ნაქალაქარი კასპი
ნაქალაქარი კასპი - არქეოლპგიური ძეგლი მდებარეობს ქ. კასპის დასავლეთით, ქალაქის ცენტრიდან 2 კმ-ზე. დასავლეთით ესაზღვრება კოწახურას ხევი, სამხრეთით – კასპი-მეტეხის საავტომობილო გზა, ჩრდილოეთით — ძლევის ქედის და საზღვარაი გორას კლდოვანი ფერდობები. ფართ. 60 ჰა.
განათხარი უბანი თარიღდება IV-V სს-ით. გაითხარა ქალაქის ერთი ნაწილი – სწორხაზოვანი ქუჩა (სიგრ. 19 მ, სიგ. 1,8 მ) და მის ორივე მხარეს სიმეტრიულად განლაგებული ნაგებობები. ქუჩა მოგებულია უსწორმასწორო ქვის ფილებით, მის დასავლეთ მხარეზე გაიწმინდა 6 სათავსი, აღმოსავლეთისაზე – 4. შენობები ნაგებია ნატეხი ქვითა და ტალახით. ნაგებობების ძირითადი კედლების სისქე 0,8 მ-ია, სათავსებს შორის კედლებისა – 0,4 მ, იატაკი ზოგ (საცხოვრებელ) სათავსში ქვის ფილებითაა მოგებული, ზოგში (სამეურნეოში) თიხატკეპნილია. ერთ-ერთ სათავსში აღმოჩნდა ორრიგად ჩადგმული 6 დიდი ზომის ქვევრი, რომელსაც ქვისაგან გამოთლილი სარქვლები ეხურათ. სახლები გადახურული ყოფილა როგორც კრამიტით, ისე ბანურად. გაუთხრილ უბნებზე უხვად იპოვება კრამიტის, ქვევრებისა და წვრილი ჭურჭლის ნატეხები, დანგრეული კედლების ქვები, დამწვარი ნაცროვანი ფენები და ა.შ. საცდელი თხრილებით დაიფარა თითქმის მთელი ნაქალაქარი და ყველგან გამოვლინდა შენობათა ნანგრევები. განათხარ ფართობზე იპოვება სამტუჩა და ყელწიბოიანი დოქები, ორყურა ჭურჭელი, ქოთნები, ბრტყელი და ღარისებრი, წითლად შეღებილი კრამიტი და სხვ.
ნაქალაქარის სამხრეთ ნაწილში, კოწახურას ხევის აღმოსავლეთით 800 მ-ზე, კასპი-მეტეხის საავტომონილო გზის მარჯვენა მხარეს, გზიდან 50 მ დაშორებით მდებარეობს სამაროვანი, რომელიც თარიღდება III-IV სს-ით. სამაროვანზე გაითხარა II ქვაყუთი. ისინი დამხრობილია აღმპსავლეთიდან დასავლეთისაკენ, ქვაყუთების გრძივი კედლები ამოყვანილია უხეშად დამუშავებული ორ-ორი ქვით, განივი – თითო ქვით, სახურავად ორი ან სამი ქვა ადევთ, ყველა ქვაყუთი საოჯახოა. თითოეულში ორიდან ოთხამდე მიცვალებულია დაკრძალული ქრისტიანული წესით. ინვენტარიდან აღსანიშნავია ბრინჯაოს ანთიმონნარევი სარკე, მინის გვერდებშეზნექილი სანელსაცხებლე, ოქროსა და გიშრის მძივები. სამარხთა მეორე ჯგუფი მცირე ზომის (1X0,5X0,45 მ) ქვაყუთებისაგან შედგება. მათი ყოველი გვერდი თითო ქვით არის აგებული ქვებზე ამოყვანილია ნარიმანდები მიცვალებულები დაკრძალული არიან ხელფეხმოხრილი. სამარხში აღმოჩნდა მხოლოდ მავთულის საყურეები და გიშრის მძივები.
