კაი ყმა (ხევსურულ ჰანგზე)

ვაჟა-ფშაველა: კაი ყმა (ხევსურულ ჰანგზე)

ალუდა ქეთელაური	ამოდის ნათდება	ბახტრიონი	გაზაფხული

გმირის იდეალი ფშაურ პოეზიის გამოხატულებით	დავით გურამიშვილის ხსოვნას	დამსეტყვე, ცაო, დამსეტყვე	ენა

ვერხვი	იას უთხარი ტურფასა	კაი ყმა (ხევსურულ ჰანგზე)	კოსმოპოლიტიზმი და პატრიოტიზმი

კრიტიკა ბ. იპ. ვართაგავასი	მთანი მაღალნი	მრწამს, მარად მიწამებია	ნიჭიერი მწერალი

რამ შემქმნა ადამიანად (სიმღერა)	სამეფოს სიმღერა	სტუმარ-მასპინძელი	ფესვები

შვლის ნუკრის ნაამბობი	ჩემი ვედრება	ჩემი წუთისოფელი

კარგ ყმად ვინა ვსთქვათ, ვაჟებო,
ნათქვამი არა გვცხვენოდეს,
მსმენლის გულს აბორგოვებდეს,
არავის არა სწყენოდეს?
ვინა, ვინ არი კაი ყმა,
ვის ტანზე ხმალი ჰშვენოდეს?
მიდით, იქ მიდით, სადაცა
ხალხი ხალხზედა ჰღელავდეს,
მტერი ჩვენ გვცემდეს, ჩვენ - მტერსა,
ხმლები, ხანჯრები ელავდეს.
სისხლის ტბა მუხლებს სწვდებოდეს,
ცოცხლები მკვდრებსა სთელავდეს;
აბორგოვებდეს – აბორგებდეს, აღელვებდეს, აშფოთებდეს.

ფარების დადგეს ჯღრდეები,
თვალები თვალებს სწველავდეს;
მოციქულობდნენ ტყვიანი,
შუბები შუბებს სწვერავდეს. ჯღრდე – აჩხორილი, ერთმანეთში არეული, მიხერგილი.
თვალები თვალებს სწველავდეს – თვალს თვალში უყრიდნენ.

ჭიაფრად მუზარადებსა ჭიაფერი – წითელი.

სისხლის წვიმაი ჰფერავდეს;
დაგელაობდეს სიკვდილი,
სუდარაებსა ჰკერავდეს.
ვინც მიეგებოს მტერს წინა,
წინ-წინ ვინც რისხვას ეტყოდეს,
სახე სისხლგადამდინარი ჰფერავდეს – აქ: ღებავდეს.
დაგელაობდეს – დაქროდეს, დათარეშობდეს.
სუდარა – თეთრი ზეწარი მიცვალებულის გასახვევად.

ტკივილს არ გამოიტყოდეს,
თავზარსა სცემდეს სიკვდილსა,
ზედ ქორებულად ფრინავდეს,
სიცხეში სიოდ დაჰბეროს,
დაათბოს, როცა ჰყინავდეს.
პირველად ომის დამწყები გამოიტყოდეს – დაიტყობდეს, დაიმჩნევდეს.

ბრძოლის ველს ბოლოს სწირავდეს;
სხვანი იყოფდენ ნადავლსა,
ის ისევ მტრის წინ გრგვინავდეს; ბრძოლის ველს ბოლოს სწირავდეს – ბრძოლის ველს ბოლოს ტოვებდეს (ომიდან ყველაზე გვიან გამოდიოდეს).

მიძღვნილსა საუფროსოსა
ამხანაგებსვე სწირავდეს.
დარაჯად ედგას ლაშქარსა,
როს ის ღრმა ძილით ხვრინავდეს.
სწორს ფიქრს აძლევდეს თემ-სოფელს,
ცდუნება არა სძირავდეს.
მტრის ჯავრის ედგას ლოგინი,
მტრის ჯავრი საბნად ჰფარავდეს.
იქ იდგას ხმალამოწვდილი,
საც ძალა აღმართს ჰკვალავდეს, საუფროსო – ნადავლიდან უფროსისთვის (აქ: საუკეთესო მეომრისთვის) განკუთვნილი წილი.
ამხანაგებსვე სწირავდეს – ამხანაგებს უთმობდეს.

გაბეჩავებულს სიმართლეს
უსამართლობა სძალავდეს.
სხვისა იუბნოს სახელი,
თავის გარჯასა ჰმალავდეს.
მზედ იდგეს ხევსურეთისა, გაბეჩავებული – გასაწყლებული, გასაცოდავებული.
სძალავდეს – ერეოდეს.

უხვად შუქს ჩამოჰლალავდეს.
სჯობ, მოკვდეს მშიერ-ტიტველი,
კვდებოდეს, არა გმინავდეს;
თავის სამარხად, სუდრადა, შუქს ჩამოჰლალავდეს – ჩამოყრიდეს; აქ: ნათელს ჰფენდეს.

მარტო სახელსა სწირავდეს.
ვადღეგრძელებდეთ ცოცხალსა,
მკვდრისა ვსვათ შესანდობარი.
წყლული სცნას დედის კოცნადა,
თავის ლოგინად – სამარი,
საკაცე – თავის ლურჯადა,
ქვა-ლოდი – ნაბდად საფარი,
ქალისა, რძლისა ქვითინი
ეგონოს სიცილ-ხარხარი, მარტო სახელსა სწირავდეს – აქ: მხოლოდ სახელს ტოვებდეს.
წყლული – ჭრილობა.

დენა ცრემლისა – ხორხოშა,
ღრუბელთა გადმონაყარი.
სულეთს შავიდეს ხმლიანი
ლაღი ლაღისა ცხენითა,
წინ მიუძღოდეს არწივი ხორხოშა – ხშირი სეტყვა, ხოშკაკალა.
სულეთი – საიქიო (ვაჟა)

ხმით მოყაშყაშე, ფრენითა.
ქება უყივლონ გმირებმა,
გარდასულებმა ჩვენითა.
ერეკლემ ხელი მაჰხვიოს,
დაისვას თავის გვერდითა,
გამაეგებოს თამარი
მცინარი, თავის ფეხითა.
გახარებული უფალი მოყაშყაშე – მყივარი, მყეფარი, რაც ყაშყაშებს (ორბი, არწივი).
გარდასულები – აქ: გარდაცვლილები.

კარგს ყმას ჯვარს სწერდეს ზენითა.
ანგელოზები ხარობდენ,
ალ-ქაჯნი იყვნენ წყენითა.
აი, ვინაა კაი ყმა,
მოსაგონარი ქებითა! ზენითა – ზემოდან, აქ: ზეციდან.

ალ-ქაჯნი – ავი სულები, ეშმაკები.

არა თქვენ, სადიაცენო,
რო ძროხებივით სძღებითა;
ღამე მაძღრები დასწვებით,
დილით მშივრები სდგებითა;
თავის ჯამს ჩასცქერთ, საქვეყნოდ
არც როს არ გამასდგებითა. სადიაცე – ლაჩარი.

თავისად სცოცხლობთ, მცონარედ,
ლეში ალაღოთ, ჰკვებდითა;
გაიგებთ კარგის გარჯასა,
გწყინსთ და შურითა ხდებითა;
უქმად ჩამაჰლევთ სიცოცხლეს,
უქმად საფლავში სწვებითა.
დაჰკარგავთ სააქაოსა,
ვერც საიქიოს სწვდებითა. თავისად – საკუთარი თავისთვის.

არ იცით, დასჩნდით რისადა,
ან რისათვისა ჰკვდებითა! რისადა – რისთვის.

	კარგ ყმად ვინა ვსთქვათ, ვაჟებო, ნათქვამი არა გვცხვენოდეს, მსმენლის გულს აბორგოვებდეს, არავის არა სწყენოდეს? ვინა, ვინ არი კაი ყმა, ვის ტანზე ხმალი ჰშვენოდეს? მიდით, იქ მიდით, სადაცა ხალხი ხალხზედა ჰღელავდეს, მტერი ჩვენ გვცემდეს, ჩვენ - მტერსა, ხმლები, ხანჯრები ელავდეს. სისხლის ტბა მუხლებს სწვდებოდეს, ცოცხლები მკვდრებსა სთელავდეს;			აბორგოვებდეს – აბორგებდეს, აღელვებდეს, აშფოთებდეს.
	ფარების დადგეს ჯღრდეები, თვალები თვალებს სწველავდეს; მოციქულობდნენ ტყვიანი, შუბები შუბებს სწვერავდეს.			ჯღრდე – აჩხორილი, ერთმანეთში არეული, მიხერგილი. თვალები თვალებს სწველავდეს – თვალს თვალში უყრიდნენ.
	ჭიაფრად მუზარადებსა			ჭიაფერი – წითელი.
	სისხლის წვიმაი ჰფერავდეს; დაგელაობდეს სიკვდილი, სუდარაებსა ჰკერავდეს. ვინც მიეგებოს მტერს წინა, წინ-წინ ვინც რისხვას ეტყოდეს, სახე სისხლგადამდინარი			ჰფერავდეს – აქ: ღებავდეს. დაგელაობდეს – დაქროდეს, დათარეშობდეს. სუდარა – თეთრი ზეწარი მიცვალებულის გასახვევად.
	ტკივილს არ გამოიტყოდეს, თავზარსა სცემდეს სიკვდილსა, ზედ ქორებულად ფრინავდეს, სიცხეში სიოდ დაჰბეროს, დაათბოს, როცა ჰყინავდეს. პირველად ომის დამწყები			გამოიტყოდეს – დაიტყობდეს, დაიმჩნევდეს.
	ბრძოლის ველს ბოლოს სწირავდეს; სხვანი იყოფდენ ნადავლსა, ის ისევ მტრის წინ გრგვინავდეს;			ბრძოლის ველს ბოლოს სწირავდეს – ბრძოლის ველს ბოლოს ტოვებდეს (ომიდან ყველაზე გვიან გამოდიოდეს).
	მიძღვნილსა საუფროსოსა ამხანაგებსვე სწირავდეს. დარაჯად ედგას ლაშქარსა, როს ის ღრმა ძილით ხვრინავდეს. სწორს ფიქრს აძლევდეს თემ-სოფელს, ცდუნება არა სძირავდეს. მტრის ჯავრის ედგას ლოგინი, მტრის ჯავრი საბნად ჰფარავდეს. იქ იდგას ხმალამოწვდილი, საც ძალა აღმართს ჰკვალავდეს,			საუფროსო – ნადავლიდან უფროსისთვის (აქ: საუკეთესო მეომრისთვის) განკუთვნილი წილი. ამხანაგებსვე სწირავდეს – ამხანაგებს უთმობდეს.
	გაბეჩავებულს სიმართლეს უსამართლობა სძალავდეს. სხვისა იუბნოს სახელი, თავის გარჯასა ჰმალავდეს. მზედ იდგეს ხევსურეთისა,			გაბეჩავებული – გასაწყლებული, გასაცოდავებული. სძალავდეს – ერეოდეს.
	უხვად შუქს ჩამოჰლალავდეს. სჯობ, მოკვდეს მშიერ-ტიტველი, კვდებოდეს, არა გმინავდეს; თავის სამარხად, სუდრადა,			შუქს ჩამოჰლალავდეს – ჩამოყრიდეს; აქ: ნათელს ჰფენდეს.
	მარტო სახელსა სწირავდეს. ვადღეგრძელებდეთ ცოცხალსა, მკვდრისა ვსვათ შესანდობარი. წყლული სცნას დედის კოცნადა, თავის ლოგინად – სამარი, საკაცე – თავის ლურჯადა, ქვა-ლოდი – ნაბდად საფარი, ქალისა, რძლისა ქვითინი ეგონოს სიცილ-ხარხარი,			მარტო სახელსა სწირავდეს – აქ: მხოლოდ სახელს ტოვებდეს. წყლული – ჭრილობა.
	დენა ცრემლისა – ხორხოშა, ღრუბელთა გადმონაყარი. სულეთს შავიდეს ხმლიანი ლაღი ლაღისა ცხენითა, წინ მიუძღოდეს არწივი			ხორხოშა – ხშირი სეტყვა, ხოშკაკალა. სულეთი – საიქიო (ვაჟა)
	ხმით მოყაშყაშე, ფრენითა. ქება უყივლონ გმირებმა, გარდასულებმა ჩვენითა. ერეკლემ ხელი მაჰხვიოს, დაისვას თავის გვერდითა, გამაეგებოს თამარი მცინარი, თავის ფეხითა. გახარებული უფალი			მოყაშყაშე – მყივარი, მყეფარი, რაც ყაშყაშებს (ორბი, არწივი). გარდასულები – აქ: გარდაცვლილები.
	კარგს ყმას ჯვარს სწერდეს ზენითა. ანგელოზები ხარობდენ, ალ-ქაჯნი იყვნენ წყენითა. აი, ვინაა კაი ყმა, მოსაგონარი ქებითა!			ზენითა – ზემოდან, აქ: ზეციდან. ალ-ქაჯნი – ავი სულები, ეშმაკები.
	არა თქვენ, სადიაცენო, რო ძროხებივით სძღებითა; ღამე მაძღრები დასწვებით, დილით მშივრები სდგებითა; თავის ჯამს ჩასცქერთ, საქვეყნოდ არც როს არ გამასდგებითა.			სადიაცე – ლაჩარი.
	თავისად სცოცხლობთ, მცონარედ, ლეში ალაღოთ, ჰკვებდითა; გაიგებთ კარგის გარჯასა, გწყინსთ და შურითა ხდებითა; უქმად ჩამაჰლევთ სიცოცხლეს, უქმად საფლავში სწვებითა. დაჰკარგავთ სააქაოსა, ვერც საიქიოს სწვდებითა.			თავისად – საკუთარი თავისთვის.
	არ იცით, დასჩნდით რისადა, ან რისათვისა ჰკვდებითა!			რისადა – რისთვის.