ეძღვნება ქართული ეთნოლოგიური სკოლის ფუძემდებლის აკადემიკოს გიორგი ჩიტაიას ხსოვნას

„მადლობა ჩემს ხალხს ასეთი მემკვიდრეობისათვის, მადლობა ყველა უსახელო ხუროსა და ოსტატს, რომელთა მარჯვენამ განადიდა საქართველო, შექმნა მსოფლიო მნიშვნელობის უნიკალური კულტურის საგანძური“.

გიორგი ჩიტაია

„ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიული ლექსიკონის“ პირველი გამოცემის ტირაჟი იყო მხოლოდ 200 ეგზემპლარი. ბუნებრივია, ასეთი ტიპის ნაშრომისათვის, რომელიც ქართული სკოლის ყველა ბავშვისათვის უნდა იყოს ხელმისაწვდომი, ეს ძალიან ცოტაა. ჩემი ღრმა რწმენით, ასეთი დამოკიდებულება იყო უმთავრესი, რამაც გადააწყვეტინა (ჩემი თხოვნის გარეშე) ვაჟა უსანეთაშვილს ლექსიკონის განმეორებით გამოცემის დაფინანსება, იგი ჩემი მეგობარია, მაგრამ გადამწყვეტი აქ მეგობრობა კი არაა, არამედ მისი მყარი რწმენა ქართული ეთნოკულტურის სიდიდისა და მნიშვნელობისა. მადლობა მას ამისათვის.

„ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიული ლექსიკონის“ პროექტმა გაიმარჯვა სესფ-ის მიერ გამოცხადებულ კონკურსში და ეროვნული მუზეუმის თანამშრომლების ძალისხმევით ეს რთული საქმე წარმატებით დაგვირგვინდა. ყველაფერი ის რაც ამ ლექსიკონშია მოცემული და განმარტებული საუკუნეთა განმავლობაში იქმნებოდა ქართველი ხალხის საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო ურთიერთობის სფეროში. ლექსიკონში შესული თითოეული ტერმინი ნათლადაა განმარტებული. შესაძლოა ითქვას, რომ ეს მასალები შენივთებულია აქამდე არსებული სხვა დარგობრივი ლექსიკონების, ისტორიული წყაროებისა და ეთნოგრაფიული მასალების საფუძველზე, საერთო შედეგით მიღებულია თითოეული ნივთის განმარტება, ისეთი აუცილებელი პირობების გათვალისწინებით, როგორიცაა ნივთის ფუნქცია, მასალა, უტილიტარული დანიშნულება და მასთან დაკავშირებული რწმენაწარმოდგენათა ასპექტები.

ცალკე აღნიშვნას იმსახურებს ლექსიკონის ვიზუალური მხარე, რომელიც თვალწინ წარმოგვიდგენს იმ უაღრესად მაღალ სამეურნეო და საყოფაცხოვრებო კულტურას, რომელიც საუკუნეთა განმავლობაში შეუქმნია ქართველ ხალხს, ეს კულტურა უეჭველად იმსახურებს უმაღლეს შეფასებას. დარწმუნებული ვარ, რომ ქართული ეთნოკულტურის გათვითცნობიერების დარგში დიდია ლექსიკონის დანიშნულება. ესაა არა მხოლოდ საინტერესო, არამედ ფრიად საჭირო ნაშრომი განსაკუთრებით ახალგაზრდა თაობის თვითშემეცნების გაღრმავებისათვის.

დავით ლორთქიფანიძე

ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიული ლექსიკონი, წარმოადგენს ხანგრძლივი შრომის შედეგს, რომლის მსგავსი ქართველოლოგიის სფეროში აქამდე არ განხორციელებულა.

საქართველოს ისტორიის სისავსეს მნიშვნელოვნად განაპირობებს სოციალური ყოფის გამოწვლილვით შესწავლა, დიდმნიშვნელოვანი პოლიტიკური მოვლენების გვერდით ადამიანთა ყოფა-ცხოვრების არააშკარა მოდელების წარმოჩენა. სწორედ ეს მისია აკისრია ნაშრომს. ასეთი იყო საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის დამოკიდებულება ამ პრობლემისადმი, როდესაც ვიზა მისცა ს.ჯანაშიას მუზეუმის ეთნოგრაფიის განყოფილების თანამშრომლებს მასზე მუშაობისათვის ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 90-იან წლებში.

მატერიალური კულტურის სფეროს გამომზეურებას, არსებული სპეციფიკის გათვალისწინებით, სათანადო ადგილი დაეთმო ქართულ ენციკლოპედიაში, მაგრამ მისგან განსხვავებით, ლექსიკონი გვთავაზობს არჩეული თემების უფრო სპეციფიკურ, ფართე და მრავალმხრივ გაშუქებას უხვი საილუსტრაციო მასალით, რაც ნაშრომის ვიზუალურსა და შემეცნებით დონეს განსაკუთრებულად ზრდის. ყველაფერი ის, რაც ამ ლექსიკონშია მოცემული ქართველი ხალხის საყოფაცხოვრებო და სამეურნეო ყოფის ვრცელი სპექტრი ფაქტობრივი განმსაზღვრელია ქართველი ერის ეთნოკულტურული მიღწევებისა, ამ სფეროში მისი წარმატების თუ წარუმატებლობისა, ნაშრომში თავმოყრილი მასალის გაცნობა და გაანალიზება უეჭველს ხდის, რომ ეს კულტურა არის ძალიან მრავალმხრივი, საყურადღებო და მნიშვნელოვანი. ასეთი მთლიანობით აქამდე ეს კულტურა არ ყოფილა წარმოდგენილი.

ლექსიკონის დანიშნულება ბევრად სცილდება წმინდა მეცნიერულ მიზნებს, განსაკუთრებით ფასეულია მისი ზოგადსაგანმანათლებლო მნიშვნელობა, ძალზე დიდია ასეთ ნაშრომებზე საზოგადოების მოთხოვნილებაც. ვისურვებდი ამ ლექსიკონის უცხოენოვანი ვარიანტების გამოცემას, რაც დიდად წაადგებოდა ქართული ეთნოკულტურის პოპულარობას საერთაშორისო მასშტაბით.

როინ მეტრეველი

Preface

Ethnographic dictionary of the Georgian material culture represents th???????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

Completeness of the Georgian history is signifi cantly stipulated by thorough study of social life, showing of non-evident models of humans' way of life along with great political events.

Just this mission is vested in the work. Such was the attitude of the Georgian Academy of Sciences to this problem when they gave visa to the employees of Ethnographic Department of S.Janashia Museum for working on it even back in the 90s of the last century.

Exposition of the sphere of material culture with consideration of real specifi cs was duly covered by the Georgian encyclopedia, though in contrast to it the dictionary off ers more specifi c, wider and comprehensive exposition of selected topics with rich illustrated materials, which especially increase both visual and informative levels of the work.

Everything which is given in this dictionary - wide range of the way of life and household life of the Georgian people - is the actual determiner of the Georgian nation's ethno-cultural achievements, their successes or failures in this sphere, studyand analysis of materials collected in the work makes it doubtless that this culture is rather versatile, attracting and signifi cant. Th is culture has never been presented in such wholeness so far.

Purpose of the dictionary much exceeds just scientifi c goals, especially valuable is its comprehensive signifi cance, and society's demands for such kind of works are rather high.

Academician Roin Metreveli

Vorwort

Das ethnographische Lexikon der georgischen materiellen Kultur ist Ergebnis der jahrelangen Forschung, derengleich im Gebiet der Kartwelologie (Georgienkunde) noch nicht stattfand.

Die vollkommene Forschung der Geschichte von Geogien ist ohne die detaillierte Forschung des sozialen Daseins in Georgien un vorstellbar und es ist wichtig neben der politischen Ereignisse auch das alltдgliche Dasein des Volkes darzustellen. Genaudiese Aufgabe beinhaltet das vorliegende Werk.

Zwar wurde der Darstellung der materiellen Kultur von Georgien in „Der Georgischen Enzyklopedie“ ihr bestimmtes Kapitel gewidmet, aber im Unterschied zur Enzyklopedie bietet das zahlreich illustrierte ethnographische Lexikon die erweiterte, eingehende und vielfдltige Darstellung des Problems. Also, im Lexikon ist das breite Spektrum des wirtschaftlichen und alltдglichen sozialen Lebens des georgischen Volkes darstellt. Die Bekanntnahme und Analyse dieses ethnographischen Materials beweist, dass die georgische ethnographische Kultur sich als vielfдltige und wertvolle Kultur versteht. Bis heute wurde diese Kultur noch nicht mit solcher Vielfaltist und Fьlle dargestellt, wie es in diesem Lexikon vorgegeben ist.

Das Lexikon hat nicht nur das wissenschaftliche Bedeutung und ist nicht nur für Fachleute bestimmt, sondern besonders wichtig ist auch sein allgemeinbildender Wert - das Lexikon ist auch fьr den breiten Kreis der Leser geeignet. Akademiker Roin Metreweli

Préface

Le dictionnaire ethnologique de culture matérielle ci présenté est le résultat des longues recherches scientifi que dont le pareil n'était jamais produit jusqu'а alors dans le domaine kartvelologique.

Il est indispensable d'étudier des moeurs, des habitudes et des comportements des peuples pour mieux présenté l'histoire de Géorgie, d'а coté des mouvements importants politique il faut absolument dégager des modèles de la vie quotidienne des gens.

Cet oeuvre porte exactement cette mission. L'Académie Scientifi que de Géorgie a donné cette charge а la section ethnologique du Musée National de Géorgie de S. Djanachia dans les années 90 du siècle passée.

Dans l'Encyclopédie Géorgienne il y a assez des articles dédier а la culture matérielle mais ce dictionnaire nous propose l'étude plus ciblé, spécifi que et ample des thèmes choisis enrichis par des illustrations qui augmente son niveau cognitif et visuel.

Tout ce qui est présenté dans ce dictionnaire - le large spectre de genre de vie et d'économie du peuple géorgien - est le fait déterminant des succès ethnoculturel de la nation géorgienne. Les données présentées dans le dictionnaire, leurs analyses nous montrent évidement que cette culture est trиs intéressantes et importantes. Cette culture n'était jamais si pleinement présentée jusqu'а alors.

Le dictionnaire n'est pas envisagé seulement pour le milieu scientifi que mais aussi il a la fonction éducative et populaire. Académicien Roin Metreveli.

Предисловие

Этнографический словарь грузинской материальной культуры является результатом долголетнего труда. В сфере картвелологии подобного рода труд осуществляется впервые.

Полное представление истории Грузии во многом зависит не только от изучения значительных политическах явлений, но и от выявления не вполне явно выраженных моделей бытовых взаимоотношений людей. Именно такую цель преследует указанный труд. Подобное отношение к данной проблеме было выражено Академией наук Грузии еще в 90-ые годы прошлого столетия. Тогда же была дана виза сотрудникам этнографического отдела Музея Грузее им. С. Джанашиа заняться работой над этой проблемой.

Освещение сферы материальной культуры,с учетом существующей специфики, подобающее место заняло в Грузинской энциклопедии. Но в отличние от нее, данный словарь предлагает нам более специфическое, широкое и многостороннее освещение подобранных тем, снабженных обильным иллюстративным материалом, что способствует особенному росту визуального и познавательного уровня этого труда.

Все то, что представлено в словаре, т.е широкий спектр бытовой и хозайственной жизни грузинского народа, является фактическим доказительством его этнокультурных достижений, успехов или безуспешности в этой сфере. Ознакомление с собранным в труде материалом убеждает в том, что эта культура является многосторонней, значительной и заслуживающей особого внимания. Она до настоящего времени не била представленна столь полно и объемисто. Значение данного словаря во многом превосходит чисто научные интересы.

Особенно значительно его общеобразовательное значение. К трудам подобного рода интерес общества высок. акад. Роин Метревели.

ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიული ლექსიკონი ძირითადად ეყრდნობა ეროვნული ეთნოლოგიური სკოლის მიერ წლების განმავლობაში მიღწეულ შედეგს.

ლექსიკონის მოსამზადებელი სამუშაოები თავდაპირველად დაგეგმილ და შესრულებულ იქნა ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის ეთნოგრაფიის განყოფილებაში, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდიუმის თანხმობით. პირველი ეტეპი მოიცავდა: მასალის შერჩევას, ტერმინების ნომენკლატურის განსაზღვრას, ვიზუალური მასალის მომზადებასა და ფორმატის ზოგადი ტიპის ჩამოყალიბებას, რაც წარმატებით იქნა განხორციელებული. საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიისა და განათლების სამინისტროს რეორგანიზაციის შემდგომ, საქართველოს ეროვნული მუზეუმის ეთნოგრაფიისა და ისტორიის დეპარტამენტში, უკვე არსებული მასალების საფუძველზე, 2006 წ. მომზადდა პროექტი და შეტანილ იქნა ახლად დაარსებული „საქართველოს სამეცნიერო ფონდის“ მიერ გამოცხადებულ კონკურსში. პროექტმა გაიმარჯვა და მასზე 2006 წ. 2 ოქტომბრიდან 2008 წ. 30 სექტემბრამდე ჯერ სამეცნიერო ფონდის (6 კვარტალი), ხოლო გაყოფის შემდგომ „რუსთაველის ფონდის“ (ორი კვარტალი) მეურვეობით მიმდინარეობდა მუშაობა.

ლექსიკონის შექმნა მოტივირებული იყო რეალურად არსებული ცვლილებებით, რასაც ადგილი აქვს ქართულ მატერიალურ კულტურაში. როგორც ცნობილია, მსოფლიო გლობალიზაციისა და ინტეგრაციის პროცესი დღის წესრიგში აყენებს ეთნოკულტურულ მემკვიდრეობის მიმართ პრობლემატურ დამოკიდებულებას. ქართული ეთნოკულტურა - ესაა უზარმაზარი შემოქმედებითი პროცესი, რომელიც იქმნებოდა საუკუნეთა განმავლობაში. ხალხის ფენაში შექმნილი ეს კულტურა არის განმსაზღვრელი საქართველოს როლისა და ადგილისა მსოფლიოს ხალხთა ცივილიზაციაში. თუ ქვეყანას აქვს პრეტენზია ითვლებოდეს დიდი კულტურული მემკვიდრეობის შემოქმედად ეს, უპირველეს ყოვლისა, უნდა დაადასტუროს ამ ქვეყნის მოსახლეობის სამეურნეო ცხოვრების განვლილმა გზამ, რომელიც უნდა აისახებოდეს მიწათმოქმედებაში ზოგადად და კერძოდ, ხორბლეულისა და ვაზის კულტურების სელექცია-შეჯვარებაში, ხელოსნურ წარმოებაში, საცხოვრისში, ტანსაცმელში, მუსიკალურსა და კვების კულტურაში, ხალხურ მედიცინაში და საერთოდ, საყოფაცხოვრებო ურთიერთობის თუნდაც არააშკარა მოდელების შემუშავებაში.

კვლევის თანამედროვე დონეზე, რომელსაც მიაღწია ქართულმა ეთნოლოგიურმა სკოლამ, დამაჯერებლადაა წარმოდგენილი ქართველი ხალხის ეთნოკულტურული მიღწევები, მაგრამ სავსებით ცხადად ჩანს, რომ სამყაროს განვითარების პროცესი, საფრთხეს უქმნის ტრადიციული დარგების განვითარებას. უფრო მეტიც, დღეისათვის ამ დარგთა უმეტესობამ ფუნქციონირება შეწყვიტა და მასთან დაკავშირებული საწარმოო ჩვევები და ტერმინოლოგიური ლექსიკა უფუნქციობის გამო გაღარიბდა. დარგობრივი ლექსიკა დღეს უკვე აღარ შეესაბამება თანამედროვე ეკონომიკური და კულტურული განვითარების დონეს. მიმდინარეობს ტერმინთა უნიფიკაციის პროცესი.

ერთადერთი, რასაც შეუძლია ამ უარყოფითი მოვლენების გარკვეული კომპენსაცია მოახდინოს და ისტორიული ქმნადობის დოკუმენტირება შეძლოს, ესაა ვრცელი ტერმინოლოგიური საცნობარო ლექსიკონი. ასეთი მოტივაცია და ორიენტირი იყო უმთავრესი, რომელიც წითელ ზოლად გასდევდა ლექსიკონის მუშაობის პროცესს. ლექსიკონში თავი მოიყარა მატერიალური კულტურის წრეში შემავალ ტერმინთა უდიდესმა უმრავლესობამ: დანიშნულების, მასალის, დამზადების წესის, გავრცელების არეალის, უტილიტალური დონისა და ნივთთან დაკავშირებული რწმენა-წარმოდგენების ასპექტების განხილვით (თუკი ასეთ არსებობს). ლექსიკონში უხვად იქნა გამოყენებული ქართული ლექსიკოგრაფიული დარგის მიღწევები, ს.ს ორბელინის „სიტყვის კონიდან“ დაწყებული ცალკეული კუთხის კილო-თქმათა ლექსიკონებამდე დამთავრებული. ასევე უნიკალური ნივთიერი და საილუსტრაციო მასალა, რომელმაც მუზეუმის ფონდებში შემოსვლა დაიწყო XIX საუკუნის უკანასკნელი მეოთხედიდან და მისი აქტიურობა არ შეწყვეტილა ვიდრე XX საუკუნის ოთხმოციან წლებამდე. ესაა როგორც ექსპონატები, ასევე მხატვრულ-დოკუმენტური ჩანახატები, შესრულებული გერმანელი, ფრანგი, ებრაელი, რუსი და ქართველი მხატვრების მიერ.

წინამდებარე ნაშრომი არ წარმოადგენს მკაცრად განსაზღვრული კლასიკური ტიპის ლექსიკონს. ჩემი, როგორც რედაქტორის მიზანი იყო, მასში შეგვეტანა ისეთი ტერმინებიც, რომლებიც შესაძლოა ცნება „მატერიალურს“ არ შეესაბამებოდეს, მაგრამ ისინი ეხმარებიან ამ ცნებასთან დაკავშირებული მოვლენებისა და საგნების უკეთ დახასიათებას. ლექსიკონში შევიტანეთ ზოგიერთი ისეთი უცხოური წარმოშობის ტერმინი და საგანი, რომელიც დროთა განმავლობაში შეითვისა ქართულმა ეთნოკულტურამ და თავის ნაწილად აქცია.

დიდი სურვილი მქონდა, ლექსიკონს დართვოდა ინგლისურ-ფრანგულ-რუსული შემოკლებული თარგმანი, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზების გამო ეს ვერ მოხერხდა, თუმცა იმედს არ ვკარგავ, რომ მომავლისათვის ეს პრობლემაც დადებითად გადაწყდება, რასაც უდიდესი მნიშვნელობა ექნება ქართული ეთნოკულტურის პოპულარიზაციისათვის. ლექსიკონის მომზადებაზე მუშაობდა ს.ჯანაშიას სახელობის საქართველოს მუზეუმის ეთნოგრაფიის განყოფილების 18 თანამშრომელი და ერთი მოწვეული ეთნოლოგი. მასში შესულია 2086 ტერმინი.

„ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიული ლექსიკონი“ წარმოადგენს ამ ტიპის ნაშრომის შექმნის პირველ ცდას, ეს ვითარება არამცირედია საიმისოდ, რომ მას გარკვეული ნაკლი ჰქონდეს. ავტორები დიდი გულისხმიერებით მიიღებენ ყოველ არგუმენტირებულ შენიშვნას და გაითვალისწინებენ შემდგომი მუშაობისას.

ელდარ ნადირაძე

The project author and scientifi c director ???????????????
Einleitung

?Das ethnographische Lexikon der georgischen materiellen Kultur? beruht sich auf den jahrelang gesammelten Forschungsergebnissen der georgischen ethnologischen Schule. Im Lexikon werden auf dem modernen Forchungsniveau die ethnokulturellen Leistungen des georgischen Volkes dargestellt.

Die Vorbereitungsarbeit fьr das Lexikon wurde an der ethnographischen Abteilung des Staatlichen Dschanaschia-Museums geplant und vollbracht. Auf der ersten Phase wurde das ganze Material gesammelt und sortiert, die terminologische Nomenklatur bestimmt und das visuelle Material vorbereitet. Ausserdem wurde die erste Fassung der Lexikonausstattung entworfen. ?

Zwischen den Jahren 2006-2008 wurde das Lexikon-Projekt von der Stiftung für Wissenschaftsförderung?von Georgien finanziell unterstützt.

Das Zusammenstellen des Lexikons wurde durch jene globalen Änderungen motiviert, die in der ganzen Welt der Fall sind: Die Prozesse der Globalisierung und globalen Integration. Diese Prozesse bilden Probleme bei der Schutz der ethnokulturellen Erbe. Das georgische Volk hat seine Ethnokultur im Laufe der vielen Jahrhunderte geschaff en. Die im Volk entstandene Ethnokultur verleiht Georgien die besondere Stellung innerhalb der Ethnokulturen und Zivilisation der anderen Völker der ganzen Welt.

Wenn das Volk und das Land den Anspruch darauf hat, sich als Schöpfer und Erbe der grossen Kultur zu fühlen und verstehen, dann soll das vor allem durch den von der Bevölkerung des Landes geschlagenen Weg ins wirtschaftliche Gebiet bewiesen werden. Dieser Weg soll in dem seit den jahrhunderten entwickelten Acker- und Weinstockanbaukultur, in der handwerklichen Herstellungskultur, in der Baukultur, Gewandkultur, Musik- und Kulinariekultur, in der Volksmedizin widergespiegelt werden. Das georgische Ethnokultur besitzt genau die jahrhunderte lange Traditionen des obengenanten. ?

Es ist aber auch klar, dass der Globalisierungsprozess der traditionellen wirtschaftlichen Zweigen mit Aussterben droht. Mehrheit dieser wirtschaftlichen Zweigen wurden schom eingestellt und die mit diesen Zweign verbundenen Herstellungsfähigkeiten und Fachbegriffe sind wegen der Funktionslosigkeit schon verlorengegangen. Es kommt der Prozess der terminologieschen Unifikation vor. Einziges, was diesen Verlust mehr oder weniger kompensieren kann, ist ein umfassendes Terminologie-Lexikon.?Genau dies war die Motivation während der Arbeit am Lexikon.?Im Lexikon wird die Terminologie aus allen wirtschaftlichen, landwirtschaftlichen Zweigen und dem alltäglichen Leben der georgischen ethnographischen Kultur zusammengesammelt.

Im Lexikon wurden auch die Leistungen der georgischen lexikographieschen Schule breit benutzt - das lexikologisches Material wurde sowohl aus dem bekannten „Georgischen Wцrterbuch“ („Sitkwis Kona“) von Sulchan-Saba Orbeliani, als auch aus den Wörterbüchern der georgischen Mundarten entnommen.

Im Lexikon wurde auch das seltsame anschauliche und sachliche Material benutzt, das ins Staatlichen Dschanaschia-Museum von XIX Jh. bis den 80-er Jahren des XX Jh.-s landeten. Das sind sowohl Exponate (40.000 Einheiten), als auch Skizzen und Zeichnungen, entworfen von den georgischen, deutschen, französischen, russischen und judischen Malern.

An der Vorbereitung des Lexikons haben 18 Mitarbeiter der ethnographischen Abteilung des Staatlichen Dschanaschia-Museums und ein eingeladener Ethnologe teilgenommen.

?Das ethnographische Lexikon der georgischen materiellen Kultur? ist ein erstes Versuch auf diesem Gebiet und natürlich fern von jeglicher Vollkommenheit. Die Autoren werden jede argumentierte Bemerkung gern entgegennehmen und in den nächsten Lexikon-Aufl agen berücksichtigen

Autor und wissenschaftlicher Leiter des Projekts Eldar Nadiradze

Introduction

Le dictionnaire ethnologique de culture matérielle est basé essentiellement sur les résultats des recherches scientifi ques de l'école ethnologique nationale. ?

Les travaux préparatifs du dictionnaire ont été planifi és et réalisé dans la section ethnologique du musée national de Géorgie par accord du présidium de l'Académie Scientifi que de Géorgie. Première étape contenait: le chois des matériaux, la détermination des termes, la préparation des matériaux visuels et la formation du format général; tous ses travaux ont été réalisés avec succès. Après la réorganisation de l'Académie Scientifi - que de Géorgie et de Ministère d'Education, dans le département d'ethnologie et d'histoire du Musée National de Géorgie sur la base des matériaux déjа existée en 2006 le projet a été préparé et a été présenté au concours du „Fondation Scientifi que de Géorgie“, récemment fondé. Le projet a obtenu le financement et le groupe des chercheurs ont travaillé dès 2 octobre 2006 jusqu'à 30 septembre 2008 (6 trimestres) d'abord sous le patronage du Fond National et après la séparation sous le patronage du Fondation de Roustavéli (2 trimestres).

La création du dictionnaire a été motivée par des changements réels, qui ont lieu dans la culture matérielle de Géorgie. Comme il est connu, le processus de mondialisation et d'intégration actualise les problématiques du patrimoine ethnoculturel. L'ethnoculturel géorgienne c'est un processus créateur qui avait déroulé pendant des siècles. Cette culture, crée dans le milieu des peuples, est déterminante du rôle et du lieu de Géorgie dans la civilisation des peuples du monde. Si le pays a la prétention d'étre créateur du grand hèritage culturel, cela doit étre prouvé par le chemin passé de son peuple dans le domaine d'agriculture général et, en particulière, dans les sèlections et les hybridations des froments et du vigne, dans les entreprises artisanaux, dans les habitations, dans les vétements, dans les cultures musical et alimentaire, dans la médecine populaire et généralement dans l'élaboration des modéles, méme non évidents, des relations de la vie.

Au niveau des recherches modernes atteintes par l'école ethnologique géorgienne les succès ethnoculturaux sont bien présentes. Il est évident que le processus du développement mondial menace du développement du domaine traditionnel. En plus, la majeure partie de ces domaines ne fonctionne plus et des moeurs liées avec eux et la terminologie se sont appauvries sans fonctionnement. Le lexique de ces domaines ne corresponde plus aux niveaux du développement culturel et économique. Le processus d'unifi cation des terminologies a lieu. Une seule chose qui peut compenser cet événement négatif c'est le dictionnaire des terminologies. C'était la motivation majeure qui a accompagné le processus du travail sur ce dictionnaire.

La majeure partie des termes de la culture matérielle est réunie dans le dictionnaire avec l'étude des aspects liés avec des croyances, des objets, des niveaux utilitaires, des règles des préparations, des matériaux, des fonctions et des espaces des diff usions. Les données lexicographiques géorgiennes - dès le dictionnaire de S.S Orbéliani „Sitkvis kona“ jusqu'aux dictionnaires des diff érentes patois géorgiens, comme des objets et des illustrations faits par les peintres Allemands, Français, Juifs, conservés dans les fonds du musées - réunis dès deuxième moitié du XIX siècle jusqu'a des années 80 du XX siècle-sont abondement utilisées dans le dictionnaire.

Cet oeuvre n'est pas un dictionnaire au sens classique. Mon but, comme de rédacteur, était y mettre aussi les termes qui ne correspondent pas, tout а fait, а la notion „matérielle“ mais qui aident caractériser mieux des événements et des objets coïncidés avec cette notion. J'avais grand envie d'y ajouter la courte traduction franco-anglo-russe mais c'était impossible pour le moment donné; j'espère dans l'avenir résoudre ce problème aussi, car cela aura une grande importance pour la popularisation d'ethnoculture géorgienne.

18 personnes de la section ethnologique du Musé National de Géorgie et un ethnologue convié ont travaillé sur le dictionnaire. Dans le dictionnaire il y a 2086 termes.

„Le dictionnaire ethnologique de culture matérielle“ est le premier essais de créer un oeuvre de ce typelа, c'est pourquoi il est possible d'y trouver des défauts. Les auteurs seront reconnaissants de recevoir des remarques argumentés pour qu'ils les prenaient en considérations dans leurs futures travaux.

Auteur de projet et dirigeant scientifi que Eldar Nadiradze

Вступление

Этнографический словарь грузинской материальной культуры в основном опирается на итоги, достигнутые грузинской этнологической школой в течение многих лет.

Подготовительная работа над словарем первоначально была запланирована и выполнена в этнографическом отделе Музея Грузии им. С.Джанашиа, с согласия президиума Академии наук Грузии.

Первый этап работы включал: подбор материалнов, определение номенклатурных терминов, подготовку визуального материала, определение формата общего типа. Всё это успешко было выполнено.

После реорганизации Академии наук Грузии и Министерства просвещения, в Департаменте этнологии и истории Национального музея Грузии, на основе существующего материала, в 2006 году был подготовлен проект и представлен на конкурс, объявленный новооснованным „Грузинским научным фондам“.

Проект победил. Работа над ним протекала со 2 октября 2006 года по 30 сентября 2008г. Вначале (в течение шести кварталов) под патронажем „Научного фонда Грузии“, а после разъединения этой организации (в течение двух кварталов) - под патронажем „Фонда Руставели“.

Создание словаря было мотивировано реально существующими изменениями в грузинской материалньой культуре. Как известно, процесс мировой глобализации и интеграции на повестку дня ставит проблематичное отношение к этнокультурному наследию. Грузинская этнокультура, являясь результатом огромного творческого процесса, создавалась столетиями и является определителем места и роли Грузии в мировой цивилизации.

Если страна претендует на то, чтобы считаться саздателем большого культурного наследия, то прежде всего она должна это доказать историей хозяйстьвенного быта её народа. Это земледелие в общем и в частности, селекция зерновых культур и винограда, кустарное производство, жилье, одежда, музыка, культура питания, народная медицина, и вообще разработка не вполне явных моделей бытовых взаимоотношений.

Грузинской этнологической школой, на современном уровне исследования, вполне убедительно доказаны достижения этнокультуры грузинского народа. Однако, вполне ясно, что процесс развития мирового сообщества создает опасность для развития традиционных отраслей хозяйства, большинство которых в настоящее время прекратило функционирование. Вместе с тем утратили свое значение и связанные с ними, оставшиеся без функции, производственные навыки и лексика. Отраслевая лексика уже не соответствует современному уровню экономического и культурного развития. Идет процесс унификации терминов.

Единственное, что может воспрепятствовать этим отрицательным явлениям и внести определенную компенсацию в этом направлении, является обширный справочно- терминологический словарь. Подобная мотивация и ориентировка являются тем главным, что красной нитью проходила в процессе работы над указанным словарем.

В словарь вошла большая часть терминов, входящих в круг материальной культуры. это термины, обозначающие назначение предмета, материал, правила изготовления, ареал их распрстранения, уровень утилитарности, а также верования, предания, связанные с предметом (если таковое имеется). В словаре широко использованы достижения грузинской лексикографии, начиная со словаря С.С орбелиани „Ситквис кона“, кончая словарями диалектав отдельных частей Грузии. Наряду с этим использован уникальный вещественнный и иллюстративный материал, который начал поступать в фонды Музея еще с последней четверти XIX века. Активность в этом отношении не прекращалась до 80-ых годов XX века. В виде экспонатов собрано прибл.40000 единиц. Использованы также художественно-документальные зарисовки, выполненные немецкими, французскими, еврейскими, русскими и грузинскими художниками.

Над подготовкой словаря работало 18 сотрудников этнографического отдела муэея им. С. Джанашиа, а также один приглашенный этнолог. В словарь вошло 2086 терминов.

Этнографический словарь грузинской материальной культуры является первой попыткой подобного рода исследования. Не исключено, что в словаре могут быть определенные недостатки. Авторы с благодарностью примут всякое аргументированное замечание и учтут в дальнейшей работе.

Автор и научный руководитель проекта Ельдар Надирадзе

აბა - 1. ფართო და გრძელი წამოსასხამი, აქლემის მატყლისგან ნაქსოვი. 2. საშინაო ხალათის ტიპი. ლიტ.: ი. გრიშაშვილი, ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

აბანდო (ქსნ. ხეობა) - ხარის პირის ასაკრავი თოფრა, კალოობისას ხარმა თავთავი რომ არ შეჭამოს. რაჭაში წნელით მოწნულ ასეთ ნივთს „აპირი“ ჰქვია.

ლიტ.: ალ. ღლ. ქკთსკ. 1974.

აბანო - ადამიანთა ტანთ საბანელი, საგანგებო შენობა, სადაც ჰიდროტექნიკური ხერხებით მოწყობილ ნაგებობაში შემოედინება თბილი და ცივი წყლის ნაკადები. სპეციალისტები გამოყოფენ სამი ტიპის აბანოს: აზიურს (სადაც შედის ქართული აბანოები), რომაულსა და აღმოსავლურს (სპარსული, თურქული). საქართველოში უძველესი აბანოები აღმოჩენილია: არმაზისხევში, ბაგინეთში, ბიჭვინთაში, ციხისძირში, ურბნისში, სამშვილდეში, თელავში, გრემში, გორში და სხვაგან. საზოგადოებრივი აბანოებისათვის დამახასიათებელი იყო დიდი აუზები, რომლებიც ადამიანთა გემოვნების შესაფერისად სხვადასხვა სტილითა და შემკულობით იყო მორთული. საქართველოს არქეოლოგიურ ძეგლებში მიკვლეული აბანოების განხილვა ცხადად ადასტურებს იმ საზოგადოების მაღალ ჰიგიენურ მოთხოვნილებას, რომლისთვისაც ისინი შენდებოდა. ცალკე აღნიშვნის ღირსია თბილისური აბანოები, რომლებიც განთქმული იყო მთელს მახლობელ აღმოსავლეთში და რუსეთის მმართველობის დამკვიდრების თანავე მისი არისტოკრატიის დიდი ყურადღება დაიმსახურა. თბილისის აბანოების ღირსებას წარმოადგენდა ბუნებრივი გოგირდოვანი ცხელი წყლები. მიუხედავად მრავალგზის დანგრევისა XIX ს. დასასარულს თბილისის ერთ უბანში აქტიურად მოქმედებდა მეფე ერეკლეს, ჩარხის, მეითარის, სიონის, ბებუთას, მელიქაანთ, ციხის, ეინალისა და გრილის აბანოები. ჰიგიენური საჭიროების გარდა გოგირდოვან წყალს გააჩნია სამკურნალო თვისება, რაც განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა მას. თბილისელი მოქალაქისათვის აბანო იქცა თავისებურ გასართობ ადგილადაც, სადაც ადამიანები ისვენებდნენ, ერთობოდნენ და ნადიმობდნენ კიდევაც, აქვე ხდებოდა სასძლოების გასინჯვა, ტუალეტისა და ტანისამოსის ჩვენება, ტანსაცმლის დარეცხვა და სხვ. თბილისური აბანოს განუყრელ პერსონაჟს წარმოადგენდა მექისე, რომელიც კლიენტს სხეულის განბანვის გარდა უტარებდა მასაჟს, რაც კიდევ უფრო პოპულარულს ხდიდა აქაური ტანთბანვის პროცესს.

აბანო

ქალების აბანო თბილისში

ლიტ.: გ. გოცირიძე, აბანოები ძველ თბილისში. მსე ტ. XXVI, 2004, ი. ბალახაშვილი, ძველი თბილისი, 1951.
ე. ნ.

აბანოზი - მაგარი შავი ხე, კალმუხა, საუკეთესო იყო ავეჯის დეტალებისათვის.

ლიტ.: ი. გრიშაშვილი, ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

აბგა - პატარა ნივთების ჩასალაგებელი, მხარიღლივ გადასაკიდი ჩანთა ხურჯინის ტიპისა (შალის, აბრეშუმის, ტილოს ან ტყავის). აბგით დაჰქონდათ ხელნაწერი წიგნები და გრაგნილები, საგზალი, ხელსაქმე და სხვ. დასტაქრები აბგაში აწყობდნენ სამკურნალო იარაღებსა და წამლებს. აბგით წამლებს წვრილი ვაჭრებიც დაატარებდნენ სოფლიდან სოფლად.

ლიტ.: გ. ჯალაბაძე, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

აბგაჯიბე - ტყავის ჭურჭელი. შურდულის მსროლელი იყენებდა საშურდულე ქვების სატარებლად.

აბდანი // აბუდანი - ცხენის დასაბორკი, დაგრეხილი თასმების თოკი.

ლიტ.: ქელ., 2009.

აბდარი (აჭარ.) - პირი, რომელიც განაგებს ხომალდზე საკვებისა და წყლის შენახვა-გაცემას.

ლიტ: ქელ., 2009.

აბედი - ერთგვარი სოკო, რომელიც წიფლის ხის ტანსაა მიკრული, იზრდება საკმაოდ დიდი. აბედის სოკოს კარგად გამოხარშავენ, მზეზე გააშრობენ და შემდეგ წვრილ ნაჭრებად დაანაკუწებენ. ცეცხლის დანთებისას აბედის ნაკუწს მჭიდროდ დაადებენ ფოლადის ნაჭერს - კვესს (იხ.) და ჩამოარტყამენ ტალს (იხ.) - მაგარი ქანის შედგენილობის ქვას. რკინის ქვაზე ჩამორტყმისას გაყრილი ნაპერწკლები აბედს შეეყრება და რამოდენიმე ასეთი ჩამორტყმის შემდეგ წაეკიდება უალო ცეცხლი, რომელიც საკმარისია დიდი ცეცხლის ასანთებად. კვეს-აბედით ცეცხლის გაჩაღება ადამიანის ერთი უძველესი გამოგონებათაგანია. ეს პრინციპი მოგვიანებით ეფექტურად იქნა გამოყენებული ცეცხლსასროლი იარაღის კონსტრუქციაში.

ე. ნ.

აბეჩხარი მიწა - უნაყოფო მიწა, ცუდმოსავლიანი. ეწოდება ასევე გამიზნულად მოუვლელ ვენახს, რომელიც ცოტას ისხამს, მაგრამ ღვინო კარგი დგება.

აბზინდი - სარტყლის, ფეხსაცმლის, ცხენის აღკაზმულობისა და მისთანათა შესაკრავი, უფრო ლითონისა. საქართველოსა და შუა კავკასიის ტერიტორიაზე ძვ. წ. II ათასწლეულის II ნახევრიდან I ათასწლეულის დამლევამდე ფართოდ ყოფილა გავრცელებული ფირფიტისებრი სწორკუთხა აბზინდი, რომელსაც შიდა მხრიდან შესაკრავი კავი აქვს. ხშირად ზედ ამოკვეთილია მითიური ცხოველების გამოსახულებანი და გეომეტრიული ორნამენტები. ძვ. წ. I ათასწლეულის ბოლოს და ახ. წ. I ს-ში საქართველოში გავრცელებულა ბრინჯაოს ჭვირული აბზინდების (საშუალო ზომა 12-12 სმ.) ჩამოსხმა.

აბზინდზე გამოყვანილია ცხოველთა გამოსახულებანი, სადაც ცენტრალური ადგილი უკავია სტილიზებულ ირემს, ხარს, ჯიხვს ან ცხენს, რომელთა ირგვლივ ხშირად სხვა ცხოველთა მინიატურული გამოსახულებებია. სავარაუდოა, რომ აბზინდზე გამოსახული სცენები სიმბოლურ-მაგიურ და მითოლოგიურ სიუჟეტებს ასახავენ. გვიანანტიკური ხანიდან რომაული კულტურის გავლენით მთელ მსოფლიოში გავრცელდა ენიანი აბზინდის ახალი სახეობა. აბზინდის სახესხვაობაა აგრაფი, რომელიც იხმარებოდა წამოსასხამის შესაკრავად. აბზინდს ხევსურეთში საყრელს, ქარშიკს უწოდებდნენ, სამეგრელოში კი - ყუნს.

ლიტ.: გ. გობეჯიშვილი, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

აბრამიანი - საახალწლო ხონჩა (ქართლ.). ახალი წლის დადგომისას ოჯახში აცხობდნენ ბასილას (იხ.) ქანდაკებას, ოჯახის თითოეული წევრისთვის ორ ბედისკვერს, ასევე, შინაური საქონლისათვის დამახასიათებელ ატრიბუტებს (ცური, ფაფარი, სახვნელი, გუთანი, უღელი და სხვა). ახალ წელს, განთიადისას, ოჯახის უფროსი ხონჩაზე დადებდა ღორის თავს, ბასილას პურის ქანდაკებას, ბედის კვერებს, თაფლიან პურებს და ზედ მიაკრავდა ანთებულ სანთელს. ასეთად დატვირთულ ხონჩას გარეთ გაიტანდა, სამჯერ ლოცვით შემოუვლიდა სახლს, შემდეგ მარანსა და ბოსელს მიულოცავდა და ისევ დარბაზში დაბრუნდებოდა, აბრამიანს კერასთან მისდგამდა, მუგუზლით ცეცხლს შეუჩიჩხინებდა, გაცვივდებოდა ნაპერწკლები და წარმოსთქვამდა ოჯახის სალოცავსა და საქონლის გამრავლების ტექსტს. შემდეგ თაფლიანი პურებით ოჯახის ყველა წევრს დააბედებდა. აბრამიანს ქართლში სამ დღეს ინახავდნენ. აბრამიანი საქონლის გამრავლების, განაყოფიერებისა და ბარაქიანობის მომნიჭებელ რიტუალს წარმოადგენდა.

სარიტუალო ხონჩის - აბრამიანის ფიგურები

ლიტ.: ს. მაკალათია, ახალწელიწადი საქართველოში, 1927. ე. ნ.

აბრაშალი (თბ.) - ძვირფასი მატყლისაგან მოქსოვილი მარმაშებიანი მოსასხამი.

ლიტ,: ქელ., 2009

აბრეშუმი - ძველ ქართულად „ჭიჭნაური“, აბრეშუმის ჭიის პარკიდან ამოხვეული ძაფი. მისგან საქსოვ დაზგაზე - საქსელზე იქსოვებოდა დარაია (თავთა//მერდინი, კახ. ქართლ. იმერ. ქიზ.), ჩხირებითა და ყაისნაღებით კი თავსაფრები, წინდები, ტოლაღები, ხელთათმანები, ჩახსაკრავები, სახიანი სარტყლები, ყაითნები, ჩაფარიშები. წმინდა აბრეშუმთან ერთად მზადდებოდა აბრეშუმნარევი ქსოვილები: შალ-აბრეშუმი, ბამბა-აბრეშუმი. აბრეშუმის ნაწარმს ხმარობდნენ საოჯახო მოთხოვნილებებისათვის და გასაყიდადაც. ადგილობრივ ბაზრების გარდა აბრეშუმის ნაწარმი სხვა ქვეყნებშიც გადიოდა. ქართული წერილობით წყაროები და ეთნოგრაფიული მასალა აბრეშუმის წარმოების მდიდარ ტრადიციებს წარმოაჩენს. შორეულ აღმოსავლეთიდან მომდინარე მსოფლიო მნიშვნელობის სავაჭრო-სატრანზიტო გზის გარკვეულ მონაკვეთზე მდებარე საქართველოში, აბრეშუმის კულტურის შემოსვლა V-VI საუკუნიდან ივარაუდება. ს. მცხეთიჯვარში (ხაშურის რ-ნი) აღმოჩენილია აბრეშუმის სამშობლოს - ჩინეთის იმპერიის ფულის ერთეული, რაც ამ მოსაზრების ერთი მნიშვნელოვანი დამამტკიცებელი ფაქტია.

ლიტ.: ნ. აბესაძე, აბრეშუმის ქსოვილის დამზადების ისტორიისათვის საქართველოში, მსე. ტ.V, 1963.
ლ. მ.

აბშრა (აფხ.) - ერთ ხეში ამოღებული ჭურჭელი, რომელსაც აქვს ხისავე თავსახური და სალტეები სიმაგრისათვის. გამოიყენებეოდა ყველის, ერბოს, ნადუღის და მისთ. შესანახად. გამოიყენებოდა სამეგრელოშიც.

აბჯარი - სამხედრო საჭურველი, რომელიც მეომარსა და მის ცხენს მტრის მჭრელი და საძგერებელი იარაღისაგან იცავდა. უძველესი დროიდან გავრცელებული იყო ხისა და ტყავის აბჯარი. ლითონის აბჯარი ბრინჯაოს ხანაში გაჩნდა. აბჯარი შედგებოდა ჩაფხუტის, ჯაჭვ-კურტაკისა და ლითონის ან ლითონგადაკრული ტყავის სარტყლისაგან. მკლავებზე (მაჯიდან იდაყვამდე) მეომრები 25-30 ცალ ბრინჯაოს რგოლს იცვამდნენ. ფეხების დასაცავად წვივებზე ქეჩას იკრავდნენ, შემდგომში კი ლითონის მთლიან ფირფიტებს ხმარობდნენ. ძველ საბერძნეთში მსუბუქად შეიარაღებულ ქვეითს სელის ქსოვილის რამდენიმე ფენისაგან შეკერილი ქურქი ეცვა. თავზე მსუბუქი ჩაფხუტი ეხურა და ხელთ მცირე ფარი ეპყრა. მძიმედ შეიარაღებული ქვეითის (ჰოპლიტის) აბჯარი შედგებოდა სპილენძის ან რკინის მუზარადის, ჯავშნის, ოვალური ფარისა და საჩერნისაგან (საწვივესაგან). ლითონის სარტყელზე დამაგრებული იყო ლითონგადაკრული ბრტყელი თასმები, რომლებიც კაბასავით ეშვებოდა და მეომარს წელქვევით იცავდა. ასეთი სარტყელი და ჩაფხუტი ჰქონდათ რომაელებსაც, გულმკერდს კი ზედ დამაგრებული ლითონის დაფით იცავდნენ. აბჯრად ხმარობდნენ აგრეთვე ტყავის ტანსაცმელს, რომელზეც ლითონის ფირფიტები ან რგოლები იყო დაკერებული. ამგვარი აბჯრისგან გაჩნდა შემდგომში თორი. აბჯრის ხმარება რომაელებისაგან გალებმაც ისწავლეს. ძველმა გერმანელმა ტომებმა ლითონის აბჯარი VII-VIII სს-ში შემოიღეს. XI ს-ის ევროპაში გავრცელებული იყო ფოლადის ფირფიტებისაგან შეკრული მთლიანი აბჯარი, ხოლო ჯაჭვის აბჯარი - ფოლადის რგოლებით მჭიდროდ ასხმული ბადის შარვალი და პერანგი - ჯვაროსნებმა შეიტანეს აღმოსავლეთიდან (ჯაჭვის აბჯრის ხმარება ჯერ კიდევ ძველმა ასურელებმა იცოდნენ). ამ აბჯრის მუზარადსაც ფოლადის ბადე ჰქონდა, ბადე მხრებს სწვდებოდა და კეფასა და სახეს იცავდა. შემდგომში ჯაჭვის პერანგზე (მხრებზე, კისრის არეში და სხვ.) ზოგჯერ ლითონის ფირფიტებსაც ამაგრებდნენ. XV ს-ის მხედარს ეცვა ჯავშანი, საწვივე, საბარკული და ლითონის ფეხსაცმელი, ხელებზე - ჯაჭვგადაკრული ხელთათმანი. ცხენსაც ჯავშანი იცავდა, შუბლს ლითონის საშუბლე უფარავდა და მკერდზე ფარი ჰქონდა ამოკრული. აბჯარი მეომარს თითქმის ყოველგვარი ცივი იარაღისაგან იცავდა.საასპარეზო და საზეიმო აბჯარი ოქრო-ვერცხლით, პატიოსანი თვლებითა და მდიდრული ქსოვილებით იყო მორთული. მძიმედ შეიარაღებული აბჯროსანი რაინდი ძლიერი ძალა იყო და ხშირად ბრძოლის ბედს წყვეტდა. ცეცხლსასროლი იარაღის სრულყოფასთან ერთად აბჯარმა თანდათანობით დაკარგა მნიშვნელობა.

საქართველოში აბჯარს უძველესი დროიდან ხმარობდნენ. თრიალეთში არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოაჩინეს ბრინჯაოს მუზარადისა და ფარაგის ნაშთები (ძვ.წ. III ათასწლეული), ლილოსა და კაჭრეთში - ბრინჯაოს მრგვალი ფარები, სამთავროში - ბრინჯაოს სარტყლები. ვანში აღმოჩენილი ანტიკური ხანის სამარხში დაკრძალულ მეომარს ბრინჯაოს საბარკული და საწვივე ეცვა. ჰეროდოტეს ცნობით (ძვ. წ. V ს.), მოსინიკებს ტყავის მუზარადი ეხურათ და ქსოვილის კვართი (პერანგი) ემოსათ. მოსხებს დაწნული, ხარისტყავგადაკრული, ფათალოს ფურცლისებრი ფარები ჰქონდათ, სხეულს კი სელის კვართით იცავდნენ. ხალიბებსაც სელის კვართი ეცვათ. თავსარქმელად ხესაც იყენებდნენ. ხის მუზარადი ეხურათ მოსინიკებს, ტიბარენებს, კოლხებს. ბერძნული მითის მიხედვით, კოლხეთის მეფე აიეტს ღვთაება არესისაგან ნაბოძები ჰქონია ოთხჯიღიანი ოქროს მუზარადი. საქართველოში ნადავლ საჭურველს, მათ შორის მუზარადებს, სალოცავებს სწირავდნენ, მაგ., ქუცანა ამირეჯიბს ჯალალედინის მუზარადი მრავალძალის ეკლესიისათვის შეუწირავს.

ქართველ მეომრებს თავსარქმელად მუზარადი, ჩაფხუტი და ჩაჩქანი ჰქონდათ. ძლიერი დარტყმის შესასუსტებლად ჩაჩქანქვეშ თუშურ ქუდს იხურავდნენ, მუზარადქვეშ - სვანურს.

ტერმინი „აბჯარი“ შუა საუკუნეების დამდეგიდან საერთოდ საჭურველს აღნიშნავდა, შუა საუკუნეების მიწურულში აბჯრის შინაარსი „იარაღმა“ შეცვალა და აბჯარში მხოლოდ თავდასაცავი საჭურველი იგულისხმებოდა. აბჯარი საქართველოს მთაში, სადაც მას თითქმის უკანასკნელ დრომდე ხმარობდნენ, ფართო გაგებით თავდასაცავი და შესატევი საჭურვლის ერთ „ტანს“ (ერთ კომპლექტს) აღნიშნავდა. მასში შედიოდა მუზარადი ან ჩაჩქანი, ჯაჭვის პერანგი ან ჯავშანი, სამკლავეები, ფარი, ხმალი, დაშნა, ურსა(დანა), საჩერნე, საბარკული, საცერული, შემდეგ - თოფიც, დამბაჩაც, მასრებიც და საპირისწამლეც. აბჯრიდანაა ნაწარმოები სიტყვები „აბჯრისმტვირთველი“, „მეაბჯრეთუხუცესი“ და „მეაბჯრე“.

ლიტ.: კ. ჩოლოყაშვილი, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

აგვართა - გურიასა და სამეგრელოში მწყემსებისა და მონადირეების სახელდახელო ქოხი.

ლიტ.: ალ. ღლონტი. ქკთსკ, 1974.

აგური - მინერალური წარმოშობის სხვადასხვა მინარევისაგან (თიხა, ტრეპელი, კვარცის ქვიშა, კირი) დაყალიბებული, სწორკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის მტკიცე და ყინვაგამძლე, უძველესი საშენი მასალა. ტერმინი „აგური“ X საუკუნიდან გვხვდება, მანამდე ალიზის სახელწოდებით იყო ცნობილი. ათონის ივერთა მონასტრის XIIსაუკუნის ერთ-ერთი აღაპიდან ჩანს, რომ საქართველოში მოჭიქული აგურიც მზადდებოდა. ძველი მეთუნეები აგურს ამზადებდნენ გაცრილი აყალო მიწისგან., რომელსაც ერეოდა ქვიშის მესამედი ნაწილი. გაცრილ-დაბეგვილ ფხვიერ მიწას ოსტატები გასუფთავებულ ადგილზე - „კალოზე“ დაყრიან და წყლით დაალბობენ. დაზელილი თიხა დაზგაზე თავსდება და იწყება მისი ყალიბით „მოჭრა“. გავრცელებულია,როგორც ოთხაგურიანი,ისე ორაგურიანი ყალიბი. შლამგამოვლებულ ყალიბის „თვალში“ სააგურე გუნდებს „ჩააგდებენ“, ფიცარ-საფხეკს (სინგირს) გადაუსვამენ და ზედაპირს გაასწორებენ. ყალიბს სუფთა გადავაკებულ სააგურე კალოზე წამოაპირქვავებენ. აგური იჭრება და მზეზე შრება. გამშრალ აგურს ქურაში ჩაალაგებენ და გამოწვავენ. აგურის ქურა სხვადასხვა ზომისაა. ორსართულიანი ქურის დაბლა ნაწილში ცეცხლი ინთება, მაღლა ქურაში კი აგური ისე უნდა დალაგდეს, რომ ცეცხლმა ყველა მიმართულებით „იმუშაოს“. გამოწვის პროცესი ცეცხლის „მძიმედ“ მიცემით, ანუ „დაბოლებით“ იწყება, რომელიც გრძელდება ერთიდან სამ დღემდე. აგურის მთლიანად გამოწვას ერთი კვირა სჭირდება. ძველად, უმთავრესად კვადრატული ფორმის აგურს ამზადებდნენ. ანტიკურ და ადრეფეოდალურ ხანაში მისი ზომა 46-54 სმ იყო, სისქე - 10-11სმ. შუასაუკუნეებში აგურის ზომა შემცირდა (21-25 სმ), სისქე - 4-7სმ. 40-50 წლებიდან ქართული აგური ხმარებიდან გამოსულა და მისი ადგილი რუსულ აგურს დაუკავებია. შესაბამისად, აგურის ჭრის ტექნიკაც შეცვლილა, თუმც აგურის მიწის მოთხრა-დაზელვისა და გაშრობა-გამოწვის ტრადიცია ძველებურად გაგრძელდა. ქართული აგურის კეთება ძნელი იყო - დროც მეტი სჭირდებოდა და ძალაც. ერთი კალაპოტით ერთი ქართული აგური იჭრებოდა, რუსული კი - ოთხი.

ლიტ.: ლ. ბოჭორიშვილი, კახური კერამიკა, 1949. მ. ზანდუკელი, ქართული ხალხური კერამიკა, 1982. ჯ. ჯღამაია, რუსთაველის ხანის საქართველოს სამშენებლო კერამიკა, 1968.
მ.ზ.

აგური სამყურა - მოხრილი მოყვანილობის აგური, რომელიც შენობის გარკვეულ ნაწილთა ასაგებად გამოიყენებოდა. ქიზიყელი მეაგურეების გადმოცემით, „სამყურა“ აგურს ქვევრის პირის ირგვლივ შემოსალაგებლად ხმარობდნენ („ქვევრს პირზე, გარშემო ბაგად უკეთებდნენ“). აღნიშულ აგურს წყლის გამოყვანისათვის საჭირო ფუნქციაც ეკისრებოდა.

ლიტ.: ლ. ბოჭორიშვილი, კახური კერამიკა, 1947.
მ.ზ.

აგური ფილაქნისა - იატაკის აგური და მისით მოფილაქნება სამშენებლო ხელოვნებაში უძველესი დროიდან იყო მიღებული. საქართველოში არაერთი ეკლესია-მონასტრის თუ სამეურნეო და საყოფაცხოვრებო ნაგებობის იატაკი აგურით იყო გაკეთებული. იატაკის აგური იდებოდა როგორც მხარზე აყენებული, ასევე სიბრტყივ, გააჩნდა ნაგებობის დანიშნულებას. ჩვეულებრივ იატაკის ბურჯად გამოიყენებდნენ ოთხკუთხა, ქართულ აგურს, რომელიც გამოირჩეოდა სიმყარითა და გამძლეობით.

მ.ზ.

ადაბხანა (თბ). - ფეხსადგილი, მარული, ჩეჩმა.

ადიდა/ჰადიდა - საოქრომჭედლო ხელსაწყო, მავთულის გასაწვრილებელი ბრტყელი ლითონის ნაჭერი, რომელიც დახვრეტილია სხვადასხვა ზომაზე. ნახვრეტები მიყოლებით თანდათან იზრდება. ყველაზე დიდი ზომის ნახვრეტში ატარებენ მსხვილ მავთულს. შემდეგ თანდათანობით უფრო მომცროებში „გაწურავენ“ და იღებენ ნებისმიერი სისქის მავთულს. მავთულის გამოზიდვა ნახვრეტებიდან ხდებოდა ბრტყელპირიანი გაზის მეშვეობით.

ლიტ.: ლ. სოსელია, მესხეთის ოქრომჭედლობის შესწავლისათვის, კრებ. მესხეთ-ჯავახეთი, 1979.
ე. ნ.

ადლი - სიგრძის საზომი ერთეული. წერილობითი წყაროების მიხედვით ადლი თავდაპირველად დასავლეთ საქართველოში (1513 წ. გელათის შეწირულობის წიგნი) იხსენიება, XVII ს-დან კი აღმოსავლეთ საქართველოს წერილობით ძეგლებშიც არის დადასტურებული. ადლის წარმომავლობის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვა აზრი არსებობს. იოანე ბაგრატიონი ადლს აზიელებისგან შეთვისებულ საზომად მიიჩნევდა, არაბულ ტერმინად თვლიდნენ ივ. ჯავახიშვილი და დ. ჩუბინაშვილი. რაც შეეხება ადლის სიდიდეს, სულხან-საბა ორბელიანი ადლის ორ წყრთას უტოლებდა. გიულდენშტედტის ცნობით, ადლი 3 ინგლისურ ფუტსა და 4 დიუმს, ანუ 101,6 სმ-ს შეადგენდა. მეტრულ სისტემაში ადლის ზომა საშუალოდ 101,5 სმ-ით არის განსაზღვრული. ადლის საშუალებით ძირითადად იზომებოდა საკარმიდამო მიწის ნაკვეთები, ვენახები. XVIII ს-დან ვრცელდება ადლის დაყოფა მტკაველებად, გოჯეულებად, ციდებად, ჩარექებად. კახეთში ადლი 4 მტკაველს უდრიდა.

ლიტ.: გ. ჯაფარიძე, ნარკვევები ქართული მეტროლოგიის ისტორიიდან, 1973
მ.ხ.

ავაზანი - წყლის რეზერვუარები ესთეტიკური დანიშნულებისათვის, ჩვეულებრივ მდიდრული სასახლეების წალკოტებში ავაზანთა გაკეთება მიღებული იყო საქართველოში. ავაზნები შეუმკიათ მარმარილოთი და შადრევნებით. იოანე შავთელს საქართველოს მეფის სასახლეზე ნათქვამი აქვს: „მტილ-სამოთხენი, თვალთ სამოთხენი, ზედ ავაზანთა შექმნულობანი“. გვიან პერიოდში, ავაზანები ეწოდათ წყაროებთან არსებულ დიდ გეჯებს, როგორც ხისაგან, ასევე ქვით ნაშენებს, ან ქვისავე ქანში ამოკვეთილთ. ასეთი ავაზნების საუკეთესო ნიმუშები დასტურდება ჯავახეთში, სოფ. საროში. ავაზნები განკუთვნილია როგორც პირუტყვთათვის წყლის დასალევად, ასევე სხვადასხვა საოჯახო და სამეურნეო საქმიანობისათვის.

ე. ნ.

ავანგდასტა - სანაყი თითბრის, მომრგვალებული. ქალაქური როდინი, რომელშიც სანელებელთა გარდა ფერუმარილისათვის საჭირო მასალასაც ნაყავდნენ.

ლიტ.: ი. გრიშაშვილი, ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

ავგარდანი//აბგარდანი//აბუგარდანი - სპილენძის დიდი ზომის ღრმა კოვზი, ჩამჩა, უქუს ლო და მრგვალპირიანი. მასიური, ლულოვანი ტარი მირჩილულია ჭურჭლის ტანზე ორად გაყოფილი ფოთ ლისებური ბოლოთი და თითო-თითო სამჭვალით. არის მოკალული და მოუკალავიც და უფრო მეტად სადა, უორნამენტო. ავგარდანი მზითვის აუცილებელი ატრიბუტი იყო. საინგილოში ქორწილებსა და სულპურებში (აღაპი) წვნიანის ამოსაღებად ხმარობდნენ. შეძლებული ოჯახები იგივე დანიშნულებისთვის ატანდნენ „ტაშტ-წურწუმას“; ანუ „ალთაფას“, ასევე ტაშტს ტოლჩით ან „იბრიხ-ლენგერს“ (აჭარ.).

ც. კ.

ავგაროზი - ნივთი, რომელსაც სამკურნალო ძალა ან მფარველის თვისებები მიეწერებოდა. ეთნოგრაფიულ ყოფაში ავგაროზებად იმ ნივთების გამოყენება ჩანს, სადაც ლოცვები ან ჯადოსნური სიტყვები იყო ჩაწერილი ან ჩამაგრებული.

ტერმინი ავგაროზი უკავშირდება იესო ქრისტეს აპოკრიფული წერილების ადრესატს ედესის მმართველ ავგაროზს. ძველად ნაწყვეტებს ამ წერილებიდან ქაღალდზე დაწერდნენ, ოთხად მოკეცავდნენ და ახალუხის სახელოსთან მიიკერებდნენ. დღემდე, ზოგიერთი მორწმუნე მართლმადიდებელი ქრისტიანი, ავგაროზს, ლოცვებთან ერთად ყოველთვის თან ატარებს, რათა დაიცვას თავი „ხილული და უხილავი მტრისაგან და ყოველგვარი გრძნეულობათაგან“.

ს. ჯანაშიას სახ. მუზეუმში ავგაროზების მეტად საინტერესო კოლექციაა დაცული. ყველა ეს ნივთი წარმოადგენს ნაჭერში ან ტყავში გახვეული შელოცვების, მაგიური ფორმულებისა და ლოცვების ტექსტებს. ხალხის რწმენით, დაცვითი ფუნქციის გარდა მათ განკურნების ძალაც მიენიჭებოდა. ეს რწმენა იმდენად ძლიერი იყო, რომ არც სარწმუნოებრივი და არც ენობრივი სხვაობა არ უშლიდა ხელს კავკასიაში მცხოვრებ ხალხებს ერთმანეთის ავგაროზები გამოეყენებინათ. ცნობილია, რომ სვანებს ბალყარეთიდან გადმოჰქონდათ ტყავის ბუდეში ჩასმული შესალოცი ქაღალდი „დუა“ და ავი თვალისაგან დაცვის მიზნით ატარებდნენ კისერზე ჩამოკიდებულს ან იკერებდნენ ტანსაცმელზე. ბორჩალოელი თათრები განკურნების მიზნით ქართულ ლოცვა ჩაკერებულ ავგაროზს ატარებდნენ.

მ.ხ.

ავეჯი - საზოგადოებრივი და საცხოვრებელი ბინის მოსაწყობი ნივთები, დგამი. ძირითადად არსებობს ორი სახის ავეჯი: საყოფაცხოვრებო და სპეციალური. საყოფაცხოვრებო ავეჯს განეკუთვნება: სკამი, სავარძელი, მაგიდა, კარადა, საწოლი, ტახტი და ა.შ. სპეციალურს - სათეატრო, სასკოლო, საბიბლიოთეკო და სხვა დგამი.

ქართული ხალხური ავეჯი საუკუნეების მანძილზე იქმნებოდა. მას თვალსაჩინო ადგილი უჭირავს ქართული ხითხუროობის ხელოვნებაში, გამოირჩევა თავისი კონსტრუქციით, მხატვრული შემკულობით, ახასიათებს ლაკონიურობა, ფუნქციის ზედმიწევნით გათვალისწინება, ეროვნული კოლორიტი. ქართული ხალხური ავეჯი დანიშნულების მიხედვით რამდენიმე ჯგუფად იყოფა. ესაა: საწოლი, სასხდომი, სატრაპეზო და სათავსებელი ავეჯი. განსაკუთრებით მრავალფეროვანია საწოლად (საძილედ) განკუთვნილი დგამის ნაირსახეობანი: სკამლოგინი, ტახტი, საწოლი, მერხი (მეხი), აკვანი, ლაჭანი. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში საწოლად იყენებდნენ წნულ ავეჯსაც (ჩაფი, ჯინი). საწოლი ავეჯის აღსანიშნავად ქართულ წერილობით ძეგლებში X ს-მდე „სარეცელი“ და „ცხედარი“ გვხვდება, შემდეგ „სარეცელს“ „ტახტი“ ენაცვლება. სასხდომი ავეჯიდან აღსანიშნავია სამამაცო (საკაცო) სკამი, სავარძელი (საკარცხული, საუფროსო სკამი, მარტო სკამი), კერის სკამები - „ჩიკა“, „ჩიტა“ (სამფეხა) და სხვ. სკამი წერილობით წყაროებში სასხდომი ავეჯის სხვა სახელებთან (სელი, დასაჯდომელი) ერთად იხსენიება (ვეფხისტყაოსანი, „ხელმწიფის კარის გარიგება“ და სხვ.). სიტყვა „სკამი“ (სამამაცო სკამი) ძველად „მრავალთ სასხდომელ“ ავეჯს აღნიშნავდა. სავარძელი ნახსენებია ოშკის ბიბლიაში. ქართულ ეთნოგრაფიულ ყოფაში გავცელებულ სავარძელთაგან თავისი დანიშნულებითა და დახვეწილი ფორმებით სვანური „საკურცხილი“ გამოირჩევა. იგი ოჯახის უფროსის საპატიო სკამი იყო. სატრაპეზო ავეჯია ხონჩა-ტაბლები. პურობისათვის განკუთვნილი ტაბლა, მაგიდის მნიშვნელობით იხმარებოდა. ეთნოგრაფიულ ყოფაში სხვადასხვა მოყვანილობისა და დანიშნულების სუფრები გვხვდებოდა: ხევსურული ტაბლანი, მთიულური ტაბლა, თუშურ-ფშაურ-მოხევური ხონჩა, რომელიც სამ ან ოთხფეხიანი იყო. თუშეთში ხონჩას დანიშნულების მიხედვით განასხვავებდნენ. „საკეტავიანი ხონჩა“ სასტუმრო იყო, სახორცე ხონჩა კი სვანური „ლაზრულ ტაბაგის“ მსგავსად მხოლოდ ხორცის დასადებად იხმარებოდა. მთიულეთ-გუდამაყარში სამფეხა მრგვალი ტაბლა გვხვდება. ამგვარ სუფრებს განეკუთვნება სვანური „ფიჩქიც“. მრავალფეროვანია სათავსებელი ავეჯი - კიდობანი, სკივრი, ზანდუკი, ხელყუთები (ტაგრუცი, კროჭი, მაქალოზი), აგრეთვე კედლებში ჩაშენებული თარო-ბუჯერები და სხვა. კიდობანი ხის ავეჯის ყველაზე გავრცელებული სახეობაა. „ვეფხისტყაოსანში“ იგი იარაღის სათავსისა და ტახტრევანის მნიშვნელობითაც იხსენიება. ხევსურეთსა და თუშეთში კიდობანს კარადის მსგავს რამდენიმე განყოფილებიან დგამს უწოდებენ. დღეს კიდობანი უმთავრესად მარცვლეულის შესანახად იხმარება (მაგალითად, „სულადის კიდობანი“). ქართული ხალხური ავეჯის ერთ-ერთი თავისებურებაა ორნამენტაცია, ანუ „დაჭრელება“. ორნამენტი („ჭრელი“) ავეჯის მეტად დამახასიათებელი კომპონენტია და თავდაპირველად ძველ ხალხურ რწმენაწარმოდგენებს უკავშირდებოდა, დღეს კი მხოლოდ ნივთის დეკორატიულ გაფორმებას ემსახურება. ხალხური ავეჯის ჩუქურთმის ძირითადი მხატვრული მოტივები იყო: „ბორჯღალა“ (მზე), „ხუთა“ (ვარსკვლავი), „ხატი“(ჯვარი) და სხვ. ხალხური ავეჯის ზოგიერთი სახეობა დაკავშირებული იყო ისეთ ჩვევებთან, როგორიცაა უფროსების პატივისცემა და სტუმარმასპინძლობა. მაგალითად, ოჯახის უფროსის, საპატიო სტუმრისა და დიასახლისის სკამები კერასთან საპატიო ადგილას იდგა. მამაკაცებისათვის განკუთვნილი მერხის ადგილიდან დაძვრა იკრძალებოდა და ოჯახის გაყრისას ოჯახში რჩებოდა. კერის მარჯვენა მხარეზე საკაცო მერხი იდგა, მარცხენაზე კი საქალო. კერის გამიჯვნა საკაცო და საქალო მხარეებად გამოწვეული იყო ოჯახში შრომის დანაწილებით.

ლიტ.: ლ. ბედუკაძე, ხალხური ავეჯი აღმ. საქ. მთიანეთში, 1973.
ლ.ბ

ავეჯი//ავეჯობა (იმერ.) - აქ: სახელოსნო იარაღთა ზოგადი სახელი დასავლეთ საქ-ში. ძველ ქართულში ქვის დასამუშავებელ იარაღთა კომპლექტს, ანუ ავეჯს „ჭურჭელნი ქვის სათლელნი“ ეწოდება.

ე. ნ.

ავლა - დაგუბებული წყლის გასავლელი გზა.

ლიტ: ი. გრიშაშვილი, ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

ავშარა//ქორაკი - ცხენის აღკაზმულობის ნაწილი. შედგენილია წვრილად დაჭრილი ტყავის სამი თასმისაგან. აქედან ორი ერთნაირი სიგრძისაა, მესამე კი უფრო მოკლე, ჩასამაგრებელი წინა ორ თასმაზე. მოკლე თასმა ცხენის აღვირსა და შუბლზე გადასადები და ყელში ამოსადები იყო. ამ უკანასკნელს გუდამაყარში „სანიკბური“ ეწოდებოდა. ტყავების გამოსაკვანძად გამოყენებული იყო „ბახრიპეწი“(ხევს.).

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

ავშარა - ულაგამო აღვირი, რომელიც შეკერილია ტყავისგან. ავშარა ცხენსა და ვირს ყბებსა და ცხვირზე უკეთდება და მოიხმარება არა მხედრისთვის სამართად, არამედ ცხოველების გადასაყვანად. მაგ., საბალახოდ, გომურიდან გამოსაყვანად და ა.შ.

ე. ნ.

აზარმაცი//ზარმაცი - დიდი სიმძიმის ასაწევი იარაღი. შედგება ოთხი ნაწილისაგან: საყრდენი ქვა, ჰორიზონტალურად დადებული გრძელი და მსხვილი ხე, რომლის წამახულ წვერზე ვერტიკალურად დგება აზარმაცის ბოძი, ხოლო ამ ბოძის თავზე ჰორიზონტალურად გაიდება „შადაგი“. აზარმაცის დაწევით ბოძი შადაგს აწვება და შადაგი კი ასაწევად გამიზნულ სიმძიმეს. აზარმაცის მოხმარება ბოლო დრომდის ფართოდ იყო გავრცელებული ქართლში დარბაზული სახურავის ასაწევად, როცა მისი გატეხილი თავხეების გამოცვლა სურდათ. აზარმაცი ოწინარის ტექნიკური ნაირსახეობაა.

ე.ნ.

აზარფეშა - ტარიანი, ფართოპირიანი დიდი კოვზისებური ღვინის სასმისი, რომლის საუკეთესო, ვერცხლითა და ოქროთი მოჭედილი ნიმუშები ყველაზე მეტად გავრცელებული იყო თბილისში.

აზღუდი - ქალის ზედაწელზე უსახელო ჩასაცმელი.

ათექაში - ცეცხლის საჩხრეკი.

ათძალი - ძველებური საკრავი, რომელსაც ჰქონდა ერთი ათეული ძალი, ანუ სიმი. ისტორიულ წყაროებში მოხსენიებულია ორძალიანი, სამძალიანი, ოთხძალიანი საკრავები, რაც იმის მაუწყებელია, რომ თითოეული მათგანის ხმოვანების მრავალფეროვნება სიმთა განსხვავებული რაოდენობის გამო სხვადასხვა იყო.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, ქართული მუსიკის ისტორიის ძირითადი საკითხები, 1938.
ე. ნ.

აი (თბ.) - ქამანჩას დასაკრავი ძუიანი ჯოხი.

აირანი - წყალგარეული მაწონი, უფრო მუსულმანებში იყო გავრცელებული.

აიუმა - აფხაზური მუსიკალური საკრავი, წარმოადგენს თავმომრგვალებული სამკუთხედის მოყვანილობის სიმებიან საკრავს (14 სიმი), რომლის სიმები ცხენის ძუისგანაა დამზადებული. აიუმა წააგავს სვანურ ჩანგს. ამჟამად ეთნოგრაფიულ ყოფაში არ დასტურდება.

ე. ნ.

აკვანი//არკვან//ონწე (მეგრ.) აკავან// ჰენწ (სვან.)//ავაკან-აკვან (რაჭ. ლეჩხ.) - ჩვილ ბავშვთა საწოლი. აკვნამდე ჩვილი ბავშვი იზრდებოდა ხოჭიჭში (იხ.). რწევის პრინციპის მიხედვით აკვნის სამი სახე გამოიყოფა: უსაგოგავო, მომრგვალებულფეხებიანი და საგოგავიანი. აკვნის ძველი სახეობა ოთხ ფეხზე მდგარი უსაგოგავო საწოლია, ხოლო საგოგავების პრინციპზე შექმნილი აკვნები მომთაბარე ტომებს უნდა გაევრცელებინათ, რომელიც აღმოსავლეთ სამყაროში ცნობილია ბიშეკის სახელწოდებით. მოგვიანო ხანაში ქართული აკვანი ამ უკანასკნელმა შეცვალა. საქართველოში ძირითადად გავრცელებული იყო საგოგავიან-კამარიანი აკვანი. აკვნის ნაწილებია კამარა-კარბა, სახელური, დირე-გამირი, საგოგავი. სიგრძის დირეს ამკობდა ჩვილის დამცავი ჯვრები, ბორჯღლები, გასხივოსნებული წრეხაზები და სხვა. აკვნის აუცილებელი ელემენტებია - არტახი (იხ.). აკვანზე გადასახვევი ბრტყელი მაგარი ნაჭერი, საბეჭურები - მხრების გასაკრავი, მატყლისაგან შეკერილი მუხლთბალიში, „მირგვალაი ქუდი“ (გუდამ.)//გორგოლი-გვირგვინი (იმერ.) - მიტკალში გამოხვეული თივა თავქვეშ დასადებად (2-3 თვე), რათა ბავშვს თავი და კისერი გასწორებული ჰქონოდა. ნალი - ლეიბი წმ. თივით დატენილი, ჰიგიენური ნახვრეტით და აკვანში ჩასადები შარდსადენი ხის მილით (ბოქშო, შიბაქი (იხ.). გოგონებისათვის მოგრძო, ბიჭებისათვის კი მრგვალთავიანი, სანთელწასმული და მიტკალგადახვეული. შიბაქთან დაფენილი იყო ანწლისა და ბუერის ფოთლები (ზაფხულში), ზამთარში კი მიტკალი მატყლით. განსაზღვრული ერთი ჩაწვენისათვის. ბავშვის აკვანში პირველად ჩაწვენისას ოჯახის უფროსი ქალი აცხობდა გულიან პურებს - ქადა-ტკბილებს, აწყობდნენ ბავშვის თავთან, შუაში და ფეხებთან და ლოცავდნენ ჩვილს. ასევე იქცეოდნენ სახლის გარეთ აკვნის პირველად გამოტანისას. ნამცხვარს არიგებდნენ და უყრიდნენ ფრინველებსაც. სწამდათ, რომ თუ კვერებს მათ შეაჭმევდნენ, ბავშვი მალე აიდგამდა ფეხს. მთის რაჭაში ახალშობილს პირველად ბებია აიყვანდა, თუ ვაჟი იყო, კერაზე თავს მიადებინებდა და სახლის ანგელოზს ბავშვის იღბლიანობას შესთხოვდა. შემდეგ მას ღვინოს აპკურებდნენ - ვაჟკაცი გამოვაო. ბავშვის დაცვის თვალსაზრისით გავრცელებული იყო აკვანზე ავგაროზის დაკიდება. საქართველოში უკანასკნელ დრომდე შემორჩა დიდი სალოცავისადმი აკვნის შეწირვის ტრადიცია. შესაწირავ აკვნებს უმთავრესად ნაყოფის მომცემ მსხლის ან კაკლის ხისაგან აკეთებდნენ. სცოდნიათ ასევე ვერცხლის მინიატურული აკვნის შეწირვაც. წესად ყოფილა იღბლიანი აკვნის განათხოვრებაც. ხევსურეთში, გვარს გარეთ აკვნის გატანა იკრძალებოდა აგვარეულოს ბედ-იღბლის სხვა გვარზე გადასვლის შიშით.

ლიტ.: ვ. ბარდაველიძე-ლომია, ბავშვის დაბადებასთან დაკავშირებული რიტუალი მთიან ქართლში, სსმმ., ტ. IV, 1953. ს.
მაკალათია, მთის რაჭა, 1971. ლ. ბედუკიძე, ხის ავეჯი რაჭაში,სსმმ, XLIIB, 1997.

ლ. ბ.

აკიდო - 1. მოკლედ აჭრილი ვაზის მტევნებიანი რქა საზამთროდ შესანახად (ჩხასაც უწოდებენ). 2. შტოებიან ტოტზე დაკიდებული ყურძნის მტევნები.

აკლდამა - მიცვალებულთა განსასვენებელი ქვის ნაგებობა როგორც მიწისქვეშ, ასევე მიწის ზევით. ხალხურ ქვითხუროობის პრაქტიკაში აკლდამური განსასვენებლის მნიშვნელოვანი ძეგლებია შექმნილი. აკლდამური განსასვენებლების შენებას განაპირობებდა სათანადო ტრადიცია, ეკონომიკური შესაძლებლობა და ქვითხუროობის მაღალი დონე. ეთნოგრაფიულ ყოფაში აკლდამური განსასვენებლების საუკეთესო ნიმუშებია დაცული ქვითხუროობით განთქმულ ცენტრებში დასავლეთ საქართველოში - ჭოგნარში, ითხვისში, მანდაეთში, ჯიხაიაში და სხვაგან. უძველესი აკლდამური სამარხების საუკეთესო ნიმუშები აღმოჩენილია მცხეთაში.

ლიტ.: ე. ნადირაძე, ხალხური ქვითხუროობა იმერეთში, 2001.
ე. ნ.

აკო - ბეღლის ერთ-ერთი დანაყოფის სახელია (თვალი, ხარო, ხვიმირა, საგვერდული). განაყოფები - თვლები გამოიყენებოდა: მარცვლეულის, ფქვილის, გამომცხვარი პურის სათავსოდ. ინახავდნენ ჯამ-ჭურჭელსაც. პირველად მზადდებოდა დირეები. ჩარჩო იკვრებოდა ულურსმნოდ, შვერილის ბუდეებში ჩასმის წესით. ფიცრები დირეთა ღარებში თავსდებოდა და მჭიდროვდებოდა საჭიკავის საშუალებით. ზოგიერთი აკო წარმოადგენდა ცალკე სათავსს და ოთხ ფეხზე იდგა. ჰქონდა ასახდელი სახურავი. აკოს დასამზადებლად საუკეთესო იყო რცხილა, წიფელი და ცაცხვი. მოხევეთა ყოფაში აკოს სახელდახელო საწოლის ფუნქციაც ენიჭებოდა. გამართავდნენ კარების უკან, აწვენდნენ ახლად დაქორწინებულებს. დამახასიათებელი ყოფილა დიდი ოჯახისთვის.

ლიტ.: ბედუკიძე, ხალხური ავეჯი აღმ. საქ. მთიანეთში, 1973.
ლ. ბ.

აკორდეონი//აკორდიონი (გერმ.) - სხვადასხვა კონსტრუქციის პნევმატურენიანი ინსტრუმენტების საერთო სახელწოდებაა, რომელთაც მარცხენა კლავიატურაზე აქვთ მზა აკორდული აკომპანემენტის სისტემა. სახელწოდება ცნობილია 1829 წლიდან. ეს სახელი უწოდა ავსტრიელმა ორგანის ოსტატმა კ. დამიანმა მის მიერ გაუმჯობესებულ გარმონიკას. XIX ს-ის 30-იანი წლებიდან საუკუნის ბოლომდე აკორდეონი გავრცელდა ევროპის მთელ რიგ ქვეყნებში (ავსტრია, გერმანია, საფრანგეთი, ბელგია, იტალია, ინგლისი) და აშშ-ში.რუსეთში აკორდეონი გავრცელდა XIX ს-ის ბოლოდან. მანამდე უკვე პოპულარული იყო გარმონიკები, რომელთაც მარჯვენა მხარეს ფორტეპიანოს ტიპის კლავიატურა ჰქონდა. აკორდეონზე მარჯვენა ხელის კლავიატურის დიაპაზონის სხვადასხვა ზომის მიხედვით - სამი ოქტავა ან მეტია. მარცხენა კლავიატურა ღილაკებიანია (24-დან 140-მდე), რომელიც სხვადასხვა ტონალობაში იძლევა მზა აკორდს. აკორდეონს აქვს „ენების“ კომპლექტი, 2-5 მარჯვენა კლავიატურისათვის და 4-5 მარცხენისათვის. ეს იძლევა ტემბრის გამრავალფეროვნების საშუალებას და ოქტავით ან უნისონურად ბგერების გაორმაგების გზით ჟღერადობის ძალა და ტემბრის შეფერილობა იცვლება. აკორდეონმა ფართო გავრცელება ჰპოვა არა მარტო თვითმოქმედ კოლექტივებში, არამედ პროფესიულ შემოქმედებაშიც. საქართველოში აკორდეონი გავრცელდა გარმონიკის შემდეგ, XX ს-დან. გამოიყენებოდა ლხინში დოლთან ერთად. იგი ფართოდ გავრცელდა აღმოსავლეთ საქართველოში.

ლიტ.: К. Вертков, Г. Благодатов, Э. Язовицкая, Атлас музыкальных инструментов народов СССР, М., 1963.
მ. შ.

ალა//ალატი//ჩიბე//საფქვილე- ხის მოგრძო ყუთი წისქვილში მფქველი ქვების წინ, სადაც ჩაიყრება დაფქული მასა.

ალადი (ჯავახ.) - წნელისა და მანებისაგან მოწნული საწოლი.

ალამი - 1. შუბის ფორმის წითლად შეღებილი ხის ჯოხი, რომელზედაც შებმულია სხვადასხვა ფერის ლენტები. ქართველ მთიელთა ალმებზე ეკიდა წყვილი წინდა, ქუროები, ჩითები და სათამბაქო ქისა. გამოიყენებოდა თუშეთში მიცვალებულის დატირებისას. 2. პატარა ზომის დროშის ნაირსახეობა.

ალაო - დაფუებული წებოსავით ცომი ხორბლისა, რომელსაც გამოიყენებდნენ მოზელილი ცომის ასაფუებლად.

ალაყაფი - ივ. ჯავახიშვილის განმარტებით, ალაყაფი უნდა წარმოადგენდეს დიდ ჩარდახს, რომელშიც დგომა შეიძლება. ძველებური ალაყაფი ნიშნავს კომპლექსურ ნაგებობას, რომელსაც გააჩნია დარბაზი, კარები და აივანი. გვიან შუა საუკუნეებში ალაყაფი დიდი ჭიშკარია, რომელსაც აქვს სადგომიცა და აივანიც. სხვანაირად მას საპატიო შესავალი კარის მნიშვნელობაც ჰქონდა. ალაყაფის კარის ქართული შესატყვისი უნდა იყოს „ბჭის კარი“, საიდანაც უნდა მოდიოდეს ჩვენებური „ჭიშკარი“.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, მშენებლობის ხელოვნება ძველ საქართველოში, 1946.
ე. ნ.

ალაჩუხი - 1. ნაუცბათევად აშენებული ხის ქოხი. 2. ხარაგა-კარავსავით ჯოხებისაგან შეკრული, ნაბადგადაფარებული, სახელდახელო თავშესაფარი. მწყემსები დაშლილს თან დაატარებდნენ.

ლიტ.: ი. გრიშაშვილი, ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

ალებასტრი - რბილი, დეკორატიული სანახელაო ქვა, იგივე თაბაშირი. ტერმინი „ალაბასტრი“ გვხვდება X ს. მწერლის ბასილი ზარზმელის თხზულებაში. ფართოდ იყო გავრცელებული ალებასტრისაგან ჭურჭლების გამოთლა, ალებასტრისგანვე თლიდნენ ლარნაკებს (იხ.), რომლებიც განკუთვნილი იყო წმინდათა ნაწილების დასაცავად და სანელსაცხებლედ. ხალხური სიტყვიერება ალებასტრს უწოდებს „თაგვმარილას“. ალებასტრით არის გამოყვანილი საქართველოს სხვადასხვა ეკლესიათა კანკელები, კარნიზები, სხვა დასხვა სამშვენისი. საქართველოში არსებობდა ალებასტრის ძველი საბადოები, რაც მისი გამოყენების სიძველეზე მიანიშნებს.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

ალერდი - ბალახისგან დაგრეხილი თოკი. ზვინს ზემოდან ალერდს გადააკრავდნენ, რათა ქარს არ დაეშალა.

ალერსი - აქ. პერანგის ამხანაგი, საცვალი.

ალვახაზი (კახ.) - თაფლისაგან შემზადებული ტკბილეული. თაფლის დაწურვის შემდეგ დარჩენილ „ხარჯს“ გარეცხავდნენ, შემდეგ ადუღებდნენ მანამ, სანამ კარგად არ გასქელდებოდა, ამ მასას დიდხანს ზელდნენ ხელით, ვიდრე მკვრივი ცომის სახეს არ მიიღებდა, შემდეგ დაჭრიდნენ ნაჭრებად და გამხმარს მიირთმევდნენ.

ე. ნ.

ალთაფა - სპილენძის ტარიანი კოკა, რომელსაც აქვს გრძელი ლულა. უფრო მაჰმადიანებში იყო გავრცელებული, ხმარობდნენ ნამაზის წინ.

ლიტ.: ი. გრიშაშვილი, ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

ალიზი - 1. ქვიშა - ცემენტის ნარევი ხსნარი, რომელსაც იყენებენ ქვის, აგურის ან „ბლოკით“ ნაგებობათა მშენებლობისას. 2. გამოუწვავი, მზეზე გამომშრალი ბლოკი, რომელსაც იყენებდნენ საშენ ასალად. მზადდება თიხის, ქვიშის, თივის ან ნამჯის ნარევისაგან. ხელით ან ყალიბით. ცნობილია მართკუთხა, კვადრატული, ძირბრტყელა და ამოზნექილ ფორმის ალიზი. ალიზის დამზადება ქართული აგურის ჭრის დროს გამოყენებული ყველა წესის თანმიმდევრობით მეორდება. განსხვავება არის საშენი მასალის შეზავებაში. საალიზედ განკუთვნილი დალბობილი მიწის დამუშავება ცხენების საშუალებით ხდება (ბზენარევ ტალახს კაცი ვერ დაზელს). ალიზის მოჭრის წინ კალაპოტს წყალში ასველებენ, „უწყლოდ ალიზი არ ამოვა“. კალოზე დაწყობილ ალიზს სამი დღის შეშრობის შემდეგ „ფეხზე აყენებენ“, გამშრალს აგურის მსგავსად „ხარაგად დააწყობენ“ და კარგად გახმობის შემდგომ დანიშნულებისამებრ გამოიყენებენ. ასეთი ტიპის ალიზი საქართველოს ზოგიერთ კუთხეში დღესაც გამოიყენება. ანტიკურ ხანაში ალიზი ერთ-ერთი ძირითადი საშენი მასალა იყო. საქართველოში ალიზი ცნობილია ძვ.წ. VI ათასწლეულიდან. მახლობელი აღმოსავლეთის უძველეს მშენებლობაში ალიზით აშენებული ნაგებობების მთელი რიგი კომპლექსებია გამოვლენილი. ალიზი უაღრესად მიღებული მასალა იყო შუამდინარეთის სამყაროში.

ლიტ.: ივ ჯავახიშვილი, მსმკი. 1946. მ. ზანდუკელი, ქართული ხალხური კერამიკა, 1982.
მ. ზ

ალიკაპი - 1. ხის აღვირი. პატარა ლაგამი. 2. მოზრდილი ხბოს პირის ასაკრავი, საძოვარზე გასულ დედას ძუძუ რომ არ გამოსწოვოს.

ლიტ.: ალ. ღლ. ქკთსკ, 1974.

ალისარჩული - ერთგვარი ჯიშის მცენარე, რომელიც გამოიყენებოდა სამღებრო საქმიანობაში. საგანგებოდ თესავდნენ და მის მოყვანას მისდევდნენ იმერეთში, რაჭაში, კახეთში და სხვაგან.

ლიტ.: ლ. მოლოდინი, ღებვის ხალხური წესები (წითლად ღებვა), სსმმ, ტ. 45, 2003-2004.
ლ. მ.

ალიყული - სათამაშო აკვნის ჟღარუნა, ბავშვს რომ თვალი არ ეცეს აკვანზე ჰკიდებენ, სილაქის მნიშვნელობა მიუღია იმ მდგომარეობის გამოსახატავდ კაცს რომ შემოულაწუნებენ და ყურები წუილს, ჟღრიალს დაუწყებს.

ე. ნ.

ალმაგი//იალმაგი - საომარი სამოსელი, ჯაჭვის პერანგზე გარედან ჩასაცმელი.

ალმასი - ელვარე და უაღრესად მყარი ძვირფასი ქვა, რომელიც ფართოდ იყო გამოყენებული ქართულ საიუველირო ხელოვნებაში. ალმასით არის შემკული მცხეთის ნეკროპოლში აღმოჩენილი ნივთები. შუასაუკუნეების ხატები და ხელნაწერთა ყდები. ალმასი ჩვენში გამოყენებული იყო ტექნიკური მიზნებისათვისაც. კერძოდ, ალმასით იხვრიტებოდა ძვირფასი ქვებისაგან დამზადებული მძივები. ალმასი არის თეთრი (წყლის ფერი), შავი და მოყვითალო, რომელთაგან შავი ფერის ალმასი უფრო ღირებულია. საქართველოში ალმასის დამზადება არ ხდებოდა, იგი შემოჰქონდათ ინდოეთიდან, შემდეგ კი ევროპიდან. ალმასი ასევე გამოიყენება მინის საჭრელად. ალმასის სინონიმს ძველ ქართულ მწერლობაში წარმოადგენს „ანდამატი“.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე.ნ.

ალუდი (თუშ.) - ლუდის თუშური სინონიმი.

ამბარი- ხის ფიცრებისაგან შეკრული ფქვილისა და მარცვლეულის შესანახი დიდი ყუთი. შედგება ორი ან სამი განყოფილებისაგან. ზოგიერთში ას ფუთამდე „სულადი“ ჩაეტეოდა.

გ.გ.

ამგალი - 1. სამწყსო მეზობლად მდგარი. 2. ქვემო ქართლში დიდი გუთნით ხვნასთან დაკავშირებული კოლექტიური შრომის ფორმა ხვნადღეების განაწილების ნორმირებული, დიფერენცირებული სისტემით. ყოველი წევრის მონაწილეობის ანაზღაურება ხდებოდა ალოებით (1 დღის ხვნა), მისი ამ ამხანაგობაში სახვნელი იარაღით, გამწევი ძალით თუ პირადი შრომით მონაწილეობის შესაბამისად (იხ. მოდგამი). გარდა ამგალისა, აქ დიდი გუთნით ხვნასთან დაკავშირებული კოლექტიური შრომის ამ ფორმის აღსანიშნავად იხმარებოდა ტერმინი მოდგამი. მოდგამი, განსხვავებით ამგალისაგან, გულისხმობდა იმ შემთხვევას, როდესაც სახნავად ერთიანდებოდნენ „ნათესავები, ერთი წყობის და ერთი გვარის ხალხი“.

ლიტ.: Геладзе Т. Формы коллективного труда в земледелии Восточной Грузии, 1987.
თ. გ.

ამეთისტი//ამეთვისტო- მთის ბროლის იისფერი სახესხვაობა. ცნობილია ღია მეწამული ფერისაც. ამეთვისტონისა და მეათისთონის სახელითაა მოხსენიებული ქართულ ბიბლიაში. საბას განმარტებით, „ამეთვისტომი წითელი და იისფერია, იაგუნდსაც ჰგავს“. ძველი წარმოდგენით ამეთვისტო ადამიანს იცავს სიმთვრალისაგან. საქართველოს ანტიკური ხანის სამარხებში ამ ქვით შემკული სამკაულები საკმაო რაოდენობით გვხვდება. ამეთვისტოთი არის შემკული შუა და გვიანი საუკუნეების საეკლესიო და საიუველირეო ხელოვნების არაერთი ნივთი.

ვ.ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.

ამუდა - „საგვემელია, რკინებიან სხმული. ჯაჭვებიანი“(საბა). ამუდა წარმოადგენს რკინის ტარზე დამაგრებულ ჯაჭვებს, ტარის სიგრძე და ჯაჭვების რაოდენობა არ არის განსაზღვრული. ამუდას მუსლიმანური სამყარო გამოიყენებს თვითგვემის ჩასატარებლად. საჭიროების შემთხვევაში საბრძოლველადაც ხმარობდნენ.

ლიტ.: სულხან-საბა, ლექსიკონი ქართული, ტ. I, 1991.
მ. ქ.

ამულეტი - საგანი, რომელსაც მორწმუნე ატარებს უმთავრესად ყელზე ჩამოკიდებულს ავი თვალისა და ავი სულისაგან თავდასაცავად. მსგავსად სხვა ძველი კულტურული ხალხებისა, საქართველოშიც ამულეტების ტარების ტრადიცია უძველესი დროიდან მომდინარეობს და ფეტიშიზმსა და მაგიას უკავშირდება. უსულო საგნების მიმართ თაყვანისცემა და მათთვის ზებუნებრივი ძალის მინიჭება დამახასიათებელია რელიგიის განვითარების ნებისმიერ სტადიაზე მყოფი ადამიანისათვის. ამ ჩვევების ადრინდელი ფესვები კარგად იძებნება არქეოლოგიურ ძეგლებში. ამულეტებად გამოყენებული ქვის საკიდები ჯერ კიდევ ზედა პალეოლითის ძეგლებშია დამოწმებული.

ფუნქცია-დანიშნულების მიხედვით ამულეტები არსებობს ავი თვალის საწინააღმდეგო, მოსავლის დამცავი, სამკურნალო, სიუხვისა და კეთილდღეობის მომტანი. სამეცნიერო ლიტერატურაში მიღებულია ამულეტების შემდეგნაირი კლასიფიკაცია. 1) ამულეტები, რომლებიც მიეკუთვნება ორგანულ ბუნებას (ადამიანისა და ცხოველთა სხეულის ნაწილების გამოსახულებები, მაგ. ხელი, ფეხი, კბილი, ეშვი) 2) არაორგანული ბუნების ობიექტები (ქვების, ნიჟარების, მძივებისგან გაკეთებული ამულეტები). 3) მატერიალური და სულიერი კულტურის ამსახველი ნივთები (რკინის ნაკეთობები, ქსოვილები, მაგიური სიტყვები, შელოცვები).

ლიტ:. ე. ნადირაძე, მსოფლიო რელიგიები, 2001.
მ.ხ

ამქარი - ერთი და იმავე ხელობის ხელოსნურ-ვაჭრული გაერთიანება. სიტყვა „ჰამქარ“ მომდინარეობს სპარსულიდან და ნიშნავს თანამოსაქმეს. განვითარებულ შუა საუკუნეებში ხელოსანთა ასეთ კორპორაციას ეწოდებოდა „თაბუნი“, XVII-XVIII სს. - „ასნაფი“, ხოლო XIX საუკუნიდან „ამქარმა“ მოიკიდა ფეხი. ხელოსანთა გაერთიანებანი საქართველოში დასტურდება VI ს. ისეთი მნიშვნელოვანი წერილობითი ძეგლის მიხედვით როგორიცაა „ევსტათი მცხეთელის მარტვილობა“. ივ. ჯავახიშვილის განმარტებით, უცხოური ასნაფის დამკვიდრებამდე, ხელოსნური გაერთიანების აღმნიშვნელად საქართველოში იხმარებოდა „ოფიკალი“, ხოლო მასზე ადრე „მუშათუხუცესი“, „ხელოსანთა მომგე“ და „ზედამდგომელი“, რომლებთაც სხვადასხვა სახის მოქმედება ევალებოდათ „საქმის მოქმედთა“, ანუ „მუშაკთა“ მიმართ. საკუთარი ამქრული გაერთიანებანი ჰქონდათ: კალატოზებს, დერციკებს, ჭონებს, ხარაზებს, მეთულუხჩეებს, ბაზაზებს, მეუნაგრეებს, მეთუნუქეებს, მეპურეებს, ხუროებს, დურგლებს, მეთუნეებს, მჭედლებს, ოქრომჭედლებს, მეაგურეებს, თერძებს, მესპილენძეებს და სხვათა. ამქრის სრულუფლებიანი წევრი იყო მხოლოდ ოსტატი, რომელსაც ჰქონდა თავისი სახელოსნო იარაღები და ნედლეული. იგი იყო მწარმოებელი და ვაჭარ-გამყიდველიც. ამქრის არაწევრს ეკრძალებოდა ქალაქის ფარგლებში მუშაობა. ამქარს სათავეში ედგა უსტაბაში (ოსტატთა თავი), ხოლო მისი მოადგილე იყო აღსაჰყალი. ამქრის უსტაბაშს ირჩევდა და წესდებას ამტკიცებდა ამქრის საერთო კრება. ამქრის წოდებრივი ორგანიზაცია სამსაფეხურიანი იყო: ოსტატი, ქარგალი, შეგირდი. ოსტატი როგორც მუშა და მასწავლებელი თავის ხელოსნურ გამოცდილებას შეასწავლიდა შეგირდს, რომელიც გარკვეული ხნის შემდეგ იწყებდა ქარგლობას ანუ ნაწილობრივ დამოუკიდებელ მუშაობას, ხელობის სრული დაუფლების შემდეგ იგი ოსტატისაგან დამტკიცდებოდა. თავისი მასწავლებლისაგან მიიღებდა ერთ ხელ სახელოსნო იარაღებს და ამის შემდეგ სრულუფლებიან ოსტატად ითვლებოდა. თითოეულ ამქრულ ორგანიზაციას გააჩნდა თავისი ფირი და დროშა, რომელზედაც გამოსახული იყო ამ ხელობათა მფარველი ღვთაებანი. ამქარს ჰქონდა საკუთარი საერთო ხაზინა, საიდანაც ფული გაიცემოდა ამქრის თითოეული ხელმოკლე და გაჭირვებაში ჩავარდნილი წევრის სასარგებლოდ. ამქრული ორგანიზაციის მკვლევართა აზრით, ქართული მასალების სიჭარბე მნიშვნელოვანი საბუთია იმის დასამტკიცებლად, რომ ამქრული ორგანიზაციები საქართველოში - ქართულ ნიადაგზეა წარმოშობილი და თავის მძლავრ განვითარებას X-XI ს-ში მიაღწია.

ლიტ.: პ. გუგუშვილი, ამქრული ორგანიზაციები, ქსე ტ.1. 1975. შ. მესხია, საისტორიო ძიებანი, ტ. II, 1983.
ე. ნ.

ანალოღია (ბერძნ.) - მაღალი, ოთხწახნაგოვანი ხის მაგიდა. დახრილი ზედაპირით, რომელიც ტაძარში აღსავლის კარის პირდაპირაა მოთავსებული. ტაძარში შესვლისას მლოცველები მასზე დაბრძანებულ ხატს თაყვანს სცემენ და ეამბორებიან. მწუხრის ლოცვისას, სახარების წაკითხვის შემდეგ, ხატის გვერდით, ანალოღიაზე სახარებას დაასვენებენ. ზეთისცხებამდე მლოცველები ხატსა და სახარებას ემთხვევიან. ზეთისცხების შემდეგ სახარებას კვლავ ტრაპეზზე გადააბრძანებს მღვდელი. წმ. სახარების ტაძარში გადმოსვენება მოასწავებს მკვდრეთით აღმდგარი მაცხოვრის გამოცხადებას. წმ. სახარების შუა ეკლესიაში ანალოღიაზე დასვენება კი იმას, რომ მაცხოვარმა მკვდრეთით აღდგომის შემდეგ, ამაღლებამდე ორმოცი დღე დაყო დედამიწაზე და ხალხს ეცხადებოდა. ანალოღია წინა და უკანა მხრიდან ჯვრებითაა შემკული, ხოლო ზემოდან ლამაზი გადასაფარებელი აფარია (უმეტესად თეთრი ფერის, სიწმინდის ნიშნად). ანალოღიაზე მუდმივად ასვენია ის ხატი, რომელი წმინდანის ან დღესასწაულის სახელობისაცაა ტაძარი. ხოლო დიდი დღესასწაულებისა და წმინდანების ხსენების დღეებში მეორე ხატიც, ვისი ხსენების დღეცაა მოცემულ მომენტში.

ლიტ.: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 2005, 2004. ლოცვანი და განამრტებანი, 2000.
ხ. ც.

ანაფორა - მღვდლისა და ბერ-მონაზვნების ყოველდღიური სამოსი, განიერი და კოჭებამდე დაშვებული, გრძელი და ფართო სახელოებით, რომელიც ხელის მტევნებსაც ფარავს. უპირატესად შავი ფერის. სიმბოლურად შინაგან სიმშვიდეს, აუღელვებლობას, ამა სოფლის ამაო საზრუნავისაგან გათავისუფლებაზე მიანიშნებს.

ლიტ.: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 2005, 2004.
ხ. ც.

ანახელა - ვარცლზე ანაფხეკი და ხელებზე ანაძრობი ცომის ნაკუწები (აღმ. საქ. მთა).

ანდაზი - თარგი, ქვის რთული ორნამენტის შაბლონი,ფიცრის ან თუნუქისგან გამოჭრილი, არის სხვადასხვა სახის.

ანდამატი - იხ. ალმასი

ანეული - ზაფხულის ნახნავი - საშემოდგომო ხორბლის დასათესად. ანეულის ხვნა ძირითადად დამახასიათებელი იყო ქართლ-კახეთის ბარისათვის. აქ მეურნეობის წამყვანი დარგი მიწათმოქმედება იყო, რომელშიც ერთ-ერთი ძირითადი ადგილი მარცვლეული კულტურების მოყვანას ეჭირა. ცნობილი იყო საგა ზაფხულო ხვნა („ახალთესლი“ - ქართლ-კახეთი, „ქერობა“ - მესხეთი), ზაფხულის ხვნა („ანეული“ - ქართლ-კახეთი, „თერძვა“ - მესხეთი) და საშემოდგომო ხვნა - „ნაოში“. ანეულის ხვნა იწყებოდა მაისის ბოლოდან და მთელი ივნისის განმავლობაში გრძელდებოდა. ანეულად იხვნებოდა ნასვენები მიწა. ანეულად მოხნულ მიწის ნაკვეთს შემოდგომით აოშავდნენ, ე.ი. მეორედ მსუბუქად მოხნავდნენ და მოთესავდნენ. მიწათმოქმედების რთულ სისტემაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ანეულს ენიჭებოდა. ურწყავში თითქმის სულ ანეულად ხნავდნენ, რადგან ანეულად მიწა ღრმად იხვნებოდა და დათესილი ყანა ადვილად იტანდა გვალვას. თავის მხრივ, ღრმად ხვნა დიდი გუთნით მუშობას მოითხოვდა.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, ქართლის ეთნოგრაფიული ექსპედიცია 1948 წლისა, მიმომხილველი, ტ.I, I.949. თ. Геладзе, формы организации труда в земледелии Восточной Грузии. Тб. 1987 Г.
თ. გ.

ანტიდორი (ბერძ.) - კვეთისას ზიარების საიდუმლოს შესასრულებლად ტარიგის ამოღების შემდეგ დარჩენილი დიდი სეფისკვერის ნაწილი, რომელიც მზიარებლებს ურიგდებათ წყალგარეულ, დამტკბარ ღვინოსთან (სარღვნელი) ერთად. მისი მიღება მხოლოდ უზმოდ შეიძლება. ანტიდორის მიღება არ შეიძლება მოუნათლავთა, სხვა სარწმუნოების მიმდევართა, ეპიტიმია დადებულ და ზიარებისაგან განყენებულ მორწმუნეთათვის. უძველესი ტრადიციით პირველი ქრისტიანები ყოველი წირვის დროს ეზიარებოდნენ. ისინიც კი, ვინც რაიმე საპატიო მიზეზის გამო ვერ ესწრებოდა ლიტურგიას, საჭიროდ თვლიდნენ ზიარებოდნენ წმიდა ძღვენს. ამიტომაც დიაკვნებს დაჰქონდათ წმიდა ძღვენი ავადმყოფებისა და პატიმრებისათვის, ხოლო ვინც მოგზაურობდა, თან მიჰქონდა. დროთა განმავლობაში ასეთი სარწმუნოებრივი მოშურნეობა ნელ-ნელა გაქრა. ბევრი მორწმუნე წირვაზეც იშვიათად დადიოდა, ხოლო ტაძარში მყოფთაგან ბევრი არც ეზიარებოდა. სწორედ ამიტომ დაიწყეს დიდი სეფისკვერის იმ ნაწილების დარიგება მორწმუნეთათვის, რომლებიც რჩებოდა უსისხლო მსხვერპლიდან. თავიდან ამ ნაწილებს ეწოდებოდა დალოცვა (ბერძნულად - ევლოგია), იმიტომ, რომ შეწირული იყო და უკვე - ნაკურთხი, დალოცვილი (იმ დროს ევლოგია ერქვა თვითონ საიდუმლო სერობასაც), ხოლო ნაკურთხი პურის დარიგებას ეწოდა ანტიდორეა, რაც ნიშნავს დასაჩუქრებას. პირველი მოწმობა ანტიდორის ნაწილების დარიგებისა მათთვის, ვინც არ ეზიარება, მიეკუთვნება VII საუკუნეს და მოიხსენიება IX საეკლესიო კრების წესებში.

ლიტ.: С. Е. Молотков, Практическая энциклопедия православного христианина С.Тв.2001;
Что такое просфора, антидор, артос-Сретонский монастырь. 1998.
ხ. ც.

ანტიკმორე (თბ.) - ქსოვილია ერთგვარი.

ანძა - დიდ ნავზე, ხომალდზე აღმართული საგანგებოდ შერჩეული მაგარი ხის ძელი, რომელზედაცაფრებია გაჭიმული და ქარის მეშვეობით ნავი მოძრაობაში მოდის. ძველ ქართულში ანძის შესატყვისი ტერმინებია: „ნაქუსი“, „ცაყე“, „ხალე“, „სახერველი“. ანძა ისმება ნავის ფსკერზე მუხის ხეებისგან გაკეთებულ ბუდეებში და მთელი აქცენტი გადატანილია მის მკვიდრად გამაგრებაზე, რათა მტკიცედ იდგეს ძლიერი ქარის ზემოქმედების დროს.

ლიტ.: ზ. კუტალეიშვილი, ნაოსნობა ძველ საქ-ში, 1987.
ე. ნ.

ანძისფეხი (გურ.) - მსხვილი და გამძლე ხე, საყრდენი, რომელზედაც დგას ოდასახლის სახურავი. იმერეთში გოგას უწოდებენ.

ლიტ.: ალ. ღლ. ქკთსკ, 1974.

ანჯამა - რკინის დედალ-მამალი კავ-ბუდიანი საკვრელები, რომლის მეშვეობით კარები ჩამოიკიდება ჩარჩოზე.

აპეური - ტყავის თასმა ან თხის ბეწვისაგან დაგრეხილი თოკი, რომლითაც ხარის ქედზე დადებული უღლის ტაბიკები ყელთან შეიბმება.

აპლადი - თევზსაჭერი ბადის სახეობა ლაზეთში, რომლითაც ზღვის ნაპირთან ბინადარ თევზს იჭერდნენ.

ლიტ.: ზ. კუტალეიშვილი, ნაოსნობა საქართველოში, 1987.

აპოხტი - ხმელი ხორცი. საბას განმარტებით - შაშხი პოხილი//მსუქანი ხორცია, ლორი მეტად პოხილი, ყაღი კი მჭლე. ფშავ-ხევსურულ და მთიულეთ-გუდამაყრული მასალით, „საპოხი“ ყველანაირი ცხიმის - ქონის აღმნიშვნელია. აჭარულ-ლაზურში „აპოხტი“ ქათმის შაშხია, სვანურში - „აპეხტ“ ღორის შაშხს ნიშნავს, საქონლის შაშხს კი „კენჭ“ ეწოდება. აპოხტის ნაირსახეობაა თუშური ყაღი. იგი მზადდება ცხვრის, ძროხის, თხის, ნადირის ხორცისგან. სააპოხტე ფერცხლებს, მკერდს, დაჭრიდნენ დიდ ან პატარა გრძელ ნაჭრებად. 3-4 დღე მარილწყალში ამყოფებდნენ და შემდეგ გაკიდებდნენ მზეზე, სანიაოზე. მას შემდეგ, რაც ხორცი გამოშრებოდა, გახმებოდა - „გაყაღდებოდა“, შეინახავდნენ. მეორე ხერხით მარილს მოაყრიდნენ და მშრალად ჩადებდნენ ქვაბში, ხის ჭურჭელში ან გუდაში, 3-4 დღის შემდეგ კი გაკიდებდნენ გასაშრობად. „ვეფხისტყაოსანში“ შაშხის იდენტურ სიტყვად „ხმელობაა“ ნახმარი, რაც იუსტინე აბულაძის განმარტებით არის „დამარილებული ანუ დაშაშხული ხორცი შესანახად გამომხმარი“. ტარიელი ამბობს: „მუნ გვიმასპინძლოს ასმათმან, მას უც ხორცისა ხმელობა“. ზამთრის საკვების დამზადების მსგავსი წესები ცნობილია კავკასიის სხვა ხალხებშიც.

ნ. ჯ.

არაღჩინი - ნაჭრის ქუდი, ჩაჩი.

ლიტ.: ი. გრიშ., ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

არაყი - სპირტიანი სასმელი, რომელიც იხდება ჭაჭის, ჭირნახულისა და სხვადასხვა ტიპის ღვინომასალისაგან. საქართველოში ძალზე გავრცელებულია არყის კუსტარული წესით გამოხდა (იხ. არყის გამოხდა)

არდაგი - საბას განმარტებით „წელს ქუევით მოსაფარია“, რაც თანამედროვე გაგებით წინსაფარს ნიშნავს. ივ. ჯავახიშვილის აზრით ადრეულ ეპოქაში, არდაგი ნიშნავდა ქვედა საცვალს. ეთნოგრაფიულ ყოფაში არდაგი უფრო მეტად წინსაფრის მნიშვნელობით გაიგებოდა.

ე.ნ.

არკებუზი - ცეცხლსასროლი იარაღი, ფითილიანი თოფის სახეობა, რომელსაც საქართველოში სიათას უწოდებენ. არკებუზი შედგება - კონდახის, ლულისა და ჩახმახისაგან. არკებუზის ჩახმახს წარმოადგენდა ლათინური „ს“-ის ფორმის ბერკეტი, რომლის ერთ ბოლოზე დამაგრებული იყო ფითილი, ხოლო მეორე ბოლო „სასხლეტის“ ფუნქციას ასრულებდა. ვინაიდან „ს“-ის ფორმის ბერკეტს გველის ფორმა ჰქონდა, აქედან გამომდინარე მან მიიღო მეორე სახელწოდებაც სერპენტინი (ლათ.სერპეუს.-გველი), ამ პირვანდელ სახეობებს განეკუთვნება ბომბარდერებისა (იხ.) და კულევრინების შემდეგ. მართალია, სერპენტინის კონსტრუქციამ მსროლელს საშუალება მისცა თავადვე ეწარმოებინა გასროლა (მეორე პირის დაუხმარებლად, რომელსაც ფითილი მიჰქონდა საფალიესთან), მაგრამ სწრაფსროლით, მიზანში სროლითა და ტყვიის ხვრეტითი ძალით არკებუზი ჯერ კიდევ შორს იყო სრულყოფილებისაგან. სერპენტინიანი ჩახმახები შეიქმნა XV ს-ის მეორე ნახევარში, რომლებიც თანდათანობით დაიხვეწა და XVს-ის ბოლოს ზამბარიანი ფითილის ჩახმახების სახით მოგვევლინა, ასეთ იარაღსაც ევროპაში არკებუზს, რუსეთში - „пышалъ“.

ლიტ.: ЖУК. А. Б. Энциклопедия стрлкового оружия. Москва. 1998,
დ. ჩუბინაშვილი - ქართულ-რუსული ლექსიკონი, 1984. მ. ქ.

არმანი (ქვ. იმერ. ზ. რაჭა)//არამანა (ლეჩხ.) - კედელთან მიდგმული და დამაგრებული ერთ ან ორგანყოფილებიანი, კარებიანი სათავსი ან თარო (შდრ. ბუჯერი ქვ. რაჭა, ზ. იმერეთი). გამოიყენებოდა გამომცხვარი პურისა და ჯამ-ჭურჭლის შესანახად. კეთდებოდა კერის უკანა მხარეს. არმანზე, როგორც წესი, ვარცლი უნდა მდგარიყო. არმანი და ვარცლი ფიგურირებდა წმ. შიოს დღეობის ყველიერის ხუთშა ათის დღესასწაულში: ოჯახის უფროსი აიღებდა ორ კვერცხს, ორ განატეხს (კვერს) და წმ. შიოს შესთხოვდა ოჯახის ბარაქიანობას. ლოცვის შემდეგ კვერცხებსა და კვერებს არმანში ინახავდა. ვარცლზეკი ღვინით სავსე ჭიქას დგამდა. ხალხს სწამდა, რომ წმ. შიო გამოივლიდა და თუ მისი მათრახის კუდი ღვინოში დასველდებოდა, მაშინ ოჯახში დოვლათიანობა დატრიალდებოდა, თუ ჭიქა ცარიელი დახვდებოდა ოჯახს წყევლა არ ასცდებოდა. ეს დღეობა განიხილება იმ დღესასწაულთა რიგში, რომელთა უმრავლესობა ბარაქიანობასა და ნაყოფიერებას უკავშირდება.

ლიტ.: ს. მაკალათია, მთის რაჭა, 1987. ა.კიკვიძე, „შუა სახლი“ რაჭა-ლეჩხუმში, ენიმკის მოამბე, ტ. V-VI, 1940.
ლ. ბ.

არნადი//არნაბი (რაჭ.) - კალოს იარაღი, სულხან-საბა ორბელიანის მიხედვით: „არნადი-ბზის გასახვეტელია“. ნ. ჩუბინაშვილის ცნობით: „არნადი-არნაბი-ტარიანი ფიცარი ბზისა და ხვავის სახვეტი კალოზე“. არნადი ნაძვის ან ნეკერჩხლის ხისგან მზადდებოდა. ნიჩაბთან შედარებით არნადს უფრო ფართო პირი აქვს, რათა ბზეში არეული მეტი მარცვლეულის აღება შეძლებოდათ. არნადს სოფელში შინა კაცი აკეთებდა. ბედენის გორა-სამარხებში, კერძოდ, ხის აკლდამაში, აღმოჩენილი ფიცრის ნატეხები არქეოლოგ გ. გობეჯიშვილის აზრით, არნადის ნაწილები უნდა იყოს. ეს თუ ასეა, მაშინ არნადი, ჩვენს ტერიტორიაზე ჩვ. წ. აღ-მდე III ათასწლეულის დასასრულისათვის უკვე გამოიყენებული ჩანს, რაც ქართული პურეული კულტურის უძველესობას უსვამს ხაზს.

ლიტ.: გ. გასიტაშვილი, ხითხუროობა აღმოსავლეთ საქართველოში, 1962. გ. გობეჯიშვილი, ბედენის კულტურა, 1982.
გ. გ.

არონა (მესხ.) - სახვნელი იარაღი. გამოიყენებოდა მოხნული მიწის ხელმეორედ გადახვნისთვის. მასში ორი უღელი ხარი იბმოდა. არონა ისე ღრმად ვერ ხნავდა, როგორც ამ რეგიონში გავრცელებული სახვნელი იარაღი ჯილღა, მაგრამ ჯილღასათვის დამახასიათებელი ფამფალაკის (იხ.) გარეშე სუსტად, მაგრამ მაინც ახერხებდა ჯილღის ფუნქციის შესრულებას. ყურებიანი კბილას შემწეობით იგი აჭრილ ბელტს გვერდზე ყრიდა და ამსხვრევდა, რითაც კბილა ერთგვარად მარტივი ფრთის (დიდი გუთნისათვის დამახასიათებელი ელემენტია) (იხ. დიდი გუთანი) როლში გამოდიოდა.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, მასალები საქართველოს სახვნელი იარაღების ისტორიისათვის, სსმმ, ტ. V. 1930.
ლ. ბერიაშვილი, მიწათმოქმედება მესხეთში, 1973.
თ. გ.

არტაშანი - აქ: პურის თავთავის საკრეფი იარაღი, რომელსაც გამოიყენებდნენ აჭარაში „ხასი პურის“ კრეფის დროს. ესაა ორი გრძელი ჯოხი, რომლის ბოლოები თოკით მოძრავად იყო გაბმული. ეს იარაღი გარკვეულ ანალოგს პოულობს შნაკვთან (იხ.).

ე. ნ.

არტოსი (ბერძნ.) - ნაკურთხი პური, სხვაგვარად მთლიანი სეფისკვერი. ხორბლის თეთრი ფქვილისაგან, მარილისა და ნაკურთხი წყლისგან მოზელილი საფუარიანი ცომით გამომცხვარი, ზემოდან ჯვრის ან ქრისტეს აღდგომის გამოსახულებით. არტოსი აღდგომიდან ბრწყინვალე შვიდეულის მანძილზე, როგორც სიმბოლო უფლის აღდგომისა, აღსავლის კარის წინ ანალოღიაზე ან პატარა მაგიდაზეა დაბრძანებული. ის იკურთხება განსაკუთრებული ლოცვით, ნაკურთხი წყლის პკურებითა და კმევით მღვდლის მიერ, აღდგომის პირველ დღეს, წირვაზე ამბიონის ლოცვის შემდეგ. ბრწყინვალე შვიდეულში, ყოველდღე, წირვის დამთავრების შემდეგ, არტოსთან ერთად ეწყობა ჯვრით სვლა ეკლესიის გარშემო. ბრწყინვალე შვიდეულის შაბათს, წირვის ბოლოს, ამბიონის ლოცვის შემდეგ, იკითხება არტოსის განტეხის ლოცვა. განიტეხება არტოსი და ჯვრის თაყვანისცემისას მლოცველთ ურიგდება. მორწმუნენი არტოსს პატარ-პატარა ნაჭრებად ახმობენ. ინახავენ სახლში, ხატების კუთხეში სუფთა თავდახურული ჭურჭლით და იხმევენ, როგორც დიდ სიწმინდეს დილით, უზმოზე, სიტყვებით: „ქრისტე აღსდგა“. ასევე სულიერი და ფიზიკური უძლურებისას. მთლიან სეფისკვერს - არტოსს იყენებდნენ ადრეული ქრისტიანებიც. აღდგომიდან მე-40 დღეს უფალი ამაღლდა ზეცად. ქრისტეს მოწაფეები და მიმდევრები ნუგეშს პოვებდნენ საერთო ტრაპეზის დროს ლოცვასა და უფლის ყოველი სიტყვისა და საქმის მოხსენიებაში. ისინი იხსენიებდნენ რა საიდუმლო სერობას, ეზიარებოდნენ უფლის სისხლსა და ხორცს. მაგიდასთან კი საპატიო ადგილას, უფლის იქ უხილავად მყოფობის ნიშნად, დებდნენ პურს. მოციქულთა მიბაძვით პირველმა ქრისტიანმა მოძღვრებმა აღდგომის დღე სასწაულზე დაადგინეს პურის დაბრძანება ტაძარში, როგორც ხილული გამოხატულება იმისა, რომ მხსნელი ჩვენთვის სიცოცხლის ჭეშმარიტ პურად გადაიქცა.

ლიტ.: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი, 2005, 2004.
ხ. ც.

არღანი - მექანიკური საკრავი, ხელით სატარებელი ორგანის სახეობა. ყუთი, რომელშიც განთავსებულია ჟღერადი მილაკები ერთ ან რამდენიმე რიგად. აქვს საბერველი და ხის ან ლითონის ნემსებიანი ლილვაკი, რომელიც მოძრაობაში მოდის ყუთის გარეთ მდებარე სახელურის ტრიალით. ამ დროს ნემსები ეხება სპეციალურ მექანიზმს, უშვებს ჰაერს ზედა მილებთან, ამავდროულად ამოქმედდება საბერველი და მექანიკურად ხდება აჟღერება.

ერთ ცალკე ლილვაკზე თავდაპირველად ერთი ნაწარმოები (პიესა, სიმღერა, საცეკვაო და მისთ.) იყო ჩაწერილი. ამიტომ ყოველ არღანს რამდენიმე ლილვაკი ჰქონდა. მოგვიანებით, ტექნიკური სრულყოფის (ნემსების სპირალურად განლაგება) შედეგად მოხერხდა ერთ ლილვაკზე რამდენიმე მცირე ზომის ნაწარმოების განთავსებაც.

ეს მექანიკური საკრავი - ხელით სატარებელი ორგანი გაჩნდა საფრანგეთში XVII საუკუნის ბოლოს და გერმანიაშიც გავრცელდა. მალე მოხეტიალე მუსიკოსების ინსტრუმენტად იქცა. XIX ს-ის ბოლოს ნემსიანი ლილვაკები შეიცვალა ლითონის დეტალებით. ამ სრულყოფის შედეგად შესაძლებელი გახდა პოპულარული სიმღერების, ცეკვების, ოპერებიდან ნაწყვეტების ჩაწერაც კი. რუსეთში ეს მექანიკური საკრავი შემოვიდა XIX საუკუნის დასაწყისში და გავრცელდა „Шарманка“-ს სახელწოდებით. სახელწოდება წარმოდგება ფრანგული ხალხური სიმღერის დასაწყისის სიტყვებიდან („მშვენიერი კატერინა“), რომელიც პირველად გაისმა ამ საკრავიდან. არღანი მალე გახდა პოპულარული და მასზე შესრულებული ნაწარმოებები (რუსული და ევროპული სიმღერები, ოპერებიდან ნაწყვეტები) ქალაქური ფოლკლორის მასაზრდოებელ წყაროდ იქცა. დაიწყეს მასზე ახალი, ქალაქური სიმღერების (აღმოსავლურ მოტივებზე) ჩაწერა და აჟღერება. შეიქმნა ე.წ. თბილისური რეპერტუარი. არღნები შემოდიოდა ძირითადად რუსეთიდან, განსაკუთრებით ცნობილი იყო ოდესის არღნები. მასზე კეთდებოდა წარწერები („შენც დაუკარ“, „შენც დაუკარ გოგოჯან“ და მსგავსი). თბილისშიც გაჩნდნენ არღნის ოსტატები. არღნის მიმართ საზოგადოების დამოკიდებულება არ იყო ერთგვაროვანი. მისი ერთი ნაწილი საკმაოდ ნეგატიურად აფასებდა და მასში ქართველების მუსიკალური გემოვნების შერყვნის საფრთხეს ხედავდა. ეს განწყობილება აისახა XIX ს-ის II ნახევრის ქართულ პრესაში.

მ. შ.

არყის გამოხდა - „არაყი არაბულად ოფლს ჰქვიან, ვინადგან იგიცა ქვაბისა ოფლი არს, ხოლო ქართულად არაყსა სახელად იყი ეწოდების“, მისი ბერძნული შესატყვისი „რახი, ერთჯერ გამოხდილს ეწოდების“ (საბა), ე.ი. ქართული „იყი“, არაბული „არაყი“ და ბერძნული „რახი“, სამივე გამოხდის შედეგად მიღებული პროდუქტებია და „სასმელ არაყს“ ნიშნავს.

საქართველოში, მეღვინეობის უძველეს ქვეყანაში, არყის წარმოება უშუალოდ მევენახეობა-მეღვინეობასთანაა დაკავშირებული. საქართველოს ბარში არაყს მეტწილად ხილისა და მეღვინეობის ნარჩენებისგან ხდიდნენ, მთაში კი - მარცვლეული კულტურებისგან.

არყის გამოხდის ხალხურ წესებს საქართველოში დიდი ტრადიცია გააჩნია. იგი ძირითადად ოჯახის საჭიროებას ხმარდებოდა. ყოფაში შემორჩა ის ხერხები, რომლითაც ქართველი გლეხი ოდითგანვე ხდიდა არაყს. არყის გამოსახდელად ხმარობენ დიდი ზომის სპილენძის ქვაბს, სპილენძისავე ზარფუშს, ხუფს, გეჯასა და მილს, აგრეთვე სპილენძისასა და რკინის სამფეხას.

არყის გამოსახდელ ქვაბს დგამენ წყალთან ახლოს, მდინარის ნაპირას, ღია ცის ქვეშ ან საგანგებოდ მოწყობილ ფარდულში. ქვაბში ყრიან მასალას, უმატებენ ცოტა წყალს, რათა ჭაჭა დუღილის დროს ქვაბის ფსკერს არ მიეწვას. ქვაბს ახურავენ ზარფუშს და შეერთების ადგილას გოზავენ ნაცრის ნაზავით ან წყლის ნაზავით. ზარფუშის მილთან შეერთებულია სპილენძისავე მილი, რომელიც გადის ხის, ქვის ან სპილენძის გეჯაში. გეჯაში ჩადის გამდინარე ცივი წყალი, რომელიც აგრილებს მილს, ქვაბი დგას სამფეხაზე ან დიდი ზომის ქვებზე და შენთებული აქვს ცეცხლი. გამოხდის დროს ქვაბიდან ორთქლი გადადის მილში, გეჯაში მოთავსებული ცივი წყლის საშუალებით ორთქლი კონდენსირდება და წვეთ-წვეთად წარმოქმნილი არაყი ჩადის ჭურჭელში. შესაბამის დროს არყის ჩანაცვლება ღვინის მაგიერ ამ უკანასკნელის ეკონომიკურ ხარჯვას უწყობდა ხელს.

ლიტ. სულხან-საბა ორბელიანი, ლექსიკონი ქართული, ტ. 1, გვ. 60, ტომი II, გვ. 6. ც. კ.

არშინი - ზომის ერთეული. დაახლოებით 71 სმ-ს უდრის. აქედან არშინის სახელწოდება მიიღო ხელსაწყომაც, რომელზედაც არშინის დანაყოფები იყო გამოსახული.

არხი - წყლის გასაყვანი საირიგაციო მაგისტრალი, იყენებდნენ როგორც სარწყავი, ასევე სასმელი წყლის მისაღებად. ისტორიულად სარწყავი არხების დიდი სისტემა იყო განთავსებული ტირიფონისა და ალაზნის ველზე. სასმელი წყლის არხების შესახებ სანიმუშო მასალებს იძლევა სხალტბის წყალსადენის შესწავლა. საბას განმარტებით, ქვებისგან აგებულ არხებს რუსხმულები ეწოდებოდა. წყალსადენიანი წყაროს გამომყვანებს ძველ საქართველოში ქუქანკები რქმევიათ.

ლიტ.: ი. ანთაძე, წყლის მფლობელობა და სარწყავი არხი ძველ საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

ასალი - ცხენის ზურგსა და გავაზე გადასაფარებელი ხალიჩურად ნაქსოვი ანდა აპლიკაციებით გაწყობილი ქსოვილი. ყოფაში გაიგივებული იყო ყაჯართანაც, რომელსაც მხოლოდ უნაგირზე გადასაფარებლად ხმარობდნენ. ლიტერატურაში ასალის მნიშვნელობით გვხვდება აგრეთვე „ორთუქი“ (ცხენის გავაზე გადასაფარებელი) და „შატროვანი“. ფეოდალურ საქართველოში გავრცელებული იყო ოქრომკედით ნაქარგი და ოქროს ან ვერცხლის კილიტებით, ბურთულებით, ზოგჯერ კი ძვირფასი თვლებით შემკული ასალი. ფეოდალურ ხანაში ასეთი მდიდრული ნახელავი ასალები ქართული ოქრომკედის ნაქარგობის სხვა ნიმუშებთან ერთად თურქეთსა და ირანში გაჰქონდათ. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში შემონახულია ნაქსოვი ასალები, რომელთაც საპატარძლოები უქსოვდნენ საქმროს ნათესავ მამაკაცებს.

ლიტ.: გ. ჩაჩაშვილი, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

ასამთავა - გობის გასაკეთებელი ხელსაწყოს ერთ-ერთი ნაწილი, რომელიც წარმოადგენს მამოძრავებელ ღერძს. ერთი ნაწილით, რომელზედაც რკინის სამთავაა, მიმაგრებულია ფეხზე. მეორე ნაწილით კი, რომელიც უფრო სქელია, გამაგრებულია საგობე ხეში.

გ.გ.

ასტამი - გორდა - თაბახზე დარჩენილი ცომის ასაფხეკი, პიბრტყელი, ჩიბუხისებრი საგანი. ხმარობენ ასევე კერიასა და ბუხარში საცეცხლო საქმიანობისათვის. ზოგიერთი ბრტყელპირა ასტამით თონიდან პურს იღებდნენ.

ასაჰყალო//ასაჰყალი - 1. დაბღების გამოსაყენებელი ჭურჭელი. მასში დაბღები ხსნიდნენ კირს, რასაც ფეხსაცმლის საპირის ტყავს უსვამდნენ. 2. უსტაბაშის თანაშემწე.

ატარი (სამეგრ.) - ჯამისმაგვარი ჭურჭელი ცაცხვის ან თხმელის ხისგან ნაკეთები, ხვეწდნენ ჩარხზე. ოჯახში 20-მდე ატარი იყო. ატარს იყენებდნენ ღომისა და პურის საწყაოდაც. გამოიყენებოდა XVI-XVII საუკუნეებში ოდიშში, ატარი 0.4 ლიტრს იტევდა.

ლიტ.: გ. ჯაფარიძე, ნარკვევები ქართული მეტროლოგიის ისტორიიდან, 1973.

ატრია//ანტრია (ხევი, გუდამ.)//მოტლეშილაი//მოსმულაი (თუშ)- ოთხკუთხედად დაჭრილი მოხარშული ცომი. ხორცთან მოხარშულ ატრიას „ალტამეებ“-ს უწოდებდნენ (ხევს). ძველისძველი კერძია. მოიზილება უხაშო ცომი, ხის „სათხელებელათი“ ხონჩაზე გააბრტყელებდნენ. ატრიას ხარშავენ წყალში ხანაც რძეში (ხევი, გუდამ). მზას ესხმევა ხახვსა და კვერცხში გაქნილი ერბოიანი კალტი. ერბოს მაგიერ ნიორწყალიც იციან. როგორც იოლად დასამზადებელი კერძი, განსაკუთრებით ხელმისაწვდომია მეცხვარეების ნაუცბათევი სადილისათვის.

ნ. ჯ.

აუზი - წყლის რეზერვუარი (იხ. ავაზანი).

აფთარი - მაღალი საცერულის სახეობა. ერთგვარი საბრძოლო იარაღი. გავრცელებული იყო ხევსურეთსა და აღ. საქართველოს მთიანეთში. საცერულის ეს სახეობა რკინისაგან მზადდება. ესაა რგოლი, რომელსაც ქვემოთ მხრებიანი აშია აქვს, ხოლო ზემოთ მაღალი წაწვერილი და ერთმანეთისაგან საკმაოდ დაშორებული კბილები. აფთარის კბილების რიცხვი და სიმაღლე ცვალებადია, მისთვის დამახასიათებელია უსწორმასწორო ალესილი კბილები, ამის გამო საცერულის ამ სახეს ლესულაც ეწოდება. ხევსურეთში ლესულას სახედრის ნალისაგანაც ამზადებდნენ. ზომაზე გამოჭრილ ნალს კბილებს გაუკეთებდნენ, შემდეგ ალესავდნენ და საცერულიც მზად იყო. ვინაიდან მაღალი აფთარი ძალზე თხელია, მას ცერზე სწორად დგომა არ შეუძლია, ამიტომ მას ორივე მხრიდან რგოლებს უმატებდნენ.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, ხევსურული საცერული, შრომები ტ. II, 2000.
მ. ქ.

აფთი - „მახვილია ბრტყელი და ტარგრძელი“(საბა). ქართულ ეთნოგრაფიულ სინამდვილეში აფთი აღარ გვხვდება. ივ. ჯავახიშვილის დაკვირვებით აფთი ზოგან შედარებულია ალებარდს, ზოგან კი ცულთან.

ლიტ.: სულხან-საბა, ლექსიკონი ქართული, ტ. I. 1991. ივ. ჯავახიშვილი, მქემკი, ტ. III-IV, 1962.
მ. ქ.

აფრა - მაგარი ტილოს ნაჭერი, რომელიც დამაგრებულია ანძაზე და ქარის ზემოქმედებით ხომალდი მოჰყავს მოძრაობაში. აფრა არის სხვადასხვა სახის, მაგ., ოთხკუთხა, პირდაპირი, ირიბი. უძრაობის დროს აფრა აკეცილ მდგომარეობაშია, ხოლო ქარის ამოვარდნის შემთხვევაში მეზღვაურები გაშლიან აფრებს და სასურველი მიმართულებით მიცურავენ.

ე.ნ.

აფხარცა - აფხაზების ორსიმიანი ხემიანი საკრავი. აქვს ვიწრო, ნავისებური კორპუსი. თავი, ყელი და მუცელი მთლიანი ხისგანაა გამოთლილი. საერთო სიგრძეა 70-80 სმ. კორპუსი ამოღრუებულია, თავფიცარი - ბრტყელი. ამოჭრილია სახმო ნახვრეტები (კვადრატული, ნახევარწრიული), თავი მრგვალი ან ოვალურია. სიმები ძუისაა. კორპუსზე ქვედა მხრიდან დაკრულია ფისი, რომელზედაც დაკვრის წინ ხემის ძუას გაუსვამენ ტემბრის ხარისხის ასამაღლებლად. საკრავის წყობა კვარტულია. შემსრულებელი უკრავს მჯდომარე, საკრავი უდევს მუხლებს შორის.

აფხარცა მზადდება ფოთლოვანი ჯიშებისაგან. მასალას არჩევდნენ არა აკუსტიკური თავისებურებების გათვალისწინებით, არამედ დასამუშავებლად რბილი ჯიშების მიხედვით. თავფიცრად გამოიყენება ალვის, ფიჭვის, სოჭის ან ცაცხვის მასალა, 2-3 მმ სისქის. მასზე ამოჭრიან სახმო ნახვრეტებს. ჩამოჰკიდებენ ცეცხლის თავზე ან მზეზე გამოაშრობენ. სიმები ძუისაა. ხემის რკალად გამოიყენება ადვილად ღუნვადი ხის ჯიშები (თხილი, წყავი, შინდი). როგორც წესი, საკრავს ამზადებდა თვით შემსრულებელი. აფხარცის ფუნქცია ეპიკური (ისტორიულ-საგმირო) სიმღერების თანხლებაა. ინფორმატორთა ცნობით, ბრძოლაში ყველა რაზმს თავისი მეაფხარცეები ჰყავდათ, რომელთაც საკრავი ცხენის უნაგირზე ჰქონდათ დაკრული. ბრძოლებს შორის დასვენების დროს თხზავდნენ გმირთა სახოტბო და მხდალთა გასაკიცხ სიმღერებს.

აფხარცას მიეწერებოდა ტკივილის შემამსუბუქებელი თვისება. დაჭრილისათვის ტყვიის ამოღების დროს ტკივილის შესამსუბუქებლად უკრავდნენ აფხარცაზე. ცნობილია ამ ჟანრის ე.წ. „დაჭრილის სიმღერები“, რომლებიც ტრადიციულად აფხარცის თანხლებით სრულდებოდა. წესად იყო ასევე ავადმყოფთან ღამის თევა, მისი გართობის მიზნით აფხარცის დაკვრა, აფხარცის თანხლებით სრულდებოდა საწესო, სიმღერები, დამხრჩვალის სულის დაჭერის სარიტუალო სიმღერა „აფსტაგა“. ეს რიტუალი ასეთია: დამხრჩვალს როცა მიაბარებდნენ მიწას, ნათესავები შეიკრიბებოდნენ მისი „სულის დასაჭერად“, რათა სული წაიყვანონ და სხეულთან მიაბარონ. ამისათვის ამზადებდნენ გუდას, მოაბამდნენ აბრეშუმის ან ვერცხლის ზონარს, გუდას მიუშვერდნენ მდინარეს სავარაუდო ადგილას, სადაც დაიღუპა კაცი. გუდის ჰაერით გაბერვა ნიშანი იყო იმისა, რომ სული გუდაში შევიდა. გუდას თავს მოუკრავდნენ და გაემართებოდნენ სასაფლაოსაკენ მხიარული სიმღერით. საფლავზე „გუდიდან გამოუშვებდნენ სულს“ აფხარცის დაკვრით. ასეთივე წესი სრულდებოდა კლდიდან გადაჩეხილის, ხიდან ჩამოვარდნილის და საერთოდ, არაბუნებრივი სიკვდილით სახლის გარეთ დაღუპულის „სულის დასაჭერად“ (ამ რიტუალში ზოგჯერ ჩასაბერი საკრავი აჭარპანიც მონაწილეობს). აფხარცაზე უკრავდნენ მიცვალებულთან, დასაფლავების წინა ღამეს. აფხაზთა ტრადიციით, მამას შვილის დატირების უფლება არ ჰქონდა, ამიტომ აფხარცაზე დამკვრელი ამაში აქსოვდა მთელ ნაღველს, რაც, აფხაზთა რწმენით, აკეთილშობილებს მიცვალებულის სულს და მამის მწუხარებას ამსუბუქებს. აფხარცა ტრადიციულად ნართული თქმულებებისა და საგმირო სიმღერების თანმხლები საკრავია.

ლიტ.: К. Вертков, Г. Благодатов, И. Хашба, Абхазские народные музикальные инструменты,Сухуми, 1967; М. Хашба, Жанры абхазской народной музыки, Сухуми, 1983.
მ. შ.

აქანდაზი - 1. რკინის მომცრო ნიჩაბი, ნაცრისა ნაკვერჩხლის გამოსაღები. 2. ნაგვის ასაღები.

აქატი - ნახევრად ძვირფასი ქვა, ქალცედონის სახესხვაობაა, გამოირჩევა ბუნებრივ-ზოლებრივი შეფერილობით. ჯერ კიდევ უძველესი სამყაროს ხელოვნებაში გვხვდება აქატით დამზადებული ნივთები. ფართოდ იყენებდნენ სამშენებლო საქმეში, მაგ., იატაკის მოსაპირკეთებლად. აქატისაგან ამზადებდნენ სხვადასხვა ნივთებს (მაგიდა, ქანდაკება, სკამი, დანა-ჩანგლის ტარები). აქატით შემკულია თრიალეთში მიკვლეული ბრინჯაოს ხანის კულონი, ანტიკური ხანის არაერთი ნივთი. მცხეთის სამთავროში გვხვდება აქატის ბეჭდები, ინტალოები და სხვა. საქართველოში ცნობილი იყო აქატის საბადოები, საიდანაც ხდებოდა ამ მინერალის ამოღება და დამუშავება (ახალციხე, თეძამი, ზუბი, ოფიტარა და სხვა.).

ლიტ.: ვ.ზუბხაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ.

აქიქი - იუველირი//ბრილიანჩიკი, რომლიც ჩვეულებრივ ოქრომჭედელს წარმოადგენდა, მაგრამ მეფის რუსეთის მთავრობის განკარგულებით თბილისში ისინი ცალკე იქნენ გამოყოფილნი და ვიწრო სპეციალობის ხელოსნებად იქცნენ.

მ.ბ.

აღვირედი//რახტი - „ოქროთი დაფენილი და მორთული ლაგამი“ (ნ. ჩუბ.), „აღვირედი ოქროს და ილეკროს ლაგამი“ (საბა). იხმარებოდა საზეიმო ან სარიტუალო ცერემონიების შესრულებისას.

ნ. ჯ.

აღვირი - შეკაზმული ცხოველების სამართავი მოწყობილობა, რომელიც დამზადებულია ტყავის ფართო თასმებისაგან და პირუტყვს ჩამოეცმევა თავზე. ცხენის აღვირს აუცილებლად უკეთდება რკინის მრგვალი ლაგამი (იხ.), რომელიც რგოლებითაა დამაგრებული აღვირზე, ლაგამი ცხენს ამოედება ყბებში და მხედარი მისი მეშვეობით აძლევს მიმართულებას. აღვირს პრაქტიკული დანიშნულების გარდა სამშვენისის ფუნქციაც ჰქონდა დაკისრებული და მას არცთუ იშვიათად, სხვადასხვა სახეებით ამკობდნენ.

აღი (ხევს.) - ბრინჯაოს ყალიბი, რომლის მეშვეობით ჩამოისხმებოდა და ფორმაში მოექცეოდა სხვადასხვა საოქრომჭედლო ნახელავი. ზოგჯერ აღის მეშვეობით ორნამენტი მზადდებოდა ცივი კვერვის მეთოდითაც.

ე. ნ.

აღკაზმულობა ცხენისა // საკმაზი // აკაზმულობა // დალახტული // საკმანძი (ქიზ.) // შეკაზმულობა (კახ.ფშ.)//(გურ.) //მართულობა (ხევს.) - „ქვაბს შეიყვანა ტაიჭი, მოჰხადა აკაზმულობა“ (ვეფხ.ტ.)… ქართველთა ყოფაში ცხენი უძველესი დროიდან გამოიყენებოდა. მეცხენეობა თითქმის ყველა კუთხეში იყო განვითარებული. ცხენის ჯოგი ჰყავდათ ქვემო და შიდა ქართლში, თრიალეთში, ჯავახეთში, გარე კახეთში, იმერეთში, სამეგრელოსა და გურიაში (ვახუშტი). მრავალი მიზეზი არსებობს იმისა, რომ ცხენის აღკაზმულობა, როგორც ერთ-ერთი ძირითადი მომენტი მხედრისა და ცხენის ურთიერთობაში, სრულყოფილად წარმოედგინათ. აკაზმულობის ყველა შემადგენელი ნაწილის ფუნქცია ისეა შემუშავებული, რომ ერთი ნაწილის არასწორმა გამოყენებამ ცხენისა და მხედრის შეუთავსებლობა არ გამოიწვიოს. ამიტომ გათვალისწინებული უნდა იყოს ცხენის ზომები და ზურგის ფორმა. ცხენის აკაზმულობა შემდეგი ნაწილებისგან შედგება: უნაგირი, კეხი, უზანგები, აღვირი, საძუე, სამკერდე, თექალთო, საოფლე, გარსაკრავი ღვედები, ბარგის ამოსაკრავი თასმები, გვერდის საყბეურები, ფრთები, მოსართავები, ბალიშის მომჭერი, სამუცლე, სამუხლე, საბუზე, საყელო, ავშარა, მათრახი. კარგად აღკაზმული ცხენი, პრაქტიკული საჭიროების გარდა, მხედრის ავტორიტეტულობის მიმანიშნებელიც იყო.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში,
1973.
ნ. ჯ.

აღლუზი (თბ.) - ხალასი, ბაჯაღლო ოქრო, ამაზე მაღალი სინჯის ოქრო აღარ არსებობს.

აყალო - 1. თიხის განსაკუთრებული ჯიში, რომელიც მუშავდება და მისგან შენდება კერამიკული ნაწარმი. საჭურჭლე ნედლ მასალას იმერეთში „მიწას“ უწოდებენ, დაზელილ მიწასაც „მიწა“ ჰქვია, თიხა კი ეწოდება მხოლოდ გამომწვარ ჭურჭელს-კერამიკას. ზედმეტად „ცხიმიანი“ და ზედმეტად „მჭლე“ მიწა ჭურჭლის დასამზადებლად არ ვარგა, ამიტომ ხელოვნურად ხდება ცხიმიანი მიწის „გამჭლევება“ და პირიქით. საუკეთესო საჭურჭლე მიწად საშუალო პლასტიკურობის მიწა ითვლება. ხარისხის მიხედვით არჩევენ დიდ, საშუალო და მცირე პლასტიკურობის მიწებს. აყალო იზილება როგორც ფეხით, ასევე მანქანითაც. ჭურჭლის დასამზადებლად იმერეთში ორშრიანი „აყალოსა“ და „თირის“ ნარევს იყენებენ.

აყალო „წებოიანი“, „ცხიმიანი“, „მსუქანი“, „კეჟური“, „ფიცხი“, „ძარღვიანი“ და ხელში კარგად დამყოლი მიწაა. წითელ-ჭრელი დაჰკრავს, დაზელის დროს კარგად იწელება. აყალო იმის გამო, რომ ნიადაგში ღრმად დევს და წებოვანია, ძნელად სათხრელი მიწაა. თხრის დაწყებამდე საჭიროა მიწის ზედაპირის გადაცლა 10-50 სმ-ის სიღრმეზე. მიწის ახალი საბადოს აღმოჩენას გარკვეული ცოდნა და გამოცდილება სჭირდება. ყოფილა შემთხვევა, როცა ხელოსანს ამ მიზნით რამდენიმე ორმოს მოთხრა დასჭირვებია.

2. ჭურის მიწა დასავლეთ საქართველოში, ჭურის დასაგოზ-დასაგლესი თიხა. აყალო სამგვარია; ყვითელი, მოწითალო და რუხი. ყველაზე ხარისხიანია ყვითელი აყალო, რომელიც სხვადასხვა ადგილებშია მისაკვლევი და საპოვნი. როცა ასეთ მიწას შეიგულებენ, მოთხრიან ბარ-თოხით, მიიტანენ სახლში და მცირედ დაალბობენ. შემდეგ დაყრიან ფიცრებზე (ბრტყელ ქვაზე, თუნუქზე) და დაზეპავენ კეტით, ისე რომ დაუმუშავებელი არც ერთი მონაკვეთი არ უნდა დარჩეს. დაზეპვისას მიწა უფრო და უფრო ყვითელ ფერს ღებულობს და მოქნილი ხდება. როცა ეს პროცესი დასრულდება, აყალოს ნაჭერ-ნაჭერ დაადებენ ბადიმებს და გლესენ კვეჟოს მეშვეობით იმ პროცესამდე, სანამ ჭურისთავზე ოვალური ფორმის სახურავი არ წარმოიქმნება. შემდეგ ზედ წყალს მოაშხეფებენ და ხელით გადაგლესენ, ისე რომ ღვინო ჭურში სრულიად ჰაერშეუვალი რჩება. ღია მარნებში აყალოს ყოველ წელს ცვლიან და ზედ აყრიან „ხვარხვალ“ მიწას ან ქვიშას, წყალი რომ კარგად გაატაროს და ამავე დროს, ჭურისთავი დაცული იყოს მზისა და სიცხის ზემოქმედებისაგან. ჭურის მოხდის დროს ჯერ მიწას მოაშორებენ, გადაცოცხავენ, შემდეგ ხის ბარით შემოუყვებიან, წრიულად შემოჭრიან, თუ დიდი ჭურია, აყალოს ორ ნაწილად გაჭრიან, გადაიღებენ და შემდეგ მოხდიან ბადიმებსაც.

ც.კ.
ე. ნ.

აყარი - მთიულურ სახლში, კერის ასწვრივ ჭერში დამაგრებული ხის კონსტრუქცია, რომელიც საკიდის მოვალეობას ასრულებს. ესაა დაახლოებით 4.5X1.5 მ ზომის ხისგან შეკრული ჩარჩო, რომელშიც ჩასმულია ხისავე ქიჭოები, ანუ კაპები, რომელზედაც საჭიროების დროს ჩამოიკიდება სველი ტანისამოსი ან გასახმობ-გასაშრობი სურსათ-სანოვაგე (შაშხი, ჩირი, და სხვა.). აყარის ძელებზე დადებული იყო სქელი ფიცრები, რომ ჭერი დაცული ყოფილიყო კერაში ავარდნილი ნაპერწკლებისგან.

ლიტ.: ვ. ჩიქოვანი, მთიულური სახლის კერა, ძმ. №2, 1990.
ე. ნ.

აშალი - აშლის დაშლა (ხევს.) თხელი სარიტუალო პურები, რომელსაც აცხობდნენ ხევსურეთში ბავშვის ავადმყოფობისაგან განკურნების მიზნით. ხევსურები ბავშვის ავადობას აბრალებდნენ სალოცავის დობილებს და მათ საამებლად კლავდნენ თიკანს და აცხობდნენ აშალს. აშალი არის ორმოცამდე თხელი პური, რომლებთაც საწინაოდ ყველიანი ან ხორციანი ქადა უძღვის. აშალს მიიტანდნენ ხატში, დასტურები ამ ძღვენს დააწყობდნენ ხის ტაბაკზე, გაიტანდნენ გარეთ და ხუცესი წარმოთქვამდა ბავშვთა განსაკურნებელ ლოცვას. ამასობაში ერთი დასტური ხმამაღლა დაიძახებს: „აშალი, აშალი“, რაზედაც ბავშვები ერთ ჯგუფად შეიკვროდნენ და დასტურისგან გადასროლილ პურებს იჭერდნენ.

ლიტ.: ალ. ოჩიაური, ქართულ ხალხურ დღეობათა კალენდარი, 1988.
ე. ნ.

აშურა (აჭარ). - საგანგებოდ შემზადებული წვნიანი საჭმელი, რომელიც კეთდებოდა მთვარის ფაზის გარკვეულ ეტაპზე სხვადასხვა შერეული მარცვლეულისაგან, სუპივითაა და შიგ ხურდა ფულსაც ყრიან. ხალხის რწმენით, ვისაც საჭმელში ეს ფული შეხვდება მას სიმდიდრე არ მოაკლდება.

ლიტ.: ი. ზოიძე, რელიგიური წეს-ჩვეულებები აჭარაში, საკანდიდატო დისერტაცია, 2005.
ე. ნ.

აჩაჩა, აჩაჩი - აქ: სახვნელი იარაღი, მსუბუქ სახვნელთა შორის შედარებით რთული კონსტრუქციისა, ჩუთზე (იხ.) ცოტა მოზრდილი და მძიმე, რომელსაც ჩუთისგან გასხვავებით ჰქონდა საკვეთელიც. აჩაჩა გავრცელებული იყო ფშავსა და ქართლ-კახეთში. შედგებოდა: მხრის, ხელნის, ქუსლის, კბილას, ხმალას, სახნისისა და საკვეთლისაგან. აჩაჩის მასალად იყენებდნენ: თელას, იფანს, წიფელს, მუხას. აჩაჩა ძირითად სახვნელ იარაღს წარმოადგენდა ფშავში. აჩაჩის ეს სახეობა უმთავრესად გამოიყენებოდა თხელფენიან სახნავ ადგილებში და ასევე მთის ფერდობ ადგილებზე. ფშავური აჩაჩით ხვნასთან დაკავშირებული შრომითი გაერთიანება „ხელნაცვლობის“ სახელწოდებით იყო ცნობილი. ამ გაერთიანებაში მონაწილეობდა ორი ოჯახი თითო უღელი ხარით. აჩაჩისათვის საჭირო რკინის ნაწილებიც თითო ნაჭერი შეჰქონდათ და ერთმანეთს დღეების თანაბარი რაოდენობით ეხმარებოდნენ. აჩაჩა ბარის მიწათმოქმედებაში მხოლოდ მეორე რიგის სამუშაოებისათვის (მიწის ხელმეორედ გადახვნა-აოშვა) გამოიყენებოდა. აქაც შრომითი გაერთიანება („ნაცვალგარდა“ - ქართლი, „ხელნაცვლობა“ - კახეთი) სანაცვლო ურთიერთდახმარებას წარმოადგენდა. თითო წევრი ამ პატარა გაერთიანებაში შედიოდა თითო ხარით და აჩაჩისათვის საჭირო თითო რკინის ნაწილით. აჩაჩის ტიპის სახვნელი იარაღი გავრცელებული იყო მთელ კავკასიაში. ტიპოლოგიურად იგი ენათესავება ძველი აღმოსავლეთისა (შუმერულ, ბაბილონურ, ასურულ) და ხმელთაშუა ზღვის რეგიონის სახვნელებს.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, თიანეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიციის მოკლე ანგარიში, ენიმკის მოამბე, ტ. XI, 1941.
გ. ჯალაბაძე, მემინდვრეობის კულტურა აღმოსავლეთ საქართველოში, 1986.
თ. გ.

აჩაჩა ფშაური - სახვნელი იარაღის ტიპი. გავრცელებულია ივრის, ფშავის, არაგვისა და თეთრი არაგვის ხეობებში. სახვნელი იარაღის ნაწილებია: მხარი, ერქვანი, ქუსლი, ხმალა, სახნისი, საკვეთელი. იგი სხვა სახვნელებთან შედარებით (კავი, ორხელა) მძიმე და დიდი ზომისაა. მასში ორი უღელი ხარი იყო შებმული.

ფშაური აჩაჩა მესხური არონას, ქსნური გუთნისა და რაჭული სახვნელის მსგავსად ფერდობის დასამუშავებლად გამოიყენება.

მისი „მხრის“ მეშვეობით ხდება ერქვანისა და ხმალას აწევ-დაწევა, რითაც ხდება ხვნის სიღრმის რეგულირება. ერქვანით, გუთნისდედა, კვალის მიმართულებასა და ხვნის სიღრმის რეგულირებას ახდენს. ერქვანზე დაკიდებული იყო ქარჩი და საფხეკი (გუთნის კბილის გასაწმენდად). ფშაური სახვნელი იხმარება მძიმე მიწების დასამუშავებლად. იგი ოთხმხრიან სახვნელთა ტიპს განეკუთვნება.

ფშაურ სახვნელში შებმული იყო ყევარი ხარი (ორი წყვილი). მუშაობის პრინციპი: სახვნელის მხარი ისე იყო მოხრილი, რომ დაბოლოება საძირის უღელზე ყოფილიყო მიბმული, ხოლო გახრილობის კუთხეში მოთავსებულ ნაჩვრეტზე გამობმული შოლტკავებით წინა ხარის უღელი უკავშირდებოდა სახვნელს.

ფშაურ სახვნელში დასტურდება ხარის შესაბმელი უღლების ზომების ურთიერთმიმართების დაცვა, რაც ფრთიან გუთანზე არის მიღებული. კერძოდ, საძირეში ხარს მეტი ძალა ადგება, ვიდრე სიმძიმის წევის ძალიდან რამდენიმე მეტრით დაშორებულ წინა ხარს. ამის გამო საძირის უღელი გრძელი კეთდებოდა, წინა უღელი კი მოკლე. ეს დაშორება აიხსნება, ერთი მხრივ, იმით, რომ მეხრის მოძრაობა ხართან მუშაობის დროს ადვილდება, მეორე მხრივ, გრძელი უღლით სახვნელი მიწის ზედაპირიდან მოცურდება. გამწევი ძალისა და წევის ძალის ამგვარი განაწილება ხალხის დაკვირვების საფუძველზეა შემუშავებული, რომელიც სხვა ხალხთა სამეურნეო პრაქტიკაში არ დასტურდება.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, თიანეთის ეთნოგრაფიული ექსპედიციის მოკლე ანგარიში. ენიმკის მოამბე, XI, 1941. გ. ჩიტაია, ქართლის ეთნოგრაფიული ექსპედიცია 1948, მიმომხილველი, I, 1949. გ. ჯალაბაძე, მემინდვრეობის კულტურა აღმოსავლეთ საქართველოში, 1986.
ა.გ.

აცისკანა - პატარა მაშა, იარაღი კოსმეტიკური საქმიანობისათვის (იხ. ტანტრიაბეჩი).

აჭარპან - აფხაზური ჩასაბერი საკრავი, სალამურის ტიპისა. განეკუთვნება ერთღერიანი გასწვრივი ფლეიტის ტიპს. სახელწოდება მომდინარეობს იმ მცენარის სახელიდან, რისგანაც მზადდება - აჭარპანი (დიყი). ზოგჯერ მზადდება ანწლის, გოგრის ღეროს ან სხვა რბილგულიანი მცენარისაგან.

აჭარპანს ამზადებენ მწყემსები. აგვისტო-სექტემბერში მცენარის ღეროს ჭრიან. ამ დროს მოჭრილი მცენარე გამომშრალია და უკეთესად იჟღერებს. დამუშავება ხდება დანით. სახმო ნახვრეტებს შორის მან- ძილებს თითებით მონიშნავენ. ზემოდან აქვს სამი ნახვრეტი, ხოლო ქვემოთ ერთი. ამოაღრუებენ გახურებული შანთით და დადებენ გამოსაშრობად. დაკვრის წინ საკრავს ალბობენ: წყლის ჭავლს შეისრუტავენ და ცოტა ხანს ასე დააყოვნებენ.

შემსრულებლები არიან მწყემსები. ამ საკრავის ერთი საინტერესო თავისებურებაა ის, რომ დაკვრის დროს შემსრულებელი დაკვრას ხმასაც აყოლებს და მიიღება ორხმიანობა. აჭარპანზე უკრავდნენ დამხრ- ჩვალის ან კლდიდან გადაჩეხილის „სულის დაჭერის“ რიტუალის შესრულების დროს. მდინარის ნაპირზე მიმავალთაგან ერთი აჭარპანზე უკრავდა. ხალხის რწმენით, საკრავი გაჩუმდებოდა იქ, სადაც გვამი უნდა ყოფილიყო. ამგვარი წესი ცნობილია ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის ხალხებში. ამ საკრავზე სრულდებოდა საცეკვაოებიც და სხვა ჰანგებიც. მაგრამ აჭარპანი მაინც მწყემსურ ყოფას უკავშირდება..

ლიტ.: И. Хашба, Абхазские народные музикальные инструменты, Сухуми, 1967.
მ. შ.

ახალუხი - მამაკაცისა და ქალის შიდა სამოსელი. მასალად გამოიყენებოდა ბამბის, აბრეშუმისა და შალის ქსოვილები (ყარამანდულა, სატინი, დიმიკიტონი, ქიშმირი, ხამი, ნაშური ე.წ. შავი ფართლეული და სხვ. ახალუხი ფორმით ჩოხისებურია, საყელო დამდგარი აქვს და გულდახურულია. აქვს სწორი სახელოები, გვერდებში შედგმული კალთებით. ჩოხაზე მოკლეა, გულისპირზე აქვს ჯიბე, ზოგჯერ დასარჩულებულია. სეზონის მიხედვით ბამბაფენილი და დალიანდაგებული.

XIX ს. II ნახევარსა და XX ს. დასაწყისში საქართველოში მასობრივად გავრცელდა სამი ფორმის ახალუხი: 1. ქართული, ანუ მოკლე ახალუხი, რომელსაც ჰქონდა ნაოჭი და ქართველ გლეხობაში იყო გავრცელებული. 2. ჩერქეზული, ანუ გრძელი და უნაოჭო, რომელსაც თავადები და წარჩინებულები იცვამდნენ. 3. ქალაქური, ანუ დოშლუღიანი, რომელის მომხმარებლები ქალაქის ვაჭარ-ხელოსნები და წვრილი მოხელეები იყვნენ.

ახალუხის უმოკლეს ვარიანტად უნდა ჩაითვალოს სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში გავრცელებული მამაკაცის ტანსაცმლის კომპლექტში - „ჩაქურა“ (იხ.) შესული წელამდე სიგრძის „ზუპუნა“.

ძველად მამაკაცის ჩასაცმელ საგარეო ფორმად, კავკასიაში, ჩოხა-ახალუხის ერთობა ითვლებოდა. წარჩინებულთა წრეში კი მათ ყოველდღიურად ხმარობდნენ.

თუ მამაკაცებში ახალუხს ჩოხის ქვეშ ატარებდნენ ქალები მას კაბის შიგნით იცვამდნენ.

ქსნის ერისთავის ანას მზითვის წიგნში (1692-1703 წწ.) ორი ახალუხია ნახსენები. ერთი დარაია ბაბთისა, მისის ოქროს ჯაჭვის თვლებით. ანუკა ბატონიშვილის მზითვის წიგნში (1712წ.) დასახელებულია ცხრა ახალუხი.

საქალო ახალუხების ორი ფორმა გვხვდება: ა) გრძელი და წინ ჩახსნილი; ბ) მოკლე და გულდახშული. გრძელი საქალო ახალუხი მამაკაცის ახალუხის მსგავსია: წელზე მომდგარი, კალთაგანიერი, მაღალი საყელოთი, წინ ჩახსნილი და ღილ-კილოებით შესაკვრელი. სახელოები სწორი, ზოგჯერ ყოშით დაბოლოებული. მეორე ფორმის ახალუხი მოხევე ქალის კომპლექტშია დამოწმებული. ეს არის მოკლე, გულდახშული და უკან ზურგში შესაკვრელი - უსაყელო და გრძელი სახელოებით.

ამ ტიპის საბავშვო ახალუხებს ხევში „კონდოლები“ ერქვათ. ორივე ფორმის საქალო ახალუხები გაფორმების მხრივაც იქცევენ ყურადღებას. მთავარ საშუალებებად გამოყენებული იყო ბუზმენტი და ვერცხმკედით მოქსოვილი ყაითანი. ყაითნით ირთვებოდა ახალუხის ნაპირებთან ერთად ნაკერებიც. კალთებზე იცოდნენ აპლიკაციის წესით სხვადასხვა ცხოველის (ჯიხვი, ცხვარი, ირემი) გამოსახვა. ახალუხი ფართოდ გავრცელებული ტანსაცმლის ტიპია და იგი დიდი ხნის განმავლობაში როგორც კაცის, ასვე ქალის შეუცვლელ სამოსს წარმოადგენდა.

ლიტ.: გ. ჩაჩაშვილი, ქართლელი გლეხის მამაკაცის კოსტიუმი XIX ს-სა. სსმმ ტ. XIX 1957.
ც. ბ.

ახორი - იხ. ბოსელი

ახუმა - აფხაზური მუსიკალური საკრავი, რომელსაც 28 სიმი ჰქონია და წარმოადგენს შუაზე გატიხრულ ოთხკუთხა ჩარჩოს, რომლის სიმები აქეთ-იქით მოქლონებითაა დაჭერილი. შესაძლოა იგი მუხლებზე დადებული თითების ამორტყმით იკვრებოდა, ეთნოგრაფიულ ყოფაში არ დასტურდება.

ე. ნ.

აჯაფსანდალი - მოხარშული საჭმელი, მზადდება კარტოფილის, პომიდვრისა და ბადრიჯნისაგან, შეაზავებენ ხახვით, ერბოთი და მწვანილეულობით.

ლიტ: ი. გრიშ. ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

აჯილაკი (სამცხ.)//აჯლა (ჯავ.) - 1. საქორწილო მაღალი ტახტი, დამშვენებული ხალიჩებით. გამართული მესხურ-ჯავახური დარბაზის ერთ-ერთ კუთხეში. აჯილაკზე ჯდომისას ნეფეს ნათლია (მეჯვარე) ეჯდა გვერდით, დედოფალს - მდადე. მისი მოწყობის წესს ასრულებდნენ როგორც კათოლიკე და მართლმადიდებელი ქართველები, ისე ებრაელებიც. 2. დაბალი, ფიჩვამოკრული კედლის სკამი მესხეთში.

ლიტ.: თ. იველაშვილი, აჯილაკი სამცხე-ჯავახეთში, ძმ. 55, 1980.
ლ. ბ.

აჯილღა (ქვ. ქართლ.) - სახვნელი იარაღი, ჯილღის ტიპისა. შედგება: მხრის, კბილას, ხმალას, ფრთის, კვალის, მანჭის, სახნისისა და საკვეთლისაგან. აჯილღის სახნის საკვეთელი პატარა ზომისა იყო და მსუბუქი. მუშაობდა ერთი უღელი ხარით. იგი შექმნილი იყო სამი სხვადასხვა სახვნელის ზოგიერთი ელემენტის შერწყმით. კერძოდ, აჯილღაში მოცემულია დიდი გუთნისათვის დამახასიათებელი ფრთა, კვალის მანჭი, საკვეთელი და სახნისი, არონას დამახასიათებელი გრძელი მხარი და ჯილღასთვის დამახასიათებელი კონსტუქციული სიმსუბუქე, რის წყალობითაც აჯილღა გათავისუფლდა ჯილღისათვის დამახასიათებელი ფამფალაკის აუცილებლობისაგან. ალგეთის ხეობაში მის გამოყენებას ჩამოსახლებულ მთიულებს მიაწერენ, თითქოს მათ მთიულურ კავს ფრთა მიუმატეს და ჯილღისაგან განსხვავებით აჯილღა დაარქვეს.

ლიტ.: გ. ჩიტაია, ეთნოგრაფიული მოგზაურობიდან აღბულაღის რაიონში, სსმმ, ტ. IV, 1928. გ.ჯალაბაძე, აღმოსავლეთ საქართველოს სამიწათმოქმედო იარაღების ისტორიიდან, 1960.
თ. გ.

ბაბაგანი - დაბალზე გადახურული ნაგებობა იმერეთსა და გურიაში.

ბაბთი - სამზითვო ტანსაცმელზე ოქრომკედით ნაკერი მორთულობა.

ბაბილო - მაღლარი ვაზი, უმეტესად ხეზე გაშვებულ ვაზს ეწოდება, ზოგჯერ საგანგებოდ აგებულ ხეების კონსტრუქციაზეა ასული. ასეთს ხეივანსაც უწოდებენ.

ბაბუჯები (ახალც.) - ქოშისებრი ფეხსაცმლის ტიპი. ქალების სახლში სახმარი. საპირედ გამოყენებული იყო წითელი მეში, ნაწიბურებზე ორნამენტებად „ნახში“ (ჩუქურთმა) ჰქონდა გამოყვანილი. „ნახში“ ნიშნავს ფეხსაცმლის ფერადი ძაფებით შემკობას. ახალციხელი ხარაზები ბაბუჯებს საგანგებოდ პატარძლებისათვის ამზადებდნენ.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

ბაგა - 1. მოწნული ან ხისგან გაკეთებული, ღარივით ადგილი ბოსელში საქონლისთვის საკვების ჩასაყრელად. ბაგაზევეა გამობმული კანჯოები, რომლითაც საქონელი დაიბმება. 2. წისქვილის ქვის გარშემო ხის ან რკინის რკალი, რათა ფქვისას ფქვილი არ გაიფანტოს.

ე. ნ.

ბადაგი - ყურძნის დადუღებული წვენი//ტკბილი. საბადაგედ იყენებენ შუა წურვისას წამოსულ მოსქო წვენს, რომელსაც მეტი სიტკბო აქვს, გაწურავენ საცერში და სპილენძის ქვაბით ნელ ცეცხლზე შემოდგამენ, თან ციცხვით გამუდმებით ურევენ, ნადუღარი წვენი თავზე მოიდებს ქაფს და ჭუჭყს, რასაც ქაფქირით მოხდიან. ზოგჯერ წვენს დუღილით განახევრებამდე მიიყვანენ და მერე გადმოიღებენ ცეცხლიდან. გაცივებულ ბადაგს სათანადო ჭურჭლებში ასხამენ და ინახავენ. მოიხმარენ სადღესასწაულოდ, სამკურნალოდ, სასტუმროდ.

ე. ნ.

ბადახში - წითელი ფერის ძვირფასი ქვა, რომელსაც მოიპოვებდნენ ტაჯიკეთისა და ავღანეთის მომიჯნავე რეგიონში, პროვინციად ბადახშანის ტერიტორიაზე. ბადახშს საქართველოში ლალთან აიგივებდნენ. როგორც იშვიათი სილამაზის ქვა დიდი პოპულარობით სარგებლობდა. ქართულ საიუველირო ნაწარმში არცთუ იშვიათად გვხვდება ბადახშით შემკული ნივთები. ჩვენთან მეტწილად სპარსეთის გზით შემოდიოდა.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქართველოში, 1965.
ე. ნ..

ბადე - 1. ზოგადი სახელი თოკისგან მოქსოვილი თევზისსაჭერი ხელსაწყოსი. საბას განმარტებით „ბადე არს თევზთა შესაპყრობელი: სათხეველი, ხულიხი, ღრიპონი, ჩიჩქინური, მასე, ზეღმა, ხელბადე“. ბადე ზოგი დასაგებია, ზოგი სასროლი. ბადე ჩვეულებისამებრ თვალედი (ცხრილისებრი) ქსოვილია, რომელიც მიღებულია ძაფის ჯვარედინად გადანასკვით თანაბარ მანძილზე, ხმარობენ თევზისა და ფრინველის დასაჭერად, გადასაღობად (მავთულის, თოკის ბადე და სხვ.), შირმად, თმის სამაგრად, სპორტში და სხვ. ბადური ქსოვა ერთ-ერთი უძველესია ქსოვის ტექნიკასა და კულტურის ისტორიაში. იგი ქვის ხანიდანაა ცნობილი. განათხარი მასალის მიხედვით საქართველოში თევზის საჭერი ბადეების გამოყენება ნეოლითის ხანიდანაა ცნობილი.

საქართველოში სათევზაო ბადეს უმთავრესად სელის ბოჭკოსაგან ამზადებდნენ.ძველი ბერძნული საისტორიო მწერლობის მიხედვით, ანტიკურ სამყაროში სათევზაო ბადის დასამზადებელ ერთ-ერთ საუკეთესო ნედლეულად კოლხური (ქსენოფონტეს სიტყვით, „წმინდა ფასიანური“) სელი იყო მიჩნეული. ამ უძველეს ტრადიციას უნდა უკავშირდებოდეს ის, რომ დასავლეთ საქართველოში (იმერეთი, სამეგრელო, აჭარა, აფხაზეთი და სხვ.) ახლო წარსულამდე სათევზაო ბადეებს სელის ბოჭკოსაგან ამზადებდნენ. სელთან ერთად ბადის დასამზადებლად საქართველოში ძველთაგანვე იყენებდნენ კანაფს, უფრო გვიან აბრეშუმსა და ბამბას, ბოლო ხანებში კი საყოველთაოდ გავრცელდა სინთეზური ბოჭკო.

ბადის საქსოვად ხმარობდნენ სხვადასხვა ზომის კოჭებს, ანუ ფირფიტებს და ხისა და ლითონის ჩხირებს, რომლებსაც ორკაპა და „ენიანი“ ბოლოები ჰქონდა. ბადის საქსოვი ჩხირი სხვადასხვა სახელწოდებით იყო ცნობილი - „მაქო“ (ზემო ქართლი), „ჩხაში“ (გურია, იმერეთი), „ფათქა“ (ქვემო იმერეთი) და სხვ. ბადეს ქსოვდნენ უმთავრესად მეთევზე-მებადურები (ზოგან ქალებიც ეხმარებოდნენ). მეთევზეობის ზოგიერთ რაიონში (განსაკუთრებით შავი ზღვის სანაპიროზე) მებადურის პროფესია მემკვიდრეობით გადადიოდა.

დანიშნულებისა და ფორმის მიხედვით, თევზსაჭერი ბადე სამი სახისაა: წყალგამწური (ტრალი, სასროლი, ფსკერული, ქისაბადე), გამხლართავი (ჩასადგმელი, მცურავი), თევზსაჭერი მახე (ჩასადგმელი, ვენტერი, ხოლიხი).

ხალხურ მეთევზეობაში სათევზაო მრავალ სახესხვაობათაგან ყველაზე გავრცელებულია სასროლი, ანუ სათხეველი, მოსასმელი ანუ გამოსასმელი, საჩხრეკავი, ანუ ხესკელი, ჩასაშვები, ანუ სახოპავი და სხვ. სასროლი ბადე კონუსისებრი მოყვანილობისაა და კიდეზე ტყვიები აქვს დაყოლებული წყალში ჩასაძირად. შუაში კი გრძელ თოკს უბამენ დასაჭერად. მოსასმელი ბადე სწორკუთხაა, გრძელი და განიერი, ერთ მხარეს ტყვიებს უბამენ, მეორე მხარეს კი ტივტივებს. მოსასმელ ბადეს წყლის ზედაპირზე სიგრძეზე შლიან და თევზს ბადის მოსმით იჭერენ. სახოპავი ბადე კვადრატულია, სარებზე ჭიმავენ და წყალში დგამენ. საჩხრეკავი ბადე მრგვალია, გიდელისებრი, ორკაპ ან მშვილდივით მოხრილ ჯოხზეა დამაგრებული. იყენებენ ქარაფოვან სანაპიროზე სათევზაოდ. ერთი და იმავე სახის ბადეები თავის მხრივ გაირჩევა ზომით და ზოგიერთი თავისებურებით.

სათევზაო ბადეს ყოფაში რიტუალური მიზნითაც იყენებდნენ. მას მაგიურ ძალას მიაწერდნენ. ზოგან მშობიარესა და ახალშობილს „ავი თვალისაგან“ „დაცვის მიზნით აფარებდნენ. ზემო იმერეთიდან ჩამოტანილი ერთ-ერთი ასეთი ბადე, „მშობიარე ქალის ბადე“, საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმში ინახება. იგი სასროლ ბადეს ჰგავს, საგულდაგულოდ შემკულია ოქროსფერი ფირფიტებით და ტილოსაგან გამოჭრილი ვარსკვლავებისა და ყვავილების აპლიკაციებით. ასეთი ბადის წარმოშობა დაკავშირებულია თევზის კულტის გადმონაშთების ამსახველ ხალხურ რწმენა-წარმოდგენებთან. 2. მშობიარე ქალის ბადე დასავლეთ საქართველოში. გავრცელებული რწმენის თანახმად, მშობიარობის შემდეგ მელოგინე ქალსა და ახალშობილს ავი სულები ეტანებიან, რათა ზიანი მიაყენონ. ამიტომ ქალს ბალიშის ქვეშ ამოუდებდნენ ხანჯალს, ხოლო ზემოდან გადააფარებდნენ წითელ სათევზაო ბადეს, რომელიც ტყვიების სიმძიმით მჭიდროდ გადაეფინებოდა საწოლს, რათა სულებს ვერ შესძლებოდათ საბანში შეძრომა. ზოგჯერ ასეთი ბადე 40 დღის განმავლობაში ეფარა მელოგინეს. თუ შესაძლებელი იყო ბადე მზადდებოდა წითელი თოკისგან, რაც მის სარიტუალო მხარეს წამოწევს წინ. ბადე ამავე მიზნით შემკული იყო ფერადი აბრეშუმის ფოჩებითა და ოქროსფერი ფირფიტებით.

ლიტ.: ქ. მირიანაშვილი, დასურათებული ლექსიკონი, 2008. ლ. ნებიერიძე, პედიატრიის ხალხური წესები საქართველოში, 2006.
ე. ნ.

ბადია - დიდი ზომის, ხის, თიხის, ან სპილენძის საწვნე ჭურჭელი. აქვს ჯამის ფორმა. გამოკვერილია სპილენძის ერთი ან ორი ფირფიტისაგან (ზომაზეა დამოკიდებული). აქვს სხვადასხვა სიმაღლის ღრმა ქუსლი, ბადიის კედლები სწორია, პირისკენ ოდნავ გადაშლილი, პირმოხვეული ან შიპიანი. …ბადია ძირითადად უორნამენტო ჭურჭელია. მხოლოდ მკრთალად ამოღარული წრეხაზები შემოუყვება. გვხვდება ქართულ წარწერიანი. მაგ. „ქ. მერაბისა“. ბადია მზადდება თიხისგანაც. საინგილოში დადასტურებულია, ჯამის ფორმის, ვერცხლის, ღვინის სასმელი ბადიები, რომლებსაც მზითევშიც ატანდნენ, რაც ამ ჭურჭლის პრაქტიკულ საჭიროებაზე მიუთითებს.

ც. კ.

ბადიმი - ჭურის ხის სარქველი, პირსაფარი, რომელზედაც დაიგლისება დაზელილი აყალო (იხ.) და ზედ დაეყრება „ხვერეფი“ (წმინდა) მიწა. ბადიმისათვის საუკეთესო ხედ ითვლება ნაძვი და ცაცხვი, ასევე, წიფელა და თელა. ბადიმი სამნაირია: მთლიანი (შედარებით პატარა ჭურებისათვის), ორნაწილიანი და შედგენილი რამდენიმე ნაწილისაგან. ყველა ტიპის ბადიმს შუაში ნახვრეტი აქვს მაჭრის დუღილისას ჰაერის გამოსასვლელად. კარგი ხის ბადიმი რამდენიმე წელს გაძლებს. შემოდგომით ბადიმებს მოხდიან, დაფხეკენ, დარეცხავენ, ცეცხლის ალზე მორუჯავენ და სუფთა ნაჭრით გაასუფთავებენ. ბადიმის განსაკუთრებულ სისუფთავეს განაპირობებს ჭურში ღვინის მომატების საშიშროება, რომლის დროსაც ღვინო ბადიმს შესაძლოა მოადგეს და თუ იგი სათანადოდ არაა დამუშავებული ამ თვალსაზრისით, ღვინოს „ხელს“ მისცემსს და გააფუჭებს.

ე. ნ.

ბავრუკი - მარილის მსგავსი თეთრი ფხვნილი, რომელსაც ოქრომჭედლები იყენებენ.

ლიტ.: ქელ. 2009.

ბაზაზი - ძირითადად ფართლეულით და საქსოვ-საკერავი ძაფებით მოვაჭრე.

ბაზაზხანა - ფართლეულობის სავაჭრო ფუნდუკი, ქარვასლა.

ბაზანა//ბარდანი (თბ.) - 1. შულოებად ამოხვეული აბრეშუმი, რომელიც 10-15 ფუთ აბრეშუმს შეიცავდა. 2. თხის ბეწვით ან მატყლის უხეში ძაფით ნაქსოვი დიდი ტომარა.

ლიტ.: ქელ. 2009.

ბაზარი - სავაჭრო ცენტრი, სავაჭრო სახლი//ქულბაქი, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში წარმოადგენდა მოსახლეობის ფართო მასებისთვის სხვადასხვა სახის საქონლისა და სურსათ-სანოვაგის, გაცვლაგამოცვლისა და ყიდვა-გაყიდვის უმთავრეს ცენტრს. საქართველოს დაბა-ქალაქებში უძველესი დროიდან არსებობდა ბაზრებიდა შესაბამისად მათთანაა დაკავშირებული ვაჭრობა-ხელოსნობის აღმავლობა. სტრაბონი იცნობს იბერიის ბაზრებს და ზოგადად მაღალი შეხედულებისაა მათზე.საქართველოს ქალაქების ცენტრალური ბაზრების გარდა, საეკლესიო დღეობებსა და დღესასწაულებზე, სხვადასხვა კუთხეში იმართებოდა ბაზრობები, რომელთაგან ზოგიერთი საკმაოდ მასშტაბური ხასიათის იყო.

ე. ნ.

ბაზმა - ერთგვარი სარიტუალო ცეცხლი. ბატონებით დაავადებულ ბავშვს, როცა გადალოცვის დრო მოუვა, ხონჩაზე დადებენ ტკბილეულს, ფერად ნაჭრებს და მათთან ერთად თიხის ჯამზე ანთებულ ცეცხლს, რომელიც უკიდია ნიგვზის ლებნებს და იწვის ლიცლიცა სუსტი, მოცისფრო ალით. იმერეთში არსებობს წყნარი ამინდის გამომხატველი გამოთქმა: „ისეთი ამინდია, ბაზმა არ დაქვრებაო“. ეს ხაზს უსვამს ბაზმის ალის სინაზეს და ზოგადად კარგად შეესატყვისება „ბატონების“ ჭირვეულ ბუნებას.

ე. ნ.

ბაზმაკი - ქრისტიანულ ეკლესიაში ყოველგვარი სანათის საერთო სახელწოდება, რომლის საწვავად ზეთი იხმარება. იგი მუდმივად ანთია ხატების წინ.

ბაზო - 1.საკარე ფიცრები. 2. ფერდობის დატერასება უკედლოდ.

ბაზუნა (თუშ.) - ხის პატარა ჭიქისებური ჭურჭელი, რომელშიც ერბო ან ერბო-კალტი თავსდებოდა, იგი ძირითადად მწყემსის ჭურჭელი იყო მომთაბარული ცხოვრებისთვის გამოსადეგი.

ბათმანი - საწყაო მასის ერთეული, რომელიც ირანიდანაა შემოსული საქართველოში. გამოიყენებოდა მარცვლეულის ასაწყველად. ირანული ბათმანი უდრიდა 3კგ, ხოლო ოსმალური 7,3 კგ. ეთნოგრაფიულ ყოფაში მარცვლეულის საწყაოდ ხმარობდნენ ხის ჭურჭლებს, რომლებშიც გარკვეული რაოდნეობის ბათმანი ჩაეტეოდა. აქედან გამომდინარე, დროთა განმავლობაში თავად ჭურჭელმაც ბათმანის სახელწოდება მიიღო.

მ. ხ.

ბათქაში - კირისა და სილის ნარევი, რომლითაც კედელს ლესავენ.

ბაირაღი - აქ: ეკლესიის წმიდა დროშა, მაცხოვრის, ღვთისმშობლის, განსაკუთრებით პატივდებული წმინდანთა გამოსახულებით. ჩვეულებრივ ინახება მარჯვენა და მარცხენა კლიროსების ახლოს, საიდანაც დიდ დღესასწაულებზე ჯვრით მსვლელობის დროს გამოაქვთ. ბაირაღი სიმბოლურად მართლმადიდებლობის ამქვეყნად გამარჯვებას მოასწავებს. ასეთი დროშის მატარებელს ბაირახტარი ჰქვია.

ლიტ.: საქართველოს ეკლესიის კალენდარი 2005. .2004;
მართლმადიდებლის მცირე ლექსიკონი, .2002.
ხ. ც.

ბაკანი//პინა - ღრმა გობი ნაღების მოსაყენებლად, ხევსურეთში მას საზისცვრესაც უწოდებენ, რომელზედაც რძეს ასხამდნენ. ბაკანი პირგანიერი იყო და ერბოს ბურთულების ზედაპირზე დაგროვებას უწყობდა ხელს. ბაკანი და პინაკი სხვა დანიშნულების ჭურჭლებსაც ერქვა და მარცვლეულის საწყაოდ გამოიყენებოდა.

ე. ნ.

ბაკი - საქონლის საზაფხულო სადგომი.

ბაკრუკი - საბას განმარტებით მარილს ჰგავს, ოქრომჭედლები ხმარობენ ოქროს დასადნობად, ელვარე წყალი არის, რომელიც ხაშურის მსგავსად გამოჰყრის. რკინა-მჭედლობაში მას თანუქარსაც უწოდებენ.

ბალავარი//ბალავერი//საძირკველი - ქვის საცხოვრებელი სახლის მიწაში ამოშენებული საფუძველი. ბალავარისათვის მიწაში გრუნტ ქანზე დასვლამდე ამოიჭრება 40 სმ-დან 1 მეტრამდე სიგანის თხრილი, რომელიც ამოივსება მასიური ქვებითა და კირის ან ცემენტის ხსნარით (ზოგიერთგან ვხვდებით მშრალი წყობის ბალავრებსაც), რომლებზედაც შემდეგ აიგება კედლები. ბალავარის სიმკვიდრეზეა დამოკიდებული აშენებული სახლის სიმტკიცე.

ე. ნ.

ბალარჯი - ცომის საფუარი.

ბალდუმი (იმერ. ლეჩხ. გურ.) -კურტნის საძუე, ამაგრებს კურტანს, იგი ძუის ქვეშაა ამოდებული, აკეთებდნენ ტყავისაგან ან ქსოვილისაგან.

ბალთა - ტანსაცმლის (ჩვეულებრივ, სარტყელ-ქამრის), ცხენის აკაზმულობის (ავშარა, აღვირი და სხვ.) ლითონის საკვრელი, ფირფიტა, რომლის ზედაპირი თითქმის ყოველთვის შემკულია სხვადასხვა გამოსახულებით, გრეხილით, ფერადი თვლებით. უკანა მხარეს აქვს ქსოვილზე ან ტყავზე დასამაგრებელი ყუნწი. ამავე მიზნით, ბალთას ზოგჯერ უკეთდებოდა ნახვრეტები. საქართველოში ბალთა გვხვდება ბრინჯაოს ხანიდან. ცნობილია არმაზისხევში აღმოჩენილი ოქროს თვალედი (ბადისებრი) ბალთები. ზოგჯერ უენო აბზინდსაც ბალთას უწოდებენ.

ლიტ.: ი. გაგოშიძე, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

ბალიში - 1. თავის დასადები, მოქნილი ტყავის ან ნაჭრებით შეკერილი. მატყლით, ბამბით, თივით გატენილი, ოთხკუთხი ფორმის. იცოდნენ ტყავის ყურ-ბალიშიც. ქართულ არისტოკრატიულ ოჯახებში გამოიყენებდნენ აბრეშუმისა და ხავერდას მოქარგულ ბალიშებს. ბალიშ-მუთაქებს პრაქტიკული დანიშნულების გარდა სამშვენისის დანიშნულებაც ჰქონდა. 2. ცხენის აკაზმულობის ნაწილი. ბალიში კეხზე მაგრდებოდა ერთი თასმით. ამზადებდნენ თხის ან ხბოს ტყავისას. ხევში მას ჯერ სილაგში ამუშავებდნენ, შემდეგ ძროხის გამდნარ ქონში ამოავლებდნენ და ყუთუღში მოქნიდნენ. სვანეთში ორი, ხოლო ხევსა და კახეთში 6 ნაჭრისაგან კერავდნენ. საბალიშე ტყავს ჭრიდნენ „ანდაზით“ (თარგი), რაც ორი სახისა იხმარებოდა: სარტყლისა და საპირის. სარტყელი//ყუები ეწოდებოდა ბალიშის ოთხ კუთხეს, საპირე კი ბალიშის ზედა და ქვედა ნაწილი იყო (ქიზ.). სჭრიდნენ სპეციალური დანის - „შუფრის“ საშუალებით. შემდეგ საპირე-სარტყელი ხვიანდაგით გადაიბმებოდა ერთმანეთთან, მოკერება „ჯალდას“ საშუალებით ხდებოდა, რასაც ახლდა ხის სამკუთხა პატარა ზომის „ხაფსვალი“. ბალიშის ორივე ნაწიბურს ჯალდაში ჩადებდნენ, ერთმანეთთან მიახლოებით ადგილას შუაში ჩაატანდნენ დაკეცილ მეშს (ქობა), ხაფსვალით დაამაგრებდნენ და შეკერავდნენ. შიგთავსად სხვადასხვა მასალას იყენებდნენ. სვანეთში- თხის, ჯიხვის ბეწვს, ან ქათმის ბუმბულს, ქიზიყში - აქლემის ბეწვს, მოხევეები - ზღვის სპეციალურ ბალახსაც. ბალიშს გარშემო ამოკერვის დროს, გარკვეულ ნაწილს ამოუკერავს უტოვებდნენ, რომ ჰაერს თავისუფლად ემოძრავა და ხმარებაში არ გამსკდარიყო.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ. ჯ.

ბალულა (მესხ.) - ბავშვის საწოლი, ჰამაკივით მოქსოვილი. ბალულა ხეებს შორის იყო ჩამობმული ორკეცი თოკით. ხმარობდნენ აკვნის ნაცვლად. სახლიდან მოშორებულ სახელდახელო თუ სასწრაფო სამუშაოს შესრულებისას.

ლ. ბ.

ბანდარი - საქალო და სამამაკაცო გრძელი სკამი სვანეთში. საქალო ბანდარი უმთავრესად მთლიან ხეში გამოთლილი მარტივი კონსტრუქციის - ნავისებური მოყვანილობის სკამია. სკამის წაწვეტილ თავთან მრგვალად ამოკვეთილია ფილის ჩასადგმელი. ოჯახის უფროსი ბანდარის ფილის ჩასადგმელთან იჯდა. აქვე თავსდებოდა ბედნიერ დღეს ლემზირების და სხვათა საზელი ვარცლი („ჯარ“). ბანდარი სტუმარ ქალთა საპატიო სასხდომიც იყო. იგი ერთგვარ მსგავსებას ამჟღავნებს თუშურ სადიაცო მერხთან, რომელზედაც ამოკვეთილი - „ამობანკული“ იყო კროჭი (მცირე ყუთი) ან რაიმე ჭურჭლის ჩასადგმელი. ხალხის რწმენით, „ლამარია ლიფანესათვის“ (24 დეკემბერი) განკუთვნილი ტაბაგი და ფიჩქი, რომელზედაც ლემზირებს და ლობიან პურებს აწყობდნენ, მრგვალი უნდა ყოფილიყო. იმ შემთხვევაში, თუ ოჯახში ერთი ფიჩქი იყო და მიცვალებულთა სულებისათვის იყენებდნენ, მაშინ ლამარია ლიფანესათვის განკუთვნილ სუფრას ქალების „ბანდარის“ მომრგვალებულ ნაწილზე შლიდნენ. სუფრასთან დიასახლისი ლოცულობდა და ლამარიას ოჯახის კეთილდღეობას ევედრებოდა. ლოცვის შემდეგ ლამარიასათვის განკუთვნილ სანოვაგეს ქალები შეექცეოდნენ.

ლიტ.: ვ. ბარდაველიძე, სვანურ ხალხურ დღეობათა კალენდარი, ახალი წლის ციკლი, 1939. ლ. ბედუკიძე, სვანური ავეჯი, სსმმ. ტ. XXXVI-B, 1982.
ლ. ბ.

ბანდი - წვრილი თოკი ან თასმა, რომელიც სახლართად და გამოსაკრავად იყო განკუთვნილი

ბანდული//ხუნჩა - მთაში სასიარულო ქალამანი, რომელსაც ძირი თასმებით აქვს გამოწნული- გამობანდული, რათა ადამიანმა ფეხი მყარად მოიკიდოს თოვლზე.

ბანდული//ჯღანფეხი (ხევი) - ძირგამოწნული ქალამანი. ბანდული ძროხის ან ხარის ტყავისაგან მზადდებოდა. ახლად გატყავებულ საქონლის ტყავს გაასუფთავებდნენ, გააშრობდნენ, შოლტებად დაჭრიდნენ, დააყრიდნენ ნაცარს, შეახვევდნენ 2-3 დღით, გამშრალს მიწაზე დაფენდნენ და წვერწამახვილებული ხისკეტით ბეწვს გააცლიდნენ, შემდეგ გაწელავდნენ, გამოჭრიდნენ თარგზე,ხანჯლის წვერით ან სახვრეტათი თვლებს გაუკეთებდნენ და გაბანდვას იწყებდნენ ცხვირიდან. გაბანდვა მდგომარეობდა იმაში, რომ თვლებს თასმებით აბამდნენ - თითო-თითოს, ორ-ორს ან სამ-სამს ერთად. ამის მიხედვით ბანდული იყო ერთთვლიანი, ორთვლიანი, სამთვლიანი.

ლიტ.: ი. ნანობაშვილი, ტყავის დამუშავების ხალხური წესები საქართველოში, 1973.
ნ.ჯ.

ბარა ქურისა - თიხის ჭურჭლის გამოსაწვავი ქურის კარები, საიდანაც ხდება ქურაში გამოსაწვავად გამზადებული ჭურჭლის შეწყობა. ქურის ბარადან ჭურჭლის შეწყობის დროს ახდილია ქურის „ცა“, ანუ ქურის ბანი - სინათლისთვის, რათა მეჭურჭლე კარგად ხედავდეს როგორ გადაანაწილოს ჭურჭელი ქურაში. ჭურჭლის შეწყობის დამთავრებისთანავე ქურის ცა გადაიხურება კრამიტის ნატეხებით და გადაილესება თიხა-ტალახით. ქურის ბარა კი ამოშენდება გამშრალი აგურითა და გაილესება ლამი მიწით. ბარაზე დარჩე ბა სამი „სათვალე“ ანუ სათვალთვალლო - ერთი ბარას თავში და ორი ბარას ძირში. სათვალის დანიშნულებაა, მეჭურჭლემ გამუდმებით ადევნოს თვალყური ქურაში ცეცხლის მოძრაობას და მის მოქმედებას ჭურჭელზე.

ლიტ.: ს. ბედუკაძე, მოჭიქული ჭურჭლის წარმოებისათვის შიდა ქართლში. 1953.
მ. ზ.

ბარამბა - 1. ორკაპა ხის ჯოხი, რომელიც იხმარება თევზაობისას სასროლი ბადის ჩაშლილი თვლების გასასწორებლად. 2. კარის საკეტი, სარაზავი (ლეჩხ). 3. ორკაპა ხის ჯოხი, ლობიოს ამოსაზელად.

ლიტ.: ალ. ღლ. ქკთსკ, 1974.

ბარბითი - სიმებიანი საკრავი. აქვს ყელი და ფართო მუცელი, გამოსცემს დაბალ ხმას. სავარაუდოდ უნდა მომდინარეობდეს ამავე ტიპის ბერძნული საკრავ - „ბარბიტონ“-იდან.

ბარდანი//ბარდანა - დიდი ტომარა სხვადასხვა სამეურნეო პროდუქტების (მატყლი, ბამბა, ბზე, ნალობიერი) გადასატანად.

ბართოხა - ხელით სამუშაო სამიწათმოქმედო იარაღი, აღნაგობითა და მუშაობის პრინციპით აერთიანებს წერაქვის, თოხისა და ბარის მუშაობის ელემენტებს (დარტყმა, გამოწევა, ღრმა ბელტის მოჭრა და გადმოგდება). იგი მარტივი სახვნელის წინასახედ ითვლება, რომელიც სამუშაო ტარის დაგრძელებისა და ბარის დასაგებ მუხლთან კუთხის შემცირების შედეგად, ხელით სამუშაო იარაღიდან სახვნელისაკენ გარდამავალი ტიპის იარაღს წარმოადგენს. ბართოხა მოყვანილობით რკინის ბარს წააგავს, მაგრამ მოხრილი ტარი აქვს. ბართოხას გავრცელების არეალი მთის ზოლის ის ნაწილია, სადაც მაგარი სტრუქტურის ნიადაგები იყო.

ა. გ.

ბარი - 1. საქონლის გამხმარი შიგნეული. ძროხის, ცხვრის, თხის ან ნადირის ფაშვსა და ფილტვს გარეცხილ-გასუფთავებულს 2-3 დღით დაამარილებდნენ, ნაწლავს შემოახვევდნენ და გასაშრობად კერის თავზე, მზეზე ან ჩრდილში სანიაოზე დაჰკიდებდნენ. ხმარობდნენ ხინკლის გულად.

2. ხელით სამუშაო სამიწათმოქმედო იარაღი. შედგება რკინის ნაწილის, ანუ ბარის, ტარისა და სატერფულისაგან. ზოგჯერ უამისოდაც აქვს სამკუთხა სამუშაო პირი და ვერტიკალურ (შვეულად) მიმართული ტარსაგები.

ბარი გამოიყენებოდა ძირითადად ვაკე ადგილების დასამუშავებლად. უმთავრესად მებაღეობა-მევენახეობაში, აგრეთვე სხვა სამუშაოებზე (მშენებლობა, არხების გაყვანა და სხვ.). ტერმინი „ბარი“, მკვლევართა აზრით, მომდინარეობს შუმერული სიტყვათაგან mar // maru (ბარი და თოხი), აქადურთან marru. აღნიშნული ტერმინები შეესატყვისება ქართველური ენების ბარი//ბარგი//ბერგი სახელებს. ვარაუდობენ, რომ „ბარი“-ს პარალელური ტერმინია „სათხარი“ (შდრ. სულხან-საბა ორბელიანის განმარტება: ბარი-სათხრელი იარაღი).

ბარის ტიპის იარაღები საქართველოს ტერიტორიაზე უძველესი დროიდან მომდინარეობს. რკინის ბარებს წინ უსწრებდა ხისა და რქის ბარები (და თოხები). ეს უკანასკნელი დასტურდება ნეოლითის ხანიდან, რასაც არქეოლოგები უკავშირებენ ფეტვის კულტურის გაჩენასა და დამუშავებას.

ლიტ.: გ. ჯალაბაძე, აღმოსავლეთ საქართველოს სამიწათმოქმედო იარაღების ისტორიიდან, 1960.
ა.გ.
ნ.ჯ

ბარი-ხისა//ძელბარი(ძვ.)//ბარჯუკი (რაჭა)//ბარულა (ძვ. იმერ.) - ძირითადად გამოიყენებოდა თიხით დაგლესილი ჭურების მოსახდელად. ერთ ხეში გამოთლილი სწორპირიანი ეს იარაღი გამოიყენება ასევე გაყინული მიწის საბარავადაც. დაგლესილ ჭურს, მოხდის წინ, გადაწმენდენ თოხით და გამოაჩენენ თიხას, რომელიც წინასწარ კარგადაა დაზელილი და დაგლესილი ჭურის ბადიმებზე. ხის ბარს ჩაასველებენ სუფთა წყალში და ჭურის თავის გარშემო შემოჭრიან თიხას. შემდეგ გადადებენ გვერდზე და მოხდიან ჭურს. ლითონის ბარის ხის ბარით შეცვლას ის გამართლება აქვს, რომ მოხდის დროს არასწორად წასულ რკინას შეუძლია დააზიანოს ჭურის ფარფლი (თავი), რაც გამორიცხულია ხის ბარით ჭურის მოხდის შემთხვევაში.

ე. ნ.

ბარტყულა - კუნკულა, ბერ-მონაზონთა თავსაბურავი, რომელსაც ატარებდნენ დიდი სქემის შემოსვის შემდეგ.

ლიტ.: სმეელ, 2007.

ბარქაში - 1. ღრმა თეფში, დიალექტიკურ მასალებში განმარტებულია როგორც პატარა გობი, ხონი, თაბახი, დიდი თიხის ჯამი, იმერეთის ზოგ რეგიონში საცეხველის სინონიმადაცაა გამოყენებული. ზოგადად ბარქაში წარმოადგენს მრგვალ ან ოდნავ ოვალური ფორმის ხისა და კერამიკის საოჯახო ჭურჭელს, თეფშზე დიდსა და გობზე პატარას. ხმარობენ სუფრაზე მშრალი საჭმლის ან ხილის მისატანად. მას ძველად საეკლესიო დანიშნულებაც ჰქონია. მეფეთა და დიდებულთა სუფრაზე მისატანი ბარქაშები ძვირფასი ლითონებისგანაც იყო დამზადებული. ძველ ქართულ წერილობით წყაროებში ბარქაში XVI ს. დასტურდება. 2. პატარა ხის გობი.

ლიტ.: ზ. ჭუმბურიძე, ბარქაში, კრებულში ოჩხარი, 2002.

ბარძიმი - მაღალფეხიანი სასმისი, ქრისტიანული ეკლესიის „სიწმიდის ჭურჭელთაგანი“, იხმარება ზიარების რიტუალის შესრულებისას.

ბარჯგი//ბოძკინტი - აქ: რაიმეს შესაყუდებელი კაპებიანი ხე. მაგ., ხილით დამძიმებული ტოტებისთვის.

ბარჯუკი (რაჭ.) - ქვევრის მოსახდელი ხის ბარი, იგივე ძელბარი.

ლიტ.: ალ. ღლონტი. ქკთსკ, 1974.

ბასილა - საახალწლო რიტუალური პური. აცხობდნენ ახალი წლის წინა ღამეს, წარმოადგენდა ადამიანის გამოსახულებას, რომელსაც ნაყოფიერების მინიჭების მიზნით ფალოსის ნიშანი ჰქონდა გაკეთებული. ბასილას კვერსინახავდნენ წყალკურთხევამდე. ამ დღესასწაულზე ბასილას აიღებდნენ, თოხის ტარზე გადაატარებდნენ და სხვას გაუნაწილებდნენ სიტყვებით - „უხვი მოსავალი მოგვცესო“. მეცნიერებაში გამოთქმული აზრით, ბასილა, ბუნების ძალთა აღორძინებისადმი მიძღვნილი სარიტუალო პურია, იგი საახალწლო ხონჩის// აბრამიანის (იხ.) განუყრელ ატრიბუტს წარმოადგენდა.

ლიტ.: გ. გოცირიძე, კვების ხალხური კულტურა და სუფრის ტრადიციები საქართველოში. 2007.
ე.ნ.

ბასმა - 1. თმის საღებავი შავი ფერისა, რომელიც საქართველოში ირანიდან შემოდიოდა. 2. დაჩითვა, შეღებვის წესი, როცა ქალის ლეჩაქზე ბასმით გამოჰყავდათ ყვავილისა და ორნამენტის სახეები. ბასტურმა - ჭურჭელში ჩადებული სამწვადე ხორცი, რომელსაც მოყრილი აქვს შავი პილპილი, მარილი, ხახვი და ძმარი. შემწვარი ბასტურმის მწვადი არის რბილი და სურნელოვანი. ბატიბუტი - ერთგვარი სიმინდის ჯიშია. ტაფაზე მოხალავენ. გაცხელებისთანავე სკდება და თეთრად იპენტება. საჭმელია გასართობად.

ბაქანი - აქ: მესხეთის ტერიტორიაზე ტერასული ნაკვეთების აღმნიშვნელი ზოგადი სახელწოდება.

ბაქმაზი - დადუღებული და შესქელებული ღვინო, რომელსაც წამლად ხმარობენ.

ბაღი (სვ.) - ბეღლის ფუნქციის მქონე ნაგებობა, რომელსაც უსახელურო კიბე ჰქონდა მიდგმული. იხმარებოდა ხორბლის, ქერისა და ფქვილის შესანახად. დაახლოებით ეტეოდა 100-120 კვიდოლი მარცვალი. (კვიდოლი - 3 ფუთი). „ბაღში“ ჭირნახულს ყრიდნენ - „ლაშდარიდან“ - საგანგებო სარკმლიდან, ზოგიერთ თემში „ბაღ გუიზის//ტაბლაშ“ (ბ.ქვ.სვ.) წმინდა პურის მარცვლის ან ფქვილის შესანახს ეწოდებოდა, რომელიც საკულტო დანიშნულების კვერებისთვის იყო გამიზნული. მისგან გამომცხვარი ლემზირების დანახვა, სუფრაზე მიტანამდე, უფროსი ქალის გარდა ყველას ეკრძალებოდა. კიდობანს უწმინდური ქალი ახლოს ვერ გაუვლიდა. ტაბლაშის ფქვილისგანდ სადღესასწაულო ლემზირებს აცხობდნენ. ლოცვაც კიდობანთან სრულდებოდა.

ლიტ.: ვ. ბარდაველიძე, სვანურ ხალხურ დღეობათა კალენდარი, 1930.
ნ. გ.

ბაღდადი - 1. ოთხკუთხა აბრეშუმის ქსოვილის ნაჭერი, რომელიც სტიქაროსანს უჭირავს მაზიარებლის ნიკაპთან, რათა ქრისტეს წმიდა სისხლი და წმიდა ხორცი შემთხვევით ძირს არ დავარდეს, ხოლო ზიარების შემდეგ მაზიარებელს ბაგეს მოსწმენდს.

2. ქალის საგარეო თავსაბურავი. მასალად გამოიყენებოდა ღია ფერის საუკეთესო ხარისხის აბრეშუმის როგორც სადა, ისე ყვავილებით მოჩითული ქსოვილებიც. ბაღდადის ძირითადი ფორმა ოთხკუთხედი იყო, თუმცა „ცალფა“ სამკუთხა ფორმის ბაღდადებიც ყოფილა ხმარებაში. ბაღდადი თავზე ისე უნდა დაეფინათ, რომ ჩიხტაზე დამაგრებული თავსაკრავი არ დაფარულიყო, მერე ყურებით ნიკაპქვეშ გაინასკვავდნენ და ჩიხტაში ჩადებულ კოპზე ქინძისთავებით დაამაგრებდნენ. მოხუცი და ქვრივი ქალები შავი და სადა ფერის ბაღდადებს ხმარობდნენ, ახალგაზრდა და შუახნის ქალები კი ჭრელსა და ღია ფერისას, რომლებიც ლეჩაქს ზემოდან ებურათ. 3. მამაკაცის აბრეშუმის დიდი ხელსახოცი. 4. თხლად შეფიცრული კედელი, რომელიც გაჯით ილესება. 5.საუკეთესოდ გათლილი ქვა.

ლიტ.: მართლმადიდებლის მცირე ლექსიკონი. ლ. ბოჭორიშვილი, კახური ჩაცმა-დახურვა (ქალის ჩაცმულობა), ანალები, ტ.
I, 1947. ნ. გვათუა, ჩაცმულობის ისტორიიდან, ქალის ქართული ჩაცმულობა XIXს. და XXს. 1967.
ც. ბ.
ხ. ც.

ბაყალი - ხილითა და მწვანილეულობით მოვაჭრე.

ბაშლუღი -(იხ. ყაბალახი).

ბაშტე (თუშ.) - საცხოვრებელი სახლის პირველი სართული, სადაც საქონლის გომური იყო გამართული.

ბაჩაჩა(იმერ.)//ბოკონი//კვენტ(რაჭ)//კველა(სამეგრ.)//ჰასკამი//სასკამი (სვ.)// კერის სკამი (აღმ. საქ. მთ.) - ტრაპეზის დროს ხის სუფრასთან დასაჯდომი პატარა სკამი. იყო როგორც უზურგო, ისე სწორზურგა, რკალური მოყვანილობის ზურგსაბჯენით. ემყარებოდა სამ ან ოთხ დაბალ ფეხს. ყველანაირი ტიპის საცხოვრებელი სახლის საჯდომი სკამი.

ლ. ბ.

ბაჩაყურაი - მიცვალებულისადმი მიძღვნილი მრავალტოტა, უგულო ნამცხვარი თუშეთში.

ბაცანკალი// სასთუმალი//სართუმალი// ლათხურმა(სვ.)//ორთუმელი (სამეგრ.) - თავსადები ფიცარი, საწოლად განკუთვნილი სკამ-ლოგინების, ლოგინებისა თუ ტახტის აუცილებელი ატრიბუტი. თავსადები ფიცარი ორ სადგარზე დახრილად მიმაგრებულ დირეებში იყო ჩასმული, რომ თავსადებად მოსახერხებელი ყოფილიყო. ეთნოგრაფიული მასალა ბაცანკალს მხოლოდ შიშველ თავსადებად კი არ წარმოაჩენს, არამედ ცხადყოფს, რომ მასზე იდებოდა სასთუმლად გადახვეული ფარდაგი, ნაბადი, ბალიში. ბაცანკალად იგი ამ შემადგენელ ნაწილებთან ერთად აღიქმებოდა. ამის საუკეთესო მაგალითს დღეს სვანური „ლათხურმაშ“-ი წარმოადგენს. ამ ტერმინით დღესაც ფიცრის თავსადებთან ერთად მასზე დადებული ნაბადი,ფარდაგი და სხვა იხსენიება.

ლ. ბ.

ბაცუკაი - ხატობა-წლისთავისათვის ნაფუარი ერთგვარი პური. აცხობენ სულთკრეფას, ყველიერის ბოლო კვირას სულებთან დაკავშირებულ დღეობაზე, ბაცუკაის აცხობენ ადამიანის მსგავსად. მხარზე გადაკიდებული აქვს ძაფზე ასხმული ბატიბუტი. თავზე ჩარჭობილი აქვს ჯოხი, რომელზეც ჩამოცმულია კვერცხი ან ვაშლი. წელსა და მკერდზე კიდია კამფეტები ან სხვა რაიმე ხილი. თვალების ადგილას სიმინდის მარცვლები აქვს ჩასმული. სულთკრეფის დამთავრებისას ყველა ოჯახიდან მოაგროვებენ „ბაცუკადებს“, ჩააყენებენ სანიშნედ ერთმანეთის გვერდით და პატარა ბიჭები მშვილდ-ისარს ესროდნენ, ვინ რომელსაც მოარტყამს - მისი იქნება.

ე.ნ.

ბაწარი - 1. მატყლისაგან ან ბამბისაგან დამზადებული საქსოვი ძაფი. ბაწრის სისქეს ხელოსანი განსაზღვრავდა. სქელ ბაწარს რამოდენიმე წვერი ნართისაგან ართავდნენ საძახ ტარზე. წვრილ თოკსაც ბაწარს ეძახდნენ. 2. შინ დართული მატყლის ძაფი, მკედი (და არა თოკი), ძაფი საწინდედ (ფშ.). 3.თასმა ჯღანისა (ხევს.).

ლიტ.: ა. ღლონტი, ქკთსკ. 1974.
გ. კ.

ბაჭაჭყი - ტყავის დასამუშავებელი სპეციალური ხელსაწყო. მეუნაგირეები იყენებდნენ ტყავის დასაჭიმად და გასასწორებლად.

ბაჭკო (ფშ. ხევს.) - საწვიმარ-მოსასხამი. თხის ბალნისაგან მოქსოვილი ტომარა, რომელსაც მწყემსები კაპიუშონის მსგავსად წამოიხურავდნენ თავზე.

ბაჭული - ხაჭოიანი პური რაჭაში. ასეთ პურს შერთულსაც უწოდებენ და ლობიოსაგანაც ამზადებდნენ.

ბახრიპეწი (ხევს.) - რქის ხელსაწყო, ცხენის აღკაზმულობის თასმების გამოსაკვანძი.

ბებუთი - ირიბი დანა, ორპირად ლესული. მზადდებოდა გაშუალებითი დაფოლაფების წესით, რაც გულისხმობს რკინის ორ ნაჭერს შუა ფოლადის დაყოლებას, დატენვას. ბებუთი ხელჩართულ ბრძოლაში გამოიყენებოდა. ქართული ბებუთი გარკვეულ მსგავსებას ამჟღავნებს აღმოსავლურ ყამასთან.

ლიტ.: ნ. რეხვიაშვილი, ქართ. ხალხ. მეტალურგია, 1964.
ა. გ.

ბეგთარი - „მორკინული საცმელია, საომარი“(საბა). ქართულ ეთნოგრაფიულ სინამდვილეში დამოწმებული ბეგთარი შედგება ოთხი ფოლადის ნაჭრისაგან-საგულე(წაგრძელებული მართკუთხა ფორმის), რომელსაც მარჯვნივ და მარცხნივ აქვს საფერდეები და საზურგე. ფოლადის ფირფიტები ერთმანეთთან დამაგრებულია წყვილ-წყვილი ტყავის თასმებით, საგულეზე ოთხივე კუთხეში ჩამაგრებულია თასმები, რომელნიც საფერდეებზე იკვრება ენიანი ბალთების საშუალებით, ხოლო საფერდეზე დამაგრებული თასმები საზურგეზე იკვრება ასევე ენიანი ბალთებით. ბეგთარის ჩაცმისას ტყავის ღვედებს (ქაფი) ბეჭებზეც გადაიკრავდნენ საგულედან საზურგეზე. ჩვენს დრომდე მოღწეული ასეთი ბეგთარები ძირითადად აღმოსავლური წარმომავლობისაა, რომლებიც აქტიურად გამოიყენებოდა ქართველ წარჩინებულთა საომარ აღკაზმულობაში. ბეგთარი ხშირად ჯაჭვის პერანგების (იხ.) ზემოდან კეთდებოდა, რაც პოეზიაშიც დასტურდება - „ჯაჭვი-ბეგთარი დევ-ქაჯთა მას დღესა დაიხევისა“ (შაჰნ. I.1513-3). ქართული არქეოლოგიური მასალის მიხედვით ბექთარი ლითონის პატარა ფირფიტებით დაფარული, მორკინული, ტყავის ან მჭიდრო ქსოვილის ჯავშანია, ასეთი ტიპის ბეგთარი აქტიურად გამოიყენებოდა განვითარებული და გვიანი შუა საუკუნეების ქართულ შეიარაღებაშიც, ეთნოგრაფიულ ყოფაში აღარ გვხვდება.

კ. ჩოლოყაშვილი, ქართული საჭურველი - ჯაჭვი, სსმმ. ტ.XIXВ.
მ. ქ.

ბედისკვერი - მომცრო კვერი, რომელსაც ახალ წელს აცხობდნენ იმდენს, რამდენი წევრიც იყო ოჯახში. კაცებს დაუკრავდნენ შოთებს, დედაკაცებს მრგვალ პურებს, ბავშვებს კი - კვერებს. პურში გარედან ჩაარჭობდნენ ერთ კვნიტ შაქარს, ჩამიჩსა და ნიგვზის კბილს. ბედისკვერი ახალი წლის დღეს, ბედისკვერობა დღეს ცხვებოდა. ერთ მოზელაზე გამოაცხობდნენ, ოჯახის წევრებისა და საქონლის სახელზე და თითოეულს ჯოხით დანიშნავდნენ. ვისი ბედისკვერიც ცხობის დროს „გასუქდებოდა“, „სამზეოში“ კარგად იქნებოდა, ვისიც „გახმებოდა“, ავადმყოფობას ნიშნავდა. ბედისკვერები თანასწორი სიდიდისა იყო, გარდა ერთისა, როემლსაც „ხარის გოგას“ უწოდებენ. იგი 5-ჯერ დიდია დანარჩენებზე და მასზე გუთნის ნიშანია გამოყვანილი. „ხარის კვერა“ დიდი იმიტომ იყო, რომ „წინათ ბედ-იღბალი ხარებზე იყო დამოკიდებული“. ახალ წელს, დილას დიასახლისი მთელ ხიზანს ჩამოურიგებდა თავთავის ბედისკვერს. საახალწლო რიტუალის ჩატარების შემდეგ შეეძლოთ ბედისკვერის გატეხა და ლხინის დაწყება. ძროხების კვერს გომურში გაიტანდნენ, ხორბალს გადააყრიდნენ მუჭით და პატარ-პატარა ნატეხებს შეაჭმევდნენ. ცხვრისას თვითონ შეჭამდნენ და დაილოცებოდნენ.

ლიტ.: ალ. ჭინჭარაული, ხევსურულის თავისებურებანი, 1960, ს. მაკალათია, ფშავი, 1934.
ე.ნ.

ბეკეში - ჯუბის მსგავსი თბილი ტანსაცმელი.

ბელ-ბაღი (ჯავახ.) - ქალის წელსახვევი. მასალად იყენებდნენ 3 სმ სიგანისა და 12 მ სიგრძის ჭრელ შალს. ძირითადად ხმარობდნენ ხანშიშესული ქალები და დედაბრები. ბელ-ბაღი მესხური ჩასაცმელის ძველი ელემენტია.

ლიტ.: ლ. ბარათაშვილი, მასალები XIX საუკუნის ქართული ხალხური
ტანსაცმლის ისტორიისათვის მესხეთ-ჯავახეთიდან, მსმკი, 1966.
ც. ბ

ბელეში - საყავრე ხის ნაჭერი. შერჩეულ საყავრე მორს შუაზე გააპობდნენ, შემდეგ დაანაოთხლებდნენ, ნაოთხალს კიდევ ოთხად დაჭრიან და ბელეშს მიიღებენ. ბელეშის სიგრძე 1,5 არშინი იყო, მისგან ყავარს ხდიდნენ, ფურცლავდნენ.

ლიტ.: გ. გასიტაშვილი, ხის დამუშავების ხალხური წესები, 1962.
გ. გ.

ბელი - აქ: ყავრის სახდელი იარაღი აჭარაში.

ბერა (ფშ.) - 1. მოზღუდულში დატოვებული ვიწრო გასავალი ცხვრის დასათვლელად და მოსაწველად. 2. მრავალთაგან ზეამართული და გადაჯვარედინებული იარაღი (ხმალი, შუბი), რომლის ქვეშაც გაატარებდნენ ხოლმე დამარცხებულ, ტყვედ ჩაგდებულ მტერს. ბერაში გატარება - გადატანითი მნიშ. ვისიმე დამარცხება ან დაშინება და შერცხვენაა; 3. ბავშვთა ზოგიერთ თამაშობაში - მონიშნული, ამორჩეული ადგილი (ქვა, ხე, შენობის კედელი), რომელსაც ბურთს მოარტყამდნენ, სადაც თამაშობის დროს თვალს ხუჭავენ და ა.შ. 4. ბარულ მესაქონლეობასთან დაკავშირებული ეკვივალენტური ურთიერთდახმარება - ახლო მეზობელთა გაერთიანება ერთჯერადი გადამუშავებისათვის აუცილებელი რძის მოგროვების მიზნით. შიდა კახეთში წველის სეზონის დადგომისთანავე სოფელში შეიქმნებოდა რამდენიმე ბერა. თითოეულში ერთიანდებოდა 5-10 ოჯახის საქონელი. ეს ოჯახები საერთო გომურს, ბაკებსა და კარავს აშენებდნენ. ეს სამეურნეო კომპლექსი იმართებოდა სოფლის ახლოს სასოფლო საძოვრებსა და საანეულოდ განკუთვნილ მიწებზე. ბერას მეურნეობასა და წველა-დღვების საქმეს მამაკაცები უძღვებოდნენ. საქონლის მოვლა-პატრონობა მონაწილეების მიერ რიგრიგობით ხორციელდებოდა. ასევე რიგრიგობით იღებდნენ ერთ ჯერზე მთელი დღის ნაწველს ბერაში შემავალი ოჯახები. რიგით მწყემსობა და წველა თანაბარუფლებიანობის პრინციპს ემყარებოდა. ბერას წარმოშობა საქართველოს ბარში დიდი ოჯახის რღვევასთან არის დაკავშირებული, როდესაც ცალკეულ კომლთა განკარგულებაში არსებული პირუტყვი არ აღმოჩნდა საკმარისი რძის მეურნეობის დამოუკიდებლად წარმართვისათვის.

ლიტ.: 1.Шамиладзе В.М., Хозяйственно-культурные и социально-экономические проблемы скотоводства Грузии, Тб., 1979.
თ. ცაგარეიშვილი, მესაქონლეობის ისტორიისათვის საქართველოში, 1987.
თ. გ.

ბერილი//ბივრიტი - ბაცი, ცისფერი ქვა, რომელიც მომწვანო ფერსაც გადაიკრავს. წმინდა

ნინოსგან დამსხვრეული კერპი შემკული იყო ბივრიტითაც. მცხეთის არქეოლოგიურ ძეგლებში ნაპოვნია რამდენიმე ნივთი, რომელნიც შემკული იყო ამ მინერალით.

ლიტ.: ვ. ზუხბაია, ქვის კულტურა საქ-ში, 1965.
ე. ნ.

ბერკლი (რაჭა) - ტილოს პატარა ჩვარი, ბერკლის ხმარობდნენ ფინთიხის (ტყვიის) შემოსახვევად, რომ იგი მაგრად ყოფილიყო ჩამჯდარი თოფის ლულაში.

ლიტ.: ალ. რობაქიძე, შრომის ორგანიზაციის ფორმები ძველი საქ-ოს სახალხო მეურნეობაში, ტ.I, 1941.
მ.ქ.

ბერღარი//ბელღარა - წისქვილის დიდი ღარი, საიდანაც წყალი ეცემა ბორბალზე. ბელღარით წყალი გადაყავდათ ხევის ერთი ნაპირიდან მეორეზე.

ბეღელი - სამეურნეო პროდუქტების შესანახი შენობა. ბეღელი წარმოადგენს წმინდად გათლილი ფიცრისგან აგებულ ერთსართულიან ოთხკუთხა ოთახს, რომელიც შედგმულია ქვის დაბალ ბოკონებზე. ბეღელი მთლიანი ნაგებობაა, იმდენად მჭიდროდ აშენებული, რომ მასში მღრღნელებმა ვერ შეაღწიონ. ბეღელს აქვს პატარა კარი და იკეტება ე.წ. დათვა საკეტით. ბეღელი შიგნით დაყოფილიც არის და მთლიანიც. დაყოფილი ბეღლის ცალკეულ თვალში (ხარო, ხვიმირა, საგვერდული) ინახებოდა სხვადასხვა პროდუქტი და მარცვლეული. ბეღელი მეტ-ნაკლებად გავრცელებული იყო საქართველოს ყველა კუთხეში და ძირითადად დამახასიათებელი იყო დიდი მასშტაბის მეურნეობისთვის. საქართველოს ზოგიერთ კუთხეში ბეღელი ითავსებდა პატარა ოთახსაც, რომელიც თაფლობის თვეში ახლად დაქორწინებულთა საცხოვრისად გამოიყენებოდა.

ლიტ.: ჯ. რუხაძე, ხალხური აგრიკულტურა დასავლეთ საქართველოში, 1976.
ე. ნ.

ბეღელ-ოთახი//ბეღლის ოთახი//ხულა - სამეურნეო პროდუქტების შესანახი სამეურნეო ნაგებობა - სათავსი. დიდი ბეღელი ახალდაქორწინებულთა საცხოვრებლის დანიშნულებითაც გამოიყენებოდა. ბეღლის, როგორც მარცვლეულისა და ფქვილის სათავსის გამოყენების ფაქტი დამოწმებულია ქართველი ხალხის ყოფაში. გენეტურად ბეღელი უკავშირდება იმ რიგის ნაგებობებს, როგორიცაა: დიდი კიდობანი, ამბარი, ხარო და სხვა. მსგავსი სათავსები გვხვდება საქართველოს ფარგლებს გარეთაც. მასალის დამუშავების მიხედვით, ბეღელი გვხვდება: ძელური, ფიცრული და სიპისაგან აგებული (აღმ. საქ. მთა). ბეღელი არის დაუყოფელი და დაყოფილი. დანაყოფებია: თვალი, ხარო, ხვიმრა, საგვერდული, აკო, ორმო. დასავლეთ საქართველოს სხვა კუთხეებისგან განსხვავებით, ქვემო იმერეთის ზეგანზე ოდითგანვე ყოფილა ოროთახიანი ბეღელი, რომლის ოთახებს შორის მკვეთრი ფუნქციური დიფერენციაცია არსებობს. ერთი ოთახი კვადრატულია. ტიხრით თვლებადაა დაყოფილი, რომელშიც მარცვლეულს ინახავენ, ხოლო მეორე სასტუმრო ოთახს წარმოადგენს. მას ბეღელ-ოთახი, ბეღლის ოთახი ან ხულა ჰქვია. ბეღელ-ოთახი მოგრძო სწროკუთხა ფორმისაა. ფასადის მხარეს გაჭრილი კარით. აქ დგას პატარა სუფრა, სკამები. კედლის გასწვრივ გაკეთებულია გრძელი ტახტი. ტერმინი „ბეღელი“ ქართულ ენაში მეტად ძველია. ლინგვისტური მონაცემებით იგი ქართულ-ზანური ენობრივი ერთიანობის ხანას მიეკუთვნება.

ლიტ.: ივ. ჯავახიშვილი, მქემკი, I, 1964.
ლ. ბ.

ბეყე - წყლის ჭურჭელი სამჭედლოში გახურებული რკინის საწრთობად. მისი სინონიმებია როდი და გეჯა.

ბეჭედი - 1. ქალისა და მამაკაცის თითზე წამოსაცმელი სამკაული. ამზადებდნენ ძვლის, ქვის, მინისა და სხვადასხვა ლითონისგან. უკეთებდნენ სხვადასხვა სახის ძვირფას ქვებს. ესთეტიკური მოთხოვნილების გათვალისწინებით ბეჭდები მზადდებოდა სხვადასხვა ფორმა-მოყვანილობის. 2. ძველი აღმოსავლეთისა და ანტიკური ხანის საზოგადოებაში ფართოდ იყო გავრცელებული საბეჭდავი ბეჭდები. მათ შუაში ამოკვეთილი ჰქონდათ წარწერა ან გამოსახულება, რომელიც მფლობელის ხელმოწერას ცვლიდა ან ადასტურებდა. ბეჭდის თვალს, რომლის ძვირფას ქვაზე ამოკვეთილი იყო წარწერა, ეწოდებოდა კამეა. საქართველოს სინამდვილეში ლითონის ბეჭდები ბრინჯაოს ხანიდანაა ცნობილი. ანტიკურსა და ფეოდალურ ხანაში ბეჭედი მეფე-მთავართა ერთ-ერთ ინსიგნიასაც წარმოადგენდა, რომელზედაც ამოკვეთილ-ამოკაწრული იყო ჰერალდიკური ნიშნები და ინიციალები. ასეთ ბეჭდებს დოკუმენტების დასამტკიცებლადაც იყენებდნენ. 3. საკანცელარიო მიზნებისთვის, რომელიც ადასტურებს დოკუმენტში ჩამოყალიბებულ აზრს.

ლიტ.: თ. სოსელია, ი. სურგულაძე, ბეჭედი და საბეჭდავები, დასურათებული ლექსიკონი, 2008.

ბეჭი - აქ: ვერტიკალური საქსოვი დაზგის ელემენტი, ხის ან რკინის ზომით მტკაველი სიგრძესიგანისა, ჩარხით გამოყვანილი თავით. გამოყენებული იყო ქსელში - ქირცაში ცხემლით გატარებული საზედაო ძაფის მიჯრა-მიმტკიცებისათვის, ანუ ჩასაბეჭად.

ლიტ.: მსშხი ტII, ნაწ. .II , 1982.
ლ. მ.

ბიდალი (აჭარ.) - ნაძვის ხისაგან გაკეთებული დიდი კასრი, ყველის შესანახად.

ბიზი - სადგისი

ბილაგი - ტყავის მოსაქნელი ხელსაწყო. შედგებოდა ფიცრის სამი ნაჭრისაგან. ბილაგს თბილისის მედაბღეები იყენებდნენ.

ბისონი - 1. ბიზანტიის მეფეთა შესამოსელი, ძვირფასი ქვებით შემკული, გრძელი და ვიწრო სამოსი. მოძრაობის გასაადვილებლად წინა კალთა მუხლამდე ჰქონდა შეჭრილი, ხოლო ყელთან სამკუთხედად ღრმად იყო ამოჭრილი, ყელთან დაჰყვებოდა მარგალიტის მძივები, ალაგალაგ მოოჭვილი იყო ძვირფასი ქვებით, ჰქონდა ნაქარგი ზოლები, ბისონზე ბიზანტიის მეფეები ირტყამდნენ მარგალიტებით შემკულ სარტყელს.

ბიზანტიის კულტურულ სფეროსთან ურთიერთობამ ქართველ მეფეთა ამ რიგის ჩაცმულობაშიაც იჩინა თავი. ქართველ მეფეთა ბისონი მცირედით განსხვავდებოდა ბერძნულისაგან, მაგ., ქართველების ბისონი უფრო ფართო და უფრო მოკლე იყო, ყელზე ზოგჯერ მრგვლად და ზოგჯერ სამკუთხედად იყო ჩაჭრილი. ბისონში გამოწყობილი ქართველი მეფეებიდან აღსანიშნავია: ბაგრატ IV-ის (ატენი), ბაგრატ III-ის (ბედია). გიორგი III-ის (ვარძია, ყინწვისი), თამარ მეფის (ბეთანია და ბერეთუბანი), დავით ნარინის (გელათი), დემეტრე II (უდაბნო) ფრესკები. ბისონი იკერებოდა როგორც მძიმე, ასევე მსუბუქი ქსოვილისაგან. სავარაუდოდ, ბისონის შესაკერად გამოიყენებოდა სტავრა, ატლასი, ზარქაში, სხვადასხვა სახის ოქროქსოვილები და ფერადი ძოწეულები. 2. ძვირფასი, რბილი და თხელი მეწამული ან მოყვითალო ფერის ქსოვილი 3. ეპისკოპოსის შესამოსელი. სიმბოლურად აღნიშნავს იმ სამოსელს, ანუ ძოწეულს, ქლამიდს, რომლითაც იესო ქრისტე შემოსეს განსჯისას, ჯვარცმამდე.

ლიტ: ს. ს. ორბელიანი. ლექსიკონი ქართული, 1991. მართლმადიდებლური მცირე ლექსიკონი, 2002 ნ. ჩოფიკაშვილი, ქართული კოსტიუმი, 1964.
ე.ნ.

ბიქილა - ხის საბეჭდავი რაჭაში, რომლის ზედაპირი დაჭრელებულია სხვადასხვა ორნამენტით და რომლითაც სარიტუალო პურებს უკეთებენ ნაჭდევებს. Uბიქილა - საბეჭდავების კარგად დაცული ნიმუშები აღმოჩენილია ბრინჯაოს ხანის არქეოლოგიურ ძეგლებზე, რაც იმის მაუწყებელია, რომ ამ სარიტუალო საგანს მოხმარების ხანგრძლივი ისტორია აქვს.

ე.ნ.

ბიჩაღჩი - დანების მკეთებელი, მედანე.

ლიტ.: ი. გრიშაშვილი, ქალაქური ლექსიკონი, 1997.

ბობოლა - ხახვის თავების აცმა, რომელსაც დიდმარხვაში ჭერში ბაწრით ჰკიდებდნენ მთელი მარხვის განმავლობაში. ზოგჯერ ხახვების მაგიერ, დაჩვრეტილი, მწარე კვახი იყო გამოყენებული. ნაჩვრეტებში (ან ხახვის თავებში) ფრინველის ფრთები იყო გაყრილი მარხვის კვირების შესაბამისად და ყოველი კვირის გასვლის შემდეგ თითოეულ ფრთას აძრობდნენ, რაც ხსნილის მოახლოებას აუწყებდათ.

ე.ნ.

ბობღანდი (სამც. ჯავახ.) - ვერცხლის ყელსაბამი, რომელშიც წვრილი ვერცხლისავე ფულები იყო ჩართული.

ბობღანი - დასარტყმელი საკრავი. საბას განმარტებით, ბობღანი „არს დაფი და დაფთაფი, ტყავისგან შემზადებული საკრავი“. ბობღანი ყოფილა სპილენძისაც, შესაძლებელია იგი თანამედროვე საორკესტრო ინსტრუმენტის დასარტყმელი დოლის ნაირსახეობას წარმოადგენდეს.

ე. ნ.

ბოზა - ერთგვარი ალკოჰოლური სასმელი, რომელსაც უფრო მთიულები ამზადებენ.

ბოზბაში - ცხვრის ხორცისგან მომზადებული წვნიანი და დუმაგარეული კერძი.

ბოკონი - 1. (იმერ. გურ.) სახლის საძირკვლის ბურჯი, ბოძი, რომელზედაც ეყრდნობა სახურავი. 2. პატარა სკამი ბავშვებისათვის (ლეჩხ.). 3. ხისაგან დამზადებულიუ რძის საწველი ჭურჭელი, ვედროსებური. 4. ქვის ოთხკუთხად გამოჭრილი ბლოკები, რომელზედაც ეწყობა სახლის საყრდენი ბოძები, წვიმისაგან ძირი რომ არ მოულპეს.

ე. ნ.

ბოლოთრია - აღმოსავლეთ საქართველოში ბორბლიანი ტრანსპორტის ერთ-ერთი სახეობა, გავრცელებული იყო მთისა და ბარის გარდამავალ ზოლში და აქედან გამომდინარე ბრუნვითი მოძრაობა შეხამებულია თრევა-სრიალთან. ბოლოთრიას გააჩნია ტანი, ღერძ-ბორბლები, ხელნები და უღელი. ბოლოთრია ძირითადად გამოიყენებოდა ძნისა და თივის საზიდად.

ლიტ.: მ. გეგეშიძე, ქართული ხალხური ტრანსპორტი, 1956.
ე. ნ.

ბომბარდერი - ცეცხლსასროლი იარაღი. ცეცხლსასროლი იარაღის პირვანდელი ნიმუშები (XIV) კონსტრუქციულად არასრულყოფილია, იგი წარმოადგენს ცალკეული ლითონის ფირფიტებისაგან დამოქლონებულ ან მთლიანი ფურცლოვანი მასალისაგან გამოჭედილ, რკინის ან ბრინჯაოს მილებს. მილის ერთი ბოლო დახურული იყო ან ლითონის ღეროთი ბოლოვდებოდა. ასეთი ლულები მაგრდებოდა ხეზე, რომელიც უხეშად დამუშავებულ კონდახს წარმოადგენდა. გასროლის პროცესიც პრიმიტიული იყო: ლულაში იყრებოდა დენთი, შემდეგ იდებოდა ტყვია (ლითონის ან ქვის) და ლულის ზედაპირზე მოთავსებული მცირე დიამეტრის ხვრელთან მიტანილი ცეცხლით (გაღვივებული ფითილი) ხორციელდებოდა გასროლა. ცეცხლის მიტანა ხდებოდა არა მსროლელის, არამედ მისი დამხმარის საშუალებით. ადრეული ხელის ცეცხლსასროლი იარაღი პრინციპულად არ განსხვავდებოდა საარტელერიო იარაღისაგან და ფაქტობრივად მცირე ზომის ზარბაზანს წარმოადგენდა. ასეთი კონსტრუქციის იარაღს ევროპაში - ბომბარდერი და პეტრონელა, რუსეთში - „ручница“, ხოლო საქართველოში ზოგადად „ხელმეხი“ ეწოდებოდა.

XV ს-ის დასაწყისში ცეცხლსასროლი იარაღის განვითარებაში მცირეოდენი წინსვლა შეინიშნება, ლულები შედარებით დაგრძელდა, კონდახი მოიხარა, საფალიე ნახვრეტმა კი ლულის გვერდით ნაწილში გადმოინაცვლა, სადაც გაუკეთდა პატარა დაფა დენთისათვის. იარაღი აღიჭურვა სამიზნე (კორა) საშუალებებით, ასეთ იარაღს ევროპაში კულევრინები ეწოდებოდა.

ლიტ.: Жук А. Б. Энциклопедия стрелкового оружия Москва 1998 . ივ. ჯავახიშვილი, მქემკი, ტ. III-IV, 1964.
მ. ქ.

ბონდი - ბაგირზე დაკიდებული საცალფეხო ხიდი.

ბონდერი - კასრების მკეთებელი ხელოსანი. საქართველოში მეკასრეობა ფართოდ გავრცელებული ხელობის დარგი იყო. კასრი გამოიყენებოდა სხვადასხვა სამეურნეო დანიშ ულებისათვის, განსაკუთრებით - მეღვინეობაში.

ე. ნ.