ტერიტორიული დიალექტი

ენის ისეთი განშტოება, რომელიც ამა თუ იმ კუთხის ან ტერიტორიის მცხოვრებთ ახასიათებთ.

ასეთია, მაგალითად, გურული დიალექტი, იმერული დიალექტი, ქართლ–კახური დიალექტი, რაჭული, ფშავური, მოხევური და სხვ.
ამ კუთხეების მცხოვრებთა სალაპარაკო ენა ნაწილობრივ განსხვავდება საერთო–სალაპარაკო ეროვნული ენისაგან. ტერიტორიულ დიალექტს აქვს თავისი გრამატიკული წყობა და ლექსიკური ფონდი. ერთ–ერთ დიალექტს საერთო–სახალხო ენის წარმოშობის დროს შეუძლია საფუძვლად დაედოს უკანასკნელს, ე.ი. საერთო–ეროვნულ ანუ სალიტერატურო ენას. მაგალითად, ქართველი ხალხის საერთო ეროვნულ ენას საფუძვლად უდევს ქართლ – კახური დიალექტი.

დიალექტები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან არა მარტო ენის გრამატიკული წყობით, არამედ მასთან ერთად გამოთქმების თავისებურებით. არაიშვიათად გაიგონებთ ლიტერატურული ენის ასეთ დამახინჯებებს: „რა უნდებიე”, „დუუძახე”, „მუაწია”(გურიაში); „დოუძახე”, „მევიდა”(იმერეთში); „ჭოვ”(აჭარაში) და სხვ.

ასეთი სიტყვები და გამოთქმები ეწინააღმდეგება ქართული ენის საერთო ბუნებას. რამდენადაც კულტურული ხდება ხალხი, იმდენად უფრო ქრება მსგავსი მახინჯი ენობრივი მოვლენები ამა თუ იმ კუთხის ლექსიკური ფონდიდან.

მწერალი კუთხურ ენას ტიპიზაციის მიზნით მიმართავს.

საილუსტრაციოდ შეგვიძლია გავიხსენოთ ეპიზოდი ილია ჭავჭავაძის მოთხრობიდან „მგზავრის წერილები” – ავტორის დიალოგი მოხევე ლელთ ღუნიასთან.

მოხევური ენა, კილო და გამოთქმა კარგად ახასიათებს ავტორის თანამოსაუბრე მოხევეს, როგორც საქართველოს სხვა კუთხის მცხოვრებთან შედარებით რამდენადმე განსხვავებულ მოლაპარაკეს:

„ – ერთი მითხარ, თუ ღმერთი გწამს, – ვუთხარი მოხევეს, როცა მე დამეწია, – აი, სტეფანწმინდის პირდაპირ რა მონასტერია?
– თერგ–გაღმით?
– დიაღ.
– გიწყალობნოსთ ცოცხალთა, შეგინდოსთ მკვდართა, წმინდა სამების სახტარი არნ, უწინდელთ განძთა საფარი, ერთა საბჭო...
– შენ მოსწრებიხარ მაგისთანა ბჭობას?
– რაიდ შევესწროდი?ადრინდალ თქმულობას გიზრახვენ.
– ეხლა რატომ აღარ არის ეგა?
– აწინა?
ჩაფიქრდა ჩემი მოხევე და პასუხი არც კი მომცა. ცოტა ხნის შემდეგ თითონ მკითხა მე:
– შენ რაი მილეთის ხარნ?
– ქართველი ვარ, განა ვერ შემატყე?
– რაის შეგეტყვის? ტალავარ არა გაქვს ქართველთა: რუსად მორთულხარნ!”

დიალექტის გამოყენებისას საჭიროა დავიცვათ ზომიერება და სიფრთხილე. თუ კუთხური ან ადამიანთა კონკრეტული ჯგუფისათვის დამახასიათებელი სიტყვები გადაჭარბებით იქნა გამოყენებული, მაშინ აზრი შეიძლება სრულიად გაუგებარიც დარჩეს. ასეთ დიალექტიზმებს უნდა დავუპირისპირდეთ, მაგრამ უნდა გვახსოვდეს აგრეთვე ხალხური მეტყველების მნიშვნელობა სალიტერატურო ენის გამდიდრების საქმეში. საქართველოს ცალკეულ კუთხეებში ბევრია ისეთი სიტყვა, რომლის მაგიერი სალიტერატურო ენას არ მოეპოვება. ხალხის მეტყველება ინახავს ისეთ გამოთქმებს, რომელთა ფორმები მისაბაძია. უნდა განვდევნოთ ისეთი სიტყვები და გამოთქმები, რომლებიც ანაგვიანებს ქართულ ენას და ეწინააღმდეგება მის საერთო ბუნებას.

სწორედ ასე ესმოდათ ეროვნული ენის მშენებლობის ამოცანა მე–19 საუკუნის ქართველ კლასიკოსებს ი. ჭავჭავაძეს და ა. წერეთელს .

აი, რას წერდა ამ საკითხზე აკაკი წერეთელი:

„ახალი სიტყვის ხმარება, თუ კი სადმე პროვინციაში გასპეტაკებულა და დედაენის კანონის თანახმად აღმოცენებულა, მისაბაძვია საყოველთაოდ...ამგვარი კანონიერი რამეებით უნდა შევავსოთ და გავასუქოთ ქართული ენა, საჭიროც არის. მაგრამ ის, რაც დედაენის წინააღმდეგ სხვადასხვა მხარეებში, პროვინციებში დაუმახინჯებიათ და გაუფუჭებიათ, ხელმოსაკიდები კი არა, პირიქით, გასადევნია! მაგალითად, გურიაში ამბობენ: „ნენა! რას უყუნცულებ? დროა პაწა შევკიდოთ ცეცხლს და ჩა ვსვათ”. (დედა! რას უცდი? დროა შევუკიდოთ ცეცხლს და ჩაი დავლიოთ).
იმერეთში: დანები მოსულარიან და აქანეი ჯილარიან. (დები მოსულან და აქ ზიან, ან სხედან).
რაჭაში: ქვე ქნიან ფონ ქვერე ჩემ გოჭუკელას (ფონს ქვევით(წყლის პირად) ასო – ასო სჭრიან ჩემ გოჭს)
ქართლში: ჯალაბი ობაზე წავასხი და ჩვენთან ერთად ფოფოდიაც მოაბოტებდა(სახლობა ხატობაზე(ან ჯვრობაზე, ან დღეობაზე)
წავიყვანე და ჩვენთან ერთად მღვდლის ცოლიც მოდიოდა). ამგვარი რამ ყოველ კუთხეშია– ესენი ყველა პროვინციალიზმია: მაგრამ ქართულ ენაში ამგვარი რამეების შემოტანა , აქაოდა ჩვენს კუთხეში ასე ხმარობენო, ნუთუ ენის გარყვნა არ იქნება?”