იხილეთ წყარო გვერდისთვის იმერხეული დიალექტი

'''იმერხეული''' - კლარჯული, [[ქართული ენა|ქართული ენის]] [[დიალექტი]]. შემორჩენილია ისტორიულ შავშეთ-კლარჯეთის ტერიტორიაზე [[მდინარე]]ების იმერხევისა და შავშეთის წყლის აუზებში (მდ. ჭოროხის ხეობამდე). ამჟამად [[თურქეთი]]ს საზღვრებშია.

ტერმინი „იმერხეული“ ქართულ [[დიალექტოლოგია]]ში დამკვიდრდა იმ ძირითადი გეოგრაფიული ადგილის მიხედვით, სადაც დღეს იმერხეული მეტყველებაა გავრცელებული, თუმცა საქმის რეალურ ვითარებას უფრო კლარჯული (ან შავშურ-კლარჯული) შეეფერება. იმერხეულად მეტყველთა შორის ორი ფენა გამოიყოფა: ტაო-კლარჯეთის ძირძველი მოსახლეობის შთამომავალნი და აჭარა-მესხეთიდან XIX ს. მუჰაჯირებად წასულ [[ქართველები|ქართველთა]] შთამომავალნი. ამათ შორის ენობრივ სხვაობას მეცნიერებიც ამჩნევენ და თვით მოსახლეობაც.

იმერხეულის დიალექტოლოგიურ სახეს ორი ფაქტორი განაპირობებს; ამ კუთხის [[საქართველო]]საგან ხანგრძლივი მოწყვეტით განპირობებული ფონეტიკურ-გრამატიკული [[არქაიზმი|არქაიზმები]] და თურქულ გარემოში ასევე ხანგრძლივი ცხოვრებით გაჩენილი უამრავი ლექსიკური [[ნასესხობა]].

შ. ფუტკარაძე ადასტურებს იმერხეული დიალექტის შიგნით კილოკაურად განსხვავებულ ხუთ ნაირსახეობას: მუჰაჯირი ქართველების შთამომავალთა მეტყველებას ბურსის ვილაიეთში, ქ. ინეგოლისა და ინეგოლის რ-ნის სოფლებში; ტაოს ქართულ მეტყველებას ისტორიული ტაოს სოფლებში; იმერხეული მეტყველება, მდ. იმერხევის აუზში შემავალ სოფლებში; ლივანურ მეტყველებას ბორჩხვისა და მურღულის რაიონების სოფლებში; მაჭახლურ მეტყველებას ზედა მაჭახლის სოფლებში.

აღსანიშნავია ფონეტიკური თავისებურებები: დაცულია ჴ (ჴელი „ხელი“, ჴარი „ხარი“). გვხვდება [[ფაილი:Uuuu.JPG|10პქ|]] (დეკე[[ფაილი:Uuuu.JPG|10პქ|]]ლი, ბე[[ფაილი:Uuuu.JPG|10პქ|]]რი, ყა[[ფაილი:Uuuu.JPG|10პქ|]]ს „ჰყავს“), და-სტურდება ჲ როგორც ი-ს რეფლექსი (ანაჲ „დედჲ“, ფენჯერეჲ „ფანჯარა“, ფენჯერაჲს „ფანჯრის“, წაჲ „წადი“, აჲ „ადი“). გავრცელებულია ხმოვანთა რეგრესული [[ასიმილაცია (ენათმეცნიერება)|ასიმილაცია]] (დაეძინა> დეეძინა, დაუძახა> დოუძახა); ბოლოკიდურ პოზიციაში [[დისიმილაცია|დისიმილაციით]] აე > ეე > იე (თმაები > თმები > თმიები); ნაწილობრივი ასიმილაციით იცვლება აი კომპლექსი (დაიჭირა > დეიჭირა); რეგრესიული დისტანციური ასიმილაციის შემთხვევები (დეიჭედებიან „დაიჭიდებან“). ოა, ოე, ეა კომპლექსებში ხდება დისიმილაცია (მოვათავე > მოათავე > მუათავე, მოველი > მოელი > მუელი, შეაქო > შიაქო). ადგილი აქვს მჟღერი [[აფრიკატი|აფრიკატების]] დეზაფრიკატიზაციას (ჩაზერა, გოუზახა). ვე და ვი კომპლექსები იცვლება შესაბამისად ო და უ ხმოვნებით (ზოლი – „ძველი“, სირცხული – „სირცხვილი“).

მორფოლოგიური თავისებურებანი: ხმოვანზე ფუძედაბოლოებული სახელები სახელობით ბრუნვაში დაირთავენ - ი II -ს (ანაი „დედა“, ბაბოლ „მამა“, გიდელაი „გიდელი“); მოთხრობითში ამ ტიპის სახელებთან გაჩნდება -მა (ანამა, ბაბომა). მავრცობ ხმოვნად დასტურდება -ა (მირზასა) და -ი (მირზასი). გვხვდება -დამ თანდებული (ქვეშედამ „ქვეშიდან“). რეალური სუბიექტის მრავლობითობა გამოიხატება -ან ||-ენ ფორმანტებით (აქან „აქვთ“, ინ[[ფაილი:Uuuu.JPG|10პქ|]]ან „სძინავთ“, უქნიან „უქნიათ. -ავ და -ამ თემის ნიშნები გახმოვანებას იცვლიან ნამყო უსრულსა და მასზე დაფუძნებულ მწკრივებში (მალევდა მალავდა“). ამავე თემისნიშნიან ზმნათაგან ვნებითი არქაული წესით იწარმოება (იმალვის, იბმის).

სინტაქსური თავისებურებანი: „ეშინია“ ტიპის ზმნებთან დაცულია ძველი ქართულისებური კონსტრუქცია: ჩიტიდამ მეშინოდა. „ჩიტისგან მეშინოდა – ჩიტისა მეშინოდა“. აქტიური სემანტიკის გარდაუვალი ზმნების II სერიის ფორმებთან ქვემდებარე დასმულია მოთხრობით ბრუნვაში: წე[[ფაილი:Uuuu.JPG|10პქ|]]და კაცმა. „დაუძახა“ ზმნასთან ობიექტი დგას სახელობით ბრუნვაში: დუუძახა ქელოღლანი „დაუძახა ქელოღლანს“.

[[ლექსიკა]]ში შენახულია არქაული ფენა, ქართული ლექსიკა კარგადაა დაცული სას.-სამ. ტერმინოლოგიაში. შეინიშნება დიალექტური ინოვაციები: მრავლადაა თურქული ნასესხობანი, თითქმის მთლიანად თურქულია ნათესაობის ტერმინოლოგია. ტოპონიმიკა ქართულია. სიტყვებიც კი, რომლებიც ცოცხალ მეტყველებაში აღარ იხმარება, დაცულია ტოპონიმიკაში (ბოსლიეთი – ბოსელს „ახორი“ ჰქვია; ვაკიეთი – ვაკეს „დუზი“ ჰქვია). 

''გ· ცოცანიძე''




==ლიტერატურა==
* გიგინეიშვილი ი. თოფურია ე. ქავთარაძე ი. ქართული დიალექტოლოგია. I, თბ., 1961;
* ფუტკარაძე შ. ჩვენებურების ქართული. ბათუმი. 1993.

==წყარო==
[[ქართული ენა: ენციკლოპედია]]
[[კატეგორია: დიალექტოლოგია]]
[[კატეგორია:ქართული ენის დიალექტები]]