ბჟეი
ბჟეჲ (ადიღ. Бжэй – „ჭადარი“) – უზარმაზარი ჭადარი – მსოფლიო ხის სიმბოლო ადიღურ მითოლოგიაში. ჩერქეზული წარმოდგენების მიხედვით, სამყარო ზესკნელის შუასკნელისა და ქვესკნელისაგან შედგება. აღნიშნულ სკნელებს ერთმანეთთან აერთებს მსოფლიო ხე, რომელიც იმავდროულად სამყაროს მოდელის ნაწილს შეადგენს. სამყაროს ამ „მცენარეულ“ მოდელში მსოფლიოს სტრუქტურები, მისი მოწყობის ძირითადი ელემენტები იხატება. მსოფლიო ხის შედარებით ნათლად გამოხატული სიმბოლო – ესაა სამყაროს მოდელირება ვერტიკალურ ჭრილში: მისი ზედა ნაწილი ზესკნელს, ტანი შუასკნელს, ხოლო ფესვები ქვესკნელს შეესატყვისება. ამასთან, მსოფლიო ხის საშუალებით ხდება ქვეყნიერების მხარეების, წელიწადის დროების, ნაყოფირრების და სხვ. მოდელირება.
ნართულ ეპოსსა და ფოლკლორის სხვა ჟანრებში ზოგჯერ მსოფლიო ხის ხატისა და კოსმიური მთის თავსებადობაც შეიმჩნევა, მაგრამ ეს თავსებადობა, როგორც წესი, ამოიწურება იმის ხსენებით, რომ ხე მთაზე, ყორღანზე, კლდეზე დგას. ნართულ თქმულებებში მსოფლიო ხის ვარიანტად გვევლინება აგრეთვე სიცოცხლის ხე (ოქროს ხე), ნათლად გამოხატული ნაყოფიერების სიმბოლიკით („დიშე ჩიღი/დიშე ჟიღი“).
ერთ-ერთი თქმულების („როგორ იპოვა აშამეზმა თავისი სალამური“) მიხედვით, მსოფლიო ხე შუასკნელში დიდ ყორღანზე დგას. ეს არის „უზარმაზარი განტოტვილი ჭადარი“ (бжэй жыг къуацэшхуэ), „ჩასასვლელად განკუთვნილი ღრუ ტანითა“ (и кур нэщIу ехыпIэщ) და თორმეტი კულაშის (მანძილი გაჭიმულ ხელებს შორის) სიგრძის განტოტვილი ფესვით. იგი აერთიანებს ჰორიზონტის მხარეებს – სამხრეთსა და ჩრდილოეთს. ნართები, რომლებიც სალამურის გამტაცებელ ბლიაღოს მისდევენ, ქვესკნელში მსოფლიო ხის მეშვეობით, მისი ღრუ ტანით ჩადიან (Нартхэр, т. 6. 1971).
ზღაპარში – „ბათირი, დათვის ვაჟი“ – მთაზე დგას ძალზე მაღალი მსოფლიო ხე, რომელიც ზოომორფული არსებების (არწივისა და გიგანტური მახრჩობელა გველის) სახით მნიშვნელოვანი ატრიბუტებით არის წარმოდგენილი. ხის ეს ბინადარნი თავიანთი სიმბოლური ნიშნებით შეესატყვისებიან იმ სიმბოლურ ნაწილებს, სადაც ისინი არიან ლოკალიზებულნი. ფრინველები გამოხატავენ სასიცოცხლო, პოზიტიურ საწყისს და მკვიდრობენ ხის სიმბოლურად ადექვატურ ზედა ნაწილში, ხოლო გველი, როგორც ხთონური, ნეგატიური საწყისის მატარებელი, ფესვებში (ქვესკნელის სიმბოლო) ბუდობს. გველი არწივის ანტაგონისტია, რაც კარგად ჩანს გმირთან მის საუბარში („შენს მიერ მოკლული გველი ჩემი ბოროტი მტერი იყო და ყოველ წელს ჩემს ყველა მართვეს ჭამდა“). არწივისა და გველის, როგორც ნათელი და ბნელი ძალების, ბრძოლის უნივერსალურ მითოლოგემას მსოფლიოს თითქმის ყველა ხალხის მითოლოგია იცნობს.
ამგვარად, ჩერქეზთა მსოფლგანცდა და მსოფლაღქმა, რამაც მოგვიანებით ადიღობის ეთნოფენომენის ბირთვი შეადგინა, მსოფლიო ხის, როგორც სამყაროს ორგანიზაციის სიმბოლოს, შესახებ წარმოდგენებში გამოიხატა.
როგორც ჩანს, ამას უკავშირდება ადიღებში უკანასკნელ დრომდე გავრცელებული ხის კულტიც („ჟიღ-გუაშე/ჩიღი-გუაშე“).
ლიტერატურა
- Адыгские сказки. Майкоп. 1957;
- Мижаев М. И. Космогонические мифы адыгов// Мир культуры адыгов (проблемы эволюции и целостности). Составитель и научный редактор Р. А. Ханаху. Майкоп, 2002;
- Шенкао М. А. Пространство и время в представлении древных адыгов // Мир культуры адыгов (проблемы эволюции и целостности). Составитель и научный редактор Р. А. Ханаху. Майкоп, 2002;
- Ляушева С. А. Священное в религиозном сознании адыгов // Мир культуры адыгов (проблемы эволюции и целостности). Составитель и научный редактор Р. А. Ханаху. Майкоп, 2002.
