იაკობ მესხია

ეკონომიკის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი, საქართველოს სახელმწიფო პრემიის ლაურეატი

მოსახლეობის შრომის პირობებისა და სოციალური უზრუნველყოფის მიზნით 1919 წელს ვერსალის ხელშეკრულებით შეიქმნა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაცია. 1946 წლიდან იგი გარდაიქმნა გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის სპეციალიზებულ დაწესებულებად, რომელშიც წარმოდგენილი არიან როგორც წევრი მთავრობები, ასევე პროფკავშირები და მეწარმეთა ორგანიზაციები, შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციას შემუშავებული აქვს შრომის ბაზრის ანალიზისა და პროგნოზირების მაჩვენებელთა სისტემა, ინდიკატორები და კრიტერიუმები, რომლებიც ფართოდ გამოიყენება საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში, მათ შორის, საქართველოშიც.

შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კრიტერიუმებს შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანია ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობის მაჩვენებელი, რომლის ქვეშ იგულისხმება 15 და მეტი წლის ასაკის ადამიანები, რომლებიც დასაქმებულია ან უმუშევარია. დასაქმებულად კი ითვლება 15 და მეტი წლის მოსახლეობა, რომელიც დაკავებულია ეკონომიკური საქმიანობით.

დაქირავებულ მუშაკად ითვლება პირი, რომელიც საანგარიშო პერიოდის განმავლობაში ასრულებდა განსაზღვრულ სამუშაოს ხელფასის ან სხვა სახის ანაზღაურების მიღების მიზნით, აგრეთვე პირი, რომელსაც აქვს სამუშაო ადგილი, მაგრამ დროებით არ მუშაობს შვებულებაში ყოფნის, ავადმყოფობის, სამუშაოდან დროებით დათხოვნის ან მსგავსი მიზეზების გამო.

თვითდასაქმებულად ითვლება პირი (მესაკუთრე), რომლის საქმიანობის მიზანია მოგების ან ოჯახური შემოსავლის (ფულით ან ნატურით) მიღება, აგრეთვე ოჯახურ საწარმოში უსასყიდლოდ მომუშავე პირი.

შრომის საერთაშორისო მკაცრი კრიტერიუმით უმუშევარია 15 და მეტი წლის პირი, რომელიც გამოსაკვლევი კვირის განმავლობაში არ ეწევა ეკონომიკურ საქმიანობას, მზად არის დაიწყოს საქმიანობა და ეძებს სამუშაოს. შერბილებული კრიტერიუმით კი უმუშევარია 15 და მეტი წლის პირი, რომელიც გამოსაკვლევი კვირის განმავლობაში არ ეწევა ეკონომიკურ საქმიანობას, არ ეძებს სამუშაოს, რადგან გადაეწურა მისი შოვნის იმედი, მაგრამ სამუშაოს შემოთავაზების შემთხვევაში მზად არის შეუდგეს მუშაობას. რეგისტრირებული უმუშევარი არის დასაქმების სამსახურში რეგისტრირებული პირი.

შრომის სტატისტიკაში გამოიყენება ორი ძირითადი მაჩვენებელი: უმუშევრობის დონე და უმუშევრობის საშუალო ხანგრძლივობა. უმუშევრობის დონის მაჩვენებელი გამოიყენება უმუშევრობის მასშტაბების შესაფასებლად და გაიანგარიშება როგორც ოფიციალურად დარეგისტრირებულ უმუშევართა წილი მთლიანად დასაქმებულთა რიცხოვნობაში. უმუშევრობის საშუალო ხანგრძლივობა ახასიათებს მუშაობაში წყვეტილობის საშუალო დროს.

განასხვავებენ უმუშევრობის შემდეგ სახეებს:

ამრიგად, უმუშევრობა საბაზრო ეკონომიკის დამახასიათებელი ნიშანია. ამიტომ სრული დასაქმება არაა თავსებადი საბაზრო იდეოლოგიასთან. ამავე დროს, ცნება „სრული დასაქმება“ არ ნიშნავს უმუშევრობის მთლიან აღმოფხვრას. ექსპერტები თვლიან, რომ ფრიქციული და სტრუქტურული უმუშევრობა გარდაუვალია, შესაბამისად, უმუშევრობის დონე, სრული დასაქმების დროს, ტოლია ფრიქციული და სტრუქტურული უმუშევრობის დონეთა ჯამისა.

უმუშევრობის გამომწვევ ძირითად მიზეზებს შორის უნდა აღინიშნოს შემდეგი:

დღევანდელ ეტაპზე მსოფლიო ფინანსური კრიზისისა და ეკონომიკური რეცესიის გაღრმავების კვალდაკვალ იზრდება უმუშევრობის დონე თითქმის ყველა ქვეყანაში, მათ შორის განსაკუთრებით ეკონომიკურად განვითარებულ ქვეყნებში. შრომის საერთაშორისი ორგანიზაციამ 2008 წელს უმუშევრობის გლობალური დონე დააფიქსირა 6%25 - ის დონეზე, 2007 წელს იგი შეადგენდა 5,7%25-ს. ამავე ორგანიზაციის ექსპერტთა გაანგარიშებით, 2009 წელს მსოფლიოში უმუშევრობის დონემ შეიძლება მიაღწიოს 7,1%25-ს, რაც ნიშნავს უმუშევართა რაოდენობის 50 მილიონი კაცით ზრდას. პროგნოზული გაანგარიშებებით 2009 წელს განვითარებული ეკონომიკების ქვეყნებში უმუშევართა რიცხვი მიაღწევს 230 მლნ კაცს.

უმუშევრობის ეკონომიკური მხარე ნიშნავს, რომ იგი ზარალს აყენებს ეკონომიკურ განვითარებას, ეკონომიკა არ ვითარდება შესაძლო ტემპებით, არ გაიცემა ხელფასი და შედეგად ბიუჯეტი საშემოსავლო გადასახადის სახით კარგავს შემოსავალს, საჭირო ხდება დარეგისტრირებულ უმუშევრებზე სასიცოცხლო მინიმუმის გაცემა. ხანგრძლივი უმუშევრობის პირობებში იკარგება მუშაკთა კვალიფიკაცია. უმუშევრობის პირობებში აქტიურდება ეკონომიკური არასტაბილურობის ფაქტორები: მსყიდველობითი მოთხოვნის შემცირება; დანაზოგების შემცირება; ინვესტიციური მოთხოვნის კლება; მიწოდების შემცირება და წარმოების დაცემა. ამრიგად, უმუშევრობის პირობებში შეუძლებელი ხდება ქვეყნის ეკონომიკური პოტენციალის სრულად გამოყენება და ეროვნული სიმდიდრის შესაძლო დონემდე ზრდა.

უმუშევრობის სოციალური მხარეები არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ვიდრე ეკონომიკური. მართალია, სახელმწიფო განვითარებულ ქვეყნებში (და არა საქართველოში) საკუთარ თავზე იღებს უმუშევრებზე სასიცოცხლო მინიმუმის გაცემას, მაგრამ იმავდროულად დღის წესრიგში რჩება უამრავი პრობლემა. არც ერთ ქვეყანაში სასიცოცხლო მინიმუმი ვერ უზრუნველყოფს ნორმალურ ცხოვრების დონეს ფასების მუდმივი ზრდის პირობებში. უმუშევრობის გამო იზრდება დანაშაულობები, თვითმკვლელობები, განქორწინების რაოდენობა. გამოკვლევებით დადგენილია, რომ 1 პროცენტით უმუშევრობის ზრდა 7-8 პროცენტით ზრდის დანაშაულებებს, ერთი წლით უმუშევრობა ადამიანის სიცოცხლეს ამოკლებს 5 წლით. იზრდება ნერვული და ფიზიკური მდგომარეობის მოშლის რიცხვი, მცირდება ავადმყოფობასთან წინაღობა. დეპრესიის სიმპტომი უვითარდება ყოველ მეორე უმუშევარს. ალკოჰოლი და ნარკოტიკი ხდება უმუშევართა აგრესიულობის მოხსნის საშუალება და ა.შ. მთლიანობაში უმუშევრობა აძლიერებს ქვეყანაში სოციალურ დაძაბულობას და აღრმავებს პოლიტიკურ არასტაბილურობას.

ამრიგად, უმუშევრობის პრობლემა დღევანდელ პირობებში ერთ-ერთი პრიორიტეტული და აქტუალურია, რადგან იგი შეეხება არა მხოლოდ საზოგადოების დაუსაქმებელ ნაწილს, არამედ მთლიანად საერთო სახელმწიფოებრივ ინტერესებს. ეს კი დღის წესრიგში აყენებს დასაქმების სფეროში სახელმწიფოს მხრიდან აქტიური პოლიტიკის გატარების აუცილებლობას.

საქართველოს მოსახლეობის რიცხოვნობა 1959 წლიდან (4044,3 ათასი კაცი) 1992 წლამდე (5467,4 ათასი კაცი) ზრდის ტენდენციით ხასიათდებოდა. დაწყებული ამ პერიოდიდან გამოიკვეთა აშკარა კლების ტენდენცია და 2007 წლისათვის მან შეადგინა 4394,7 ათასი კაცი, ანუ ამ პერიოდში შემცირებამ შეადგინა მილიონ კაცზე მეტი. მართალია, ოფიციალურ სტატისტიკას არ მოეპოვება ზუსტი ინფორმაცია მოსახლეობის მიგრაციის შესახებ, მაგრამ ექსპერტთა გაანგარიშებებით დგინდება, რომ მოსახლეობის რიცხოვნობის კლება ძირითადად განპირობებულია მათი გარკვეული ნაწილის სამუშაოს საძებნელად უცხოეთში მიგრაციით. ასევე, გასათვალისწინებელია, რომ ბოლო აღწერისას ქვეყნის მოსახლეობის რიცხოვნობაში არაა შეტანილი აფხაზეთის და სამხრეთ ოსეთის მოსახლეობა.

2007 წლის მონაცემებით, შმო-ს მკაცრი კრიტერიუმით საქართველოს აქტიური მოსახლეობის რიცხოვნობამ შეადგინა 1965.3 ათასი კაცი, რაც 83.9 ათასით ნაკლებია 2000 წლის მაჩვენებელზე. ასეთ ვითარებაშიც კი 2007 წელს დასაქმებულთა რიცხოვნობა 132.9 ათასი კაცით ნაკლებია, ვიდრე 2000 წელს. უმუშევართა რიცხოვნობამ, რომლებიც დარეგისტრირებული არიან, 2007 წელს შეადგინა 261.0 ათასი კაცი, ანუ უმუშევრობის დონემ შეადგინა 13,3 პროცენტი, ნაცვლად 10,3 პროცენტისა 2000 წელს. იკვეთება საკმაოდ უცნაური მდგომარეობა: უკანასკნელი 7 წლის განმავლობაში კლებულობს აქტიური მოსახლეობის რიცხოვნობა, ასევე მცირდება დასაქმებულთა რიცხოვნობა, იზრდება უმუშევრობის დონე. ბუნებრივია, იბადება კითხვა, რაშია საქმე? ქვეყნის ეკონომიკა ვითარდება, მშპ-ს ზრდის ტემპი 9-11 პროცენტის ფარგლებშია, იხსნება ახალი კომპანიები, მცირე ბიზნესის საწარმოები, საგადასახადო შემოსავლების მოცულობა თითქმის გაოთხმაგდა და ასეთ პირობებში დასაქმების დონე კი არ იზრდება, არამედ მცირდება კიდევაც.

დასმულ კითხვაზე პასუხის გაცემისას უნდა გამოვიდეთ შემდეგი ფაქტორებიდან: პირველი - უკანასკნელ წლებში ქვეყანაში მიმდინარე რეფორმებიდან და საბიუჯეტო სექტორის სტრუქტურული ტრანსფორმაციიდან გამომდინარე, ათასობით ადამიანმა დაკარგა სამუშაო ადგილი. ეს არის საზოგადოების ინტელექტუალური ნაწილი, რომლებმაც ვერ მოახერხეს ტრადიციული მენტალიტეტის და პროფესიის შეცვლა და, შესაბამისად, გრძელვადიან უმუშევართა რიგებში გადაინაცვლეს. თანაც, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მათი უმეტესი ნაწილი უმუშევრად არ არის დარეგისტრირებული, რადგან დასაქმების სამსახური მათ სამუშაო ადგილებით ვერ უზრუნველყოფს. მეორე - უმუშევართა რიცხოვნობის ზრდა ნაწილობრივ განპირობებულია იმითაც, რომ ამ ბოლო პერიოდში ქვეყანაში შემოსულ უცხოურ ინვესტიციებს ნაწილობრივ თან შემოჰყვა ასევე უცხოური სამუშაო ძალა და, შესაბამისად, შემცირდა სამუშაო ადგილები ადგილობრივი სამუშაო ძალისათვის. მესამე - აშკარად იკვეთება მეცნიერულ-ტექნიკური და ტექნოლოგიური სიახლეების დანერგვა, რამაც შექმნა პირობები დასაქმებულთა მცირე რაოდენობით მაღალი მწარმოებლურობის მისაღებად. და ბოლოს, მთავარი, მეოთხე ფაქტორი - საქართველოს მთლიანი შიდა პროდუქტის მხოლოდ დაახლოებით ერთი მესამედი იქმნება ქვეყნის ტერიტორიაზე, ხოლო დანარჩენი იმპორტირებულია, რაც ნიშნავს იმას, რომ საქართველოში მოხმარებული პროდუქციის უმეტესი ნაწილი წარმოებულია უცხო ქვეყნების სამუშაო ძალის მიერ. ეს მეტად სერიოზული პრობლემაა, რადგან საკითხი ეხება არა მხოლოდ ქვეყნის ეკონომიკური უსაფრთხოების, არამედ, სოციალური უსაფრთხოების შესუსტებასაც, რადგან, ექსპორტ-იმპორტის დღევანდელი ნეგატიური თანაფარდობის დიდი ხნით შენარჩუნების შემთხვევაში, უმუშევრობის პრობლემა კვლავაც გადაუჭრელი იქნება.

უმუშევრობის დონე მნიშვნელოვნადაა განსხვავებული რეგიონალურ ჭრილში. იმ რეგიონებში, სადაც ადრე ფართოდ იყო წარმოდგენილი მომპოვებელი და გადამმუშავებელი მრეწველობა, აგრეთვე სოფლის მეურნეობის დარგები (მაგალითად, მეჩაიეობა), დღეისათვის უმუშევრობის დონე შედარებით მაღალია.

საქართველოს მოსახლეობის
ეკონომიკური სტატუსი (ათასი კაცი)¹

1. შედგენილია საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს სტატისტიკის დეპარტამენტის მასალების საფუძველზე

უმუშევრობის დონე რეგიონალურ ჭრილში (პროცენტებში) *

* გაანგარიშებულია საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს სტატისტიკის დეპარტამენტის მასალების საფუძველზე

რაც შეეხება უმუშევართა სქესობრივ სტრუქტურას, უმუშევარ ქალთა რაოდენობა თითქმის 50 პროცენტით მეტია უმუშევარ კაცებთან შედარებით და ეს თანაფარდობა თითქმის შენარჩუნებულია უკანასკნელი წლების განმავლობაში. აქ საუბარია უმუშევრობაზე ეკონომიკური დასაქმების კუთხით. გლობალური დასაქმების კუთხით, რომელიც მოიცავს ეკონომიკურ დასაქმებასთან ერთად საოჯახო მეურნეობის წარმართვას, ბავშვების აღზრდას, ინვალიდების და მოხუცების მოვლას და ა.შ., უმუშევარ ქალთა რაოდენობა უფრო ნაკლებია.

არაერთგვაროვანია, აგრეთვე უმუშევართა სტრუქტურა ასაკობრივი ჯგუფების მიხედვით. უმუშევართა მთლიან რაოდენობაში შედარებით დიდი ხვედრითი წილი მოდის ახალგაზრდებზე, ხოლო შედარებით ნაკლები საშუალო და მაღალი ასაკის უმუშევრებზე.

დასაქმების მხრივ ყველაზე მძიმე პირობებში იმყოფებიან 20-დან 35 წლამდე ასაკის ადამიანები.

შრომის ბაზრის რეგულირებაში ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ბერკეტია შრომის ანაზღაურების (ხელფასის) მოცულობა. რაც მეტია ეკონომიკურად აქტიურ მოსახლეობაში უმაღლესი და საშუალო სპეციალური განათლების მქონე ადამიანების წილი, მით მეტია ბაზარზე მაღალხელფასიან სამუშაო ადგილებზე მოთხოვნა. ხელფასის დაბალი დონის პირობებში მაღალი კვალიფიკაციის სპეციალისტები ნაკლებად მიმართავენ შრომის ბირჟას (დასაქმების სამსახურს), რაც ბუნებრივია ხელოვნურად ზრდის უმუშევართა რიცხოვნობას.

უკანასკნელ წლებში საქართველოში აშკარა ზრდის ტენდენცია აქვს დასაქმებულთა საშუალოთვიური ანაზღაურების ზრდას. ნომინალური ხელფასი მთლიანად ეკონომიკაში 2007 წელს 2000 წელთან შედარებით გაიზარდა თითქმის 4-ჯერ. მიუხედავად შრომის ანაზღაურების ზრდის ტემპებისა, მისი საშუალო სიდიდე მნიშვნელოვნად ჩამორჩება არათუ განვითარებულ ქვეყნებში საშუალო ხელფასის, არამედ პოსტსაბჭოური ქვეყნების ანალოგიურ მაჩვენებლებს. რუსეთის ფედერაციაში იგი 500 აშშ დოლარს აღემატება, აზერბაიჯანში 400-ს, ხოლო სომხეთში 300 აშშ დოლარს. ამავე დროს, აშკარად იკვეთება ინფლაციის ზრდა და, შესაბამისად, მოსახლეობის უმეტეს ნაწილზე ხელფასების ზრდა ცხოვრების ხარისხზე არსებით პოზიტიურ გავლენას ვერ ახდენს.

უმუშევრობა გარდამავალი ქვეყნებისთვის განსაკუთრებულად დამახასიათებელი ნიშანია, თუმცა, პოსტსაბჭოური ქვეყნებიდან ყველაზე უფრო გამოკვეთილი ხასიათი მან საქართველოში მიიღო, რაზეც აშკარად მიუთითებს 2000-2006 წლების მაჩვენებლები. ოფიციალური სტატისტიკით 2007 წელს უმუშევრობის დონემ 13.3%25 შეადგინა, ხოლო 2008 წელს იგი გაიზარდა 14.1%25-მდე და უმუშევართა რაოდენობამ 360 ათას კაცს გადააჭარბა. სამუშაო დაკარგა 35 ათასმა კაცმა და ეს პროცესი გრძელდება. სამუშაო ადგილების შემცირებები ძირითადად შეეხო მშენებლობის დარგს, საბანკო სექტორს, ექსპორტზე მომუშავე საწარმოებს, ტურიზმს და ვაჭრობას. გაეროს, ევროკომისიის და მსოფლიო ბანკის პროგნოზებით უახლოეს მომავალში საქართველოში სამუშაო შეიძლება დაკარგოს 100 ათასმა კაცმა. სწორედ ეს მონაცემები დაედო საფუძვლად 2008 წლის ოქტომბერში ბრიუსელის დონორთა კონფერენციაზე საქართველოსათვის 4,5 მლრდ აშშ დოლარის მოცულობის ფინანსური დახმარების გამოყოფას, რომლის მნიშვნელოვანი ნაწილი უნდა მოხმარდეს ახალი სამუშაო ადგილების შექმნას.

უმუშევრობის დონე პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში (საშუალოდ წელიწადში, პროცენტულად ეკონომიკურად აქტიურ მოსახლეობასთან)¹

1 წყარო: საქართველოს ეკონომიკური განვითარების სამინისტროს სტატისტიკის დეპარტამენტი

უმუშევრობის პრობლემა საქართველოში უფრო რთულად დგას, ვიდრე ეს ჩანს ოფიციალური სტატისტიკიდან და რეალური ცხოვრებიდან. დავას არ იწვევს ის გარემოება, რომ დარეგისტრირებულ უმუშევართა რაოდენობასთან შედარებით, ფაქტობრივ უმუშევართა რიცხვი მნიშვნელოვნად მეტია. აქ საუბარია საქართველოს ტერიტორიაზე მუდმივად მცხოვრებ შრომისუნარიან აქტიურ მოსახლეობაზე. მაგრამ, არის კიდევ სამუშაო ძალის საკმაოდ დიდი ნაწილი (ექსპერტული შეფასებით თითქმის მილიონამდე ადამიანი), რომლებიც როგორც საქართველოს მოქალაქეები შრომით საქმიანობას ეწევიან უცხოეთის ქვეყნებში, რადგან მათ სამუშაო ადგილი მშობლიურ ქვეყანაში ვერ იპოვეს. თეორიულად თუ დავუშვებთ, რომ იმიგრირებული სამუშაო ძალა დაბრუნდება საქართველოში, ბუნებრივია, კიდევ უფრო გამწვავდება დასაქმების პრობლემა.

უმუშევრობის პრობლემის დარეგულირების მიზნით ბოლო წლებში ხელისუფლების მხრიდან გარკვეულ ინიციატივებს ჰქონდა ადგილი, რაც გამოიხატა დასაქმების პროგრამის ფორმირებასა და რეალიზაციაში, თუმცა, პრობლემის გადაწყვეტა უფრო აქტიურ, მასშტაბურ და სისტემურ მიდგომას საჭიროებს.

სამწუხაროდ, უმუშევრობის პრობლემას საქართველოს ხელისუფლებამ სათანადო და დროული ყურადღება არ მიაქცია. შრომის კონსტიტუციური უფლება ფაქტობრივად სრულად არ იქნა რეალიზებული. მხოლოდ 2006 წლის მეორე ნახევარში სახელმწიფომ 28 მილიონი ლარით დააფინანსა ე.წ. დასაქმების პროგრამა. თუმცა, იგი არც თეორიულად, არც ორგანიზაციულად და მენეჯმენტის თვალსაზრისით არ იყო გამართული და მისი რეალიზაციით შეუძლებელი იყო სათანადო პოზიტიური ეფექტის მიღება. კომპანიებმა სახელმწიფო ბიუჯეტიდან მიიღეს უზარმაზარი თანხა, რათა მოეზიდათ უმუშევრები 3 თვის ვადით. ეს არ იყო დასაქმების პროგრამა, არამედ მან მიიღო უმუშევართა დროებითი ფინანსური დახმარების პროგრამის სახე. ამ ღონისძიებაში მონაწილეობდა 45 ათასი უმუშევარი, თუმცა არ არსებობს ოფიციალური სტატისტიკა, თუ ფაქტობრივად რამდენმა ადამიანმა შეინარჩუნა სამუშაო ადგილი. ექსპერტების შეფასებით ეს არ აღემატება 3-5 პროცენტს.

ასეთი ცუდი შედეგები მოსალოდნელი იყო იმის გამო, რომ კომპანიებზე თავს იქნა მოხვეული უმუშევართა მიღება პრაქტიკაზე და მათ არ ჰქონდათ არანაირი ინტერესი დროებით „დასაქმებულთა“ შენარჩუნების. მათ მხოლოდ გასცეს ის თანხა, რაც სახელმწიფომ ამ მიზნით ჩარიცხა კომპანიების ანგარიშებზე, თუმცა, ფიქტიურ გარიგებებსაც კი ჰქონდა ადგილი.

დასაქმების პროგრამის შემუშვება და პრაქტიკული რეალიზაცია ურთულესი და შრომატევადი სამუშაოა. იგი მოითხოვს სისტემურ, კომპლექსურ მიდგომას, ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების მიმართულებათა ღრმა კაუზალურ ანალიზს, უმუშევრობის გამომწვევი ფაქტორებისა და მიზეზების შესწავლას, განზოგადებას, დასაქმების მსოფლიო გამოცდილების ანალიზს და შესაბამისი წინადადებების და რეკომენდაციების შემუშვებას. ამ პროგრამის შედგენის პროცესში მონაწილეობა უნდა მიიღოს არა მხოლოდ ეკონომიკური და სოციალური პროფილის სამინისტროებმა და უწყებებმა, არამედ პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ, პარლამენტის კომიტეტებმა და ფრაქციებმა, კომპანიებმა, ფირმებმა, მცირე ბიზნესის წარმომადგენლებმა, პროფესიულმა კავშირებმა და ა.შ. ერთი რომელიმე სამინისტროს მიერ შედგენილი დასაქმების პროგრამა, როგორც ამას ადგილი აქვს დღევანდელ საქართველოში, ვერ მოგვცემს სასურველ შედეგს, რადგან იგი ზედაპირულ, ლოზუნგურ ხასიათს ატარებს და არაა არგუმენტირებული სათანადო ფინანსური, ეკონომიკური და სამართლებრივი საფუძვლებით.

სოციალური დაძაბულობის გამწვავებამ 2007 წლის მეორე ნახევარში ხელისუფლება აიძულა შეემუშავებინა უმუშევრობის დაძლევის სახელმწიფო პროგრამა, რომლის რეალიზაცია ძირითადად უნდა განხორციელებულიყო 2008 წელს, თუმცა, ქვეყანაში პოლიტიკური და ეკონომიკური სიტუაციების გამწვავების, აგრეთვე რუსეთ-საქართველოს ომის გამო, მისი რეალიზაცია ვერ მოხერხდა.

ოფიციალური სტატისტიკით, საქართველოში ყოველთვიურად საშუალოდ 4700-მდე ახალი გადამხდელი რეგისტრირდება და, შესაბამისად, იზრდება სამუშაო ადგილების რაოდენობა, თუმცა, უმუშევართა რაოდენობა არსებითად არ მცირდება, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ასევე ადგილი აქვს სამუშაო ადგილების გაუქმება-შემცირებას.

საყურადღებოა, რომ საქრთველოში უმუშევართა შორის ყველაზე მეტი ხვედრითი წილითაა (75%25-მდე) წარმოდგენილი 1 წელზე მეტი ხნით დაუსაქმებლები, ხოლო 1-დან 3 თვემდე უმუშევართა რიცხოვნობა შედარებით ნაკლებია. ამავე დროს, სამუშაო ადგილს მეტწილად ვერ პოულობენ საუნივერსიტეტო უმაღლესი განათლების მქონე პირები (20 პროცენტზე მეტი), ვინაიდან მათი პროფესია (ან კვალიფიკაცია) არაა მოთხოვნადი შრომის ბაზარზე. შედარებით ადვილად პოულობენ სამუშაოს დაწყებითი, არასრული საშუალო და სრული საშუალო განათლების მქონე პირები.

პროგრამის თანახმად, სამუშაოს მაძიებლის გადამზადების ხარჯების 80 პროცენტს დააფინანსებს სახელმწიფო, ხოლო 20 პროცენტს - კომპანია. ამასთან, სამუშაოს მაძიებელი იღებს ვალდებულებას კომპანიას დაუფაროს გაწეული ხარჯი დასაქმებიდან ერთი წლის განმავლობაში.

სამთავრობო პროგრამაში „საქართველო სიღარიბის გარეშე“ დასახულია ამოცანები დასაქმების დონის ამაღლების მხრივ, დაგეგმილია 200 ათასი სამუშაო ადგილის შექმნა, რაც უმუშევართა მხოლოდ 20-25 პროცენტს დაასაქმებს.

ჩემის აზრით, ღონისძიებათა კომპლექსი, რომელიც უნდა განხორციელდეს ამ ეტაპზე უმუშევრობის პრობლემის დაძლევის მიმართულებით, შეიძლება მოკლედ ჩამოყალიბდეს შემდეგნაირად:

პერსპექტივაში დასაქმებისა და უმუშევრობის პრობლემების გადაწყვეტა მნიშვნელოვნად იქნება დამოკიდებული ეკონომიკური განვითარების ტემპებზე,

მცირე მეწარმეობისა და ბიზნესის განვითარებაზე, ინვესტიციური კლიმატის გაუმჯობესებაზე და სამუშაო ძალის ხარისხისა და კონკურენტუნარიანობის ამაღლებაზე.

АНОТАЦИЯ
ЗАНЯТОСТЬ И БЕЗРАБОТИЦА В ГРУЗИИ
Яков Месхия, Доктор экономических наук,профессор

Исследование показало, что рынок труда в Грузии не сбалансирован, предложение рабочей силы во много раз превышает спрос на нее. В настоящее время уровень безработицы в Грузии гораздо выше по сравнению с другими постсоветскими странами. Основными причинами безработицы являются: структурные сдвиги в экономике, экономический спад и депрессия, превышение импорта над экспортом и др.

Учитывая сложность ситуации на рынке труда в Грузии, большие масштабы безработицы, превышение спроса над предложением рабочих мест, необходимо: разработать четкую политику и программу реструктуризации экономики; определить приоритетные инвестиционные направления ее развития и разработать на этой основе концепцию занятости и подготовки кадров на длительную перспективу; создать максимально благоприятные условия для развития малого бизнеса; приступить к разработке региональных программ занятости населения; совершенствовать правовую базу труда и занятости; увеличить роль и значение государственной службы занятости.

Главной стратегической задачей в сфере обеспечения занятости и регулирования рынка труда является повышение уровня занятости, прежде всего, сельского населения, а также отдельных социально - экономических групп, в первую очередь, имеющих недостаточную конкурентоспособность на рынке труда.

კობა ბიწაძე
ექსპერტი, ჟურნალ „ბიზნესი და კანონმდებლობის“ რედაქტორი

გაეროს მიერ გამოქვეყნებული მონაცემებით, დსთ-ს სივრცეში უმუშევრობის დონით საქართველო პირველ ადგილზეა, რაც 13,3%25-ს შეადგენს. მეორე ადგილზე აზერბაიჯანი გვევლინება 11%25-ით. ხოლო ყველაზე დაბალი დონე უზბეკეთშია -0,2%25.

შუა აზიელების მიღწევები გასაკვირი არ არის, რადგან ტაჯიკეთის თუ ყირგიზეთის ყველა უმუშევარი რუსეთში გადასახლდა, სადაც „შავ“ სამუშაო ძალაზე მოთხოვნა ყოველწლიურად 1 მილიონით იზრდება: დღესდღეობით ტაჯიკი რავშანი და უზბეკი ჯამშუტი საკმაოდ „პოპულარულები“ არიან რუსეთში

ქართველებისთვის კი რუსეთის შრომის ბაზარი დიდი ხნით დაიკეტა. თუმცა, რატომ ვერ შევძელით ქართველი უმუშევრების დასაქმება თვით საქართველოში? ხელისუფლება „ვარდების რევოლუციის“ შემდეგ სულ გვიმტკიცებს - საქართველოს ეკონომიკა ყველაზე სწრაფად მზარდია დსთ-ს სივრცეში, თურმე, რუსეთსაც კი 2-ჯერ ვუსწრებთ ზრდის ტემპებით!...

უკვე 5 წელია რაც ყველაზე სწრაფად იზრდება ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკა. უმუშევრობის დონით კი ისევ ვლიდერობთ იგივე დსთ-ს სივრცეში...

ცხადია, პრობლემა კიდევ უფრო გაართულა კრიზისმა: სხვადასხვა კვლევითი ცენტრების მონაცემებით, აგვისტოს შემდეგ 40000 ადამიანი დაითხოვეს სამსახურიდან. ამ „მიღწევაში“ სახელმწიფოს წვლილიც ურევია - კადრების ოპტიმიზაციის საბაბით ათასობით თანამშრომელი გამოყარეს სამინისტროებიდან და სხვა სახელმწიფო უწყებებიდან.

პრაქტიკაში არსებობს უმუშევრობის შემცირების სხვა მეთოდებიც. ასე მაგალითად, სკანდინავიის ქვეყნებში სახელმწიფო სტრუქტურების შტატებს სპეციალურად «ბერავენ» იმ მიზნით, რომ შეამცირონ უმუშევრობა და გაზარდონ მოთხოვნის საერთო დონე. საინტერესოა, რომელი ქვეყნის „პროგრესული“ გამოცდილებით ახდენს საქართველოს მთავრობა კადრების ოპტიმიზაციას?

ფაქტია, რომ ევროპის ქვეყნებისგან განსხვავებით, საერთოდ არ არსებობს უმუშევართა სოციალური დაცვის არანაირი სისტემა. თვით რუსეთშიც კი, სადაც მთავრობას მისი უდიდებულესობა ხალხი ტრადიციულად „ნაკლებად აინტერესებს“, უმუშევრობის შემწეობა 4930 რუბლს შეადგენს, რაც დაახლოებით 150 დოლარი ან 250 ლარია.

რა თქმა უნდა, რუსეთს აქვს გაზი და ნავთობი, მაგრამ ბევრი „უგაზო“ ქვეყანა საქართველოს ცხოვრების დონით აშკარად აღემატება.

ლოგიკურად ისმება კითხვა: რატომ ჩამოვრჩებით თუნდაც დიქტატორულ და კორუმპირებულ ტაჯიკეთს ან უზბეკეთს? საქართველოში ხომ არნახული ეკონომიკური „თავისუფლებაა“ და ბიზნესის დაწყება ხომ ყველას ადვილად შეუძლია?

მთავრობა კი გვპირდება, რომ უახლოეს თვეებში 100 000 სამუშაო ადგილს შექმნის 2 მილიარდიანი ინვესტიციებით (როგორც მინისტრები ამტკიცებენ 1 მილიონიანი ინვესტიცია 50 სამუშაო ადგილს ქმნის)... არადა, მხოლოდ გზების მშენებლობაზე ადამიანი შეიძლება დასაქმდეს 2-3 წლით, ასე რომ, ინფრასტრუქტურული ინვესტიციები მხოლოდ მოკლევადიან სამუშაო ადგილებს ქმნის.

გრძელვადიანი სამუშაო ადგილები მხოლოდ წარმოებასა და სოფლის მეურნეობაში იქმნება - ამ სფეროებს კი პირველ რიგში, კერძო კომპანიებმა უნდა მიხედონ, რადგან სახელმწიფო ბიუროკრატიის ბიზნეს-სტრატეგია ერთმნიშვნელოვნად არაეფექტურია. ამას თავის დროზე ყველაზე ორთოდოქსი კომუნისტებიც კი მიხვდნენ ჩინეთში და ამ ქვეყნის ეკონომიკა კაპიტალისტურ რელსებზე გადაიყვანეს. საქართველოს მოსახლეობა კი მხოლოდ მთავრობისაგან მოითხოვს ყველაფერს.

საერთოდ, ეკონომიკა - ეს არის ხალხის სოციალური კულტურის მატერიალიზაცია. რაც უფრო მაღალია სოციალური კულტურა, მით უფრო მდიდარია ხალხიც.

ექსპერტები თვლიან, რომ ყველაზე მდიდარი ამერიკელები არიან. ამერიკაში სულ ახლახანს უმუშევრობამ 7,7%25-ს მიაღწია, რაც ლამისაა ეროვნულ ტრაგედიად მიიჩნიონ.

მაინც რა ისეთ სოციო-კულტურულ „საიდუმლოს“ ფლობენ ევროამერიკელები, რაც ჩვენ არ გაგვაჩნია?

შეიძლება ითქვას, რომ ამერიკელების და ევროპელების წარმატების მთავარი საიდუმლო მათი თვითორგანიზაციის უნარია. მათი ეკონომიკა სააქციო კაპიტალზე აღმოცენდა, აქციონერის სტატუსი კი ნებისმიერს შეიძლება ჰქონოდა. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ამერიკელები ენდობიან სააქციო საზოგადოების დამფუძნებლებს, უფრო მეტად ენდობიან იმ სახელმწიფო ორგანოებს, რომლებიც ამ დამფუძნებლების კეთილსინდისიერებას ამოწმებენ. ასეთ სააქციო დაბანდებაში რისკის მომენტიც არის. საკმარისია ამერიკაში (ან ევროპაში) რამე ახალი და პერსპექტიული იდეა გამოთქვა, რომ მაშინვე ინვესტორები ბუზებივით დაგესევიან, ბანკები გაგიხსნიან საკრედიტო ხაზებს, პოტენციური მომწოდებლები თუ გამსაღებლები აგავსებენ შემოთავაზებებით და ა.შ.

მაგალითად, ჯორჯ ბუში საკმაოდ სერიოზულ სკანდალში გაეხვია ერთ-ერთი ტაილანდელი თაყვანისმცემელის გამო, რომელმაც მის საარჩევნო ფონდში სოლიდური თანხა გადარიცხა. როგორც აღმოჩნდა, ეს ტაილანდელი 10 წლის წინ ჩასულა კალიფორნიაში და უთხოვნია ამერიკელებისათვის, რომ 1 მილიონი დოლარი ჩაედოთ სამუშაო ხელთათმანების მწარმოებელ ფაბრიკაში, რადგან თურმე სამხრეთაზიელი შავი მუშები სულ „ხელშიშველა“ მუშაობდნენ და თითებს იქლეთდნენ. ამერიკელები ისე შეძრა ტაილანდელი მუშების თითების ტრაგედიამ, რომ მათ 1-ის ნაცვლად 9 მილიონი შეუკრიბეს ამ ტაილანდელს. უფრო ზუსტად ინვესტორთა ყოველმა ჯგუფმა ისე მისცა თითო მილიონი ამ „მეხელთათმანეს“, რომ ერთმანეთის შესახებ მათ არ იცოდნენ - ეს ტაილანდელი ინვესტორთა 9 ჯგუფთან ცალ-ცალკე აწარმოებდა მოლაპარაკებას.

ამ ტაილანდელმა 9-ვე მილიონი აიღო და სხვადასხვა საქმეებში დააბანდა. ის ხელთათმანების ქარხანა კი ააშენა დაგეგმილ 1 მილიონად, მაგრამ მოგების ნორმა არც ისე დიდი აღმოჩნდა. ინვესტორთა 9-ვე ჯგუფმა ამ ტაილანდელის დაპატიმრება მოითხოვა თაღლითობის მუხლით. დააპატიმრეს კიდეც, მაგრამ თაღლითობა ვერ დაუმტკიცეს, რადგან მან ის 9 მილიონი კი არ მიითვისა, არამედ არამომგებიანად დააბანდა. ამერიკელებმა კი მაინც თაღლითობაში ჩაუთვალეს ის ფაქტი, რომ 1-ის ნაცვლად 9 მილიონი აიღო... ეს ამბები შავი მუშის ხელთათმანების ბიზნესში ხდება...

და რა ხდება საქართველოში, როდესაც ვინმე ახალ მომგებიან იდეას გამოთქვამს? - ინვესტორები თავს არიდებენ: - „რომ არ გამოვიდეს ეგ საქმე - დახარჯულ ფულს ვინ დამიბრუნებსო?!“ - არც ერთ მათგანს აზრადაც არ მოსდის, რომ ამერიკულად თუ არა ევროპულად მაინც გარისკოს. ბანკებიც ცივ უარზე არიან - „ახალ საქმეებს არ ვაფინანსებთ - ერთი წელი მაინც უნდა გაძლო ბაზარზეო“, კი მაგრამ როგორ უნდა გაძლო როდესაც საქმის დასაწყები კაპიტალიც კი არ გაქვს...

ხალხი კი ისევ „მესიას“ ელოდება, რომელიც საქართველოს გადაარჩენს და ყველა ქართველს ფოჩიან კანფეტებს დაურიგებს. არადა, ჰენრი ფორდის პირველი აქციები ზუსტად რომ ხალხმა შეისყიდა, თორემ თვითონ ფორდი ერთი უბრალო მესაათე იყო და არათუ ქარხნის, არამედ მესაათის «ბუდკის» ასაშენებელი ფულიც კი არ ჰქონდა.

საქართველოში კი აქციონერული კაპიტალი თითქმის არ არსებობს. სრულიად უსამართლო კანონიც მოქმედებს ამ სფეროში: ყველაზე მსხვილ აქციონერს უფლება აქვს, რომ წვრილ აქციონერებს ძალით მიაყიდვინოს მისთვის აქციები. არც ხალხი ენდობა ბიზნესმენებს და მაკონტროლებელ ორგანოებს იმ დონემდე, რომ რომელიმე საწარმოს აქციები შეისყიდოს.

ამიტომაც ელოდება ხალხი ვიღაც „გოდოს“, რომელსაც ყველა ენდობა და რომელიც ყველა პრობლემას მოაგვარებს უკანონო მთავრობის თუ კანონიერი ბიზნეს-ელიტის ნაცვლად.

„საცოდავია ის ხალხი ვისაც ბელადი სჭირდება“ - ამბობდა არტურ შოპენჰაუერი.

შოპენჰაუერს რომ თანამედროვე საქართველოში ეცხოვრა, ალბათ იტყოდა: „იდიოტია ის ხალხი, ვისი ბედიც ბელადზეა დამოკიდებული - გინდ, რომ პრეზიდენტი იყოს ეს ბელადი, გინდ მილიარდერი ოლიგარქი და გინდ კონსტიტუციური მეფე”.

ჩვენ თავგამოდებით ვამტკიცებთ, რომ პირველი ევროპელები ვართ, რომ ყველა ევროპელი დმანისში ნაპოვნი მზიას და ზეზვას შთამომავალია. თუ ეს მართლაც ასეა, რატომ არ აღმოგვაჩნდა ბიზნესის თვითორგანიზაციის ის უნარი, რომელიც ევროპელებს გააჩნიათ?

თუნდაც აზიატები ვიყოთ, რატომ ვერ ავაწყვეთ იმ დონის ეკონომიკა, როგორიც იაპონიას აქვს? ნავთობი და გაზი არც ამ ქვეყანას გააჩნია.

იაპონელებმაც ევროპული მეთოდებით მიაღწიეს წარმატებას - მათ უარყვეს აზიური კონსერვატიზმი, დრომოჭმული ფეოდალური ტრადიციები და მთავარ იარაღად ინოვაციები აირჩიეს. სწორედ რომ წვრილმანი „ნოუ-ჰაუები“ გახდა იაპონიის ეკონომიკური ძლევამოსილების ფუნდამენტი.

ინოვაციური აზროვნება ყველაზე მეტად ევროამერიკელებს ახასიათებს - საქონელზე წითლად თუ არ დააწერე „NEW“ - მისი გაყიდვა პრობლემატური ხდება.

ეს ნეომანია ხანდახან კურიოზულ ფორმებსაც ღებულობს: სულ ახლახანს ამერიკაში გამოუშვეს მამაკაცის ოდეკოლონი, რომელსაც სენდვიჩის სუნი აქვს - ეს გაკეთდა სარეკლამო მიზნით - ერთ-ერთი ფასტ-ფუდის ქსელის დაკვეთით. თავიდან ამ ოდეკოლონის ფლაკონი სულ რაღაც 3 დოლარი ღირდა, მაგრამ მასზე ისეთი ბუმი დაიწყო, რომ ფასმა 70 დოლარს მიაღწია. მალე მთელი პარტია გაიყიდა. ერთ-ერთმა გააფთრებულმა მამაკაცმა კომპანიის ოფისში დარეკა და ღრიალით აიკლო იქაურობა: „რატომ აღარ იყიდება სენდვიჩისსუნიანი ოდეკოლონები! ჩემს ცოლს უნდა, რომ სენდვიჩის სუნი მდიოდეს და რა ვქნა ახლა მე-ო.“

არავის არ მოსვლია აზრად, რომ ამ კაცისთვის ერჩია: „აიღე ჩვეულებრივი სენდვიჩი და ტანზე წაისვიო“.

ასე რომ, ამერიკის ბაზარზე ქართულ ბიზნესს კიდევ ერთი სექტორი გაეხსნა: თვით ამერიკელი სტუმრები აღიარებენ, რომ ხინკალს სენდვიჩზე უფრო კარგი სუნი აქვს. ასე, რომ სასწრაფოდ უნდა დავიწყოთ ხინკლისუნიანი ოდეკოლონების წარმოება ამერიკული ბაზრისათვის

საქართველოში კი სიახლეები ძალიან არ უყვართ, შეიძლება ითქვას, რომ წინასწარგანზრახვით არ უყვართ.

ბიზნესიც ისევ „ბრბოს ეფექტის“ მიხედვით ვითარდება: ყველა უმუშევრად დარჩენილი ინდვაჭრობას იწყებს ინდმეწარმის სტატუსით, იმის ნაცვლად, რომ თვითონ აწარმოოს ის „შპილკები“ თუ ფარდის საკიდები, რომელსაც თავის დახლზე ჰყიდის. სოფელში დაბრუნება და მიწაზე მუშაობა კი სამარცხვინოდ ითვლება - ალბათ ამ მიზეზითაც გახდა საქართველო პომიდვრის, ხახვის და კარტოფილის იმპორტიორი.

ინდივიდუალურ ვაჭრობაში ჩადებული ფული კი ბოლო პერიოდში ფუჭად იკარგება, რადგან უკვე გამყიდველი უფრო მეტია, ვიდრე მყიდველი.

ხომ უმჯობესია, რომ ვაჭრობის დასაწყებად გამიზნული რამდენიმე ათასი დოლარი რამე სასოფლო-სამეურნეო კოოპერატივში დააბანდო და ისეთი აგრარული პროდუქცია აწარმოო, რომელზედაც ყოველდღიური მოთხოვნაა და რომლის იმპორტმაც საქართველო წალეკა(???).

თუმცა, როგორც ვთქვი, ჩვენს ქვეყანაში კოოპერატივების და სააქციო საზოგადოებების ორგანიზაციის კულტურა მოიკოჭლებს.

საინტერესოა, რა უშლით ხელს შედარებით მდიდარ ბიზნესმენებს, რომ თავიანთი ფული ახალ ტექნოლოგიებში დააბანდონ და ათჯერ მეტი მოიგონ, ვიდრე ტრადიციულ დარგებში იგებენ?

ქვეყნის ეკონომიკური სიძლიერე გამოგონებათა რაოდენობის პირდაპირპროპორციულია. მსოფლიოში უმდიდრესი ქვეყნები იმითაც არიან ცნობილნი, რომ თავის მოქალაქეებზე სხვებზე მეტ პატენტებს გასცემენ: ერთ სულ მოსახლეზე პატენტების რაოდენობით გერმანია ლიდერობს. მეორე ადგილზეა იაპონია. მესამეზე კი ამერიკის შეერთებული შტატები.

რაც არ უნდა გაგვიკვირდეს, საქართველოში მომგებიანი გამოგონება ბევრია, მაგრამ მათში ინვესტირება ჯიუტად არავის უნდა...

სხვათა შორის, ევროპელმა მეცნიერებმა ჩაატარეს გამოკვლევა თუ რა პრინციპით აწყობენ იერარქიას პრიმატები. როგორც წესი, ყველაზე აგრესიული და ძლიერი მაიმუნი აშინებს სხვა მაიმუნებს და იმორჩილებს მათ. „ბელადი“ აიძულებს სხვა მაიმუნებს, რომ მათ რაც შეიძლება მეტი საკვები მოიპოვონ. შემდეგ ბელადი საუკეთესო ნუგბარ ნაჭრებს მიირთმევს, დანარჩენებს კი თავის ნასუფრალს უტოვებს. ფეოდალური საზოგადოებაც ასეთ „მაიმუნურ“ წესებზე იყო აგებული, მაგრამ ევროპელებმა დაამხეს ფეოდალიზმი და ხელისუფლების არჩევითობის პრინციპი შემოიღეს. ევროპელები თავის მმართველად ირჩევენ მას, ვინც მათ ინტერესებს გამოხატავს და განახორციელებს. ხოლო აგრესიულ „ბელადებს“ ერთობლივი დემოკრატიული ძალებით ასწავლიან კარგ მანერებს

პრიმიტიული ხალხები კი ელოდებიან აგრესიულ ბელადს, რომელიც მათ შეაშინებს და აიძულებს რაც შეიძლება მეტი საკვები მოიპოვონ. თუ ბელადი ნასუფრალს დაუთმობს მიზერული პენსიების სახით - მათ სიხარულს ხომ საზღვარი არა აქვს.

ასე რომ, თუ ჩვენ ევროპელები ვართ - ფული ინოვაციებში უნდა დავაბანდოთ და ამით შევქმნათ ახალი სამუშაო ადგილები. ძალიანაც რომ მოვინდომოთ, „გორილების ბელადი“ არ მოვა და ამას არ გვაიძულებს, რადგან იგი არაინოვაციური ბანანებითაც კმაყოფილდება.

(საქართველოს შრომის კოდექსის მაგალითზე)
დავით ძამუკაშვილი

თბილისის ეკონომიკურ ურთიერთობათა სახელმწიფო უნივერსიტეტისა და გრიგოლ რობაქიძის სახელობის უნივერსიტეტის პროფესორი

ხელშეკრულების მოშლა ნიშნავს მასზე უარის თქმას და იწვევს შრომითი ურთიერთობების საბოლოო შეწყვეტას, ანუ იგი შეუქცევად ხასიათს ატარებს. ზოგადი გაგებიდან გამომდინარე, ხელშეკრულების მოშლა შეიძლება მოხდეს ორივე მხარის მიერ ურთიერთშეთანხმებული ნების ან ნების ცალმხრივი გამოვლინებით.

ქართველ მეცნიერებს არაერთხელ გაუჟღერებიათ ვალდებულებითი ურთიერთობებისათვის დამახასიათებელი აქსიომად ქცეული პრინციპი: „ხელშეკრულებაზე უარის თქმა მხარეთა შეთანხმებითაა შესაძლებელი. ცალმხრივი უარის თქმა ხელშეკრულებაზე კი მაშინაა შესაძლებელი, თუ დაშვებულია კანონით, ან მხარის ასეთი უფლება ხელშეკრულებითაა გათვალისწინებული“. პროფესორ ზურაბ ახვლედიანის ნაშრომი­დან მოტანილი ციტატით გაცხადებული სამართლებრივი პრინციპი ესადაგება კერძო სამართლებრივ (და არა მარტო) ნებისმიერ სახელშეკრულებო ურთიერთობას, რადგან შრომის ხელშეკრულებაც კერძო სამართალს ეკუთვნის, უდავო უნდა იყოს ამ პრინციპის ცხოვრებაში გატარების აუცილებლობა. თუმცა, ხშირად განსახილველი ურთიერთობის მომწესრიგებელი საქართველოს შრომის კოდექსის ზოგი ნორმა იმდენად ფართოა, რომ, როგორც მინიმუმ, ორაზროვანია, ხოლო მათი ნამდვილი არსის გაგება საკმარისი ცოდნისა და პრაქტიკული გამოცდილების მქონე იურისტ-სპეციალისტებსაც კი უჭირთ.

შრომის კოდექსის ზოგიერთი ნორმის ორაზროვნება დამსაქმებელთა უმეტეს ნაწილს უქმნის შთაბეჭდილებას, რომ მათ შეუძლიათ შრომითი ურთიერთობა საკუთარი ნებით „მოაწესრიგონ“. ამგვარ შემთხვევებში კი დასაქმებულთა ინტერესები შეიძლება იმდენად დაზიანდეს, რომ ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ისინი საარსებო მინიმუმის შესაბამისი ერთადერთი შემოსავლის - ხელფასის გარეშე შეიძლება დარჩნენ. საქართველოს სამოსამართლო პრაქტიკიდან ცნობილია მრავალი საქმე, სადაც საკითხი სამართლიანად არ გადაწყდა, რაც უმეტესწილად იმის ბრალია, რომ დაზიანებულმა მხარემ ვერ მიუთითა ყველა ის ნორმა, რომელიც სამართლებრივად დასაბუთებულს გახდიდა მის სასარჩელო მოთხოვნას.

ჯერ კიდევ საქართველოს ახალი შრომის კოდექსის მიღებამდე ცხადი იყო, რომ: „შრომის კანონმდებლობა მოქალაქეთა შრომითი უფლებების იურიდიულ გარანტიებს ადგენს, რისთვისაც, როგორც წესი, შეიცავს ადმინისტრაციის ინიციატივით შრომის ხელშეკრულების შეწყვეტის საფუძვლებს“. შრომის ხელშეკრულება, როგორც ვიცით, ორმხრივია, შესაბამისად მისი მოშლა შეიძლება მოხდეს დამსაქმებლის ან დასაქმებულის მიერ ხელშეკრულებაზე უარის თქმის ნების გამომჟღავნებით. იმყოფება რა მბრძანებლის როლში დამსაქმებელი პრაქტიკულად დაცულია დასაქმებულის თავნებობისგან, ხოლო დასაქმებული საპირისპირო მდგომარეობაშია, განსაკუთრებით ისეთი ქვეყნების სამართლებრივ სივრცეში, რომლებსაც საქართველო ეკუთვნის. ამიტომ, აუცილებელია შრომის კანონმდებლობამ დაადგინოს დამსაქმებლის მხრიდან შრომის ხელშეკრულების მოშლის ამომწურავი და ნათელი საფუძვლები. სანამ საქართველოს ნორმატიულ საფუძვლებზე შევაჩერებთ ყურადღებას მცირე მიმოხილვით ექსკურს შევთავაზებთ მკითხველს.

ყოფილი საბჭოთა კავშირის სივრცეში შემავალმა ახალმა დამოუკიდებელმა სახელმწიფოებმა, მათ შორის, დიქტატორული წყობისაკენ მიდრეკილი რეჟიმის მქონე ქვეყნებმა ბელორუსმა, თურქმენეთმა და დღევანდელმა რუსეთის ფედერაციამაც კი ახალი კანონებით შემოფარგლეს დამსაქმებლის შესაძლებლობანი ერთპიროვნულად დაითხოვონ სამსახურიდან დასაქმებულები, რისთვისაც დააწესეს ამომწურავი საფუძვლები. კერძოდ:

სამსახურიდან დათხოვნის (ხელშეკრულების მოშლის) აუცილებელი დასაბუთება; დამსაქმებლის წინასწარი გაფრთხილება; დისკრიმინაციული მოტივით სამსახურიდან დათხოვნის დაუშვებლობა; ორსულ ქალთა, ახლად ნამშობიარ დედათა და ინვალიდთა სამსახურიდან დათხოვნის შესაძლებლობის შეზღუდვა; პროფკავშირების თანამშრომელთა და დასაქმებულთა წარმომადგენლობითი ორგანოების წევრთა სამსახურიდან დათხოვნის განსაკუთრებული რეჟიმის დაწესება გასასვლელი დახმარების გათვალისწინება სამუშაოდან დათხოვნის პროცედურის წესების დადგენა; დასაქმებულთათვის მატერიალური კომპენსაციის მიცემა (თუ დადგინდა, რომ სამსახურიდან დათხოვნა იყო უსაფუძვლო) დასაქმებულის აღდგენა სამუშაოზე და მისთვის განაცდენი დღეების ხელფასის გადახდა, მიუხედავად იძულებითი განაცდენის ხანგრძლივობისა.

არც თუ ისე დიდი ხნის წინ ჩამოთვლილი პრინციპების პატივისცემა სავალდებულოდ ითვლებოდა მხოლოდ განუსაზღვრელი ვადით დადებული შრომის ხელშეკრულების მოშლის შემთხვევაში, მაგრამ ბოლო დროს მათი გარკვეული ნაწილის გამოყენებამ ფეხი მოიკიდა მრავალ ქვეყანაში ვადიანი (განსაზღვრული) ვადით დადებული ხელშეკრულებებისთვისაც. გამომდინარე იქიდან, რომ მითითებული პრინციპები კერძო სამართალში საყოველთაოდ აღიარებული კეთილსინდისიერებისა და სამართლიანობის დანაწესის ბაზისს წარმოადგენს, მათ იზიარებს პრაქტიკულად ნებისმიერი ქვეყნის შრომის სამართალი, განურჩევლად იმისა, თუ რომელ სამართლებრივ ოჯახს, რომელ კონტინენტს ეკუთვნის. დარჩნენ მხოლოდ ცალკეული, სამართლებრივად მოუწესრიგებელი ქვეყნები, რომელთა შრომის სამართალი სერიოზულ სრულყოფას მოითხოვს, რათა დაკმაყოფილდეს თანამედროვე მოთხოვნები ადამიანის შრომითი უფლებების დაცვის თვალსაზრისით. სამწუხაროდ, საქართველოს ახალი შრომის კოდექსიც სერიოზულ ხარვეზებს შეიცავს ამ მიმართებით, რომლის გამოსწორებაც გარდაუვალ აუცილებლობას წარმოადგენს. იმისათვის, რომ ასეთ ქვეყანათა რიცხვი შემცირდეს ან საერთოდ ნულამდე დავიდეს საერთაშორისო შრომის სამართლებრივი აქტებითაც დამკვიდრებულია სავალდებულო ნორმები. ამ მხრივ განსაკუთრებული მნიშვნელობა შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის კონვენციებს (შემდგომ გამოვიყენებთ შემოკლებას „შსო“) აქვთ, რომელთა ნორმების გასაზიარებლად ამ ორგანიზაციის წევრმა ქვეყნებმა აუცილებლად უნდა მიიღონ პრაქტიკული ზომები და აცნობონ მას გატარებული ღონისძიებების შესახებ. როგორც ვიცით, საქართველო შსო-ს სრულუფლებიანი წევრია. სანამ ეროვნული ნორმების ანალიზზე გადავალთ, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია ამ ორგანიზაციის ეგიდით შემოღებული საერთაშორისო მოთხოვნები გავაშუქოთ.

სამსახურიდან დათხოვნისადმი მიძღვნილია შსო სპეციალური, 1982 წელს ამოქმედებული კონვენცია №158 „დასაქმების შეწყვეტის შესახებ“ და მასთან მჭიდრო კავშირში მყოფი ამავე დასახელების რეკომენდაციები.

დასახელებიდან გამომდინარე, კონვენცია სამსახურიდან დათხოვნას აწესრიგებს, ხოლო მე-3 მუხლი განმარტავს, რომ ნორმები ეხება დასაქმების შეწყვეტას, რომელიც დამსაქმებლის ინიციატივით ხდება.

კონვენცია პირველივე მუხლით ავალებს სახელმწიფოებს აამოქმედონ მასში მოცემული მოთხოვნები ეროვნულ დონეზე და მე-2 მუხლით განსაზღვრავს, რომ მისი მოქმედება ვრცელდება ეკონომიკური საქმიანობის ყველა სფეროზე, შესაბამისად მისი სტანდარტები ძალაშია ყველა დასაქმებულისა და დამსაქმებლისათვის. აქედან გამომდინარე, კონვენცია უნივერსალური ნიშატისაა და ძალას ინარჩუნებს საჯარო თუ კერძო სექტორებში მოქმედ საწარმოთა და დაწესებულებათა მიმართ.

კონვენციის სფეროდან შეიძლება გამოირიცხოს შრომითი ურთიერთობები წარმოქმნილი დროებითი, მოკლევადიანი შრომის ხელშეკრულებით (გამოსაცდელი ვადით დადებული ხელშეკრულების ჩათვლით), ან რომელთა მოქმედების ვადაც განსაზღვრულია კონკრეტული საქმის შესრულებისათვის საჭირო დროით. ასევე, შეიძლება კონვენციის პრინციპები არ იყოს გამოყენებული ისეთი ხასიათის შრომის ურთიერთობებთან მიმართებაში, რომლებიც გამომდინარეობს სპეციფიკური პირობების მქონე შრომის ხელშეკრულებებიდან, მაგალითად, როდესაც დასაქმებული განსაკუთრებული კატეგორიის მუშაკია, რომლისთვისაც განსხვავებული პირობებია დაწესებული.

მე-4, მე-5, მე-6 მუხლებით მითითებულია სამსახურიდან დათხოვნის დაუშვებელი საფუძვლები, კერძოდ: გაერთიანების (იგულისხმება დასაქმებულთა ინტერესების დაცვის მიზნით შექმნილი, მაგალითად, პროფკავშირი) წევრობა და მშრომელთა ინტერესების დაცვის მიზნით წარმომადგენლობითი საქმიანობა; დამსაქმებლის წინააღმდეგ შედავების ან საჩივრის შეტანა, ან დავის პროცესში მონაწილეობა; დისკრიმინაციული ტიპისა, მაგალითად, რასა, კანის ფერი, პოლიტიკური შეხედულებანი და ა.შ.; სამსახურში გამოუცხადებლობა დედობასთან დაკავშირებული შვებულების დროს; სამსახურში დროებითი გამოუცხადებლობა ავადმყოფობის ან ტრავმის მიღების შემთხვევაში, კანონმდებლობით განსაზღვრული პირობების დაცვით.

სამსახურიდან დათხოვნისათვის კონვენცია ითვალისწინებს გარკვეული პროცედურული ნორმების დაცვას. კერძოდ, დათხოვნა დაუშვებელია მანამ, სანამ დასაქმებულს არ მიეცემა შესაძლებლობა წარმოადგინოს ახსნა-განმარტებანი დათხოვნის მიზეზთან დაკავშირებით. ამ ნორმიდან გამონაკლისია ის შემთხვევა, როდესაც არ არის მოსალოდნელი რაიმე დამაჯერებელი ან მისაღები არგუმენტის მოტანა, კერძოდ, თუ დასაქმებულის უხეშად მცდარი ან დაუდევარი მოქმედების გამო საწარმოს მიადგა მნიშვნელოვანი ზიანი. მაგალითად, საწარმოს იურისტი უნდა შეხვედროდა მომავალ საქმიან პარტნიორს ხელშეკრულების დასადებად, რომლის მიხედვითაც საწარმო იქნებოდა უზრუნველყოფილი 3 თვის განმავლობაში შესასრულებელი საქმის პორტფელით, მაგრამ იგი საკუთარი ქარაფშუტული დაუდევრობის გამო შეხვედრაზე არ გამოცხადდა და ხელშეკრულება არ დაიდო.

გარდა აღნიშნულისა, დასაქმებულს უნდა ჰქონდეს შესაძლებლობა თავისი უფლებების დასაცავად გამოიყენოს ადმინისტრაციული ან სასამართლო შედავების საშუალებანი. მათი განხორციელება უნდა იყოს შესაძლებელი გონივრული პერიოდის განმავლობაში. ეროვნულმა კანონმდებლობამ უნდა განსაზღვროს ეს პერიოდი, ან საქმის ვითარებიდან გამომდინარე მოსამართლემ უნდა მიიღოს გადაწყვეტილება, თუ ასეთი დროის პერიოდი დადგენილი არ არის.

დასაქმებულს, რომელსაც რაიმე გადაცდენის გამო დამსაქმებელი სამსახურიდან ანთავისუფლებს, ასევე უნდა მიეცეს თავისი უფლებების დაცვის საშუალება. თუ აღნიშნული წესი არ იქნება დაცული ითვლება, რომ დასაქმებულს ამ კუთხით მინიჭებული უფლებები არ განუხორციელებია.

ძალზე მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ სამსახურიდან დათხოვნის მიზეზის მართებულობის მტკიცების ტვირთს კონვენცია აკისრებს დამსაქმებელს. ეს ვითარება ეხება როგორც სასამართლო, ისე ადმინისტრაციულ პროცედურებს.

კონვენცია ითვალისწინებს მუშაკისათვის წინასწარ შეტყობინებას მისი სამსახურიდან დათხოვნის შესახებ, რომელიც დამსაქმებელმა უნდა აცნობოს მას დროის გონივრულ ვადაში. ჩვეულებრივ, ასეთ ვადას ეროვნული კანონმდებლობა ადგენს, თუ არადა, მაშინ მოსამართლე განსაზღვრავს. ამ ნორმიდან გამომდინარე, დაუშვებელია მუშაკის განთავისუფლება წინასწარი შეტყობინების გარეშე (ზემოთ მოცემული განსაკუთრებული ტიპის მაგალითის მსგავსი შემთხვევების გარდა, როდესაც შეტყობინება მოკლებულია გონივრულ აზრს).

კონვენციის მე-10 მუხლის მიხედვით, თუ დასაქმებულის სამსახურიდან განთავისუფლება არ მოხდა მითითებული საფუძვლების გათვალისწინებით, ან მიჩნეულია უსამართლოდ, მაშინ დამსაქმებელი უნდა დავალდებულდეს აღადგინოს სამსახურში მუშაკი ან, ვითარებიდან გამომდინარე, მას შეიძლება მიეცეს სათანადო ანაზღაურება.

სამსახურიდან დათხოვნის შემთხვევაში დასაქმებულისათვის დადგენილია გასასვლელი თანხის ან სხვა სახის თანხის გაცემის აუცილებლობა, რომლის კონკრეტული წესი და ოდენობა დგინდება ეროვნული კანონმდებლობით ან პრაქტიკით.

გასასვლელი თანხის ოდენობა უნდა განისაზღვროს სამუშაო სტაჟისა და ხელფასის სიდიდის მიხედვით, რომელსაც იხდის დამსაქმებელი უშუალოდ, ან დამსაქმებელთა შენატანებზე დაფუძნებული ფონდი.

დასაქმებულმა რომ მეტ-ნაკლებად უსაფრთხოდ იგრძნოს თავი, სამსახურიდან დათხოვნილ მუშაკს უნდა მიეცეს უმუშევრობისგან დაზღვევით გათვალისწინებული თანხა, ან სხვა თანხა გათვალისწინებული სოციალური უსაფრთხოების უზრუნველყოფის შესაფერისი სახის მიხედვით (მაგალითად, ხანდაზმულობისათვის ან ინვალიდობისათვის დადგენილი თანხა, ჩვეულებრივი პირობებით).

დასაშვებია აღნიშნული თანხების კომბინირებული გაცემა, ანუ კონვენციიდან გამომდინარე არ უნდა მივიჩნიოთ, რომ თუ დათხოვნილ მუშაკს მიეცა გასასვლელი თანხა, მას სხვა თანხები აღარ უნდა მიეცეს.

კონვენცია ითვალისწინებს სხვა საფუძვლებსაც და დასაქმებულის თანაბრად იცავს დამსაქმებლის მატერიალურ ინტერესებსაც. ეს საკითხები განსახილველ თემას სცილდება და მათ ამჯერად არ შევეხებით.

კონვენციის მოთხოვნებს მეტ კონკრეტიკას სძენს 1982 წლის მისივე დასახელების მქონე №166 რეკომენდაციები.

დაწესებულია ვალდებულება გაეწიოს შეღავათი ვადიანი ხელშეკრულებით დასაქმებულ მუშაკებს იმ მხრივ, რომ არ მოხდეს კონვენციით გათვალისწინებული შეღავათების უგულებელყოფა, თუ შრომითი ურთიერთობების შესრულება შეუძლებელია განუსაზღვრელი დროის განმავლობაში. ასეთი ვადიანი ხელშეკრულება არ უნდა განიმარტოს თითქოს მას ძალა დამდგარი გარემოებების მიხედვით ეწურება.

სამსახურიდან დათხოვნის საფუძვლად არ შეიძლება იყოს აღებული მხოლოდ საპენსიო ასაკის მიღწევა. ასევე, დაუშვებელია სამსახურიდან განთავისუფლება სავალდებულო სამხედრო სამსახურის ან სხვა სამოქალაქო ვალდებულების შესრულების გამო სამსახურში გამოუცხადებლობისათვის.

სამსახურიდან განთავისუფლება არ შეიძლება სამსახურებრივი გადაცდომის გამო, თუ ეს ფაქტი ერთხელ მოხდა და არა განმეორებით. ამასთან, საჭიროა წინასწარი გაფრთხილება მიეცეს მუშაკს, რომ ის იქნება დათხოვნილი გადაცდომის გამეორების შემთხვევაში, ხოლო სამსახურებრივი დავალების ან მოვალეობის არადამაკმაყოფილებლად შესრულებისას მუშაკს უნდა მიეცეს გონივრული დროის პერიოდი და შესაბამისი ინსტრუქციები მდგომარეობის გამოსასწორებლად.

დაწესებულია დამსაქმებლის ვალდებულება წერილობით აცნობოს მუშაკს განთავისუფლების შესახებ გადაწყვეტილება. ამ შეტყობინების მიღების შემთხვევაში მუშაკს აქვს უფლება მოითხოვოს, ხოლო დამსაქმებელი ვალდებულია წერილობითვე აცნობოს განთავისუფლების მოტივები. ამასთან, დასაქმებულს უნდა მიეცეს გონივრული დრო სამუშაო საათების განმავლობაში სხვა სამსახურის მოსაძებნად და მას არ უნდა დაუკავდეს ამ დროის შესატყვისი ხელფასი.

დამსაქმებლის მიერ დასაქმებულის სამსახურიდან დათხოვნის თანამედროვე საფუძვლების დაწვრილებით გადმოცემის შემდგომ მკითხველი ადვილად შეადარებს საქართველოს შრომის კოდექსით დადგენის საფუძვლებს, რომლებიც მხოლოდ ორ მუხლშია მოცემული. 37-ე მუხლის გ) ნაწილის თანახმად, შრომითი ურთიერთობის შეწყვეტა დასაშვებია ერთ-ერთი მხარის მიერ შრომის ხელშეკრულების პირობების დარღვევის შემთხვევაში. ვფიქრობთ, სწორედ ეს ნორმა აფიქრებინებს მრავალ დამსაქმებელს, რომ ნებისმიერი გადაცდომის შემთხვევაში (ობიექტურად მნიშვნელოვან თუ უმნიშვნელო დარღვევასთან გვაქვს საქმე) მათ შეუძლიათ თავის უფლების დაცვის წინასწარი საშუალებების მიცემისა და ახსნა-განმარტებების საფუძვლიანობის აწონის გარეშე დაითხოვონ დასაქმებულები სამსახურიდან. ასეთ შეხედულებას ამყარებს ისიც, რომ საქართველოს შრომის კოდექსი პრაქტიკულად არ შეიცავს დასაქმებულთა ინტერესების ამ მიმართებით დამცველ სხვა ნორმებს, საიდანაც პირდაპირ გამომჟღავნდებოდა ის უფლებები, რაც მათ ეძლევათ შრომის საერთაშორისო სამართლის ნორმებით.