დიალექტი
დიალექტი – (ბერძნ. dialektos – ლაპარაკი, თქმა, კილო), კილო, ენის ვარიანტი, რომელზეც მეტყველებს ენობრივი კოლექტივის ტერიტორიულ-ეთნოგრაფიული ნიშნით გამოყოფილი ჯგუფი. დიალექტად განიხილება აგრეთეე სოციალური ან პროფესიული წრეებისათვის დამახასიათებელი მეტყველება.
ტერმინი „დიალექტი“ ენათმეცნიერებაში სხვადასხვა მნიშვნელობით გამოიყენება. ამ ტერმინით ხშირად აღნიშნულია მონათესავე ენათა შტოები, მაგ., ინდოევროპული დიალექტები (გერმანიკული, იტალიკური და ა. შ.), ან ერთი ენის ისტორიულად განსხვავებული ეტაპები (ამ მნიშვნელობით შემოთავაზებულია ტერმინი – ისტორიული ან ტემპორალური დიალექტები). ტერმინი „დიალექტი“ გავრცელებულია აგრეთვე განვითარებადი ქვეყნების დაუდგენელი სტატუსის მქონე უმწერლობო ენების აღსანიშნავად. გარდა ტერმინოლოგიური არაერთგვაროვნებისა, ლინგვისტიკაში დიდ ხანს ეჭვის ქვეშ იყო საკუთრივ დიალექტური საზღვრების დადგენის შესაძლებლობაც კი. ამჟამად ეს საკითხი არ დგას.
ტერიტორიული დიალექტის ენის სხვა დიალექტთან (დიალექტებთან) და სალიტერატურო ენასთან გარკვეული მსგავსების ფონზე აქვს ნაწილობრივ განსხვავებული ფონოლოგიური, მორფოლოგიური, სინტაქსური და ლექსიკური, სისტემები, დამახასიათებელი ინტონაციური ქარგები. მაგ., ქართული ენის მთის დიალექტებს (თუშურს, ფშაურსა და ხევსურულს) ზმნის უღლების სისტემაში მოეპოვება ე. წ არქაული ნამყო უსრული, რის გამოც დრო-კილოთა II სერიაში გვაქვს არა ორი, არამედ სამი ნაკვთი (მწკრივი), ამით ისინი განსხვავდებიან როგორც სალიტერატურო ქართულის, ისე აღმოსავლეთ საქართველოს ბარისა და დასავლურ ქართული დიალექტებისაგან (შდრ. თუშ. მოვიდ, მოვიდის, მოვიდეს; გააკეთა, გააკეთის, გააკეთოს… ქართული ენის დიალექტების ერთ ნაწილს მოეპოვება ფარინგალური ყრუ ფშვინვიერი ჴ, რითაც მათი თანხმოვანთა სისტემები განსხვავდება სხვა დიალექტების თანხმოვანთა სისტემებისაგან. დიალექტების შიგნით, მათი თანდათანობითი დიფერენციაციის გზით, გამოიყოფა ერთმანეთისაგან შედარებით ნაკლებად განსხვავებული დიალექტური ერთეულები, ქვედიალექტები: კილოკავები, თქმები, ქცევები – დიალექტთა ადგილობრივი ნაირსახეობანი, რომლებიც მეტყველებაში დადასტურებული პარალელური ფონეტიკური, ლექსიკური თუ გრამატიკული ფორმებიდან ერთ-ერთს ანიჭებენ უპირატესობას. მაგ, თუშურ დიალექტში მოზვერს ორი სახელი აქეს: მოზვერაჸ
და ჭეჭყაჸ. თუშურ დიალექტზე მეტყველისათვის ორივე ცოცხალი სიტყვაა, მაგრამ პირველს ჩაღმაები და გომეწრელები ანიჭებენ უპირატესობას, მეორეს – პირიქითელები. ბგერათშენაცვლება და მახვილის განაწილება ხევსურულში ქმნის ერთი და იმავე ფორმის („კაცი ვარ“) ორ ნაირსახეობას: კაც-ვ
-რ
და კაც-ორ, ოღონდ პირველი მათგანი არხოტულისთვისაა დამახასიათებელი, მეორე – შატილურისთვის. რაც შეეხება თქმებსა და ქცევებს, იქ თავისებურებებს ძირითადად ქმნიან ზესეგმენტური მახასიათებლები: არადისტინქციური ინტონაციები, მეტყველების ტემპი და სხე. ტერიტორიულ დიალექტებს ახასიათებს შიდასოციალური დიფერენციაციაც: განასხვავებენ უფროსი და უმცროსი თაობის, ქალთა და
მამაკაცთა, მოსწავლე ახალგაზრდობის და სხვ. მეტყველებას და ა.შ.
დიალექტური კვლევის თვალსაზრისით უფრო და უფრო მეტ ღირებულებას იძენს ე. წ. ქალაქური დიალექტი. რომელიც მოიცავს (განსაკუთრებით მეგაპოლისებში) ლოკალურ დიალექტურ შრეებსაც.
ენის ტერიტორიულ დიალექტებად დიფერენციაცია ისტორიული პროცესია, რომელსაც ადგილი აქვს ენობრივი კოლექტივის ჯგუფების გეოგრაფიულ თუ პოლიტიკურ იზოლაციაში ხანგრძლივი ცხოვრებისას. ერთი ენის დიალექტები დროთა განმავლობაში შეიძლება ისე დაშორდნენ ერთმანეთს, რომ დამოუკიდებელ ენებად ჩამოყალიბდნენ. ამ გზით მიიღება გენეტიკურად მონათესავე ენათა ჯგუფები. მაგ., საერთო-ქართველური ფუძეენის ჯერ დიალექტებად დიფერენციაციისა და დიალექტების დამოუკიდებელ ენებად განვითარების შედეგად წარმოიქმნა ქართველურ ენათა ჯგუფი. საკუთრივ ქართული წარმოდგენილია დიალექტებით, რომელთაგან 13 – ქართლური, კახური, თუშური, ფშაური, ხევსურული, მოხეური, მთიულური-გუდამაყრული, მესხური,იმერული, გურული, აჭარული, რაჭული და ლეჩხუმური – საქართველოს სახელმწიფოს ტერიტორიაზეა გავრცელებული. ნაწილი ქართ. დიალექტებისა საქართველოს საზღვრებს გარეთაა: იმერხეული (კლარჯული)– თურქეთში, ინგილოური– აზერბაიჯანში და ფერეიდნული – ირანში. ასახელებენ კიდევ ერთ დიალექტს – ყიზლარ-მოზდოკურს, რომელიც დღეს ფაქტობრივად აღარ არსებობს. თითოეულ დიალექტში გამოყოფილი კილოკავები ზოგჯერ იმდენად მნიშვნელოვან თავისებურებებს ავლენენ, რომ შეიძლება ცალკე დიალექტებადაც კი იქნეს მიჩნეული. მაგ., ზემოიმერული და ქვემოიმერული – იმერულში და ქისიყური – კახურში.
თუ ქვედიალექტური ერთეულების (კილოკავების, თქმების, ქცევების) გამოყოფის პროცესი მეტნაკლებად გამჭვირვალეა, შედარებით პრობლემურია თვით ენასა და დიალექტს შორის განსხვავების დადგენა, მსგავს შემთხვევებში კლასიფიკაციები, რომელთა მიხედვით ხდება განსხვავებულ დიალექტურ ერთეულთა როგორც დამოუკიდებელ ენათა ან ერთი ენის დიალექტებად იდენტიფიკაცია, განსხვავებულ ენებში (შესაბამის რეგიონებში შექმნილი კულტურულ-ისტორიული პირობების მიხედვით) განსხვავებულ ფაქტორებზეა დამოკიდებული. ენის ფუნქციონირებიდან გამომდინარე, ხშირად ძირითად კრიტერიუმად ჩვეულებრივ ასახელებენ ურთიერთგაგებინებას: თუ განსხვავებულ დიალექტურ ერთეულთა წარმომადგენლებს ესმით ერთმანეთის, საქმე გვაქვს ერთი ენის დიალექტებთან, წინააღმდეგ შემთხვევაში – განსხვავებულ ენებთან. მაგრამ აღნიშნული კრიტერიუმი ზოგჯერ არ იძლევა ენისა და დიალექტის ცალსახად განსხვავების შესაძლებლობას. ერთი მხრივ, ცნობილია ენები, რომელთა დიალექტები იმდენად განსხვავებულია, რომ მათზე მოლაპარაკენი ვერ უგებენ ერთმანეთს, მაგ., ჩრდილოეთ და სამხრეთ იტალიური ან ჩინური დიალექტები. მეორე მხრივ, დანიურზე, ნორვეგიულზე, შვედურზე მოლაპარაკეთ ესმით ერთმანეთის, თუმცა ეს ერთეულები მიჩნეულია განსხვავებულ ენებად. მსგავსი სიტუაციაა რუსულსა და ბელორუსულს, რუმინულსა და მოლდავურს, სპარსულსა და ტაჯიკურს, თურქულსა და აზერბაიჯანულს და სხვ. შორის. თანამედროვე არაბული დიალექტები (ტუნისური, ალჟირული..) მნიშვნელოვნად განსხვავდებიან კლასიკური არაბულისაგან, მაგრამ მათი მიჩნევა ერთი ენის დიალექტებად განპირობებულია საერთო სალიტერატურო ენით. ასევე, ლიტერატურული ენა აერთიანებს ჰინდი ენის განსხვავებულ დიალექტებს, ჩინურის დიალექტთა გამაერთიანებელი აღმოჩნდა იდეოგრაფიული დამწერლობა, რომელიც არსებულ სამეტყველო ბარიერს შლის; სკანდინავიურ (და მსგავს სიტუაციაში მყოფ) ენათა დამოუკიდებლობა გამართლებულია ისტორიის, კულტურის, ლიტერატურის, პოლიტიკური ვითარების გათვალისწინებით. ანგარიშგასაწევი (ზოგჯერ ერთადერთი) კრიტერიუმია ენის მფლობელთა თვითშეგნება, რომელიც განაპირობებს ერთი და იმავე ენობრივი კოლექტივისადმი (resp. ენისადმი) მათ მიკუთვნებას ან მისგან გამიჯვნას. მაგ., პუშტუ (ავღანური) ენის დიალექტები, რომლებიც ენობრივად საკმაოდ დაშორებული არიან ერთმანეთს მიიჩნევიან ერთი ენის დიალექტებად, ძირითადად ეთნიკური ერთიანობის შეგნების საფუძველზე. ასევე, ეთნიკური პრინციპით ერთიანდებიან ქურთული ენის დიალექტებიც და სხვ.
მაგრამ როგორი მნიშვნელოვანიც უნდა იყოს ექსტრალინგვისტურ ფაქტორთა როლი სამეტყველო ერთეულების ენებად თუ დიალექტებად იდენტიფიკაციისათვის ობიექტური ლინგვისტური კრიტერიუმების შემოტანის აუცილებლობა მაინც რჩება. ეს თავიდან აგვაცილებს სოციოლინგვისტური და საკუთრივ ლინგვისტური კრიტერიუმების (და შესაბამისი ცნებების) აღრევას, რასაც შედეგად შეიძლება მოჰყვეს ენათა და, რაც უფრო არასასურველია, დიალექტთა რაოდენობის გაზრდა. დიალექტთა წრის ხელოვნური გაფართოება დიდ სირთულეებს შეუქმნის დიალექტურ კვლევას შესაბამისი მეთოდის უქონლობის გამო. ამასთანავე, სავსებით ცხადია, ენებისა და დიალექტების ლინგვისტური სტატუსის სწორად დადგენის მნიშვნელობა შედარებით-ისტორიული კვლევისათვის, რომელიც გულისხმობს არა მხოლოდ ენათა ნათესაობისა და მონათესავე ენების ოჯახების დადგენას, არამედ საიმედო საფუძველს ქმნის ენათა ცვალებადობის მიზეზებისა და მიმართულების, საერთოდ ენათა განვითარების კანონზომიერებათა დადგენისათვის. ამიტომ, საკუთრივ ლინგვისტური კრიტერიუმების დამუშავება მუდმივად აქტუალურია ენათმეცნიერებისათვის. ერთ-ერთი ასეთი ცდა დიასისტემის აგებაა, რომელსაც გვთავაზობს უ. ვაინრაიხი. სახელდობრ, დიასისტემა მოიაზრება როგორც ჰომოგენურ და დისკრეტულ სისტემათა მიმართ საერთო ენობრივი სისტემის გამომხატველი ფორმალურ მიმართებათა ქსელი, რომლის ჩარჩოებში შესაძლებელი ხდება დიალექტურ მოვლენათა შორის განსხვავებების ჩვენება (როგორც ინვენტარში, ისე დისტრიბუციაში). თანმიმდევრულად გატარებული დიასისტემური აღწერა საშუალებას იძლევა გავითვალისწინოთ დიალექტური მოვლენები მათი განსხვავებისა და უწყვეტობის პირობებში.
დიალექტური ერთეულების ლინგვისტურ კლასიფიკაციას გულისხმობს იელმსლევისეული „ცნებითი იერარქიის“ (სისტემა, კატეგორია, ნიშანი, რიგი, ელემენტი) საფუძველზე შემოტანილი „სისტემური“ კრიტერიუმი (ა. ევდოშენკო). ამ კრიტერიუმით, დიალექტურ ერთეულთა იერარქიაში ყოველი ობიექტი, როგორც კლასი, განიხილება სიმრავლედ, რომელშიც ცვლილებათა გარკვეული გრადაციები განსაზღვრავს დიალექტურ ერთეულთა იერარქიას. თუ ცვლილებები ეხება კატეგორიებს, საქმე გვაქეს განსხვავებულ ენებთან; თუ კატეგორიათა იგივეობის პირობებში ცვლილებები ეხება ნიშნებს, შეიძლება ვილაპარაკოთ (ჩვენში მიღებული ტერმინოლოგიით) კილოზე; თუ არის იგივეობა კატეგორიისა და ნიშნის დონეზე, მაშინ განსხვავებების მიხედვით შეიძლება ვილაპარაკოთ კილოკავზე, ხოლო კატეგორიის, ნიშნისა და რიგის იდენტურობის შემთხვევაში – თქმაზე. მონათესავე ენებსა და დიალექტებს შორის განსხვავების დასადგენად ერთ-ერთ ლინგვისტურ კრიტერიუმად შემოთავაზებულია ენობრივ და დიალექტურ სისტემებს შორის არსებული შემდეგი სტრუქტურული განსხვავებები: ენობრივი სისტემის დამოუკიდებელი და დიალექტის დამოკიდებული ხასიათი; საერთოენობრივ სისტემასთან შედარებით, დიალექტურის ღია ხასიათი და, აქედან გამომდინარე, დიალექტური სისტემების მეტი გამჭვირვალობა და მათ შინაგან სტრუქტურაში მეტი ვარიანტულობა ენობრივთან შედარებით (ლ. ბარანიკოვა).
დივერგენციის პირველ საფეხურზე ხდება საერთო ფუძეენის დიალექტებად დაყოფა, რომლის შედეგად წარმოიქმნება არა განსხვავებული სისტემები, არამედ მხოლოდ სისტემის ვარიანტები. ე. ი. ენის დიფერენციაციის დიალექტური დონე ფაქტობრივად არის სისტემის ვარიანტებად დიფერენციაციის დონე. მიმართებები, ერთი მხრივ დიალექტებს, ხოლო მეორე მხრივ, მონათესავე ენებს შორის განსხვავებულია. ენობრივ და დიალექტურ სტატუსებს შორის სხვაობა, მაგ. ლექსიკურ დონეზე ასე წარმოგვიდგება: ენის ძირითადი ლექსიკური ფონდი ერთი ენის დიალექტებში არსებითად იდენტურია, განსხვავება პერიფერიულ ლექსიკაში იჩენს თავს. მონათესავე ენებს შორის კი განსხვავებულია როგორც პერიფერიული, ისე ძირითადი ფონდის ლექსიკა. ამასთანავე, ამოსავალი მსგავსების დასადგენად რიგ შემთხვევაში საჭირო ხდება დიაქრონიული მეთოდების გამოყენება. ასეთივე თვალსაჩინო განსხვავებები დასტურდება მონათესავე ენათა ფონოლოგიურ, გრამატიკულ, სისტემებშიც.
გ· ცოცანიძე
ი. ქობალავა
ლიტერატურა
- გიგინეიშვილი ი. თოფურია ე. ქავთარაძე ი., ქართული დიალექტოლოგია, I ქართული ენის კილოთა მოკლე განხილვა, ტექსტები, ლექსიკონი, თბ. 1961;
- ვაინრაიხი უ. „შესაძლებელია თუ არა სტრუქტურული დიალექტოლოგია“? თარგმ. ინგლ. – „მიმომხილველი“ (სამეცნიერო-ბიბლიოგრაფიული კრებული), IV-V, თბ., 1968;
- ჯორბენაძე ბ. ქართული დიალექტოლოგია, თბ. 1989;
- ცოცანიძე გ. ქართულ-ქართველური დიალექტების განლაგება ენათა გენეალოგიურ ხეზე და მათი განლაგება ეთნო-კულტურულ არეალებში. – ბათუმის შოთა რუსთაველის სახ. სახელმწ. უნივერსიტეტის მემედ აბაშიძის სახელობის სამეცნ. კვლევითი ცენტრის კრებული, II, 2002.
