აბლაუტი
| ხაზი 1: | ხაზი 1: | ||
| − | '''აბლაუტი''' – (გერმ. ablaut – გადაბგერება), '''აპოფონია''', ერთი და იმავე მორფემის ფარგლებში ფონეტიკურად განუპირობებელი ხმოვანთმონაცელეობა, რომელსაც მორფოლოგიური ფუნქცია აქვს. მორფოლოგიური | + | '''აბლაუტი''' – (გერმ. ablaut – გადაბგერება), '''აპოფონია''', ერთი და იმავე მორფემის ფარგლებში ფონეტიკურად განუპირობებელი ხმოვანთმონაცელეობა, რომელსაც მორფოლოგიური ფუნქცია აქვს. მორფოლოგიური ხმოვანთმონაცვლეობა წარმოშობით შეიძლება იყოს ფონეტიკური ხასიათისა, მაგრამ მას შემდეგ, რაც მოისპობა ამ მონაცვლეობის გამომწვევი მიზეზები, მან შესაძლოა შეიძინოს მორფოლოგიური ფუნქცია და წმინდა მორფოლოგიური ღირებულების ხმოვანთმონაცვლეობად იქცეს. აბლაუტი გამოყენებულია გარკვეულ მორფოლოგიურ კატეგორიათა საწარმოებლად როგორც დამოუკიდებლად, ისე დამატებითი მორფემების |
| − | (ქვემორფემების) სახით. აბლაუტური მონაცვლეობა ხშირად ავლენს მორფემათა გახმოვანების სხეადასხვა საფეხურს, რომლებიც შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც | + | (ქვემორფემების) სახით. აბლაუტური მონაცვლეობა ხშირად ავლენს მორფემათა გახმოვანების სხეადასხვა საფეხურს, რომლებიც შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც განსხვავებულ მორფოლოგიურ კატეგორიათა საწარმოებლად გამოყენებული საშუალებები. |
| − | აბლაუტური ხმოვანთმონაცვლეობა ფართოდაა გაგრცელებული სხვადასხევა ტიპის ენებში. განსაკუთრებით დიდ როლს თამაშობს იგი სემიტურ და ინდოევროპულ ენებში. ქართულში ამ თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვანია ე – ი (ე-დრეკ – ვ-დრიკ-ე, ე- გრეხ – ე-გრიხ-ე..) ხმოენების მონაცელეობა ([[შანიძე აკაკი|ა. შანიძე]], [[ახვლედიანი გიორგი (ენათმეცნიერი)|გ. ახვლდიანი]], ე. თოფურია, ჰ. ფოგტი..). სონანტთა სისტემის რეკონსტრუქცია საშუალებას იძლევა ახლებურად იქნეს გაანალიზებული აბლაუტის მექანიზმი ქართველურ ენებში და, აქედან გამომდინარე, ამ ენათა სტრუქტურაც. სახელდობრ, აბლაუტური მიმართებები მიიჩნევა | + | აბლაუტური ხმოვანთმონაცვლეობა ფართოდაა გაგრცელებული სხვადასხევა ტიპის ენებში. განსაკუთრებით დიდ როლს თამაშობს იგი სემიტურ და ინდოევროპულ ენებში. ქართულში ამ თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვანია ე – ი (ე-დრეკ – ვ-დრიკ-ე, ე- გრეხ – ე-გრიხ-ე..) ხმოენების მონაცელეობა ([[შანიძე აკაკი|ა. შანიძე]], [[ახვლედიანი გიორგი (ენათმეცნიერი)|გ. ახვლდიანი]], ე. თოფურია, ჰ. ფოგტი..). სონანტთა სისტემის რეკონსტრუქცია საშუალებას იძლევა ახლებურად იქნეს გაანალიზებული აბლაუტის მექანიზმი ქართველურ ენებში და, აქედან გამომდინარე, ამ ენათა სტრუქტურაც. სახელდობრ, აბლაუტური მიმართებები მიიჩნევა ქართველურ ენათა დამახასიათებელ ერთ-ერთ სტრუქტურულ თავისებურებად, მომდინარედ საერთო-ქართველური ეპოქიდან, როდესაც მორფოლოგიური დერივაცია არსებითად აბლაუტს ემყარებოდა ([[გამყრელიძე თამაზ|თ. გამყრელიძე]], გ. მაჭავარიანი). ქართველურ ენებში აბლაუტური მექანიზმის ყველაზე სრული სურათი შემონახულია ზმნის სისტემაში. მაგ., ძვ. ქართულში გარდამავალი უღვლილებისათეის დამახასიათებელია დრეკადობა: ათემატური აწმყო (ფუძე სრულ საფეხურზე – [[ფაილი:Vcvet.JPG||50პქ]]) და -ე სუფიქსიანი [[აორისტი]] (ფუძე რედუქციის საფეხურზე – [[ფაილი:Vcvet.JPG||50პქ]]). გარდაუვალი ზმნის უღვლილება „უნიშნო ვნებითის“ ტიპს მიჰყვება: თემატური აწმყო ([[ფაილი:Vcvet.JPG||50პქ]]ებ-ი) და ნულოვანი აორისტი (ფუძე სრულ საფეხურზე I და II პირში – [[ფაილი:Vcvet.JPG||50პქ]], [[ფაილი:Aso1111.JPG||50პქ|]]: ნულ-საფეხურზე III ჰირში – [[ფაილი:Ccc.JPG|50პქ||]]). |
| − | სახელის სისტემაში ხმოვანთმონაცვლეობა | + | სახელის სისტემაში ხმოვანთმონაცვლეობა ვლინდება ძირეული და სუფიქსური მორფემების გახმოვანებაში. |
''რ. ქურდაძე'' | ''რ. ქურდაძე'' | ||
11:39, 17 ნოემბერი 2023-ის ვერსია
აბლაუტი – (გერმ. ablaut – გადაბგერება), აპოფონია, ერთი და იმავე მორფემის ფარგლებში ფონეტიკურად განუპირობებელი ხმოვანთმონაცელეობა, რომელსაც მორფოლოგიური ფუნქცია აქვს. მორფოლოგიური ხმოვანთმონაცვლეობა წარმოშობით შეიძლება იყოს ფონეტიკური ხასიათისა, მაგრამ მას შემდეგ, რაც მოისპობა ამ მონაცვლეობის გამომწვევი მიზეზები, მან შესაძლოა შეიძინოს მორფოლოგიური ფუნქცია და წმინდა მორფოლოგიური ღირებულების ხმოვანთმონაცვლეობად იქცეს. აბლაუტი გამოყენებულია გარკვეულ მორფოლოგიურ კატეგორიათა საწარმოებლად როგორც დამოუკიდებლად, ისე დამატებითი მორფემების (ქვემორფემების) სახით. აბლაუტური მონაცვლეობა ხშირად ავლენს მორფემათა გახმოვანების სხეადასხვა საფეხურს, რომლებიც შეიძლება განხილულ იქნეს როგორც განსხვავებულ მორფოლოგიურ კატეგორიათა საწარმოებლად გამოყენებული საშუალებები.
აბლაუტური ხმოვანთმონაცვლეობა ფართოდაა გაგრცელებული სხვადასხევა ტიპის ენებში. განსაკუთრებით დიდ როლს თამაშობს იგი სემიტურ და ინდოევროპულ ენებში. ქართულში ამ თვალსაზრისით ყველაზე მნიშვნელოვანია ე – ი (ე-დრეკ – ვ-დრიკ-ე, ე- გრეხ – ე-გრიხ-ე..) ხმოენების მონაცელეობა (ა. შანიძე, გ. ახვლდიანი, ე. თოფურია, ჰ. ფოგტი..). სონანტთა სისტემის რეკონსტრუქცია საშუალებას იძლევა ახლებურად იქნეს გაანალიზებული აბლაუტის მექანიზმი ქართველურ ენებში და, აქედან გამომდინარე, ამ ენათა სტრუქტურაც. სახელდობრ, აბლაუტური მიმართებები მიიჩნევა ქართველურ ენათა დამახასიათებელ ერთ-ერთ სტრუქტურულ თავისებურებად, მომდინარედ საერთო-ქართველური ეპოქიდან, როდესაც მორფოლოგიური დერივაცია არსებითად აბლაუტს ემყარებოდა (თ. გამყრელიძე, გ. მაჭავარიანი). ქართველურ ენებში აბლაუტური მექანიზმის ყველაზე სრული სურათი შემონახულია ზმნის სისტემაში. მაგ., ძვ. ქართულში გარდამავალი უღვლილებისათეის დამახასიათებელია დრეკადობა: ათემატური აწმყო (ფუძე სრულ საფეხურზე – 
) და -ე სუფიქსიანი აორისტი (ფუძე რედუქციის საფეხურზე – ). გარდაუვალი ზმნის უღვლილება „უნიშნო ვნებითის“ ტიპს მიჰყვება: თემატური აწმყო (ებ-ი) და ნულოვანი აორისტი (ფუძე სრულ საფეხურზე I და II პირში – , 
: ნულ-საფეხურზე III ჰირში – 
).
სახელის სისტემაში ხმოვანთმონაცვლეობა ვლინდება ძირეული და სუფიქსური მორფემების გახმოვანებაში.
რ. ქურდაძე
