ჩინგიზ-ყაენი
ჩინგიზ-ყაენი, ჩინგიზ-ხანი (საკუთარი სახელი – თემუჩინი დაახლოებით 1155–1227), მონღოლი ყაენი და მხედართმთავარი. ვაჟი მომთაბარე ფეოდალის ესუგაი-ხანისა – ტაიჩიუტების ტომის ბორჯიგონის წარჩინებული გვარიდან.
10 წლის ასაკში დაობლებული და სიყმაწვილეში ბევრი გაჭირვების მნახველი, პირადი ნიჭისა და ქერაითელი ვან-ხანის მფარველობის წყალობით დაწინაურდა, სძლია მოწინააღმდეგეებს – მეტოქე ტომთა ბელადებს და 1206 მდინარე ონონის ნაპირზე, მონღოლთა სამხედრო-მომთაბარული არისტოკრატიის წარმომადგენელთა ყურულთაიზე (ყრილობაზე) მონღოლთა სახელმწიფოს უზენაეს ხელმწიფედ, დიდ ხანად (ყაენად) გამოცხადდა და მიიღო ჩინგიზის (თურქ. თენგიზ,„ზღვა“, ოკეანე“) ტიტული. ჩინგიზ-ყაენმა შექმნა მძლავრი, ერთიანი მონღოლური სახელმწიფო, რომლის ძირითადი კანონი გახდა დიდი იასა. არისტოკრატიის ინტერესების შესაბამისად გადამუშავებული ჩვეულებითი სამართალი.
მის მიერ ჩამოყალიბებული ცხენოსანი ლაშქარი აერთიანებდა ყველა ბრძოლისუნარიან მამაკაცს და გამოირჩეოდა მაღალი დისციპლინითა და მოძრაობის უნარით. ორგანიზაცია ათეულებით სისტემაზე იყო დამყარებული (ათეული–ასეული–ათასეული–ათი ათასეული). ამ ერთეულებს სათავეში ედგნენ მონღოლთა სამხედრო არისტოკრატიის წარმომადგენლები, დუმენების (ათი ათასეული) მეთაურებად კი ხშირად უფლისწულები და ჩინგიზ-ყაენის ოჯახის წევრები ინიშნებოდნენ.
ჩინგიზ-ყაენი საგარეო პოლიტიკაში ცდილობდა მაქსიმალურად გაეფართოებინა თავისი სახელმწიფოს საზღვრები. 1207 წელს ჩინგიზ-ყაენმა დაიმორჩილა სამხრეთ ციმბირი. 1209-10 დაიპყრო და დახარკა სისიას (ტანგუტების) და უიღურთა სახელმწიფოები. 1211-15 მოაოხრა ჩინეთის დიდი ნაწილი, აიღო პეკინი, დაამხო ცინის დინასტია და შეიერთა მისი სამფლობელო; 1218 ხელთ იგდო მთელი აღმოსავლეთ თურქესტანი და შუამდინარეთი; 1219 შეიჭრა ხვარაზმ-შაჰთა სახელმწიფოში და 1220-21 დაიპყრო შუა აზია და ირანი. გაქცეული ხვარაზმ-შაჰის, სულთან ალა-ად-დინ მუჰამადის შესაპყრობად გაგზავნილმა ჩინგიზ-ყაენის სარდლებმა ჯებემ და სუბუდაიმ 1220-21 სამჯერ დაამარცხეს გიორგი IV ლაშა. ირანის დაპყრობის შემდეგ ჩინგიზ-ყაენის მთავარი სამხედრო ძალები სამშობლოში დაბრუნდნენ. დაპყრობილი ტერიტორიები მან თავის შვილებს დაუნაწილა სამფლობელოებად, მემკვიდრედ კი შეარჩია უგედეი, რომელიც მისი სიკვდილის (25.VIII. 1227) შემდეგ ყურულთაიმ დიდ ხახად გამოაცხადა (1229).
