმე მთელს სახელმწიფოს შეეხება და ამიტომ საკანონმდებლო დაწესებულებამ უნდა გახადოს სავალდებულოდ საკმაო სკოლების დაარსება და საყოველთაო სწავლება. შეიძლება ვიფიქროთ კიდეც, რომ რუსეთის სათათბირო დააკანონებს ამას, მაგრამ ისიც ცხადია, რომ იგივე სათათბირო ჩვენ არ შეგვიდგენს არც სასკოლო სახელმძღვანელოებს და არც საკითხავ წიგნებს წიგნთსაცავ-სამკითხველოებში დასაწყობად. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, - პოლიტიკური უფლებები და რეფორმები საჭირო და აუცილებელია, მაგრამ ამასთანავე საჭირო და აუცილებელია ისიც, რომ ხალხმა გამოიჩინოს შემოქმედებითი ძალღონე და მოპოებულ უფლებით სარგებლობა ისურვოს.

ამ მხრივ ჩვენში დღეს თითქმის არა კეთდება რა. ყველას პირი პარლამენტისაკენ გვაქვს მიქცეული, იქიდან ველით ყველაფერს და გვავიწყდება, რომ, რაც უნდა ნაყოფიერი იქნეს ამ პარლამენტის მუშაობა, იგი მაინც გონებრივ საზრდოს არ გამოგვიგზავნის მზა-მზარეულად. ამ საზრდოს ეჭირვება შექმნა და ამისათვის კი საჭიროა გარჯა და მუყაითობა. დღეს ქართულ ენაზე სამკაპეიკიან ბროშურებს გარდა არავითარი მოზრდილი და საფუძვლიანი წიგნები არ იბეჭდება და თუ ხალხი შემდეგშიაც ამგვარ საზრდოს შემხედვარე დარჩა, იგი კულტურულად ნაბიჯს წინ ვერ გადასდგამს და ერთ ადგილას გაიყინება, თუნდა მას სხვა და სხვა პარტიებმა ქრისტეს მეორედ მოსვლამდინაც სულ უქადაგონ და უმეორონ, თავიანთ პროგრამებისამებრ, ქვეყნად მომავალ სამოთხისა და ბედნიერების დამყარება.

და, აი, რათა ეს მოსალოდნელი კულტურული დაქვეითება თავიდან ავიშოროთ, აუცილებლად საჭიროა ენერგიული კერძო თაოსნობა. განსაკუთრებით ამ საქმეში გვმართებს კერძო თაოსნობის გაძლიერება და დიდის გულმოდგინებითა და მუყაითობით წარმართულ მხნე მუშაობის გაჩაღება.

ივერია. - 1906. - №12. - გვ. 1-2

ბაგრატ ბეთანელი

სახალხო განათლების ანუ სწავლა-აღზრდის მტკიცე ნიადაგზე დაყენების საქმე ერთი ისეთი დიდმნიშვნელოვანი საკითხთაგანია, რომელზედაც დამოკიდებულია საზოგადოდ ხალხის და კერძოდ ამა თუ იმ ერის მომავალი ბედნიერება. როდესაც ადამიანის ორგანიზმს ჯერ კიდევ არა აქვს დამთავრებული თავისი ფიზიკური და ფსიხიური განვითარება, იგი უაღრესად პლასტიურია; მხოლოდ განვითარების ამ პერიოდში შეუძლიანთ გარეგან ზეგავლენებს არსებითად იმოქმედონ ადამიანზე და შეჰქმნან ესა თუ ის ტიპი. ის ცვლილებები, რომლებსაც ჩვენ 30 წლის შემდეგ ვამჩნევთ ხოლმე (ორგანიზმის განვითარების დასრულების შემდეგ), არაა ღრმა, ზერელეა და სრულებითაც არ ეხება ინდივიდუმის სულიერ წყობილებათა ძირითად ელემენტებს. სწავლა-აღზრდის ეს ძირითადი კანონი კარგად ესმოდა ჩვენს დიდებულ მგოსანს-მოაზროვნეს ი. ჭავჭავაძეს, რომელიც გვეუბნება, რომ

„ჩვენ უნდა ჩვენი ვშვათ მყოობადი,
„ჩვენ უნდა მივსცეთ მომავალი ხალხს“.

დიახ, ჩვენ მოვალენი ვართ, რომ დიდი ყურადღება მივაქციოთ მოზარდ თაობის აღზრდა-განვითარებას, გავუფაქიზოთ გრძნობა, გავუმდიდროთ გონება, ჩავუნერგოთ მის ნორჩ ბუნებაში სამშობლო კულტურის, მშობელი ერის და აგრედვე მთელი კაცობრიობის დიადი სიყვარული და ამრიგად გავაპოხიეროთ ის ნიადაგი, რომელზედაც უნდა აღმოცენდეს მშობელი ერის მომავალი კეთილდღეობა.

ყველასთვის ცხადია, რომ ბავშვის აღზრდა-განვითარებაზე სკოლასა და ოჯახს დიდი გავლენა აქვს. ვერავინ გამოგვედავება იმაშიაც, რომ სკოლა მჭიდროდ უნდა იყოს დაკავშირებული ცხოვრებასთან. ამიტომაც მხოლოდ ისეთი აღზრდა-განვითარება შეიძლება ჩაათვალოს მიზან-შეთანხმებულად, რომელიც ავითარებს მოზარდ თაობის ფიზიკურსა და სულიერ ძალებს, საშუალებას აძლევს, რათა მომავალში უკეთ შეეგუოს გარეშე პირობებს და რაც შეიძლება უკედ მოემზადოს ცხოვრებაში საბრძოლველად. ყველა ამისთვის კი საჭიროა ცოდნა, მხოლოდ ისეთი კი არა, რომელსაც დიპლომებით ზომავენ (ასეთი ცოდნა მოხელეებს დავულოცოთ). არამედ ჩვენთვის საჭიროა ისეთი ცოდნა, რომელიც ცხოვრებაში გამოსაყენებელი იქნება და ამა თუ იმ პრაქტიკულ საკითხების გადაწყვეტაში დახმარებას გაგვიწევს. ასეთ ცოდნას კი დღევანდელი ჩვენებური სკოლა არ იძლევა. იგი, პირიქით, მოწაფეს აზროვნების უნარს უხშობს, გონებას უჩლუნგებს, და, რაც უფრო სავალალოა, გადაგვარების და გათახსირების გზაზე აყენებს. ამიტომაც საჭიროა, რომ ჩვენმა მშობლებმა ყურადღება მიაქციონ ამ საცოდავობას და თავიანთ შვილებს პატარაობიდანვე ჩაუნერგონ და განუმტკიცონ ისეთი საღი გრძნობა-გონება, რომელსაც „ბჭენი ჯოჯოხეთისანი“ ვერას ავნებენ. აგრედვე ჩვენი მოსწავლე ახალგაზდობაც მოვალეა თავიდანვე იზრუნოს ისეთ ცოდნის შესაძენად, რომელიც მომავალ ცხოვრებისა და პრაქტიკულ მოღვაწეობისათვის იქნება გამოსადეგი.

სულ სხვანაირად არის დაყენებული სწავლა-აღზრდის საქმე შვეიცარიაში. აქ ვერ შეხვდებით ვერც ე.წ. მუნჯურ მეთოდს და ვერც სხვა რამ ბავშვის გონების გამოსალაყებელ სისტემას. აქ სწავლა-აღზრდის საქმე ჰარმონიულად შეთანხმებულია ბავშვის ნორჩ ბუნებასთან. იგი თვით ცხოვრების რეალურ მოთხოვნილებებიდან გამომდინარეობს. შვეიცარია პედაგოგიურ იდეების აკვანია, მისი პროგრესის მატარებელი. აქ იღვწოდნენ გამოჩენილი პედაგოგები: ჟან-ჟაკ-რუსო, პესტალოცი, ფრებელი, და დღესაც დაუღალავად შრომობენ მრავალი შესანიშნავი ადამიანები; აქედან საზრდოობს მთელი ქვეყანა პედაგოგიურ მეცნიერებით; აქედან ეფინება მთელ დედა-მიწის ზურგზე სხვადასხვა გვარი სკოლები უკან ჩამორჩენილ ბავშვებისათვის, საზაფხულო კოლონიები ანუ სკოლები ტყეში, საყმაწვილო ბაღები და სხვ.

როგორც ვიცით, შვეიცარია პატარა სახელმწიფოა, სამ ეროვნებით არის დასახლებული (გერმანელებით, ფრანგებით და იტალიელებით), რომელთა რიცხვი საერთოდ ოთხ მილიონზე ცოტა ნაკლებია. იგი შესდგება 25 ფედერატიულად შეერთებულ კანტონებისაგან. თვითეული მათგანი თავის შინაურ საქმეებს დამოუკიდებლად განაგებს, ხოლო საერთო-სახელმწიფოებრივ საქმეებში კი კავშირის იურისდიქციას ექვემდებარება. შვეიცარია თავისი ბუნებით ჩვენს ქვეყანას ძალიან წააგავს. მაგ., ბაკურიანის მიდამოებში ბევრს ისედ მცენარეებს შეხვდებით, რომელთა მსგავსიც შვეიცარიის ალპებზე ჰხარობს, აგრედვე ზეადაგსაც დიდი მსგავსება აქვს. ამავე ბაკურიანის ახლოს გაშენებულია ტფილისის ბოტანიკურ ბაღის განყოფილება, სადაც ალპებიდან გადმონერგილი ზოგიერთი მცენარეულობა მშვენივრად ეთვისება ადგილობრივს ბუნებას და კარგათაც ჰხარობს. შვეიცარიაში ნამყოფი როცა ბაკურიანში მოდის საექსკურსიოდ, იგი ბევრს მსგავსებას ჰხედავს ამ ორ ადგილის ბუნებაში.

მთელს კავკასიაში ერთი უმაღლესი სასწავლებელიც კი არ არსებობს. შვეიცარიაში კი, რომელიც მცხოვრებთა რიცხვით სამჯერ ნაკლებია კავკასიაზე, არსებობს შვიდი უნივერსიტეტი და ერთი პოლიტეხნიკუმი შემდეგის განყოფილებებით: სახუროთ მოძღვრო, საინჟენერო, საფარმაცევტო, საკულტურო, სატყეო, სასოფლო-სამეურნეო, სამექანიკო და საპედაგოგო; არის აგრედვე ოთხი უმაღლესი საკომერციო სასწავლებელი. 1910 წ. აქ ითვლებოდა: 62 გიმნაზია, 32 რეალური სასწავლებელი, 43 სამასწავლებლო სემინარია, 43 სამრეწველო სკოლა, 81 სავაჭრო სკოლა, 445 სამეურნეო და საქალებო ხელსაქმის სკოლები. 13095 დაწყებითი სკოლა სკოლებისა 53775 მოსწავლე ქალ-ვაჟით, 2400 დამატებითი სკოლა, 770 საყმაწვილო ბაღი.1 გარდა ამისა, აქ არსებობს აგრედვე სხვა და სხვა კერძო საქველმოქმედო საზოგადოებანი, რომელნიც განათლების და მეცნიერების მიზანს ემსახურებიან, აარსებენ წიგნთსაცავ-სამკითხველოებს, მუზეუმებს, ჰმართავენ საჯარო ლექციებს, კრებებს, კონფერენციებს, სცემენ ჟურნალ-გაზეთებს, წიგნებს და სხვ.

კავშირის საზოგადო წესდებათა ძალით, „სახალხო სკოლა სახელმწიფოებრივი დაწესებულებაა და ამიტომაც სახელმწიფოებრივ კავშირის ხელმძღვანელობის ქვეშ იმყოფება. პირველდაწყებითი სწავლის მიღება ყველასათვის სავალდებულოა და უფასო. სკოლა უნდა ემსახურებოდეს არა მარტო ცოდნისა და უნარის გავრცელებას, არამედ იგი უნდა ანვითარებდეს აგრეთვე მოწაფის სულიერ ძალებსაც, უნერგავდეს მას კეთილზნეობრივ ლტოლვილებას, განუმტკიცებდეს ხასიათს და უმაგრებდეს ფიზიკურ ძალას. პირველდაწყებით სკოლას ჰარმონიული კავშირი უნდა ჰქონდეს სხვა უმაღლეს ტიპის სკოლებთან.“ როგორც ზემოდ ვსთქვით, თვითეული კანტონი თავის შინაურ საქმეებს თავისუფლად განაგებს. სახალხო განათლების გავრცელებაშიც მას წინ არაფერი ეღობება, არაფერი აფერხებს. „ყველა კანტონის მოვალეობას შეადგენს, მზრუნველობა გაუწიოს მცხოვრებთა შორის სწავლა-განათლების გავრცელების საქმეს. მას სრული უფლება აქვს გამოსძებნოს ესა თუ ის შესაფერი ღონისძიებანი ადგილობრივ საჭიროებათა მიხედვით.“ ჩვენში კი სწავლა-აღზრდის საქმეს ათასნაირი დაბრკოლება ეღობება წინ. გარდა ამისა, სწავლა-განათლების საქმე ჩვენში მხოლოდ მეხსიერებაზეა დამყარებული; საჭიროა, რაც შეიძლება მეტი დაიხსომო, და დაიხსომო... ამიტომაც ჩვენი სკოლები მხოლოდ ადამიანის მეხსიერებას ავარჯიშებს და სხვა დანარჩენ სულიერ თვისებებს კი უყურადღებოდ სტოვებს. ყოველივე ცოდნის მიზანი მხოლოდ მოქმედება უნდა იყოს. ცოდნა მხოლოდ იმას აქვს, ვისაც რომ შეუძლია იგი ცხოვრებაში გამოიყენოს. ჩვენს ბევრ ნასწავლებს კი ისეთი განკერძოებითი საგანის ცოდნაც ვერ გამოუყენებიათ ცხოვრებაში, როგორიც ბუნების-მეტყველებაა, რომელსაც შეუძლია დიდი დახმარება გაუწიოს ყველა ადამიანს. მუნჯურ მეთოდის საშვალებით ბავშვის გაბაიყუშებაზე ხომ ლაპარაკიც მეტია. ამ საანბანო ჭეშმარიტების შეგნება მხოლოდ ისეთ ადამიანებს თუ გაუძნელდებათ, როგორიც არის ჩვენში კარგად ცნობილი „პედაგოგი“ ბ-ნი მკურნალი. გადავიდეთ ისევ შვეიცარიაში, სადაც მკურნალების „პედაგოგიურ ფსიხოლოგიას“ ადგილი არა აქვს.

კავშირის კონტროლი შვეიცარიის სკოლებზე მხოლოდ იმაში მდგომარეობს, რომ იგი სამხედრო სამსახურში გაწვეულ ახალგაზრდობას ხელახლად გამოსცდის ხოლმე. ეს ხელახალი გამოცდები საჯარო გამოცდებს წარმოადგენენ. აქ ნათლად თვალწინ იშლება თვითეულ კანტონის წინსვლა სწავლა-განათლების საქმეში. ამიტომაც თვითეული მათგანი სცდილობს სხვებს არ ჩამორჩეს, რის წყალობითაც სახალხო განათლების საქმე ყველა კანტონში თითქმის ერთგვარად არის დაყენებული, ე.ი. წონასწორობა დაცულია.

შვეიცარიის სახალხო სკოლაში (პირველდაწყ. და უმაღლეს სახ. სასწავლებელში) რვა წლის კურსია. ამის გარდა, არსებობს აგრედვე საყმაწვილო ბაღები და კიდევ ე.წ. დამატებითი სკოლები პროფესიონალურ განათლების მისაღებად.

საყმაწვილო ბაღებში სწავლა ყველგან არ არის სავალდებულო და ამიტომაც მათი რიცხვი ყველა კანტონში ერთგვარი როდია, - ზოგში ბევრია, ზოგში ცოტა. მხოლოდ ფრანგებით დასახლებულ კანტონებშია იგი სავალდებულო და ამიტომაც აქ საყმაწვილო ბაღებს თვითონ მთავრობა ხსნის, სხვა ადგილებში კი მათი მოწყობა უფრო კერძო ინიციატივას ეკუთვნის. ასეთ ბაღების მიზანია, პაწია ბავშვები ჰასაკოვანობის შესაფერ მეცადინიობას შეაჩვიონ და ამრიგად სკოლისათვის მოამზადონ, რომ შემდეგში ყმაწვილების სწავლა-განვითარების საქმე შეუფერხებლად წავიდეს წინ. პირველდაწყებითსა და უმაღლეს სახალხო სკოლებში ორივე სქესის ბავშვები ერთად სწავლობენ; კათოლიკებით დასახლებულ ადგილებში კი მათი სწავლება უფრო ხშირად ცალკ-ცალკე სწარმოებს.

პირველდაწყებით სკოლის მასწავლებლისათვის აუცილებლად საჭიროა სპეციალურ განათლების მიღება. ასეთი განათლების მიღება შეიძლება მხოლოდ სამოსწ. სემინარიაში და ან კიდევ საშვალო სასწავლებლის პედაგოგიურ განყოფილებაში. სემინარიაში შესასვლელად საჭიროა უმაღლეს სახალხო სკოლის დამთავრება (8 წლ. კურსი). სემინარიაში ოთხი წლის კურსია. როგორც ვხედავთ, შვეიცარიის სამასწ. სემინარია ჩვენებურ ინსტიტუტს უდრის. უმაღლეს სახალხო სკოლის მასწავლებლობის მსურველმა, სემინარიის გარდა, კიდევ უნივერსიტეტში უნდა ისწავლოს ორ წელიწადს. გარდა ამისა, მან ექვსი თვე უნდა იცხოვროს იმ ქვეყანაში, რომლის ენაზედაც შემდეგში მოუხდება მასწავლებლობა. ჩვენში კი ადგილობრივ ენის და ზნე-ჩვეულებების ცოდნას, მეტი რომ არა ვსთქვათ, ყურადღებას არავინ აქცევს.

მასწავლებელთა განათლება-განვითარებას შვეიცარიაში დიდი ყურადღება აქვს მიქცეული. აქ დროგამოშვებით იმართება ხოლმე მასწავლებელთათვის პედაგოგიური ან საზოგადო განათლების ხასიათის კურსები. კურსებს აწყობს ხან თვით მასწავლებელთა ჯგუფები, ხან რომელიმე კერძო საზოგადოება და ხან კიდევ რომელიმე სახელმწიფო დაწესებულება. ასეთი კურსები ფრიად შესანიშნავია პროგრამის მრავალმხრივობით და მდიდარის შინაარსით. რასაკვირველია, მკურნალისებურ „ლექტორებს“ იქ ადგილი არა აქვთ.

(დასასრული იქნება)

_______________

1. ცნობები ამოკრებილია ჟურნალიდან «Извъстія по народному образованiю».

სახალხო ფურცელი. - 1914. - №27. - გვ. 2-3

ვ. ჩერქეზიშვილი

(ლექცია)

4 მარტს, სახალხო სახლის კოპწია დარბაზში ბ-ნმა ვ. ჩერქეზიშვილმა წაიკითხა საყურადღებო ლექცია სახალხო უნივერსიტეტების შესახებ განათლებულ ქვეყნებში.

12 საათზედ დარბაზი უკვე გაიჭედა ხალხით. სახ. უნივერსიტეტთა კომიტეტის თავმჯდომარემ დერჟავინმა სთქვა, რომ კომიტეტი ამ დღიდან იწყებს სისტემატიურ კურსების მართვასაო. დრო გამოშვებით გაიმართება ლექციები ისეთს საგნებზე, რომლის შესწავლა-გაცნობასაც თვით ხალხი მოითხოვს. ლექციებს სხვა და სხვა სამეცნიერო საგნებზე კომიტეტი თავის შეხედულებითაც გამართავს. ამისათვის მეცნიერებს მოიწვევს როგორც საუნივერსიტეტო ქალაქებიდან, ისე ადგილობრივ სასწავლებლებიდან. დასასრულ დერჟავინმა სთქვა, დიდის მადლობით უნდა მოვიხსენიოთ ძმანი ზუბალაშვილები, რომელთაც თავიანთის მეცადინეობით და საფასით ააგეს ასეთი ძვირფასი სახლი და შეძლება მოგვცეს სახალხო ლექციების სისტემატიურად გამართვისაო. შემდეგ ბ-ნმა ჩერქეზიშვილმა წარმოსთქვა თავისი ლექცია.

მეტად სასიამოვნო და საყურადღებო ხანა იწყება, დაიწყო ლექტორმა, ტფილისის მშრომელ ხალხის გათვითცნობიერებისა და გამოფხიზლების საქმეში. სახალხო უნივერსიტეტების მომწყობი კომიტეტი დღეიდან იწყებს ლექციების სისტემატიურად მართვას და ბედნიერად ვთვლი ჩემს თავს, რომ პირველად მხვდა წილად ახალს საქმეში ხმის ამოღება. კომიტეტი ტფილისის ყველა ეროვნებისაგან არის შემდგარი და იგი თვის მხნე მოქმედებით განამტკიცებს ერებს შორის ერთობასა და სოლიდარობას.

სახალხო უნივერსიტეტი ევროპაში დაჰბადა საფრანგეთის ერის დიდებულმა მოძრაობამ. სახალხო უნივერსიტეტების საქმემ მკვიდრი ნიადაგი მოიპოვა ამ 30-40 წლის წინად ინგლისში. ამას ხელი შეუწყო იმ გარემოებამ, რომ იქაურ უნივერსიტეტებში მეტად ძვირად უჯდება ხალხს სწავლა. ახალგაზრდას წელიწადში 2500 მანეთი მაინც უნდა ჰქონოდა, რომ უმაღლეს სასწავლებლებში სწავლა დაესრულებინა. ამის გამო როგორც კი სახალხო უნივერსიტეტები გაჩნდა, მშრომელი ხალხი დიდის გატაცებითა და ხალისით დაეწაფა სწავლა-განათლებას. მშრომელნი უმთავრესად ზამთრობით მიდიოდნენ სოფლებიდან საუნივერსიტეტო ქალაქებში სასწავლებლად, რადგან ზამთარში უფრო თავისუფალნი იყვნენ. შოტლანდიაში მუშა ხალხი მორჩებოდა თუ არა სარჩოს მოვლას, წაიღებდა თან 60 მანეთს და ქალაქში გადადიოდა სასწავლებლად. სახალხო უნივერსიტეტებში ლექციებს კითხულობდნენ გამოჩენილი პროფესორები და მეცნიერები, როგორც მაგ., ტინდალი, გეკსლი, ლებოკი. ლექციებს კითხულობდნენ მექანიკის, ფიზიკის, ქიმიის და მეცნიერების სხვა დარგების შესახებ. პირველად ეგონათ, რომ ასეთს საგნებზე ლექციები ხალხისთვის მოსაწყენი იქნება და არავინ ივლისო, მაგრამ ეს მოსაზრება არ გამართლდა: ხალხი დიდის ინტერესით დადიოდა.

მესამოცდაათე წლების დამლევს მეცნიერმა ტონდემ მოგზაურობა დაიწყო ინგლისის სხვა და სხვა კუთხეებში. იგი პროპაგანდას ეწეოდა. სახალხო უნივერსიტეტების დაარსების შესახებ, ამასთან ფულსაც ჰკრებდა სახალხო სახლისათვის. რომანისტმა შეზდემ მოწოდებებით და წერილებით მიმართა მცხოვრებთ, გამოეღოთ ფული სახალხო სახლის ასაგებად. მართლაც, მალე ფული მოიკრიბა და მშვენიერი სახალხო სახლი ააგეს ლონდონის მშრომელთა უბანში. სახალხო სახლში იყო თეატრი, სამკითხველო, წიგნთ-საცავი, ლექციების საკითხავი დარბაზი. რა თქმა უნდა, ერთი სახალხო სახლი ვერ დააკმაყოფილებდა იმ ნაწილს ლონდონისას, სადაც 2 მილიონი სცხოვრობს. ამიტომაც, რაკი ხალხში დაიბადა წყურვილი სწავლისა, მალე მოეწყო მრავალი სახალხო კურსი და კლუბი. იქ ამ ჟამად ასეთი დაწესებულება 3000-ზე მეტია.

ისარი. - 1907. - № 49. - გვ. 3

ვ. ჩერქეზიშვილი

(ლექცია, დასასრული)

მე-70 წლების დასაწყისში ახალგაზდა მეცნიერთა შორის დაიბადა აზრი - ფედერატიულს ნიადაგზე თავი მოეყარათ სახალხო განმანათლებელ დაწესებულებათათვის. ამისათვის დაარსეს შემაერთებელი ბიურო, რომელმაც იკისრა სისტემატიურად ლექციებისა და ხალხის განსავითარებელ კურსების წარმოება. უმთავრესად ლექციებს კითხულობდნენ ჰიგიენისა და ფიზიოლოგიის შესახებ; ხალხის მოთხოვნილებით შემდეგ სხვა საგნების შესახებაც შეუდგნენ კითხვას.

სახალხო უნივერსიტეტები მალე სხვა განათლებულ ქვეყნებშიაც გაჩნდნენ: საფრანგეთსა, ჰოლანდიასა, გერმანიასა და სხვაგან. ლექციების გათავების შემდეგ მოსწავლეთ გამოსცდიდნენ ხოლმე. მშრომელ ხალხისათვის უფრო ნაყოფიერი გამოდგა კამათი, რომელიც ლექციების შემდეგ იმართებოდა. რათა კითხვების მიცემა და განმარტების მოთხოვნა არ გასჭირებოდათ მსმენელთ, ლექციის დაწყებამდე ხალხს ურიგებდნენ წინადვე შედგენილ პროგრამას და ლექციის შემდეგ იმართებოდა კამათი, რომელშიაც მხურვალე მონაწილეობას იღებდა ხალხი.

კემბრიჯისა და ოქსფორდის უნივერსიტეტის პროფესორებმა გამოიკვლიეს, თუ რამდენი ლექციაა საჭირო ამა თუ იმ საგნის შესასწავლად. პროფესორებმა გამოცდაც დაუწყეს მსმენელთ. 3000 კაცამდე ატესტატი მიიღო. მაგრამ მუშები სწავლას ეტანებოდნენ, არა იმიტომ რომ მოწმობა-ატესტატები მიეღოთ, მთავარი მათი მისწრაფება გონების გამოფხიზლება და გამდიდრება იყო. რომ ხალხი სახალხო უნივერსიტეტში ატესტატების მიღებით არ იყო გატაცებული, ამას ამტკიცებს ის, რომ ამ ბოლო დროს 45, 000 კაციდან მხოლოდ 800 კაცმა მიიღო მოწმობა. მრავალი ფაქტია იმის დასამტკიცებელი, თუ რა ნაყოფი მოიტანეს სახალხო უნივერსიტეტებმა ინგლისში. მოვიყვან ერთს გასაოცებელ მაგალითს. ამ ორი წლის წინად ლონდონში გამოვიდა სამ კაპეიკიანი წიგნი. წიგნაკის ავტორი წინად ექიმთან ხელზე მოსამსახურედ იყო. იგი სწერდა, როგორ გახდა სოფლის მეურნედ და რა შემოსავალს იძლეოდა დესეტინის ერთი მეოთხედი, რომელიც იჯარით აეღო. ამ კაცს, როგორც ქალაქში მცხოვრებს, წარმოდგენა არც-კი ჰქონია მიწის მუშაობაზე. სახალხო უნივერსიტეტის გათავების შემდეგ შეუძენია ერთი წიგნი მეურნეობის შესახებ, თეორიულად შეუსწავლია მიწის მუშაობა და შემდეგ თავისს დაკვირვებით ისე კარგად დაუმუშავებია დესეტინის ერთი მეოთხედი ანუ 600 ოთხკუთხი საჟენი, რომ წელიწადში იგი იღებდა 500 მანეთამდე. სთესდა კართოფილს, კომბოსტოს და სხვა მცენარეს.

ამერიკაში სულ 484 უნივერსიტეტი და სხვა უმაღლესი სასწავლებელია. ხშირად პატარა უნივერსიტეტები არსდება. ასეთ უნივერსიტეტში პირველ ხანს 30 სტუდენტისა და 12 პროფესორის მეტი არც-კი არის ხოლმე, მაგრამ თან და თან უნივერსიტეტი იზრდება, სკოლებს იქ საზოგადოება ინახავს. სადაც ქალაქი ან დაბა შენდება, უსათუოდ სტოვებენ მოზრდილ ადგილს სკოლისათვის. შემდეგ ადგილს ნაჭრებად ჰყიდიან ან იჯარით აძლევენ და ამით მუდმივ წყაროს უჩენენ სკოლებს. მივარდნილ და მიყრუებულ პროვინციებშიაც დიდძალი სკოლებია მოწყობილი, ასე რომ ამდენ სასწავლებლებთან თითქმის საჭირო არც-კი უნდა იყოს სახალხო უნივერსიტეტი. მაგრამ ხალხი მარტო სკოლებს არა სჯერდება. იქ სხვა ნაირად ეწყობა სახალხო უნივერსიტეტების საქმე. ყოველ წლობით ახალგაზდა მეცნიერნი ათასობით მოგზაურობენ ქალაქიდან ქალაქში, და მიდიან დაბაში და ჰკითხულობენ სახალხო ლექციებს. მშრომელი ხალხი ზაფხულში სხვა და სხვა საქმეზე მუშაობს სოფლად და ოქტომბრიდან ქალაქებში მიდიან და სახალხო უნივერსიტეტსა და პროფესიონალურ სკოლებში დაიარებიან. კერძო ინიციატივამ სახალხო განათლების საქმე ამერიკაში უმაღლეს ხარისხამდე მიიყვანა, ასე რომ მარტო სახალხო სამკითხველოები ამ ჟამად 60, 000-ზე მეტია. ბიბლიოთეკები იმდენად ხელ-მისაწდომია ხალხისთვის, რომ ხშირად გამგენი სწერენ მკითხველებს: შემოგვითვალეთ, რომელი წიგნი გნებავთ წასაკითხავად და, თუ ვერ მოიცლით და ვერ მოხვალთ წიგნის წასაღებად, ჩვენ გამოვგზავნით სახლშიო. ყველა ამან ისე დააწინაურა ამერიკა, რომ რაღაც სამოც თუ ოთხმოც წლის განმავლობაში ამ ქვეყანას კულტურულის ცხოვრებით, სიმდიდრით და ხალხის საზოგადო ბედნიერებით მთელს ქვეყნიერებაზე პირველი ადგილი უჭირავს. მართალია, ამერიკაში კერძო აღმოჩენანი მეცნიერებასა და ტეხნიკაში ისე არ არის განვითარებული, როგორც, მაგალითად, გერმანიასა, საფრანგეთსა და ინგლისში, მაგრამ ამ ქვეყნების მეცნიერთა აღმოჩენა-გამოკვლევანი ამერიკელებმა ყველაზე უკედ გამოიყენეს. რუსეთს გამოჩენილი მწერლები ჰყავდა - პუშკინი, ლერმონტოვი, ტურგენიევი, მუშათა ღვიძლი შვილი შევჩენკო, მაგრამ სულ სხვა საკითხია, როგორ გამოიყენა ხალხმა მათი ნაწერები. პუშკინისა და ლერმონტოვის დროს ხალხი მონობასა და სატანჯველში იყო; ტურგენიევის დროს სიბნელეში. რუსეთი მაშინ იქნება ბედნიერი, რომ საზოგადო შეგნება და განვითარება ისეთივე იქნება, როგორიც ამერიკელთა ფერმერებშია.

ინგლისის გავლენით, სახალხო უნივერსიტეტების მოწყობის საქმე გადავიდა ავსტრო-ჰუნგრეთსა, გერმანიასა, საფრანგეთსა და სხვა ადგილებში. უფრო ცოცხლად და ნაყოფიერად ეს საქმე საფრანგეთში მოეწყო. სახალხო წიგნების გამოცემის საქმე საფრანგეთში სამაგალითოდ მოეწყო. უდიდესი ნაწარმოებიც-კი საფრანგეთში პაწაწა რვეულებად გამოსცეს. მუშები შაბათობით ასეთ რვეულს გროშის ფასათ იძენდნენ, ასე რომ რამდენისამე ხნის შემდეგ მთელი ტომები ჰქონდათ შეძენილი. მე დავათვალიერე ბინა ერთის მხატვრისა (მალიარი), რომელსაც ძვირფასი ბიბლიოთეკა ჰქონდა. იგი შეეძინა რამდენისამე წლის განმავლობაში. პარიზში მუშებმა თავიანთ უბნებში თავიანთ შრომით მოაწყეს სახალხო უნივერსიტეტების სადგომები, სამკითხველო ბიბლიოთეკები და სხვა. ერთი ასეთი სახალხო სახლი მეც დავათვალიერე და გავვოცდი, როცა გამოვიკითხე, თუ როგორ მოეწყოთ თვით მუშებს მშვენიერი დარბაზი. ჩემს შეკითხვაზე, რა სახსრით გააკეთეთ მეთქი, მიპასუხეს - მასალა ვიყიდეთ შეერთებულის თანხით, ხოლო მუშაობით, ჩვენ თვითონ ვმუშაობდით: ვიცით კალატოზობა, დურგლობა, შელესვა, ღებვა და სხვა.

აი ასე კარგად მიდის სახალხო განათლების საქმე დაწინაურებულ ქვეყნებში და დროა რომ ჩვენც შეუდგეთ ამ საქმესაო. ლექტორი ხანგრძლივის ტაშის ცემით დააჯილდოვეს დამსწრეთ. ლექციამ კარგი შთაბეჭდილება მოახდინა მსმენელებზე.

ისარი. - 1907. - №50. - გვ. 3

იაკობ გოგებაშვილი

ბურჟუაზია, არისტოკრატია და ბიუროკრატია გრძელს გზას ადგია განათლების საქმეში... გიმნაზიისათვის მოსამზადებლად იგი ახმარებს სამს-ოთხს წელიწადსა; თვით გიმნაზიის კურსის დასრულებას ანდომებს რვა-ცხრა წელიწადსა, დიპლომის მიღებისათვის უნივერსიტეტში სწავლობს ოთხს-ხუთს წელიწადსა. სულ სწავლის დამთავრებას ეს სამი წოდება ანდომებს უკანასკნელ თხუთმეტს წელიწადსა. მეოთხე წოდებას ანუ ხალხს არ შეუძლიან ასეთი გრძელი გზა ამოირჩიოს განათლებისათვის. მას არა აქვს ამისათვის არც საჭირო დრო, არც საჭირო ნივთიერი სახსარი. მაგრამ თუნდაც რომ ჰქონდეს, ეს გზა მისთვის გამოსადეგი არ იქმნება. სწავლის საქმე გიმნაზიებში და სხვა საშუალო სასწავლებელში, აგრეთვე უნივერსიტეტში ისეა მოწყობილი, რომ იგინი წარმოადგენენ დიდს სამოსწავლო ქარხნებს, სადაც მზადდებიან მოხელეები და ბურჟუები. ხალხს-კი სრულიად სხვა სწავლა ესაჭიროება, სრულიად სხვა ცოდნა სწყურიან. სწავლამ და ცოდნამ იგი უნდა მოამზადოს ერთი მხრივ ბუნებასთან ბრძოლისათვის, მეორე მხრივ სოციალურ სანატრელის ცვლილებისათვის. ამასთან თუ ამ ორ-გვარს ბრძოლისათვის მოემზადება მხოლოდ მცირედი ნაწილი ხალხისა და უმრავლესობა-კი სიბნელეში დარჩება, მაშინ ეს ბნელი უმრავლესობა ნათელს უმცირესობის ყოველს ცდას ფუჭად ჩაატარებს. მაშასადამე, საჭიროა ისეთი ხელსაწვდენელი ჩირაღდნები, ანუ ლამპრები ცოდნისა დავანთოთ თვით ხალხს შორის, რომ მთელს ერში მოფინოს გონებრივი ნათელი. მაგრამ ამ მიზნის მისაღწევად საკმარისი არ არის განათლების ლამპრის სიახლოვე ხალხთან. ლამპარი შეიძლება შენს გვერდით იყოს, მაგრამ ხრჩოლავდეს და რიგიანად ვერ გინათებდეს. წარმოიდგინეთ, რომ სახალხო სასწავლებელი სოფლების შუა-გულშია; მაგრამ სწავლება-კი მიდის არა დედა-ენაზე, არამედ სახელმწიფო ენაზედ. რას მოჰფინავს თავის გარშემო ამისთანა ლამპარი? არა სინათლესა, არამედ კომლსა, ჯანესა და ბურუსსა. შევჩერდეთ ერთს წამს ამ საგანზე, ენის მნიშვნელობაზე მაღალთა წოდებათა და მეოთხე წოდების დამოკიდებულება დედა-ენასთან ბევრით განირჩევა ერთმანეთისაგან. პირველ წოდებათ სისხლი შერეული აქვთ, აგებულება მათის ბუნებისა წმინდა ეროვნული არ არის. ამიტომ უცხო ენის ხმარება სასტიკად არ ეწინააღმდეგება მათს ბუნებასა. ამის გარდა იგინი დაბადებიდანვე ტრიალობენ მთავარის ერის შვილთა შორის და ადვილად სწავლობენ სახელმწიფო ენასა თვით ოჯახშივე პატარაობიდანვე, მიუხედავად ამისა, საგნების სწავლება სახელმწიფო ენაზე არა მარტო მოსამზადებელს კლასებში, არამედ პროგიმნაზიულშიაც უნდა ჩაითვალოს მეტად მავნებლად მაღალთა წოდებათა შვილებისათვისაც...

მით უმეტეს მავნებელია სწავლება უცხო ენაზე ხალხისათვის. ხალხის ძარღვებში სდის წმინდა ეროვნული სისხლი, მისი ბუნება მთლად ეროვნულია. ამიტომ არა ბუნებრივი ენის ხმარება სასტიკად ეწინააღმდეგება ხალხის ბუნებას, აგებულებასა, უხშობს მას შემოქმედების ძალასა, თავისებურებას ნიჭისას და მეტად აბრკოლებს ცოდნის მოფენას ხალხში... აბრკოლებს იმის გამო, რომ ხალხი მოკლებულია ღონის ძიებას რომელიმე უცხო ენა იმდენად შეითვისოს, რომ მისი შუამავლობით ცოდნის შეძენა შეეძლოს. საყველპურო ცოდნა ამისთანა ენისა საბაზროდ თუ გამოდგება, თორემ განათლებისთვის ყოვლად უძლურია. გაუგებარი ენა როგორ გააგებინებს ხალხს გასაგებ, ასახსნელს, განსამარტებელს საგნებსა! სრულიად სხვა მნიშვნელობა აქვს დედა-ენას განათლების სფეროში. იგი კარგად იცის ხალხმა, აკვნიდან აქვს ღრმად შესწავლილი, იგი შეხორცებულია მის გონებასა და გულთან და ამის გამო შეუდარებელს ღონის ძიებას წარმოადგენს სწავლასა და ცოდნის მოფენისათვის. გასაგებს გაგებულით იგებს, ერი, ასახსნელს ახსნილით, განსამარტებელს განმარტებულით, საცოდნელს ცნობილით. დედა-ენას მეოთხე წოდებისათვის ბევრად უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე პირველის სამის წოდებისათვის. იგი ნამდვილს დემოკრატიულს იარაღს წარმოადგენს.

ამიტომ ხალხის განათლება უნდა თავიდან ბოლომდე მოეწყოს უსათუოდ დედა-ენაზე. ამას მოითხოვს არა მარტო სიკეთე ხალხისა, არამედ დიდი ნაციონალური ინტერესიც.

ენა, როგორც მოგეხსენებათ, ცოცხალი ორგანიზმია, იგი თხოულობს მუდმივ ზრდას, განვითარებასა. შეაჩერეთ მისი ზრდა, და იგი დაჟანგებას იწყებს, უკან-უკან წავა, გაღატაკდება, გაქრება, დაიმარხება და სამარეში თან ჩაიტანს თავის შემქმნელ ერსაც. ჩააყენეთ იგი ნორმალურს მდგომარეობაში, შეჰქმენით მისი ზრდისათვის საჭირო პირობანი და იგი განვითარდება, აყვავდება, გამდიდრდება ლექსიკონით და ფორმებით, თავისს ლიტერატურას ააღორძინებს, მეცნიერებას დაბადებს და შეჰქმნის ნაციონალურს ნიადაგზე და მოუმზადებს თავის შემქნელ ერს ნათელსა და სანატრელს მომავალსა.

სიკვდილის გზას ადგია ყოველი ენა, რომელიც გამეფებული არა არის ოჯახსა და სკოლაში... იზრდება, ძალით და ღონით ივსება ყოველი ენა, რომელიც მეფობს ოჯახსა და სკოლაში...

ეს კარგად უნდა გვესმოდეს ქართველებსა და ჩვენი ენა გავამეფოთ არა მარტო ოჯახში, არამედ ყოველ სახალხო სკოლაშიაც, რა ხარისხისაც უნდა იყოს ეს სკოლა...

ვსთქვათ, ჩვენი სამოსწავლო გეგმა, რომელიც ჩვენს წინა წერილში განვმარტეთ, მიღებულ და სისრულეში მოყვანილ იქმნა. ვსთქვათ, ყველა ქართველს სოფელში დაარსდა ქართული წერა-კითხვის სკოლა ორას წლის კურსით. ვსთქვათ, ყოველმა ოთხმა-ხუთმა სოფელმა შეერთებულის ძალით დააფუძნა სახალხო სკოლა ოთხის წლის კურსით, საცა ყველა საგნების სწავლება იქნება დედა-ენაზე. ვსთქვათ, კიდევ მეტიც: ჩვენმა ხალხმა, თავისუფალ რეჟიმის წყალობით მოღონიერებულმა ნივთიერად, მიუმატა სახალხო სკოლას ორი წლის კურსი კიდევა და მთელის რვა წლის განმავლობაში სწავლება თავისი მოზარდი თაობისა უზრუნველ ყოფილი გახდა. საკმარისი იქნება ესა ცოდნის მოფენისა და ენის გამდიდრებისათვის ხალხში?

არა, საჭიროა უმაღლესი კურსები ხალხისათვის, მის შორის დაარსებული, ანუ ქართული სახალხო უნივერსიტეტი. ამისთანა დიდი სწავლის ლამპარი დიდ დროს და დიდ ხარჯს არ მოითხოვს და ყოველ კუთხეს საქართველოისას შეუძლიან საკუთარი უნივერსიტეტი დააარსოს და შეინახოს.

სახალხო უნივერსიტეტი ევროპასა და ამერიკაში საუკეთესო ღონისძიებად მიაჩნიათ განათლების მოფენისათვის ხალხში. ჩვენში იგი უფრო უკეთეს, უფრო უსაჭიროეს დაწესებულებად უნდა ჩაითვალოს და აი რად: ევროპასა და ამერიკაში ყოველს ერს თავისს დედა-ენაზედ აქვს მოწყობილი სწავლა ყოველგვარს სასწავლებელში. რომელ სასწავლებელშიაც უნდა შევიდეს იქაური გლეხის შვილი, ყველგან მას დახვდება გამეფებული მისი ღვიძლი ენა, რომელიც ჩინებულად ესმის. ჩვენში კი წამლადაც ვერ მოსძებნით ვერც ერთ საშუალო სასწავლებელს, სადაც საგნებს დედა-ენაზე ასწავლიდნენ. ეს გარემოება ჩვენებურს გლეხს უკეტავს კარებს ყოველი სასწავლებლისასა. მისთვის ქართული უნივერსიტეტი ერთად ერთი ღონისძიებაა სანატრელის სწავლის შეძენისათვის. ამასთან იგი ბევრად უფრო ცოცხალი დაწესებულებაა, ვიდრე ოფიციალური სასწავლებლები. გიმნაზიებში მაგალითად, მოწაფეებს ტვინს უღლის და ილაჯს უწყვეტავს გაზეპირება მშრალი სახემძღვანელოებისა. სახალხო უნივერსიტეტში გამეფებულია ცოცხალი სიტყვა, იქ ისმენენ ცოცხალ ლექციებს და მოშორებულნი არიან მჭლე წიგნების გაზეპირებას. ოფიციალურს სასწავლებლებში მასწავლებელნი არიან ყურმოჭრილი ყმანი ოფიციალურის რეჟიმისა და სულ იმას ცდილობენ, თუ როგორ აამონ თავის უფროსებსა და წინ აწიონ სამსახურში. მოსწავლეთა სიკეთე კი ყველა მათგანს, მეტ-ნაკლებობით დავიწყებული აქვთ. სახალხო უნივერსიტეტში ლექციებს კითხულობენ თავისუფალნი ინტელიგენტნი, განსწავლულნი მამულიშვილნი, რომელნიც გამჭვალულნი არიან ხალხის სიკეთითა. თუ მათ შორის მოექცევა რომელიმე მოხელე-მასწავლებელი, იგიც ხალხის ინტერესით [არ იკითხება], რადგანაც ხალხი არა მარტო [არ იკითხება] და შემნახველია თავისი უმაღლესი რასებისა, არამედ სრული მისი ბატონი.

მაგრამ საქმე ის არის, [არ იკითხება] უნდა ისწავლოს ხალხმა ამ თავისს უნივერსიტეტში? ევროპასა და ამერიკაში ასწავლიან უმთავრესად იმავე საგნებს, რომელიც სახალხო სკოლის გეგმაში არიან მოქცეულნი, მხოლოდ უფრო ვრცლად და დაწვრილებით.

ჩვენის ხალხის განსხვავებული მდგომარეობა მოითხოვს განსხვავებულს პროგრამას.

ევროპასა და ამერიკაში ცხოვრების იდეალები ხალხს არამც თუ შეგნებული აქვს, არამედ მეტ-ნაკლებობით განხორციელებული. იქ ოჯახი კულტურულად არის მოწყობილი. მეზობლებთან დამოკიდებულებათა და ურთიერთობაში სუფევს ზნეობრივი სიმართლე კაცთ-მოყვარეობა, სოფელი წარმოადგენს დიდს კრებულს, რომელიც მოქმედებს თანახმად სასოფლო ინტერესებისა, სოფელთა ურთიერთობა ქალაქებთან სამართლიან ნიადაგზე სწარმოებს, წოდებათა შორის განწყობილებას ადამიანური ხასიათი აქვს, იქაური სახელმწიფო თავისუფალს პრინციპებზე არის დამყარებული და იცავს ამ პრინციპებს და მათ განხორციელებას მთელის თავისი ძალითა.

ჩვენში კი ჯერ-ჯერობით არც ცხოვრების იდეალების შეგნებაა და მით უმეტეს არც მათ განხორციელების სახსენებელი. Oჯახიდან დაწყებული სახელმწიფოს უმაღლეს მწვერვალებამდე გამეფებულია ეგოიზმი, სიხარბე, შური, უკიდურესი უსამართლობა, სრული უადამიანობა, ბატონ-ყმობა, ყველა იმასა ცდილობს, თავისი ბედნიერება სხვის უბედურებაზე ააშენოს, დაიბრიყვოს მოყვასი დაამონავოს, ყველა მტერია სხვისი და ყველანი მტარვალნი არიან ერთმანეთისა...

ასეთი უადამიანო ყოფა-ცხოვრებით გახსწნილია ჩვენში ყველა ელემენტი, ყველა ჯგუფი, ყველა წოდება, ყველა კლასი, ხალხიც არ შეადგენს ამ შემთხვევაში გამოკლებასა.

ეს არის მთავარი ბოროტება ჩვენის ანორმალურის მდგომარეობისა და მას უნდა მედგარი ომი გამოუცხადოს სახალხო უნივერსიტეტმა. მაგრამ როგორ და რა გზით? იქნება თეორეტიული მეცნიერების შესწავლითა? მეტად მჭევრმეტყველურს პასუხს იძლევა ბეკონის მაგალითი ამ საკითხზე. ეს სახელოვანი ინგლისელი იყო პირველი ფილოსოფოსი და პირველი მეცნიერი თავისი დროისა. და ამავე დროს დაიმსახურა სახელი პირველის მოქრთამისა და მოღალატისა პოლიტიკურ საქმეში.

ცხოვრების ძირიან-ფესვიანად განახლებისათვის ბევრად უფრო მეტი მნიშვნელობა აქვს ცოცხალ მაგალითებს წმინდა კულტურულის წეს-წყობილებისას, თავისუფალი რეჟიმისას, მოგეხსენებათ, რომ პლუტარსის გმირების გაცნობამ ბევრი, ძალიან ბევრი ჭაბუკი გახადა მათ მხურვალე თაყვანისმცემლად, მიმბაძველად და გადააქცია საუკუნოდ სადიდებელ გმირებად. აი მაგალითი, რომლითაც უნდა ისარგებლოს ჩვენებურმა სახალხო უნივერსიტეტმა. მან უნდა უპირველესად ყოვლისა ზედმიწევნით, სურათულად გააცნოს ჩვენი ხალხი დაწინაურებულ ერების კულტურულ ცხოვრებას... სოციალური ეტნოგრაფია- აი მთავარი საგანი ჩვენებურის სახალხო უნივერსიტეტისა. ყოველმა გლეხმა, რომელიც კი გახდება ღირსი ამ საკულტურო ტაძრისა, ასე ვთქვათ, უნდა კონკრეტიულად, დაწვრილებით გაითვალისწინოს, ცოცხალი ლექციების საშუალებით, შემდეგი საარსო მხარეები დაწინაურებულის კულტურულის ცხოვრებისა: 1) როგორ არის აგებული ოჯახი იმ ბედნიერ სახლებში, რა ურთიერთობა და დამოკიდებულება არსებობს ოჯახის წევრთა შორის, რა უფლება აქვს თვითეულს წევრს ოჯახისას და რა უფლებით სარგებლობენ ქალები, როგორ არის განაწილებული ოჯახური შრომა რა გვარს წეს-რიგს მისდევენ გარჯილობაში, ჭამა-სმაში, დასვენებაში, გართობაში, რამდენად უყვართ წიგნებისა და გაზეთების კითხვა, რა გვარი წიგნები შეადგენენ საოჯახო ბიბლიოთეკას, რა დამოკიდებულება აქვს ოჯახსა სკოლასთან, მოძღვართან, ეკლესიასთან და სხვანი; 2) რა პრინციპზე, რა საფუძველზე არის აგებული სოფლის ორგანიზაცია, განწყობილება; რა გვარი ურთიერთობა არსებობს ოჯახთა შორის; რა პატივით ეპყრობიან ერთმანეთის უფლებას; როგორ მართავს თავისს საქმეებს სოფელი, როგორ ირჩევს მამასახლისს, მოსამართლეებს და სხვა თავის მოხელეთა, როგორ უძღვება სასოფლო, საერთო სამუშაოებსა; როგორ ეხმარებიან ერთმანეთს ოჯახები სხვა და სხვა საქმეებში; როგორი სკოლა აქვთ; რა საგნებს ასწავლიან ამ სკოლაში; როგორ ირჩევს სოფელი თავისი სკოლის მასწავლებელს; როგორ ირჩევს თავის სულიერს მოძღვარს, როგორ ინახავს მას და რა გვარი განწყობილება აქვს ეკლესიასთან; რა ხარისხის თვით-მართველობით სარგებლობს სოფელი და სხვანი. 3) კავშირი სოფლისა სხვა სოფლებთან; კოლექტიური ერთეული სოფლებისა; სიდიდე ამ ერთეულისა, მისი ურთიერთობა თვითეულს სოფელთან, მისნი უფლებანი. 4) უფლებანი და მოვალეობანი უფრო დიდი ერთეულობისა. 5) საზოგადო კავშირი ყველა ამ ერთეულთა, ანუ სახელმწიფო; სახელმწიფოს ორგანიზაცია; თავისუფლების პრინციპები, რომელზედაც აგებულია სახელმწიფოს მართვა-გამგეობა; ფორმა სახელმწიფოს მართვისა; უფლებანი სახელმწიფოს მეთაურისა; უფლებანი პარლამენტისა; საარჩევნო უფლებანი ერისა, და სხვანი. 6) ვის ხელშია მიწა-წყალი; რა ხარისხზე სდგას ხვნა-თესვის კულტურა; რა ღონისძიებას და ხერხს ხმარობენ, რომ პატარა მიწიდან დიდი მოსავალი მიიღონ; მერამდენე ნაწილს მოსავლისას აძლევს მხნელ-მთესველი მიწის მესაკუთრესა; რა გვარი რეფორმა მიაჩნიათ შესაძლოდ და სანატრელად მიწის მფლობელობაში და სხვანი; 7) ქარხნები და ზაოდები; მუშათა მდგომარეობა; რამდენს საათს შრომობს მუშა და რა ფასს იღებს; რა ხერხებს ხმარობენ მუშები თავისი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად? რა მიაჩნიათ მათ თავისს იდეალად და რა ღონისძიებით უნდათ მისი განხორციელება, და სხვანი...

აი მთავარი საგანი, რასაც ქართულში სახალხო უნივერსიტეტმა უნდა მიაქციოს განსაკუთრებული ყურადღება. მან უნდა ხალხს გაუთვალისწინოს, რაგვარად არის ახსნილი და განხორციელებული ჩამოთვლილი საკითხები არა ერთს კულტურულს ქვეყნებში, არამედ სხვა და სხვაში. შედარებითი მეთოდი აქაც დიდ დახმარებას გაუწევს საუნივერსიტეტო ლექტორს საგნების გამორკვევაში, განათებაში, ამ მეთოდის წყალობით მსმენელნი კარგად დაინახავენ, რომ თავის მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად ხალხს დასჭირდა დიდი ბრძოლა და მისი კეთილდღეობა ეხლაც სხვა და სხვა კულტურულს ქვეყანაში სხვა და სხვა ხარისხზე სდგას; ევროპაში გლეხებსა და მუშებს ჯერ ბევრი რამ აკლიათ; მეტს ეწივნენ ამერიკაში, უფრო კიდევ მომატებულის ღირსნი გახდნენ ავსტრალიასა და ზელანდიაში... დაახლოებით გაცნობა კულტურულის ხალხების წარმატებისა ჩვენს ხალხს დაანახვებს, თუ რა სოციალური ცვლილებაა შესაძლებელი და რა შეუძლებელი. პირველს მტკიცედ და შეუპოვრად მოითხოვს. მეორეს გვერდს აუქცევს ჯერჯერობით.

ყველა სხვა საგნების პროგრამასაც უნდა ჰქონდეს რეალური, პრაქტიკული ცხოველი ხასიათი ჩვენს სახალხო უნივერსიტეტებში... ქიმიას, ფიზიკას, ბოტანიკას, ზოოლოგიას იმ მხრივ უნდა აუხსნიდნენ მსმენელთ ლეკტორები, რა მხარესაც უფრო მეტი კავშირი აქვს ცხოვრებასთან და მის გაუკეთესებასთან. ისტორიიდანაც უნდა გააცნონ ის მომენტები, რომელთაც დაანახვეს ხალხს ახალი ჰორიზონტები, შესძინეს მას ახალი იდეალები, დაბადეს ახალი მისწრაფებანი, შემოიღეს ახალის სოციალური ცვლილებანი, გაამდიდრეს კაცობრიობის პანტეონი ახალი გმირებითა...

დასასრულს უნდა ვსთქვათ რომ შევძლებთ ხალხის განათლება ნათელს პედაგოგიურს გზაზე დავაყენოთ, დავაარსოთ დაუბრკოლებლივ ქართული წერა-კითხვის სკოლები ყველა სოფელში, სახალხო სკოლები ფართო პროგრამითა და ბოლოს ვეღირსოთ სახალხო ქართულს უნივერსიტეტსაც; მაგრამ ყველა ამისთვის საჭიროა შესაფერი ტაქტიკა. ჩვენ, მაგალითად, უარი არ უნდა ვსთქვათ ქართულს სკოლაზე იმის გამო, რომ ამავე წამს არ გვაძლევენ მოქალაქეობრივ თავისუფლებას. მივბაძოთ ჭკვიან და მხნე პოლონელების მაგალითს, რომელნიც უპირველესად ყოვლისა თხოულობენ კულტურულს თავისუფლებას, თავისუფლებას ეროვნულის სკოლებისას, თხოულობენ ახლავე ამ წამში, და დიდი სიამოვნებით გახსნიან ყველგან პოლონურს სკოლას, თუნდაც მაშინვე არ მიანიჭონ მათ მოქალაქეობრივი თავისუფლება... წასაბაძავ მაგალითს უფრო ახლო ვიპოვნით. სომხებმა მიიღეს ნებართვა თავის ეროვნული სამრევლო სკოლების გახსნის შესახებ. როგორ გგონიათ, ამ ნებართვით ისინი არ ისარგებლებენ, ვიდრე მოქალაქეობრივი თავისუფლება არ ეღირსება რუსეთსა? გამოიკითხეთ და დარწმუნდებით, რომ ახლავე ამ წამსვე აპირებენ ამ უფლებით ისარგებლონ და რაც კი შეიძლება ადრე გახსნან თავისი ეროვნული სკოლები... ჩვენც ასე უნდა მოვიქცეთ. ჯერ ერთი სიკეთე ვიგდოთ ხელში და მერე მეორე სიკეთის მოპოვებას მედგრად შევუდგეთ...

თუ რა გვარად უნდა მოეწყოს ჩვენში ქართული სახალხო უნივერსიტეტი ტეხნიკის მხრივ, ამას თავის დროზე ვუძღვნით ცალკე წერილს.

ცნობის ფურცელი. - 1905. - №2885. - გვ. 2-3

ვ. ხუროძე

ჩვენი სკოლის მასწავლებლები ფაცი-ფუცობენ: იკრიბებიან, მსჯელობენ და კავშირების შეკვრაზე ზრუნავენ.

ჯერჯერობით მათ საქმიანობას არ ასულდგმულებს ფართო საზოგადოებრივი იდეალები, მასწავლებლები უმეტესათ ჯერ კიდევ ვიწრო პროფესიონალურ ატმოსფერაში ტრიალებენ.

მაგრამ ეს პირველი საფეხურია და მას დაუყონებლივ უნდა მოყვეს მდარე უფრო ფართო და საზოგადოებრივი ნაბიჯი.

ერთად ერთი საგანი, რასაც ყურადღებას აქცევენ - ეს არის სკოლის ნაციონალიზაცია - ყველა საქმეების ქართულათ სწავლება. ამაზე უფრო შორს ჩვენი მასწავლებლები ჯერ-ჯერობით ვერ წასულან.

განა დღევანდელ მომენტს ასეთი მოთხოვნის მეტი არაფერი შეეფერება? ამაზე შავი რეაქციის დროსაც ხომ ვლაპარაკობდით!

განა მარტო ის დაგვაკმაყოფილებს, რომ სკოლა ნაციონალური იქნეს? განა თვით რუსეთს დღემდის ნაციონალური სკოლა არ ქონდა? მერე ვის აკმაყოფილებდა იგი?

რუსეთის ნაციონალური სკოლა მონობის ერთ-ერთი იარაღთაგანი იყო ძველი მთავრობის ხელში, ის მოზარდი თაობის სულიერ აღმაფრენის სამარეთ იყო მონათლული. მაშასადამე ვერც ჩვენ დაგვაკმაყოფილებს მარტო ნაციონალური სკოლა. საჭიროა კიდევ სხვა რაღაც. ეს გახლავთ სკოლაში თავისუფლების შეტანა, ბავშვის პიროვნების პატივისცემა, მისი ინდივიდუალობის დაცვა, და რაც თავი და თავია - პირადი ინიციატივის და თვითმოქმედების გაღვივება.

ეს უნდა იქნეს ახალი სკოლის ერთ-ერთი ქვაკუთხედი.

არას ვიტყვი ისეთ საანბანო ჭეშმარიტებებზე, როგორიც არის სკოლასა და საზოგადოების შორის კავშირის აუცილებლობა, ურთიერთ კონტროლი და სხვა, გადავალ პირდაპირ პროგრამაზე.

ერთი უმთავრეს კითხვათაგანია ის, თუ რა უნდა ბატონობდეს სკოლაში: კლასიციზმი თუ რეალიზმი, ან იქნებ მათი სინტეზია საჭირო.

მივიღოთ თუ არა ე.წ. ამერიკული სკოლის მეთოდი; როგორ გარდავქმნათ ჩვენი სკოლა ამ პრინციპების მიხედვით?

მაგრამ ყველაფერი ეს ბურჟუაზიული სკოლის პრინციპებია. თანამედროვე დემოკრატიის წინაშე კი რუსეთის რევოლიუციამ უფართოესი ჰორიზონტი გადაშალა.

თანამედროვე სკოლა ამ საზოგადოებრივ ურთიერთობის მისაღებათაც უნდა ამზადებდეს მოზარდ თაობას, სოციალიზმის პრინციპებით თანდათან უნდა გაიჟღინთოს სკოლა.

აი უმთავრესი კითხვები, რომელთა გარშემო უნდა მუშაობდეს ჩვენი პედაგოგიური აზრი დღეს. ესაა ჩვენი საზოგადოებისთვის ერთი უდიდეს საკითხთაგანი და გასაკვირია, რომ დღემდის საამისოს ვერას ვხედავთ.

ჩვენი მცინარე ე.წ. საზოგადოება ხახაგაღებული მისჩერებია დროებითი მთავრობას - აბა რას ჩაგვიდებს პირშიო და საკუთარ საქმიანობის უნარს კი ვერ იჩენს.

სკოლის საკითხი არაა პოლიტიკურ პარტიებისათვის მთავარი მიზანი, მათი გულისყური დღეს სულ სხვა საქმისკენაა მიმართული. ამიტომ თითონ მასწავლებლებმა უნდა აღიმაღლონ ხმა, ჩაითრიონ საზოგადოების მცოდნე პირები და შეუდგენ სასკოლო პროგრამის გამომუშავებას.

ევროპის პედაგოგიკის უკანასკნელი სიტყვა - აი რა უნდა გადმოინერგოს ჩვენს განახლებულ სკოლებში.

ცხადია, რომ მომზადებული მასწავლებლები ნაკლებათა გვყავს, ამიტომ ამ ზაფხულშივე უნდა მოვაწყოთ სამასწავლებლო კურსები და ცოტა რამე ცოდნა მაინც მივაწოდოთ ახალი სკოლის მესვეურებს.

რაღა დასამალია - ბევრმა მასწავლებელმა ქართულიც კი არ იცის და ენკენისთვის მოახლოვებას შიშით ელის - რა მეშველება, როგორ ვასწავლო ბავშვებს ქართულადო. ამ ნაკლის შემსუბუქებას მაინც აქედანვე უნდა ვცნობდეთ.

ერთობა. - 1917. - №31. - გვ. 1-2

მიხაკო თავდგირიძე

ბ-ნო რედაქტორო! ნება მიბოძეთ თქვენის პატივცემულ გაზეთის საშუალებით უგულითადესი მადლობა გამოვუცხადოთ ქვემორე აღნიშნულ პირთ, რომელთაც თავისი წვლილი არ დაიშურეს და ნივთიერი დახმარება აღმოუჩინეს პარიზში მოსწავლე ერთ ახალგაზრდა ქართველს.

სიმონ კილაძე, მაკარი კიკვაძე, გიორგი ჯიმშელაშვილი და სხვები. [...]

სულ 41 მ. 90 კ. ეს ფული დანიშნულებისამებრ გაეგზავნა ზემოხსენებულ სტუდენტს. მასთან ვუგზავნი რედაქციას საბუთს ამ ფულების დანიშნულებისამებრ გადაცემისას.

ივერია. - 1905. - №168. - გვ. 4

რ. გ-შვილი

საზღვარ-გარეთ წამომსვლელთა საყურადღებოთ

საჭიროდ მიმაჩნია, რომ აქ წამომსვლელთ (გერმანიაში) ცოტათ თუ ბევრად, გავაცნო სწავლისა და ცხოვრების პირობები. ხშირად შეჰყავთ შეცდომაში მოსწავლე ახალ-გაზდობა, რომ ვითომ აქ, უმაღლეს სასწავლებლებში სამი ან ოთხი კლასის მოწმობებით იღებდნენ. ვურჩევ წამომსვლელთ ჯერ აქაური პირობები რიგიანად გაიგონ და მერე საქმეს ისე შეუდგნენ.

უმაღლეს სასწავლებელში: პოლიტეხნიკუმში, უნივერსიტეტში და სამეურნეოში, იღებენ მხოლოთ გიმნაზია და სემინარია დამთავრებულთ. (რეალურ სასწავლებელში ნასწავლთ არ იღებენ; ამიტომ საჭიროა დამატებითი ეგზამენები და გიმნაზიის მოწმობის მიღება), სწავლის ფასი ლექცია საათში ყველგან ღირს ოთხი მარკა - (1მ. 85 კ.) - რადგან პოლიტეხნიკუმში გვახდევინებენ წლიურად საზღვარ-გარეთობისას 50 მანეთს, ამიტომ უნივერსიტეტში 50 მან. სწავლა წლიურად ნაკლები ჯდება. წელიწადში სწავლა ჯდება 200 მან. და ზოგიერთი სემესტრები მეტიცა. პირველად შემსვლელთ საზღვარ-გარელობის გარდა ახდევინებენ 20 მან. სასწავლებელში ჩასარიცხს. პოლიტეხნიკუმში არსებობს ორი ეგზამენი: ნახევარ დიპლომისა და გათავებისა. პირველი ეგზამენი ღირს 45 მან. და მეორე 90 მან. უნივერსიტეტში არსებობს მარტო გასათავებელი ეგზამენი და ჯდება 220 მანათამდის. მარტო საექიმოა ხუთი წლის კურსი და სამეურნეო სამის, სხვა დანარჩენი ფაკულტეტები არის ოთხ-ოთხი წლის. ზამთრის სემესტრი იწყება პირველ ნოემბერს და ვისაც ჩარიცხვა სურს, უნდა ადრევე იზრუნოს და წერილებით ან პირადათ ჩაირიცხოს კანდიდატად, რომ შემდეგში მიღება არ გაუძნელდეს.

ცხოვრება აქ 60 მან. ნაკლებ ყოვლად შეუძლებელია. მომყავს დაწვრილებით, თუ რა ჯდება თვიურად ცხოვრება, რომ კაცმა თავისი აუცილებელი საჭიროებანი დაიკმაყოფილოს: ოთახი 25 მარკა, სადილი 30 მარ., ვახშამი 15 მარ., სარეცხი 10 მარ., საუზმე 10 მარ., სანათი და გასათბობი 10 მარ., წვრილმანი სასწავლო ნივთები 10 მარ. წიგნები და ტანისამოსი 20 მარ., (რადგან წიგნებსა და ტანისამოსს ნისიათ ვიღებთ, ვიხდით თვე და თვე ორთავეში 20 მარ.) სულ ერთად ჯდება თვეში 130 მარკა ე. ი. 60 მან. (თუ ამ ფულიდან რამე გასართობში წავა კაცი, ამ შემთხვევაში ან უსადილო და ან უვახშმო უნდა დარჩეს.)

ხშირად ათას ნაირი იმედებით დაუფიქრებლივ მოდიან და შემდეგში აქ გაჭირვებაში ვარდებიან - კარგათ მოგეხსენებათ თუ მოსწავლეს ყველაფერი რიგზედ არა აქვს, მაშინ სწავლის მაგიერ წვალება გამოდის. ამიტომ ვურჩევ ყველას, ვისაც წამოსვლა სურს, საქმე ისე დააყენოს, რომ შემდეგში აქ მატერიალურის მხრივ უზრუნველ ყოფილი იყოს, ვისაც წელი არ მოსდევს და ზემო აღნიშნული პირობების შესრულება არ შეუძლიან, აქ ტანჯვის მეტს ვერას გაარიგებს და საღი ჩამოსული სამშობლოში უწეს-რიგო ცხოვრების გამო ავათმყოფი დაბრუნდება. სხვა ქალაქებთან შედარებით აქ ქ. მიუნხენში უფრო კარგათ ეცხოვრებათ უცხოელებს, რადგან ხალხი კარგია და კარგადაც ეპყრობიან საზღვარ-გარელებს. აგრეთვე საჭიროა ენის ცოდნა თეორიულად მაინც, რადგან ენის შესწავლას ბევრი დრო მიაქვს და ვისაც ენა თეორიულათ ეცოდინება, მალე შეეჩვევა ლაპარაკსაც. უმჯობესია სემესტრის დაწყებამდის ადრე ჩამოსვლა, ზემო აღნიშნული პირობები არის ბავარიაში ქ. მიუნხენში. ვისაც სურს აქ რაიმე საქმის გაგება, ან ჩამოსვლა, შეუძლიან ჩემი ადრესი რედაქციაში გაიგოს რომელთაც ჩემ მხრივ რაც შემეძლება დახმარებას გაუწევ, წერილობით თუ საქმით.

P.ს. სამეურნეო უმაღლესი სასწავლებლები ძლიერ კარგ პირობებშია, სადაც ასწავლიან თეორიულათ თუ პრაქტიკულათ ყველა სამეურნეო დარგებს, გარდა ღვინის დაყენებისა, არის სამი წლის კურსი, მაგრამ ოთხ წელიწადზედ ადრე გათავდება ყოვლად შეუძლებელია.

სახალხო გაზეთი. - 1910. - №76. - გვ. 4

ფარ-მან [ფილიპე მახარაძე]

როცა ადამიანი შეგნებულ ცხოვრებას იწყებს და საისტორიო ასპარეზზე გამოდის, მისი ზრუნვა, მისი ლტოლვილება ახალთაობისაკენ არის მიქცეული. ეს ასეც უნდა იყოს. თუ კი სხვა და სხვა ცხოველები და ფრინველები თავ-გამეტებით იცავენ და უვლიან თავიანთ შვილებს, ადამიანთა საზოგადოებაში ამ ბუნებრივ ინსტინქტს მეტი მნიშვნელობა და ადგილი უნდა დაეჭირა. ადამიანი, როგორც უმაღლესი ქმნილება, რასაკვირველია, უფრო მეტ გამჭრიახობას და შეგნებას იჩენს ამ საქმეში. ის არ კმარობს, როგორც პირუტყვი, მარტო თავის სიცოცხლეში დაიცოს [სიც] ახალი თაობა. ის ცდილობს შეუქმნას მას ისეთი პირობები, რომელნიც გაუადვილებენ მომავალ ცხოვრებას, ამისათვის ის ამზადებს სამკვიდროს, რომელსაც უნდა დაეპატრონოს მისი სისხლი და ხორცი - მისი მემკვიდრე.ასეთი აზრი ასულდგმულებს კაცობრიობას, მატებს მას ენერგიას, უღვიძებს მეტი შრომის სურვილს - და ყველა ეს იმიტომ, რომ მას ახალი თაობა ეზრდება, რომელსაც იგი ბუნებრივათ დაჰხარის და ცდილობს მის უზრუნველყოფას. უნდა დავეთანხმოთ იმ აზრს, რომ მომავალი სიძლიერე და დიდება იმ ერშია დამარხული, რომელსაც განსაკუთრებული ყურადღება აქვს მიქცეული ახალ თაობაზე.ხალხი წინ უნდა იყურებოდეს - მიმავალში, ხოლო მიმავალი კი მომავალ თაობას ეკუთვნის. ამ აზრით კაცობრიობის უკანასკნელ ისტორიაში პირველი ადგილი უჭირავს ინგლისელებს - საზოგადოთ ინგლო-საქსების რასას. ინგლისელი ახალთაობით ცოცხლობს. მისით სულდგმულობს, მისთვის უნდა მთელი თავისი ქონება და სულის სიძლიერე, არც ერთ ერს ისეთი მდიდარი საბავშვო ლიტერატურა არ აქვს, როგორც ინგლისელებს. ამ ბოლო დროს თეატრები თითქმის ბავშების საკუთრებათ გადაიქცენ. სპეციალურათ იწერება, ან დაწერილი გადაკეთდება ხოლმე) საბავშვო პიესები და სპეციალური არტისტები არდგენენ [სიც] მათ.

რას ვხედავთ ამ დროს ჩვენში? მაშინ, როდესაც ინგლისელი საერთოთ „პატარა ადამიანს“ უმაღლესს ხელშეუხებელ ქმნილებათ ისახავს, - ჩვენი მასწავლებლები და აღმზრდელები ყურებს აგლეჯენ და ლოყებს უსიებენ ცემით ამ „პატარა ადამიანებს“. პირუტყვთა მოვლა-მოშენებას მეტი ყურადღება აქვს მიპყრობილი, ვინემ ახალ თაობაზე ზრუნვას. არავინ ცდილობს დააკვირდეს, გაიცნოს ბავშის სულისკვეთება, ჩასწვდეს მას სულის სიღრმემდე და აუნთოს შიგ დაშრეტილი ლამპარი სიყვარულისა, ადამიანობისა, ლმობიერებისა და სხვა სათნო თვისებებისა.

თუ კი ჯერაც ვერ შეგვიგნია ახალთაობის მნიშვნელობა, ცხადია, რა მდგომარეობაში იქნებოდა ეს საქმე ოცი წლის წინათ, სახელდობრ მაშინ, როცა ჟურნალმა „ჯეჯილმა“ დაიწყო გამოსვლა. ჩვენს უიმედოთ დარჩენილს, ჩვენგან მივიწყებულ „ყრმათა გუნდს“ გაზაფხულის გულ-გამთბობ სხივებივით მოევლინა „ჯეჯილი“, - ეს კაცობრიობის მკვებავი მცენარის პირველი ნასახი [სიც]. მან შეაშუქა ბნელით მოცულ პატარების არსებაში აამოძრავა მათი სულიერი ძალა, ოცი წელიწადია ჟურნალი „ჯეჯილი“ გამოდის, ოცი წელიწადია მას უმანკო პატარა ხელები იხუტებენ და ეალერსებიან, ოცი წელიწადია პატარა თითები მის სტრიქონებს მისდევს, პატარა ტუჩები მარცვლებიდან სიტყვებზე და სიტყვებიდან აზრებზე გადადის და ეცნობა იმ მშვენიერ საბავშო მოთხრობებს, რომელნიც იბეჭდებოდენ ამ უანგარო ჟურნალში. ოცი წელიწადი...! ადვილი სათქმელია! იმ პირობებში მუშაობა, რაც მას გარშემო ერტყა, - უყურადღებობა აღმზრდელთა მხრით, საზოგადოებრივი ინდიფერენტიზმი ამ საგნისადმი, ნივთიერი გაჭივრება... ყველა ეს დაძლეულ იქნა და ჟურნალი მაინც გამოდის დღემდის. ეს პირველი მაგალითია ჩვენ ცხოვრებაში. არც ერთ გამოცემას ჩვენში ამდენ ხანს არ უცოცხლია. ეს მხოლოდ შესძლო „ჯეჯილმა“. აი რა შესძლებია მიზნის სიწრფელეს, საქმის სიყვარულს. უტყუარ გრძნობას გულში ჩასახულს! ვუსურვებთ კიდევ დიდხანს განეგრძოს მას თავისი ნაყოფიერი მუშაობა არჩეულ სარბიელზე.

ახალი სხივი. - 1910. - №10. - გვ. 2-3

პეტრე სურგულაძე

დღევანდლამდის კაცობრიობის ისტორია მხოლოდ ტანჯვის ისტორიაა. კაცობრიობის უმრავლესობა მუდმივ ჯაფაშია შებმული, მუშაობს და იტანჯება, რომ მისი ნაოფლარით უმცირესობამ იმხიარულოს და სიტკბოებას მისცეს თავი. თუმცა ეს უმრავლესობის გაყვლეფა უმცირესობისაგან დღემდის სწარმოებს, მაგრამ ჩვენ მაინც ვამჩნევთ, რომ შეუჩერებელ ბრძოლაში უმრავლესობა თანდათან იუმჯობესებს თავის მდგომარეობას, თანდათან მაღლა იწევს და იახლოვებს იმ დროს, როცა საერთო თანასწორობის განხორციელება მოსპობს ყოველ გვარ დაბეჩავებასა და დამონავებას.

ჩვენ აქ შევეხებით სოციალურ ცხოვრების მხოლოდ ერთ მხარეს. მას შემდეგ, რაც პოლიტიკურ ასპარეზზე გამოვიდა, ეგრედ წოდებული, მესამე ელემენტი, ძირიანად შეიცვალა ყოველგან უმთავრესი საზოგადოებრივი ორგანიზაციის, სახელმწიფოს - სახე, ყოველგან, ადრე თუ გვიან, სახელმწიფოს გამგებლობა ამა თუ იმ სახით ხალხის ხელში გადავიდა. მაგრამ ეს გადასვლა ყოველგან ერთნაირის სისრულით არ მომხდარა. ზოგიერთ ქვეყანაში, როგორც, მაგალითად, გერმანიაში, საფრანგეთში, შემოვიდა საყოველთაო საარჩევნო სისტემა, რომელიც საშუალებას აძლევს ყოველ კლასს და, მაშასადამე, საკუთრებას მოკლებულ მუშებსაც - უმაღლეს სახელმწიფო დაწესებულებაში, პარლამენტში, თავისი წარმომადგენლები გააგზავნოს.

ამნაირად, ზოგიერთ ქვეყანაში მაინც, ყოველგვარ საარჩევნო ცენზის მოსპობით, ყოველ მოქალაქისთვის შესაძლო გახდა პოლიტიკურ ბრძოლაში პირდაპირი მონაწილეობა მიიღოს, პარლამენტში მისი იდეების მომხრე და მისი ინტერესების დამცველი გაგზავნოს.

მაგრამ აქ ჩვენ ერთ ცალმხრივობას ვამჩნევთ. როგორც ვიცით, დედამიწაზე მამაკაცთა და ქალთა რიცხვი დაახლოვებით თანასწორია. ვერავინ იტყვის, რომ კაცობრიობის არსებობაში ქალს ნაკლები მნიშვნელობა ჰქონდეს, ვიდრე მამაკაცს. მიუხედავად ამისა, კაცობრიობის ეს ნახევარი დღემდისაც მოკლებულია უფლებრივ თანასწორობას მამაკაცთან.

რასაკვირველია, ასეთ მოვლენას თავისი მიზეზები აქვს წარსულ ისტორიაში. კაცობრიობას ისტორიული ხანა დედაკაცის მონობის ხანაა. სულ ერთია, სოციალურ ცხოვრების რა საფეხურზედაც უნდა ყოფილიყო დედაკაცი, - მონობის ეპოქაში მონის ცოლი და, მაშასადამე, თვითონაც მონა, გინდ დიდებულ პატრიციის მეუღლე, - ის მაინც სავსებით მამაკაცისაგან იყო დამოკიდებული და მის დანიშნულებას მხოლოდ მამაკაცის სიამოვნება შეადგენდა. ოჯახი, - აი ის წრე, რომელშიაც თავსდებოდა დედაკაცის მთელი ცხოვრება. არც ფეოდალურ ხანას დაუყრია დიდი სიკეთე დედაკაცისათვის, რაინდების „სათაყვანო საგანი“ იგივ უუფლებო დედაკაცი იყო.

მაგრამ აი, დადგა ბურჟუაზიული ეპოქა. ამ ეპოქამ თავისი საწარმოვო მოქმედებით, ისეთი პირობები შეჰქმნა, რომელმაც გამოიწვია ძველებური ოჯახის დარღვევა. ქალი, წინედ კერას მიკრული, გარედ გამოდის, მამაკაცს გვერდით უდგება და მასავით მძიმე შრომას ეწევა. ქალი იწყებს ოჯახის მამაკაცისაგან დამოუკიდებლად შრომას. მაშინ როდესაც წინანდელ დროში ოჯახის უმთავრესი მარჩენალი მამაკაცი იყო და ქალი იძულებული იყო მას პირში შესჩერებოდა ლუკმა პურის მოლოდინში, დღეს იგი დამოუკიდებლად ეძებს ამ ლუკმა პურს. საარსებო ბრძოლაში დამოუკიდებლობის გზაზე დადგომას დედაკაცისას უსათუოდ უნდა მოჰყვეს შესაფერი სოციალური ცვლილებაც. ის დამონავება, რომელიც წინედ აუცილებელი მოვლენა იყო, როგორც ეკონომიურ დამოკიდებულების შედეგი, დღეს თანდათან ისპობა.

გარდა ამისა საჭიროა აღვნიშნოთ ეკონომიურ ცხოვრაბის მეორე მხარეც. წინანდელი ოჯახი წარმოადგენდა პატარა შემოზღუდულ საწარმოვო ერთეულს. ოჯახის წევრები თვითონ ამზადებდნენ ოჯახისათვის თითქმის ყველა საჭირო ნივთებს. დიდიხანი არაა მას შემდეგ, რაც ჩვენში კმაყოფილდებოდენ სახლში მოქსოვილ ხამით და შალით. მაგრამ მრეწველობის განვითარებამ სტიქიურის ძლიერებით ჩამოანგრია ძველი განცალკევებული ოჯახის კარები, ჩაერია ოჯახურ წარმოებაში და მოსპო ის იდილიური ორგანიზაცია, რომელიც წინედ არსებობდა. ნაყიდმა საქონელმა თანდათან გააძევა ოჯახის წარმოების ფული. რაც დრო მიდის, იმდენად უფრო მეტ საქონელს ყიდულობს ოჯახი. ცხადია სხვისი ნაწარმოების ყიდვა მაშინაა შესაძლო, როცა შენც გაგაქვს ბაზარზე შენი ნაწარმოები. აქაც ოჯახისთვის ასპარეზი თითქმის მოსპობილია. ის საქარხნო მრეწველობას მეტოქეობას ვერ გაუწევს. ამიტომ მრავალ ოჯახთა წევრებს მხოლოდ ერთი გზა რჩებათ, - ბაზარზე თავისი ძალა გამოიტანონ და გაყიდონ, - ქირაზე იმუშაონ. დედაკაციც, რომელსაც ოჯახი ვეღარ აძლევს არსებობის საშუალებას, ძალა-უნებურად გარედ უნდა გავიდეს და ჯამაგირით თუ ქირით უნდა ირჩინოს თავი. ამგვარად იგი ეკონომიურ მოქმედებაში უსწორდება მამაკაცს. დედაკაცი იწყებს დამოუკიდებელ არსებობას. ის თავისუფლდება იმ მზრუნველობისაგან, რომელიც წინედ მის ცხოვრებაში ჩვეულებრივი მოვლენა იყო.

დღევანდელ სოციალურ ცხოვრების პირობები მასზეც ისევე მოქმედებენ, იმანაც იმავე იარაღით უნდა იბრძოლოს, იმავე საშვალებას უნდა მიმართოს თავის ინტერესების დასაცველად, რა საშვალებითაც სარგებლობს მამაკაცი, საზოგადოებრივს ასპარეზზე გამოსვლა აუცილებლად ხდის დედაკაცისთვისაც თავის ინტერესებისათვის ბრძოლას. კანონმდებლობა, რომელიც განსაზღვრავს მწარმოებლის და მუშის ურთიერთ დამოკიდებულებას, აღზრდის საქმე და ბევრი სხვა სოციალური საკითხი, პირდაპირ დედაკაცსაც ეხება. საზოგადოებრივ წარმოების პროცესში მშრომელს პოლიტიკურ სარბიელზე გამოსვლა დედაკაცისა ისტორიული აუცილებლობაა.

მიუხედავად ამისა, მიუხედავად სოციალურ პირობების შეცვლისა, პოლიტიკური უფლება დღემდისაც ვერ მოიპოვა დედაკაცმა. მხოლოდ ორიოდე ქვეყანაში გაუთანასწორდა პოლიტიკურად დედაკაცი მამა-კაცს. შემდეგ წერილში მკითხველს გავაცნობთ, თუ რა შედეგი მოჰყვება ამ გათანასწორებას.

ივერია. - 1905 . - №165. - გვ. 1

კაუცკი

საუკუნოების მონობამ ქალები ისეთ უნუგეშო მდგომარეობამდი მიიყვანა, რომ ბევრი სოციალისტებიც კი დიდ ეჭვის თვალით უყურებდენ ქალებისთვის საარჩევნო უფლების მინიჭებას. „დედაკაცი კონსერვატორია“, - გაიძახიან სოციალისტების ერთი ნაწილი ბელგიაში, გერმანიაში, ფრანციაში და ბევრგან სხვაგანაც, „მათთვის ხმის უფლების მიცემა არჩევნებზე ნიშნავს მოპოებულ პოზიციების სახიფათო პირობებში ჩაყენებას, რაიცა მღვდლების და სხვა ხულიგანური ელემენტების გავლენას გააძლიერებს“...

ამ გვარი შეხედულობის წინააღმდეგ აი რასა სწერს ამხანაგი კაუცკი:

ბურჟუაზიის უმთავრესი იარაღი პოლიტიკურ ბრძოლაში ფულია. ფულებით ის ყიდულობს ბეჭდვითი სიტყვას, კანდიდატებს, დეპუტატებს, და ხშრათ ამომრჩეველთაც. მას შეუძლია პოლიტიკურ ბრძოლაში თავისი წრის ქალების დაუხმარებლათ გამაგრდეს. პროლეტარიატის საქმე კი სულ სხვაა. მუშას არ შეუძლია თავის მაგიერათ ბრძოლაში ფულით დაქირავებული პიროვნება წამოაყენოს, მან თვითონ უნდა იბრძოლოს თავის საქმისათვის, მისი ბრძოლა კი მით უფრო ნაყოფიერია, რამდენათაც მისი შეგნება, ენერგია და სიმხნევე მაღლა დგას. პროლეტარ ქალების ამ ბრძოლისადმი დამოკიდებულებას ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს - ბრძოლის შედეგებზე რაც უნდა მხნე, შეგნებული, და ენერგიული არ უნდა იყოს მამაკაცი ბრძოლაში, მისი ენერგია სუსტდება ან უბრალოთ იხარჯება, როდესაც მას ოჯახში მეუღლე ფარულათ ან გულ-ახდილათ წინააღმდეგობას უწევს, სულ სხვაა, როდესაც ცოლი შეგნებულ ამხანაგათ გამოდის. გარდა იმისა, რომ ჩამომავლობას საშუალება ეძლევა სოციალისტური აღზრდა მიიღოს, და იგინი შეუმჩნევლათ იზრდებიან მომავალ ბრძოლის გმირებათ, მამაკაცს შეუძლია მთელი თავისი ძალ-ღონე განმათავისუფლებელ ბრძოლას შესწირონ, როდესაც ცოლის მხრით წაქეზებას და დახმარებას ხედავს; დიახ დედაკაცი ხშირათ აქტიურ მონაწილეობას იღებს ბრძოლაში, და თავის მხნეობით და თავგანწირულობით მაგალითს აძლევს მამაკაცს. აი რისთვისაა საჭირო ქალთა შორის სოციალისტური პროპაგანდა, რომელიც პროლეტარიატის-კლასიურ ბრძოლას გამარჯვებით დააგვირგვინებს, ამ პროპაგანდას კი ისე არაფერი ხელს არ შეუწყობს, როგორც ქალებისადმი საარჩევნო უფლებების მინიჭება. რანაირათ უნდა დაინტერესდნენ დედაკაცები პოლიტიკით, როდესაც მათ ამ პოლიტიკაში ხმა არა აქვთ? რაფერ შეუძლიათ მამაკაცებს სოციალისტური პროპაგანდით დააინტერესონ დედაკაცები, როდესაც ის (სოც. პროპაგანდა) ამ უკანასკნელთ არავითარ ხელსაყრელ პოლიტიკურ შედეგებს არ უქადის? დედაკაცებს წილათ მხოლოთ ეკლესია და მღვდლის ქადაგება დარჩენიათ, იმ მღვდლის, რომელსაც თავი დედამიწაზე ღვთის წარმომადგენლათ და ხალხის მანუგეშებლათ მოაქვს.

ცხადია, ქალთა საარჩევნო უფლება შეძლებას აძლევს მღვდლებსრამდენიმე მანდატი იშოვნონ, მაგრამ ეს მხოლოთ იმის დამამტკიცებელია, თუ რამდენათ აუცილებელია ქალთა შორის ენერგიული სოციალისტური პროპაგანდის გაწევა, რომელსაც ყველაზე მეტათ ხელს შეუწყობს სწორეთ ქალთა საარჩევნო უფლება ის არა თუ მარტო მისგანვე გამოწვეული იარებს არჩენს, გარდა ამისა ბორკილებიდან ანთავისუფლებს დიდებულ ძალას პროლეტარიატისადმი.

სანამ დედაკაცები საარჩევნო უფლებით სარგებლობენ, ბევრ ამხანაგს ქალებში სოციალისტური პროპაგანდა, გასართობ-მოვლენათ მიაჩნია, რომელსაც პარტია გადაჭარბებული ძალების დროს ეწევა; არ სთვლიან მას (პროპ.) აუცილებელ მოვალეობათ, რომელსაც გვერდს ვერ აუვლი, რაც უნდა დაგიჯდეს. დეე მარტო ქალების საარჩევნო უფლების მინიჭებაზე იყოს დამოკიდებულ არჩევნების გამარჯვება ამა თუ იმ ოლქში, - ყოველი ამხანაგი, მიუხედავათ ამისა, რომ შეიძლება ის (ამხ.) ქალთა პოლიტიკურ საქმეებში ჩარევას, ბურჟუაზიულათ უყურებდეს, მაინც მტკიცეთ ეცდება თავის ოჯახის წევრ ქალთა შორის სოციალიზმისადმი მისწრაფების გაღვივებას. შეიძლება ქალთა საარჩევნო უფლების მინიჭების გამო ჩვენ პირველ ხანებში რამოდენიმე საარჩევნო ოლქებიც დავკარგოთ, მიუხედავათ ამისა ქალთა საარჩევნო უფლება პროლეტარული არმიის საუკუნოთ გაძლიერებას და განმტკიცებას ნიშნავს. პოლიტიკურათ და ეკონომიურათ ქალთა და კაცთა გათანასწორება ერთი აუცილებელი თვისებაა სოციალიზმისა. კლასიური ბრძოლის პრაქტიკა გვავალებს ჩვენ არა ამ პრინციპის უარის ყოფას, არამედ, პირიქით, მის ენერგიულათ დაცვას. რევოლიუციონური პროლეტარიატის შეხედულობით ამ შემთხვევაშიდაც პრინციპიალური პოლიტიკა შეიქნება გაცილებით მტკიცე და მიზნის შესაფერ პოლიტიკათ“.

(გაზ. ეხო)

შიკრიკი. - 1906. - №7. - გვ. 1-2

ზოსიმე [ილია აგლაძე]

ამონარიდი სტატიიდან

***

გაიმარჯვეს ქალებმაც გერმანიაში. განვლილ წლის დამდეგს დაინგრა ის უკანასკნელი კედელი, რომელიც მოსწავლე ახალგაზრდობას გზას უღობავდა უნივერსიტეტში შესასვლელად. ეხლა გერმანიის უნივერსიტეტში ქალებს თავისუფლად შეუძლიანთ შესვლა. ამას გარდა ისინი ეხლა სრულ-უფლებიან სტუდენტებად ითვლებიან და არა მარტო ეგრედ წოდებულ თავისუფალ მსმენელებად.

გერმანელმა ქალმა დიდი ბრძოლა გამოიარა ამ უფლების მოსაპოებლად. ოცი, ოცდაათი წლის წინად აზრადაც კი არავის მოსდიოდა ქალების უნივერსიტეტში შეშვება. 1888 წელს გერმანელ ბუნების-მეტყველთა კრებაზე, კელნში, ცნობილმა პროფესორმა ვალდეიერმა (დღესაც ცოცხალია) განსაკუთრებული მოხსენება წაიკითხა ამ სათაურით - „ქალები და ექიმობის შესწავლა.“ პროფესორს მრავალი „მეცნიერული საბუთი“ მოჰყავდა იმის დასამტკიცებლად, რომ ქალებს უმაღლეს მეცნიერების შეთვისება არ შეუძლიანთ, მაშასადამე, მათი უნივერსიტეტში მიღება მეტიაო.

მაგრამ ქალებმა იარაღი არ დაჰყარეს. მაშინაც და მას შემდეგაც მხნედ იბრძოდნენ უმაღლეს სწავლის უფლების მოსაპოებლად. დიდი აგიტაცია იყო პრესსასა და საზოგადოებაში. ამისთვის ქალები აარსებდნენ განსაკუთრებულ წრეებს, სცემდნენ ჟურნალ-გაზეთებს, მართავდნენ ანკეტებს და ბოლოს იმდენი ჰქნეს, რომ აიძულეს მთავრობა, ნება დაერთო ქალები თავისუფალ მსმენელებად მიეღოთ უნივერსიტეტში. ბოლო დრომდე ქალების მიღება დამოკიდებული იყო ლექციების მკითხველ პროფესორის ნება-სურვილზე. ბევრმა პროფესორმა კარი გაუღო ქალებს, ბევრმა, პირიქით, მიუკეტა. სტუდენტ-ვაჟების საქციელმა ხომ მთელი მეწინავე საზოგადოება გააკვირვა და გააოცა. ბევრ უნივერსიტეტში სტუდენტებმა საშინელი წინააღმდეგობა გაუწიეს მსმენელ ქალებს. გეტინგენის, იენის, გალლეს და ზოგიერთ სხვა უნივერსიტეტში სტუდენტმა ვაჟებმა მთელი წრეები დაარსეს მსმენელ ქალებთან საბრძოლველად. ბეჭდავდნენ მათ წინააღმდეგ პროტესტებს და მოწოდებებს, ჰკიცხავდნენ იმ პროფესორებს, რომელნიც გზას უხსნიდნენ ქალებს, და სხვა.

მაგრამ ამანაც თქვენი ჭირი წაიღო. გავიდა დრო და დღეს ვეღარც სტუდენტი და ვეღარც სხვა ვინმე ვერ ჰბედავს კრინტის დაძვრას ქალების წინააღმდეგ. რამდენიმე წლის გამოცდილებამ ნათლად დაამტკიცა ის, რასაც არავითარი დამტკიცება არ ესაჭიროებოდა, რომ ქალები კაცებზე ნაკლებ არ ითვისებენ მეცნიერებას და არც იმათზე ნაკლებ იყენებენ შეთვისებულ ცოდნას ცხოვრებაში.

როგორც თავში აღვნიშნეთ, დღემდე ქალები გერმანიის უნივერსიტეტებში მხოლოდ თავისუფალი მსმენელები იყვნენ, დღეიდან-კი თითქმის ყველა უნივერსიტეტში სრულ-უფლებიან სტუდენტებად გადაიქცნენ.

რაღა თქმა უნდა, სტუდენტ ქალებს საკუთარი კლუბები და ორგანიზაციები აქვთ, საკუთარი კასები, გასართობები და სხვა.

დროება. - 1909. - №46. - გვ. 2

გრ. ურ. [გრიგოლ (გრიშა) ურატაძე]

ფემინიზმი თანამედროვე საზოგადოებაში ეწოდება იმ მოძრაობას, რომელიც მიზნათ ისახავს ქალების კაცებთან უფლებაში გათანასწორებას. იდეია მამაკაც-დედაკაცის უფლებაში გათანასწორების - ეს უკანასკნელი საუკუნის ნაყოფია; და რაც დრო გადის, იმდენათ უფრო ვრცელდება და ძლიერდება. ბევრ სახელმწიფოში ქალებმა კიდევაც მოიპოვეს ისეთი სამოქალაქო უფლებები, როგორიც აქვთ მამაკაცებს. ყველაზე უფრო მწვავეთ ეს კითხვა ამ ჟამათ სდგას ინგლისში, სადაც ფემინისტების ბრძოლა დრო გამოშვებით მთელ ევროპის პრესას ალაპარაკებს.

ქალების ემანსიპაციისათვის ბრძოლა არც ინგლისისათვის არის ახალი. ჯერ კიდევ სტიუარტ მილმა გადასცა პარლამენტს პეტიცია, რომელზედაც 1, 499 ქალი აწერდა ხელს და მოითხოვდენ საარჩევნო უფლებებს. ამ წლიდან დაწყებული ინგლისს ფემინისტკები ყოველ წელს ურდგენს პარლამენტს ათი ათასობით ხელმოწერილ პეტიციებს საარჩევნო უფლებაში მამაკაცებთან გათანასწორების შესახებ, მარა პარლამენტი მათ პეტიციებს მუდამ უყურადღებოთ სტოვებდა. მართალია 1907 წ. ინგლისის პარლამენტმა მიიღო კანონი, რომელიც უფლებას აძლევს ქალებს მონაწილეობა მიიღონ მუნიციპალიტეტის არჩევნებში, მარა პარლამენტის არჩევნებში მონაწილეობის მიღების შესახებ კი დიდ ჯიუტობას იჩენდა. 1908 წელს როგორც იქნა ქვედა პალატამ მიიღო კანონ-პროექტი, რომელის თანახმათ ქალებს ნება ეძლევოდათ მონაწილეობა მიეღოთ პარლამენტის არჩევნებშიაც. მაგრამ ეს კანონი ჯერ რომ მეტათ ფრთა შეკვეცილი იყო, და შემდეგ კიდევ ლორდთა პალატამ არ შეიწყნარა. მოსალოდნელი იყო, რომ ყოველ ამის შემდეგ პოლიტიკური ემანსიპაციისათვის ბრძოლა უფრო მეტ ფართო მასას ჩაითრევდა, მარა ნამდვილათ კი ინგლისის ქალების დიდი უმეტესობა ჯერ კიდევ ალმაცერათ უყურებენ ამ ბრძოლას და შიგ არავითარ მონაწილეობას არ იღებენ. არამც თუ ბრძოლაში, ეს უმეტესობა მინიჭებულ უფლებითაც არ სარგებლობს, რაიცა დამტკიცდა მუნიციპალიტეტის არჩევნების დროს.

ფემინისტკების არმიას შეადგენს უმთავრესათ საშვალო და რამდენიმეთ საშვალოზე ცოტათი მაღალი კლასები. საშვალოზე დაბლა მდგომი კლასები კი, შეიძლება ითქვას, რომ სრულიათ არ ღებულობენ მონაწილეობას ამ ბრძოლაში. რაც შეეხება მუშა ქალებს საერთოთ, ისინი ხომ სულ განზე დგანან და არავითარი კავშირი არა აქვთ ამ ბრძოლასთან.

ფემინისტკების ლაშქარი შესდგება ორი ფრთისაგან: მარჯვენა და მარცხენა ფრთა.

მარჯვენა ფრთას შეადგენს ორი პარტია: ფემინისტკების ნაციონალური კავშირი და ქალთა ლიბერალური ფედერაცია. ამ პარტიების დიდ უმეტესობას შეადგენს ინგლისის გამოჩენილი სწავლული და საზოგადო მოღვაწე ქალები. ყველა ეს „დამები“ მეტათ მდიდრები არიან, ასე რომ პარტიის წლიური ბიუჯეტი სანახევროთ მათი კერძო შემოწირულებით ივსება. მარჯვენა ფრთის სათავეში სდგას ცნობილი მწერალი და უფლების დოქტორი ქ-ნი ფაუსეტი. ეს ფრთა ცნობს ბრძოლას მხოლოთ კონსტიტუციონურ ნიადაგზე. ნებადაურთველ ჩარჩოებიდან გამოსვლა მათ დანაშაულობათ მიაჩნიათ. ბრძოლის უმთავრეს საშვალებათ აღიარებენ სიტყვიერ და მწერლობით პროპაგანდა-აგიტაციას, პეტიციების შედგენას, მიტინგების გამართვას, მანიფესტაციების მოხდენას და სხვა ასეთ „მშვიდობიან საშვალებებს“. ეს ფრთა, როგორც უმაღლესი არისტოკრატიის ოჯახის წევრები, თანთადან მეტ მომხრეებს შოულობს გავლენიან საზოგადო მოღვაწეთა და მინისტრთა კაბინეტის წევრთა შორის. ფემინისტკების დიდი უმეტესობა წინააღმდეგია საყოველთაო საარჩევნო უფლების. ისინი თხოულობენ, რომ საარჩევნო უფლება მიენიჭოთ მხოლოთ ისეთ ქალებს, რომლებიც იხდიან განსაზღვრულ ხარკს (Налогъ).

მარცხენა ფრთა შესდგება „ქალთა სოციალურ და პოლიტიკურ ნაციონალური კავშირისაგან“ და „ქალთა თავისუფლების ლიგისაგან“. მარცხენა ფრთას საერთოთ უწოდებენ აგრეთვე სუფრაჟისტკებს. სუფრაჟისტკები ისე, როგორც საერთოთ ყველა ფემინისტკები მატარებელი არიან მხოლოთ შეძლებული კლასების იდეალების. საყოველთაო საარჩევნო უფლების ესენიც წინააღმდეგი არიან. ისინი არ თხოულობენ ყველა ქალებისთვის უფლებას, იმიტომ რომ მათი აზრით ასეთი უფლება არც ყველა მამაკაცებს აქვთ არჩევნების დროს. და რადგანაც არჩევნების უფლება ამ ჟამათ ისაზღვრება გადასახადით, ისინიც ისე, როგორც მარჯვენა ფრთა მოითხოვს არჩევნების უფლებას იმათთვის, ვინც განსაზღვრულ გადასახადს იხდის. ერთი სიტყვით ფემინისტკების პრინციპია: საარჩევნო უფლება თანახმათ გადასახადისა. თანახმად ამ პრინციპისა არჩევნების უფლება ეძლევათ ისეთ ქალებს, რომლებიც აწარმოებენ საკუთარ მეურნეობას, ან და იხდიან წელიწადში ბინის ქირას ქალაქში 10 გირ. სტერლინგს, ხოლო სოფელში - 6 გირვანქას. ამ ანგარიშით მთელ ინგლისში ხმის უფლება ენიჭება 1 ნახევარ მილიონ ქალს.

ამ გვარათ ფემინისტკების პროგრამა ხმის უფლებას ართმევს იმ მილ. ქმრიან თუ გასათხოვარ ქალებს, რომლებიც დღიან-ღამიანა ოფლში იწურებიან ფაბრიკა-ქარხნებში და თავის ოფლის მონაგარით ამდენ მუქთა ხორას არჩენენ. ფემინისტკების პროგრამის განხორციელება საშვალებას აძლევს შეძლებულ კლასებს, თავის განკარგულებაში იქონიოს კიდევ მეტი ხმა.

ჩვენი აზრი. - 1909. - №17. - გვ. 3-4

გერონტი ქიქოძე

თანამედროვე კულტუროსანი ერების ცხოვრებაში აღებ-მიცემობას უმნიშვნელოვანესი ადგილი უჭირავს. გზა, რომელსაც ნაწარმოები აკეთებს მწარმოებელსა და მომხმარებელს შორის თანდათან უფრო გრძელი და დახლართული ხდება და თანამედროვე ევროპიელი ათასგვარ უცხო ნივთს ხმარობს, შორეული და უცნობი ქვეყნიდან შემოტანილს.

აღებმიცემობის მთავარი ასპარეზი დღეს დასავლეთი ევროპაა. აგრეთვე ჩრდილოეთი ამერიკა. 1904 წლის ანგარიშით ინგლისის ვაჭრობა 16 მილიარდ მარკას უდრიდა, გერმანიისა 11 ½ მილიარდს, საფრანგეთისა 7 ½ მილიარდს, ჰოლლანდიისა 7 მილიარდს, ხოლო შეერთებული შტატებისა 10 მილიარდს. თუ რამდენად ჩამორჩენილია აღებმიცემობის მხრით სხვა ქვეყნები დასავლეთ ევროპასა და ჩრდილოეთ ამერიკასთან შედარებით ნათლად სჩანს თუნდ იმ გარემოებიდან, რომ უზარმაზარი რუსეთის იმპერიის ვაჭრობა იმავე წლის განმავლობაში ოდნავ გასცილდა 3 მილიარდ მარკას (1 ½ მილიარდს მანეთს).

საქართველოსთვის ცალკე სტატისტიკა არ არსებობს, მაგრამ დაახლოვებით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ჩვენი სამშობლოს აღებ-მიცემობა (ტრანზიტის გამოკლებით) არ უნდა აღემატებოდეს 15 მილიონ მანეთს. თუ რამდენად უმნიშვნელოა ჩვენი როლი მსოფლიო აღებმიცემობის სფეროში, სჩანს იმ გარემოებაში, რომ თვითეულს ქართველზე (ისევე როგორც თვითეულს რუსზე) წლიურად დაახლოვებით 7 მანეთის საქონელი მოდის, თვითეულს ინგლისელზე 360 მანეთის, ხოლო თვითეულს ჰოლლანდიელზე თითქმის 600 მანეთის.

მაგრამ ჩვენი ქვეყანა ყოველთვის ასე ჩამორჩენილი როდი ყოფილა. წარსულ დროში საქართველო უფრო დაახლოებული იყო როგორც აღებმიცემობის მთავარ ცენტრებს, ისე იმ გზებს მათ რომ ურთიერთშორის აერთებდა. ჩვენი პრეისტორიული ხანა ჯერ კიდევ არაა შესწავლილი და გამორკვეული. მაგრამ ეს თითქმის უცილობელია, რომ ქართველი ტომები თავდაპირველად მცირე აზიაში ბინადრობდნენ, ფინიკიელების ახლო. ფინიკიელები მეზღვაური და მოვაჭრები ხალხი იყო. მათ ეგვიპტიდან ტილო, მინა და ჭურჭელი გამოჰქონდათ, ასსურეთ-ბაბილონიდან ქსოვილები, სურნელებანი და ძვირფასი ქვები, ესპანიიდან ვერცხლი, ნუბიიდან ოქრო, ხოლო საკუთარი ქვეყნიდან პორფირი, იარაღი და სამკაული. ამ საგნებს ჩვენი წინაპრები ალბად უფრო ადრე გაიცნობდნენ ვიდრე სხვა ხალხები, რომელნიც დაშორებულნი იყვნენ ბრწყინვალე ტირუსსა და სიდონს.

თუმცა შემდეგ ქართველობამ ჩრდილოეთისკენ გარდაინაცვლა, მაგრამ მისვლა მოსვლა და აღებმიცემობა არ განელებულა. ფინიკიელების ადგილი ვაჭრობაში ბერძნებმა დაიჭირეს, ბერძნებს კი ძველ ქართველებთან მჭიდრო ეკონომიური დამოკიდებულება ჰქონდათ. მარტო მილეთს ასამდე ახალშენი ჰქონდა კოლხეთში: ბერძნული ნავები ხშირად ესტუმრებოდნენ პონტის ზღვას და ფაზისსა, ხოლო ბერძენი ვაჭრები დიოსკურიას და შორაპანს. მათ ჩვენს სამშობლოში ხელოსნობის და ინდუსტრიის ნაწარმოებები შემოჰქონდათ, ორ-ბორბლიანი ეტლები, იარაღები, ქსოვილები, ლარნაკები, თიხის ჭურჭლები და ბრინჯაოს სამკაულები. სამაგიეროდ ჩვენში ხეტყეს იძენდნენ, ტყავეულობას, მადნეულობას, სელის ქსოვილებს და ახალგაზრდა მონებსა თუ მხევალთ.

ეს კომერციული ურთიერთობა ბერძნებსა და ქართველებს შორის არ შეწყვეტილა შემდეგაც, როცა მილეთის, ათინის, სირაკუზის და კროტონის მზე ჩაესვენა. მიტომ რომ მათი ადგილი ჩქარა კულტურის და აღებ-მიცემობის ახალმა ცენტრებმა დაიჭირა, მათ შორის კონსტანტინეპოლმა და ტრაპიზონმა, რომელნიც კიდევ უფრო ახლო იყვნენ საქართველოსთან. ბიზანტიიდან ჩვენში შემოდიოდა არა მარტო უცხო საქონელი, არამედ უცხო იდეებიც; არა მარტო სტავრა, ოქსინო და საკრამანგი, არამედ რელიგიური, ფილოსოფიური და პოლიტიკური შეხედულებებიც. ქართული უფლება, ხუროთმოძღვრება, მწიგნობრობა და ხელოსნობა ბიზანტიელების გავლენის ქვეშ განვითარდა ქრისტეანობის პირველ საუკუნეებში.

შემდეგ საქართველო არაბებსაც გაეცნო. მართალია მურვან-ყრუმ მერვე საუკუნის პირველ ნახევარში ააოხრა საქართველო, მაგრამ ამ შემოსევას ჩვენთვის კეთილმყოფელი შედეგებიც მოჰყვა. ჩვენი სამშობლო დაუახლოვდა მაღალ-კულტუროსან ერს, რომელიც მაშინ მთელ კაცობრიობას მეთაურობდა, როგორც ეკონომიური საქმიანობის, ისე სულიერი შემოქმედების სფეროში. მერვე და მეცხრე საუკუნეში არაბებმა აბასიდების წყალობით უძლიერესი სამფლობელო შეჰქმნეს. ეს სამფლობელო გაჭიმული იყო ატლანტიის ოკეანედან დაწყებული არალის ტბამდენ და კავკასიონის ქედიდან დაწყებული სპარსეთის ზღვამდე. ამოდენა ტერიტორია თავისუფალი იყო საბაჟოებისაგან და ერთი მეცნიერული ენით იყო შეკავშირებული. ეს გარემოება რასაკვირველია არაჩვეულებრივად უწყობდა ხელს აღებ-მიცემობის განვითარებას. ბაღდადი, დამასკი, ალექსანდრია, ტრიპოლისი, პალერმო, კორდოვა, მერგი, სამარყანდი უმდიდრესი სააღებმიცემო და სამრეწველო ქალაქები იყო და თუმცა ტფილისი მათ საკმაოდ ჩამორჩებოდა როგორც სიმდიდრის ისე სიდიდის მხრით, კომერციულად მაინც მჭიდროდ შეკავშირებული იყო მათთან.

რამდენად შორს მიდიოდა არაბების სავაჭრო გზები სჩანს იმ გარემოებაში, რომ აბასიდების დროის ფული რუსეთში და შვეციაში აღმოაჩინეს მიწაში ჩაფლული. არაბების ქარავანებმა და სოვდაგრებმა მიაღწიეს შუაგულ აფრიკეთის ადგილებსაც, საიდანაც მათ სპილოს ძვალი გამოჰქონდათ და შავი მონები გამოჰყავდათ. ბოლოს მათი დესპანები და მეზღვაურები შეიჭრნენ თვით ჩინეთშიც, სადაც შუშის ნივთები, შაქარი, რკინა და ვარდის წყალი შეიტანეს.

მთელს ხალიფატში ინდუსტრია ჰყვაოდა. მაჰმადიანთა სახელმწიფო უფლება არ იცნობდა სახელოსნო, სამრეწველო და საფაბრიკო გადასახადს და ეს გარემოება მეტის-მეტად სასარგებლო იყო ეკონომიური განვითარებისათვის. არაბები შედარებით ლმობიერი და წინდახედულნი მეომარნიც იყვნენ და ამიტომ გასაკვირალი არაა, რომ მათი მფლობელობის ქვეშ აღმოსავლეთი საქართველოს მატერიალური კულტურა გაფაქიზდა და გაკეთილშობილდა. ჩვენ ევროპიელებზე ადრე გავეცანით კომფორტის და ფუფუნების ნივთებს, რომელნიც ადამიანის მგრძნობიარობას აცხოველებენ და ამახვილებენ. ჩვენ გავეცანით ყავასა და ყანდს ნოხსა და ფოლადის სარკეს. ჩვენ გავეცანით გაზსა და ატლასს, მუსლინს და ბროკატს. ჩვენი სახლები ალკოვებმა და არაბესკებმა შეამკო, ხოლო ჩვენი ბაღები სოსანმა, ნარგიზმა, ზაფრანმა, ხაშხაშმა და ყარამფილმა. ნარინჯმა და ბროწეულმა ჩვენი გემოვნება გააფაქიზა, ხოლო ალვამ, მუშკმა და ამბარმა ჩვენი ყნოსვა. ბადახში, ჯავარი, აყიყი, სოქალი და ამარტი ყოველდღიური ცხოვრების მოთხოვნილებად გარდაგვექცა.

გასაკვირალი არ არის, რომ ამ ძვირფასი ქსოვილების შრიალი „ვეფხისტყაოსანშიც“ ისმის და ამ ძვირფასი ქვების ელვარება იქაც სჩანს:

„მეფემან სახლი ააგო, შიგან სამყოფი ქალისა;
ქვად ფაზარი სხდა დათლილი იაგუნდისა, ლალისა,
პირსა ბაღჩა და საბანლად სარაჯი ვარდის წყალისა;
იგი მუნ იყვის, მედების ვისგან სახმილი ალისა...

ან კიდევ:

„მოიღეს ძღვენი უსახო ფრიდონის არ ალქატისა,
ცხრა მარგალიტი სიდიდით მართვითა კვერცხი ბატისა,
კვლავ ერთი თვალი, სამზგავსო მზისა, შუქ-მონამატისა:
მას წინა ღამით ძალ ედვას მხატვარსა ხატვა ხატისა...

იგი ტაბაკი სავსეა მარგალიტითა სხვილითა.
ავთანდილს უძღვნა ყველაი არა სიტყვითა წბილითა.
აივსო სახლი სტავრითა და ოქსინოთა ლბილითა.
ტარიელ მადლი უბრძანა ლაომან სიტყვითა ტკბილითა.“

მეთერთმეტე და მეთორმეტე საუკუნეში ჩვენი მატერიალური კულტურა კიდევ უფრო ბრწყინვალე იყო ვიდრე არაბების ბატონობის დროს. დავით აღმაშენებელმა სრულიად გაანთავისუფლა საქართველო არაბების პოლიტიკური უღელისაგან, მაგრამ ხელუხლებად დასტოვა ყველაფერი, რაც კი მათმა ეკონომიურმა საქმიანობამ შეჰმატა ჩვენს ქვეყანას. ამგვარად საქართველომ შეინარჩუნა კულტუროსანი უცხოელების სააღებმიცემო და სამრეწველო ენერგია, ხოლო მათ მიერ დადებული ხარკი თავიდან მოიცილა. დავით აღმაშენებლის ეკონომიური პოლიტიკა მეტისმეტად ბრძნული და გამჭრიახი იყო: მაჰმადიანურ რწმენასა და ზნეჩვეულებებს სიფრთხილით ექცეოდა, მაჰმადიან ხელოსნებსა და სოვდაგრებს სამოქალაქო უპირატესობებს ანიჭებდა. ასევე იქცეოდა ზოგიერთი მისი ღირსეული მემკვიდრეც ებრაელებისა, სომხებისა თუ კათოლიკების მიმართ. და ეს იმ დროში, როცა ევროპაში ინკვიზიტორები ბატონობდნენ, ესპანიაში მავრებსა და ებრაელებს აწიოკებდნენ, საფრანგეთში წმ. ბართლომეს ღამეებს მართავდნენ, ინგლისში კათოლიკებს სდევნიდნენ, ხოლო გერმანიაში სისხლის მღვრელ სარწმუნოებრივ ომებს აწარმოებდნენ.

დავით აღმაშენებელი არ დაკმაყოფილდა უცხოელი ვაჭრების მფარველობით. აღებმიცემობის გასაძლიერებლად ქარვასლები და სასტუმროები ააგო, „აღაშენა ხიდნი მდინარეთა სასტიკთა და გზანი საწყინოდ სავალნი ქვაფენილ ჰქმნა“. თამარ მეფეც ასევე სცდილობდა აღებმიცემობის გაცხოველებას. ამიტომ გასაკვირალი არაა, რომ მის მეფობაში საქართველომ ქონებრივი კეთილდღეობის მწვერვალს მიაღწია: „აღივსნეს ყოველნი საგანძურნი სამეფონი ოქროთა და ჭურჭლითა ოქროსათა, რამეთუ მიწისა მსგავსად შეასხმიდეს ოქროსა. ხოლო თვალსა და მარგალიტსა წყვით დასდებდეს, ხოლო ოქროქსოვილთა ბერძულთა სხვათა, ძვირად საპოვნელთა, ვითარცა ცუდთა სამოსელთა ურცხელთა დაჰყრიდეს“. თუ რა დიდს პატივში იყო იმ დროს ვაჭრობა იმაში სჩანს, რომ ქართველმა დიდებულებმა თამარის პირველი საქმროს მოსაყვანად ტფილისელი დიდი ვაჭარი გაგზავნეს, ვინმე ზანქან ზორაბაბელი, „რათა მსწრაფლ წარვიდეს, ცვალებითა ჰუნეთათა, და წარმოიყვანოს იგი“.

მაგრამ საქართ. თავისუფალი ეკონომიური წინსვლა ჩქარა შესწყდა. მე-XIII საუკუნეში მონგოლებმა მოსპეს აღმოსავლეთის კულტურაც და აღებმიცემობაც. წინა აზიის მზე ჩაესვენა და მსოფლიო კულტურის ჰეგემონია ნელ-ნელა დასავლეთ ევროპამ დაიჭირა. საქართველომაც პირი დასავლეთისკენ იბრუნა. მეცამეტე და მეთოთხმეტე საუკუნის განმავლობაში გენუისა და ვენეციის რესპუბლიკები ფართე აღებმიცემობას ეწეოდა შავი-ზღვის ნაპირებზე. მაგრამ მეთხუთმეტე საუკუნის ნახევარში თურქებმა კონსტანტინეპოლი აიღეს და დასავლეთ ევროპასაც მოგვწყვიტეს. ამ გვარად მონგოლებისა და თურქების წყალობით ჩვენი სამშობლო საბოლოოდ დაშორდა დიდ მსოფლიო სააღებმიცემო გზებს, რომელნიც მას უცხო ნაწარმოებებითა და უცხო იდეებით ასაზრდოებდნენ.

შემდეგ საუკუნეებში საქართველო უმწეოდ ფართხალებდა, როგორც თევზი ყინულზე. მეცხრამეტე საუკუნემ პოლიტიკური და ეკონომიური გაერთიანება შეგვძინა. მაგრამ ეს გაერთიანება უცხოელების უღელქვეშ მოხდა და მან ჩვენ აღებმიცემობას აგრე რიგად როდი არგო. რუსეთის შინაგანი ბაზარი ღარიბია მეტის-მეტად, ევროპის ბაზარი კი ჩვენთვის თითქმის დახშულია. საქართველოს ბუნებრივი სააღებმიცემო გზა შავი ზღვაა, მიტომ რომ დღეს საგარეო ვაჭრობა უმთავრესად ზღვით წარმოებს. შავს ზღვას კი გარშემო უკულტურო და ღარიბი სახელმწიფოები აკრავს.

ამ დაბრკოლებების წინააღმდეგ ქართველობას უფრო მართებს ეროვნული ენერგიის ამოძრავება. განსაკუთრებით დღეს, როცა ძველი სავაჭრო გზების გვერდით, ახალ-ახალი ბილიკები იტკეპნება და მოწინავე ერების აღებმიცემობა ნელ-ნელა მთელს დედამიწას აბამს თავის ქსელში. საერთო ფერხულში ებმება ისეთი ქვეყნებიც, რომელნიც ერთს დროს, საქართველოსავით, უკუღმართმა ისტორიულმა პირობებმა გაამარტოვა. ეკონომიური მომჭირნეობისა და ინიციატივის შემწეობით ჩვენც შეგვიძლიან აღებმიცემობის გაძლიერება. მაგრამ რადგან ჯერ-ჯერობით ქართული აღებმიცემობა სუსტია, ხოლო უცხოელთა მეტოქეობა ძლიერი, აუცილებლად საჭიროა თანამშრომლობა ჩვენ ვაჭარსა და მომხმარებელს შორის. ეს თანამშრომლობა რასაკვირველია ჩვენში დაბინავებული უცხოელი ვაჭრების ბოიკოტს არ ნიშნავს. ასეთი ყოფაქცევა ჩვენი საუკეთესო ისტორიული ტრადიციების დარღვევა იქნებოდა. მაგრამ თანამედროვე ქართველობამ არ უნდა დაივიწყოს, რომ ჩვენ წინაპრებს გულგაშლილობასთან ერთად დამოუკიდებლობის გრძნობაც უმაღლესად ჰქონდათ განვითარებული. ქართველი ვაჭრისა და ქართველი ბანკირის ფეხზე წამოყენება კი ეკონომიური დამოუკიდებლობის განმტკიცებას ნიშნავს...

მაღალნიჭიერი ერების ხვედრია, „რომ მათ სხვებზე უფრო მშვენიერად ესიზმრებათ ცხოვრების სიზმარი“. მაგრამ ამასთან ერთად ისინი ფხიზელი ცხოვრების მოთხოვნილებასაც უწევენ ანგარიშს. ეროვნული აღებმიცემობა ერთი ასეთი ფხიზელი მოთხოვნილებაა.

სახალხო ფურცელი. - 1915. - №253. - გვ. 3-4

ამ თვის დამლევს ტფილისში ჩამოვა ცნობილი გერმანელი კაპიტალისტი აბრეში და მეცნიერი ფრენცელი. მათ ჩამოსვლას მიზნათ აქვს ჩვენში გეოლოგიურ გამოსაკვლევ ბიუროს მოწყობა, ისინი აგრეთვე აპირებენ პირობით შეეკვრან მიწების პატრონებს, ვისაც მადნეულობა აღმოუჩნდება. ამის გარდა უნდა შეისწავლონ ადგილობრივ ცხოვრების პირობები და გაიგონ, რამდენად შესაძლო და ხელსაყრელია აქ ქარხნების მოწყობა და რამდენად უზრუნველყოფილი იქნება ამ საქმეში ჩახარჯული ფულების ბედი. ვინ იცის, თუ შეიტყვეს ჩვენებურ მუშათა ინტერესების დამცველთა იდეოლოგია, გაბედვენ აქეთ ჩამოსვლას და ეკონომიურ ცხოვრების გამოცოცხლებას თუ არა?!

ივერია. - 1909. - №16. - გვ. 2

მომარაგების სამინისტრომ ფრანგულ სამრეწველო და საფინანსო საზოგადოებასთან, რომელიც ფრანგულ რადიო-ელექტრიულ საზოგადოებას წარმოადგენენ ხელი მოაწერა იმ ხელშეკრულებას, რომელიც ეხება საქართველოში ძლიერი რადიო სადგურის ჩამოტანასა და მოწყობას. რადიო სადგურის მოქმედების რადიუსი უნდა უდრიდეს ტფილისიდან ლონდონამდე არსებულ მანძილს. ახალ სადგურს დამოკიდებულება უნდა ჰქონდეს ევროპის უდიდეს რადიო სადგურებთან, ლონდონთან, რომთან, მოსკოვთან და სხვ. თანახმად ხელშეკრულებისა, მომარაგების სამინისტრომ რადიო სადგურის მოწყობაში უნდა გადაიხადოს სათანადო რაოდენობის სოხუმის თამბაქო. სადგური მოწყობილი უნდა იქნეს უახლესი 6 თვის განმავლობაში.

ახალი საქართველო. - 1920. - №1. - გვ. 3

ტფილისი

პარიზიდან ტფილისს ჩამოვიდა მსხვილ კაპიტალისტების წარმომადგენელი ინჟენერი ტარისი და ქალაქის მოურავი ა. ი. ხატისოვი ინახულა. ინჟენერი კისრულობს ტფილისში საელექტრონო სადგურის მოწყობას და ჰპირდება ქალაქს, ძალიან იაფად აძლიოს ელექტრონის ენერგია იმ პირობით კი, ქალაქმა წინდაწინვე გამოარკვიოს მინიმუმი თავისთვის საჭირო ენერგიისა.

სახალხო გაზეთი. - 1912. - №594. - გვ. 2

ი. ვარაზაშვილი

ვინც დაჰკვირვებია ჩვენი ქვეყნის ცხოვრებას, იმან ცოტად თუ ბევრად იცის ჩვენი ხალხის მდგომარეობა, იცის, თუ რა არის მისი ცხოვრების წყარო და საღსარი. მაგრამ, სამწუხაროდ, ასეთი მცოდნენი ძალიან ნაკლებათა გყვანან, თითებზე ჩამოითვლებიან. ხშირად იმერელმა არ იცის ქართლელის ყოფა-ცხოვრება, მისი ავლა-დიდება; ქართლელმა კიდევ-იმერლისა, სვანმა-კახელისა, კახელმა გურულისა. ასეთ მდგომარეობაში არიან ისინიც, ვინც ჩვენში განათლებულად იწოდებიან.

ყველას მოეხსენება, რომ ჩვენი მეურნეობა და მრეწველობა შეუსწავლელია. ჩვენში არ არის გამოკვლეული სასოფლო-მეურნეობის მდგომარეობა, არ მოგვეძებნება ცნობები იმ წარმოებათა შესახებ, რომელნიც დღეს-დღეობით შეადგენენ ჩვენი ხალხის ცხოვრების წყაროს. ამის მაგალითს ისევ ჭიათურის შავი ქვის მრეწველობა წარმოადგენს. ეს მრეწველობა ერთად-ერთია მთელ საქართველოში, მას დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი ხალხის ეკონომიურ ცხოვრებაში, მაგრამ, ამის და მიუხედავად, იმის შესახებ ძალიან ცოტა რამ ვიცით, ძალიან ცოტა ცნობები გვაქვს. მთელ დასავლეთ საქართველოში და ქართლში მხოლოდ ის იციან, რომ ჭიათურაში არის რაღაც შავი მადანი, რომელიც იყიდება და შეიძლება ამით კაცმა ფული იშოვოსო. კახეთსა და ჯავახეთში შემთხვევით თუ ეცოდინება ვისმეს, რომ ჭიათურაში შავ ქვას აწარმოებენ.

მნიშვნელობა-კი ამ მრეწველობის, როგორცა ვთქვით, დიდია. ჭიათურის მრეწველობაში გამეფებულ კრიზისის გავლენა მეტად ძლიერ დაეტყო მთელ დასავლეთ საქართველოსა და ქართლს, რომლის მცხოვრებნიც აქ შოულობდნენ სამუშაოს. დღეს მთელ ქუთაისის გუბერნიაში საშინელი უფულობაა, ვაჭრობა დაცემულია და ყველას ცხვირ-პირი ჩამოსტირის. მიუხედავად კარგის მოსავლისა, ხალხი მაინც მეტად შევიწროებულია. თვით ქუთაისში დიდი გაჭირვებაა. გლეხობაზე ხომ რაღა ითქმის! მან სულ ვეღარსად მოიბრუნა ხელი და გადასახადის მიცემას ვეღარ ახერხებს. დიაღ, ფული აღარ არის, აღარ იშოვება. თურმე ნუ იტყვით, იმ ფულის წყარო, რომელიც ისე უხვად ტრიალებდა აქეთ, ჭიათურის წარმოება ყოფილა. იგი წლიურად 4-7 მილიონამდის აძლევდა საქართველოს. დამეთანხმეთ, რომ ეს მცირე თანხა არ არის ჩვენისთანა საწყალ ხილხისათვის.

ზევით უკვე ვთქვით, რომ გამოკვლევანი ჭიათურის შავი ქვის შესახებ ძალიან ცოტაა. ამ შემთხვევაში ყველაზე საინტერესო ისევ მრეწველთა საბჭოს გამოცემებია - ორი წიგნი «статистика марганцевого дела» 1906 და 1907 წლებისა. ამ წიგნებში ბევრი საყურადღებო ცნობაა მოყვანილი.

შეიძლება მკითხველს მოეხსენება, რომ ჭიათურაში შავი ქვა აღმოაჩინეს მეოთხმოცე წლების დასაწყისში პატივცემულ აკაკი წერეთლის მეცადინეობით. ჯერ იმდენად არავინ ეტანებოდა და სარგებლობის იმედიც არავისა ჰქონდა. მაგრამ თან და თან გაჩნდნენ უცხოელები ევროპიდან, ქვა საზღვარ გარეთ გაიტანეს და იმის სიკარგეში მექარხნეები დაარწმუნეს. სულ ჩქარა ჭიათურაში მუშაობა გაჩაღდა. აუარებელ მადანს ეზიდებოდნენ ყვირილაში. შორაპნიდან ჭიათურამდის რკინის გზაც გაიყვანეს და ჩვენმა შავმა ქვამ მსოფლიო ბაზარზე პირველი ადგილი დაიჭირა. ჭიათურას თან და თან ემატებოდნენ ევროპიდან კაპიტალისტები და წარმოება ძლიერდებოდა. 1886 წელს დაიმუშავეს 4,215 ათასი ფუთი მადანი. 1899 წელს კი დამუშავებულ მადნის რაოდენობა 40,363,492 ფუთამდის ავიდა.

მთელი ამ ხნის განმავლობაში დამყარდა წარმოების ერთგვარი წესი, რომელიც დღემდე ბატონობს. ეს წესი იმაში მდგომარეობს, რომ ქვის დამმუშავებელნი, მრეწველნი თავიანთ ნაწარმოებს თვითონ კი არა ჰყიდიან მომხმარებელ მექარხნეზე, არამედ ადგილობრივ, ჭიათურაშივე აბარებენ უცხოელ კაპიტალისტებს, რომელნიც ეზიდებიან მადანს საზღვარ-გარედ. ამნაირ წესის შექმნას ხელი შეუწყო იმ გარემოებამ, რომ მადნიანი ადგილები უმთავრესად ადგილობრივ მემამულეთა და გლეხთა ხელში იყო და მადნის დამმუშავებელნი, მრეწველნიც იმდენად უცოდინარნი იყვნენ (და არიან დღესაც), რომ არ შეეძლოთ პირდაპირ საზღვარ გარეთელ მყიდველთან დაეჭირათ საქმე. მოსულ უცხოელთათვისაც ბევრად უფრო ხელსაყრელი იყო ადგილობრივ მრეწველთაგან ეყიდათ მზა-მზარეულად დამუშავებული მადანი და მერე გაეტანათ იგი საზღვარ-გარედ. ამით ისინი ბევრად იადვილებდნენ საქმეს, რადგან, დიდი მრეწველობის დაწყების ნაცვლად, მათ კომისიონერობის მეტი აღარა სჭირდებოდათ რა და მოგებაც მეტი რჩებოდათ. მრეწველები მათ ხელში იყვნენ და არიან, ფასები მათზე იყო (და არის) დამოკიდებული. ერთის სიტყვით, ჭიათურის მრეწველობის ბატონ-პატრონად ისინი ითვლებოდნენ. თუმცა მადნის პირდაპირ დამუშავებაში არავითარ მონაწილეობას არ იღებდნენ.

ამ კაპიტალისტებმა, რომელთაც აქ „ექსპორტიორებს“ ეძახიან, შეჰქმნეს ქვის გაყიდვის ერთგვარი წესი, რომელიც პირდაპირ გამომდინარეობდა მათ მიერ აღებულ კომისიონერის როლიდან, ე.ი. მათი ვაჭრობა და მონაწილეობა შავი ქვის მრეწველობაში შემთხვევითი ხასიათისა იყო. შემთხვევით მოახერხებდნენ მადნის იაფად ყიდვას, მერე მოხერხებულ დროს მეტ ფასში გაასაღებდნენ და ფულს იგებდნენ. ვინც უფრო მოხერხებული იყო, ის მეტს მადანს ასაღებდა და მეტი გამორჩენაცა ჰქონდა. ვისაც ცოტაოდენი თანხა გააჩნდა და თან შნოც შესწევდა, ქვას იძენდა ადგილობრივ მრეწველთაგან, რომელთაც აქ „ფოდრაჩიკებს“ ეძახიან, და, ამ რიგად, ექსპორტიორთა რიცხვში ეწერებოდა. ასეთი წესი მეტად უნიადაგო, მრეწველობისათვის უსარგებლო იყო. მას არავითარი მტკიცე საფუძველი არ გააჩნდა და მისი არსებობა ყოველთვის შემთხვევაზე იყო დამოკიდებული. ამის გამო ისე გაადვილდა ექსპორტიორობა, რომ რომელი გადმოხვეწილი ბერძენი ან უცხოელიც არ უნდა მოსულიყო ჭიათურაში, მაშინვე ექსპორტიორობას იწყებდა და „ფოდრაჩიკებიც“ ხალისით უზიდავდნენ თავიანთ ნაწარმოებს. ბევრი მათგანი იმასაც კი ახერხებდა, რომ ნისიად იღებდა მადანს, ხოლო თვითონ ან ნაღდზე ჰყიდდა, ან, ყოველ შემთხვევაში, ბანკში აგირავებდა და ამნაირად მრეწველთა მთელი ნაწარმოებიდან მხოლოდ თვითონ რჩებოდა ყოველგვარი სარგებლობა. ამის მაგალითი მრავალია. „ფოდრაჩიკებმა“ ბევრი [...] დღე იგემეს ასეთ ვაჟბატონთა გადამკიდე და დღესაც დასტირიან: „ამას ამდენი აქვს ჩემზე მოსაცემი და ამას ამდენიო“. უცდიან, როდის მოვლენ ის ვაჟბატონები საზღვარ-გარეთიდან, სადაც ისინი აქედან წაღებულ ფულით მშვენივრად სცხოვრობენ. შავი ქვის მრეწველთა სული ექსპორტიორთა ხელშია, მათზე დამოკიდებული „ფოდრაჩიკების“ მუშაობა-უმუშავრობა. თუ ექსპორტიორმა ქვა მიიღო, „ფოდრაჩიკიც“ მუშაობს, თუ არა - და არის გაჩერებული და შეჰყურებს თავის უცხოელ მწყალობელს; ასეთ პირობების მეოხებით ექსპორტიორთა რიცხვი გამრავლდა. ყველა დაძვრებოდა საზღვარ-გარედ და ჭიათურის მადანს ჰყიდდა.

ასეთის წესით მუშაობა ძალიან ეხერხებოდათ უცხოელ კაპიტალისტებს. ისინი მადნის დამუშავების საქმეს გაურბოდნენ. ზოგმა სცადა კიდეც მაშინ სამადნოებში მუშაობა და თავის მიერ დამუშავებულ მადნით ვაჭრობა, მაგრამ ვერას გახდა, იზარალა. არც გასაკვირველი იყო, რადგან წვრილი, ჩხირკედელა მრეწველი საშინლად იაფად ახერხებდა მადნის დამუშავებას. წვრილ მრეწველს გარემოებაც ხელს უწყობდა; ჯერ ერთი, მაღაროები დიდზე არ იყო გაჭიმული და ქვის გამოღების დიდი წვალება არა სჭირდებოდა; მეორე - მუშას როგორც მოიგდებდნენ ხელში, ისე ამუშავებდნენ. საბჭოს სტატისტიკურ ცნობებით, 1907 წლის თებერვლამდის მუშებს ამუშავებდნენ ფუთობით, ე.ი. მუშების ჯგუფი, რომელიც დაექირავებოდა მრეწველს, ვალდებული იყო სავსებით დაემუშავებინა მადანი და როცა მრეწველი ამ გამზადებულ საქონელს ექსპორტიორს ჩააბარებდა რკინის გზის ბაქანზე, მხოლოდ მაშინ გაუსწორდებოდა მუშას ჩამოტანილი ქვის რაოდენობის მიხედვით და აძლევდა ფუთზე 2-3 კაპ. თუ არ ვიანგარიშებთ იმას, რომ მრეწველები ხშირად სცდილობდნენ ფუთობის ანგარიშის დაკლებას, მაინც ბაქანზე ჩამოტანილი ქვა „ფოდრაჩიკს“ 5 კოპეიკზე ზევით არ უჯდებოდა, რადგან მეურნე-ჩალვადარი ჩამოტანაში 2-2 - ნახ. კაპიკზე მეტს ვერ იღებდა. დაუმატეთ ამას ისიც, რომ მრეწველები, სადაც მოესურვებოდათ, სრულიად თავისუფლად მუშაობდენ, არავითარ კანონის წინაშე ვალდებულნი არ იყვნენ, იმის გარდა, რომ ზოგიერთები იხდიდნენ სამრეწველო გადასახადს, რომელიც რაღაც 13 მანეთს უდრის წელიწადში. არ იყვნენ პასუხის მგებელნი მუშის წინაშეც და სხვა. ამას გარდა, არა სჭირდებოდათ ბევრი ხარჯი მაღაროების მოწყობისათვის, მოსამსახურეებისათვის, რადგან ყოველი მრეწველი, როგორც მოეხერხებოდა, ისე ჩიჩქნიდა ქვას და მოსამსახურე და ნოქარიც თვითონ იყო. წარმოიდგინეთ, დღესაც ბევრია ისეთი მაღარო, სადაც მხოლოდ მოკუნტული თუ შევა კაცი.

დაუმატეთ ყველა ამას „სკიდკის“¹ არსებობა და ნათლად დაინახავთ, რომ მაღაროში კაპიტალურ წარმოების დაწყება არავისთვის ხელსაყრელი არ იყო. ამის მეოხებით დღემდის ძველ პირობებში იმყოფება საქმე. თუმცა ჭიათურა ყოველთვის მსოფლიო ბაზრის მოთხოვნილების 50% აკმაყოფილებდა, მაგრამ მაინც მოსული კაპიტალისტები ირჩევდნენ კომისიონერობა-ექსპორტიორობას. ეს არის მიზეზი, რომ დღემდის მთელი შავი ქვის მრეწველობა „ფოდრადჩიკთა“ ხელშია, რომელთა რიცხვი 400-500 აღემატება, ხოლო მრეწველ კაპიტალისტთა რიცხვი რაღაც 3 თუ 4-ია; ამათაც მხოლოდ ამ ბოლო დროს დაიწყეს მუშაობა. სამადნო ადგილებიც უმთავრესად წვრილ მრეწველთა ხელშია. ამნაირად, ჭიათურის „ფოდრაჩიკების“ ხელში უჭირავთ შავი ქვის მრეწველობის უმთავრესი ძარღვი, ხოლო ამ ძარღვიდან გამომჩქეფარე სიმდიდრე სხვას უვარდება კალთაში!

მრეწველთა მდგომარეობა შეირყა მას შემდეგ, რაც მუშებმა განსაზღვრული ხელფასი და სამუშაო დრო მოითხოვეს. 1905 წლიდან გაუქმდა მუშაობის ძველი წესები და დამყარდა დღიური ხელფასი და 8 საათის სამუშაო დღე. ამას გარდა გამოიცა ახალი კანონები მუშების დაზღვევის შესახებ. მოითხოვეს სამადნოების გაფართოება და გამაგრება. თვით მაღაროებიც ძალიან დიდ მანძილზეა და მუშაობა უფრო გაძნელდა. ყველა ამის მიხედვით მრეწველობის დაწყება აუცილებლად კაპიტალს, თანხას თხოულობს, რომელიც ცალკე მრეწველს ბევრს არ გააჩნია.

თუმცა დღემდის ძველი წესები არსებობს, მაგრამ აშკარად სჩანს განახლების ნიშნები. რაც დღე მიდის, მით უფრო თვალსაჩინო ხდება, რომ მალე მოეღება ბოლო ძველ წესებს და ახლანდელი წვრილი მრეწველებიც გაჰქრებიან.

მაგრამ სანამ შევეხებოდე იმას, თუ რაში მდგომარეობს ეს განახლება, ახალი ხანა შავი ქვის მრეწველობაში, საჭიროდ მიმაჩნია ორიოდე სიტყვით გავაცნო მკითხველს ის შედეგი, რომელიც მოჰყვა მარგანეცის წარმოების ძველ წესებს.

ზევით ვთქვი, რომ ჭიათურაში შავი ქვა მეოთხმოცე წლებში აღმოაჩინეს მეთქი. მას შემდეგ ჭიათურის მადნის გაზიდვა საზღვარ-გარედ თანდათან გაძლიერდა, რადგან იგი თვისებით მეტად კარგი გამოდგა და მასთან იმატა სამეტალურგო წარმოებამაც.² ამნაირად მარტო საზღვარ-გარედ ჭიათურიდან გამოუტანიათ 7 620,000 ფუთი მადანი. ამავე დროს ყველა დანარჩენ ქვეყნებიდან გაუტანიათ 6,660,000 ფუთი. ამაში მხოლოდ კუბა, ჩილის და ესპანიას ჰქონდა მნიშვნელობა (პირველიდან გაუტანიათ 1,080,000 ფუთი, მეორედან - 2,200,000 ფ., მესამედან 1,080,000 ფ.) 1896 წელს კი ჭიათურიდან გაუტანიათ 8,520,000 ფუთი მადანი, ხოლო დანარჩენ ქვეყნებიდან - 13,260,000 ფუთი; მაშასადამე, სხვა ქვეყნებს თითქმის 5 მილიონით მეტი გაუტანიათ. ასეთი ცვლილება იმიტომ მოხდა, რომ ახლად გახსნილი ჭიათურის რკინის გზა მეტად მოუწყობელი იყო და ვეებერთელა ტარიფი არსებობდა (10 კაპიკი ფუთზე შორაპნამდის). ამის მეოხებით, იმის გარდა, რომ საკმაო ქვის გატანა არ შეიძლებოდა, საშინლად ძვირდებოდა ფოთში ჩატანილი საქონელი. დაუმატეთ ამას ფოთის მაშინდელ ნავთსადგურის მოუწყობლობა და დაინახავთ, რომ ძალაუნებურად სხვა მხარეებს უნდა გაეძლიერებინათ და გაეფართოებინათ მარგანეცის წარმოება, რომ დაეკმაყოფილებინათ მსოფლიო მოთხოვნილება. ამიტომ, თუ პირველ ხანებში ჭიათურის მადანს სერიოზული მეტოქე არა ჰყავდა, რადგან იგი საუკეთესო იყო ყველა ცნობილ მადანთა შორის და აგრეთვე, რადგან ჭიათურა ეახლოვებოდა ევროპის ბაზარს, სამაგიეროდ, ზემოხსენებულმა პირობებმა ხელი შეუწყეს სერიოზულ კონკურენტების გაჩენას. ამ ხანებში დაიწყო მუშაობა ბრაზილიამ; ინდოეთმა გააძლიერა მუშაობა და გატანილი ქვის რაოდენობა 1892 წელს 60,000 ფუთიდან 3 მილიონ ფუთამდის აიყვანა 1890 წელს. მაგრამ 1898 წლის დამლევს დააკლდა ჭიათურის ტარიფს სამი კაპეიკი და ხელოვნურად შეკავებულმა წარმოებამ ცოტათი თავისუფლად ამოისუნთქა. 1899 წელს ჭიათურიდან გაიტანეს 21,660 ათასი ფუთი მადანი, ე.ი. საერთოდ ყველა ქვეყნებიდან გატანილ მადნის 42%. 1900 წელს გატანილ მადნის რაოდენობამ 25,440 ათას ფუთს მიაღწია, ე.ი. საერთო რაოდენობის 45%-ს.

ამ ხნიდან ჭიათურის მონაწილეობა მსოფლიო ბაზრის დაკმაყოფილებაში თან და თან ძირს იწევს და 1906 წელს 37 პროცენტამდის ჩამოდის. ამავე დროს ბრაზილიამ სრულიად გამოდევნა ჩვენი მადანი ამერიკის ბაზრიდან, ხოლო ინდოეთმა 18 მილიონი მადანი მიაწოდა ევროპას. აქაც რა თქმა უნდა, ჩვენმა რკინის გზამ შეუწყო ხელი ჭიათურის მეტოქეთა გამარჯვებას: მას არ გააჩნდა საკმაო რიცხვი ვაგონებისა და ორთქლმავალებისა და თან შორაპნამდის ფუთზე 7 კაპეიკსაც ახდევინებდა.

ამ ბოლო დროს გამოირკვა, რომ მარტო ჩვენი მთავრობა არ უწყობდა ხელს ინდოეთისა და ბრაზილიის გამარჯვებას; მას ბეჯითად ეხმარებოდნენ ჩვენი ექსპორტიორებიც. ეს დახმარება განზრახული როდი იყო: მათი ვაჭრობის წესი თავის თავად ეხმარებოდა ჭიათურის მეტოქეთ. საქმე იმაშია, რომ შარშან შემოდგომიდან ამერიკაში ერთბაშად გაჩნდა სამრეწველო კრიზისი, რომელმაც დიდი გავლენა იქონია ევროპაზე და მარტო ინგლისის ფოლადით ვაჭრობა შეამცირა 50 მილიონით თვეში. ამ კრიზისის გამო დაიკეტა თითქმის 40% სამეტალურგიო ქარხნებისა და შავი ქვის მოთხოვნილებაც მინიმუმამდის შემცირდა. აი სწორედ ამ დროს შესწყდა ჭიათურაში მუშაობა და დღესაც არ განახლებულა. თურმე ნუ იტყვით, ევროპა საჭირო მადანს ბრაზილიიდან და ინდოეთიდან ეზიდება და ჭიათურას მაშინ მომართავს ხოლმე, როცა იქიდან მოტანილი მადანი აღარ ჰყოფნის. ამ ერთი წლის განმავლობაში ბრაზილია და ინდოეთი სავსებით აკმაყოფილებდნენ ბაზრის მოთხოვნილებას და ამიტომაც დავრჩით რიყეზე. მაშასადამე, ჭიათურის შავი ქვის საქმე ისეთ მდგომარეობაში ყოფილა, რომ თუ მისმა მეტოქეებმა მოახერხეს მიაწოდონ ბაზარს საჭირო მადანი, მაშინ ჭიათურა სულ განზე დარჩება და დაიფუქება, თუმცა აქაური მადანი თვისებით ყველასა სჯობია.

(დასასრული იქნება)

________________

1. „სკიდკა“ ნიშნავდა შემდეგს: მეურნე რომ მადანს ჩამოიტანდა, სწონიდნენ და განსაკუთრებულ დავთარში სწერდნენ არა ნამდვილ წონას, არამედ 20 პროც. ნაკლებს. ეს 20 პროც. „სკიდკა“ რჩებოდა ექსპორტიორს უხარჯოდ და, ამნაირად, დიდძალ მადანს სრულიად მუქთად იძენდა.

2. თუ როგორ იხმარება მარგანეცის მადანი მეტალურგიაში და რა მდგომარეობაშია ჩვენი მადანი სხვა ქვეყნების მადანთან შედარებით: ღირსების, სიმდიდრის და რაოდენობის მხრივ, ამას ვეცდები შევეხო ცალკე წერილში.

დროება. - 1909. - №15. - გვ. 2-3

ი. ვარაზაშვილი

(დასასრული)

ამ საშიშ მდგომარეობამდის ჩვენი წარმოება ექსპორტიორებმა მიიყვანეს. საქმე იმაშია, რომ მათის ჩარჩულ სისტემის მეოხებით მყიდველი მექარხნეები მეტად უხერხულ, ცუდ მდგომარეობაში იყვნენ ჩავარდნილი. რადგან ექსპორტიორი ყოველთვის შემთხვევას უყურებდა და ცალკე შემთხვევით ჰყიდდა საქონელს, ამიტომ მექარხნე ყოველთვის იძულებული იყო ჩვენი მადანი ცოტ-ცოტა და თვითო ტვირთობით ეყიდა; იგი ვერ ახერხებდა მუდმივ, განსაზღვრულ ხნის განმავლობაში მიეღო ჭიათურიდან მადანი და მით ქარხანა კარგი მასალის მხრივ უზრუნველეყო, რაც დიდად საჭიროა ქარხნის წესიერ მუშაობისათვის. ექსპორტიორი გაურბოდა ასეთ პირობებს, რადგან რამდენიმე ხნის პირობით იგი ვერასოდეს ვერ შეეკვროდა მყიდველს: მას, ექსპორტიორს, თავისი ნაწარმოები არ გააჩნია და ისე კი დღეს არ იცის, რა ფასში იყიდის ხვალ საქონელს; თვით ექსპორტიორთა შორის გაცხოველებული კონკურენციაა. მაშ რანაირად უნდა გაჰყიდოს ექსპორტიორმა კონტრაქტით შავი ქვა? დღევანდელ პირობებში ეს არ შეუძლიან, ამას ხელს უშლის თვით მისი მდგომარეობა.

ეს არის ერთი მიზეზი, რომელიც აიძულებს მექარხნეს მოსძებნოს ისეთი მრეწველი, რომელიც მადანს მუდმივ მიაწვდის. ასეთი მრეწველები მან იპოვა ინდოეთში, ბრაზილიაში, ნიკოპოლში და მათ შეეკვრა პირობით ქვის ყიდვის საქმეში. ამიტომაც იყო, რომ წლეულს ჩვენში ერთი კენჭი ქვა არ გამოღებულა და იქ კი გაცხარებული მუშაობაა.

წარმოიდგინეთ, ზოგიერთს ეხლაც მოსდის წინადადებები ქვის ყიდვის შესახებ, იწერებიან: „შეგვატყობინეთ, რა პირობებით ჩაგვაბარებთ ამდენ და ამდენ მილიონ მადანსაო“. რა თქმა უნდა ვერც ერთი ექსპორტიორი მილლიონობით ვერ გაჰყიდის მადანს, რადგან, რაც უნდა დიდი ექსპორტიორი იყოს, რამდენიმე მილლიონის გატანას ერთი წლის განმავლობაშიაც ვერ მოახერხებს; ხოლო ერთის წლის კონტრაქტით კომისიონერს თავის დღეში არ შეუძლიან შეეკრას მყიდველს, აუცილებლად დაიღუპება.¹ რადგან ქვის გაყიდვის საქმე სულ ასეთ ექსპორტიორთა ხელშია, ამიტომ მყიდველიც არჩევს საქმე ინდოეთის მრეწველ კომპანიებთან დაიჭიროს, რომელნიც მადნის განსაზღვრულ რაოდენობას თავის დროზე და პირნათლად აბარებენ. ეს ერთი.

მეორე, რადგან ჩვენი რკინის გზა მოუწყობელია და ვერ ახერხებს ექსპორტიორების ვაგონების მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას, ამიტომ ჩნდება ეგრეთ წოდებული „ოჩერედები“. რა თქმა უნდა, ექსპორტიორი ვერ ახერხებს თავის „ოჩერედით“ დანიშნულ ვადამდის გემის დატვირთვას და ამიტომ მადანს ვაგონებით წვრილ მრეწველთაგან ყიდულობს. გაცხარებულ მუშაობის დროს ქვის ღირსებას არავინ უყურებს, ოღონდ გემი ვადაზე დასტვირთოს და ჯარიმა თავიდან აიცილოს. ამით სარგებლობენ წვრილი ფოდრაჩიკები და რაც მოხვდებათ, ის მიაქვთ ექსპორტიორთან. მაგალითად, შარშანწინ და შარშან ქუჩაში ანახეკ შავ ტალახსაც კი ჰგზავნიდნენ, როგორც მადანს. აგრეთვე აჯამეთის სადგურიდან გაიგზავნა ფოთში 1.500 ათასი ფუთი შავი მიწა, რომელსაც სთხრიან სოფ. სვიმონეთს მახლობლად. დაახლოვებით წასული ორი წლის განმავლობაში თითქმის 12 მილ. მიწა და უხარისხო ქვა გაიგზავნა საზღვარ-გარედ, რაიც შეადგენს მთლად გაგზავნილ მადნის რაოდენობის ერთ მეხუთედს.

ექსპორტიორები ბევრს არას ინაღვლიან: იმათ მოახერხეს იმ შავი ტალახის ჩაბარება. ხოლო რა მდგომარეობაში ჩავარდნენ ამის გამო მყიდველი მექარხნეები, ეს თვით მკითხველმა განსაჯოს. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ასეთი ცუდი მასალა სადნობ ღუმელებს (домашныя печи) საშინლად აფუჭებს. შეიძლება ზოგმა იფიქროს, რომ მექარხნისათვის სულ ერთია, დაბალ თუ მაღალ ხარისხის მადანს მიიღებს, ვინაიდან ფასს ლითონის² რაოდენობის მიხედვით იძლევაო. ვინც ასე ფიქრობს, იმას ავიწყდება, რომ 45 პროცენტიან და 50 პროცენტიან მადნის გადნობის ერთი დრო და ხარჯი უნდა, ხოლო შედეგი 5 პროც. ნაკლები იქნება. დროს დაკარგვაც რომ არ ვიანგარიშოთ, ესეცა კმარა საზარალოდ ისეთი დიდი საწარმოოსთვის, როგორიც არის სამეტალლურგიო ქარხანა. თუ ამას დაუმატებთ იმ გარემოებას, რომ დაბალ ხარისხის მადანი შეიცავს ბევრს სხვა და სხვა ნივთიერებას, რომელიც მეტად ახდენს ლითონის ღირსებას, მაშინ უფრო თვალსაჩინო იქნება, თუ რა საზარალოა მექარხნისათვის დაბალი ღირსების მადნის დნობა. რაღა თქმა უნდა, მყიდველი ყოველთვის გაურბის ასეთ პირობებს.

მართლაც, რა შედარებაა ჭიათურასა და მის მეტოქეთა შორის! ისინი ყოველ ღონესა ხმარობენ, რაც შეიძლება კარგი ღირსების მადანი ჩააბარონ მყიდველს, რომ ამით მსოფლიო ბაზარზე ფეხი გაიმაგრონ. მარტო ის რადა ღირს, რომ ნიკოპოლის (სამხრეთ რუსეთი) მრეწველებმა ბევრი სარეცხი ქარხნები გამართეს, დიდი თანხა დახარჯეს და 30-35%-იანი მადანი 40-50%-მდის აიყვანეს! ასე იქცევიან სხვა ჩვენი მეტოქენიც. რა გასაკვირველია ამის შემდეგ, თუ მყიდველი არჩევს მათთან იქონიოს საქმე, როდესაც დარწმუნებულია, რომ საქონელს თავის დროზე და პირნათლად მიიღებს. დამეთანხმებით, რომ ნამდვილი ვაჭარი ყოველთვის არჩევს ცოტა მეტი მისცეს, რომ ზემოხსენებულ პირობებში მიიღოს საჭირო საქონელი.

აქედან ცხადია, ჩვენს მადანს ყოველი გარემოება ხელს უწყობდა, რომ უკანასკნელი ადგილი დაეჭირა.

აი, რა საშიშ მდგომარეობაში ჩავარდა ჩვენი შავი ქვა, სადამდის მიიყვანა იგი წარმოებაში გამეფებულმა „ძველმა წესებმა“, ექსპორტიორების მოღვაწეობამ, რკინის გზის მოუწყობლობამ და მრეწველების შეუგნებლობამ. დღეს აშკარადა ვხედავთ „ძველი წესების“ შედეგებს და ვინც ჭკუათა-მყოფელია და ვისაც ოდნავ მაინც ეინტერესება ამ ერთად-ერთ წარმოების ბედ-იღბალი, უნდა შეეცადოს წარმოებაში სასურველ წესების დამყარებას, რათა ჭიათურასა და მის მეტოქეთა შორის ატეხილი ბრძოლა პირველის გამარჯვებით გათავდეს. უამისოდ ჭიათურის მრეწველობას გაკოტრება მოელის...

მაგრამ, როგორც ეტყობა, ევროპიელები ყველაფერში გვასწრობენ (როდის ვცდილობდით მათ დაწევას?!) და აქაც თვითონ ისინი მოეშურებიან საქმის გამოსაბრუნებლად.

საქმე იმაშია, რომ ჭიათურაში მომუშავე კაპიტალისტებმა, რომელნიც აქამომდე მარტო ექსპორტიორობით კმაყოფილდებოდნენ, შესცვალეს თავიანთი კურსი და ახალ გზას დაადგნენ: ისინი მხნედ შეუდგნენ სამადნოების შეძენას, მათ დამუშავებას, სხვა და სხვა მექანიკურ მოწყობილების შემოღებას და წარმოების კაპიტალურ ნიადაგზე დაყენებას. მაგალითები თვალ-საჩინოა: არტურ-კოპპელი, რომელიც აპირებს ჰაერის რკინის გზის გაკეთებას პირდაპირ ყვირილაში ქვის გადასატანად, იძენს აუარებელ მარგანეციან ადგილს. ძმ. ფორვუდმა ერთი წელიწადია გააჩაღეს მადნებში მუშაობა. ასევე აპირებს შალკერი, მანოლოპულო, ავგერინო, ნიკოლაი და სხვა. ასე რომ სულ ცოტა ხანში მადნებში მუშაობა მოსულ კაპიტალისტების ხელში გადავა. თანდათან მატულობს აგრეთვე სარეცხ ქარხანათა რიცხვი.

აი ის განახლების ნიშანი, რომლებზედაც ზემოდ მოგახსენებდით. ამის შემდეგ უნდა თანდათან შეიცვალოს ქვის გაყიდვის წესიც: მრეწველი და ექსპორტიორი ერთი და იგივე უნდა იყოს. ამითი მოსალოდნელია ჩვენი ქვის მდგომარეობის გამობრუნება მსოფლიო ბაზარზე.

ჩემი აზრით, ასეთი განახლება სასიხარულოა. და ეს რომ ადრე მომხდარიყო, ბევრად უკეთესი იქნებოდა როგორც თვით მრეწველობისათვის, ისე იმ 5-6-ათას მუშისათვის, რომელიც ჭიათურაში მუშაობდა, და რომელიც ზოგიერთ წვრილ მრეწველის მეოხებით ათას გვარ გაჭირვებასა და დამცირებას იტანდა. ზოგს არც კი შერცხვა მუშის ნამუშევარი გაეტაცნა და წასულიყო... განა შეიძლება შევადაროთ ის პირობები, რომელიც მუშებსა აქვთ ძმ. ფორფუდის მაღაროებში (8 საათის სამუშაო დღე, 1906 წლ. ხელფასი, ანგარიშს ყოველ კვირას იღებენ.) და ის პირობები, რომელსაც იტანენ ისინი რომელიმე წვრილ ჩხერკედელა მრეწველთან!..

აქნამდის განზე გამდგარი კაპიტალი დღეს თვით იწყებს საქმეს და ლამობს ყველაფერი ხელთ იგდოს. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ სულ ცოტა ხნის განმავლობაში მადნის დამუშავების საქმე კაპიტალისტთა ხელში გადავა. მაშასადამე ის 400-500 წვრილი მრეწველი, რომელიც დღეს თითქმის მადნის მთელ რაოდენობას ამუშავებენ, უნდა გაჰქრნენ მძლავრ კაპიტალის სიმძიმის ქვეშ?! ეს თავისთავად ცხადია, რადგან მათ აღარ შეუძლიანთ ძველებურად ჩხირკედელაობა და მადნის თითქმის მუქთად დამუშავება: მაღაროები შორსაა წასული, მუშები თავისას თხოულობენ, მთავრობა თავისას. ესეც არ იყოს, სად შესძლებენ ისინი იმ მრეწველებთან გამკლავებას, რომელნიც თავიანთ საკუთარ ნაწარმოებს გაიტანენ საზღვარ-გარედ და თან შეისყიდიან მარგანეციან ადგილებს? დიახ, იმ პირობებში, რომელშიაც დღეს იმყოფებიან მრეწველი „ფოდრაჩიკები“, უეჭველად კაპიტალის მსხვერპლნი შეიქნებიან. თუ იმათ კაპიტალს კაპიტალი არ დაუპირდაპირეს, მათი დაღუპვა ისევე აუცილებელია, როგორც ხვალინდელი დღის გათენება.

მკითხველი იკითხავს: სად იქნება ჩხირკედელა „ფოდრაჩიკის“ კაპიტალიო. რა თქმა უნდა, ცალ-ცალკე არა აქვთ, მაგრამ თუ შეერთდებიან, შეკავშირდებიან, მაშინ ეს 400-500 მრეწველი იმ სიდიდე ძალას შეჰქმნის, რომ მასთან გამკლავება მოსულ უცხოელებს მართლაც გაუჭირდებათ. ეს არის ერთად-ერთი გზა წვრილი მრეწველების დასახსნელი. ამ ახალ გზას უნდა დაადგნენ ისინი და მით შავი ქვის მრეწველობაში თვითონაც განახლება შეიტანონ.

დღეს ჭიათურის მრეწველები ბევრს ლაპარაკობენ მრეწველთა კავშირის დაარსების შესახებ. მაგრამ ვინც კარგად იცნობს მათ, ყველას ეჭვი დაებადება მათს გულწრფელობაში: მათი ვიწრო ეგოიზმი და ანგარება ყოველ საზოგადო საქმეს დასაწყისშივე ჰკლავს. არც მე მაქვს მათი გულწრფელობის სრული იმედი, რადგან გამოცდილებით ვიცი, რომ, როცა უჭირთ, მაშინ ყოველი მათგანი საზოგადო საქმისადმი საკვირველ გულმხურვალეობას იჩენს (რა თქმა უნდა, სიტყვით), ხოლო როცა მუშაობაა და ულხინთ, მაშინ თავიანთ ჯიბის მეტი არა ახსოვთ რა.

დღეს მაინც სურთ საზოგადოების მოწყობა და მეც მინდა ამ საქმეს ხელი შევუწყო. ამიტომ მე ვეცდები ახლო მომავალში გავაცნო მკითხველს მომავალ საზოგადოების წესდების ძირითად მუხლების პროექტი. ვინ იცის? შეიძლება გამოდნეს რამე!..

დროება. - 1909. - №16. - გვ. 2

ბათომში მოსულ იტალიელთა გემით „ფრანც ფერდინანდით“, ჩამოვიდენ იტალიელი ინჟინრები რადიო-ტელეგრაფის აპარატებით და საჭირო შტატით.

რადიო-სადგური მოწყობილ იქმნა თბილისში.

ახალი საქართველო. - 1919. - №4. - გვ. 2

დ. [დავით შარაშიძე]

იმ საკითხის გადაწყვეტის დროს თუ რას მოიტანს მომავალი „მშვიდობიანი ომი“, ჩვენ ერთ წუთსაც არ უნდა დავივიწყოთ საქართველოს გეოგრაფიული მდგომარეობა აზიისა და ევროპის საზღვრებზე. საზოგადოთ, როგორც ვიცით ისტორიიდან, ამიერკავკასია წარმოადგენდა „ხალხთა დიდ ლაბორატორიას,“ რომლიდანაც დღევანდელი დასავლეთ ევროპა წარმოიშვა.

რა ჯურის ხალხი არ მოსულა აქ, უბინადრია და შემდეგ წასულა ზოგი დასავლეთისაკენ და ზოგი კი ჩრდილოეთისაკენ! უნებლიეთ მაგონდება აქ ფილოსოფოს-მგოსნის სიტყვები, იმ მგოსნისა, რომელიც იმავე დროს ჩინებული ისტორიკოსიც იყო Wer kann nenner der Völkenznamen Dier zusammekemmen.

ეს გეოგრაფიული მდგომარეობა იყო ხშირად საქართველოს უბედურების მიზეზი; ამის გამო მას არა ერთხელ აოხრება და განადგურებაც განუცდია, მაგრამ ამავე დროს იგივე გეოგრაფიულ მდებარეობას ჰქონდა წარსულში და აქვს ახლაც დიდი მნიშვნელობა საქართველოს სასარგებლოდაც. როგორც ვიცით საქართველოთი გადის უახლოესი გზა ევროპიდან აზიაში, აგრეთვე საქართველოს სამხედრო გზა წარმოადგენს უახლოეს გზას ჩრდილო-კავკასიიდან შუაგულ ამიერ-კავკასიაში, მაშასადამე ვაჭრობა მომავალში ევროპა და აზიის შორის უმთავრესად ამიერ-კავკასიით და საქართველოთი იწარმოებს.

ეს გარემოება კი ჩვენი ერის ნივთიერ განვითარებისათვის დიდ-მნიშვნელოვან ფაქტორს წარმოადგენს. მაგრამ ჩვენ მხოლოდ მაშინ შეგვიძლია სავსებით ვისარგებლოთ ამ ბედნიერი გარემოებით, თუ რომ აქტიურ მოქმედების უნარს გამოვიჩენთ, ამ შემთხვევაში, თუ ვაჭრობის ევროპიულად წარმოებას მივყობთ ხელს.

ამასთანავე უნდა აღვნიშნოთ, რომ დიდი მნიშვნელობა აქვს ჩვენი ქვეყნის მომავლისათვის მას, თუ როგორ იქნება მოწყობილი საქართველოში მადნეულობის ექსპლოატაცია, ვინ ედგომება სათავეში ამ მდიდარ საქმეს?

სამწუხაროდ, ჩვენში ჯერ-ჯერობით ამ მხრით არაფერი გაკეთებულა. საერთოდ ჩვენს პრესაში უფრო აკადემიურად არკვევენ მას, თუ მადნეულობა ვის უნდა ეკუთვნოდეს, სახელმწიფოს თუ კერძო პირთ, მხოლოდ ამ საკითხის პრაქტიკული მხარე უყურადღებოდ არის დატოვებული.

საქართველოში მოინახებიან არა ერთი და ორი პირნი, რომელთაც საკმაო მეცნიერება შეუსწავლიათ საზღვარგარეთ, განსაკუთრებით კი გერმანიასა და ავსტრიაში. მათ შეუძლიათ დიდი სარგებლობა მოუტანონ ჩვენს ქვეყანას. როგორც ვიცით, ამ დასახელებულ სახელმწიფოებში უმაღლესი საკმაო აკადემიები არიან დაარსებული სწორედ ამ ხშირად პატარა სამაზრო ქალაქებში, სადაც კი რაიმე მადნეულობის მუშაობა სწარმოებს. ამნაირად იქ პრაქტიკულად ცოდნის შეძენა თეორიულ გამოკვლევებს მისდევს, ეს კი გაცილებით უკეთ ამზადებს მომავალ ინჟინერს, ვიდრე ვთქვათ, პეტროგრადის სამთო ინსტიტუტში, სადაც სამთო საქმეთა პრაქტიკულად შესწავლა საზოგადოდ არ სწარმოებდა და თუ მაინც და მაინც აქ იყო ეს სასწავლებელი დაარსებული მხოლოდ იმ განზრახვით, რომ უმაღლესი სპეციალური სასწავლებელი სატახტო ქალაქს უფრო შეშვენის, ვიდრე პროვინციალურსო. იმას კი აღარ დაეძებდენ, სად უნდა შეეძინა ახალ-გაზდას სპეციალური ცოდნა საგნისა. ბოლო ხანებში ორგან თუ სამგან პროვინციებშიც გახსნეს ასეთი სასწავლებლები, მათი მნიშვნელობა მომავალში თუ იჩენს თავს, დღემდე კი პეტროგრადის სამთო ინსტიტუტი იძლეოდა ამ დარგის „სპეციალისტებს“.

ვიმეორებ, საზღვარგარეთ სამთო მეცნიერებაში კარგათ გაწვრთნილნი პირნი ჩვენში მოიპოვებიან. მხოლოდ მათ უსახსრობის გამო არ აქვთ საშუალება, რომ გეოლოგიური კვლევა-ძიებისათვის ექსპედიციები მოაწყონ. მათ არა აქვთ საკუთარი თანხა ამისათვის, მაგრამ სახელმწიფომ თვით უნდა იდვას თავს ამ დიდი საქმის გაძღოლა და აღმოუჩინოს მათ ნივთიერი დახმარება, რაც მალე შეუდგებით საქმეს ამ მიზნის მისაღწევად, ის სჯობია ჩვენთვის, რადგან ამ დარგში ინიციატივა აუცილებლად ჩვენ უნდა დაგვრჩეს ხელში. ზედმეტად მიმაჩნია სიტყვის გაგრძელება იმის შესახებ, თუ რა მნიშვნელობა ექნება მადნეულობის წარმოების განვითარებას მომავალ ვაჭრობისათვის და საზოგადოთ საქართველოს მრეწველობის და კულტურის განვითარებისათვის. ეს ყველასათვის ცხადზე უცხადესი უნდა იყოს.

საქართველოს რესპუბლიკა. - 1918. - №18. - გვ. 3-4

ვ. კვიკვიძე

დღევანდელი საქართველოს მთავრობა რომ ნამდვილი ხალხის მოამაგე და მოჭირნახულე პირებისაგან შესდგება, ამას არ უნდა მტკიცება. რაც უნდა ბევრი ეცადნონ მარცხნიდან, თუ მარჯვნიდან, მაინც ვერ შესძლებენ დამტკიცებას, რომ მთავრობა წმინდა დემოკრატიული არ არის და ის შეცდომით მოექცა ჩვენს ცხოვრებას სათავეში. ჩვენი მთავრობის წევრებს თითქმის ყველას ვიცნობთ ჩვენ მუშები პირადათ და ვიცნობთ ისე, რომ თამამად შეგვიძლია ვენდოთ და ჩავაბაროთ ჩვენი ბედი, მაგრამ „ავსა კაცსა ავი სიტყვა ურჩევნია სულსა გულსა“; ქვენა გრძნობებით გაჟღენთილი პირები თუ ჯგუფები ბოროტათ სარგებლობენ მთავრობის ლმობიერებით, უსინიდისოდ ატყუებენ ხალხს და აჯანყებენ მთავრობის წინააღმდეგ. შინაურებიც ხშირათ ბრალს სდებენ მთავრობას, რომ მან გამოცდილება ვერ გამოიჩინა, მაგრამ არც ეს არის მართალი. რა თქმა უნდა გამოცდილება ბევრს ნიშნავს, მაგრამ მე მგონია, რომ გარემოება უფრო მეტად უშლის ხელს ვიდრე გამოცდილება.

რუსეთი დაღუპა უკულტურობამ და ტეხნიკურად მოუწყობლობამ. აუარება იყო პურიც, შაქარიც, და სხვა სანოვაგე რუსეთში, მაგრამ გადატან-გადმოტანა თავის დროზედ ვერ ხდებოდა. მის მაგიერ, რომ თბილისიდან კავკავამდე რაღაც ორასი ვერსი უნდა გაგვევლო 2 ს. გზა-რკინის გზით ბაქოზე მოვდიოდით და მერე კავკავში. ამასთან ერთად ათასი მტერი დახვდებოდა და ჩვენს სანოვაგეს იტაცებდა. ასევე იყო მთელს რუსეთში. ამან დაანგრია იგი. სწორედ აქეთ უნდა იყოს მიქცეული მთელი ჩვენი ყურადღება. ჩვენმა მთავრობამ მთელი ძალ-ღონე უნდა მოახმაროს ყოველი დარგის ტეხნიკურ განვითარებას. თუ ტეხნიკურად გავმაგრდით, დანარჩენს ყველაფერსა ვსძლევთ. ამისათვის საჭიროა გამოცდილი ინჟ. ტეხ.: ხელოსნები ინჟინრებიც და ტეხნიკებიც ბლომად გვყავს, მაგრამ უნდა გაბედულად ვსთქვათ, რომ პრაქტიკულ მუშაობაში ძალიან მოიკოჭლებენ, ასე რომ დღევანდელი ინჟენრებიდან თითო ოროლა თუ გამოდგება ნამდვილი წარმოებისთვის.

ხელოსნებიც ბევრი გვყავს და კარგი ხელოსნებიც, მაგრამ აკლიათ სამუშაო სისტემის ცოდნა. ჩვენში გაბატონებულია „არა უშავს რა“ სისტემა, - ეს კი დამღუპველია წარმოებისთვის.

ამიტომ აუცილებელია ხელმძღვანელი მცოდნე და გამოცდილი და საჭიროა აგრეთვე ხელმძღვანელის თანამშრომელ მუშების ყოლა. წინააღმდეგ შემთხვევაში მარტო ხელმძღვანელი ვერას გახდება რაც გინდ მცოდნე და გამოცდილი იყოს.

მაგრამ სად მივიღოთ ეს საჭირო გამოცდილება? ამისთვის ერთად ერთი გზა არის ის, რომ ევროპისაკენ უნდა ვქნათ პირი. როგორც გავიგეთ მთავრობის სფეროშიც დაბადებულა ფიქრი და ზრუნვა ამის შესახებ. წინეთ სანამ ჩვენი ბედი ჩვენს ხელთ არ იყო, ვინ იზრუნებდა ჩვენზე, მუშებზე და ისიც „ინოროდცებზე?“ რუსეთში კანონის ძალით წელიწადში 30 მანეთი უნდა ეხადა საზღვარ გარედ წამომსვლელს. ეს იყო მისი ხელის შეწყობის მაგიერ ხელის შეშლა. თუ ვინმე კერძო შეძლებული რაიმეს გაიღებდა, ეს უთუოდ უმაღლესი სასწავლებლის მოსწავლეთა დასახმარებლად, თვარა აზრად არავის მოუვიდოდა მუშებისთვის ქვეყნისთვის საჭირო ცოდნის მისაღებად საშვალება მიეცა. დღეს კი სულ სხვაა, დღეს ყველასათვის აშკარაა, რომ თუ ტეხნიკურად არ განვავითარეთ ჩვენივე საკუთარი ძალით ჩვენი ცხოვრება ისე არსებობა არ შეიძლება. ისიც ცხადია, რომ საკმაო ცოდნა არა გვაქვს, საჭიროა მისი მიღება. ეს არის საჭირო ხალხისთვის, სახელმწიფოსათვის. მთავრობამ დიდი ყურადღება უნდა მიაქციოს ამას.

ამისათვის იმდენი ხარჯი კი არ დასჭირდება მთავრობას, რამდენიც მოსწავლეზედ. მთავრობის ხარჯი საჭიროა იქნება სულ დიდი სამი თვის საზრდოს მიცემა მუშისთვის ე.ი. მანამდე სანამ ადგილზე დაიწყებდეს მუშაობას, შემდეგ ექნება ჯამაგირი და მთავრობის ხარჯი საჭირო აღარ იქნება. სამი თვე მაქსიმუმია, თვარა შეიძლება ორი კვირაც არ დასჭირდეს. ეს სამი თვე საჭიროა მანამდე სანამ საჭირო იარაღის სახელს და სხვას შეისწავლიდეს ადგილობრივ ენაზე. უმთავრესი დახმარება იმაში უნდა გამოიხატოს მთავრობის მხრივ, რომ პრაქტიკულათ მოგვიწყოს საქმე, გერმანიაში წასვლისათვის ადგილობრივ საწარმოვო დარგებში დაუბრკოლებლივ დასადგომათ, დასათვალიერებლად სხვა და სხვა ქარხანა ფაბრიკებში შესვლა და სხვ.

აი ეს უნდა მოგვიწყოს ჩვენმა მთავრობამ, რასაც სულ ადვილად მოახერხებს.

საქართველოს რესპუბლიკა. - 1918. - №6. - გვ. 5

გუშინ, 24 აგვისტოს ტფილისში ჩამოვიდა ინგლისის კაპიტალისტ-ინჟინრების წარმომადგენელი ინჟინერი თავ. ჩოლოყაშვილი, რომელმაც მოლაპარაკება უნდა გამართოს ქალაქის გამგეობასთან ტფილისში ქალაქის საგაზო ქარხნის აშენების შესახებ. ინჟინერთა ამხანაგობას თავ. ჩოლოყაშვილისთვის დაუვალებია იჯარით აიღოს ქარხნის აშენება და შესაფერი რწმუნებაც მიუცია. ამხანაგობის პირობებს ქალაქის გამგეობა ერთ თავის უახლოეს კრებაზე განიხილავს თავ. ჩოლოყაშვილის თანდასწრებით.

სახალხო გაზეთი. - 1910. - №91. - გვ. 2

ე-ნია

(წერილი გერმანიიდგან საკუთარის თანამშრომლისაგან)

აგერ მალე მეორე წელიწადი შესრულდება, რაც ქალაქ ლაიპციგში უმაღლესი სავაჭრო სასწავლებელი (Nandelshochschule) დაარსდა. ეს პირველი უმაღლესი საკომერციო სასწავლებელია მთელს გერმანიაში. თითო ასეთი სასწავლებელი პარიჟშიაც (E'cole des nantes e'tudes commerciales) და, რამდენადაც ვიცი, ლონდონშიაც არსებობს. ამ ჟამად მე მინდა ჩვენის მოსწავლე ახალგაზდობის ყურადღება ქ. ლაიპციგის სავაჭრო სასწავლებელს მივაქციო, რომლის წეს-წყობილებასაც უფრო დაახლოვებით ვიცნობ.

ძალიან სასურველია, რომ ჩვენში ბლომად გამოჩნდნენ ისეთი ახალგაზდები, რომ სავაჭრო საგნების შესწავლას მოჰკიდონ ხელი. ჩვენში ახლა ასეთი ცოდნა ძალიან საჭიროა, დიდი მოთხოვნილებაა მისი და ამიტომ თვით ასეთის ცოდნით შეიარაღებულთაც არ გაუჭირდებათ სამოქმედო ასპარეზის პოვნა და ცხოვრებაში თავის გატანა.

ლაიპციგის უმაღლეს სავაჭრო სასწავლებელში მიიღებენ გიმნაზიებსა და რეალურ სასწავლებლებში, სამასწავლებლო ინსტიტუტებსა და სასულიერო სემინარიებში სწავლა დასრულებულებს. მიიღებენ სემინარიის სრულის ოთხი კლასსის მოწმობითაც, მხოლოდ სემინარიის ოთხ კლასიანებს სასულიერო სასწავლებლის მოწმობაც უნდა ჰქონდეთ თან. შეიძლება მიიღონ საოსტატო სემინარიებშიც კურს დასრულებულნიც, მხოლოდ ასეთებს ვურჩევთ, მათი მოწმობა მანდედგანვე პირდაპირ სასწავლებლის დირექტორს გამოუგზავნონ (გადათარგმნილი გერმანულს ენაზედ) და სთხოვონ, აცნობოს მათ, თუ ისინი ისეთის მოწმობით მიღებულ იქმნებიან სასწავლებელში.

სასწავლებელში კურსის დასრულება შეიძლება ორს წელიწადში. ვისაც შეძლება ნებას აძლევს, შეუძლიან, რასაკვირველია, უფრო გვიანაც დაასრულოს. ლექციების ფასის გარდა არავითარი სხვა გადასახადი სასწავლებლისათვის არ არსებობს. მხოლოდ სტუდენტად ჩარიცხვის დროს უნდა გარდაიხადონ, როგორც ეს უნივერსიტეტშია, 20 მარკა ანუ ჩვენის ფულის ანგარიშით 10 მანეთი. სალექციო გადასახდელის რაოდენობა დამოკიდებულია იმისგან რამდენს ლექციას ისმენს სტუდენტი სემესტრის განმავლობაში. თუ ბევრი ლექციები აქვს აღებული, ბევრს გადაიხდის, თუ ცოტა - ცოტას.

საშუალო რიცხვით თითო სემესტრში ლექციების ფული შეადგენს 100 მარკას, ორს სემესტრში, ე.ი. ერთს წლის განმავლობაში 200 მარკას, ანუ 100 მანეთს.

სტუდენტად ჩარიცხვის დროს არავითარი გამ... [არ იკითხება] დროს გერმანული ენა იცის თუ არა, ასე რომ ენის უცოდინარობა თავის თავად მიღების დამაბრკოლებელი არაა. მაგრამ უამისოდაც საგულისხმოა, რომ სასწავლებელში ახლად შემსვლელისათვის ენის ცოდნას დიდი მნიშვნელობა აქვს. ვიდრე იგი ხეირიანად ენას არ შეისწავლის, იმ დრომდე მისი აქ ყოფნა თითქმის სრულიად უნაყოფოა. მიტომ ყველამ, ვისაც აქეთ წამოსვლა უნდა, ენა შინვე უნდა შეისწავლოს. ეს სრულიად ძნელი არაა და ყოველ საშუალო ნიჭის კაცს შეუძლიან, თუ ცოტას თავს ძალას დაატანს და იმეცადინებს. ასე მეცადინეობით იგი თეორიულად შეისწავლის ენას, წიგნების კითხვა და გაგება შეეძლება, და თავი საქმეც ეს არის. ვისაც ენა ამდენად ეცოდინება, ის ლაპარაკს აქ სამიოდე თვეში შეეჩვევა. ჩვენშივე გერმანულის კერძო გაკვეთილებიც რომ აიღოს გერმანიაში წამოსვლის მსურველმა, მაშინაც ენის შესწავლა მას ბევრად უფრო იაფი დაუჯდება, ვიდრე ენის უცოდნელი აქ შეუდგეს ენის სწავლას. ეს იმიტომ, რომ აქ ცხოვრება უფრო ძვირი ჯდება, ვიდრე ტფილისში.

აქ მოსწავლეს, ხელმოჭერილად რომ იცხოვროს, თვეში 50 მანეთი მოუნდება, ლექციების და ტანისამოსის ფასის გარდა. რასაკვირველია, ტფილისში ღარიბად უფრო იაფად შეიძლება ცხოვრება. მაგრამ საქმე ისაა, რომ აქ მეტად ღარიბად ცხოვრება მოუხერხებელია. აქაურს პირობებში თვეში 100 მარკით ცხოვრება ძალიან ღარიბული ცხოვრებაა. ძალიან ჯანმრთელი უნდა იყოს კაცი, მეტად ხელმოჭერილად და ღარიბად უნდა სცხოვრობდეს, რომ თვეში 40-45 მანეთი ეყოს.

სასწავლებელში ჩაწერილს სტუდენტს უფლება აქვს მოისმინოს ლექციები როგორც თვით სავაჭრო სასწავლებელში, ისე ლაიპციგის უნივერსიტეტშიაც. ზოგიერთი ლექციები, რომლებსაც უნივერსიტეტში პროფესორები კითხულობენ, სავაჭრო სასწავლებლის სტუდენტებისთვის პირ და პირ სავალდებულოცაა. სწავლება ისეა მოწყობილი, რომ სტუდენტები ზოგს ლექციებს თვით სავაჭრო სასწავლებელში ისმენენ; ზოგსაც უნივერსიტეტის პროფესორები კითხულობენ და სტუდენტებიც იმათ მოსასმენად უნივერსიტეტში დადიან. სავალდებულო საგნები სავაჭრო სასწავლებლის სტუდენტებისთვის, რომლების ცოდნას მათ კურსის დასრულების დროს გამოცდაში მოსთხოვენ, შემდეგია:

1) უმაღლესი სავაჭრო არიტმეტიკა,

2) ბუხჰალტერია,

3) გერმანული სავაჭრო კორესპონდენცია და საკანტორო მუშაობა,

4) პოლიტიკური ეკონომია,

5) საფინანსო მეცნიერება,

6) ვაჭრობის ისტორია,

7) სავაჭრო და სავექსილო უფლება,

8) ეკონომიის გეოგრაფია.

გარდა ამისა ასწავლიან სასწავლებელში შემდეგს საგნებს, რომლების შესწავლა თვით სტუდენტების სურვილზეა დამოკიდებული და რომელშიაც მათ ეგზამენის დროს მათი სურვილის თანახმად გამოსცდიან: ქსოვილების ინდუსტრიის მექანიკურ ტეხნოლოგიას, ფრანგულს, ინგლისურს, იტალიურს, რუსულს, ისპანიურს, ჩინურს, გერმანულს (უცხოელებისთვის) და სხ. ენებს, სავაჭრო კორესსპონდენციას ფრანგულსა და ინგლისურს ენაზედ, გერმანულს სტენოგრაფიას, საწერ მანქანაზედ მუშაობას. ამას გარედ, როგორც ვთქვით, სავაჭრო სასწავლებლის სტუდენტებს ნება აქვთ უნივერსიტეტში ყველა ლექციების მოსმენისა და, მაშასადამე, ისეთებისაც, რომელიც მათთვის პირ და პირ სავალდებულო არაა (ისტორია, ფილოსოფია, იურისპრუდენცია, გეოგრაფია, სტატისტიკა და სხვა და სხვა).

მოვიხსენიებთ იმასაც, რომ სავაჭრო სასწავლებლის სტუდენტებს უფლება აქვთ ისარგებლონ სავაჭრო პალატის წიგნთსაცავითა და სამკითხველოთი, ასევე უნივერსიტეტის წიგნთ-საცავით და სამკითხველოთი, საცა მრავალი ჟურნალ-გაზეთია დალაგებული. აგრეთვე უფლება აქვთ მათ წევრებად შევიდნენ „სახელმწიფო მეცნიერებათა სემინარიაში“ , რომელიც უნივერსიტეტისავე შენობაშია მოთავსებული და მდიდარს პოლიტიკო-ეკონომიურს წიგნთსაცავს შეიცავს. ამ სემინარიაში მეცადინეობენ სტუდენტები პროფესორების ხელმძღვანელობით, სწერენ გამოკვლევებს და კითხულობენ სემინარიის წევრების სხდომაზედ პროფესორის დასწრებითა და მონაწილეობით. ამ სხდომებზედ გასინჯვენ ხოლმე თითოეულს შრომას, კრიტიკას უზამენ და საზოგადოდ ისეთ კითხვებს გაარკვევენ, რომლებიც წარმოდგენილს შრომას კერძოდ და მეცნიერულ მუშაობის მეთოდს ზოგადად შეეხება. ამ სხდომებში სავაჭრო სასწავლებლის სტუდენტებიც, რომლებიც-კი სემინარიაში წევრებად შერიცხულნი არიან, (სემინარიის წევრობისთვის ყოველ სემესტრში 10 მარკას იხდიან) მონაწილეობას იღებენ და რიგობით თავიანთ ნამუშევარსაც არდგენენ სხდომაზედ მოსასმენად.

ერთის სიტყვით, სწავლის შესაძენად აქ საშუალება და მოწყობილობა ბევრი და საუცხოვოა. განმეორებით ვისურვებთ, რომ ამ სასწავლებელში შემსვლელი ქართველი ახალგაზდები ბევრნი აღმოჩენილიყვნენ. ამ ჟამად ქ. ლაიპციგში სულ ორი ქართველია, ერთი უნივერსიტეტში და ერთიც სავაჭრო სასწავლებელში.

ივერია. - 1900. - №1. - გვ. 3

არტურ ლეისტი

მართალია, ყველას კარგად მოეხსენება, რომ გერმანიის პოლიტიკურად გაძლიერებასა და აღორძინებას ხელი შეუწყო, როგორც საფრანგეთ-პრუსიის ომმა, ისე გერმანიის წვრილ სახელმწიფოთა გაერთიანებამ, მაგრამ თუ თვით ხალხი დიდ-ბუნებოვანი არ ყოფილიყო, ბუმბერაზ სახელმწიფოსაც ვერ შეჰქმნიდა. ხალხისა თუ სახელმწიფოს ძლიერების გამომხატველი მისი კულტურა, მისი შემოქმედებითი ნიჭი, მისი შრომის მოყვარეობა და სიმდიდრეა.

პრუსია-საფრანგეთის ომამდე გერმანიას მარტოოდენ პოეტობის და მეცნიერების სამშობლოდა სთვლიდნენ. მართლადაც, მეთვრამეტე საუკუნის მეორე ნახევრიდან აზროვნებისა და პოეზიის სამეფოში არა თუ ერთი პირველ ადგილთაგანი დაიჭირა, არამედ გერმანიამ სხვა ქვეყნებსა და ხალხზე დიდი გავლენაც მოიპოვა.

კანტიდან დაწყებული ნიცშემდე გერმანიის აზროვნებამ ფრიად დიდი მანძილი განვლო და, თუმც დღეს მთელ ამ „მეტაფიზიკას“ დრომოჭმულათა და უნაყოფოთა სთვლიან, მაგრამ თავის დროზე, ამ მეტაფიზიკასა და სხვადასხვა დარგის მეცნიერებანი: იურისპრუდენცია, ისტორია, პედაგოგია და სხვა მეცნიერებანი ამ „მეტაფიზიკისაგან“ დიდად დავალებულნი არიან.

ყველას არ შეუძლიან შეიგნოს კანტის ფილოსოფია. იგი ძნელი, მძიმე გასაგებია, მაგრამ კანტის ღრმა-აზროვანმა მსჯელობამ, მისმა სასტიკმა ლოღიკამ და მათემატიკურის სასწორით არჩეულმა გზამ სიმართლისაკენ, ძალუმად წასწია წინ გერმანელთა აზროვნება და ზნეობის საფუძველნი თვალსაჩინო ჰყო.

კანტის კატეგორიული აპერატივი“ „შენ მოვალე ხარ“!, ეს მისი ვრცელი თხზულება კაცთა ზნეობრივ მოვალეობის შესახებ, ღრმად ჩასწვდათ გულში გერმანელებს და მათი სულიერი თვისებანი ბევრით გააუმჯობესა.

გრძნობანი მოვალეობის აღსრულებისა და კეთილსინდისიერებისა ისეთ ცხად თვისებად გადაიქცა გერმანელისათვის, რომ არამც თუ შინ, გარედაც, უცხო ქვეყნებშიაც კი, დიდის ნდობით ეკიდებოდნენ გერმანელებს და თვალსაჩინო თანამდებობათ აძლევდნენ, ხოლო გერმანელი ხელოსანი ხომ მთელ ევროპაში განთქმული იყო, როგორც საქმის სინდისიერად და ფაქიზად აღმასრულებელი.

მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში გერმანელების კულტურა შეუჩერებლივ ვითარდებოდა, მათი სკოლა და მეცნიერება სხვებისათვის სამაგალითო შეიქმნა, მათი ხელოვნება, ვაჭრობა და მრეწველობა ამაღლდა, აყვავდა და გაძლიერდა. მაგრამ ამ დროს გერმანია მარტო თავის-თავისათვის, მარტო შინ მუშაობდა და იღვწოდა.

პოლიტიკური განხეთქილება და გერმანიის წვრილ სახელმწიფოთა კერძოობა ხელს უშლიდა გერმანიას მსოფლიო ძლიერება დაემკვიდრებინა. მაგრამ, აი, დაიწყო ნაპალიონის ომები და ბევრმა გერმანელმა გაიფიქრა გერმანიის სახელმწიფოთა გაერთიანება და ამ ერთიანობით მსოფლიოში გავლენის მოპოება.

ეჭვ გარეშეა, რომ პრუსია-საფრანგეთის ომმა ფრთები შეასხა გერმანიის ძლიერებას, მაგრამ ყოველივე შედეგი გერმანიის გამარჯვებისა საფრანგეთზე, გერმანიის წარმატების ხელის შემწყობი არ იყო. პირველ ყოვლისა ხელის შემშლელი გამოდგა ის გარემოება, რომ გერმანია ძალზედ გაამაყდა, მისი ეროვნული შემეცნება გაზვიადდა და რამდენიმე წლის განმავლობაში ხელი შეუშალა თვით ერის საერთო ცხოვრების აღფრთოვანებას. მაგრამ ამ დროსაც კი გერმანიის ბევრი გულ-მშვიდი მამულიშვილი დაუღალავათა და გატაცებით მუშაობდა კულტურის გზაზე. წვრილ სახელმწიფოთა გაერთიანებამა და დიადის იმპერიის დაარსებამ გააფართოვა მათი თვალთა ხედვის ისარი. ის სამზღვრები, რომელშიაც მოექცა მათი სამშობლო, ახლა ვიწროდ ეჩვენათ. სამრეწველო მოძრაობა თავის კალაპოტში ვეღარ ეტეოდა და სულ გარე-გარედ, მსოფლიო ბაზრისკენ იწევდა. ძლიერმა კაპიტალისტებმა ხელი-ხელს ჩაჰკიდეს, შეუდგნენ ქარხნებისა და ფაბრიკების საერთო ძალით აგებას, მრეწველობის განვითარება-გაფართოებას. ახლა გერმანელები აღარ კმაყოფილდებოდნენ „შინაურობაში, მარტო თავის თავისათვის მუშაობით“; დღეიდან მათ მცნებათ შეიქმნა: შრომა თავისთვის და სხვისთვისაც, შრომა გამდიდრებისათვის!“

დიაღ, სიმდიდრე საჭიროა, სიმდიდრეა პირველი აზარმაცი კულტურულ განვითარებისა, სიმდიდრეა უსაჭიროესი იარაღი წინმსვლელობისათვის, ხოლო კაცის გამამდიდრებელი კი - შრომა და ცოდნაა. ეს ძრიელ კარგად ესმოდათ გერმანელ მამულიშვილებს და, ახალ მრავალ-ფეროვან მოძრაობას, ამ უთვალავ ვაჭარ მრეწველებს მეცნიერული კონტროლი დაუწესეს, მეცნიერი ხელმძღვანელები და მრჩევლები ჩაუყენეს და, თუ დღემდე გერმანელი მეცნიერი მარტო ფილოსოფიურად აზროვნებდა, დღეს თავის გონების საჭე ცხოვრების პრაქტიკულ მხრისკენაც მოაბრუნა.

გამოჩნდნენ გონება ფხიზელი ეკონომისტები. ამათ თვალ საჩინო ჰყვეს ყველა ის პირები, რომლებიც უზრუნველ-ჰყოფდნენ გერმანიის ვაჭრობა-მრეწველობის განვითარებას. მაგრამ ვიდრე გერმანია მსოფლიო ბაზარზე დამკვიდრდებოდა, ბევრი მარცხი და სიმწარე გამოიარა. ერთი ამ მარცხთაგანი იყო პროფესორის რელის განცხადება, იმ პროფესორის, რომელიც 1879 წელს ფილადელფიის გამოფენაზე იყო გაგზავნილი (ჩრდილო ამერიკაში) და რომელმაც გულწრფელად აღიარა: „გერმანიის საქონელი ყველაზე იაფი და ყველაზე ცუდი გამოდგაო“. ამ განცხადებამ გულზე უკბინა გერმანელებს და მაშინვე ვაჭრობა მრეწველობას სათავეში ნამდვილი მეცნიერები ჩაუყენეს. თუ აქამდე საქმეს მარტო პრაქტიკულად მცოდნე პირნი აწარმოებდნენ, ამიერიდან ამავე საქმეს ხელი მოჰკიდეს მეცნიერულად გაწაფულმა კაცებმა და მრეწველობის კომერციულ მხარეს საფუძვლად ნამდვილი მეცნიერული ცოდნა დაუდეს.

ყმაწვილ-კაცობა ათასობით დაეწაფა ტეხნიკურ ცოდნის შეძენას, დამსახურებული და სახელოვანი პროფესორები შეუდგნენ მრეწველობის ყოველივე დარგის შესწავლა-განვითარების საქმეს და ოთხმოცდა ათიან წლებში ისე ააყვავეს მრეწველობა, რომ გერმანიის ნაწარმოებმა მსოფლიოს ყველა ბაზარზე საპატიო ადგილი დაიჭირა.

მრეწველობის აყვავებასთან ერთად ბევრმა შორს მჭვრეტელმა გერმანელმა განიზრახა უცხოეთში ახალშენების დაარსება. ეს ახალშენები აზარმაცი უნდა გამხდარიყო გერმანიის საგარეო ვაჭრობისა. მაგრამ ასეთ მათ განზრახვათ ბევრი მოწინააღმდეგე გამოუჩნდა და მათ შორის თვით ბისმარკიც კი. პირველი ახალშენები სამხრეთ აფრიკაში ჰამბურგელ ვაჭრების საკუთრება იყო.

ევროპის გარეშე ახალშენების შეძენის შესახებმა აზრმა სრული თანაგრძნობა მხოლოდ ოთხმოცდა ათიან წლებში მოიპოვა. ამ დროს დაარსდა, ეგრედ წოდებული „საახალშენო საზოგადოება“, რომელსაც ამჟამად რამდენიმე ათასი წევრი ჰყავს. ამ საზოგადოებისავე წევრია ბევრი სახელგანთქმული მეცნიერი და საზოგადო მოღვაწე.

„საახალშენო საზოგადოების“ მიზანია: გერმანიის მიერ შეძენილ ახალშენთა გამოკვლელვა ყოველის მხრით, იქაურ მკვიდრთა კულტურისა, გემოვნებისა და ვაჭრობა-მოთხოვნილებათა შესწავლა, გადასახლება მოსურნე გერმანელთა დიდ ჯგუფებად, რომ მკვიდრთა შორის არ აირივნენ და თავისი ეროვნება არ დაჰკარგონ, და ევროპის გარეშედ გერმანიის ვაჭრობა-მრეწველობის აღორძინებისათვის ხელის შეწყობა.

საახალშენო საზოგადოებას აქვს თავისი საკუთარი ჟურნალი. გარდა ამისა, ეს საზოგადოება ჰბეჭდავს მრავალ წიგნებსა და წიგნაკებს იმ ქვეყნების შესახებ, სადაც გერმანიის ვაჭრობა-მრეწველობასა და ფინანსებს შეუძლიანთ ფეხი მოიკიდონ. ყველა ზემოთ ჩამოთვლილ გარემოებათა მეოხებით, გერმანიის მრეწველნი კარგად იცნობენ ახალშენებს და ისეთ ნაწარმოებსაც გზავნიან, რომელიც უეჭველად ბაზარს მოიპოვებს.

მსოფლიო ბაზრის გასაფართოვებლად ყველა სახელმწიფოსათვის საჭიროა სავაჭრო ფლოტი. ამიტომ გერმანელებმა მრეწველობასთან ერთად გააფართოვეს გემთა-აგების საქმეც და დღეს გერმანიის სავაჭრო ფლოტი და გემები მთელის დედამიწის ზურგზე უპირველესნი არიან. ჰამბურგის, ბრემენის, შტემანისა და დანციგის გემთა - სააღმშენებლო ქარხნები მთელ ქვეყანას აკვირვებს თავისი სიდიადითა და მოწყობილობით.

მორთულობითა და სისწრაფით გერმანიის გემებს არც ერთი ქვეყნის გემები არ შეედრება. მაგრამ ყველაზე უფრო განთქმული და ტეხნიკურის მხრით საკვირველი გემი - „აუგუსტე ვიქტორიაა“, რომელიც ამ ერთი კვირის წინედ ტეტინის ქარხნიდან ზღვაში ჩაუშვეს. ამ გემმა ჰამბურგსა და ჩრდილო ამერიკას შორის უნდა იაროს, 25 ათასი ტონი წყალ-წყვა აქვს (1 ½ მილიონი ფუთი) და ერთი ორად დიდია თითოეულ იმ გემებზე, რომლებიც აქამდე ამ ზღვებზე დადიოდნენ.

გერმანელები მარტო თავისს ფლოტისა და ვაჭრობის გაფართოვებას არა სცდილობენ. იგინი მეცადინეობენ აგრედვე, რაც შეიძლება, დიდის მოგებით დააბინაონ თავისუფალი კაპიტალი უცხო ქვეყნებში. ეგრედ წოდებულ „ხელ-საყრელ კონცესსიებით“ გერმანელი კაპიტალისტები დიდი ფულს იგებენ: სხვადასხვა ქვეყნებში იჯარით იღებენ რკინის გზების გაყვანას, ქარხნების აგებას, ელექტრონით განათებას და სხვა ამგვარ სარგებლიან საქმეებს. ყველაზე დიდ ფულს გერმანელები სამხრეთ და შუაგულ ამერიკაში ატრიალებენ. არც ოსმალეთში აქვთ ნაკლები ფული. ამ ქვეყნიდან ლამის სულ გამოდევნონ ინგლისის კაპიტალი.

ყველაზე თვალსაჩინო კონცესია, რომელიც გერმანელებმა ოსმალეთში აიღეს, არის სტამბოლიდან ბაღდადამდე რკინის გზის გაყვანა. ეს გზა გაივლის მთელ მცირე აზიაზე და ძრიელ მალე ამ მხარეს მსოფლიო ვაჭრობის მოზიარეთ გაჰდის.

ბაღდადის რკინის გზის კულტურული ზეგავლენა ახლავე სჩანს.

ამ ცოტა ხანში გამოიცა გუგო გროტის წიგნი, რომელშიც იგი აღწერს ბაღდადის რკინის გზას და, სხვათა შორის, ამბობს: „ბაღდადის რკინის გზის გამგეობა ყოველ საშუალებასა ხმარობს, რომ ამ ქვეყნის მცხოვრებნი მიწის რიგიან დამუშავებას შეაჩვიოს. ამ მიზნით მან დაარსა სამეურნეო განყოფილება, რომელიც სულ იმის ცდაშია, რომ მკვიდრთა შორის სამეურნეო ცოდნა გაავრცელოს. ზოგიერთ სადგურების მახლობლად და აგრედვე გლეხთა მამულებში გააკეთეს საცდელი ბაღები, დარგეს ყველა ჯურის ხეხილი, გააშენეს თუთის ხეები, ჭარხლის პლანტაციები, აძლევენ გლეხებს სამეურნეო იარაღებს და ასწავლიან მინდვრის მოვლას, მეოჯახეობას და სხვა. ყველა ეს ცდა-დარიგება უნაყოფოდ არ მიდის, ადგილობრივი მკვიდრნი მალე სწავლობენ და გერმანელების დიდი მადლობელნიც არიან.

ბაღდადის რკინის გზის ეკსპლოატაციის გარდა, გერმანელებმა ოსმალეთში ბევრი სხვა კონცესიებიც აიღეს, მაგალითად, მაღაროების გამგეობა და სხვა.

გერმანელებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს აგრედვე სავაჭრო და სამეურნეო წარმოებათ თვით გერმანიის ახალშენებში, ავსტრალიისა და აღმოსავლეთ-აზიის კუნძულზე. ყველა ამ ქვეყანას გერმანელები დაწვრილებითა სწავლობენ და იკვლევენ.

ყოველ დღე ამოიკითხავთ გერმანულ გაზეთებში, რომ ამა და ამ ახალშენში ამდენი და ამდენი ინჟინერი, აგრონომი და ტეხნიკოსი წავიდა ამა და ამ საკითხების გამოსარკვევადო. ყველა ზემოდ ნათქვამი ნათლადა ჰმოწმობს, რომ, თუმცა გერმანელებმა გვიან მოჰკიდეს ხელი საახალშენო საქმეს, მაგრამ ისეთის გაბედულებითა და მხნეობით იქცევიან, რომ დიდი მომავალი უქადით.

ერთის სიტყვით, გერმანიის ქონებრივ წარმატებას ხელი შეუწყო გერმანელთა მხნეობამ, შრომის მოყვარეობამ, ყოველ მხრივმა სამეცნიერო განათლებამ და საშუალო ძალთა მუდმივმა განვითარებამ.

ივერია. - 1905. - №167. - გვ. 2-3

ვასილ წერეთელი

მართველი პარტიის პოლიტიკის წყალობით საქართველო უსაქმურობის ქვეყნად შეიქნა.

მაშინ როდესაც ევროპის სახელმწიფოები შრომის გახანგრძლივებისა და მოჭიმულობის მხრით ერთმანეთს ეცილებიან და ქარხნები თითქმის დღეღამ შეუწყვეტლად მუშაობენ, ჩვენს სახელოსნო ქარხნებსა და მაღაროებში მუშაობა შვიდი საათის განმავლობაშიაც არ წარმოებს და ისიც გულაცრუებით.

და შეუძლებელია თქმა, ვითომ ამის მიზეზი თვით მუშა იყოს.

ქართველი მუშა, როგორც მშრომელი, არცერთი ქვეყნის მუშას არ ჩამოუვარდება. განა მან არ დაამზადა შავი ქვის აუარებელი საგზალი, რომელმაც დაიხსნა საქართველო უეჭველი კატასტროფისაგან?! განა ქართველი მუშის ხელით არ არის აგებული ფოთის ნავსადგური, რკინის გზები და სხ.?

მეორე მხრით, დღევანდელი უსაქმურობა - მმართველი პარტიის მიერ წარმოებულის ეკონომიური პოლიტიკის შედეგია.

ქარხანაში მუშაობის შეცვლა აკრძალულია. დაჰკრავენ თუ არა ზარს, მუშები იძულებულები არიან მუშაობა შეაჩერონ.

ნარდად მუშაობა აკრძალულია, უვარგისი მუშის დათხოვნა - შეუძლებელია და სხ.

და სახელოსნო - ქარხნებსა და [არ იკითხება]

სწორეთ მიწის მუშის მარჯვენა ასაზრდოებს დღეს საქართველოს.

და, ცხადია, ეკონომიურ პოლიტიკას მიზნად უმთავრესად მიწის მოქმედების წარმატება უნდა დაესახა.

ეს არც ძნელი იყო. ხომ აუარებელი ფული დაიხარჯა განუხორციელებელ სახელმწიფოებრივ სააღებ მიცემო და სამრეწველო საქმეებზე! რამდენი თანხა ჩაჰყლაპა თუთუნის, მატყლის, აბრეშუმის, სახერხავი მანქანებისა და სხ. რეკვიზიციამ!

და რამდენად მეტს მოიგებდა ქვეყანა, სახელმწიფო რომ მისთვის ამ არა ჩვეულ სარისკო საქმეებს არ გამოდგომოდა და მაგიერად სარწყავი არხები გაეთხარა, მდინარეების ნაპირები გაემაგრებია და ჭაობები დაეშრო?!

მაშინ საქართველო პურისა და სიმინდის მხრით სრულიად უზრუნველყოფილი იქნებოდა და უცხოეთიდან პურის შემოტანა აღარ დასჭირდებოდა.

მაგრამ, ვინაიდან ქალაქმა ხელი აიღო სახელოსნო სამრეწველო წარმოებაზე, სოფელმა მიჰყო ხელი შინაურ სახელსაქმარო წარმოებას.

მთელი საქართველო ჩაითრია ამ მოძრაობამ და ყოველ სოფელში გაიმართა შინაური წესით რთვა-ქსოვა, ფეხსაცმლის კერვა და სხ.

მილიონი ხელი ამუშავდა!

და უეჭველია, ეს ეკონომიური მოძრაობა მალე დაფარავდა ქალაქთა უსაქმურობის მიერ გამოწვეულ ნაკლს.

აუარებელი ძაფი დაირთებოდა, აუარებელი შალი, აბრეშუმისა და ბამბის ქსოვილი მოიქსოვებოდა და ტანსაცმელი გაიაფდებოდა!

ტანსაცმლის გაიაფება კი თავის მხრით გამოიწვევდა პურისა და სიმინდის გაიაფებას.

მაგრამ შინაური ხელსაქმის წაქეზების ნაცვლად მთავრობამ მატყლზე და აბრეშუმზე მონოპოლია გამოაცხადა. ეს სართავ-საქსოვი მასალა ბაზარზე აღარ გამოუშვა.

ცხადია, ეს - დამღუპველი პოლიტიკაა.

ჯერ ერთი, ჩვენებური მატყლი ვერ შეეცილება ავსტრალიისას.

მეორე, ევროპაში გაყიდული მატყლი, საქარხნო შალისა თუ მაუდის სახით უკან დაბრუნებული, ერთი ასად დაგვიჯდება.

რა პოლიტიკაა, ჩვენი მოხელსაქმარე უსაქმოდ დავაგდოთ ჩვენი ნედლი მასალის საშუალებით, ევროპას შრომის სარბიელი გავუდიდოთ და სხვისი შრომის ნაყოფი მამასისხლად ვიყიდოთ!

ის არა სჯობს, ჩვენი საქონელი ჩვენსავე ხელით დავამუშავოთ, ჩვენს მუშას ჩვენსავე მასალის საშუალებით სამუშაო აღმოვუჩინოთ?!

და მატყლი, ჩემი ფიქრით. საზღვარგარეთ სულაც არ უნდა გავიდეს, ვინაიდან საქართველოს ყველაზე უფრო ტანსაცმელი აკლია.

დიაღ, მთელი ჩვენი მატყლი აქვე უნდა ირთებოდეს და იქსოვებოდეს მხოლოდ ამ საშუალებით შეიმოსება გატიტვლებული ქვეყანა.

თითქმის იგივე შეგვიძლია ვთქვათ აბრეშუმის შესახებ. აბრეშუმი - ჩვენი საზაფხულო ტანსაცმელია. მაშასადამე, ის გვირჩევნია, აბრეშუმი შინ ირთებოდეს და შინვე იქსოვებოდეს, ვიდრე პარკის გაყიდვით აღებული ფული შემოგვდიოდეს, შეიძლება ვინმემ იფიქროს აბრეშუმი ძვირად ფასობს, მაშასადამე გვირჩევნია პარკი გავყიდოთ და მაგივრად იაფფასიანი ტანსაცმელი ან სხვა საქონელი ვიყიდოთ.

მაგრამ ეს მხოლოდ ნორმალურ პირობებით იქნებოდა სასარგებლო.

დღეს კი მსოფლიოში ტრანსპორტისა და შრომის კრიზისია და ისე ძვირად ჯდება საქონლის გატანა და შემოტანა რომ გვირჩევნია, თუ კი რამე ნედლი მასალა მოგვეპოება შინვე დავამუშავოთ.

ყოველ შემთხვევაში აბრეშუმის მონოპოლიას იძულებითი ხასიათი არ უნდა ჰქონებოდა.

საუკეთესო წესი ის იქნებოდა, თუ კი მეაბრეშუმების საზოგადოებას ექნებოდა პარკის გაყიდვის მონოპოლია, თვითეულ მწარმოებელს კი ნება ექნებოდა, თუ უნდოდა, ამ საზოგადოებისთვის გადაეცა გასაყიდად თავისი პარკი, თუ არა, - შინაურ ბაზარზე გამოეტანა.

ცხადია, რომ საზოგადოება წმინდა მოგების ერთ ნაწილს ხაზინას გადასცემდა.

მაშინ, უეჭველია, ჯერ შინაური ბაზრის მოთხოვნილება დაკმაყოფილდებოდა და მხოლოდ ნამეტნაობა გავიდოდა საზღვარ-გარეთ.

გვეტყვიან: ხომ ბევრი რამე უნდა შემოვიტანოთ საზღვარ-გარეთიდან, მაგალითად, მანქანები, ქიმიური ფაბრიკატები და სხ.? რით-ღა ვიყიდოთ ყველაფერი ეს, თუ სამაგიერო არა გავყიდეთ-რა საზღვარ-გარეთვე?

- ამისათვის ჩვენ ბევრი ისეთი ნედლი მასალა გვაქვს, რომელიც ევროპისთვის აუცილებელია, ჩვენ კი ჯერ ან სულ არ შეგვიძლია მოვიხმაროთ ან უხვად მოგვეპოება, - მაგალითად, შავი ქვა, ქვანახშირი, თუთუნი, ტყის მასალა, ღვინო, ხილი.

აი რა უნდა შეიქნეს საზღვარ-გარეთ გაყიდვის საგნად.

მხოლოდ ასეთ პირობებში დამყარდება სავაჭრო ბალანსის, წონასწორობა.

ე.ი. გაუთანასწორდება საზღვარ-გარედ გატანილი საქონლის ღირებულება შემოტანილი საქონლის ღირებულებას.

მაშასადამე, მხოლოდ მაშინ აიწევს ქართული ფულის კურსი ნორმალურ სიმაღლემდე, გაიაფდება ცხოვრება და ავიცილებთ თავიდან კატასტროფას.

მაზრელი

ბევრ კარგ გამოგონებასთან საზღვარ-გარედ საქონლის უფრო მოხერხებული შებმაც გამოუგონიათ. კისრის მაგივრად საზღვარ-გარედ საქონელს ურემს შუბლით აწევინებენ. ზემოაღნიშნული სურათი ნათელ ჰყოფს იქაურ შესაბმელ იარაღს და მორთულობას. თუმცა ასეთი შებმა, როგორც იწერება გერმანიაში მოსწავლე სტუდენტი, ჩვენ ხის უღელთან შედარებით ძვირადა ჯდება, მაგრამ შეღავათი და გამწეობა საქონელს იმდენად ემატება, რომ ეს სიძვირე შესაბმელ იარაღისა ანგარიშში ჩასაგდები არ არის (უღელ ხარის იარაღი ღირს 20 მანეთად, საუკეთესო მასალისაგან გაკეთებული - 25 მან.) გამოკვლეულია, ასეთი შებმა საქონელს მუშაობაში ჰმატებს 30%-ს გამწეობის ძალას.

ჩვენებურ ორ-თვალა ურემს ასეთი იარაღი ვერ მიუდგება. ამ იარაღისთვის უსათუოდ საჭიროა ოთხ თვალა ურემი ან ფურგუნი, რასაც მანგლისის და ქიზიყის ქართველების ცხოვრებაში თითქმის მოუკიდებია კიდეც ფეხი.

საჭიროა ახლა მხოლოდ ცდა და ხალხის დარწმუნება ამნაირ შებმის უპირატესობაში. სამეურნეო საზოგადოებამ ან წინამძღვარიანთ სკოლამ რომ შეიძინონ სანიმუშოდ ეს შესაბმელი იარაღი და სცადონ, იქნება სასარგებლო წასაბაძი მაგალითი უჩვენონ ჩვენს გლეხობას, რომელსაც საქონელი გაჭირვებისა და უსახსრობისაგან ისე გადაუგვარდა, რომ უღელ ხარს ძლივს ჩამოაქვს ქალაქში ოცი, ოცდაათი ღერი წვივის სისქე შეშა. თუ ამაზე მძიმე ბარგის წაღებ-წამოღება დაგჭირდათ, თქვენი მტერი, ჩვენ ტალახიან და საფლობ გზების გადამკიდე, უსათუოდ უნდა აჩონჩხლოთ ყევარი, სამ უღელი და ხანდახან ოთხ უღელი ხარ-კამეჩიც. ვისაც საკუთარი ჰყავს, კიდევ კარგი, ვისაც არა ჰყავს, უნებლიედ უნდა გადააბას მეზობლის საქონელთან და მცირე რაღაც ქირა შუაზე გაუყოს.

დროება: სურათებიანი დამატება. - 1909. - №59. - დამატ. - №11. - გვ. 3-4

რევაზ გედევანიშვილი

უწინდელ დროში სამუშაო იარაღი უცნობ ხილს წარმოადგენდა. ყველა საქმე უნდა ასრულებულიყო ცარიელი ხელით, ფეხით ან კბილით. შემდეგ თან და თან შემოიღეს ჩაქუჩი, დანა, ნიჩაბი და სხვა. იარაღი შემოიღეს, მაგრამ ამ იარაღმა ასი და ათასი წლობით შეინარჩუნა იმ გვარი მოძრაობა, როგორიც ხელებს სჩვევიათ: მოძრაობა ზევით და ქვევით ან წინ და უკან. მუშაობის ასრულებაშიაც ერთ-ერთი ამ მოძრაობათაგანი დარჩა. მაგალითისთვის ავიღოთ ცულით შეშის ჭრა: როდესაც ცულს მიმართულებას შეუცვლით, მაღლა ასწევთ და დაიქნევთ დასარტყმელად, ამ დროს სულ ტყუილად იკარგება ძალაც და დროც. ჩვენ მანქანათა საუკუნეშიაც ჯერ კიდევ ბევრ იარაღს შერჩა ასეთი პრიმიტიული მოძრაობა.

დიდი ხანი არ არის, რაც მიჰხვდნენ, რომ ბევრად უმჯობესია მბრუნავ მანქანათა მუშაობა. ასეთ მანქანათა საშუალებით შესაძლებელი ხდება ამოქმედოთ ძალა დიდი ხნობით ერთსა და იმავე მიმართულებაში და ამით აიცდინოთ საქმის შეჩერება და ძალის ტყუილა-უბრალოდ დაკარგვა. დიდ წარმოებაში ზევით და ქვევით მოძრავი ხერხები უკვე შესცვალეს ირგვლივ მბრუნავ სახერხავ მანქანებით, ზევით და ქვევით მოძრავი სატკეცი შესცვალეს მბრუნავ სატკეც მანქანათი. დიდი ხანია გამოიკვლიეს, რომ მიწის ბარვის დროს იარაღის უკან აღებით და მეორედ მიწაზე დაშვებით ძალა და დრო ტყუილად იკარგება და ვერა კეთდება იმდენი, რამდენიც შეუძლიან გააკეთოს შეუჩერებელმა პირდაპირმა მუშაობამ გუთნისამ და ფარცხისამ. დაწყებითი პრინციპები ამ იარაღისა ათასი წლის განმავლობაში არაფრით არ შეცვლილა.

რამდენადაც მე ვიცი, 50 წლის წინად რუდოლფ საკი პირველი სცდილობდა შეემცირებინა ძალის ტყუილა-უბრალოდ დაკარგვა ხვნის დროს თვლების საშუალებით; თუმცა გუთანს ძირს კბილთან თვლები გაუკეთა, მაგრამ იმისმა ცდამ ნაყოფი ვერ გამოიღო, რადგან ღერძი საკმაოდ ვერ იყო დაცული გატალახიანებისაგან, რის გამოც თვლები ვეღარ ტრიალებდნენ. ბევრის ცდის შემდეგ მიახწია რუდოლფ საკმა ძალის დაკარგვის შემცირებას გარეშემო მბრუნავ ფარცხის საშუალებით.

მაგრამ რაც შეეხება მიწის ღრმად დამუშავებას მბრუნავ იარაღის საშუალებით, ამისი გამომგონი არის ერთი უბრალო ჰუნგრელი მჭედელი, რომელმაც გამოიგონა მოძრავი მანქანა. ამ მოძრავ მანქანას აქვს საბრუნავი (катокъ), რომელიც გარეშემო მოჭედილია მრავალ წვეტიან კუწუბით. ამ უკანასკნელთა ზოგიერთი ნაწილი მიმართულია ღერძისაკენ. მოძრაობის დროს ზოგი ამათგანი მიწასა სთხრის, ზოგი კიდევ სჭრის. თუ გვინდა, რომ მიწა ღრმად ამოითხაროს, ამ შემთხვევაში საბრუნავი უნდა იყოს დატვირთული შედარებით მიწის სიღრმესთან, რაც საძნელოა, რადგან ამ შემთხვევაში კაცისა ან საქონლის ძალა საკმაო არ არის. მაგრამ ამ საქმეში დახმარება გასწია თანამედროვე ავტომობილმა. მბრუნავი გაკეთებულია მოძრავ მანქანის უკანა ნაწილში (რომელსაც აქვს 60 ცხენის ძალა), ასე რომ შეიძლება აწევ-დაწევა მაგრამ, რომ დავწიოთ საბრუნებელი სიღრმით 30 სანტიმეტრზე, საჭიროა დიდი სიმძიმე. გონიერმა გამომგონმა თავიდან მოიშორა ეს იმით, რომ ააგო კუწუბები ისე, რომ ისინი თავისავე მოქმედებით ღრმად მიდიან ნიადაგში. მოძრავი მანქანა შესანიშნავია უფრო იმით, რომ იგი არ არის მარტო ამასრულებელი იარაღი. არამედ ერთსა და იმავე დროს მოქმედებს კიდეც, როგორც მანქანის ბორბალი, წაღებ-წამოსაღებად. მმოძრავი ამუშავებს არა მარტო ოთხ თვალს მანქანისას, არამედ ერთსა და იმავე დროს საბრუნავ ღერძსაც. აი, სწორედ აქ არის მთელი ღირსება მოძრავ მანქანისა, მიწის დასამუშავებლად.

კაცმა რომ კარგად გაიცნოს ეს სახნავი მანქანა, საჭიროა მისი ნახვა მუშაობის დროს. მანქანა მუშაობდა მეტად ქვიან და თიხიან მიწაში და დაახლოვებით გაიარა ოთხი კილომეტრი. სტოვებდა მოხნულ კვალს სიგანით სამ მეტრს და სიღრმით 35 სანტიმეტრს. თვით მიწასაც წვრილად ფხვნიდა. მიწა იშლებოდა ისე წვრილად, რომ არავითარი ოღრო-ჩოღრო აღარა რჩებოდა. შესანიშნავია კიდევ იმით, რომ ასეთ დამუშავების წყალობით ნიადაგში დიდხანს ინახება სინესტე. მოხვნის შემდეგ ნიადაგის ზედაპირი მალე შრება და ქვეშ-კი სინესტე რჩება. როგორცა ვთქვით, ერთსა და იმავე დროს ამ მოძრავ მანქანას შეუძლიან მოხნას და სასუქიც დააყაროს. შეიძლება ამ მანქანას უკან, სასუქის გამფანტველთან, გაუკეთდეს მთესავი მანქანაც. ამ რიგად, ერთსა და იმავე დროს იგი ხნავს, სასუქს ჰყრის და სთესავს. ამ მანქანის სახმარებლად საჭიროა სულ ორი კაცი. თუ კარგი ხელის შეწყობა ექნება და ნიადაგიც კარგი შეხვდა, მანქანას შეუძლიან 10 საათში 30 დღისა დაიმუშაოს... აქვს 46 ცხენის ძალა და ღირს დაახლოვებით 17,000 მანეთად. აქვს დღეში 18 მანეთის ხარჯი - მუშებისა, გასაზეთისა და ბენზინისათვის. ამასთანა მანქანა შეიძლება იხმაროს კაცმა სალეწავად, და ტვირთის წასაღებ-წამოსაღებათაც.

ამ რიგად ბევრ გამოგონებასთან გერმანელებმა გამოიგონეს ისეთი მანქანაც, რომელსაც შეუძლიან შეუჩერებლივ ოთხი საქმე აასრულოს - ხვნა, თესვა, ფარცხვა და სასუქის დაყრა. ჩვენში კი შესაბრალისია სოფლელი, რომელიც მიშჩერებია უბრალო ხის გუთანს და ერთ დღიურის მოხვნას ანდომებს ორჯელ მეტ ხარჯს და ძალას, ვიდრე თითონ მოხნული ღირს. ხვნის დროს აბამენ 7-8 უღელ ხარს, საჭიროა ოთხი მეხრე და ერთი გუთნის-დედა. დაუმატეთ ჭამა-სმა და დაინახავთ, დღიური ნახნავი რა უჯდება მიწის მუშას. შემცდარი აზრია, ვითომ ჩვენ გლეხს არ შეუძლიან გაუმჯობესებულ იარაღის გამოწერა. რომ შეერთდეს მთელი სოფელი, ზემოხსენებულ სახნავ მანქანის გამოწერასაც კი მოახერხებს და იგი მთელი სოფლის მიწას რამდენსამე დღეში დაიმუშავებს. მაგრამ რომ უთხრა, იყიდე ახალი სახნავი გუთანი, გიპასუხებს: „ჩვენი მამა-პაპა ამით სცხოვრობდა, და ჩვენც იმათ ანდერძს ვერ გავტეხავთ“-ო. რა თქმა უნდა, ხეირი არ დაგვეყრება, თუ მამა-პაპის ამ გვარ ანდერძებს მივყევით და ახალ გამოგონებებს ზურგი ვაქციეთ. გლეხები რა გასამტყუნარნი არიან, როდესაც შეძლებული და განათლებული მემამულენიც ერიდებიან მანქანებს.

მიწის სიმსუქნით საქართველო ერთი მდიდარი ქვეყანათაგანია და თუ გერმანიაში, სადაც ნიადაგი თითქმის სულ რიყიანია, ამ მანქანების საშუალებით მიახწიეს საუკეთესო მოსავალს, ადვილი წარმოსადგენია, რა იქნება ჩვენში, რომ გერმანელებსავით ვიცოდეთ მიწის დამუშავება.

დროება: სურათებიანი დამატება. - 1909. - №214. - დამატ. - №38. - გვ. 3-4

მევენახეთა და მეღვინეთა საყურადღებოდ!