სინტაგმატიკა

სინტაგმატიკა – ენის ელემენტის მიმართება ამავე დონის სხვა ელემენტებთან, რომელთან ერთად ისინი გვხვდებიან გაბმულ სამეტყველო ჯაჭვში და ქმნიან მის კონტექსტს. სინტაგმატური მიმართება გვხვდება ენის ყველა დონეზე: ფონოლოგიურზე (მაგ., კაც- ფორმაში ა კ-თან და ც-თან): მორფოლოგიურზე (ერთი სიტყვის ფარგლებში თანაარსებული მორფემები, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სინტაგმატიკური მიმართებები სინტაქსში, სადაც წინადადების ყოველი წევრი მიმართებაშია ამავე წინადადების სხვა წევრებთან („ბავშვები თამაშობენ“: „მოსწავლე წერს დავალებას”…).

სინტაგმატიკური მიმართებების შემოტანა ენათმეცნიერებაში უკავშირდება ფ. დე სოსიურის სახელს. განსაკუთრებით დიდი ადგილი აქვს დათმობილი აღნიშნული მიმართებების შესწავლას გლოსემატიკაში.

ფ. სოსიურის მიხედვით, სინტაგმატიკური მიმართებები არის თანაარსებულ ელემენტთა მიმართება და დამყარებულია მეტყველების ხაზობრივ ხასიათზე. სოსიერისეული „ენისა“ და „მეტყველების“ განსხვავების კონტექსტში სინტაგმატიკური ფაქტები განიხილება „მეტყველებაში“. თუმცა შესაბამისი წესები ენის კუთვნილებაა.

სინტაგმატიკური წესები ენათა მიხედვით განსხვავებულია. ამიტომ მათ თითოეული ენისათვის ცალ-ცალკე შეიმუშავებენ მაგ. აქცესიური კომპლექსები ქართულისათვის ითვლება „უხერხულ“ მიმდევრობებად და ჩვეულებრივ მეტყველებაში ექვემდებარება სუპერაციას. მაგრამ სხვა ენებში, მაგ. რუსულში აქცესიური თანმიმდევრობა სრულიად ბუნებრივია. სპეციფიკური კანონზომიერებების არსებობა არ გამორიცხავს ყველა ენისათვის საერთო, ზოგადი სინტაგმატიკური კანონზომიერებების არსებობას. მაგ. პრივატულ ოპოზიციაში მყოფი ფონემების არსებობის აკრძალვა ერთმანეთის გვერდით.

ი. ქობალავა

ლიტერატურა

ჟღენტი ს. ქართველურ ენათა შედარებითი ფონეტიკა. 1. თბ. 1960; ფოგტი ა. ქართული ენის ფონემატური სტრუქტურა. თარგმ. ფრანგ. თბ. 1961; ქობალავა ი. CVC ტიპის ძირთა ფონემური სტრუქტურისათვის ქართულში. II – „თანამედროვე ზოგადი და მათემატიკური ენათმეცნიერების საკითხები“, III, თბ., 1972.