წინამდებარე ნაშრომი მიზნად ისახავს შუა საუკუნეების ქართული სამოხელეო წყობის შესახებ დღეისათვის არსებული ცოდნის შეჯამებას და მის შევსებას ისტორიულ წყაროებში შემორჩენილი ცნობებით სამოხელეო პერსონათა შესახებ - კონკრეტულ მოხელეებზე თუ საგვარეულოებზე, რომლებიც მემკვიდრეობით ფლობდნენ ამა თუ იმ თანამდებობას. სამოხელეო პერსონალი შუა საუკუნეების საქართველოში სრულად ასახავდა საზოგადოების იერარქიულ სტრუქტურას შესაბამისი სამართლებრივი სტატუსებით და წოდებრივ-იერარქიული წარმოდგენებით.

ქართული მონარქიის სამოხელეო წყობა თავისი წოდებრიობით, უწყებრივი იერარქიით, რიტუალიზებული წესებით საუკუნეების განმავლობაში შემუშავებულ ტრადიციულ მოდელს განასახიერებდა, რომელიც, მიუხედავად პერიოდულობით განცდილი ტრანსფორმაციებისა, ტიპოლოგიურად უცვლელი დარჩა XVIII საუკუნის გასულამდე.

ქართული მონარქიის სამოხელეო წყობისათვის არ იყო უცხო თანამდებობათა შეერთება - ხშირად ერთი და იმავე პირის ხელში რამდენიმე მაღალი თანამდებობა იყრიდა თავს. ასეთ დროს ერთ რომელიმე პირს შეიძლებოდა დაქვემდებარებოდა როგორც სამეფო კარის ცენტრალური უწყებები, ასევე სჭეროდა ადგილობრივი მაღალი თანამდებობებიც. ასეთი შემთხვევები ჩვეულებრივი იყო XI-XIII საუკუნეების საქართველოს ერთიან მონარქიაშიც და გვიანდელი შუა საუკუნეების სამოხელეო პრაქტიკაშიც. თანამდებობათა ამგვარი შერწყმა ითვალისწინებდა დიდი ფეოდალური საგვარეულოების პოლიტიკურ წონას, როგორც ამას არსებულ ძალთა განლაგება კარნახობდა სამეფო ხელისუფლებას. ამგვარმა სამოხელეო წყობამ, რომელშიც მკაცრად იყო დაცული იერარქიზირებულ საზოგადოებაში დადგენილი წესები, ქართული მონარქიის ძლიერების ჟამს თავისი პოლიტიკური, ეკონომიკური და ზნეობრივი ასპექტებით შესაძლებლობათა მაქსიმუმი შეასრულა. გვიანდელ შუა საუკუნეებში კი, ფეოდალური ურთიერთობების სტაგნაციისა და კულტურული კარჩაკეტილობის პირობებში, მმართველობის ძველი მოდელი რამდენადმე გამარტივებული სახით განაგრძობდა არსებობას.

ქართული სამოხელეო ინსტიტუტების მეცნიერულ შესწავლას საფუძველი ჩაეყარა ივ. ჯავახიშვილის ფუნდამენტური გამოკვლევით: „ქართული სამართლის ისტორია“, რომელშიც საქართველოს სახელმწიფო სამართლის ძირითად საკითხებთან ერთად განხილულია ქართული მონარქიის პოლიტიკური სისტემა და მისი შემადგენელი სამოხელეო უწყებები, შესწავლილია სამოხელეო ფუნქციები, იერარქია და ტერმინოლოგია. ივ.ჯავახიშვილის ნაშრომმა აშკარა გახადა, რაოდენ პერსპექტიული იყო ქართული სამოხელეო წყობის კვლევა სოციალურ ინსტიტუტებთან მჭიდრო კავშირში, რამაც ასახვა ჰპოვა შემდგომი თაობის მკვლევართა ნაშრომებში.

ქართული მონარქიის სამოხელეო წყობას რამდენიმე მონოგრაფია მიუძღვნა ივ. სურგულაძემ, რომელმაც ქართული სამეფო-სამათავროების სამოხელეო ინსტიტუტები განიხილა ისტორიული მნიშვნელობის პოლიტიკურ მოვლენებთან მჭიდრო კავშირში, განსაზღვრა მათი ფუნქციების სამართლებრივი არსი კერძო და საჯარო საწყისთა ურთიერთმიმართების თვალსაზრისით. განსაკუთრებულია ივ. სურგულაძის დამსახურება ქართული სახელმწიფოებრივი წყობილების უმთავრესი ძეგლების, „ხელმწიფის კარის გარიგებისა“ და „დასტურლამალის“ აკადემიური გამოცემის საქმეში. ამ პუბლიკაციების უდიდესი ღირსებაა ტექსტების არქეოგრაფიული, ისტორიული და იურიდიული კომენტარები, ტერმინთა ლექსიკონი და რუსულ-გერმანული პარალელური თარგმანები, რითაც ისინი ხელმისაწვდომი გახდა ფართო სამეცნიერო წრეებისათვის.

ქართული სამოხელეო წყობის შესწავლის საქმეში დიდი წვლილი შეიტანა შ. მესხიამ. მისი გამოკვლევა „საშინაო პოლიტიკური ვითარება და სამოხელეო წყობა XII საუკუნის საქართველოში“ ეძღვნება ერთიანი ქართული მონარქიის სამოხელეო წყობას, იმ პოლიტიკური გარემოებების ანალიზს, რომლებმაც განაპირობეს მმართველობის ცენტრალური აპარატის სრულყოფა; ნაშრომში დიდი ყურადღება ეთმობა დავით აღმაშენებლისა და თამარ მეფის თანამედროვე „ახალ“ პოლიტიკურ ფიგურებს და საგვარეულოებს, რომელთა წარმომადგენლები დიდხანს იკავებდნენ უმაღლეს თანამდებობებს სამეფო კარზე და უდიდეს როლს ასრულებდნენ ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ნაშრომში ახლებურადაა გააზრებული სავაზიროს წარმოქმნის პრობლემა და დაზუსტებულია სამეფო კარის უმაღლეს მოხელეთა უფლებამოსილების ფარგლები. შ. მესხიას სახელს უკავშირდება საქართველოს ქალაქების ეკონომიკური საქმიანობის, სოციალური სტრუქტურისა და მმართველობის ფორმების შესწავლა, რაც ასევე ასახულია წინამდებარე ნაშრომში.

გვიანდელ შუა საუკუნეებში შექმნილმა საგარეო პოლიტიკურმა ვითარებამ განაპირობა ქართულ სამოხელეო ნომენკლატურაში ირანულ-ყიზილბაშური ტერმინოლოგიისა და ინსტიტუტების დანერგვა. ამ მოვლენის არსობრივ განხილვას ეძღვნება ვ. გაბაშვილის ნაშრომები: „დარბაზის რიგის მოხელენი დასტურლამალის მიხედვით“; „სახელმწიფო წყობილების საკითხისათვის გვიანფეოდალურ საქართველოში“. მის მიერ მრავალრიცხოვან საკონტროლო მასალაზე დაყრდნობით დასაბუთებულია, რომ ტერმინოლოგიურ ცვლილებებს ზეგავლენა არ მოუხდენია ქართული სამოხელეო ინსტიტუტების შინაარსზე, რამდენადაც ისინი ადგილობრივ სამამულო მფლობელობასა და სამართლებრივ წესრიგზე იყვნენ მორგებულნი.

ერთიანობის ხანის ქართული მონარქიის დაწესებულებათა აღნაგობასა და მათი შინაარსობრივი რაობის გამოკვლევას ეძღვნება ი. ანთელავას ნაშრომი: „საქართველოს ცენტრალური და ადგილობრივი მმართველობა XI-XIII სს“. რომელშიც ახლებურადაა გაანალიზებული „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მთელი რიგი პასაჟები. შესწავლილია სამეფო კარის დაწესებულებათა სტრუქტურისა და ფუნქციონირების საკითხები, გარკვეულია ცალკეულ უწყებათა შორის არსებული, ერთი შეხედვით, „დაფარული“ კავშირები. ნაშრომში გააზრებულია ერთი და იმავე დაწესებულების ფარგლებში სხვადასხვა უწყების მოხელეთა „შეხვედრის“ მიზეზები, საჯარო და კერძო სამართლებრივ საწყისთა შერწყმის პრაქტიკული გამოხატულებანი და სხვ. ავტორმა დააზუსტა და, რიგ შემთხვევაში, ახლებურად გაიაზრა „ხელმწიფის კარის გარიგების“ ტექსტის მრავალი ბუნდოვანი და განმარტების გარეშე დარჩენილი ადგილი.

ელინისტური ეპოქიდან მოყოლებული, მაღალი შუა საუკუნეების ჩათვლით, ქართული სახელმწიფოს სამოხელეო სტრუქტურაში უდიდეს როლს ასრულებდა მოხელე ერისთავი, რომელიც სამეფო ხელისუფლებას განასახიერებდა პროვინციებში და ადგილობრივ უძღვებოდა „საქვეყნოდ გამრიგე“ მოხელეთა საქმიანობას. სპეციალურად ერისთავის ინსტიტუტს ეძღვნება მ. ბახტაძის გამოკვლევა, რომელშიც სრულადაა თავმოყრილი და შეჯამებული უზარმაზარი ინფორმაცია ერისთავის ინსტიტუტის ჩასახვა-განვითარების შესახებ, შეფასებულია ამ ინსტიტუტის მნიშვნელობა ქართული სახელმწიფოებრივობისათვის, გარკვეულია „ახალ“ საერისთავოთა დაფუძნების გარემოებები, მასალის სიმწირის მიუხედავად, შეძლებისდაგვარად დადგენილია მოხელე-ერისთავთა სოციალური ვინაობა და მათი ქრონოლოგია-გენეალოგია.

ზემოხსენებულ ავტორთა გარდა, ცალკეულ ქართულ სამოხელეო ინსტიტუტებზე მნიშვნელოვანი მოსაზრებები აქვთ გამოთქმული პ.ინგოროყვას, ნ. ბერძენიშვილს, გ. წერეთელს, გ. მელიქიშვილს, მ. ლორთქიფანიძეს, ნ. შოშიაშვილს და სხვებს, რომლებიც ასახული იქნება წინამდებარე ნაშრომის სათანადო ადგილებში. იმ შესაძლებლობათა ფარგლებში, რასაც იძლევა არსებული წყაროები, ნაშრომში წარმოდგენილ ცალკეულ სტატიებთან თავმოყრილია მეტნაკლებად სრული ინფორმაცია სამოხელეო პერსონალიაზე, რაც მკითხველს წარმოდგენას შეუქმნის იმ სოციალურ კონტინგენტზე, რომელსაც ძველი საქართველოს სამოხელეო წყობა ემყარებოდა.

ელინისტური და გვიანანტიკური ქართლი

იმ დიდ პოლიტიკურ ცვლილებათა ტალღაზე, რომელიც მოჰყვა წინა აზიაში ალექსანდრე მაკედონელის სარდლებს შორის ძალაუფლებისათვის დაწყებულ ბრძოლას, ძვ.წ. IV-III საუკუნეთა მიჯნაზე წარმოიქმნა ქართლის (იბერიის) სამეფო და მასთან ერთად შეიქმნა მმართველობის აპარატი. ქართული საისტორიო ტრადიცია ქართლის სამეფოს წარმოქმნის შესახებ ორ ალტერნატიულ წყაროს ემყარება. ერთია „მოქცევაჲ ქართლისაჲ“, რომელიც ქართლის პირველ მეფედ აცხადებს აზონს, საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთით მდებარე „არიან-ქართლის“ მეფის ძეს. მეორეა „ქართლის ცხოვრება“, რომლის უძველესი შრე, ე.წ. „მეფეთა ცხოვრება“, აზონს დამპყრობლად მიიჩნევს, ხოლო კანონიერ მეფედ - მცხეთის მამასახლისის მემკვიდრეს - ფარნავაზს. ისტორიკოსები მიიჩნევენ, რომ ორივე წყარო შეიცავს პოზიტიურ ინფორმაციას - ქართლის სამეფოს საფუძველი ჩაუყარა აზონმა, ხოლო განასრულა მისმა მეტოქე ფარნავაზმა, რომელმაც, მართალია, ბრძოლით მოიპოვა ტახტი, მაგრამ არსებითად შეინარჩუნა აზოს მმართველობის დროს შემოტანილი ტომობრივ-ეთნიკური კონსოლიდაციის ელემენტები, რომლებიც წყაროებში ღვთაებათა (არმაზ-ზადენი)თანაარსებობითაა გამოხატული. (ბერძენიშვილი 1990: 124, 140).

„მოქცევაჲ ქართლისაჲ“ არაფერს გვეუბნება აზონის მმართველობის წესის შესახებ, ვიცით მხოლოდ, რომ არიან-ქართლიდან მას თან გადმოჰყვნენ „რვა სახლი და ათნი სახლნი მამამძუძენი“ (აბულაძე 1963: 81-82), უეჭველია, სამხედრო კონტინგენტი, რომელსაც აზონი ეყრდნობოდა ქვეყნის მართვაში. რაც შეეხება სამოხელეო ინსტიტუტებს, „მეფეთა ცხოვრება“ მათ შექმნას ფარნავაზს მიაწერს.

ფარნავაზის დროს შექმნილმა სამოხელეო ინსტიტუტებმა, გარკვეული ტრანსფორმაციებით, შუა საუკუნეების საქართველოშიც შეინარჩუნეს თავისი მნიშვნელობა.

მოხელე (ძველი ქართული ორთოგრაფიით მოჴელე) მომდინარეობს პოლისემანტიკური სიტყვიდან ხელი (ჴელი), რომლის მრავალ მნიშვნელობათაგან ძალზე პროდუქტიული აღმოჩნდა უფლება/ფლობის ცნება. მისგან არის ნაწარმოები ძალაუფლებასთან დაკავშირებული სხვა ცნებებიც: ხელმწიფება, სახელმწიფო, ხელისუფალი, მოხელე, სახელო, ხელოსანი და სხვ. შუა საუკუნეებში დიდხანს გამოიყენებოდა ქვაზე ამოკვეთილი ხელის გამოსახულებები, როგორც პოლიტიკური ძალუფლების მატერიალური ნიშანი. აღსანიშნავია, რომ ასეთი „ჴელები“ განვითარებულ შუა საუკუნეებში მხოლოდ სამეფო დომენის მამულებში იყო აღმართული (გ. ოთხმეზური 1981: 67-68).

ძველი ქართული სამართლებრივი ტერმინოლოგია ერთმანეთისაგან განარჩევს ცენტრალური აპარატის (დარბაზის რიგის/პალატის/კარის) და ადგილობრივ (საქვეყნოდ გამრიგე) მოხელეებს. ამასთანავე, გასათვალისწინებელია, რომ შუა საუკუნეების ქართული მონარქიისათვის (ისევე, როგორც დასავლური ტიპის ფეოდალური მონარქიებისათვის) უჩვეულოა საჯარო და კერძო სამართლებრივი უფლებების მკაცრი გამიჯვნა, რამაც თავისებური ზეგავლენა მოახდინა სამეფო კარის დაწესებულებათა შინაგან სტრუქტურაზე და თვით სამოხელეო იერარქიაზე. ერთი და იგივე მოხელე შეიძლებოდა ყოფილიყო მეფის დომენის მსახურიც და სახელმწიფოს საჯარო მოხელეც.

ამრიგად, მოხელე ძველ ქართულში მეფის „ხელის“, ანუ მეფის პოლიტიკური ძალაუფლების გარკვეული ნაწილის მატარებელ პირს ეწოდებოდა. თვით „ხელის“ ინსტიტუციურ შინაარსს და კომპეტენციებს კი განსაზღვრავდა სრული „ხელის“ მქონე პირი - „ხელმწიფე“, მეფე, რომლის ლეგიტიმურობა ანტიკურ ქართლში ორ საწყისს - ღვთაებრივს (არმაზი) და მიწიერს (სამეფო დინასტიური წარმომავლობა) ეფუძნებოდა. მეფის ლეგიტიმაციის ამგვარი წესი არსებითად იგივე დარჩა ქართლის გაქრისტიანების შემდეგაც. ქართლის მეფე ერთდროულად ღვთისაგან ცხებულიც იყო და სამეფო დინასტიის კანონიერი გამგრძელებელიც. ამიტომ მეფეთა უზენაესი ნების გამავრცელებელი პირები, ანუ „ხელის“ მატარებელი მოხელეები ლეგიტიმურობის ასეთივე კომპონენტებს (ღვთაებრივსა და მიწიერს) საჭიროებდნენ. იმ რიტუალურ წესებზე დაკვირვება, რომლებიც დაკავშირებულია ამა თუ იმ პირის აღჭურვასთან სამოხელეო უფლებებით, ავლენს პოლიტიკური ისტორიის იმ უმნიშვნელოვანეს ასპექტს, რომელიც თავად ძალაუფლების ფენომენის ისტორიულ ფესვებს და მასთან დაკავშირებულ საზოგადოებრივ წარმოდგენებს უკავშირდება. ამგვარ საკითხთა კვლევისათვის ისტორიკოსები დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ ძალაუფლების ნივთიერ გამოხატულობებს - ინსიგნიებს, საბეჭდავებს, რიტუალურ მოქმედებებს, ეტიკეტს, ტერმინოლოგიას, სტერეოტიპულ ფრაზეოლოგიას, ყველა იმ მასალას, რომელიც პოლიტიკური და სამართლებრივი სიმბოლოზმის ნიშნებს ატარებს. ამგვარი ინფორმაცია, გარდა წერილობითი წყაროებისა, შეიძლება შემორჩენილი იყოს მატერიალურ საგნებში, სახვითი ხელოვნების ძეგლებში, ეთნოგრაფიულ ყოფაში, ენობრივ ფორმულებში და სხვ.

საზოგადოების სოციალური სტრუქტურა და სამოხელეო კონტინგენტი

ელინისტური და გვიანანტიკური ეპოქების ქართლის მეფეთა ძალაუფლება დიდწილად ოჯახის ნათესაურ სტრუქტურას იმეორებდა, რის გამოხატულებასაც წარმოადგენდა უმაღლესი საკარისკაცო თანამდებობების გადანაწილება ე.წ. „მეფეთა ნათესავებს“ შორის (Меликишвили 1959: 469-470). ამ ჯგუფში სამეფო სახლის გენეტიკურ ნათესავებთან ერთად ხელოვნური დანათესავების გზით დაწინაურებული პირებიც ერთიანდებოდნენ. ხელოვნური დანათესავების ხალხური ინსტიტუტი „მეფეთა ნათესავის“ წრის გაფართოების საშუალებას იძლეოდა. ამ წრეს ეკუთვნოდნენ, მაგ., აზონის „მამამძუძეთა სახლები“, ფარნავაზ სპასპეტი - ფარსმან ქველის მამაძუძე, ვახტანგ გორგასლის მამამძუძე საურმაგ სპასპეტი, ვახტანგის ძუძუმტე არტავაზდ კლარჯეთის ერისთავი და სხვ. საშუალო და უფრო დაბალი რანგის თანამდებობებს იკავებდნენ სამეფო მიწების („ხორა ბასილიკე“) პირობითი მფლობელები, რომლებიც ძველი ქართული მწერლობის ნათრგმნ და ორიგინალურ ტექსტებში სხვადასხვა ტერმინით გადმოიცემა: სეფე-წული, სეფე-კაცი მსახური, ტაძრეული და სხვ. (ალექსიძე 1963: 156-180).

ცნობილია, რომ სოციალურად ნაკლებ დიფერენცირებულ საზოგადოებებში ხელოვნური ნათესაობის ინსტიტუტები ქმნიდნენ ფართო სოციალური და პოლიტიკური კონსოლიდაციის შესაძლებლობებს. ამ თვალსაზრისით საინტერესოა ვ. ბარდაველიძის ნაშრომში მოყვანილი ტაციტუსის ცნობა ქართლის უფლისწულ რადამისტისა და სომეხთა მეფის შეხვედრის შესახებ, რის დროსაც შესრულებულა კერპების წინაშე სისხლით ძმადგაფიცვის მსგავსი რელიგიური რიტუალი (ბარდაველიძე 1971: 68, 76). ეს მაგალითი ჩვენი საკითხისათვის საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ადასტურებს სამეფო ოჯახებში რიტუალური დანათესავების გავრცელებულ პრაქტიკას. „დანათესავების“ რელიგიურ რიტუალს ერთდროულად საკრალური, პოლიტიკური და სამართლებრივი შინაარსი ჰქონდა, რაც, მოხელეობის შემთხვევაში, მათ საქმიანობას მაღალ ლეგიტიმურობას ანიჭებდა. მკვლევართა აზრით, ფარნავაზის დროინდელი ყოფილი უფალ-მამასახლისების პოლიტიკური კონსოლიდაცია მეფის ფიგურის გარშემო და მათი გარდაქმნა მოხელე-ერისთავებად მხოლოდ ამგვარი ხელოვნური დანათესავების („შვილობის“) საფუძველზე შეიძლებოდა შემდგარიყო (ბერძენიშვილი 1990: 152; მამულია 1979: 63, 113).

გვიანანტიკურ ქართლში (IV-V სს.) საზოგადოების დიფერენციაციის გაღრმავების კვალდაკვალ საზოგადოებრივ ასპარეზზე მსახურთაგან (სეფეწულები) წინაურდებიან მხედრები, რომლებიც ფეოდალთა კლასის წინაპრები ხდებიან და სამოხელეო კონტინგენტიდან თანდათანობით ავიწროებენ რიგით სეფეწულებს.

* * *

ფეოდალური ურთიერთობების განვითარებამ ადრეულ შუა საუკუნეებშივე შეიტანა თავისი კორექტივი მოხელეთა ლეგიტიმაციის ძველ წესებში. „ქართლის ცხოვრებაში“ საინტერესო მინიშნებებია დაცული იმის შესახებ, თუ როგორ ყალიბდება ფეოდალური წოდების ორი ტიპი: ამათგან პირველის წყარო თავად სამეფო ხელისუფლებაა - ვახტანგ გორგასალმა თავისი ერთგული მხედარ-მსახურები ომში გამოჩენილი მამაცობისათვის „წარჩინებულ-ქმნა“, ე.ი. მიწების ბოძების გზით აამაღლა სოციალურ საფეხურზე (ყაუხჩიშვილი 1955: 158). უფრო გვიან ასევე იქცევა არჩილი კახეთში (ყაუხჩიშვილი 1955: 243). სავარაუდოდ, ამავე წესით ყალიბდება ფეოდალური ელიტები შემდეგდროინდელ სამეფო-სამთავროებშიც. ამ კატეგორიის აზნაურობა ტახტის ერთგულებით გამოირჩევა და სამეფო ხელისუფლებაც მათგან არჩევს სამოხელეო კანდიდატურებს.

მეორე ტიპი გულისხმობს სამეფო ხელისუფლებისაგან დამოუკიდებელ პროცესს - აზნაურთა წოდების წარმოქმნას პატრონაჟის წესით, გაკვეულ პირთა მიერ თანამეთემეთა თავისუფლების შთანთქმისა და მათ მშვიდობიან არსებობაზე პასუხისმგებლობის აღებით. ასეთ აზნაურთა სახლები უპირატესად სამეფო ხელისუფლების სისუტის ჟამს, საერთო პოლიტიკური ცენტრის არარასებობის პირობებში ყალიბდებოდა, რაც, საქართველოს შემთხვევაში, საკმაოდ ხანგრძლივ პერიოდს (VIII-X სს.) მოიცავდა. ამგვარად წარმოქმნილ ძლიერ ფეოდალურ სახლებს მათი ძალაუფლების გამომხატველი ყველა ატრიბუტი გააჩნდათ: ვრცელი მიწა-წყალი, ციხესიმაგრეები, სამხედრო ძალა, საკუთარი ეკლესია და მრავალრიცხოვანი ყმები. საქართველოს გაერთიანებისათვის მებრძოლი მეფეები სწორედ ამგვარი სახლებისაგან აწყდებოდნენ მედგარ წინააღმდეგობას (მაგ., ტბელები შიდა ქართლში). ეს იყო ახალი მემამულური არისტოკრატია, უაღრესად ანგარიშგასაწევი პოლიტიკური ძალა, რომელმაც ერთგვარი განაჩენი გამოუტანა „მამამძუძეობის“ და „ძუძუმტეობის“ ძველ ინსტიტუტებს მათი საჯარო-პოლიტიკური ფუნქციებით. ამ ძველი ინსტიტუტების ტრანსფორმაციაა „გაზრდილობა“, რომელიც თავდაპირველად სასახლის მსახურთა (ტაძრეულნი, შინაურნი) წრით იყო შემოფარგლული და, თანდათანობით, ფეოდალური სამთავროების წარმოქმნის კვალობაზე, ლოკალური პოლიტიკური ცენტრების ძლიერებას დაედო საფუძვლად. მაღალ შუა საუკუნეებში კი „გაზრდილობამ“ მთელი აზნაურული წოდება მოიცვა - მას დაემყარა რამდენიმე საფეხურიანი ფეოდალური ვასალიტეტი („ვეფხისტყაოსნის“ საზოგადოება). ამ ეპოქაში „გაზრდილობა“ იქცა სოციალური კონსოლიდაციის ახალ, ფეოდალურ ურთიერთობებზე მორგებულ სისტემად, რომელსაც ქართულ სინამდვილეში პატრონყმობაც ეწოდებოდა. იგი განსაზღვრავდა ფეოდალური წოდების იერარქიულ სტრუქტურას, პოლიტიკური ერთგულების და ეთიკური ქცევის ნორმებს, მაგრამ ცხადია, მისი მნიშვნელობა დიდად სხვაობდა ქართული სახელმწიფოებრივობის ჩამოყალიბებისა და განვითარების სხვადასხვა ეტაპზე.

XI საუკუნეში საქართველოს მეფეთა ბრძოლა ქვეყნის გაერთიანებისათვის, იმ ეპოქის კატეგორიებით რომ ვიმსჯელოთ, ნიშნავდა ბრძოლას ერთი პატრონყმული ვერტიკალის შესაქმნელად - მის მოქცევას ერთი პირის - ფეოდალი-მეფის პირადი ძალაუფლების ქვეშ. ეს ხანგრძლივი ბრძოლა სამეფო ხელისუფლების გამარჯვებით დასრულდა დავით აღმაშენებლის დროს, მაგრამ არა მხოლოდ რეპრესიული ღონისძიებების შედეგად. „გაზრდილობის“ ინსტიტუტი სამეფო ხელისუფლებამ გამოიყენა იერარქიულ კიბეზე პირადი ღირსებით გამორჩეული ადამიანების დასაწინაურებლად, მათთვის პატივის მომატებით და თანამდებობების ბოძებით. ცხადია, ამგვარი რამ მეფის მოწინააღმდეგე მთავრებსაც შეეძლოთ, მაგრამ, ისინი, სამეფო კარს, რომელიც იმავდროულად მაღალი კულტურის ცენტრად იქცა, კონკურენციას ვეღარ უწევდნენ. ნ. ბერძენიშვილის დაკვირვებით, „გაზრდილ-შეზრდილობის“ ინსტიტუტის გადაქცევას სამეფო კარის პოლიტიკურ ინსტრუმენტად ხელი შეუწყო „ზრდილობის“ შინაარსის გამდიდრებამ ფართო კულტურული თვალსაწიერით - საეკლესიო სწავლების გვერდით საერო ცოდნის დამკვიდრებამ, ეტიკეტისა და მორალის მაღალი ნორმების დაწესებამ, საერთოდ, ფეოდალური კარჩაკეტილობის დაძლევამ. მეფეები ამ გზით იკრებდნენ ერთგულ, მხნე და ნიჭიერ ადამიანებს, რომელთაც არა მხოლოდ მაღალ საერო თანამდებობებზე აწინაურებენ, არამედ საეკლესიო იერარქიაშიც (ბერძენიშვილი 1974: 84-85). „გაზრდილობის“ ინსტიტუტის ფარგლებში იგულისხმება სხვადასხვა სოციალური შრის ვასალი და, მათ შორის, „არათავისუფალი“ ყმა-მსახურებიც (ჩხატარაიშვილი 1979: 93), რომლებიც საქართველოს სამეფო კარზე ძველ ტაძრეულთა ანალოგიურ ფუნქციებს ასრულებდნენ და, როგორც ჩანს, საქართველოს სამეფოს დინამიური ზრდის კვალობაზე სამოხელეო ასპარეზზეც აღწევდნენ წარმატებას. ამ ინსტიტუტის წყალობით მაგ., უფლისწულებთან ერთად დაბალ აზნაურთა და მსახურთა შვილებიც იზრდებოდნენ (შდრ. ლაშას თანამოჰასაკენი); მათ შორის ჭარბობდნენ საუფლისწულო მამულების მკვიდრ აზნაურთა შვილები. ამრიგად, სამეფო კარი მხოლოდ პოლიტიკური ცენტრი კი არ იყო, არამედ „ფეოდალურ ზნეობათა“ სწავლებისა და გავრცელების ცენტრადაც იქცა (ბერძენიშვილი 1974: 86-87), სადაც „აღზრდის“ კულტურა თავად წარმოადგენდა სოციალური კონსოლიდაციის მნიშვნელოვან საფუძველს.

სამეფო კარის მაღალი კულტურა მიმზიდველი გახდა ძველი მემამულურ-პროვინციული არისტოკრატიისათვისაც და საფუძველი გამოაცალა მის სწრაფვას განკერძოებისაკენ. ამიერიდან სამეფო კარზე „აღსაზრდელად“, მოყმეობა-ზრდილობის არისტოკრატიული ნორმების დასაუფლებლად და მაღალი სამოხელეო თანამდებობების დასაკავებლად ერთმანეთს ეჯიბერებიან „ახალი“ და „ძველი“ აზნაურები. XII საუკუნის მიწურულს, თამარის მეფობის დასაწყისში, აშკარა გახდა ძირძველი ფეოდალური არისტოკრატიის ტენდენცია შეეზღუდა „ახალი ადამიანების“ და ახალი საგვარეულოების გამოჩენა პოლიტიკურ ასპარეზზე. ამ არისტოკრატიამ მოხელეთა ლეგიტიმაციის საკითხი ძალზე მწვავედ დაუკავშირა მათ წარმომავლობას. დიდებულებმა მეფეს ერთგულ მოხელეთა (მაგ., აფრიდონისა და ყუბასარის) გადაყენება იმ მოტივით მოსთხოვეს, რომ ისინი „უგვარონი“ იყვნენ (ივარაუდება, რომ ეს მოხელეები მსახურთა წრიდან იყვნენ გამოსულნი, რის გამოც დიდებულთა თვალში მათ საკმარისი ლეგიტიმაცია არ გააჩნდათ. ყაუხჩიშვილი 1959: 30). თამარმა მოახერხა ერთგულ მოხელეთა დაცვა, მაგრამ მისი გარდაცვალების შემდგომ სასახლის სამოხელეო კონტინგენტის ორ კატეგორიას შორის დაპირისპირების კვალი კვლავ შეინიშნება (მაგ., ივანე ათაბაგი და ლაშა გიორგის „გაზრდილები“). ეს დაპირისპირება, რომელიც საზოგადოების დინამიური განვითარების პოტენციალს ემყარებოდა, საბოლოოდ შეაჩერა მონღოლთა დაპყრობებმა.

მოხელის ლეგიტიმაციისათვის სამეფო კართან „გაზრდილობით“ დაკავშირებულ პირს ჯერ „დარბაზის ყმობის“ საფეხური უნდა გაევლო, ამის შემდეგი შეიძლებოდა მისი რომელიმე თანამდებობაზე „შეწყალება“ სათანადო სამოხელეო რიტუალის თანხლებით. მსგავს რიტუალებზე მითითებას ვხვდებით თამარის ისტორიკოსთან (მაგ., აბულასანისა და ივანე მხარგრძელის მაგალითები. ყაუხჩიშვილი 1959: 36, 54). ისტორიული საბუთების მიხედვით, „შეზრდილ-გაზრდილთათვის“ თანამდებობის რიტუალური ბოძების წესი გვიანდელ შუა საუკუნეებშიც განაგრძობდა არსებობას. მაგ., XV საუკუნის მინიატურით შემკულ ერთ-ერთ სიგელში გამოსახულია მეფის წინ დაჩოქილი ყმა, რომელსაც თავი დაუხრია ხელდასხმის მოლოდინში (ქისკ 2014: 440). ივ. ჯავახიშვილი ამგვარ „პოლიტიკურ“ რიტუალებში საეკლესიო კურთხევის ანალოგს ხედავდა (ჯავახიშვილი 1982: 237).

მოხელის ლეგიტიმაციისათვის პირველხარისხოვანი მნიშვნელობა ჰქონდა პატრონყმული ზნეობრივი კოდექსისა და ეტიკეტის შესწავლას, მაღალი წრის პრესტიჟული ქცევის ნორმების დაცვას. მაგ., მონღოლთა წყალობით დუმნისთავად აღზევებულ ეგარსლან ბაკურციხელს ეტიკეტის დარღვევის გამო (იგი ცხენიდან ჩამოუქვეითებლად მიეახლა ურდოდან დაბრუნებულ ავაგ ათაბაგს) პატივს აყრიან - ეგარსლანი ცხენიდან ჩამოაგდეს და საპატიო სამოსი გახადეს. აქვე დასრულდა მისი სამოხელეო კარიერაც (ყაუხჩიშვილი 1959: 225).

ძველი ქართლის სამოხელეო ნომენკლატურა

შუა საუკუნეების საქართველოს სამოხელეო წყობამ მემკვიდრეობით მიიღო ანტიკური ქართლის სამეფოს სამოხელეო ტერმინოლოგია და, გარკვეული ტრანსფორმაციებით, შეინარჩუნა ზოგიერთი თანამდებობრივი ფუნქციაც. ასეთ თანამდებობებს მიეკუთვნება უპირველესად, სპასპეტი, ერისთავი და ეზოსმოძღვარი. სპასპეტის თანამადებობა, „მეფეთა ცხოვრების“ ცნობით, ფარნავაზ მეფის დროს (ძვ. წ. IV-III საუკუნეთა მიჯნა) შეიქმნა. სპასპეტი იყო მეფის შემდგომ მეორე პირი, ერისთავთა ჯარების წინამძღოლი და მფლობელი შიდა ქართლის მიწა-წყლისა „არაგვიდან ტაშისკარამდე“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 24). „ქართლის ცხოვრების“ ცნობას „მეფის შემდგომ მეორე პირის“ შესახებ ადასტურებს სტრაბონი, რომლის თანახმად, იგი წარმომავლობით ეკუთვნოდა სამეფო საგვარეულოს და მხედართმთავობასთან ერთად მსაჯულის ფუნქციებსაც ასრულებდა (სტრაბონი 1957: 129-130). ამრიგად, სპასპეტი ძველ ქართლში წარმოადგენდა უმაღლეს სატომო არისტოკრატიას - „მეფეთა ნათესავს“, ასრულებდა მხედართმთავარისა და მოსამართლის ფუნქციებს და საკუთრივ განაგებდა შიდა ქართლს. თავად ტერმინი „სპასპეტი“ საშუალო სპარსული ფორმაა და ქართლში IV საუკუნის უწინარეს ვერ შემოვიდოდა (ანდრონიკაშვილი 1966: 371). ამიტომ მკვლევართა მოსაზრებით, ფარნავაზის დროინდელი „მეფის შემდგომ მეორე პირი“ უნდა ყოფილიყო არა „სპასპეტი“, არამედ „პიტიახში“, რომლის არსებობა ძველ ქართლში არმაზის სამაროვანის (I-III სს.) წარწერებმა დაადასტურა (თ. გამსახურდია 1970: 49-74). პიტიახშები ჩანან ძველი ქართლის უმაღლესი სამოხელეო იერარქიის სათავეში (გ. წერეთელი 1941: 35), მაგრამ ისტორიულ გარემოებათა წყალობით ა.წ. IV-VI საუკუნეებში „პიტიახში“ მნიშვნელობას იცვლის - ამ ტერმინით ტრადიციულად მოიხსენიებენ ქვემო ქართლის (სამშვილდის) სამხარეო მმართველებს, რომელთა საგვარეულო წარმომავლობით სამეფო ოჯახთან იყო დაკავშირებული. რაც შეეხება სპასპეტს, „მეფეთა ცხოვრების“ თანახმად, IV-VI საუკუნეებში იგი მართლაც იყო მეფის შემდგომ მეორე პირი, მეფის მამამძუძე და აღმზრდელი, შიდა ქართლის მფლობელი და ადგილობრივ მოხელე-ერისთავთა ჯარების მხედართმთავარი. ტერმინი სპასპეტი იხმარება გვიანდელ (XVII-XVIII სს.) ტექსტებშიც, როგორც ახლადდამკვიდრებული „სარდლის“ ან მთავარსარდლის სინონიმი.

ძველი ქართლის სამოხელეო ტერმინოლოგიიდან მეტად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა სპასალარი, რომელმაც ადგილი შეინარჩუნა XI-XIII საუკუნეების ქართული მონარქიის სამხედრო-სამოხელეო ნომენკლატურაში.

ძველი ქრთლის სამოხელეო ტერმინოლოგიას განეკუთვნება „ერისთავი“, რომელიც ეტიმოლოგიურად სოციალურად თავისუფალი თემის - ერის/ჯარის უფროსს აღნიშნავს და ხაზს უსვამს ძველი ქართლის სამეფოს სამხარეო მოწყობის სამხედრო-ორგანიზაციულ პრინციპს. „ქართლის ცხოვრების“ თანახმად, ძველ ერისთავთა რაოდენობა (ფარნავაზიდან ვახტანგ გორგასლის მეფობის დასასრულამდე) რვას არ აღემატებოდა. საერისთავო ტერიტორიების ძველი სახელწოდებები მკაფიოდ უჩვენებს, რომ ეს „დაყოფა“ სინამდვილეში წინანდელი სამამასახლისო ქვეყნების - ტომობრივ-ტერიტორიული წარმონაქმნების („ძმები“, „შვილები“) პოლიტიკურ გაერთიანებას წარმოადგენდა (ბერძენიშვილი 1990: 152-153). ერისთავთა მსხვილი სამართავი პროვინციები („ქვეყნები“) უფრო წვრილი ადმინისტრაციული ერთეულების, ხევებისა და ხეობებისაგან შედგებოდა, რომელთაც ერისთავების ხელქვეითი მოხელეები - სპასალარები და ათასისთავები განაგებდნენ. როგორც „მეფეთა ცხოვრება“ იუწყება, ფარნავაზ მეფე ქვეყნის ადმინისტრაციული დაყოფისას „სპარსთა სამეფოს“ მაგალითით ხელმძღვანელობდა, რაც უპირველეს ყოვლისა, ქართლის სამეფოს სამხედრო-სამოხელეო ნომენკლატურაში მჟღავნდება. გარდა ზემოაღნიშნული სპასპეტისა, საშუალო სპარსულია სპასალარიც (ანდრონიკაშვილი 1966: 372). ათასისთავი ქართული კომპოზიტია, მაგრამ, ვარაუდობენ, რომ იგიც აქამენიდური ირანის „ჰაზარაპეტის“ კალკი უნდა იყოს. აქამენიდურ ირანში სამხედრო ორგანიზაცია ათობით პრინციპს ეფუძნებოდა და ერთ-ერთი ჰაზარაპეტი სახელმწიფოს უდიდეს მოხელედ ითვლებოდა (გამსახურდია 1970: 70). ირანულ სამყროსთან სიახლოვეს ამჟღავნებს აგრეთვე უფლისწულთა (როგორც ვაჟების, ასევე ქალების) აღმზრდელებად სამხედრო მოხელეების, სპასპეტებისა და სპასალარების მოწვევა (ჩხეიძე 1979: 10), რისი არა ერთი მაგალითია „ვახტანგ გორასლის ცხოვრებაში“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 143, 145).

ძველი ქართლის მაღალ სამოხელეო თანამდებობას წარმოადგენდა „ეზოს მოძღვარი“, რომელიც დამოწმებულია არმაზში აღმოჩენილ ბერძნულ-არამეულ წარწერაში, ე.წ. „არმაზის ბილინგვაში“. წარწერის არამეული ძირი - rb trbs, რომლის შესატყვისია ბერძნ. „ეპიტროპოს“, ბიბლიური წიგნების ქართული თარგმანების გათვალისწინებით, ითარგმნა, როგორც „ეზოს მოძღვარი“ (წერეთელი 1941: 35). იგივე ტერმინი დამოწმებულია VIII საუკუნეში სირიულიდან ქართულად ნათარგმნ აგიოგრაფიულ თხზულებაში „დროსის წამება“ მსახურის, მეფის კარის მესაწოლის მნიშვნელობებით (მაისურაძე 1980: 128-129). „არმაზის ბილინგვის“ მიხედვით კი, „ეზოს მოძღვრი“ ქართლის სამეფოში სასახლის მაღალ საკარისკაცო თანამდებობას ეწოდებოდა და მის უფლება-მოვალეობებში შედიოდა სასახლისა და სამეფო დომენის გაძღოლა, სამეფო შემოსავალ-გასავალის აღნუსხვა (შდრ. ბერძნ. ეპიტროპოს), ამავე დროს მას უნდა ეხელმძღვანელა მეფის დაცვისათვის და სამეფო მიწებიდან გამოყვანილი (ტაძრეულთა) ლაშქრისათვის (მელიქიშვილი 1970: 648).

წყაროები არაფერს იუწყებიან ძველი ქართლის სამეფოს საშუალო და დაბალ თანამდებობებზე, რომლებიც, უეჭველია, სამეფო კარზე მრავლად იყო. შედარებით უფრო გვიანდელ ძეგლებზე დაყრდნობით გ. მელიქიშვილი ვარაუდობს ციხისთავის არსებობას (ტერმინი წერილობით დადასტურებულია VI საუკუნის „ევსტათი მცხეთელის მარტვილობაში“, სადაც იგი სპარსული ადმინისტრაციის უფროსი მოხელეა); ქართული ოთხთავის ძველი თარგმანების საფუძველზე იგივე მკვლევარი დაბალ მოხელეებად ვარაუდობს სეფე-კაცს, მეხარკეს, მეზვრეს (მელიქიშვილი 1970: 652-653).

მთლიანობაში ფარნავაზის დროინდელი სამეფოს სამოხელეო ტერმინოლოგია (რაოდენ არაზუსტი და არასრულიც უნდა იყოს იგი), მაინც გვიქმნის წარმოდგენას ძველი ქართლის სახელმწიფოებრივი მოწყობის სამხედრო-ორგანიზაციულ ხასიათზე. ამ ორგანიზაციის სათავეში მეფის შემდგომ იდგა ცენტრალური უწყების უმაღლესიმოხელე პიტიახში (მერმინდელი სპასპეტი). პროვინციებში წამყვანი როლი ეკისრებოდა ერისთავებს და სპასალარებს, რომლებიც ადგილებზე სამეფო ხელისუფლებას წარმოადგენდნენ და ითავსებდნენ მმართველობის სამხედრო, სასამართლო და ადმინისტრაციულ-ფისკალურ ფუნქციიებს. ერისთავები კრეფდნენ სამეფო ხარკს და გასამრჯელოდ იღებდნენ საერისთავო ბეგარას (ყაუხჩიშვილი 1955: 24).

საერისთავოთა სისტემა და ქვეყნის პოლიტიკური საზღვრები

ფარნავაზის დროინდელი სახელმწიფო მმართველობის ინსტიტუტები, ისევე როგორც სამოხელეო კონტინგენტის სოციალური წარმომავლობა, არსებითად დიდხანს, ადრეფეოდალური ურთიერთობების ჩასახვამდე, რჩებოდა უცვლელი ძველ ქართლში. ასევე უცვლელი იყო ქვეყნის საერისთავოებად დაყოფის ადმინისტრაციული პრინციპი, მაგრამ რომის იმპერიისა და ირანის პერმანენტული დაპირისპირება კავკასიის რეგიონში გავლენას ახდენდა ქართლის პოლიტიკურ-ადმინისტრაციულ საზღვრებზე, რაც, შესაბამისად, აისახებოდა საერისთავოთა რაოდენობაზე. მაგ., III საუკუნეში რომის პატრონაჟის ქვეშ ეგრისის საერისთავოს ადგილას ეგრისის სამეფო წარმოიქმნა, ამდენად, ქართლმა ეგრისის საერისთავო დაკარგა. დიდი ხნის შემდეგ, V საუკუნის მეორე ნახევარში, ვახტანგ გორგასალმა ეგრისის ნაწილი დაიბრუნა, სადაც საერისთავოები აღადგინა. ქართლის მეფეთა განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებდა საზღვრისპირა საერისთავო ოლქები, სადაც ერისთავებად განსაკუთრებით სანდო პირებს - „მეფეთა ნათესავებს“ - ნიშნავდნენ. ასეთთაგანი იყო კლარჯეთის საერისთავო, რომლის ტერიტორია რომმა IV საუკუნეში ჩამოაჭრა ქართლის სამეფოს, მაგრამ საუკუნის შემდეგ იგი ისევ შემოიერთა ვახტანგ გორგასალმა. ასეთივე დიდი ყურადღების საგანი იყო ქვემო ქართლის (სამშვილდის/ისტორიული გუგარენეს) საერისთავო, რომელიც ქვეყნის სამხრეთ საზღვარს კეტავდა და რომელსაც პერიოდულად სომეხი მეფეები ეუფლებოდნენ. ამიტომ სამშვილდის ერისთავებად ძირითადად მეფეთა ნდობით აღჭურვილი პირები („მეფეთა ნათესავი“ - პიტიახშები) ინიშნებოდნენ. ამავე მიზეზით ძვ. წ. III საუკუნეში ფარნავაზის მემკვიდრემ, მეფე საურმაგმა სამშვილდე საუფლისწულო დომენად აქცია. IV საუკუნის მიწურულს სამშვილდის ერისთავობას იღებს ფეროზი, სამეფო ოჯახის სიძე, ვისი სახელიდანაც წარმოიშვა სამშვილდის მმართველ ერისთავთა ზედწოდება - „ფეროზიანები“. პერიოდულად სამშვილდე კვლავ საუფლისწულო დომენი ხდებოდა, თუმცა საბოლოოდ ისევ ფეროზიან ერისთავებს უბრუნდებოდა (ბახტაძე 2003: 82). მსგავს ცვლილებებს განიცდიდა კახეთის საერისთავოც. მირიან მეფემ (IV ს.) კახეთის საერისთავოს ერთი ნაწილი - კუხეთი - საუფლისწულო დომენად აქცია, შემდგომში მირიანის მემკვიდრე ბაქარმა კუხეთი თავის ძმისწულებს საერისთავოდ გადასცა (ყაუხჩიშვილი 1955: 131), ხოლო V საუკუნის მეორე ნახევარში ვახტანგ გორგასალმა კახეთი და კუხეთი კვლავ ერთ საერისთავოში გააერთიანა, ამასთანავე, ქართლის სამეფოს შემატა ჰერეთი, სადაც ახალი საერისთავო დააფუძნა (ყაუხჩიშვილი 1955: 185).

სოციალური ცვლილებების ზეგავლენა სამოხელეო
კონტიგენტზე. VI-X საუკუნეები

დაახლოებით V საუკუნის მეორე ნახევრიდან ძალას იკრებს ფეოდალური ურთიერთობები, რამაც სერიოზული ძვრები გამოიწვია ქართული საზოგადოების სოციალურ სტრუქტურაში. ყველაზე ადრე ფეოდალიზაციის პროცესი შეეხო „მეფეთა ნათესავს“, რომლის რიგებიდან ინიშნებოდნენ უმაღლესი რანგის მოხელეები. ამავე დროს სამოხელეო იერარქიაში გზას იკაფავს ახალი კონტინგენტი ყოფილ მსახურთაგან, რომლებიც სამხედრო დამსახურების გამო მეფისაგან მიწებს იღებენ. ამ მოვლენას გულისხმობს „ვახტანგ გორგასლის ცხოვრების“ ავტორი, როდესაც მოგვითხრობს, თუ როგორ დააჯილდოვა ვახტანგმა ოვსთა ბრძოლის მონაწილე მეომრები: „განსცა ნიჭი ერსა თვისსა და წარჩინებულ-ქმნნა მჴედარნი მსახურნი, გამოცდილნი წყობასა მას შინა ოვსთასა“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 171). წარჩინებული ფენის ფეოდალიზაციამ, თავის მხრივ, საკმაოდ სწრაფად მოახდინა ზეგავლენა ახალი სოციალური გარემოებებისა და მოხელის „ახალი“ თვითშეგნების ჩამოაყალიბებაზე. ვახტანგ გორგასლის შემდგომ (VI საუკუნის პირველი ათეული წლები) ფეოდალ-ბენეფიციარებად ქცეული მოხელე-ერისთავები, რომელთა შეცვლა ადრე მეფეს შეეძლო პოლიტიკური მიზანშეწონილების შესაბამისად, უკვე თანამდებობათა დამკვიდრებას ითხოვენ. VI საუკუნის 30-იან წლებში, როცა ირანმა ქართლში მეფობა გააუქმა, ერისთავები მხოლოდ ამგვარი პირობით დაიყოლია ირანის ხელისუფლებამ (მეფემან სპარსთამან ურმიზდ... უწოდა ზრახვად ერისთავთა ქართლისათა, აღუთქუა კეთილი დიდი და დაუწერა ერისთავთა მამულები შვილითი შვილამდე და ესრეთ წარიბირნა ლიქნითა“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 225). მაგრამ ერისთავთა მორჩილება ირანისადმი ხანმოკლე აღმოჩნდა. მალე მათ ბიზანტიას მიმართეს თხოვნით, ქართლში დაესვათ ისეთი მეფე, რომელიც ერისთავებს საერისთავო „ქვეყნებს“ მემკვიდრეობით შეუნარჩუნებდა (ყაუხჩიშვილი 1955: 226). ერისთავთა ამგვარი „არათანმიმდევრული“ პოლიტიკური ქცევა, შესაძლებელია, გამოწვეული ყოფილიყო რელიგიური მიზეზითაც (ირანს ჰქონდა მაზდეანობის ძალად გავრცელების მცდელობები) და სოციალური ფაქტორებითაც - მეფის ფიგურის გარეშე ერისთავებს გაუჭირდებოდათ მორჩილებაში ჰყოლდათ საერისთავოს უკვე განშრევებული და წინააღმდეგობრივი მისწრაფებების მქონე სოციალური ჯგუფები (მუსხელიშვილი 2003: 416). რასაკვირველია, ბიზანტიამ ისარგებლა ერისთავთა განწყობით და ქართლის „მეფედ“ პრობიზანტიული პოლიტიკის გამტარებელი გუარამ კურაპალატი (ბაგრატიონთა დინასტიიდან) დასვა. მაგრამ ამ უკანასკნელმა ერისთავებზე გავლენა ვეღარ მოიპოვა, რადგან „სპარსთა და მეფისაგან ბერძენთა მეფისაგან ჰქონდეს სიგელნი მკვიდრობისანი“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 228).

ამავე პერიოდში ქართლის ცენტრალურ ხელისუფლებას წარმოადგენდა ირანის სამხარეო მმართველი, მარზპანი. მისმა ფიგურამ გამოიწვია მთელი რიგი ცვლილებები ქართლის ცენტრალურ მმართველობაში. VI საუკუნის ავთენტურ წყაროში - „ევსტათი მცხეთელის წამება“ - ქართლის ძველ დედაქალაქ მცხეთაში ადგილობრივ დიდმოხელეთა შორის დასახელებულნი არიან მხოლოდ „პიტიახში“ და „მამასახლისი“ სეფეწულებთან ერთად (აბულაძე 1963: 31-23). „მამასახლისის“ ხსენება პირველი რიგის მოხელეთა შორის აფიქრებინებს მკვლევართ, რომ, უმეფობის პერიოდში ეს ტერმინი ჯერ კიდევ გამოიყენებოდა ქართლის სამეფო საგვარეულოს უხუცესი წევრის აღსანიშნავად (ბოგვერაძე 1979: 68). ამავე აზრის გაგრძელებად შეიძლება მივიჩნიოთ მოსაზრება, რომ ახალ პოლიტიკურ რეალობაში ტერმინ „მამასახლისის“ გაცოცხლება გამოიწვია სპასპეტის თანამადებობის გაუქმებამ. ქართლის იმჟამინდელი „მამასახლისი“ უნდა ყოფილიყო დამცრობილი სპასპეტი, რომელსაც „მეფეთა ნათესაობით“ შენარჩუნებული ჰქონდა მაღალი სოციალური სატატუსი და შიდა ქართლი (ბახტაძე 2003: 121-122).

VI საუკუნეში მომხდარი პოლიტიკური და სოციალური ცვლილებების უმნიშვნელოვანესი შედეგი იყო ყოფილ მოხელე-ერისთავთა მიერ ძლიერი პროვინციული მმართველობის ჩამოყალიბება, რამაც (გარეშე ძალის გარეშეც) ძლიერ დაასუსტა ცენტრი, რომელსაც VI საუკუნის მეორე ნახევარში ერისმთავარი (პირველი თანატოლთა შორის) ჩაუდგა სათავეში.

ადრეული შუა საუკუნეების საზოგადოებრივი განვითარების ტენდენციებმა ასახვა ჰპოვა ძველი საერისთავო ოლქების საზღვრების მოშლაშიც. VII საუკუნის შუა ხანებში გამოცემულ ჰაბიბ იბნ მასლამას დაცვის სიგელში აღარ ჩანს ძველი საერისთავოები (გარდა კლარჯეთისა და ქვემო ქართლისა) და უკვე სულ სხვა ტერიტორიული წარმონაქმნებია ჩამოთვლილი (ბოგვერაძე 1979: 139, 192). სამეცნიერო ლიტერატურაში ასეთი ცვლილებები მიჩნეულია ძველი ქართლის, როგორც ერთი პოლიტიკური სხეულის, მცირე ფეოდალურ სამთავროებად დაშლის უტყუარ მოწმობად. „VII საუკუნის ქართლი ერთი მთლიანი ქვეყანა აღარაა და ერისმთავარი მას ვერ აერთიანებს“ (ბერძენიშვილი 1990: 269). განვითარების ამ ტენდენციას ასახავს „ქართლის ცხოვრებაში“ შემონახული ცნობა, რომ VIII საუკუნის შუა ხანებში ერისთავებმა უკვე სამეფო სახლისაგან (არჩილი) მიიღეს აღიარება საერისთავო მამულების მკვიდრობით ფლობაზე. ასე გარდაიქმნენ მოხელე-ერისთავები სენიორებად შებამისი პოლიტიკური უფლებებით და ვასალებით (მუსხელიშვილი 2003: 19-420).

ერისმთავართა მმართველობის პერიოდმა VIII საუკუნის ბოლომდე გასტანა. საზოგადოების ახალმა განშრევებამ, ახალი გეოგრაფიულ-სამეურნეო ზონების განვითარებამ, გარეშე ფაქტორებთან ერთად ნიადაგი შეუმზადა დეზინტეგრაციის პროცესებს ქართლის ძველი სამეფოს ფარგლებში. ქართლის სამეფოს ისტორიულ ტერიტორიაზე ყალიბდება ახალი პოლიტიკურ-ტერიტორიული წარმონაქმნები საკუთარი პოლიტიკური ცენტრებით და მმართველობის აპარატით.

ქართულ სამეფო-სამთავროთა მმართველობის წესების შესახებ თანადროული ცნობები ძალზე მწირი და ფრაგმენტულია. სამეცნიერო ლიტერატურაში არსებობს მოსაზრება, რომ სამეფო-სამთავროების მმართველობა ძირითადად ადგილობრივი მმართველობის სისტემაზე იყო დაფუძნებული (მესხია 1979: 3, რედაქტორის წინასიტყვაობა). სამეფო-სამთავროების მმართველობაზე მსჯელობისას ვახუშტი ბატონიშვილიც ყურადღებას ადგილობრივ მმართველობაზე ამახვილებს, მაგრამ ძნელი წარმოსადგენია სამეფო-სამთავროთა არსებობა თუნდაც მარტივად დასტრუქტურებული საკარო თანამდებობათა გარეშე, მით უფრო, როცა ლაპარაკია ბიზანტიის მეზობლობაში და მისი უშუალო კულტურული გავლენის ქვეშ აღმოცენებულ სამეფო-სამთავროებზე. აქ კონკრეტული ცნობების უკმარისობა მხოლოდ მათი მოუღწევლობით შეიძლება აიხსნას. ფრაგმენტული ცნობები სამოხელეო თანამდებობებზე აქა-იქ გაფანტულია აგიოგრაფიულ მწერლობაში. მაგ., „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებიდან“ ვიცით, რომ ტაო-კლარჯეთის სამეფო კარის „საჭურჭლე“ აშოტ კურაპალატის (IX ს. პირველი მეოთხ.) ფავორიტ ქალს ებარა (აბულაძე 1963: 297). ეს ცნობა მართლაც მიუთითებს სამეფო სასახლის მმართველობის სტრუქტურულ სიმარტივეზე, მაგრამ უეჭველია ისიც, რომ თუნდაც ასეთი გამარტივებული სამსახურები მმართველობის სხვა სფეროებშიც აუცილებელი იქნებოდა. „გიორგი მთაწმიდლის ცხოვრების“ თანახმად, დავით კურაპალატის (X საუკუნის მეორე ნახ.) კარზე იყო „მწერალთა ზედა მთავრის“ თანამდებობა (აბულაძე 1967: 115), რომელიც ძალზე მიახლოვებული ჩანს შემდგომი დროის მწიგნობართაუხუცესთან.

შედარებით მეტია ცნობილი სამეფო-სამთავროების საერისთავო ოლქების შესახებ. ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს დამაარსებელმა მეფე ლეონმა „განყო ესე ეგრისი და აწ აფხაზეთი რვა საერისთოდ“. ამ ცნობაში რიცხვი რვა უფრო სიმბოლურია, რამდენადაც იგი ძველ ერისთავთა რაოდენობას იმეორებს, სინამდვილეში კი საერისთავოთა რაოდენობა ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში რვას აღემატებოდა. ვახუშტი ჩამოთვლის ლეონის დროინდელ საერისთავოებს მათი საზღვრებით: აფხაზეთი, ცხომი, ბედია, გურია, რაჭა-ლეჩხუმი, სვანეთი, შოპრაპანი, ქუთათისი. ამათ გარდა, ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში შედიოდა არგვეთისა და ოდიშის საერისთავოებიც (ბახტაძე 2003: 128). X საუკუნეში კი, ეგრის-აფხაზეთის მეფეების ექსპანსიური პოლიტიკის შედეგად აღმოსავლეთ საქართველოში ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს შეემატა ქართლისა და ჯავახეთის ახალი საერისთავოები.

ადგილობრივი მმართველობა საერისთავოების პრინციპზე უნდა ყოფილიყო მოწყობილი კახეთისა და ჰერეთის სამთავროებშიც, თუმცა წყაროები არც მათ შესახებ იუწყებიან რამეს. ამაზე მიუთითებს ვახუშტიც, რომელიც ინფორმაციას ფლობს კვირიკე დიდის დროს (1014-1037) გაერთიანებულ კახეთ-ჰერეთზე, სადაც შვიდი საერისთავო ოლქი შექმნილა. ამათგან კახეთზე მოდიოდა სამი: რუსთავი, კვეტერა (უჯარმა), პანკისი (მარილისი); ჰერეთზე - ოთხი: ხორნაბუჯი, ვეჯინი, მაჭი, შტორი.

ტერმინი „ერისთავი“ ხშირად გამოიყენება ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონების მიმართაც, მაგრამ ამ ტერმინის შინაარსი უკვე აღარ გამოხატავს სამოხელეო თანამდებობას. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ ტაო-კლარჯეთის სამეფო არ იყო ისე მკაცრად ცენტრალიზებული, როგორც, მაგ., აეგრის-აფხაზეთის სამეფო. მისი ტერიტორია ბაგრატიონთა საერთო სახლიდან განშტოებულ სხვადასხვა სახლებს შორის იყო გადანაწილებული, რომელთა უფროსი წარმომადგენლები ფაქტობრივ ნახევრადდამოუკიდებელი მთავრების უფლებებით სარგებლობდნენ. ისინი აღიარებდნენ „ქართველთა მეფის“ უზენაესობას (ეს ტიტული 888 წლიდან მიიღეს ტაოს მეფეებმა) ფეოდალურ-კოლეგიალურ საფუძველზე, მაგრამ, როგორც მოხელეები, არ ემსახურებოდნენ მას (ლორთქიფანიძე 1973: 456). „ერისთავთ-ერისთავი“ ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონებში უმაღლესი ტიტული იყო (შოშიაშვილი 1980: 56). „ერისთავიც“ და „ერისთავთ-ერისთავიც“ მაღალ სოციალურ სტატუსს შეესატყვისებოდა და არა მოხელეობას (ბახტაძე 2003: 152), თუმცა, ბაგრატიონ მთავართა შორის არსებულ რანჟირებას ასახავდა. მათ შორის განსხვავება დამოკიდებული ჩანს საგამგებლო ტერიტორიის წარმომავლობაზე ან მის სტრატეგიულ მნიშვნელობაზე (ბახტაძე 151-152). იგივე დასკვნა ვრცელდება ტაო-კლარჯეთის იმ მცირერიცხოვან ერისთავთა მიმართაც, რომლებიც ბაგრატიონთა საგვარეულოს არ მიეკუთვნებოდნენ. ერთ-ერთი ასეთი იყო კლდეკარის ერისთავიც, რომელიც ამ სამეფოს ფარგლებში ნახევრადდამოუკიდებელი მმართველის სტატუსს ინარჩუნებდა (ბახტაძე 2003: 149-152).

„ერისთავთ-ერისთავი“ XI საუკუნეში ტაო-კლარჯეთიდან შევიდა ერთიანი ქართული მონარქიის სამოხელეო ნომენკლატურაში (შოშიაშვილი 1984: 33, 36, 40, 47). ფორმალურად ერისთავთ-ერისთავი უფრო მაღალი საფეხურის მოხელე იყო, ვიდრე ერისთავი, მაგრამ რეალურად მათ შორის ადმინისტრაციული დაქვემდებარება არ იგულისხმებოდა. გვაქვს შემთხვევები, როცა ერთი და იგივე პირი ხან ერისთავად მოიხსენიება, ხან ერისთავთ-ერისთავად. ერისთავთ-ერისთავი შეიძლებოდა იმ ერისთავებისათვის ეწოდებინათ, რომლებიც განსაკუთრებულად დიდ ტერიტორიას, სტრატეგიულად მნიშვნელოვან პროვინციებს ან „მეფეთა საჯდომ ადგილებს“ (რეზიდენციებს) განაგებდნენ.

სამოხელეო წყობა საქართველოს ერთიან მონარქიაში.
XI-XV საუკუნეები

X-XI საუკუნეთა მიჯნაზე საქართველოს სამეფო-სამთავროები ერთიანი მონარქიის ფარგლებში გაერთიანდნენ. ეს იყო დიდმნიშვნელოვანი პოლიტიკური აქტი, რომელმაც მომდევნო სამი საუკუნის განმავლობაში განსაზღვრა ქართული საზოგადოების კულტურული წინსვლა და ქართული მონარქიის უმნიშვნელვანესი პოლიტიკური როლი კავკასიის რეგიონის ქვეყნებისათვის. საქართველო უკვე ახალი ქვეყანა იყო ახალი სოციალური ძალებით და ახალი პოლიტიკური გამოწვევებით, რისთვისაც უეჭველია, პასუხი უნდა გაეცა ქვეყნის პოლიტიკურ სისტემას მისი ცენტრალური და ადგილობრივი სამოხელეო უწყებების საშუალებით.

საქართველოს გაერთიანება - დიდწილად პატრონყმული საზოგადოების კონსოლიდაციის შედეგი იყო, რომელსაც საფუძვლად ეთნოკულტურული თვითშეგნების მაფორმირებელი მყარი წარმოდგენები ედო, მაგრამ, როგორც ამას XI საუკუნის პოლიტიკური მოვლენები უჩვენებს, გაერთიანებული საქართველოს პირველ მეფეებს მაინც ძლიერ გაუჭირდათ სახელმწიფოებრივი წესრიგის დამყარება. ერთ-ერთი მიზეზი ამგვარი ვითარებისა მდგომარეობდა ძველი სამოხელეო სისტემის შეუსაბამობაში ახალ პოლიტიკურ რეალობასთან.

ახლადგაერთიანებული საქართველოს მეფეები, ცხადია, ემყარებოდნენ ეგრის-აფხაზეთისა და ტაოს სამეფოებში დამკვიდრებულ მართვის გამოცდილებას, რომელიც ამ დროისათვის ორსაუკუნოვან ისტორიას ითვლიდა. „მატიანე ქართლისაჲ“ იუწყება, რომ ბაგრატ III სამეფო საქმეებს განაგებდა თავისი პაპის, გიორგი მეფისა და გამზრდელის, დავით კურაპალატის მისგავსებულადო (ყაუხჩიშვილი 1955: 275). ჩვენ ერთობ სუსტი წარმოდგენა გვაქვს ამ სამეფოთა ცენტრალურ სამოხელეო წყობაზე, მაგრამ ტექსტიდან ცხადი ხდება, რომ ეს „მიმსგავსება“ უპირველესად, გულისხმობდა სამოხელეო პერსონების შერჩევას მეფის პირადი ვასალებიდან - „მატიანის“ ცნობით, ბაგრატმა ეგრის-აფხაზეთში „ურჩი“ აზნაურები „შესცვალნა დიდებისაგან და ადგილთა მათთა დაადგინნა ერთგულნი და მოსწრაფედ მორჩილნი ბრძანებათა მისთანი...“ (ყაუხჩიშვილი 1955: 276). მსგავსი ცნობაა შემონახული „გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრებაშიც“, სადაც ნათქვამია, რომ გიორგის მამა იაკობი იყო „ერთგულთაგანი და საკუთართაგანი“ გიორგი I-ისა, რის გამოც მიუნდვია მისთვის მეფეს საიდუმლო დიპლომატიური მისია ალ-ჰაქიმთან (აბულაძე 1967: 110). ეს მაგალითები თვალნათლივ მოწმობს, რომ საქართველოს სამოხელეო წყობას საფუძვლად ისეთივე პატრონყმული წესრიგი ედო, როგორიც იმჟამინდელ სოციალურ ურთიერთობებს განსაზღვრავდა (ჯავხიშვილი 1982: 227). კარის მოხელენი დომენის აზნაურებს, მეფის „გაზრდილთა“ წრეს - ყმა-აზნაურებს ან მსახურებს განეკუთვნოდნენ და მნიშვნელოვან ფუნქციებს ასრულებდნენ სამეფო კარზე.

მაგრამ ზემოთქმული შეეხება მხოლოდ სამეფო კარს, სასახლის დაწესებულებათა ხელმძღვანელებს. რაც შეეხება ადგილობრივ მოხელეებს, პროვინციათა მმართველ მოხელე-ერისთავებს, XI საუკუნეში საქართველოს მეფეები სწორედ მათი შერჩევისას იყვნენ შეზღუდულნი. როგორც თანადროული წყაროები უჩვენებენ, მეფეები ერისთავებად მხოლოდ ხელახლა ამტკიცებდნენ პროვინციების ძირძველი მემამულურ-არისტოკრატული სახლების წარმომადგენლებს, რომლებიც ნაკლებად გამოირჩეოდნენ მეფისადმი ლოიალობით. ეს იყო კომპრომისული გზა, რასაც ხელი უნდა შეეწყო დიდაზნაურთა კონსოლიდაციისათვის მეფის ფიგურის გარშემო. ბაგრატ IV-ის დროინდელი შინაური კონფლიქტების გადმოცემისას მეფის ირგვლივ დაჯგუფებულ ფეოდალებს წყარო ძირითადად მაღალი ეპითეტებით - „დიდებული“, „წარჩინებული“ - მოიხსენიებს, რაც თავისთავად ამ პირთა დიდმოხელეობის მოწმობაა, თუმცა, წყარო არ აკონ- კრეტებს მათ თანამდებობებს. მაგრამ იმდროინდელ საისტორიო მასალაზე დაკვირვე- ბა საშუალებას იძლევა დავასკვნათ, რომ ეს „დიდებულები“ ისევ ერისთავები იყვნენ, რადგან იმჟამად მონარქიის სიმტკიცე ცენტრალური მმართველობის ინსტიტუტებზე უფრო მეტად დამოკიდებული იყო ადგილობრივი მმართველი ერისთავების ერთგულებაზე მეფისადმი, რადგან სწორედ მათ ურჩობას შეეძლო უდიდესი ზიანის მიყენება ქვეყნის ერთიანობისათვის. ამას ადასტურებს იმდროინდელი სამეფო სიგელების Sanctio-ც, სადაც კარის მოხელეების ხსენება არ ჩანს, მაშინ, როდესაც ერისთავთა მეთაურობით საქვეყნოდ გამრიგე მაღალი და დაბალი მოხელეები სრულად არიან ჩამოთვლილნი.

გვაქვს შემთხვევები, როდესაც მეფეები მოხელეობას ართმევენ აშკარად „ურჩ“ ერისთავებს (მაგ., ბაგრატ III-მ ერისთავობა ჩამოართვა რატი ბაღვაშს, ბაგრატ IV-მ - აბაზასძეებს და ლიპარიტ ბაღვაშს), მაგრამ დროთა განმავლობაში ირიგებენ მათ ან მათ შთამომავლებს და უბრუნებენ ჩამორთმეულ თანამდებობებს, ზოგჯერ აწინაურებენ კიდევაც (მაგ., ბაგრატ IV-მ კვლავ შეიწყალა ივანე ლიპარიტის ძე და მას სპასალარობა უბოძა). კიდევ უფრო კომპრომისულ პოლიტიკას ატარებდა ერისთავთა მიმართ გიორგი II (ყაუხჩიშვილი 1955: 316). მიუხედავად ასეთი მცდელობებისა, XI საუკუნის განმავლობაში, როდესაც ხშირად ირღვეოდა ერთიანი საქართველოს პოლიტიკური კონტურები, სამეფო ხელისუფლებას სწორედ ეს ძირძველი ერისთავები უქმნიდნენ მთავარ საფრთხეს. შეიძლება ითქვას, რომ XI საუკუნის საქართველოს პოლიტიკურმა კრიზისებმა მნიშვნელოვანი გამოცდილება შესძინა სამეფო ხელისუფლებას - მან გამოამჟღავნა წინააღმდეგობრივი იმპულსები თვით ფეოდალური წოდების შიგნით, თვალსაჩინო გახადა იმჟამინდელ საქართველოში მოქმედი სამოხელეო ინსტიტუტებისა და მართვის მექანიზმების სუსტი რგოლები. ეს იყო პოზიტიური შედეგი, რამაც შესაძლებელი გახადა სახელმწიფოებრივი მშენებლობის ახალ ეტაპზე გადასვლა დავით IV აღმაშენებლის (1089-1125) დროს.

დავით აღმაშენებელმა, რომელიც ქვეყნისათვის განსაკუთრებულად მძიმე ვითარებაში ავიდა სამეფო ტახტზე, სამოხელეო წყობაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები შეიტანა. ეს ცვლილებები განპირობებული იყო როგორც საშინაო, ისე საგარეო ფაქტორებით: უპირველეს ყოვლისა, აღსაკვეთი იყო ფეოდალური ანარქია და აუცილებლი იყო სამეფო კარის, როგორც მართვის ცენტრის მნიშვნელობის ზრდა. ამ ამოცანას ემსახურებოდა თავად მეფის პერსონალური ავტორიტეტის ამაღლება (ღვთისსწორობა) და ძალაუფლების სრული კონცენტრაცია მის ხელში. ამ მიზნით იქნა შემოღებული მეფის უშუალო მოადგილის, მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის თანამდებობა, რომლის კონტროლქვეშ მოექცა მართლმსაჯულება, საეკლესიო და სამოქალაქო უწყებები. დავითის ინიციატივით დაიხვეწა უწყებრივი სტრუქტურები, მათი ფუნქციები მეტ-ნაკლებად გაიმიჯნა დარგობრივად; შეიქმნა ქვეყნის თავდაცვისა და უსაფრთხოების გამაძლიერებელი ახალი სამსახურები - ე.წ. მსტოვართა და მონაპირეთა ინსტიტუტები, რომელთა კარგად ორგანიზებულმა საქმიანობამ ხანგრძლივი დროით უზრუნველყო საზღვრების დაცვა და ქვეყნის მშვიდობიანი განვითარება. დავით აღმაშენებლის მიერ ჩატარებულმა სამოხელეო რეორგანიზაციამ არსებითად გააძლიერა ცენტრალურ მმართველობა, აამაღლა სასახლის კარის, როგორც პოლიტიკური მართვის ცენტრის მნიშვნელობა, რამაც უდიდესი როლი შეასრულა დავითის სამხედრო-პოლიტიკურ წარმატებებში. ადგილობრივ მმართველობაში კვლავ ერისთავები რჩებოდნენ უპირველეს მოხელეებად, მაგრამ ისინი უკვე ცენტრალური მმართველობის უპირველეს მოკავშირეებად იყვნენ ქცეულნი.

სამოხელეო უწყებების რეფორმირებისას დავით აღმაშენებელი, ისევე, როგორც მისი წინამორბედები, პატრონყმულ სტრუქტურებს ემყარებოდა. დავითის სახელმწიფოებრივი წარმატებების მოზიარე დიდმოხელთა მნიშვნელოვანი ნაწილი მეფის საკუთარი ვასალების რიგებიდან იყვნენ გამოსულნი (ცნობილია, რომ მეფესთან „გაზრდილობით“ იყო დაკავშირებული გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი - „მეფის მამა“ და მეორე პირი სახელმწიფოში). მაგრამ, ამასთანავე, დავით აღმაშენებლის ფართო სამოქმედო პროგრამამ სამეფო კართან დაახლოებულ წრეებს და მათ თანამებრძოლებს დაწინაურების უდიდესი შესაძლებლობები მისცა. დავითის დროს გამოვიდა პოლიტიკურ ასპარეზზე ახალგაზრდა, გამარჯვებული სამხედრო-სამოხელეო ელიტა, რომლის სახელმწიფოებრივმა მოღვაწეობამ ახალი მიმზიდველობა შესძინა სამეფო კარს - სახელმწიფო მმართველობის პოლიტიკურ ორგანოს, რამაც ნიადაგი გამოაცალა ძველ მოხელე-ერისთავთა სეპარატისტულ მიდრეკილებებს.

დავით აღმაშენებლის ადმინისტრაციული რეფორმები უპირველესად შეეხო ცენტრალურ აპარატს, რომელიც უფრო მოქნილი და მრავალდარგოვანი გახდა. ამასთან, ნაბიჯები იქნა გადადგმული ფუნქციათა დარგობრივი გადანაწილების მიმართულებებით. დავითის დროს იქნა შემოღებული სამეფო კარის სამი უმაღლესი საუწყებო თანამდებობა: მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი. ივ. ჯავახიშვილი დავით აღმაშენებელს მიაწერდა სავაზიროს, ანუ მეფის პოლიტიკურ მრჩეველთა საბჭოს შექმნას (ჯავახიშვილი 1982: 265-270, 302), სავაზიროს შემადგენლობაში უნდა ყოფილიყვნენ უმაღლესი რანგის მოხელეები: მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი და მეჭურჭლეთუხუცესი. მოგვიანებით შ. მესხიამ წამოაყენა მოსაზრება, რომ დავით აღმაშენებლის დროიდან თამარის მეფობის მიწურულამდე მხოლოდ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი სარგებლობდა ერთადერთი „ვაზირის“, ანუ მეფის მრჩევლის უფლებით, ხოლო სავაზირო უნდა ჩამოყალიბებულიყო ათაბაგის თანამდებობის შემოღებასთან ერთად, რომელიც იყოფდა „მეფის მამობის“ ფუნქციას მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელთან. მაგრამ, რადგან წყაროთა ჩვენებები უფრო პირველი მოსაზრების სასარგებლოდ იხრება, მკვლევართა უმრავლესობა სავაზიროს XII საუკუნეში წარმოშობილად მიიჩნევს (ბერძენიშვილი 1958: 208-209; ლორთქიფანიძე 1966: 72-74; ოთხმეზური 1981: 49-52; ანთელავა 1983: 154). რუსუდან მეფის დროს ამ შემადგენლობას შეემატა მსახურთუხუცესი (მესხია 1979: 74). XIII საუკუნეში ექვსი უმაღლესი მოხელე შეადგენდა სავაზიროს, ანუ სათათბირო ორგანოს, სადაც წყდებოდა უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფოებრივი საკითხები ომისა და მშვიდობის, მიწებისა თუ თანამდებობების ბოძების ან ჩამორთმევის შესახებ.

ვაზირთა უფლება-მოვალეობანი

მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი (შდრ. ევროპული კანცლერი) მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობა ორი - საეკლესიო და სამოქალაქო თანამდებობათა შერწყმით შეიქმნა. მწიგნობართუხუცესები ცნობილი არიან XI საუკუნიდან, (ღრტილას საეკლესიო კრების მონაწილე ეფთვიმე გრძელი, ბაგრატ IV-ის მწიგნობარი იოვანე და სხვ.), ისინი გამორჩეულად განათლებული, საეკლესიო და სამოქალაქო კანონთა მცოდნე, ღვთისმეტყველებაში განსწავლული საეკლესიო პირები იყვნენ, რომლებიც ხელმძღვანელობას უწევდნენ სმეფო კანცელარიის საქმიანობას. მწიგნობართუხუცესის წინამორბედი და თანაფარდი ტერმინია „მწერალთა ზედა მთავარი“, რომელიც დავით კურაპალატის (X ს.) კარის ე.წ. „ხელშინაურ“ მოხელეთა შორის ივარაუდება. მწიგნობართუხუცესის უშუალო ხელქვეითი მოხელეები იყვნენ სამეფო კარის რიგითი მწიგნობრები, რომელთა უშუალო მოვალეობა იყო სამეფო კარის მიმოწერისა და სხვადასხვა ტიპის საქმიანი ქაღალდების შედგენა. XII საუკუნის დასაწყისში დავით აღმაშენებელმა მწიგნობართუხუცესის თანამდებობა საეპისკოპოსო კათედრასთან (ჭყონდიდი) შეაერთა და მეტისმეტად აამაღლა ყველა სხვა საკარო თანამდებობებზე. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი (თანამდებობის სახელწოდება პირობითია, რადგან თანადროულ წყაროებში ამავე ფუნქციის თანამდებობის პირი შეიძლებოდა წოდებულიყო ბედიელ-ალავერდელად ან ჭყონდიდელ-უჯარმელად (აბაშიძე 2013: 142) იყო მეფის უმაღლესი ნდობით აღჭურვილი პირი, მას ჰქონდა „მეფის მამის“ საპატიო სტატუსი, რაც გულისხმობდა მეფის „ვაზირობის“, ანუ მისთვის რჩევის მიცემის უფლებას. ამ უფლებით მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელმა ჩაანაცვლა ძველი სპასპეტის როლი სამეფო კარზე. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელს უაღრესად ფართო ფუნქციები ჰქონდა დაკისრებული, იგი მეთვალყურეობას უწევდა საეკლესიო, სამოქალაქო და სამხედრო უწყებათა საქმიანობას. უშუალოდ ხელმძღვანელობდა სამეფო სასამართლოს - „საააჯო კარს“. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი იყო შუალედური რგოლი მეფესა და ეკლესიას შორის, რაც მეფეს საშუალებას აძლევდა ეკონტროლებინა საეკლესიო საქმეები და საეპისკოპოსო კათედრებზე ხელდასხმისათვის თავად შეერჩია კანდიდატურები. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი უშუალოდ განაგებდა სამეფო დომენის ეკლესია-მონასტრებს (გარდა გელათისა, რომელიც გარკვეული ავტონომიით სარგებლობდა). თამარის მეფობის ბოლო წლებამდე ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი სამეფო კარზე უმაღლესი ნდობით სარგებლობდა და, ფაქტობრივ, შენარჩუნებული ჰქონდა ყველა ძველი პრივილეგია. ბასიანის ბრძოლის ნადავლად წამოღებული „წიგნი სააქიმოს“ მინაწერში (ხეც, შდ-1274) ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი „ვაზირთა ყოველთა უპირველესად და პროტოუპერტიმოსად“ იხსენიება. ასეთივე შინაარსის განსაზღვრებას ვხვდებით მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის მიმართ დავითგარეჯის სამონასტრო კომპლექსის ქოლაგირის მონატრის ქტიტორული წარწერის ფრაგმენტში: „ვაზირთუხუცესს და მწიგნობართა უხუცესს...“ (სხირტლაძე 2000: 23, 46-50, 70-74). მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის, როგორც ვაზირთა უპირველესის თანაშემწე იყო საწოლის მწიგნობარი, რომელიც შემაერთებელ რგოლს წარმოადგენდა მეფის საწოლს (კაბინეტს) და სასამართლო დაწესებულებას - სააჯო კარს შორის. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის ძლიერი ფიგურა ნაწილობრივ ამირსპასალარის, ნაწილობრივ კი კათალიკოსის ადმინისტრაციული ფუნქციების გადაფარვას იწვევდა, რამაც თამარის (1184-1217/10) ტახტზე ასვლისას კათალიკოსის ირგვლივ დაჯგუფებულ დიდმოხელეთა მხრიდან უკმაყოფილების სახით იჩინა თავი, მაგრამ თამარმა მაინც კარგახნით მოახერხა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის შენარჩუნება ძველი უფლებებით. მხოლოდ მისი მეფობის დასასრულს, როდესაც თამარმა ივანე მხარგრძელს ათაბაგობა უწყალობა, სამეფო კარმა ერთდროულად ორი „მეფის მამა“ მიიღო, რამაც სათავე დაუდო მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის გავლენის შეკვეცას. XIII საუკუნის 60-იან წლებამდე ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხცესს ჯერ კიდევ აქვს საკმარისი უფლებები ქვეყნის მმართველობაში, მაგრამ საუკუნის ბოლოს, „ხელმწიფის კარის გარიგების” მიხედვით, სავაზირო, როგორც ჩანს, სამხედრო-პოლიტიკური საკითხების ფინანსურ-ეკონომიკური საკითხებისაგან გამიჯვნის მიზნით, გაყოფილა „სამთა ვაზირთა“ (ათაბაგი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი) და „ორთა ვაზირთა“ (მეჭურჭლეთუხუცესი, მსახურთუხუცესი) ჯგუფებად, მაგრამ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, როგორც ვაზირი, არც ერთ ჯგუფში აღარ მოიხსენიება (სურგულაძე 1970: 43-44) და იგი მხოლოდ მაღალ სასულიერო პირთა შორის ინარჩუნებს საპატიო ადგილს.

მანდატურთუხუცესი. ტერმინი მანდატური პირველად გიორგი II-ის 1073 წლის სიგელში ადგილობრივ მოხელეთა ჩამონათვალში გვხვდება. აქ იგი დაბალი ადგილობრივი მოხელეა, როგორც ჩანს, საპოლიციო ფუნქციისა. დავით აღმაშენებლის დროიდან კი, ყალიბდება მანდატურთუხუცესის უწყება, რომელიც სასახლის მთავარ უწყებათა შორის იკავებს საპატიო ადგილს. თამარის ისტორიკოსი მანდატურ-თუხუცესის ინსიგნიად ასახელებს ოქროს არგანს (რომელსაც მეფე გადასცემდა მანდატურთუხუცესად დანიშნულ პირს (ყაუხჩიშვილი 1959: 33). სამეცნიერო ლიტერატურაში მანდატურთუხუცესს მიაწერენ სახელმწიფო ფოსტისა და მიმოსვლის ხელმძღვანელობას (ჯავახიშვილი 1982: 295-298), ერთობლივად საპოლიციო და სამეურნეო სამსახურების უფროსობას (ბერძნიშვილი 1979: 356-457; ლომინაძე 1979: 644-645) ი. ანთელავას მოსაზრებით, მანდატურთუხუცესს ექვემდებარებოდა სააჯო კარი (სასამართლო დაწესებულება) და საგანმგეო (სასახლის მეურნეობა), სასახლეში წესრიგის დაცვა და მეთვალყურეობა საზეიმო ცრემონიალებისა და ეტიკეტის შესრულებაზე. ამ მრავალგვარ ფუნქციას მანდატურთუხუცესი ასრულებდა განმგეთუხუცესისა და ამირეჯიბისა დახმარებით (ანთელავა1983: 122-125).

მანდატური და ამირსპასალარი XII-XIII საუკუნეების საქართველოში თანაბარი ღირსების თანამდებობებად ითვლებოდა და ისინი ხშირად ერთი პირის ხელში იყო გაერთიანებული. ნ. ბერძენიშვილის შეხედულებით, ამირსპასალარისათვის მანდატურთუხუცესობის ბოძება ერთგვარი კომპენსაცია იყო ამირსპასალარისათვის მისთვის „მეფის მამობის“ ჩამორთმევის შემდეგ (ბერძენიშვილი 1966: 39, მესხია 1979: 24).

ამირსპასალარი. საქართველოს სამხედრო შენაერთების სარდალს ამირსპასალარი დავით აღმაშენებლის დროს ეწოდა. შ. მესხიას დაკვირვებით, არაბულ-სპარსული „ამირ ისფაჰ სალარ“ საქართველოში დიდ სელჩუკთა სამოხელეო ტერმინოლოგიის გავლენით დამკვიდრდა, მაგრამ შინაარსობრივად იგი ქართულ ინსტიტუტად დარჩა (მესხია 1979: 18). ამირსპასლარმა წინანდელი სპასპეტი ჩაანაცვლა, მაგრამ განსხვავება მხოლოდ ტერმინოლოგიური ცვლილებით როდი ამოიწურებოდა. ძველად სპასპეტი ითვლებოდა „მეფის მამად“ და ამ სტატუსის შესაბამის პრივილეგიებს ფლობდა, დავითმა კი, უახლოესი წარსულის (ბაგრატ IV-ის დროინდელი მოვლენები) გათვალისწინებით, როგორც ჩანს, სახიფათოდ ჩათვალა მეფის მამობა ესოდენ გავლენიანი სამხედრო მოხელისათვის დაეტოვებინა. შესაძლოა, ესეც იყო ერთ-ერთი მიზეზი მთავარსარდლისათვის სახლწოდების შეცვლისა. ამირსპასალარს ემორჩილებოდა საქართველოს ძირითადი საჯარისო დანაყოფები (საერისთავო ჯარები), მაგრამ მის დაქვემდებარებაში არ შედიოდა სამეფო დომენის ლაშქარი (ანთელავა 1983: 130). მშვიდობიანობის ჟამს ამირსპასალარი ზედამხედველობას უწევდა სამხედრო ვალდებულების, ე.წ. ლაშქარ-ნადირობის შესრულებას. ეს მას საშუალებას აძლევდა მუდმივად ედევნებინა თვალყური მოლაშქრეთა რაოდენობისა და მათი საბრძოლო მზადყოფნისათვის. სამხედრო საქმის ხელმძღვანელობასთან იყო დაკავშირებული ამირსპასალარის უფლება - გადამწყვეტი სიტყვა ეთქვა სახელმწიფო მიწების წყალობა-გაცემის საკითხების განხილვისას.

მეჭურჭლეთუხუცესი. მეჭურჭლის თანამდებობა ქართულ სამეფო-სამთავროებში ძალზე ძველი ჩანს, მაგრამ მეჭურჭლეთუხუცესობა, როგორც მსხვილი საუწყებო თანამდებობა, მკვლევართა აზრით, დავით აღმაშენებლის დროს ჩამოყალიბდა. „ხელმწიფის კარის გარიგება“ მას „დიდ ვეზირს“ უწოდებს, რომელიც ათაბაგობადე მეოთხე ადგილს იკავებდა (სურგულაძე 1970: 39). მეჭურჭლეთუხუცესს ებარა მეფის სალარო, იქ შენახული მეფის არქივი და საჭურჭლე, ე.წ. „შეკრული“ განძეულობა (სარეზერვო განძი, რომელიც არ იყო გათვლილი ყოველდღიური საჭიროებებისათვის), რომელიც მეფეებს, სათანადო დაცვის ქვეშ, რამდენიმე სასახლეში ჰქონდათ გადანაწილებული (თბილისი, ატენი, ქუთაისი, უჯარმა). მეჭურჭლეთუხუცესის ხელში იყო ბეჭედი, რითაც შეკრული განძეულობა იყო დაბეჭდილი. მას ებარა აგრეთვე საღვინეში შენახული ძვირფასი ჭურჭელიც. გარდა განძეულისა, მეჭურჭლეთუხუცესს ჩაბარებული ჰქონდა ყოველდღიურად სახმარი სამეურნეო საქონელიც. მისი საგამგებლოში შედიოდა აგრეთვე სამეფო ქალაქების ადმინისტრაცია და სავაჭარო შემოსავლების აღნუსხვა-ანგარიში. ამრიგად, მეჭურჭლეთუხუცესის საქმიანობა სცილდებოდა სასახლის ერთი დაწესებულების ფარგლებს. მას ყველგან უნდა აღენუსხა საქონელი, ეწარმოებინა სამეურნეო ანგარიში და თვალყური ედევნებინა მათი დაცვა-შენახვისათვის.

ათაბაგი. ათაბაგის თანამდებობა შემოღებულ იქნა თამარის მეფობის დასასრულს, არაუგვიანეს 1207 წლისა. ათაბაგი სელჩუკთა სახელმწიფოში მეფის მამობას ნიშნავდა და საქართველოში, სადაც უკვე არსებობდა „მეფის მამა“ მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის სახით, მისი დუბლირება მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის წინააღმდეგ ამირსპასალარის ფარული ბრძოლის გამოხატულებად არის შეფასებული (მესხია 1979: 76). ამ ბრძოლაში, რომელიც ჯერ კიდევ გიორგი III-ის მეფობაში გამომჟღავნდა, როგორც ჩანს, კათალიკოსიც იყო ჩართული. თამარის მეფობის დასაწყისში წინააღმდეგობა გამწვავდა, მაგრამ მაშინ თამარმა მოახერხა მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის ძველ უფლებებში დატოვება. თამარის მეფობის დასასრულს დიდებულებმა სხვა გზა აირჩიეს - მეფე დაარწმუნეს ათაბაგობის შემოღების მიზანშეწონილობაში. საქართველოს პირველი ათაბაგი გახდა ივანე მხარგრძელი, რომელმაც თავისი ძმის, ზაქარია მანდატურთუხუცესისა და ამირსპასალარის გარდაცვალების შემდეგ ეს ორივე სახელოც მიიერთა. ამრიგად, მეფის მამობა და ამირსპასალარობა ხელახლა შეერთდა, რაც, როგორც ჩანს, დასაბუთებული იყო სპასპეტთა „მეფის მამობის“ უძველესი ტრადიციით (ანთელავა 1983: 136). ამიერიდან ათაბაგ-ამირსპასალარ-მანდატურთუხუცესს უფლება ეძლეოდა ჭყონდიდელ-მწიგნობართუცუესთან ერთად ყველა სახელმწიფო უწყების საქმიანობაში ჩაეხედა და მათზე გავლენაც მოეხდინა (მესხია 1979: 73-74). მართლაც, მეფის მეორე გავლენიანი „მამის“ ხელისუფლებამ შესამჩნვად დააკნინა მწიგნობართუხცეს-ჭყონდიდლის სახელო და ბიძგი მისცა შემდგომ ცვლილებებს სამოხელეო წყობაში.

მსახურთუხუცესი. მსახურთუხუცესი სასახლის ძველი, „ხელშინაურთა“ ზემდგომი მოხელე იყო (გაბაშვილი 1943: 165-166). ვარაუდობენ, რომ იგი თავდაპირველად მანდატურთუხუცესის უწყებაში შედიოდა (ანთელავა 1983: 143). მისი დაწინაურება იწყება გიორგი III-ის დროს, ორბელთა ამბოხის (1177) ჩახშობის შემდეგ. მსახურთუხუცესს ჩაბარებული ჰქონდა უაღრესად საპასუხისმგებლო უწყება - მეფის საწოლი, რომელიც მრავალმხრივ მომსახურებას საჭიროებდა. ამ მოვალეობებს იგი ასრულებდა მისდამი დაქვემდებარებული მესაწოლეთუხუცესისა და მოლარეთუხუცესის დახმარებით. მსახურთუხუცესი მჭიდროდ იყო დაკავშირებული სამეფო დომენთან - იგი უძღვებოდა დომენის ციხე-ქალაქთა დაცვის საქმეს, საჭიროების შემთხვევაში სარდლობდა დომენის ლაშქარს (ჩხატარაიშვილი 1979: 58). მსახურთუხუცესის მნიშვნელობა განსაკუთრებით გაიზარდა თამარის მეფობაში - ივანე ათაბაგის მსახურთუხუცესობის დროს. მისი როლი სამეფო კარზე და საქმიანობის ასპარეზი უაღრესად გაფართოვდა, ხოლო რუსუდანის დროს სავაზიროს წევრიც გახდა.

სამეფო სასახლე, როგორც დაწესებულება. სამეფო კარის უწყებათა მუშაობის, მოხელეთა მოვალეობებისა და საქმიანობის შესახებ უაღრესად საინტერესო ინფორმაციას შეიცავს „ხელმწიფის კარის გარიგება“. ძეგლი, მართალია, XIII საუკუნის მიწურულით თარიღდება, მაგრამ მასში აღწერილი ცენტრალური დაწესებულებები, მართვის მექანიზმები, დაწესებულებათა და უწყებათაშორისი კავშირები და სამოხელეო ეტიკეტი ბევრად უსწრებს წინ ძეგლის შედგენის დროს. ერთიანობის ხანის საქართველოს მეფის ძირითადი ადგილსამყოფელი, სადაც მას „სახლი სამკვიდრებელი“ (რეზიდენცია) ჰქონდა, თავდაპირველად იყო სახელმწიფოს დედაქალაქი ქუთაისი, თბილისის დაბრუნების შემდეგ (1122) - თბილისი, მაგრამ, გარდა ძველი და ახალი დედაქალაქებისა, საქართველოს მეფეს მრავალი რეზიდენცია და სადგომი ჰქონდა დომენის სხვადასხვა კუთხეში (არანაკლებ 16-ისა), სადაც იგი ხშირად გადაადგილდებოდა ხოლმე თავის მრავალრიცხოვან ამალასთან ერთად. მასთან ერთად მოძრაობდა მეფის საწოლი (მეფის კაბინეტი), როგორც ცენტრალური დაწესებულება თავისი მომსახურე პერსონალით და დაცვის სამსახურით (ანთელავა 1983: 14-16).

სამეფო კარზე, ანუ სასახლეში, სადაც თავს იყრიდა ერთიანი ქართული მონარქიის ცენტრალური უწყებები, უამრავი სამსახური არსებობდა, რომლებიც სასახლის დიდ საუწყებო მოხელეებს ექვემდებარებოდნენ. სწორედ ამ სამსახურებზე დაყრდნობით მართავდნენ უწყებათა „უხუცესები“ თავიანთ სფეროებს. საუწყებო სამსახურების საშუალო და დაბალ მოხელეებს სასახლის სხვადასხვა დაწესებულებაში უწევდათ თავ-თავიანთი მოვალეობების შესრულება, რადგან ეს დაწესებულებები არც დარგობრივად, არც ფუნქციურად და არც ფიზიკურად ერთმანეთისაგან მკაფიოდ გამიჯნული არ იყო. აქ ერთმანეთს ხვდებოდნენ როგორც სამეფო დომენის მოხელეები, ისე - სახელმწიფო-საჯარო სამსახურები. სასახლის დაწესებულებათა ასეთ „ქაოტურობაში“ წესრიგი შეჰქონდა მოხელეთა განაწესებს, რომლებშიც ზუსტად იყო განსაზღვრული ყოველი მოხელის ადგილი სამოხელეო იერარქიაში, მისი მოვალეობები სხვადასხვა თუ რომელიმე ერთი დაწესებულების ფარგლებში.

სასახლის დაწესებულებათა ურთიერთგადამკვეთი ფუნქციების თვალსაჩინო ნიმუშია მეფის საწოლი (კაბინეტი, კანცელარია), რომელიც სახელმწიფოსა და დომენის მართვის საერთო ცენტრს წარმოადგენდა. საწოლშივე იყო განთავსებული სალარო, სადაც ინახებოდა დიდი სასიგლე ბეჭედი, მეფის არქივი, ფული და ძვირფასეულობა. აქვე იყო მეფისა და მისი ოჯახის საცხოვრებელი აპარტამენტები. ამიტომ საწოლის რთული სტრუქტურა და მრავალფუნქციურობა განსაკუთრებულ დაცვას და მომსახურებას საჭიროებდა. თავისი საქმიანობით საწოლთან იყვნენ დაკავშირებული მწიგნობართუხუცესი (დავით აღმაშენებლის დროიდან მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი), მსახურთუხუცესი, მოლარეთუხუცესი და მეჭურჭლეთუხუცესი მათივე ქვემდებარე უწყებების მრავალრიცხოვანი საშუალო და დაბალი მოხელეებითურთ, რომელთაც პერსონალურად ებარათ მეფის საწოლის ფიზიკური დაცვა, მისი მოვლა-დასუფთავება, მეფის, მისი ოჯახის წევრებისა და მოწვეული პირების მომსახურება.

საწოლიდან ხდებოდა სამეფოს მართვა - აქ იმართებოდა თათბირები უმაღლეს მოხელეებთან, დიპლომატიური მიღებები და საზეიმო წვეულებები. აქ ეწეოდა თავის ძირითად საქმიანობას მეფის პირადი მდივანი - „საწოლის მწიგნობარი“, რომელიც უწყებრივად ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესს ექვემდებარებოდა. აქ ამზადებდა იგი სახელმწიფო დოკუმენტებს, რომლებსაც მოლარეთუხუცესი სამეფო ბეჭდით ამტკიცებდა. საწოლი თან დაჰყვებოდა მეფეს მისი ყოველი გადაადგილებების დროს („რა მეფე აიყაროს“). მის მომსახურე პერსონალს თან დაჰქონდა სავაზიროს სხდომებისათვის საჭირო მოწყობილობა და სახელმწიფო ბეჭედი (ეს ნივთეულობა აკიდებული ჰქონდა მეფის სამდივნოს („სიკრიტონის“ - secretum) ჯორს, რომელსაც გზაზე შვიდასი შუბოსანი მესაწოლე იცავდა (ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 84).

1. მსახურთუხუცესის უწყების მთავარი მოხელები: მესაწოლეთუხუცესი, მოლარეთუხუცესი, ფარეშთუხუცესი.

2. მეჭურჭლეთუხუცესის უწყების მთავარი მოხელები: საჭურჭლის ნაცვალი, მუქიფი, მუშრიბი, სასახლის მეჭურჭლეები.

3. ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესის უწყების მთავარი მოხელები: საწოლის მწიგნობარი, ზარადხანის მწიგნობარი, მწიგნობართუხუცესის ეჯიბი.

4. ამირსპასალარის უწყების მთავარი მოხელები: ამირახორი, მეაბჯრეთუხუცსი, ზარადხანისუხუცესი, მეჯინიბეთუხუცესი.

5. მანდატურთუხუცესის უწყების მთავარი მოხელები: ამირეჯიბი, გამგეთუხუცესი/ეზოსმოძღვარი, ეჯიბები.

სამოხელეო ეტიკეტი

შუა საუკუნეების ქართული სამართლებრივი კულტურის განუყოფელი ნაწილია სამეფო კარის ეტიკეტი, რომელშიც ზუსტად იყო გაწერილი სასახლეში მყოფი ყოველი პერსონის, მათ შორის სხვადასხვა რანგის მოხელეების შეკრების, ქცევის, ჩაცმულობის, მეტყველების, გამასპინძლების წესები. მასალა სამოხელეო ეტიკეტის შესახებ დაცულია „ქართლის ცხოვრებაში“, „მეფის კურთხევის წესში“, „ხელმწიფის კარის გარიგებაში“, „დასტურლამალში“, ფრესკულ და მინიატურულ მხატვრობაში, ლიტერატურულ წყაროებში. სამოხელეო ეტიკეტი შერწყმულია მოხელის სოციალურ და უფლებრივ სტატუსთან, ზოგადად ეპოქის სამართლებრივ წარმოდგენებთან, მისი შესწავლა კულტუროლოგიური კვლევის ფართო სფეროა, რაც ამჯერად სცილდება ჩვენი ნაშრომის მიზანს, მხოლოდ რამდენიმე მაგალითის აღწერით შემოვიფარგლებით.

საქართველოს სამეფო კარზე მიღებული ეტიკეტის გაცნობა ცხადყოფს, რომ ნებისმიერი რანგის მოხელის რიტუალური ქცევისა თუ სამეტყველო ნორმებს განსაზღვრავდა სასახლის იერარქიული წესრიგი, რომლის სათავეში იგულისხმებოდა სამეფო პერსონა, როგორც უზენაესი ხელისუფლების სიმბოლო. რიტუალური სიმბოლიკით იყო გაჯერებული მოხელეთა ოფიციალური საქმიანობა და, ასევე, არაფორმალური ურთიერთობებიც, რაც კარგად ჩანს სასახლეში დარბაზობებისას დადგენილ წესებში. დარბაზობები იმართებოდა როგორც საქმიანი შეკრებების დროს, ისე დღესასწაულების, საზეიმო მიღებების, მეფედ კურთხევის, ქორწინების, მემკვიდრის დაბადებისა და მაღალი პერსონების გარდაცვალების შემთხვევებში.

დიდ საერო მოხელეთაგან მეფედ კურთხევის რიტუალში მონაწილეობას იღებდნენ მანდატურთუხუცესი და ამირსპასალარი. „არგნით“ აღჭურვილი მანდატურთუხუცესი ჯვარისმტვირთველთან ერთად წინ მიუძღოდა სასახლიდან ეკლესიისაკენ მიმავალ პროცესიას, ხოლო წელზე ხმალშემორტყმული ამირსპასალარი, რომელსაც ორთავე ხელზე მეფის ხმალი ესვენა, მეფეს მარჯვნივ მიუყვებოდა. ეკლესიაში შესვლისას ამირსპასალარი მეფის ხმალს მიაწვდიდა ჯვარისმტვირთველს, რომელიც მას საკურთხეველში დაასვენებდა (ძელიცხოვლის გვერდით). რიტუალის დასრულების შემდეგ ჯვარისმტვირთველი ხმალს ისევ ამირსპასალარს უბრუნებდა, ეს უკანასკნელი მას მეფეს, როგორც უზენაეს მთავარსარდალს, წელზე შემოარტყამდა (დოლიძე 1965: 50-51).

„ხელმწიფის კარის გარიგების“ თანახმად, მკაცრად იყო განსაზღვრული იმ მოხელეთა რაოდენობა, რომელთაც ჰქონდათ პატივი მეფესთან ახლოს მისულიყვნენ და „საურავი» მოეხსენებინათ - იქნებოდა ეს სასწრაფოდ განსახილველი საკითხი, სასახლეში შემოსული თხოვნა-საჩივარი, თუ ვინმესთვის შუამდგომლობა. ასეთი უფლება ჰქონდა მხოლოდ სამი უწყების - მსახურთუხუცესის, მანდატურთუხუცესის და ამირსპასალარის რამდენიმე მოხელეს. უპირველესად, ეს უფლება ეკუთვნოდა მსახურთუხუცესს ან მის ხელქვეით რომელიმე უფროს მოხელეს, რომელთაც საწოლში შესვლა სამსახურეობრივად ევალებოდათ. ამათ „საურავის“ მოხსენება მეფისთვის შეეძლოთ მაშინაც, როცა იგი საწოლში „უკაზმავი“ იმყოფებოდა. კიდევ უფრო მეტი უფლებით სარგებლობდა მანდატურთუხუცესის უწყების მოხელე ამირეჯიბი, რადგან ამ უკანასკნელს ყველგან შეეძლო მეფესთან შესვლა - „უკაზმავთანაც“ და „შეკაზმულთანაც“, მხოლოდ საღამოს წირვამდე („საღამოს რეკამდის“). ამირსპასალარის ხელქვეითთაგან მეფესთან საურავით მისვლის უფლება ეკუთვნოდა ამირახორს ან მეაბჯრეთუხუცესს (ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 83, 84, 86-87). „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვით, სამოხელეო რიტუალები განსაკუთრებული სიზუსტით სრულდებოდა სამეფო კარზე გამართული დარბაზობების დროს. მკაცრად იყო განსაზღვრული დარბაზობაზე წვეულ მოხელეთა კატეგორიები, ყოველ მათგანს მათი თანამდებობის შესაფერი სამოსითა და სამოხელეო ინსიგნიებით გამოცხადება ევალებოდა. დარბაზობაზე წესრიგისა და ცერემონიალის დაცვას ზედამხედველობას უწევდა მანდატურთუხუცესი, რომელიც ერთადერთი იყო, ვისაც ჰქონდა უფლება დარბაზობაზე ხმალშემორტყმული შესულიყო. იგი ადევნებდა თვალყურს, რამდენად იყო დაცული დარბაზობაზე წვეულ მოხელეთა შორის იერარქიული თანამიმდევრობა, მეფისა და მღვდელმთავრების წინაშე რიტუალური მისალმების წესები და სამეტყველო სტილი, სტუმრების ფეხზე დგომისა და დაჯდომის დრო და ადგილი, რამდენად შეესაბამებოდა მოხელის რანგს მომსახურეობა, მისართმევი ულუფის სახეობა და ოდენობა.

ადგილობრივი მმართველობა ერთიან ქართულ მონარქიაში

XI საუკუნეში გაერთიანებულ ქართულ მონარქიაში ადგილობრივი მმართველობის, ანუ „საქვეყნოდ გამრიგე“ მოხელეებად ისევ ერისთავები რჩებოდნენ, მაგრამ მათი რაოდენობა საგრძნობლად გაიზარდა. უცვლელად შევიდა ერთიან მონარქიაში ადრინდელი ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს საერისთავოები, მათ შორის მის ფარგლებში ადრე მოქცეული ქართლისა და ჯავახეთის საერისთავოებიც. კახეთის შემოერთების შემდეგ ბაგრატ III-მ (975-1014) დააფუძნა ორი მსხვილი საერისთავო - კახეთისა და ჰერეთის (ისინი დაიკარგა გიორგი I-ის გამეფებისთანავე). საქართველოს გაერთიანებას თან მოჰყვა ახალი საერისთავოების წარმოქმნა ტაო-კლარჯეთში - შავშეთის, კალმახის, თუხარისის, ყველის, არტანუჯის - XII საუკუნეში ტაოს საერისთავოს სახით (ბახტაძე 2003: 260-283).

განსხვავებით წინა საუკუნეებისაგან, ერთიან ქართულ მონარქიაში ერისთავთა, როგორც საჯარო მოხელეთა ხელისუფლება აღარ ვრცელდებოდა ქვეყნის უმეტეს მიწა-წყალზე, რადგან საერისთავოთა ფარგლებში შეერია უკვე გამრავლებული, სხვადასხვა იურიდიულ რეჟიმს დაქვემდებარებული მიწები, რომელთა დიდი ნაწილი, მაგ., სამეფო დომენისა და ეკლესიის მიწები ერისთავის იურისდიქციაში არ შედიოდა (ანთელავა 1983: 184, 190). ასევე არ ეხებოდა ერისთავს სამეფო ქალაქები, მაგრამ მისი უფლებამოსილებები ვრცელდებოდა კერძოფეოდალურ მამულებზე, რომლებშიც თავად ერისთავის მკვიდრი მამულებიც იგულისხმებოდა.

ერისთავების ძველ კონტიგენტს ძირძველი მემამულე არისტოკრატია შეადგენდა, რომლის ჩაყენება სახელმწიფო სამსახურში საქართველოს მეფეების საშინაო პოლიტიკის უმთავრეს ამოცანად იყო ქცეული. XI-XIII საუკუნეთა განმავლობაში ამ პოლიტიკას სხვადასხვაგვარი გამოხატულება ჰქონდა - იყო ეს ურჩ ერისთავებთან ბრძოლა, მათ მიმართ რეპრესიების გატარება, თუ შეწყალება და სამეფო კართან მათი გამიზნულად დაახლოება. ამ საუკუნეებში ფართოდ დაინერგა დიდი ერისთავების სამეფო კარის მოხელეებად დანიშვნის პრაქტიკა. ერისთავები იყვნენ მეჭურჭლეთუხუცესები, მანდატურთუხუცესები, მსახურთუხუცესები, ამილახორები, ჩუხჩარხები და სხვ. დიდი ერისთავები უმეტეს დროს მეფის კარზე ატარებდნენ, რაც, უეჭველია, ზრდიდა მათ პოლიტიკურ თვალსაწიერს და ამცირებდა შიდაპოლიტიკურ დაძაბულობას. ამგვარმა სამოხელეო პრაქტიკამ აღნიშნულ საუკუნეებში წაშალა მკვეთრად გამოხატული ფსიქოლოგიური და მენტალური ზღვარი ცენტრალურ და საქვეყნოდ გამრიგე (ადგილობრივ) მოხელეებს შორის, მნიშვნელოვნად დააახლოვა ერთმანეთთან ცენტრი და პერიფერია, რამაც თავის მხრივ, კულტურული ინტეგრაციის უფრო მაღალი ხარისხი და, შესაბამისად, სახელმწიფოებრივი იდენტობის შეგრძნება განაპირობა. ამ საერთო ვითარების ანარეკლი კარგად ჩანს XIII საუკუნის ლაჰილის (სვანეთი) ხატის წარწერაში: „წმიდაო მთავარანგელოზო მუხერისაო, ჴელთუქმარო, ადიდენ მეფენი ბაგრატუნიანნი, და დადიანი, და დიდებულნი და ერთობილ საქართველო და ერთობილნი სუანნი და ჴევი ლატალისა...“ (თაყაიშვილი 1937: 263-364).

ადგილებზე ერისთავს ეკუთვნოდა საერისთავო რეზიდენცია, სადაც იგი თავისი სამოხელეო აპარატის დახმარებით აღასრულებდა სამხედრო-ადმინისტრაციულ და ფისკალურ უფლებებს. ადგილებზე ერისთავი აღასრულებდა მართლმსაჯულებასაც, მაგრამ მძიმე სისხლის სამართლის საქმეები სააჯო კარზე უნდა გაეგზავნა. ომის დროს ერისთავს ევალებოდა დაქვემდებარებული ტერიტორიებიდან მოლაშქრეთა მობილიზაცია და მთავარსარდლის დროშაზე დგომა (XI საუკუნეში ერისთავი ანგარიშვალდებული იყო სპასალარის წინაშე, დავით აღმაშენებლის დროიდან კი, სპასალარი შუალედური რგოლი უნდა ყოფილიყო ერისთავსა და ამირსპასალარს შორის). დავით აღმაშენებლის დროიდან ერისთავების სამხედრო დამოუკიდებლობა ობიექტურად შესუსტდა, რადგან მათი საქმიანობა ძლიერ ცენტრალურ უწყებებს (მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის, ამირსპასალარის) დაექვემდებარა.

მონღოლთა ბატონობის დროს ცენტრალური ხელისუფლება ვეღარ ახერხებდა ერისთავების კონტროლს, რაც მათ შესაძლებლობას აძლევდა თავიანთ საერისთავო ოლქებში მიეთვისებინათ საჯარო უფლებები, თავისი იურისდიქციისათვის დაექვემდებარებინათ განსხვავებული იურიდიული რეჟიმის მქონე მიწები, დაესაკუთრებინათ საჯარო გადასახადები და სხვ. საჯარო და კერძო უფლებების აღრევა, საზოგადოდ დამახასიათებელი მოვლენა ფეოდალური წესრიგისათვის, მონღოლთა ბატონობის დროს საქართველოში შეუქცევადი გახდა, რამაც გამოიწვია ერისთავის სამოხელეო ინსტიტუტის დეგრადაცია და მოხელე-ერისთავთა გარდაქმნა დიდ მემამულე თავადებად. მონღოლებზე დამოკიდებულ საქართველოს მეფეებს აღარ შესწევდათ ძალა ურჩი ერისთავისათვის ჩამოერთმიათ საერისთავო მამული. მსგავსი პროცესი მიმდინარეობდა დასავლეთ საქართველოშიც. ერისთავთა გამთავრება ქვეყნის დაშლის წინაპირობა იყო, რისი შეჩერება ცენტრალურ ხელისუფლებას მის ხელთ დარჩენილი ბერკეტებით აღარ შეეძლო. მონღოლთაგან ქვეყნის გათავისუფლების შემდეგ გიორგი V ბრწყინვალე (1318-1346) ჰერეთში დარბაზობაზე საგანგებოდ მოწვეულ ურჩ ერისთავებს სასტიკად გაუსწორდა. მხოლოდ ამის შემდეგ გამოუცხადეს მეფეს ერთგულება დასავლეთ საქართველოს ერისთავებმაც.

გიორგი ბრწყინვალის ღონისძიებებმა მხოლოდ დროებით შეაჩერა ერისთავთა ინსტიტუტის დეგრადაცია. ფეოდალური საზოგადოების სტაგნაცია და უმძიმესი საგარეო პოლიტიკური ფონი ხელსაყრელ გარემოს ქმნიდა ერისთავის ინსტიტუტის საბოლოო გაქრობისათვის. XV საუკუნის დასაწყისში ერისთავის ინსტიტუტი ფორმალურად, თუმცა შინაარსობრივად სახეცვლილი, კიდევ განაგრძობდა არსებობას, მაგრამ ამავე საუკუნის მეორე ნახევარში აღმოსავლეთ საქართველოში ერისთავთა სამოქმედო სივრცე დაიკავეს სათავადოებმა (ქსნის და არაგვის ერისთავები), დასავლეთ საქართველოში მსხვილმა სამთავროებმა (ოდიში, გურია, სვანეთი) ამ დროიდან სამოხელეო ტერმინი ერისთავი ფეოდალურ გვარად იქცევა.

მონაპირე ერისთავი (შდრ. მარკგრაფი, საშ. სპარს. მარზპანი). მონაპირე ერისთავი იყო სასაზღვრო ზონაში განწესებული მოხელე, რომელსაც, ქვეყნის უსაფრთხოების მიზნით, სასაზღვრო ოლქში დაზვერვითი სამუშაოების ჩატარება ევალებოდა. მონაპირეთა ინსტიტუტის არსებობა დადასტურებულია XI საუკუნის წყაროებში, მხოლოდ ამ დროს მონაპრე აღინიშნებოდა საშუალო სპარსული ტერმინით „მარზპანი“ (ჯავახიშვილი 1982: 339-340). დავით აღმაშენებლის დროს თურქთაგან მიტაცებული ქართული მიწების შემოკრებამ და ახალი ოლქების შემოერთებამ გაზარდა მონაპირეთა მნიშვნელობა და მათი სამოხელეო ფუნქციები. მონაპირეს ევალებოდა ინფორმაციის შეგროვება მოსაზღრე რეგიონებში მიმდინარე მოვლენებზე და მისი დროულად მიწოდება სამეფო კარისათვის. იგი უნდა დალოდებოდა მეფის ბრძანებას და მის შესაბამისად ემოქმედა. გადაუდებელი საჭიროების შემთხვევაში, მონაპირეს თავისი რაზმით თავად უნდა მოეგერიებინა მტერი. „ქართლის ცხოვრების“ მიხედვით, მონაპირეთა სამსახური საქართველოს მხოლოდ სამხრეთ სასაზღვრო ზოლზე გამოიყენებოდა, რადგან ამ მხრიდან მოდიოდა მოსალოდნელი საფრთხეები. თამარის მეორე ისტორიკოსთან სანაპირო ოლქებად ჩანს: გაგი, ჰერეთი, ზორაკერტ-ტაშირი, (ჩრდ. სომხეთი), ჯავახეთი, არტაანი, შავშეთ-სპერი, კარი (ბერძნიშვილი, სინ 1979: 362-364). XII-XIII საუკუნის პირველ მესამედში ამ მხარეთა გამგებლები ამავე დროს მონაპირეები იყვნენ.

საქართველოს ერთიანი მონარქიის სამოხელეო სისტემის რღვევა

მონღოლთა საუკუნოვანმა ბატონობამ, რომელიც XIII საუკუნის 40-იან წლებში დაიწყო, მნიშვნელოვნად შეარყია ერთიანი საქართველოს მონარქიული წყობა. მათი ხელშეწყობით საქართველოს ტახტი ორად გაიყო, ასევე გაიყო ხელისუფალთა სამოქმედო სივრცე და უფლებამოსილებანი. დიდი ცვლილებები განიცადა ამ პერიოდის ფეოდალურმა საზოგადოებამ. მრავალი ძირძველი საგვარეულო, რომელთაც მემკვიდრეობით ეპყრათ მაღალი საკარო თანამდებობები, გადაშენდა ან უკიდურესად დასუსტდა. XIV საუკუნის 30-იან წლებში გიორგი ბრწყინვალემ კვლავ აღადგინა ერთიანი მმართველობა, მაგრამ, ბუნებრივია, ძველი სამოხელეო წყობის სრულყოფილად აღდგენა შეუძლებელი იყო. XIV საუკუნის ბოლოს დაიწყო თემურ ლენგის შემოსევები, რამაც ქვეყანას უდიდეს მატერიალურ დანაკარგებთან ერთად ხელახალი სახელმწიფოებრივი ნგრევა მოუტანა. XV საუკუნის პირველ ნახევარში ქვეყნის აღმშენებლობას დიდი ძალისხმევა შეალია ალექსანდრე I-მა (1412-1442), მაგრამ მას, ცხადია, არ შეეძლო იმ შეუქცევად საშინაო და საგარეო პროცესების შეკავება, რომლებიც განაპირობებდნენ ქართული მონარქიის რღვევას. ქართული სახელმწიფოებრივობისათვის ამ უაღრესად რთულ პერიოდში, XV საუკუნის ბოლო ათეულ წლებში, საქართველოს ერთიანი მონარქია სამ სამეფოდ (ქართლი, იმერეთი, კახეთი) და სამ სამთავროდ (სამცხე-საათაბაგო, გურია, ოდიში) დაიშალა. ამ მძიმე პოლიტიკური მოვლენის შედეგად მეფეთა საჯარო უფლებები უკიდურესად იყო შეკვეცილი მსხვილი სათავადო და სამთავრო სახლების მიერ, რომელთა ხელში რჩებოდა ქვეყნის ეკონომიკური და სამხედრო პოტენციალის მნიშვნელოვანი ნაწილი. სწორედ ეს ძლიერი საგვარეულო სახლები წარმოადგენდნენ მთავარ პოლიტიკურ ძალას, რომელთა მხარდაჭერის გარეშე სამეფო ხელისუფლებას მნიშვნელოვანი დასაყრდენი ეცლებოდა. შედარებით უფრო მტკიცედ ცენტრალიზებული აღმოჩნდა კახეთის სამეფო, რადგან აქ სამეფო დომენის წილი მიწა-წყალი ჭარბობდა ადგილობრივი ფეოდალებისას. ამიტომ კახეთის მეფეებს შესაძლებლობა მიეცათ ადგილობრივი მმართველობის შედარებით ძლიერი ინსტიტუტი შეექმნათ სამოურავოების სახით.

XIV-XV საუკუნეების ისტორიულ დოკუმენტებში სრულიად ქრება ქართული მონარქიის სიძლიერის დროინდელი მაღალი სამოხელეო თანამდებობები, თუმცა, რჩება საშუალო საფეხურის სამოხელეო რგოლები: მეაბჯრეთუხუცესი, ეზოს ჩუხჩარეხი, მეჯინიბეთუხუცესი/ამირახორი, მეჭურჭლეთუხუცესი, მოლარეთუხუცესი, ამირეჯიბი, მეღვინეთუხუცესი, მუშრიბი, კარის მწიგნობარი, მოურავი, ამირათ-ამირა და სხვა მრავალი წვრილი ფისკალური თუ სამეურნეო მოხელე (ქისკ 2013: 39, 43, 45, 48, 58, 62); დაახლოებით XV საუკუნის 60-იანი წლებიდან სათავადოთა სისტემის გაბატონებამ და მეფის მოხელეთა საგამგებლო ტერიტორიების შემცირებამ სამოხელეო წყობაკიდევ უფრო გაამარტივა, რამაც გამოიწვია მთელი რიგი ძველი სამოხელეო თანამდებობების, პირველ რიგში, უწყებათა მეთაურ „უხუცესთა“ ინსტიტუტების ძირითადი ნაწილის გაქრობა (მაგ., დარჩა მოლარე და გაქრა მოლარეთუხუცესი).

ცვლილებები სამოხელეო წყობაში. XV-XVIII საუკუნეები

საქართველოს სინამდვილეში გვიანდელი შუა საუკუნეები XVI საუკუნიდან XVIII საუკუნის ბოლომდე გაგრძელდა. ამდროინდელი ქართული სამოხელეო წყობის შესახებ საკმაოდ მრავალრიცხოვანი ისტორიული წყარო მოგვეპოვება - ესენია საკანონმდებლო ძეგლები, იურიდიული დოკუმენტები, საისტორიო თხზულებები, მოგზაურებისა და უცხოელი ელჩების ჩანაწერები და სხვ. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ამ ეპოქის სამოხელეო სისტემის შესასწავლად ენიჭება „დასტურლამალს“ (სამოხელეო განაწესი), რომელიც XVIII საუკუნის დასაწყისშია შედგენილი, მაგრამ XVII საუკუნის ვითარებასაც ასახავს. XVIII საუკუნის 70-იანი წლებიდან ერეკლე II-ის (1744-1798) ინიციატივით ქართულმა სამოხელეო წყობამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა. ეს ცვლილებები აისახა იმდროინდელ დოკუმენტებში - სამოხელეო დადგენილებებსა თუ სასამართლო პროცესუალურ აქტებში, დავით ბატონიშვილის „მიმოხილვაში“ (Царевич Давид, 1813).

XVII-XVIII საუკუნეებში ირანისა და ოსმალეთის ექსპანსიური პოლიტიკის შედეგად ქართული სამეფოების სუვერენიტეტი შეიკვეცა, სახელმწიფო მიწა-წყალი შემცირდა, მეფის ხელისუფლება სამეფო ოჯახის წევრებისა და დიდებული თავადების ფეოდალური უფლებებით შეიზღუდა, ფეოდალური წესრიგი სამართლებრივად დაკანონდა. ყოველივე ეს აისახა სამოხელეო წყობაზე - სამეფო კარის მოხელეთა საქმიანობა არაფრით არ განსხვავდებოდა კერძო ფეოდალის მოხელეთა საქმიანობისაგან. მათ ევალებოდათ მეფის, როგორც ფეოდალის მამულების დაცვა და მოვლა, გადასახადების აკრეფა და სხვ.; შუა საუკუნეების ფეოდალური მონარქიებისათვის ზოგადად დამახასიათებელი სამართლებრივ საწყისთა ამგვარი აღრევა, ცენტრალური ხელისუფლების სისუსტის პირობებში პრაქტიკულად კიდევ უფრო ნაკლებად მოიცავდა საჯარო სფეროებს, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, თავად მეფის საჯარო ფიგურა, მისი საჯარო უფლებრივი ფუნქციები ამა თუ იმ მოცულობით მოხელეებსაც გადაეცემოდა. ყველა სამეფო მოხელე საჯარო სამართლის სუბიექტს წარმოადგენდა და მათ სახელმწიფო სამართლი იცავდა (სურგულაძე 1952: 165, 169). სამეფო კარის მოხელეთა შორის წმინდა საჯარო სფეროს ემსახურებოდნენ მხოლოდ სამდივნოს (სამეფო კანცელარია) მოხელეები და მდივანბეგი (მსაჯული).

სახელმწიფო გადაწყვეტილებები მიიღებოდა დარბაზის სხდომებზე, რომლის შემადგენლობას მეფე ირჩევდა დიდებულ თავადთაგან და საეკლესიო იერარქთაგან. მათ შორის სამეფო კარის მოხელეები შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ მხოლოდ იმდენად, რამდენადაც მათ მაღალი სოციალური სტატუსი ამის შესაძლებლობას მისცემდა.

ფორმალურად მეფე ნიშნავდა ყველა თანამდებობის პირს უმაღლესიდან უდაბლესამდე, მაგრამ, რადგან სამოხელეო თანამდებობები მემკვიდრეობითი იყო, მეფის პრეროგატივად მხოლოდ თანამდებობის ხელახალი დამტკიცება რჩებოდა. მოხელე თანმადებობას თავისი საგვარეულოს საკუთრებად აღიქვამდა, ამიტომ მას შეეძლო თავისი სამსახურეობრივი მოვალეობის შესრულება გადაებარებინა თავისივე „კაცებისათვის“, ანუ ყმებისათვის (სურგულაძე 1952: 134-136, 169).

ცენტრალური აპარატის სამოხელეო უწყებები არ იყო დარგობრივად მკაფიოდ გამიჯნული. ყოველი მოხელის საქმიანობას განსაზღვრავდა არა უწყებრივი სტრუქტურა, არამედ მათთვის საგანგებოდ შედგენილი განწესებები, ე.წ. დასტურლამები. ამიტომ ერთი და იმავე ან მსგავსი ფუნქციის მოხელე შეიძლებოდა სხვადასხვა უწყებრივ დაქვემდებარებაში ყოფილიყო.

მოხელის გასამრჯელოს (სარგო, ჯამაგირი, ულუფა) ოდენობა დამოკიდებული იყო მის წარმომავლობაზე და სოციალურ სტატუსზე, იმაზე, თუ ფეოდალური წოდების რომელ კატეგორიას მიეკუთვნებოდა იგი. ამავე პრინციპს ემყარებოდა მოხელის პატივი და ღირსებაც. მაგ., „დასტურლამალის“ მიხედვით, დაბალი მოხელე მეჯლისზე დაიშვებოდა, თუ საპატიო კაცის შვილი იყო; არ დაიშვებოდა, თუ არ იყო საპატიო კაცის შვილი (სურგულაძე 1952: 161).

მოხელე გასამრჯელოს იღებდა სხვადასხვა წყაროდან. ანაზღაურების სახეობა დამოკიდებული იყო თავად სამსახურის სფეროზე - სამეურნეო სამსახურებთან უშუალოდ დაკავშირებული სახლთუხუცესი გასამრჯელოს (სარგო) იღებდა სამეფოს შემოსავლების წილიდან (სურგულაძე 1952: 164). თუ მოხელის ფუნქციებში სამეურნეო საქმიანობა არ შედიოდა (მაგ., საპოლიციო სამსახური), მაშინ იგი ჯამაგირს ან ულუფას (ნატურალური პროდუქტის სახით) სამეფო სალაროდან ან მეფის ქარხნებიდან (საწყობებიდან) იღებდა (ივ. სურგულაძე1952: 165).

ცენტრალური აპარატის უფროსი მოხელეები. XV-XVIII საუკუნეები

საუკუნის შუა ხანებში, ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, როსტომ მეფემ ცენტრალური მმართველობის სამოხელეო ტერმინების უმეტესობა ირანულ-ყიზილბაშურით შეცვალა, თუმცა, ამ ცვლილებამ ზეგავლენა ვერ მოახდინა ადგილობრივ სოციალურ წესრიგზე და სამოხელეო საქმიანობის შინაარსზე (გაბაშვილი 1951: 168). ვახუშტი ბატონიშვილი როსტომის დროს შემოღებულ სამოხელეო ტერმინებს განმარტავს ძველი შესატყვისი ტერმინებით: მსახურთუხუცესი - ყორჩიბაში, მონათუხუცესი - ყულარაღასი, სპასპეტი - სარდარი, ჩუნჩერახი - სუფრაჯი, ჩაჩნაგირი - სუფრაქეში, მანდატურთუხუცესი - ეშიკაღასი, მანდატური - სოჰბათიასაული. ბოქაული - ელიაღაჯი, მსაჯულთხუცესი - მდივანბეგი, ეზოსმოძღვარი - ნაზირი, მესტუმრეთუხუცესი - მეჰმანდარი, მწერალი - მუშრიბი, ხუროთმოძღვარი - სარდარი, მეკარე - ყაფიჩი, ასისთავი - უზბაში. ზოგი თანამდებობა, როგორებიცაა მეჭურჭლეთუხუცესი და ეჯიბი, როსტომს გაუუქმებია. მეჭურჭლეთუხუცესის ფუნქციები შეურთებია მოლარეთუხუცესისათვის, ხოლო ეჯიბის მაგიერ შემოუღია ტერმინი მეითარი (ვახუშტი: 1973: 32). როსტომის დროსვე გაჩნდნენ ქართლში უშუალოდ შაჰს დაქვემდებარებული მოხელეები: ვაზირი, მუსტოფი და მუნში. ვაზირი ერთდრულად ქართლის მეფის მრჩეველიც იყო და მეთვალყურეც, მუსტოფი - საფინანსო მოხელე, მუნში მწერალი, რომელიც შაჰს დიპლომატიური წერილებს უგზავნიდა. ყველა ეს მოხელე ანგარიშვალდებული იყო შაჰის წინაშე (გაბაშვილი 1951: 157-158).

ქართულ სამეფოებში ცენტრალური მმართველობის უმაღლესი საუწყებო მოხელეები იყვნენ: სახლთუხუცესი ეშიკაღასბაში/მანდატურთუხუცესი, მდივანბეგი/მსაჯულთუხუცესი. ადგილობრივ მმართველობაში ერისთავის ადგილი მოურავმა დაიკავა.

სამეფო კარის უმაღლეს სამოხელეო თანამდებობად სახლთუხუცესობის გადაქცევა (ვახუშტის განმარტებით, აბრამადი) ერთ-ერთი გამოხატულება იყო გვიანდელი შუა საუკუნეების ქართულ სამეფოებში საჯარო სამართლებრივი სივრცის შევიწროებისა. ეს თანამდებობა ყველაზე ადრე (სახლისუხუცესის ფორმით) XV საუკუნის მიწურულს დასავლურქართულ საბუთებში გვხვდება (ქისკ 2013: 277, 311), აღმოსავლეთ საქართველოს საბუთებში კი, XVI საუკუნიდან იჩენს თავს. სახლთუცხუცესის ხელში აღმოჩნდა თავმოყრილი სასახლის მართვის ყველა ის ადმინისტრაციული, საფინანსო და სამეურნეო სამსახური, მათ შორის მეფის სამდივნო, რომლებიც ადრე რამდენიმე დიდ უწყებას შორის იყო გადანაწილებული. ამდენად, სამეფო კარზე სახლთუხუცესი გახდა უმაღლესი რანგის ყველაზე საპატიო მოხელე, რომლის ანალოგი ერთიანობის ხანამ არ იცის. მეჯლისის დროს მხოლოდ მას და ეშიკაღასბაშს ჰქონდათ უფლება მეფის წინ დამსხდარიყვნენ (სურგულაძე 1970: 500). კახეთის სამეფოში სახლთუხუცესს, როგორც მეფის უერთგულეს პირს, სარდლობაც შეეძლო შეეთავსებინა.

ეშიკაღასბაში. როსტომ მეფის დროიდან მანდატურთუხუცესს ეშიკაღასბაში ეწოდა. მას ძირითადად საპოლიციო სამსახური ებარა - მეფის პერსონისა და სასახლის დაცვა, დამნაშავეთა დევნა, გაქცეულ ყმათა აყრა, სასამართლო განაჩენების სისრულეში მოყვანა, მეფის საგანგებო დავალებათა შესრულება. ძველ მანდატურთუხუცესთან მას საერთო ჰქონდა სამეფო კარის ცერემონიალის ხელმძღვანელობა. თავის მოვალეობებს ეშიკაღასბაში ასრულებდა მის უწყებაში შემავალი სხვადასხვა რანგის ე.წ. ხელჯოხიანების მეშვეობით, რომელთა შორის იყვნენ: ბოქაულთუხუცესი, სოიბათიასაული, ყორიასაული, მემანდარი, ყაფიჩი და სხვ.

მდივანბეგი/მსაჯულთუხუცესი. XVI საუკუნის ქართული დოკუმენტების მიხედვით, უმაღლესი მსაჯული მეფე იყო, რომელიც პირადად თავმჯდომარეობდა სასამართლო სხდომებს. „დასტურლამალი“, რომელიც, უეჭველია, ძველ ტრადიციას ემყარება, უთითებს კვირაში ორ დღეს (ოთხშაბათი, პარასკევი), რომლებსაც მეფე უთმობდა განსაკუთრებულ საქმეთა სასამართლო განხილვებს. მეფესთან ერთად სასამართლო სხდომებში მონაწილეობას იღებდნენ დიდებული თავადები და საეკლესიო იერარქები, მოხელეთაგან ესწრებოდნენ სახლთუხუცესი (ისიც არა ყოველთვის) და მდივნები, რომლებიც სხდომის ოქმს ადგენდნენ. მხოლოდ XVII საუკუნის 20-იანი წლებიდან წარმართავდა სასამართლო სხდომებს მსაჯულთუხუცესი, რომელსაც, სპარსულის გავლენით, მოგვიანებით მდივანბეგი უწოდეს. მდივანბეგი ხელმძღვანელობდა კოლეგიალურ სასამართლოს, რომლის წევრები არ უნდა ყოფილიყვნენ სამზე ნაკლები. სასამართლო პროცესში მონაწილეობას იღებდნენ მეფის მდივნები, რომლებიც ერთდროულად მსაჯულებიც იყვნენ და სასამართლო ოქმების შემდგენნიც.

XVIII საუკუნის დასაწყისში ვახტანგ ბატონიშვილმა მისი ჯანიშინობის (შაჰის მოადგილე, ნაცვალი) დროს ჩამოაყალიბა ყულარაღასის (ვახუშტის მიხედვით, ყულარაღასი ძველი მონათუხუცესი, ანუ მსახურთუხუცესია) და ყორჩიბაშის სამსახურები, რომელთა დანიშნულება იყო სასახლის დაცვის ორგანიზაცია. სასახლის მცველთა რაზმში 300 მეთოფე შედიოდა. რაზმის წევრები (ყულები, ყორჩები) დაკომპლექტებულნი იყვნენ ფეოდალური წოდების სხვადასხვა კატეგორიის - თავადების, აზნაურების, მსახურების - ახალგაზრდა კონტინგენტით, რომლებიც ასეულებად იყვნენ გადანაწილებულნი. ისინი გადიოდნენ მუდმივ წრთვნას და ჯამაგირს სასახლიდან იღებდნენ. „დასტურლამალში“ აღწერილია, როგორ ახორციელებდნენ ყულარაღასი და ყორჩიბაში მეჯლისის დროს მეფის დაცვას - ისინი მეფის უკან დგებოდნენ, მათ უკან კი ყულები და ყორჩები იყვნენ ჩამწკრივებულნი (სურგულაძე 1970: 494). XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში ეს ორი სახელო ქეჩიკჩიბაშის ხელქვეით გაერთიანდა (მესხია 1948: 36-37).

ადგილობრივი მოხელეები. XV-XVIII საუკუნეები

გვიანდელ შუა საუკუნეებში ადგილობრივი მმართველობის ზოგიერთი ძველი ინსტიტუტი საერთოდ გაქრა, ზოგმა გარკვეული სახეცვლილებით განაგრძო არსებობა, ზოგმა კი, მხოლოდ სახელი შეიცვალა. მნიშვნელოვანი ცვლილება შეეხო სამხედრო საქმის ორგანიზაციას და მასთან დაკავშირებულ ინსტიტუტებს. ერთიანობის დროინდელი ამირსპასალარის თანამდებობა ქართულ სამეფოებში გაუქმდა, მაგრამ ყოველ მათგანში შენარჩუნებულ იქნა ერთობის დროინდელი ოთხ-ოთხ სამხედრო-ტერიტორიულ ოლქად, ანუ სადროშოდ დაყოფის პრინციპი. ყოველ სადროშოს სათავეში ედგა სარდალი, რომელიც ქართლში და იმერეთში მემკვიდრეობით თანამდებობად იყო ქცეული. კახეთში სადროშოების ხელმძღვანელობა ეპისკოპოსებს ჰქონდათ ჩაბარებული, რაც კახეთის სამხედრო ორგანიზაციას მეტ სიმტკიცეს ანიჭებდა. ეპისკოპოსი-სარდალი არ იყო მემკვიდრეობით მიჯაჭვული თანამდებობაზე და ამიტომ სამეფო ხელისუფლებას სამხედრო ორგანიაზაციაში ჩარევისათვის მეტი სივრცე რჩებოდა. სადროშოს სარდალს მეფე ამტკიცებდა სამეფო კარზე ტრადიციული ცერემონიალის თანხლებით - მომავალ სარდალს მეფე გადასცემდა დროშასა და ხმალს, ამასთანავე, უბოძებდა თანამდებობის წყალობის სიგელს. სადროშოს სარდალს მუდმივად უნდა გაეწია საწრთვნელი ვარჯიშობების - ლაშქარ-ნადირობის ზედამხედველობა, ოთხ წელიწადში ერთხელ მდივანთან ერთად აღეწერა სადროშოს მცხოვრებნი და აღერიცხა მოლაშქრეთა რაოდენობა. სარდალს უნდა სცოდნოდა სასარდლო ტერიტორიაზე მცხოვრები ოჯახების გაყრა-შეყრის ფაქტები, რათა ზუსტი წარმოდგენა ჰქონოდა მოლაშქრეთა კლება-მატების შესახებ. სწორედ ამიტომ, მეფის ბრძანებით, ძველ ამირსპასალართა მსგავსად, სარდალი უნდა დასწრებოდა სასამართლო სხდომებს, სადაც ოჯახების გაყრის ან მამულების შეწყალება-ჩამორთმევის საქმეები წყდებოდა.

სახელმწიფო ტერიტორიების სადროშოებად დაყოფა სამხედრო შენაერთების ტაქტიკური ნაწილების სახელწოდებებს შეესაბამებოდა (მეწინავე, მემერჯვენე, მემერცხენე). მეწინავე სადროშოს ქმნიდა ქვემო ქართლის ჯარი, რომელსაც ბარათაშვილები წინამძღოლობდნენ; მემარჯვენე სადროშოს ჯარი შიდა ქართლის „ზემო მხარიდან“ იკრიბებოდა ამილახვართა მეთაურობით; მემარცხენე სადროშოს - შიდა ქართლის ცენტრალურ ნაწილს არაგვისა და ქსნის ხეობების ჩათვლით, მუხრანბატონები ედგნენ სათავეში; მეოთხე სადროშო - თბილისიდან ტაშისკარამდე მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე - საკუთრივ მეფეს ემორჩილებოდა. ცალკე სარდალი ჰყავდა მცხეთის საკათალიკოსო ეპარქიასაც, მაგრამ იგი მეფის დროშაზე გამოდიოდა (კლიმიაშვილი 1964: 122-123).

იმერეთის სამეფოში ცალკე სადროშოებს წარმოადგენდა: საჩხეიძო-სალომინაოვაკე; არგვეთი; რაჭა; ოკრიბა-ლეჩხუმი. სადროშოების სარდლებად აქაც მსხვილი თავადები ინიშნებოდნენ (ჯამბურია, სინ 1973: 239).

კახეთის სამეფო ტერიტორია შემდეგ სადროშოებად იყოფოდა: მემარჯვენე სადროშო, ე.წ. გაღმა მხარე, ნეკრესელს ებარა; მემარცხენე - გარე კახეთი - რუსთველ ეპისკოპოსს; ქიზიყი ბოდბელი ეპისკოპოსის სასარდლო იყო; მეოთხე სადროშო სა- მეფო უნდა ყოფილიყო (პირდაპირი ცნობები არ მოიპოვება). XVII-XVIII საუკუნეებში საბრძოლო მოქმედებების დროს ეპისკოპოსების მაგივრად ხშირად კახეთის თავადები ასრულებდნენ სარდლის მოვალეობას (კლიმიაშვილი 1964: 124-126).

ადგილობრივი მმართველობის ძველი ინსტიტუტებიდან ერთ-ერთი სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა მოურავის ინსტიტუტი, რომელსაც ცენტრალური ადგილი ეკავა ქართული სამეფოების ადგილობრივ მოხელეთა შორის და XIX საუკუნის პირველ ათეულ წლებამდე შეინარჩუნა თავისი მნიშვნელობა. ერთიან ქართულ მონარქიაში მოურავი სამეფო დომენის მოხელეს ეწოდებოდა. საქართველოს პოლიტიკური დაშლის შემდგომ მოურავის ინსტიტუტის ფუნქცია განსაკუთრებით გაფართოვდა კახეთის სამეფოში, სადაც მას ადრინდელი ერისთავების მსგავსად, დიდი პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული ოლქების მმართველობა ებარა (ქიზიყის, ენისელის, თუშეთის, ერწო-თიანეთის მოურავები). ქართლსა და იმერეთში მოურავი ძირითადად სამეფო დომენის სოფლებისა და ქალაქების ადმინისტარციულ, სამეურნეო და საგადასახადო-საფინანსო საქმეებს უძღვებოდა (თბილისის, გორის, ქუთაისის მოურავები). თავის საგამგებლო ტერიტორიაზე მოურავს უფლება ჰქონდა ეწარმოებინა მართლმსაჯულება და სისრულეში მოეყვანა განაჩენი.

მოურავები ფეოდალური წოდების სხვადასხვა შრეს ეკუთვნოდნენ. ისინი შეიძლება ყოფილიყვნენ დიდი, საშუალო და დაბალი თავადები, ასევე, აზნაურები. მათი სტატუსი შეესატყვისებოდა სამოურავო ადგილის სიდიდესა და მნიშვნელობას. მოურავების დაქვემდებარებაში იყვნენ მრავალრიცხოვანი მოხელეები, რომელთაც ევალებოდათ სამეურნეო, სასამართლო და საპოლიციო-აღმასრულებელი ფუნქციების აღსრულება.

ერეკლე II-ის (1744-1798 წწ.) სამოხელეო რეფორმები

XVIII საუკუნის საქართველოში ფეოდალურ-წოდებრივი მმართველობა საფუძველშივე სპობდა ქვეყნის განვითარების პერსპექტივას. ქართლ-კახეთის სამეფოთა გაერთიანების შემდეგ მამა-შვილის, თეიმურაზ II-ის (1744-1762) და ერეკლე II-ის წინაშე აშკარად დადგა მმართველობის რეფორმირების საკითხი. ფეოდალური ურთიერთობების სტაგნაცია, რომელიც ქალაქური ცხოვრების ჩამორჩენილობასაც განაპირობებდა, ადამიანური და ფულადი რესურსების სიმწირე, სამეფო ხელისუფლებას არ აძლევდა მართვის ბიუროკრატიულ პრინციპზე გადასვლის საშუალებას. ერეკლე II-ისა და მისი თანამზრახველის, კათალიკოს ანტონ I-ის ყოველი მცდელობა საგანმანათლებლო დარგში, ამასთანავე, ერეკლეს საკანონმდებლო, ადმინისტრაციული და სასამართლო ინიციატივები სახელმწიფოებრივი რეფორმების აუცილებლობით იყო ნაკარნახევი. იმხანად ეს იყო მხოლოდ ხანგრძლივი პროცესის დასაწყისი, რომელიც, მშვიდობიანობის შემთხვევაში, უსათუოდ ჰპოვებდა განვითარებას. მანამადე კი ერეკლე II-მ არსებულ სოციალურ ინსტიტუტებზე დაყრდნობით, მაინც განახორციელა რამდენიმე მნიშვნელოვანი რეფორმა. ერეკლემ დარბაზი (სახელმწიფო საბჭო), რომელიც საჭიროებისამებრ პერიოდულად იკრიბებოდა, მუდმივმოქმედ დაწესებულებად აქცია. საბჭოს მუდმივი წევრები სამეფო კარის მაღალ მოხელეებთან ერთად იყვნენ თბილისის მდივანბეგი და მოურავი. საბჭოს ფართო უფლებამოსილებები გააჩნდა სახელმწიფო უშიშროების, ფინანსების, ადმინისტრირების სფეროებში. მის ხელში იყო კონტროლის მექანიზმებიც (სურგულაძე 1962: 151-154). თვალსაჩინო იყო ცვლილებები სასამართლო წყობაშიც. ერეკლე II შეეცადა სახელმწიფო მმართველობის ფუნქციათა დარგობრივ გადანაწილებას. ამ მცდელობის გამოხატულება იყო 1778 წელს „მსაჯულთშეკრებილობის“ (მოსამართლეთა) მუდმივმოქმედი დაწესებულების დაარსება, სადაც ყველა საჩივარი იყრიდა თავს. ერთმანეთისაგან მკაფიოდ გაიმიჯნა საგარეო საქმეთა, სახელმწიფო შემოსავლებისა და სამხედრო უწყებები. საგარეო საქმეთა უწყებას სათავეში ჩაუყენა ორი მდივანთუხცესი, რომელთაგან ერთი ქრისტიანი იყო, მეორე - მუსლიმი. ერეკლეს ინიციატივით შეიქმნა კოლეგიალური საფინანსო უწყება - განსაკუთრებული საბჭო, რომლის შემადგენლობაში შედიოდნენ: სახლთუხუცესი (ადრე იგი მარტო განაგებდა ფინანსებს), მდივნები და თბილისის მელიქ-მამასახლისები. გაიზარდა ქალაქის მელიქ-მამასახლისის ფუნქციებიც, რაც დაკავშირებული იყო ვაჭართა ფენისათვის საკანონმდებლო შეღავათების ბოძებასთან და მათი შემოსავლების გაზრდასთან.

ერეკლეს დროს უფრო მოქნილი გახადა საპოლიციო აპარატი, სასახლის დაცვის ძველი ხელმძღვანელის - ეშიკაღასბაშის - ნაცვლად შემოღებულ იქნა ქეჩიკჩიბაშის თანამდებობა.

ერეკლემ განსაკუთრებული ყურადღება დაუთმო სამხედრო სფეროს. მისი ძალისხმევით შეიქმნა დაქირავებული (ჯამაგირზე მყოფი) სამხედრო ნაწილები, 1773 წელს გამოიცა ე.წ. მორიგე ლაშქრის განაწესი. ამავე პერიოდში შეიქმნა სამხედრო დანაყოფების მეთაურთა ახალი თანამდებობები, რომელთა აღსანიშნად მრავლად გვხვდება ყიზილბაშურ-რუსული სამხედრო ტერმინოლოგია: ფონსადბაში, თოფჩიბაში, უზბაში, დაჰბაში, ნოქარი, კაპიტანი, მაიორი, აფიცერი და სხვ. (მესხია 1948: 27). სამხედრო საქმის რეფორმირებას მოჰყვა სამხედრო კანცელარიის შექმნა, რომელსაც სათავეში სამხედრო საქმეთა მდივანი ლაშქარნავისი ჩაუყენა. იგი ხელმძღვანელობდა დაქირავებული საჯარისო ნაწილების და მორიგე ჯარის მეთაურების აღნუსხვის, მომარაგებისა და მათთვის ულუფა-ჯამაგირის გაცემის საქმეს. მთლიანად ქართლ-კახეთის სამეფოში ექვსი ლაშქარნავისი იყო.

ქალაქის სამოხელეო წყობა გვიანდელი შუა საუკუნებში

კონკრეტული ცნობები შუა საუკუნეების საქართველოს ქალაქების სამოხელეო წყობის შესახებ მხოლოდ საქართველოს ერთიანობის ხანიდან არის მოღწეული. XI საუკუნეში საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების ხანგრძლივ პროცესში ქალაქები ერთიანი სამეფო ხელისუფლების მოკავშირედ ჩანან, რამდენადაც მხოლოდ მეფეს შეეძლო ქალაქების ორგანიზებული დაცვა გარეშე მტრისაგან თუ შინაური მოძალადეებისაგან, ქალაქებს შორის სავაჭრო-ეკონომიკური კავშირების ხელშეწყობა, საქარავნო გზების მშენებლობა, მათი დაცვა და მოვლა (Месхиа1959: 39). ამ თვალსაზრისით უაღრესად სიმპტომატურია თბილისისა და ანისის „უხუცესთა“ მცდელობები - გადაეცათ თავიანთი ქალაქები ბაგრატ IV-ისათვის (Месхиа 1959: 39-40). სამეფო ხელისუფლებისადმი ქალაქების ლოიალური დამოკიდებულება დავით აღმაშენებლის დროს მათი სრული დამორჩილებისათვის იქნა გამოყენებული. დავითისა და მისი მემკვიდრეების დროს საქართველოს ქალაქები იმართებოდა უშუალოდ მეფის მოხელეების მიერ. ნაწილი ქალაქებისა თამარმა სამართავად გადასცა დიდებულ აზნაურებს (ფეოდალებს). ასეთი ქალაქების მმართველობის შესახებ, მართალია, ბევრი არაფერია ცნობილი, მაგრამ სავარაუდოდ, იგი სამეფო ქალაქების ანალოგიური იქნებოდა.

ერთიანი საქართველოს ქალაქების სოციალური სტრუქტურა არ იყო ერთგვაროვანი. XI-XIV საუკუნეების განმავლობაში ჯერ კიდევ არსებობდა თავისუფალ მოქალაქეთა კატეგორია („მოქალაქე“ ეწოდებოდა მხოლოდ თბილისის მკვიდრ სოციალურად თავისუფალ ვაჭრებს), მაგრამ მათ გვერდით მრავლად იყვნენ ყმა (მეფის, კერძო ფეოდალის, ეკლესიის) ვაჭრები და ხელოსნები (Месхиа1959: 68-70). ქალაქში გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა ფეოდალურ არისტოკრატიას, (საეროს ან საეკლესიოს), რომელიც ქალაქებში ფლობდა ყმა ვაჭარ-ხელოსნებს, ბაზრებს, საბაჟო შემოსავლებს და დიდ გავლენას ახდენდა ვაჭარ-ხელოსანთა დაწინაურებულ ფენაზე.

ქალაქის ამირას ერთიანობის დროინდელი სახელწოდება ქართულ სამეფოებში XVII საუკუნეში საბოლოოდ განდევნა ქართული წარმომავლობის „მოურავმა“, რომელსაც უფრო ფართო სემანტიკური ველი ჰქონდა და, გარდა ქალაქის გამგებლისა, საზოგადოდ მზრუნველს, მეურვეს და სამეფო დომენის რეგიონალურ მმართველებსაც ეწოდებოდა. XVI-XVII საუკუნეებში აღმოსავლეთ საქართველოში მოურავის მნიშვნელობით იხმარება ირანიდან შემოსული ტარუღაც.

ქალაქის მოურავს მეფე ნიშნავდა, კანდიდატურას იგი არჩევდა პირის სოციალური სტატუსის, აგრეთვე საგამგებლო ქალაქის მნიშვნელობისა და სიდიდის მიხედვით. დიდი ქალაქების მოურავები, ჩვეულებრივ, წარჩინებული ფეოდალური სახლების წარმომადგენლები იყვნენ, უფრო მცირე ქალაქებში კი მოურავებად დაბალი კატეგორიის თავადები ან აზნაურები ინიშნებოდნენ (Месхиа 1959: 245). ქალაქის მოურავის ვალდებულებები უფრო მრვალფეროვანი და, ამდენად რთულიც იყო, ვიდრე პროვინციების მოურავებისა. მათ ეხებოდათ საქალაქო ცხოვრების ყველა სფერო - ადმინისტრირება, ვაჭრობა-ხელოსნობის „რიგის“ (დებულებების) დაცვა, გასაყიდ საქონელზე ნიხრების დაწესება, ბაჟის აკრეფა, გადასახადების განაწილება, მართლმსაჯულება და საპოლიციო მოხელეების ზედამხედველობა, მოსაკრებლების აკრეფა და სავაჭრო საქონელზე ბაჟის კონტროლი. მოურავისა და მისი ხელქვეითი მოხელეების სარგო განისაზღვრებოდა ქალაქის ყოველგვარი შემოსავლიდან.

ქალაქის მოურავის შემთხვევაში, გარდა გორისა, სადაც მოურავობა ზევდგინისძე-ამილახორთა საგვარეულოს ეკუთვნოდა, მემკვიდრეობითი პრინციპი მაინცა და მაინც არ ჩანს დაცული (Месхиа 1959: 248).

ქალაქის მაღალ მოხელეთა შორის საპატიო ადგილი ეკავა ციხისთავს, რომელიც ქალაქის მცველთა რაზმს მეთაურობდა. ციხისთავის თანამადებობა წყაროებში ადრეული შუა საუკუნეებიდან (VI) ჩანს და XVIII საუკუნის ბოლომდე იგი ყველა დიდსა თუ მცირე ქალაქში არსებობდა.

XVI საუკუნის შუა ხანებში ქართლის ქალაქების სამოხელეო ტერმინოლოგიაში ირანის გავლენით შემოდის არაბული წარმომავლობის მელიქი, რომელიც ფართოდ იყო გავრცელებული კავკასიის ქვეყნებში. ქალაქის სამოხელეო იერარქიაში მელიქი მოურავის შემდგომი პირი იყო და ფუნქციებით ქართულ მამასახლისს უახლოვდება (Месхиа 1959: 264; ბოშიშვილი 2013: 14). ამიტომ მალევე გაჩნდა ამ ორი სახელოს შერწყმის ტენდენცია და XVII-XVIII საუკუნეებში მელიქ-მამასახლისი უკვე ერთი თანამდებობის აღმნიშვნელ ტერმინად გვხვდება (ბოშიშვილი 2013: 20).

XIX საუკუნის დასაწყისამდე, ვიდრე ქართული სამეფოები გაუქმდებოდა, ქართული სამოხელეო სისტემა ფეოდალურ-მონაქიული სამოხელეო სისტემის ფარგლებიდან არსებითად ვერ გავიდა. ამ სისტემისათვის დამახასიათებელი იყო სამოხელეო კონტინგენტის შერჩევა წოდებრივი პრინციპით, ფუნქციათა დუბლირება და თანამდებობათა შეერთება. ამგვარი წყობა, რომელსაც სტაგნაციაში შესული ფეოდალური ურთიერთობები ასაზრდოებდა, მეტისმეტად აფერხებდა ქვეყნის განვითარებას. XVIII საუკუნის 70-იანი წლებიდან ერეკლე II და მისი თანამზრახველები, მათ ხელთ არსებული მწირი შესაძლებლობებით ცდილობდნენ მართლმსაჯულების, სამხედრო საქმის, სამეურნეო ცხოვრების გადახალისებას, რამაც, ბუნებრივია, შესაბამისი ცვლილებები გამოიწვია სამოხელეო წყობაში. ერეკლეს გარდაცვალების შემდეგ (1798) ერეკლეს შვილიშვილებმა, დავით და იოანე ბატონიშვილებმა სახელმწიფო მართვის მოდერნიზაციის მიზნით, ახალი კანონპროექტები შეიმუშავეს, რომლებიც განათლებული აბსოლუტიზმის იდეებით იყო შთაგონებული, მაგრამ ამ კანონპროექტებს აღსრულება არ ეწერა - XIX საუკუნის დასაწყისში ქართულმა სამეფოებმა რუსეთის იმპერიის ანექსიის შედეგად არსებობა შეწყვიტეს.

მზია სურგულაძე

The present work aims to summarize the current knowledge of the official order in medieval Georgia and replenish it with relevant information, which is kept in historical sources and concerns the official personalities - individuals and families who inherited the offices. The official staff in medieval Georgia completely portrayed the rank and hierarchy structure of society with its appropriate juridical status and outlook.

The official order of the Georgian monarchy with its rank system, institutional hierarchy, and ritualized rules represented the traditional model, elaborated over the centuries, which in spite of transformations, undergone from time to time, remained typologically unchanged till the end of the 18^th century.

The fusion of the offices was not unusual in the official order of the Georgian monarchy; the same person often held several offices. In such cases, one person could take either central office at the royal court or high position locally (in particular area) that was ordinary in the united Georgian Monarchy of the 11^th-13^th cc., as well as in the official order of the late middle ages. The fusion of the offices was not aimed to the improvement of government quality but to the satisfaction of ambitions of important feudal families; this reality was conditioned by the arrangement of existing powers which dictated their will to the royal authority. In the period of the powerful Georgian monarchy, this type of official order, which strictly followed the rules of the hierarchized society, achieved the maximum in its political, economical and moral aspects. However, in the late middle ages, in conditions of feudal stagnation and cultural reticence, rather simplified old government model continued to exist.

The fundaments of scientific study of the official institutions in Georgia were laid by Iv.Javakhishvili's outstanding work „History of the Georgian Law“ in which, along with the main issues of the state law of the Georgian monarchy, the author studies the political system of the Georgian monarchy and its constituent official institutions, their functions, hierarchy and terminology. Iv. Javakhishvili's work revealed that the research of the Georgian official order in close contact with social institutions was really promising that later was reflected in the works of the next generation scholars.

Iv. Surguladze dedicated some monographs to the official order of the Georgian monarchy. He thoroughly studied the official order in the Georgian kingdoms and principalities in the connection with important political events, defined the juridical essence of their functions from the viewpoint of an interaction of private and public principles. Iv. Surguladze's merit is especially valuable in the study and academic edition of two most important monuments of the Georgianstate order: „Regulations of the Royal Court“ and „Dasturlamali“. The most remarkable advan- tage of these editions is availability of archeographical, historical and juridical comments, as well as the translations of the text from Georgian into Russian and German, equipped with the terminological dictionary. Due to these translations, the book became available for the broad community of scholars.

Sh. Meskhia's contribution into the study of the Georgian official order was quite exceptional. His work „Internal Political Situation and the Official Order in Georgia of the 12^th Century“ is dedicated to the official order of the Georgian monarchy in the period of unity, as well as to the research of the political circumstances which favoured the improvement of the central staff of government. Special attention is paid to the „new“ political figures in the period of David the Builder and Queen Tamar, and also to those feudal families whose representatives held high offices at the royal court and had a very special role and functions in the political life of the country. The problem of the generation of the savaziro*, i.e. the feudal council, is considered from a new point of view and the limits of authority of high officials at the royal court are specified. The study of economical activities, social structures and governmental forms in the Georgian towns that we will examine in the present work, is also related with Sh.Meskhia's contribution.

The external political environments in the late middle ages favored the spread and implementation of the Iranian and Qizilbash terminology and institutions in the Georgian official nomenclature. V. Gabashvili dedicated the following works to the essential study of these issues: „Hierarchy of the Officials of the Royal Court according to „Dasturlamali“ and „On the State Order in the Late Feudal Georgia“. Based on the numerous testing materials, the author claims that the terminological changes did not effect on the content of the Georgian official order since they fitted the local juridical system and feudalism.

The research by I. Antelava „The Central and Local Georgian Government in 11^th-13^th cc“ is dedicated to the study of the structure and essence of the institutions in the united Georgian monarchy. The author analyzes a number of passages in the „Regulations of the Royal Court“ in a new manner, studies the structure and functions of the institutions at the royal court, as well as their „invisible“, at first glance, interrelationships. The different interpretations of reasons of an „encounter“ of officials from various institutions within the same office, practical representations of the fusion of public and private principles, etc. are innovations of the aforementioned research. The author specifies numerous unclear and uninterpreted passages of the „Regulations of the Royal Court“ and understands them in a new way.

The institution of eristavi had a crucial role in the official structure of the Georgian state from the Hellenistic period to the high middle Ages included. The eristavi embodied the king's power in the provinces and leaded the activity of local officials. M. Bakhtadze's research is expressly dedicated to the institution of eristavi; in this work, enormous information about its origin and formation is concentrated and summarized. The author estimates the role of this institution for the statehood, in spite of scanty historical materials, describes the circumstances in which the saeristavos were founded, establishes the social identity of the governing houses of the eristavis as far as possible and the chronology and genealogy of these officials.

Alongside with the aforesaid scholars, also others (P.Ingorokva, N.Berdzenishvili, G.Tsereteli, G.Melikishvili, M.Lortkipanidze, N.Shoshiashvili et al.) have expressed noteworthy views on separate official institutions that will be given in the appropriate section. Basing upon the historical sources come down to us, we are providing more or less exhaustive information on official personalities along with the articles of the present work.

-----------------

* The interpretation of terms of the Georgian official order is given in the glossary below.

CENTRAL AND LOCAL OFFICIAL ORDER IN MEDIEVAL GEORGIA?(Review)

Kartli in the Hellenistic period and Late Antiquity. After political changes, which followed the battles for power among the commanders of Alexander the Great in Western Asia, at the turn of the 4^th-3^rd centuries BC, the kingdom of Kartli (Iberia) with its appropriate apparatus of officials was founded. The Georgian historiography tradition is based on two alternative sources about the formation of the kingdom of Kartli. One of these is the „Conversion of Kartli“ which declares Azon, i.e. the prince of Arian-Kartli region, situated in South West Georgia, as the first king. Another one is the „Life of Kartli“, the oldest layer of which, so-called „Life of Kings“, considers Azon as a conqueror, and Parnavaz, the heir of the mamasakhlisi of Mtskheta, the legitimate king. According to the opinion of some historians, both sources contain positive information: Azon started to lay down the foundations of the Kingdom of Kartli, and Parnavaz concluded this process, though he obtained the throne with fight but maintained the elements of tribal and ethnical consolidation, introduced in the time of Azon's governance, which are expressed in the historical sources by the coexistence of two deities - Armazi and Zadeni (Berdzenishvili 1990:124,140).

The „Conversion of Kartli“ tells nothing about the style and rules of Ason's governance, we know just that he was followed by 18 families of foster fathers from Arian Kartli (Abuladze 1963:81-82), i.e. the military contingent which supported Azon during his governance. The „Life of Kings“ imputes to Parnavaz the foundation of the official institutions. They maintained their importance in medieval Georgia, though with certain transformations.

The Georgian word mokhele (official, მოხელე/მოჴელე according to the old Georgian orthography) derives from polysemous word ხელი (kheli - hand, old Georgian ჴელი). It turned out that from numerous meanings of this word, the notions of right/possession were the most productive. Other terms, connected with „power“, are also derived from the word ხელი, such as: ხელმწიფება - to reign, ხელისუფალი - sovereign, governor, მოხელე - official, სახელო - office, position, ხელოსანი - the lowest rank officials, and etc. The image of hand, engraved on the stones, was usually used as the material sign of political power in the Middle Ages. It is worth mentioning that in the High Middle Ages such kinds of „hands“ were erected only in the royal domains (Otkhmezuri 1981:67-68).

The old Georgian juridical terminology differentiates the officials of the central (Council, Chamber, court) and local apparatus. Therewithal, it is to be taken into account, that the strict division of the public and private juridical rights is not quite usual for the medieval Georgian monarchy (like the western feudal monarchies) that influenced the internal structure of the royal court institutions and official hierarchy. The same person could be a royal domain servant and, at the same time, hold public office of the state.

Therefore, mokhele (მოხელე) - official in the old Georgian stood for king's „hand“, that is a person who represented some part of the king's political power. The institutional meaning and competences of the „hand“ were defined by the person with complete „hand“, that is ხელმწიფე i.e. sovereign, king whose legitimacy was based on two principals - divine (Armazi) and mundane (royal origin) in old Kartli. The same viewpoint existed after the conversion of Kartli to Christianity: the king was anointed by Lord and at the same time, he was a rightful heir of the royal dynasty. For this reason, people who spread the king's will, that is who bore or possessed „hand“, needed the same components of legitimization: divine and mundane. The observation of the rituals related with the investiture of a person with official rights, reveals one of the most important aspects of the history of policy, which is tied with historical forms of the phenome- non of power and the social views about it. Studying these problems, the historians give special importance to the material representation of the power: insignias, seals, ritual actions, etiquette, terminology, and stereotypical phraseology, i.e. to all materials which bear the signs of political and juridical symbolism. Along with the written sources, this kind of information can be hidden in material objects, fine arts, ethnography, linguistic formulas, etc.

Social Structure of the Society and Official Contingent

In the Hellenistic period and Late Antiquity, the power of the kings of Kartli mainly imitated the family kinship structure. This means that the king's relatives were appointed at the highest positions of the royal court (Melikishvili 1959:469-470). The notion of „king's relatives“ comprised the blood and artificial (fictive) kinship relatives, who succeeded at the royal court. The popular institution of artificial kinship was widely spread that enabled to enlarge the circle of king's relatives. For instance, the families (or houses) of Azon's foster fathers, Parnavaz Spaspeti - Parsman Kveli's foster father, Saurmag Spaspeti, who was a foster father of King Vakhtang Gorgasali, Artavazd Eristavi of Klarjeti who was a foster brother of King Vakhtang and et al. belonged to this category of people. The middle and low rank offices were held by conventional owners of the royal lands (khora basilike) (Aleksidze 1963: 156-180).

It is well known, that in socially less differentiated society, the institution of artificial kinship generated the wide possibilities for social and political consolidation. From this point of view, the information by Tacitus, reported in the research of V. Bardavelidze, excites special interest. Tacitus mentions the meeting of Prince Radamisti of Kartly and the King of Armenia. During this meeting, the religion ritual, similar to the blood oath was performed in front of the idols (Bardavelidze 1971:68,76). This information proves once again the widespread of the ritual kinship practice in the royal family. The religion ritual of kinship had sacral, political and juridical importance that conferred high level of legitimacy to the officials in their professional activities. According to some scholars, such kind of artificial kinship (fosterage) made possible the political consolidation of the former upali mamasakhlisis (tribal leaders) round the figure of king in Parnavaz's reign, as well as their transformation into the eristavis (Berdzenishvili 1990:152; Mamulia 1979: 63,113).

In the late antique Kartli (4^th-6^th cc.), following the growth of the society differentiation, horsemen from the group of servants succeeded; later they became predecessors of feudal lords and forced out the sephetsuli.

* * *

The development of the feudality influenced the old rules of legitimization of officials in the early middle ages. In the „Life of Kartli“, interesting information is kept, concerning the formation of two types of feudal ranks. The first type is related to the same royal power, for instance, Vakhtang Gorgasali made noble or upgraded the social status of his devoted and faithful warriors and servants for the courage they demonstrated in the battles, through the donation of lands (Kaukhchishvili 1955:158). Later the same model was implemented by Archil in Kakheti (Kaukhchishvili 1955:243). Presumably, the same model was used subsequently for the formation of feudal elites in the Georgian kingdoms and principalities. Such category of the aznauris was distinguished by devotion to the royal court, thus the royal power used to choose candidates from this category of people.

Another type implied the formation of the community of the aznauris independently from the royal power, according to the rules of patronage; certain people deprived their community members of independence and accepted responsibility for their peaceful existence. Such kind of aznauri houses were formed in the period of weakness of the royal power and the lack of the united political center which lasted a long time in Georgia. The powerful feudal houses, formed in that way, possessed all attributes of power: vast territories, castles, military power, own church and many vassals. The Georgian kings, who aspired to the unification of the country, met a steady resistance from them (for instance, the Tbelis in Shida Kartli). It was a kind of new feudal aristocracy, extremely serious political power which rejected the old institutions of foster fatherhood and foster brotherhood along with their political functions. A kind of transformation of these institutions was „gazrdiloba“ (patronage system) which, at the outset, included only servants (tadzreuli, shinaurni) of the royal court. Gradually, following the formation of the feudal principalities, the institution of „gazrdiloba“ became a basis for the power of the local political centers. In the high middle ages, it comprised the whole class of aznauris; the several-stage feudal vassalage was based on it (so-called the society of the „Man in the Panther's Skin“). In that period „gazrdiloba“ was formed as a new system of social consolidation, fitted to the feudal relationships, which was called patronqmoba (lord-vassal relationship) in Georgia. It defined the hierarchical structure of the class of feudal lords, regulations of political loyalty and ethical behavior, but it is also evident that its importance was different on various stages of the formation and development of Georgian statehood.

Bearing in mind the medieval categories, it will be obvious that in the 11^th century, the longterm fight of Georgian kings aimed to the unification of the country, meant to struggle for one feudal vertical, that is to say, its submission to the power of one person, i.e. the feudal king. This long fight was concluded with the victory of the royal power in the time of David the Builder, but this was not just a result of repressions. The institution of gazrdiloba was applied by the royal power in order to promote on a hierarchy scale the people, distinguished by their personal skills, through the donation of offices and noble titles to them. It is obvious that other princes, who opposed the king, could also do the same but they were not able any more to compete with the royal court, which already was formed as a centre of sophisticated high culture. According to N. Berdzenishvili's opinion, the transformation of the institution of gazrdiloba into the political instrument, used by the royal court, was favored by the enrichment of the concept of zrdiloba (education, upbringing at the royal court) with the vast cultural content (the implementation of secular knowledge along with ecclesiastical teachings, high norms of moral and etiquette and, in general, an overcome of the feudal reticence). This was a way that enabled the kings to consolidate loyal, courageous and talented people, who were promoted on the secular positions; they also held important offices in the church hierarchy (Berdzenishvili 1974:84-85). The social institution of gazrdiloba comprised the vassals of various social classes, including ?dependent? ministerialis and vassals (Chkhataraishvili 1979:93), who had the similar functions of the old tadzreuli at the royal court; it is also evident that following the dynamic growth of the Georgian Kingdom, they were quite successful as officials. Due to this social institution, children of low ranked aznauri and servants grew up along with the princes (for instance, compare with Lasha's age-mates). The number of kids of the aznairis from the prince's lands prevailed among them. Thus, the royal court was not just a political center; it also contributed to study and spread of the „feudal morality“ (Berdzenishvili 1974:86-87), where the culture of education was considered as a basis for the social consolidation.

Therefore, the high culture of the royal court, which became too attractive for the old provincial aristocracy, was already able to destroy the basis for its isolation. Hence the „old“ and „new“ aznauris competed with each other in order to get a good education at the royal court, to master the courtesy norms and hold high official positions. At the end of 12^th century, when Queen Tamar started to reign, the aspirations of the ancient feudal aristocracy to restrict the appearance of new people and new families on the political arena became already obvious. The aristocracy strictly tied the issue of the officials' legitimization with their origin. The nobles, who required resignation of the officials, devoted to the king (for instance, Afridon and Kubasar (Kaukhchishvili 1959:30)), were motivated by their ignoble origin, since they had no noble family names, presumably they were from families of servants, therefore, did not have enough legitimization for nobles. Tamar managed to defend her loyal and devoted officials. After her death, the opposition between the two categories of the royal court official contingent still existed (Ivane Atabagi and like-minded people of Lasha Giorgi). This confrontation, based on the potential of dynamic development of the society, was once and for all blocked by the Mongolian invasions.

A person, connected to the royal court due to the social institution of gazrdiloba, first of all had to pass the grade of the vassal of the Palace (darbazis kma) for his legitimization, only after this grade he was authorized to hold an office. This kind of upgrade was inevitably accompanied with the appropriate official ritual. Some indications to the aforementioned rituals are found in the text of Tamar's historian (for instance, the cases of Abulasan and Ivane Mkhargrdzeli) (Kaukhchishvili 1959:36,54). The rule of the ritual donation of official positions still existed in the Late Middle Ages. For instance, in the miniature painting of a blood money charter of the 15th century, there is a figure of a vassal, who is knelt in front of the king, with the head bowed down, waiting for the imposition of king's hand (Corpus 2014:440). Iv. Javakhishvili traced an analogy of church rules in such kind of „political“ rituals (Javakhishvili 1982:237).

The study of the feudal moral code and etiquette, as well as the fulfillment of prestigious behavior norms of the high society had primary importance for the legitimization of officials. For instance, Egarslan from Bakurtsikhe, who was promoted to the position of the head of dumna (Mongolian political and administrative unit) by the Mongolians, greeted Atabagi Avag, when he was back from the Horde but did not get off the horse because of his ignorance or, may be intentionally. Avag, irritated by an inappropriate greeting, lashed the insolent servant and ordered to disrank him. Indeed, Egarslan was gotten off the horse and taken off his precious clothes. This was an end of his professional career (Kaukhchishvili 1959:225).

Old Georgian Official Nomenclature

Official order of medieval Georgia inherited the terms, which stood for the official positions of the ancient kingdom of Kartli and maintained some of their functions with moderate transformations. In the first place, such kind of official positions were spaspeti, eristavi and ezosmodzghvari. According to the „Life of Kings“, the public office of spaspeti was established in the times of King Parnavaz (end of 4th c. - first half of 3rd c.) He was a head of the eristavis military forces and owned the lands of Shida Kartli from the Aragvi River till Tashiskari“ (Kaukhchishvili 1955:24). The information about „the second official person below the king“ is proved also by Strabo who indicates that the spaspeti belonged to the royal house by origin and along with the functions of warlord or military commander he also held the office of judge (Strabo 1957:129-130). Thus, in old Kartli spaspeti belonged to the highest tribal aristocracy; he was a representative of the royal family (king's relative), had functions of a judge and a head of military units, and personally governed Shida Kartli. The term spaspeti derives from the middle period Persian word, and it could not have been introduced in Kartli earlier than the 4th c. (Andronikashvili 1966:371). For this reason, according to scholars' opinion, in the time of Parnavaz, „the second official person below the king“, presumably, was the pitiakhshi and not the spaspeti. This is proved by the inscriptions discovered in Armazi necropolis, Old Kartli (1st-3rd cc.) (Gamsakhurdia 1970:49-74). These materials clarifies that pitiakhshi is at the top of the highest official hierarchy (G.Tsereteli 1941:35), but in the following centuries, due to the historical circumstances, the meaning of the word pitiakhshi was changed; in the 4th-6th cc. this term usually signifies the regional rulers of Kvemo Kartli (Samshvilde) who were tied by origin to the royal family. According to the „Life of Kings“, the spaspeti really was a second person below the king, his foster father and tutor, owner of Shida Kartli, and head of the military forces of the local eristavis in the 4^th-6^th cc. The term spaspeti is used is the texts of the later period (17^th-18^th cc.) as a synonym of newly introduced term sardali (military commander, warlord) or mtavarsardali (head of military commanders).

It turns out that the term spasalari, which maintained his place in the official and military nomenclature of the 11th-13th cc. of the Georgian monarchy, was quite viable.

The term eristavi also belongs to the old Georgian official terminology, which etymologically denotes a leader of the socially liberal community that is eri - military forces; this term underlines the military basis of the regional organization of the old Kingdom of Kartli. According to the „Life of Kartli“, the number of the ancient eristavis never exceeded 8 from Parnavaz's period till Vakhtang Gorgasali's reign (the second half of the 5^th c.). The old denominations of the saeristovos clearly demonstrate that this kind of „division“ represented the political unifications of the early „mamasaklisi's countries“ which actually were tribal and territorial formations („brothers“, „sons“) (Berdzenishvili 1990:152?153).

The large provinces (countries), governed by eristavis, comprised some smaller administrative units, ravines and gorges governed by spasalari and atasistavi, subordinated to the eristavis. According to the „Life of Kings“, King Parnavaz used the Persian model as an example in the administrative division of Kartli; this is obvious in the official and military nomenclature of his kingdom. Along with the aforementioned spaspeti, the title of spasalari is also from the middle Persian (Andronikashvili 1966:312). The atasistavi is a Georgian composite but presumably it is a calque of hazarapet in Achaemenid Iran. The military organization in the Achaemenid Iran was based on the decimal counting system and one of the hazarapets was considered as the highest important official of the country (Gamsakhurdia 1970:70). The affinity to the Persian world is also revealed in a large number of spaspeti and spasaleri, as well as other military officials, invited in Georgia, who were tutors of princes and princesses (Chkheidze 1979:10); a number of such kind of examples is mentioned in the „Life of Vakhtang Gorgasali“ (Kaukhchishvili 1955:143,145).

Ezosmodzgvari represented an old Georgian high official post which is also mentioned in the Greek and Aramaic inscriptions of so-called „Armazi Bilingual“ (or Armazi Stele of Serapit). The Aramaic root rbtrbṣ, mentioned in the inscription, corresponds to the Greek Epitropos. Taking into consideration the Georgian interpretations of Biblical books, this word was translated as ezos modzgvari (Tsereteli 1941:35). The same term is found in the hagiography composition, translated from Syrian into Georgian Martyrdom of Drosi, and means servant or parakoimōmenos (cubicularius) at the royal court (Maisuradze 1980:128-129). According to the Armazi Bilingual, ezosmodzgvari signified the high official position at the royal court in the Kingdom of Kartli, it was his duty to administrate the palace and king's domain, collect the tribute paid to the king, register revenues and expenses. At the same time, he had to commend the royal guard and be a warlord of the country guard, militia, formed by the tadzreuli from the king's domain (Melikishvili 1970:648).

The historical sources say nothing about middle and low rank official positions of the Kingdom of Katrli. It is doubtless that a large number of middle and low rank officials served at the royal court. On the basis of the later period monuments, G. Melikishvili presumes the existence of tsikhistavi (mentioned in the „Martyrdom of Evstati from Mtskheta“, 6^th c. where tsikhistavi is a senior official of the Persian administration). Taking in account the old translations of the Four Gospels into Georgian, he considers sepe-katsi, tax collector and customs inspector as the low rank officials (Melikishvili 1970:652-653).

In general, the terminology of the official order of Parnavaz's kingdom (despite of its inaccuracy or incompleteness) creates a clear idea about the military and organizational basis of the state structure of ancient Kartli. At the top of this organizational structure, immediately below the king there was a highest official of the central government, such as the pitiakhshi; this term later was substituted with the term spaspeti. In the provinces, the spasalari and eristavi had leading roles; they locally represented the royal power and carried out the military, administrative, fiscal, and juridical functions. The eristavis collected royal tributes and the special rates were paid to them for their activities (Kaukhchishvili 1955:24).

System of the Saeristavo and Political Boundaries of the Country

The state government institutions in the time of Parnavaz, as well as the social origin of the official contingent, essentially were not changed for a long period in the ancient Kartli, until the conception of early feudal relationships. The principle of administrative division of the country into the saeristavos was also invariable, but the constant opposition of the Roman Empire and Iran in Caucasus influenced the political and administrative boundaries of Kartli, and, consequently, it was reflected on the saeristavos number. For instance, in the 3rd century, the kingdom of Egrisi was established under the patronage of Rome, instead of the saeristavo of Egrisi. Thus, Kartli lost the saeristavo of Egrisi. A long period later, in the second half of the 5^th century, Vakhtang Gorgasali managed to reintegrate the part of Egrisi where he restored the saeristavo. The kings of Kartli paid special attention to the adjacent saeristavos, situated along the borders, where the especially loyal people - „kings' relatives“ - were appointed as eristavis. For instance, the saeristavo of Klarjeti, which was seized by Rome in the 4^th century, was reintegrated to Kartli by Vakhtang Gorgasali a century later. The saeristavo of Kvemo Kartli (historical Gogarene), which limited the south boundaries of the country and was governed by the kings of Armenia from time to time, was also at the centre of attention of Kartli rulers, that is why, also the eristavis of Samshvilde were trustees of the kings (king's relatives). This was a reason for Parnavaz's successor King Saurmag, who transformed Samshvilde in the prince domain, in the 3^rd century BC. At the end of the 4^th century, Peroz - the son-in-law of the royal family - was appointed to the position of the eristavi of Samshvilde. The cognomen of the rulers of Samshvilde Peroziani derives from his name. Periodically Samshvilde still became the prince domain but once and for all it goes to the Peroziani possession (Bakhtadze 2003:82). The saeristavo of Katheti also underwent similar changes. In the 4^th century, King Mirian transformed Kukheti (the part of the saeristavo of Kakheti) in the prince domain, later his successor Baqar donated Kutheti to his nephews to govern it as the saeristavo (Kaukhchishvili 1955: 131), and in the second half of the 5^th century, King Vakhtang Gorgasali unified Kakheti and Kukheti into one saeristavo, therewithal he joined Hereti to the Kingdom of Kartli, where he founded a new saeristavo (Kaukhchishvili 1955:185).

Influence of Social Changes on the Official Order in the 6^th-10^th?cc.

From the second half of the 5^th century, the feudal relationships little by little became stronger; this caused serious alterations in the social structure of Georgia. First of all, the process of feudalization involved the „king's relatives“, that is to say the circle of people who held the highest official ranks. At the same time, a new contingent, formed by former servants, paved the way in the official order hierarchy. The kings granted lands to them for their merits in the military activities. The author of the „Life of Vakhtang Gorgasali“ meant this phenomenon, when he narrates that Vakhtang recompensed the warriors, who took part in the war campaign against the Ossetiants: „…the king gave donations and conferred titles to the fighter servants, who showed themselves in the battle with the Ossetes“ (Kaukhchishvili 1955:171). The feudalization of the nobles had rapidly influenced on the new social circumstances and formation of a new self-consciousness of the officials. After the reign of Vakhtang Gorgasali (in the first decades of the 6th century), the eristavis who became feudal-beneficiaries and were subjected to replacement by the king, according to his own political considerations, required hereditary possession of their offices. In the 30-ies of the 6th century, when Iran abolished the kingship of Kartli, the Iranian government promised to fulfill these requirements to the eristavis (Kaukhchishvili 1955:225) but it turned out that the eristavis' obedience did not last long. Soon they addressed to the Byzantine Empire to appoint a king in Kartli who could guarantee the hereditary possession of saeristavo lands to them (Kaukhchishvili 1955:226). The motivation for such kind of „inconsistent“ political behavior could be the religion factor (the Iranians tried to spread the Zoroastrianism by force), as well as the social factor: without the figure of king and his power, it would be very difficult for the eristavis to keep obedient already stratified social groups of the saeristavos with their controversial aspirations (Muskhelishvili 2003:416). It is clear that the Byzantines took advantage of the situation and appointed Guaram Curopalate (from Bagrationi dynasty) as „the king“ of Kartli because of his pro-Byzantine policy, but he was not able to influence on the eristavis as „they have the inheritance charts from Persian King and Greek King“ (Kaukhchishvili 1955:228).

In the same period, the central power of Kartli was represented by an Iranian regional ruler - Marzpani. The introduction of his figure caused a set of changes in the central government of Kartli. In the authentic historical source of the 6th century „Martyrdom of Evstati of Mtskheta“, among the high officials of old capital Mtskheta only pitiakhshi and mamasakhlisi are mentioned along with the sepetsuli (Abuladze 1963:31-23). The reference to mamasakhlisi among the first rank officials makes the scholars to admit that in that period, when Kartli was not governed by the king, with this term were emphasized the rights of the eldest member of the royal family who also was a governor of the king's domain (Bogveradze 1979:68). This idea combines with the opinion that in the new political reality, the revival of the term mamasakhlisi was caused by abolition of the position of spaspeti in Kartli. Presumably, the mamasakhlisi of Kartli was a disranked spaspeti, who still had a high political status due to the institution of „king's relative“ and possessed Shida Kartli region (Bakhtadze 2003:121-122).

The most important result of the political and social changes in the 6^th century was the formation of strong provincial government by the former eristavis. This phenomenon even without intervention of the external forces essentially weakened the central government, which was headed by the erismtavari (the first among the equals) in the second half of the 6th century.

The tendencies of the social development in the early middle ages were reflected also on the deletion of boundaries of the old saeristavo regions. In the Defense Charter by Habib Ibn Maslama (in the mid-7^th century) completely different territorial and administrative units are listed instead of the ancient saeristavos (except Klarjeti and Kvemo Kartli) (Bogveradze 1979:139,192). In the scholarly literature, it has been suggested that such kind of changes are the authentic indicators of disintegration of Kartli, as one political unit into the small feudal principalities. „In the 7^th c. Kartli is not united country anymore and the erismtavari is no more able to unify it“ (Berdzenishvili 1990:269). This tendency of development is reflected in the source of the „Life of Kartli“ which mentions that in the mid?8^th century the eristavis were granted the right to possess the saeristavo lands for life (hereditary possession) by the royal house (Archil). This was how the eristavi officials were transformed into seigneurs with appropriate political rights and vassals (Muskhelishvili 2003:19-420).

The period of the governance of the erismtavari lasted till the end of the 8th century. The new stratification of society, development of new geographical and economic areas, along with external factors, paved the way for disintegration processes in the ancient Kingdom of Kartli. New political and territorial units with appropriate political centers and administrative apparatus were formed on the historical territory of the Kingdom of Kartli.

The contemporary references about the governance rules of the Georgian principalities are too scanty and fragmentary. In the scholarly literature, it has been suggested that the governance of the principalities was mainly based on the local goverment system (Meskhia 1979:3). Discussing the principalities and kingdoms, also Prince Vakhushti of Kartli pays attention to the local government but it is difficult to imagine principalities and kingdoms without even the simplest structured system of offices at the royal court, especially when we are focused on political units, born in the neighborhood of the Byzantine Empire and developed under its cultural influence. The lack of the contemporary references should be explained by the fact that they did not come down to us. The fragments concerning official positions are dispersed in the hagiographic compositions. For instance, according to the „Life of Grigol Khandzteli“, the treasury of the royal court of Tao Klarjeti was entrusted to the favorite woman of Ashot Curopalate (I quarter of the 9^th century) (Abuladze 1963:297). This reference indicates to the structural simplicity of the royal court governance, but it is also evident the existence of such kind of simplified official structures in other fields of government. According to the „Life of Giorgi from Mtatsminda“, the position of „head of grammateus“ was introduced in the second half of the 10^th century at the court of Davit Curopalate (Abuladze 1967:115); this position seems so close to the office of mtsignobartukhutsesi of the later period.

There are more references about the saeristavo districts in the kingdoms and principalities. According to Prince Vakhushti of Kartli, the founder of the Kingdom of Egris-Apkhazeti Leon „divided Egrisi and Apkhazeti into eight principalities“. This number in this case is rather symbolic than real, as far as it reflects the ancient eristavis quantity; actually, they were more than eight in the Kingdom of Egris-Apkhazeti. Vakhushti listed the principalities in the time of Leon with their boundaries: Apkhazeti, Tskhomi, Bedia, Guria, Racha-Lechkhumi, Svaneti, Shorapani, Kutatisi. Besides, the principalities of Argveti and Odishi also were part of the Kingdom of Egris-Apkhazeti (Bakhtadze 2003:128). In the 10^th century, the principalities of Kartli and Javakheti in the East Georgia also were attached to the Kingdom of Egris-Apkhazeti, as result of the expansive politics of its kings.

Presumably, in Kakheti and Hereti the local government was also organized according to the same principle, based on the saeristavos, though the references in this case are too scanty as well. Vakhushti indicates the same, as he had information on the unified kingdom of Kakheti and Hereti in the time of Kvirike the Great (1014-1037). There were seven saeristavo districts in this kingdom: Rustavi, Kvetera (Ujarma), Pankisi (Marilisi) on the territory of Kakheti, and Khornabuji, Vejini, Matchi and Shtori within Hereti.

The term eristavi was also frequently used in the connection with the Bagrationis from Tao-Klarjeti but in this case the term did not signify an official position. In the scholarly literature it has been suggested that the Kingdom of Tao Klarjeti was not strictly centralized like the Kingdom of Egris-Apkhazeti. Its territory was divided among the new houses, originated from the common house of Bagrationi. The elder representatives of these houses had similar rights like half independent princes. They recognized the supremacy of Georgian king (this title was conferred to the kings of Tao in 888) on the feudal and collegiate basis but did not serve him as his officials (Lortkipanidze 1973:456). The highest title spread among the Bagrationis of Tao Klarjeti, was eristavt-eristavi (Shoshiashvili 1980:56). Either eristavi or eristavt-eristavi signified the high social status and not an office (Bakhtadze 2003:152). These two terms corresponded to a kind of arrangement of the Bagrationi princes but not the internal hierarchy. Presumably, the difference was mainly based on the origin of lands they possessed and governed or on their strategic importance (Bakhtadze 2003:151-152). The same conclusion can be made about the restricted number of the eristavis who did not belong to the Bagrationi family. One from this group was also the eristavi of Kldekari, who maintained the status of half independent governor within the Kingdom (Bakhtadze 2003:149-152).

In the 11^th century, the term of eristavt-eristavi enters the official nomenclature of the Georgian Monarchy from Tao-klarjeti (Shoshiashvili 1984:33, 36,40,47). Formally eristavt-eristavi was a higher rank official than eristavi, but substantially there were no administrative subordination between them. There are cases when the same person is mentioned as eristavi or also as eristavt-eristavi. Periodically, eristavi was called eristavt-eristavi if he possessed and governed especially vast territories, strategically significant provinces or former „king's residence places“.

Official Order in the United Georgian Monarchy in the 11^th-15^th cc.

At the turn of the 10^th-11^th centuries, the Georgian kingdoms and principalities were integrated in the limits of the united monarchy. This was an utterly significant political act which defined the cultural promotion of the Georgian society and the utmost important political role of the Georgian Monarchy in Caucasus for the following three centuries. Georgia already was a new country with newly appeared political forces and new political challenges. The political system of the country, including its central and local official institutions had to respond to the challenges, mentioned above.

The unification of Georgia mainly was a result of consolidation of the lord-vassal relationships, based on the solid representations that made possible the formation of ethnic and cultural self-consciousness. But as it became evident from political events of the 11^th century, the first kings of united Georgia had plenty of difficulties to establish the state order. One of the reasons was irrelevance between the old official order and new political reality.

It is evident that the kings of newly united Georgia based on the governance experience, applied in the Kingdoms of Egris-Apkhazeti and Tao, which for that moment had two-century-old history. According to the „Chronicles of Kartli“, King Bagrat III governed and managed the royal affairs like his grandfather King Giorgi and his foster father David Curopalate (Kaukhchishvili 1955:275). We are not fully aware of the central official order of these kingdoms, but as it becomes evident from the text this „resemblance“ meant, first off all, the choice of officials from the circle of the king's personal vassals; as Chronicles inform, Bagrat replaced the recalcitrant aznauris with faithful and obedient people in the Kingdom of Egris-Apkhazeti (Kaukhchishvili 1955:276). The similar information is kept in the „Life of Giorgi from Mtatsminda“, where the author highlighted that Giorgi's father Iakobi was one of the closest and loyal people of King Giorgi I that is why the king entrusted him the secret mission to Al Hakim's court (Abuladze 1976:110). These examples clearly testify that the official order in Georgia had the same lord-vassal order in its basis, which defined the social relationships of that time (Javakhishvili 1982:227). The officials of the royal court belonged to the domain of aznauris by their social origin or to the circle of the king's foster children, i.e. vassals and servants and had significant functions at the royal court.

All aforementioned concerns just the royal court, heads of the palace institutions. In the 11^th century, the kings were limited in their right to choose local officials in the provinces. According to the contemporary sources, the kings just confirmed at the positions of eristavis the representatives of the old and important feudal aristocratic houses of the big provinces who were less loyal to the king. This was a kind of compromise, aimed to the consolidation of the important aznauris round the king's political figure. Describing the internal conflicts in the times of Bagrat IV, the historical source mentions the words didebuli - nobles and tsarchinebuli - well born, nobleman, that testifies the high official positions of these people but the same source did not concretize their positions. A careful study of historical material enables us to conclude that these nobles were still the eristavis, since the solidity of the monarchy depended rather on the loyalty of the local governor eristavis to the king (because their recalcitrance could extremely damage the unity of the country) than on the institutions of the central power. The fact is testified by the sanctio of king's charters, where the royal court officials are not mentioned at all but all high and low rank officials, headed by the eristavis, are listed completely.

There were cases when the kings deprived of the right to hold offices to apparently recalcitrant officials (for instance: Bagrat III deposed Rati Baghvashi from the office of eristavi, King Bagrat IV removed from the office the Abazadze house and Liparit Baghvashi) but then they pardoned them and their descendants, giving back offices to them, and sometimes even promoted them (for instance, King Bagrat IV pardoned Liparit's son Ivane and granted him the office of spasalari). The policy of Giorgi II was more compromise towards the eristavi (Kaukhchishvili 1955:316). Despite these attempts, during the whole 11^th century, when political outlines the country were frequently violated, there were the ancient eristavis who created danger to the royal power. It is quite fair to say that the political crisis in the 11^th century gave a significant experience to the royal power; along with contradictory impulses which were revealed inside the class of feudal lords, the weak points of the official institutions and governance mechanism became evident. This was a positive result, which enabled the transition to the new stage of the state reconstruction program of David IV the Builder.

David IV the Builder, who ascended the throne in the most complicated situation for the country, made important changes in the structure of the official order. The changes were conditioned by either internal or external factors: the challenges David faced with were to restrain the feudal anarchy and to increase the importance and influence of the royal court as a centre of governance. The rise of the personal authority of king (isotheos) and full concentration of power in his hands served to the realization of this task. This was a reason to introduce the office of vicegerent (mtsignobartukhutses-tchkondideli), who controlled justice, church and civil institutions. By David's initiative, the structure of the institutions was improved, their functions were more or less differentiated according to their fields. David created new offices, i.e. the institutions of mstovari and monapire in order to reinforce the national defense and security. Their well-organized activities secured the defense of the borders and peaceful development of the country for a long period. The reorganization of the official order provided by David, substantively reinforced the central government, and elevated importance of the royal court as the political center. All these reforms contributed considerably to the successful military and political activities of David. In the local government, the eristavis still remained officials of primary importance but they became allies of the central power.

Reforming the official institutions David the Builder, like his predecessors, relied on the lord-vassal structures of feudalism. A significant part of the high officials who shared David's success, belonged to the circle of king's own vassals; as it is known, Giorgi mtsignobartukhutses-tchkondideli so-called „king's father“ and the second important person of the kingdom was tied to the king by the social institution of fosterage. But the same time, David's broad activity plan gave outstanding possibilities for successful career to his retinue and to them who assisted him in his fight and aspirations. At the time of Davit, the circle of young military people and political elite came in the scene; their political activities gave new fascination to the royal court as to the political organ of the state government. This was a way to overcome the separatist aspirations of the eristavis.

The administrative reforms implemented by David, first of all regarded the central apparatus, which became more flexible and diversified; besides David took steps to the strict demarcation of field functions. At the time of Davits' reign, three highest institutional offices were introduced at the royal court: mtsignobartukhutses-tchkondideli, amirspasalari and mandaturtukhutsesi. Iv.Javakhishvili attributed to David the introduction of the savaziro, that is to say the creation of the council of political advisers (Javakhishvili 1982:265-270, 302). Presumably, the following highest rank officials formed the savaziro: mtsignobartukhutses-tchkondideli, amirspasalari, mandaturtukhutsesi and metchurtchletukhutsesi. Later Sh. Meskhia proposed the idea that from David's period till the end of Tamar's reign only mtsignobartukhutses-tchkondideli enjoyed rights of vizier, i.e. the king's counselor and the savaziro was formed along with the introduction of the office of atabagi, who shared the functions of „king's father“ with the mtsignobartukhutses-tchkondideli. But, since the sources testify more clearly the first opinion, most of the scholars share the idea of creating the savaziro in the 12^th century (Berdzenishvili 1958:208-209; Lortkipanidze 1966:72-74; Otkhmezuri 1981:49-52; Antelava 1983:154). At the time of Queen Rusudan, msakhurtukhutsesi joined this group of officials (Meskhia 1979:74). In the 13th c. six aforesaid officials formed the savaziro, i.e. the council, where the most important governmental issues, concerning war and peace, donation and confiscation of lands and offices were solved.

Rights and Responsibilities of Viziers

Mtsignobartukhutses-tchkondideli (equivalent of chancellor in Europian countries). The office of mtsignobartukhutses-tchkondideli was formed by fusion of ecclesiastic and civil offices. Some of the mtsignobartukhutsesi are known since the period of Bagrat IV (for instance, Eptvime Grdzeli - the monk, participant of the Ecclesiastic Council in Ghrtila, Iovane - the scribe at the court of Bagrat IV and et al.). It is obvious that they were mainly clerics, exclusively educated people, experts in the ecclesiastic and civil laws, trained in liturgy who managed the activities of the royal chancellery. Presumably, the equal term for mtsignobartukhutsesi, used previously, was head of scribes at David Curopalate's court (the 10^th c.). The officials, subordinated to the mtsignobartukhutses-tchkondideli, were ordinary scribes, whose immediate duty was to compose various official documents; they also dealt with the correspondence at the royal court. At the beginning of the 12^th c. David the Builder united the office of mtsignobartukhutsesi with the Episcopal chair (tchkondidi) and made it supreme at the royal court. The mtsignobartukhutses-tchkondideli (this title is conditional since in the contemporary sources, the office with similar functions is called either bediel-alaverdeli or tchkondidel-ujarmeli (Abashidze 2013:142)) was a trustee of the king, he had the honorable status of king's father which also meant to be a king's vizier, that is to say he was authorized to give advice to the king. Having all these rights, the mtsignobartukhutses-tchkondideli replaced the role of the ancient spaspeti at the royal court.

The mtsignobartukhutses-tchkondideli was in charge of broad functions: he supervised activities of ecclesiastic, civil and military institutions; he personally guided the curia Regis (saajo kari) and was a connecting link between the king and church that enabled the sovereign to control ecclesiastical affairs and choose the candidates for bishopric. The mtsignobartukhutses-tchkondideli personally superintended churches and convents of the king's domain (except Gelati which had a certain degree of autonomy). Till the last years of Tamar's reign, the mtsignobartukhutses-tchkondideli enjoyed the confidence of the royal court, and this office maintained all its old privileges. In the colophons of the „Medical Book“ (NCM, Sd-1274), which was taken as a booty of war after the battle of Basiani, the mtsignobartukhutses-tchkondideli is mentioned as „first among all viziers and protoupertimos“ (Meshkhia, 1979: 75). We can also see the similar definition of mtsignobartukhutses-tchkondideli in the donator's inscriptions of the Kolagiri church in David Gareja monastic complex: „Chief of the viziers and chief of the scribes (Skhirtladze 2000:23, 46-50, 70-74). The scribe of the cabinet (satsolis mtsignobari) was a subordinate person and assistant of the mtsignobartukhutses-tchkondideli; he was also an intermediate link between the king's cabinet and the court.

The powerful figure of mtsignobartukhutses?tchkondideli with his office covered the functions of the amirspasalari and Catholicos at the same time. When Queen Tamar (1184-1217/1210) ascended the throne, this was a reason for discontent which was expressed by high ranked officials, grouped with the figure of the Catholicos, but she managed to maintain the office of mtsignobartukhutses-tchkondideli with previous rights for a long time. Later, when Tamar granted the office of atabagi to Ivane Mkhargrdzeli, two „king's fathers“ appeared simultaneously at the royal court; along with this appointment, the restriction of rights of the mtsignobartukhutses-tchkondideli started. Till the 60-ies of the 13th century, the mtsignobartukhutses-tchkondideli still had enough rights in the governance of the country but at the end of the century, according to the „Regulations of the Royal Court“, the savaziro, presumably, was divided into the following groups: „three viziers“ (atabagi, amirspasalari, mandaturtukhutsesi) and „two viziers“ (metchurtchletukhutsesi, msakhurtukhutsesi). Such kind of division of the savaziro, supposedly, was caused by the necessity of demarcation of political and military issues from financial and economical problems. The mtsignobartukhutses-tchkondideli is not mentioned any more as a vizier in these groups (Surguladze 1970: 43, 44) but he maintains his honorable position among the high clergymen.

Mandaturtukhutsesi. The term mandaturi first appears in the list of officials in the charter of Giorgi II, dated by 1073. In this case, he is a low rank local official and as it seems, he has police functions. In the time of David the Builder, the office of mandaturtukhutsesi was introduced; the mandaturtukhutsesi had a prominent place in the main institutions of the Palace. The historian of Queen Tamar mentions a gold crosier as the insignia of the mandaturtukhutsesi (the crosier was given to a person appointed as mandaturtukhutsesi by the king (Kaukhchishvili 1959: 33)). According to the scholarly literature, the mandaturtukhutsesi is in charge of the state post office and road communications (Javakhishvili, 1982: 295-298), or he is a head of the police and economic services (Berdznihvili 1979: 356-457; Lominadze1979: 644-645). To I. Antelava's opinion, the court and saganmgeo were subordinated to the mandaturtukhutsesi; he also kept order in the Palace, supervised the solemn ceremonials and etiquette. The mandaturtukhutsesi executed various functions with the help of ganmgetukhutsesi, amirejibi and ezosmodzghvari (Anthelava 1983: 122-125).

In the 12^th-13^th cc. mandaturi and amirspasalari were considered as the offices of equal values. These two reputable positions often were fused and it was held by one person (Berdzenishvili 1966: 39; Meskhia 1979: 24). According to N. Berdzenishvili's opinion, the donation of the position of mandaturtukhutsesi to the amirspasalari was a kind of compensation for him after he had been deprived of the title of king's father (Berdzenishvili 1966: 39; Meskhia 1979: 24).

Amirspasalari. This title was conferred to military commander in the time of David the Builder. According to Sh. Meskhia's observation, the Arabic and Persian term Amir-i Ispahlar was introduced in Georgia by influence of the official terminology of the Seljuk Turks but nonetheless the content of this institution remained Georgian (Meskhia 1979:18). The term amisrpasalari substituted spaspeti, which was used previously but the difference between them was not just terminological; previously spaspeti was considered as king's father, he possessed all privileges appropriate to this status; as it seems, David the Builder, taking into account the events of the immediate past (the episodes that took place at the court of his grandfather Bagrat IV), considered too dangerous to confer such a high rank (king's father) to an influential military official. Presumably, this was one of the motivations for change of warlord's title. The main military divisions of Georgia (military forces of the saeristavos) were subjected to the amirspasalari but the squads of the king's domain were out of his jurisdiction (Antelava 1983:130). In the peaceful periods, he supervised the execution of military duties (including hunting). It enabled him to keep vigilant watch over the quantity and preparedness of warriors. The amirspasalari was authorized to resolve the issues, connected with the donation of state lands; this right was also connected to his duty to lead military forces.

Metchurtchletukhutsesi. The Position of Metchurtchletukhutsesi seems very old in the Georgian kingdoms and principalities, but according to scholars, the metchurtchletukhutsesi, as an important institutional office, was formed in the time of David the Builder. In the „Regulations of the Royal Court“, he is mentioned as a grand vizier who was the fourth important person in the official hierarchy before the introduction of the office of atabagi (Surguladze 1970:39). The salaro (treasure-house, exchequer), royal archives and treasury (reserve treasure which was not intended for quotidian needs) were entrusted to him; it was distributed by kings in different palaces (Tbilisi, Ateni, Kutaisi) and safeguarded with appropriate measures. He was also responsible for the seal, used to stump the packages of treasures and other precious utensils, kept in the saghvine; the metchurtchletukhutsesi took care also of other goods for everyday use. The administration of royal towns, as well as recording and accounting of trade revenues were under his jurisdiction. Therefore, his duties exceeded the limits of one Palace institution.

Atabagi. The new office of atabagi was introduced at the end of Queen Tamar's reign, no later than 1207. The term meant the king's father in the Seljuk Empire. The title of king's father in the person of mtsignobartukhutses-tchkondideli already existed in Georgia, thus the introduction of the position of atabagi that practically meant the duplication of offices is considered as a demonstration of the hidden fight of the amirspasalari against the mtsignobartukhutses-tchkondideli (Meskhia 1979:76). It seems that also the Catholicos was involved in this fight, revealed already in the reign of Giorgi III. At the beginning of Queen Tamar's reign this opposition escalated, but she managed to maintain the office of mtsignobartukhutses-tchkondideli in its previous rights. Nonetheless, at the end of her reign, the nobles chose a different strategy; they persuaded the queen in necessity and adequacy of introduction of atabagi's office. Ivane Mkhargrdzeli became the first atabagi of Georgia. After the death of his brother Zakaria, who held the offices of amirspasalari and mandaturtukhutsesi, Ivane seized both of these positions; thus, two offices (king's father and amirspasalari) were fused again. As it seems, the basement for this decision was justified by the ancient tradition of resemblance of spaspeti's and king's father's offices (Antelava 1983:136). Henceforth, the fused office of atabagi-amirspasalari-mandaturtukhutsesi, along with the mtsignobartukhutses-tchkondideli, was authorized to control all state institutions and have influence over them due to the official power of the king's father (Meskhia 1979:73-74). In fact, the authority of the second influential king's father significantly downplayed the office of mtsignobartukhutses-tchkondideli and gave impetus to further changes in the official order.

Msakhurtukhutsesi was an old office of the Palace, superior of (servants) (Gabashvili 1943:165-166). It has been suggested that originally he was incorporated into the office of mandaturtukhutsesi (Antelava 1983:143). His promotion started in the time of Giorgi III, after suppression of the Orbelis' rebellion (1177). He leaded an utterly important institution, such as king's cabinet where various and diversified services were needed. The msakhurtukhutsesi carried out his duties with the help of his subordinated officials: mesatsoletukhutsesi and molaretukhutsesi. The msakhurtukhutsesi was strictly tied with the king's domain. He was responsible for defense of the fortifications in and, if necessary, he leaded the military forces of the domain (Chkhataraishvili 1979:58). The msakhurtukhutsesi's office was especially important in the time of Tamar's reign, when Ivane Atabagi held this office. His duties were expanded and field of activ- ities was broadened; consequently, at the time of Queen Rusudan the msakhurtukhutsesi became a member of the savaziro.

Royal Palace as an Institution

The „Regulations of the Royal Court“ contains extremely valuable information on activities and duties of the royal court institutions and its officials. Although this codex is dated by the 13th century, the central institutions, ruling mechanisms, relations between institutions and official etiquette considerably precede the period of composition of the aforementioned codex. The king's main residence of the united Georgia was situated in its capital Kutaisi; after regaining Tbilisi (1122), the main residence was moved to the old capital. Along with old and new capitals, the Georgian kings had many residences and living places in various localities of the king's domain (there were at least 16 residences), where he used to move together with the numerous suit. The king's cabinet, as the central institution of government, including its personal and guards, moved together with the king (Antelava 1983:14-16).

At the royal court, that is to say, in the royal Palace, where the central institutions of the united Georgian Monarchy were concentrated, there were many services, subordinated to the most important officials of the Palace. Basing on such kind of services, the heads of the offices (so called ukhutsesi) managed their fields. The middle and low officials of the services had to fulfill their duties in the various institutions of the Palace since these institutions were not clearly marked off according their fields and functions inside the Palace; they were not demarcated even physically. This was a place, where the officials of the king's domain, state and public services met. This „chaotic“ environment of the palace institutions was ordered by the official regulations which defined the position of each person in the official hierarchy, its duties inside one or different institutions.

The clear sample of a structural and functional intersection of the palace institutions is the king's Cabinet which was the common center of the state and domain government. This was also a place where the great seal stamp, the king's archives, money and other treasures were kept. The apartments of the king and his family members also were situated here. For this reason, the complex structure and multifunctionality of the cabinet required very special protection and service. Due to their activities, mtsignobartukhutsesi (since David's period mtsignobartukhutses-tchkondideli), msakhurtukhutsesi, molaretukhutsesi and metchurtchletukhutsesi, alongside with numerous subordinated middle and low rank officials were connected with the Cabinet; middle and low rank officials had to take care personally for the protection and cleaning of the king's Cabinet; It was also their duty to serve the royal family members and invited guests.

The kingdom was governed from the Cabinat; here the meetings with high officials, receptions, and solemn ceremonials were held. This was a place where the king's private secretary worked; he was institutionally subordinated to the mtsignobartukhutses-tchkondideli. Here he prepared state documents, which were stamped with the royal seal by the molaretukhutsesi. The king's Cabinet accompanied the king everywere he moved. The servants usually took all necessary equipment for the sessions of the savasiro, included the state seal; everything was loaded on the mule, which was a property of the secretariat. There were 700 spearmenof the Cabinet who provided protection for the mule (The Regulations of the Royal Court 1965:84).

Structure of the Palace Governance

1. Main officials of the msakhurtukhutsesi's office: mesatsoletukhutsesi, molaretukhutsesi, pareshtukhutsesi.

2. Main officials of the metchurtchletukhutsesi's office: natsvali of the treasury, muqipi, mushribi, metchurchle (treasurers) of the palace.

3. Main officials of the mtsignobartukhutses-tchkondideli's office: scribe of the cabinet, scribe of the zaradkhana, ejibi.

4. Main officials of the amirspasalari's office: amirakhori, meabjretukhutsesi, zaradkhanisukhutsesi, mejinibetukhutsesi.

5. Main officials of the mandaturtukhutsesi's office: amirejibi, gamgetukhutsesi/ezosmodzgvari, ejibis.

Official Etiquette

The etiquette of the royal court is an inseparable part of the Georgian political culture of the Middle Ages. The rules for each person, including the meetings of the officials, behavior and speech norms, manner of dress, regulations for receive guests and entertainment at the royal court were clearly formulated. The information about the official etiquette is kept in the „Life of Kartli“, „Coronation Rules“, „The Regulations of the Royal Court“, „Dasturlamali“, miniature painting and frescos, as well as in various literature sources. The official etiquette is fused with social and juridical status of officials and, in general, with cultural views of the epoch, thus the research of the official etiquette is a broad field of cultural studies. In the present work, it exceeds the objects of our research; we will just describe some of the examples.

The study of the etiquette at the Georgian royal court makes clear that the ritual behavior and speech norms for any official rank were defined by the hierarchical order of the palace, which was headed by a royal person as a symbol of the supreme power. The official activities and even informal relationships were replete with ritual symbolism that is evident from the rules, used for receptions at the royal court. The receptions were held for business meetings or in case of coronations, marriages, birth of the heir and death of the important personalities.

The mandatirtukhutsesi and amirspasalari, as high secular officials, participated in the coronation rituals. The mandaturtukhutsesi who held crosier, along with the crucifer, leaded the procession from the king's palace to the church, and the amirspasalari with sward on his waist, holding the king's sword with both hands, followed him keeping to the right. Entering the church, the amirspasalari passed the king's sword to the crucifer who put it on the altar alongside with the crucifix. When the ecclesiastic ritual of coronation was completed, the crucifer gave back the sward to the amirspasalari who girded it on the king (Dolidze 1965:50-51).

According to the „Regulations of the Royal Court“, the number of those officials, who were honored to come close to the king, in order to ask something, present compliant, or intercede for somebody, was strictly defined. Just some subordinated officials to msakhurtukhutsesi, mandaturtukhutsesi and amirspasalari were permitted to do this: first of all, the msakhurtukhutsesi and some of his subordinate high rank officials, whose duty was to enter the king's cabinet, were given this right. They could ask for something to the king, when he was in his chamber „without being royally dressed“. The official of the mandaturtukhutsesi's institution, so-called amirejibi had even more rights: he could enter the royal cabinet, when the king was dressed in royal clothes or when he was without them, just till the evening mass. The amirakhori and head of squires (meabjretukhutsesi) from the amirspasalari's subordinated people could come to the king to ask for something (The Regulations of the Royal Court 1965: 83,84,86-87).

According to the Regulations of the Royal Court, the official rituals, held during the receptions at the royal court, were performed with special accuracy. The categories of the invited officials were clearly defined; all of them had to wear the appropriate clothes and official insignias. The mandaturtukhutsesi who supervised order and ceremony rules at the receptions, was the only authorized person, who can attend the reception with his girded sword. He superintended how the hierarchic consequence of invited officials, as well as the forms of the ritual greetings and use of the words of honor were observed in front of the king and bishops. He also supervised the place and time for standing and sitting, appropriateness of services to the official ranks, as well as the quantity and variety of food.

Local Government in the United Georgian Monarchy

In the united Georgian monarchy of the 11^th c., the eristavis still remained the most important officials of the local government but their number was significantly increased. The united Georgian monarchy inherited without changes the administrative division of the Kingdom of Egris-Apkhazeti into the saeristavos, including those of Kartli and Javakheti. After seizing Kakheti, Bagrat III (975-1004) founded two great saeristavos of Kakheti and Hereti (they were lost as soon as Giorgi I became a king). The unification of Georgia was followed by the foundation of some new saeristavos in Tao Klarjeti, such as: Shavsheti, Kalmakhi, Tukharisi, Kveli, Artanuji, and the saeristavo of Tao in the 12^th c. (Bakhtadze 2003:260-283).

Unlike the previous centuries, in the united Georgian Monarchy the official authority of the eristavis was not spread anymore on the most territory of the state since many lands, subjected to the various juridical regimes, had been included into the saeristavos. The most part of these lands, for instance, king's domain and lands, belonged to the church, were already out of the eristavis jurisdiction (Antelava 1983:184,190). The eristavis could not govern the royal towns but their jurisdiction was spread over the private feudal lands, including their own lands.

The ancient feudal aristocracy formed the old contingent of the eristavis. Their inclusion into the state governance was a main task of Georgian kings. In the 11^th-12^th cc. this policy had different expressions, such as: fight with recalcitrant eristavis, repressions of their houses, pardon or even their intentional rapprochement to the royal court. In those centuries, the practice, which concerned their appointment to the royal court offices, was widely introduced. The eristavis were appointed to the offices of metchurtchletukhutsesi, mandaturtukhutsesi, msakhurtukhutsesi, amilakhori, chukhcharkhebi and so forth. They spent most of their time at the royal court, as a result, their political horizon was broadened and the inner political tension was reduced; in those centuries, such kind of official practice cancelled the sharp demarcation between central and local officials, contributed to the significant approach of the centre and peripheries. All aforementioned favored the high level of cultural integration. The representation of this situation is perfectly seen in the inscriptions of the icon in Lahili, Svaneti (13^th c.): „Saint Archangel of Mukheri, Acheiropoieta (Made Without Hands), glorify Bagrationi Kings and Dadiani and all nobles and the whole Georgia, together with the Svans and the ravine of Latali…“ (Takaishvili 1937: 263-364).

The eristavi possessed his own residence, where he executed his military, administrative and fiscal rights with the aid of his official apparatus. He could also execute justice locally but he had to address the most serious crimes to the court, subjected to the king. In war times, the eristavi had to mobilize men (country guard, militia) from his own saeristavo territory and to serve under warlord's (commander in chief 's) flag (in the 11^th century the eristavi was responsible to spasalari, and at the time of David the Builder, the spasalari was a connecting link between the eristavi and amirspasalari). Since David's reign, military independence of the eristavis weakened since their office and activities were already subjected to the strong central office of the mtsignobartukhutses-tchkondideliamisrpasalari.

At the time of Mongolian dominance, the central power could not control the eristavis. Henceforth, they could appropriate the public rights, subject to their jurisdiction the lands of different juridical regimes, grab public taxes and etc. The confusion of public and private rigths is widely spread in the feudal society but in the period of Mongolian dominance it became irrevocable, which caused the degradation of the official institution of eristavi and, consequently, their transformation into grand feudal princes. Georgian kings who depended on the Mongolians, could not confiscate the saeristavo lands anymore to the recalcitrant eristavis. The similar processes took place also in the Western Georgia. The transformation of the eristavi into princes was a precondition for disintegration of the country. The central power, using the levers remained in its jurisdiction, was not able to stop this process. After the liberation of Georgia from the Mongolians, Giorgi the Illustrious (1318-1346) took vengeance on the recalcitrant eristavis who were purposely invited to the feast in Hereti. Only afterwards the eristavis from the Western Georgia declared their loyalty to the king.

The measures, taken by Giorgi the Illustrious, only provisionally suspended the degradation of the institution of eristavi. The stagnation of the feudal society and the extremely heavy foreign policy background contributed to the definite disappearance of the institution of eristavi. In the 15th c. this institution which was formally maintained but essentially transformed; it continued to exist but in the second half of the same century, in the Eastern Georgia satavado (eristavi of Ksani and Aragvi) replaced the institution of eristavi, and in the Western Georgia the major principalities of Odishi, Guria and Svaneti also replaced the institution of eristavi; since that period eristavi has become a feudal surname.

Monapire eristavi (compare: margrave, middle Persian marzban) was an official, appointed in the frontier zone, in order to execute secret and reconnaissance services for security of the country. The existence of the institution of monapire is confirmed in the 11th century but in that period the middle Persian term marzban was used instead of Georgian monapire (Javakhishvili 1982: 339-340). In the time of David the Builder, reintegration of the Georgian lands, annexed by the Turks, and rejoining of the new regions, elevated the importance of the office of monapire and his official functions. The duty of the monapire was to collect information in the frontier zone in order to inform the royal court in proper time. He had to wait for king's order and then to act according to the instructions. In case of emergency, the monapire had to repulse an attack with own forces. According to the „Life of Kartli“, the institution of monapire was introduced just along the south borders of Georgia because of possible danger. The second historian of Tamar indicates the following frontier regions: Gagi, Hereti, Zorakert-Tashiri (North Armenia), Javakheti, Artaani, Shavshet-Speri, Kari (Berdzenishvili 1979:362-364). In the first third of the 12^th-13^th centuries, the governors of these regions held also the office of monapire.

Disintegration of the Official System in the United Georgian Monarchy

The century-old Mongolian dominance, started in the 40-ies of the 13^th century, significantly weakened the monarchic order of the United Georgia. Due to their efforts, the Georgian monarchy was divided into two parts; the authority of rulers and governance space were also divided in two. Important changes occurred in the feudal society of that period. Many ancient families who inherited the high offices at the royal court were extinct or extremely weakened. In the 30-ies of the 14^th c. King Giorgi the Illustrious still restored the united Georgian kingdom and governance, but it was obvious that the complete restoration of the old official order became impossible. In the first half of the 15th century, Alexander I spent efforts for the country reconstruction but he certainly could not prevent the internal and external processes, which determined the decay of the Georgian monarchy. In the last decades of the 15^th century, that is to say, in extremely difficult period for Georgian statehood, the united monarchy was dissolved into three kingdoms (Kartli, Imereti, Kakheti) and three principalities (Samtskhe-Saatabago, Guria, Odishi). Following these political events, public rights of the kings were extremely restricted by the grand princes and principalities. Essential part of the economic and military potential of the country still remained in their hands. These powerful families were the main political forces on which the royal government was based. The Kingdom of Kakheti was comparatively strongly centralized since the royal domain lands predominated over those of local feudal lords. Therefore, the kings of Kakheti had an opportunity to create relatively strong institution of the local government in the form of samouravo.

In the 14^th-15^th centuries, the high official positions from the period of Georgian monarchy, completely disappear from historical documents but middle rank officials still remain, such as: meabjretukhutsesi (chief of squires), ezoschukhcharekhi, mejinibetukhutsesi/amirakhori, metchurchletukhutsesi, molaretukhutsesi, amirejibi, meghvinetukhutsesi, mushribi, royal court scribe, mouravi, amirat-amira and many other low rank officials in the fiscal or economic sector (corpus: 2013: 39,43,45,48,58,62); from the 60-ies of the 15^th century, the domination of principalities and reduction of territories of king's officials, caused simplification of the official order which led to the disappearance of a number of old official positions; first of all, many positions of heads (ukhutsesi) of main institutions were abolished (for instance, the position of molare remained but the position of headmolaretukhutsesi - disappeared).

Changes in the Official Order of Georgia in the 15^th-18^th centuries

The Late Middle Ages lasted in Georgia from the 16^th century till the end of 18^th c. The Georgian official order of that period is reflected in numerous sources. These are legislative acts, legal documents, historical works, records of travelers and foreign ambassadors, and so forth. In the study of the official order of that period, a particular importance is to be assigned to „Dasturlamali“ (regulations for officials), which is written in the beginning of the 18^th century but it also reflects the situation of the previous century. The official order in Georgia has undergone significant changes by initiative of Erekle II (1744-1798), in the 70-ies of the 18th century. These changes are reflected in the contemporary documents: official decrees or court procedural acts, as well as in the Review by Prince David of Georgia (Prince David of Georgia, 1813).

In the 17^th-18^th cc., following the policy of expansion of Iran and the Ottoman Empire, the sovereignty of Georgian kingdoms were diminished, state lands were reduced, royal power was restricted by feudal authority of the royal family members and grand princes; the feudal order became legitimized. All aforementioned was reflected on the official order: the activities of the royal court officials were no way different from those of the officials of the feudal courts. They were responsible for protection and care of king's (as a feudal lord's) estates, tax collection and so forth. Generally, such kind of confusion of private and public legal principles is a characteristic feature for medieval feudal monarchies. In the conditions of weakness of the central government, actually it less involved the public spheres but, nevertheless, the legal public functions of the king were also transferred to a certain extend to the officials. All the royal officials were entities under public law; therefore, they were protected by the state law (Surguladze 1952: 165,169). Officials of the Secretariat (that is to say king's chancellery) and mdivanbegi (judge) served just to the public sphere at the royal court.

The most important decisions of the state were taken at the meetings of Darbazi (Council); its members had been elected by the king from the circle of grand princes and church hierarchs. The royal court officials could also be among them if their high social status enabled them to be elected.

The king formally appointed all officials from the highest to the lowest rank but as the official positions were hereditary, the king's prerogative was just to re-approve the nomination. The officials perceived their offices as its family property, thus they could transfer their duties to own vassals, i.e. „homini“ (Surguladze 1952: 134-136, 169).

The official institutions of the central apparatus were not distinctly separated, according to the different fields of activities. The duties and activities of each of the officials were not determined by an official institution but by the so-called dasturlama, made personally and extraordinarily for each official; therefore, an official with the same or similar functions could serve under different subordination.

The amount of remuneration (salary, wage, ration) of officials depended on their social origin and category of feudal ranks they belonged to. The officer's honor and dignity were also based on the same principles. For instance, according to the Dasturlamali, a low rank official was allowed to attend the banquet if he was a son of an honorable person, and he was not welcome if he was not a son of a honorable family (Surguladze 1952: 161).

The official received his remuneration from various sources. The kind of remuneration depended on the field of office. For instance, sakhltukhutsesi (one of the officials who was directly related to the economic services), received salary from the part of state revenues (Surguladze 1952: 164). If an official had no economic functions, he was given the so called ration (of food) from the royal exchequer or from royal storehouses (Surguladze 1952: 165).

Chief Officials of the Central Apparatus in the 15^th-18^th cc.

In the mid-17^th century, according to Vakhushti of Kartli, King Rostom substituted major part of the central government official terms with the words of Iranian and Qizilbash origin, but this change had no impact on the local social order and subject of the professional activities of officials (Gabashvili 1951: 168). Vakhushti explains the official terminology, introduced in the time of Rostom, by means of old equivalents: msakhurtukhutsesi - korchibashi, monatukhutsesi - kularaghasi, spaspeti - sardari, chuncherakhi - supraji, chachnagiri - suprakeshi, mandaturtukhutsesi - eshikaghasi, mandaturi - sohbatiasauli, bokauli - eliaghaji, msajultkhutsesi - mdivanbegi, ezosmodzghvari - naziri, mestumretukhutsesi-mehmandari, scribe-mushribi, khurotmodzghvari/architect-saraidari; gatekeeper-kapichi, asistavi-uzbashi. Some of the positions, such as metchurtchletukhutsesi and ejibi, were canceled by Rostom. He combined functions of metchurtchletukhutsesi and molaretukhutsesi, and introduced the term meitari instead of ejibi (Kaukhchishvili: 1973: 32). At the time of Rostom, the officials, directly subordinated to the Shah, emerged in Kartli, such as: vizier, mustopi and munshi. The vizier was simultaneously an adviser and supervisor of the king of Kartli, mustopi was a financial officer and munshi was a scribe, who sent diplomatic letters to the Shah. All these officials were responsible to the Shah (Gabashvili 1951: 157-158).

The highest officials of the central government in the Georgian kingdoms were msakhurtukhutsesi, eshikaghasbashi/mandaturtukhutsesi, mdivanbegi/msajultukhutsesi. In the local government, mouravi replaced eristavi.

The transformation of sakhltukhutsesi (according to Vakhushti's definition: abramadi) into the highest royal official position, was an expression of the restriction of public and legal space in the Georgian kingdoms of the late medieval period. This position (in the form of sakhlisukhutsesi) is mentioned in the West Georgian documents of the 15^th?c. (Corpus 2013: 277, 311); it can be observed in the documents of the East Georgia from the 16^th c. All the administrative, financial and economic services (including the secretariat of the king), which were distributed among some important institutions in the past, became already concentrated in the hands of the sakhltutskhutsesi. Thus, the sakhltutskhutsesi turned into the most honorable supreme rank official at the royal court. This is a unique case which has no analogies in the united Georgian monarchy. During the banquets only the sakhltutskhutsesi and eshikaghasbashi were authorized to sit down in front of the king (Surguladze 1970: 500). In the kingdom of Kakheti, sakhltutskhutsesi was considered as the most loyal person to the king; he could also hold the office of military commander along with the aforementioned offices.

Eshikaghasbashi. Since the period of King Rostom's reign, mandaturtukhutsesi had been called eshikaghasbashi. He was in charge of the police service that is to say he had to protect the king and his palace, prosecute criminals, find and send back peasants who fled, as well as to execute sentences and king's special missions. To lead the royal ceremonies was a common duty he shared with an old office of mandaturtukhutsesi. The eshikaghasbashi executed his duties by the help of various ranks police officials, including: bokaultukhutsesi, sohbatiasauli, qoriasauli, memandari, kapichi and others.

Mdivanbegi/msajultukhutsesi. According to the Georgian documents of the 16th c., the supreme judge was a king who personally presided at the sessions. „Dasturlamali“, which, no doubt, is based on the old tradition, refers to two days a week (Wednesday, Friday), dedicated to special court hearings attended also by the king. Along with the king, grand princes and church hierarchs also participated in the sessions. The sakhltukhutsesi who belonged to the circle of high officials also attended the sessions (but not regularly), as well as the secretaries who drew up reports. From the 20-ies of the 17th century, the trials were conducted by the msajultukhutsesi; later he was called mdivanbegi because of Persian influence. He led the collegiate court, which had at least three members. The king's secretaries also participated in the sessions; they were judges and drew up the session records. At the beginning of the 18th century, Prince Vakhtang of Georgia, in the period when he was a vicegerent of the Shah, introduced the offices of kularaghasi (according to him, kularaghasi is the ancient office of msakhurtukhutsesi) and korchibashi, whose duty was to organize the palace defense. These were 300 armed people in the guard unit of the Palace. The squad members (kuli, korchi) were young people from feudal rank nobles of different categories: princes, aznauris, and servants. This contingent was divided into military unites formed by hundred people. They were constantly trained and paid by the Palace. The ?Dasturlamali? describes how kularaghasi and korchibashi protected the king during the banquets: they stood behind the king, and others (some of kuli and korchi) were lined up behind them (Surguladze 1970: 494). In the second half of the 18th century, these two positions were united under kechikchibashi's subordination (Meskhia 1948: 36-37).

Local officials in the 15^th-18^th cc.

In the late Middle Ages, some of the old local government institutions disappeared, some of them continued to exist with certain modifications, and in some cases, just their titles were changed. Important changes occurred in the military sector and its organization, as well as in the institutions related with it. The amirspasalari's office, formed in the united Georgian monarchy was abolished in the Georgian kingdoms, but the principle of their division into four military and territorial districts (so-called sadrosho), inherited from the period of united monarchy, was maintained. Each of these districts was led by a commander whose office had become hereditary in Kartli and Imereti. In Kahketi, the leadership of the military districts was entrusted to the bishops; for this reason, the military districts of Kakheti were more solid. A bishop-commander was not tied to his office by heredity, thus the royal power had more space to interfere in the military affairs. The commander of the district was appointed and approved by the king with the appropriate ceremonial, performed at the royal court: the king passed a banner and a sword to the commander who was also given a deed of donation of office. The commander of the military district had constantly to supervise military trainings or hunting; besides, he had to enumerate the residents of military district and register the soldiers by the aid of a secretary. The commander had also to register marriages and division of families in order to have an accurate idea about growth or reduction of the quantity of country guard. That is why the commander had to attend court sessions by the king's order, where family division issues or cases of estate donation and confiscation were solved.

The division of state territories into military and territorial districts corresponded to the names of tactical units of the military formations (avant-garde, right flank, left flank). The avant-garde was formed on the basis of Kvemo Kartli military forces, leaded by the Baratashvili family; the military forces of the right flank district were gathered from the upper sides of the territories of Shida Kartli's and they were headed by the Amilakhvari family. The Mukhranbatonis

ed the left flank military district, which comprised the central part of Shida Kartli, including Aragvi and Ksani ravines; the fourth military district was extended from Tbilisi to Tashiskari on the right bank of Mtkvari river and it was subordinated to the king. The eparchy of Mtskheta had its own commander but he went to the battles under the king's flag (Klimiashvili 1964: 122-123).

The Kingdom of Imereti had some military and territorial districts: Sachkheidzo-Salominao-Vake; Argveti; Racha; Okriba-Lechkhumi. The grand princes were designated as heads of each military district (Jamburia1973: 239).

The territory of the Kingdom of Katheti was divided into following military districts: the right flank military district (so-called gaghmamkhare) was led by the bishop of Nekresi; the left flank military district, i.e. Gare Kahketi (outer Kakheti) belonged to the bishop of Rustavi, Kiziki military district was at disposal of the bishop of Bodbe; presumably, the fourth military district belonged to the king (the appropriate data is not available). In the 17th-18th cc. centuries, the princes of Katheti acted as commanders of the military forces instead of bishops in the battles (Klimiashvili 1964: 124-126).

Mouravi. Among the old institutions of local government, the most viable one was the office mouravi, which maintained the leading positions and its importance among the local officials of the Georgian kingdoms till the first decades of the 19^th century. In the united Georgian monarchy, mouravi was a title for an official of the royal domain. After the political disintegration of Georgia, the functions of this institute were significantly expanded in the Kingdom of Kakheti, where the mouravi (like earlier rulers eristavis) governed great political and administrative districts (the mouravis of Kiziki, Eniseli, Tusheti, Ertso-Tianeti). In Kartli and Imereti, the mouravi was in charge of administrative, economic, financial and fiscal affairs of the royal domain and the cities (the mouravi of Tbilisi, Gori, Kutaisi). The mouravi was authorized to administer justice and execute the sentences.

The mouravis belonged to the different layers of feudal ranks. They can be high, middle, and low rank princes and aznauris. Their status corresponded to the size and importance of the samouravo (territories governed by mouravi). Numerous officials who were responsible for the economic, judicial, police and executive functions, were subordinated to the mouravis.

Official Reforms Introduced by Erekle II (1744-1798)

In the 18^th century, the feudal and rank system of government of Georgia annihilated the prospects for development of the country. After the unification of the kingdoms of Kartli and Kakheti, King Teimuraz II-and his son and successor Erekle II faced apparently with the problem of the governance reformation. The stagnation of the feudal relations, which caused also the backwardness of urban life and scarcity of the human and financial resources did not allow the royal government to pass to the bureaucratic principles of governance. The efforts of Erekle II and his partner and like-minded person Catholicos Anton I in the field of education, as well as the initiatives introduced by Erekle in legislative, administrative and judicial fields were conditioned by necessity of state reformation. This was a beginning of a long process which, in the case of peace, could inevitably affect the development of the country. But previously Erekle II, basing on the existing social institutions, implemented some important reforms: Erekle transformed the Darbazi (State Council), which gathered from time to time in case of necessity, into the permanent acting institution. The mdivanbegi and mouravi of Tbilisi, along with the high officials of the royal court, were permanent members of the Council. The Council had broad powers in the state security, financial, and administrative fields. It had also the control mechanisms (Surguladze 1962: 151-154). There were also noticeable changes in the legal and law court system. King Erekle II tried to distribute the state government functions according to the sectoral principle. The expression of this principle was the introduction of the permanent institution of msajult shekrebiloba, i.e. council of judges (in 1778), where all complaints were sent. He clearly differentiated the foreign affairs, state revenues and military offices. Two mdivantukhtsesis (head of the secretaries) were appointed as heads of foreign affairs office; one of them was Christian and the other one was Muslim. It was Erekle's initiative, to found a collegiate financial institution, i.e. special council, which included the following officials: some of sakhltukhutsesi (previously sakhltukhutsesi independently managed the finances of the country), secretaries and melik-mamasakhlisis of Tbilisi. The functions of melik-mamasakhlisi were enlarged, which was related to the donation of legislative privileges to merchants and increase of revenues.

At the times of Erekle, the police apparatus became more flexible. Instead of the position of head of the Palace guard (eshikaghasbashi) the office of kechikchibashi was introduced.

Erekle paid particular attention to the military sector. By his initiative, the military units of mercenary soldiers were created, and in 1773, the regulations of so-called duty army were published. In the same period, new positions for military commanders were introduced; Russian and Qizilbash military terminology was used for their denomination: ponsadbashi, topchibashi, uzbashi, dahbashi, noqari, kapitani (captain), apitseri (officer) and etc. (Meskhia 1948: 27). The reformation of the military sector was followed by the foundation of a military administration-chancellery, led by secretary of military affairs, i.e. lashkarnavisi. He was responsible for the registration of heads of the units of mercenary soldiers and duty army, as well as for supply and remuneration or food portion payment. There were six lashkarnavisi in the kingdom of Kartli and Kakheti.

Official Order in the Towns in the Late Middle ages

The specific information on the official order of the medieval Georgian towns has come down to us only from the period of the united monarchy. In the 11^th century, during the long process of the political consolidation of Georgia, the towns seem to be allies of the royal power, as far as only the king was able to provide an organized protection from foreign invaders or domestic enemies, to support the commercial and economic ties between towns, as well as the construction of caravan roads, their protection and care (Meskhia1959: 39). From this point of view, the attempts of the heads of Tbilisi and Ani to hand over their cities to King Bagrat IV, is utterly significant (Меskhia 1959: 39-40). In the time of David the Builder the loyalty of towns to the royal power had been used for their complete submission. In the period of David and his successors the towns were directly governed by king's officials. Queen Tamar entrusted the governance of some towns to the nobles (feudal lords). Though we do not know much about the governance of such kind of towns, most likely it was similar to the governance of royal towns.

The social structure of the towns in the united Georgia was not homogenous. In the 11^th-14^th centuries, the category of a free citizen still existed (the term „citizen“ stood for only indigenous socially free merchants from Tbilisi) but alongside with them, there were many merchants and craftsmen subordinated to the king, feudal lords and church (Меskhia 1959: 68-70). The feudal aristocracy (secular or ecclesiastical) had dominant positions in the towns; merchants and craftsmen, as well as markets and revenues from custom-houses were in their possession. The feudal aristocracy had a profound effect on the class of advanced merchants and artisans.

The term amira, which stood for an official ruler of the town in the period of the united Georgia, was still used till the beginning of the 17^th century but ultimately it was substitute with the word of Georgian origin mouravi. It had a wider semantic field and, in addition to the town governor, was used for denomination of tutor, trustee, guardian or regional governor of the royal domain. In the Eastern Georgia of the 16^th-17^th centuries, the Iranian word tarugha is sometimes used with the meaning of mouravi.

The mouravi was appointed by the king; he chose the candidate according to the person's social status, as well as the importance and the value of the town he had to govern. The mouravis of the cities, usually, were representatives of the illustrious feudal houses, and in the towns, low rank noblemen and aznauri were appointed as mouravis (Меskhia 1959: 245). The duties of the city mouravi were more diversified, therefore, more complex, than of the mouravis in provinces. They were responsible for all sectors of the urban life: administration, protection of trade and craftsmanship, establishment of prices, tax collection and distribution, justice and supervision of police officials, collection of fees, and control of duties on commercial goods. The remunerations of the mouravi and his subordinate officials were determined on the basis of all incomes of the town.

The hereditary principle was not relevant in case of town mouravi, except Gori, where the office of mouravi belonged to the Zevdginisdze-Amilakhori family (Меskhia 1959: 248).

The tsikhistavi had a distinguished position among the high city officials; he led the unit of the city sentinels. This office appears in the historical sources in the early Middle Ages (the 6^th c.), it existed in every city and small town till the end of the 18^th century.

In the mid-16^th century, the Arabic term meliqi, widespread in the Caucasus, enters the terminology of the city officials by the influence of Iran. In the hierarchy of the city officials meliqi followed mouravi and his functions were close to the office of mamasakhlisi (Meskhia 1959: 264; Boshishvili 2013: 14). Therefore, these two offices tended to merge and in the 17^th-18^th cc. the term meliq-mamasakhlisi already denotes one office (Boshishvili 2013: 20).

Till the beginning of the 19^th century that is say till the abolition of the Georgian kingdoms, the official system of the country essentially remained in the limits of the feudal and monarchical official order. The characteristic features of this system are the selection of officials on the basis of their social origin and rank, duplication of functions and fusion of offices. This system, which was fed by the feudal relationships in the phase of stagnation, hindered the development of the country. Since the 70-ies of the 18^th c., King Erekle II and his associates, tried to modernize justice, military system, and economy on the basis of their scanty and restricted possibilities, which of course, stimulated appropriate changes in the official order. After Erekle's death (1798), his grandsons David and Ioane, for the purpose of the modernization of the state government, developed new draft laws inspired by the ideas of the enlightened absolutism but their efforts were fated to fail; in the beginning of 19^th c. the Georgian kingdoms ceased to exist after the Russian annexation.

Mzia Surguladze

Amilakhori, amirakhori-chief of the cavalry; assistant of amirspasalari; he was generally invited to the council of viziers and had a deliberative vote (Regulations 1993:114).

Amirejibi - head of ejibis or door-keepers and assistant of mandaturtukhutsesi; he was authorized to be present at the council of viziers with a deliberative vote (Regulations 1993:114).

Amirspasalari - the generalissimo, the vizier who headed the military office; head of spasalaris (commanders of the army) (Regulations 1993:114).

Atabagi - the second vizier at the court (the first was the mtsignobartukhutsesi?tchqondideli). The first atabagi in Georgia was the former msakhurtukhutsesiof the court Ivane Mkhargrdzeli (Regulations 1993:114).

Atasistavi - head of the military unit consisted of thousand people. Aznauri - a class of Georgian nobility.

Chukhcharekhi - according to I. Antelava „achukhchi“ and „amirchukhchi“ is the lowest official. „Chukhcharekhi“ is an official of a high rank. He was in charge of the King's administrative office and at the same time he was the King's personal chief armourer (Regulations 1993:116).

Darbazi - I. the King's palace; 2. State council, which consisted of viziers, local rulers (eristavis), bishops and high?ranking feudal having no post at the court (?ukheloni?) (Regulations 1993:114).

Darbazis kma - a vassal at the Palace.

Darbazoba - 1.I formal reception; 2. Meeting of the state council in feudal Georgia (Regulations 1993:114).

Ejibi - one of the high officials at the royal court, door-keeper (Regulations 1993:114).

Erismtavari - the term denoted the head of the feudal state of Kartli in the 6^th-9^th cc.

Eristavi - ruler of a territorial-administrative unit (saeristao) of the state (Regulations 1993:114). Ezos chukhcharekhiepitropos.

Ezos modzgvari - head, governor of the economic and finance office at the royal court (1st c. BC - 1^st c. AD).

Ganmgetukhutsesi - head of saganmgeo; he was responsible for food supplies, economic services of the palace; he organized parties at the royal court; epitropos.

Gazrdiloba - a patronage system implemented at the royal court of Georgia. Khelshinauri - servants and low rank officials of the royal court.

Mamasakhlisi - high rank official who was in charge of administrative and economic issues of the royal court.

Mandaturi (mandator) - the lowest official of the police (Regulations 1993:115). Mandaturtukhutsesi - the chief of the police: he was a vizier who functioned as the minister of Home Affairs (Regulations 1993:115).

Mdivanbegi - chief judge, head of the law-court in medieval Georgia.

Mdivantukhtsesi - head of secretaries.

Meabjretukhutsesi - chief of squires.

Mesatsoletukhutsesi - head of servants and guard at the king's cabinet (chamber); cubicularius.

Metchurtchletukhutsesi - the minister of finance; a vizier who was in charge of money affairs of the kingdom. He was the fourth vizier at the court and had the same rank as msakhurtukhutsesi (Regulations 1993:115).

Meghvinetukhutsesi - head of wine?makers and sahgvine (special institute for revenues from wine sales, storage of wine, etc.); chief supervisor of taxes for wine.

Mejinibetukhutsesi - head of stables and stable-men. In the united Georgia, he was a subordinated official of amilakhori; in the late feudal period, he was under the king's subordination.

Msakhurtukhutsesi - chief of the servants. This office was introduced by Queen Rusudan (13^th cent.). He was in charge of the treasury, of the King's chamber and of the servants of the King's court. He had the same rank as metchurtchletukhutsesi (Regulations 1993:115).

Msajult shekrebiloba - council of judges

Mstovari - spy.

Molaretukhutsesi - head of Salaro who kept the great royal seal.

Molare - low rank official of Salaro.

Monapre - a feudal governor in the frontier districts in the 12^th-13^th cc.; margrave.?

Monatukhutsesi - see msakhurtukhutsesi.

Mouravi - local official in old Georgia, he had administrative, economic and judicial functions; supervisor of feudal domains, head of district, town or country. The office of mouravi of Tbilisi or Gori was the most important. The muravis were assisted by meliqi, mamasakhlisi, and natsvali.

Mtsignobari (scribe) - a secretary who was subordinated to the mtsignobartukhutses-tchkondideli (Regulations 1993:115).

Mtsignobartukhutses-tchqondideli - chairman of the viziers; chancellor.

Mtsignobartukhutsesi - the head of scribes and secretaries; tchkondideli?-?the bishop of Tchkondidi. These two offices were united into one by David the Builder (King of Georgia [1089-1125]). He made the bishop of Tchkondidi act as mtsignobartukhutsesi, thus subordinating the church to himself and strengthening his power (Regulations 1993:115).

Pitiakhshi - one of the highest officials in the kingdom of Kartli; vicegerent and head of the province. Later this term was substituted by the term spaspeti.

Sadrosho - an administrative division in medieval Georgia, which supplied men for a subdivision of the army marked by its own banner.

Saeristavo - territorial and administrative unit, headed by eristavi.?

Saganmgeo - economic services of the Palace; store house.

Salaro - place where the great royal seal, state archive, valuable and etc. are kept.

Samouravo - a part of large secular or ecclesiastic feudal lands governed by mouravi.

Sakhltukhutsesi - high rank official in the royal and feudal courts; he managed economic, finance and administrative sphere; majordomo.

Satavado - a large feudal hierarchy and political unit in the 15^th-18^th cc. in Georgia.

Savaziro - the council of viziers which was actually the government. The council of viziers included: mtsignobartukhutses-tchqondideli, atabagi, amirspasalari, mandaturtukhutsesi, metchurtchletukhutsesi, msakhurtukhutsesi, and three assistants of the viziers with deliberative votes: the secretary of the chamber, the amilakhori and the amirejibi (Regulations 1993:115).?

Sepe-tsuli - people who lived in the royal domain.

Spaspeti - head of the military office.

Tadzreuli - servants of the royal or feudal court, low and middle rank officials.

Treasure-house - the house where all the valuable utensils, dishes, vessels and treasures were kept (for everyday use) (Regulations 1993:115).

Treasury - place where valuable were kept (not for everyday use) (Regulations 1993:115).

Tsikhistavi - military and administrative officer, head of the fortress (as an administrative and military structure) or small fortified towns.

Upali mamasakhlisi - tribal leader.

Vizier - the chief of a department of central government. In feudal Georgia during the period of unification there were 6 viziers: mtsignobartukhutsesi-tchqondideli, atabagi, amirspasalari, mandaturtukhutsesi, metchurtchletukhutsesi and msakhurtukhutsesi (Regulations 1993:115).?

Sources and Scholarly Literature:

Abashidze, Z.; Once again on the term Mtsignobartukhutsesi?Tchkondideli, Problems of the history of Religion, II, Tbilisi, 2013

Abuladze, I.; Old Georgian Hagiography literature, v. I, Tbilisi, 1963 Abuladze, I.; Old Georgian Hagiography literature, v.II Tbilisi, 1967

Andronikashvili, M.; Essays on the Iranian and Georgia Linguistic Relationships, v. I, 1966 Antelava, I.; Central and Local Official Governance in Georgia in the 11^th?13^th cc. Tbilisi, 1983

Bardavelidze, V.; From the History of the Relationships of Mountain and Valley in Georgia (institution of foster brother), Matsne, History Series №3, 1971

Bakhtadze, M., The Institution of Eristavi in Georgia, Artanuji, Tbilisi, 2003

Berdzenishvili, N.; History of Georgia, Tbilsi, 1958

Berdzenishvili, N.; SavaPrince Ioane of Georgia; Justice, edited and commented by Iv. Surguladze, Metsniereba, Tbilisi, 1957

Gabashvili, V.; On the Issues of the State Political Order in the Late Feudal Georgia, Mimomkhilveli 2, 1951

Jamburia, G.; From the History of Feudal Relationships in Georgia (Satavado of Somkhit-Sabaratiano), Tbilisi, 1955

Jamburia, G.; State Order in the Georgian Principalities in the 16^th-17^th cc. in Essays of the History of Georgia, Tbilisi, 1973

Javakhishvili, Iv.; Collection of works in 12 volumes, v. VI, Tbilisi 1982

Kaukhchishvili, S.; The Life of Kartli, v.I, Tbilisi, 1955

Kaukhchishvili, S.; The Life of Kartli, v.II, Tbilisi, 1959

Kaukhchishvili, S.; The Life of Kartli, v.IV Tbilisi 1973

Kaukhchishvili,T.; Geography by Strabo, Notes about Georgia, Tbilisi 1957

Kikvidze, A.; Georgian State Darbazi and its place in the Man in the Panther's Skin, Problems of the Georgian History, Tbilisi, 1968

Klimiashvili, A.; Materials for the History of Sadrosho in Kartli and Kakheti (15^th-18^th cc.), in the collection of works: The 14^th-18^th cc. Some Georgian Historical Documents, Tbilisi, 1964

Lominadze, B.: Georgia in the First Half of the 14^th c. End of the Mongolian Dominance. Giorgi the Illustrious, in: Essays of the Georgian History, Tbilisi, 1979

Lortkipanidze, M.; On the problem of the city officials in the Feudal Georgia (Officials with Arabic Titles), Materials for the Georgian and Caucasian History, 30, Tbilisi, 1954

Lortkipanidze, M.; Rustaveli's Epoch, Tbilisi, 1966

Lortkipanidze, M.; Formation of New Feudal Principalities,in Essays in Georgian History, II, Tbilisi, 1973

Maisuradze, M.; For the Interpretation of the Term ?Ezosmodzgvari? According the ?Martyrdom of Saint?Drosi?, Mravaltavi VII, 1980

Mamulia, G.; Formation of the Class Society and State in the Ancient Kartli, Tbilisi, 1979

Melikishvili, G.; For the History of the Ancient Georgia, Published by the Georgian Academy of Science, Tbilisi, 1959 (in Russian)

Melikishvili,M.; Problems of Social, Economic and Statehood Order of the First Century Kartli,?in Essays in Georgian History, 1, Tbilisi, 1970

Meskhia, Sh.; Materials for the History of the Official Order of the Kingdom of Kartl?Kahketi, Introduction, Notes and Index by Shota Meskhia, Materials for the History of Georgia and Caucasus, v.1 (26), Tbilisi, 1948

Meskhia, Sh.; Cities and City Order in Feudal Georgia, Tbilsi State University Publishers, Tbilisi 1959 (in Russian)

Muskhelishvili, D.; Georgia in the 4^th-8^th cc. Tbilisi, 2003

Otkhmezuri, G.; Georgian Lapidary Inscriptions at the Turn of 12^th-13^th cc. as a Historical Source,?Tbilisi, 1981

Orbeliani, Sulkham Saba.; Georgian Dictionary, v.1. Tbilisi, 1991, v. II, Tbilisi 1993?

Regulations of the Royal Court, edited by K.Surguladze, Tbilisi, 1993 ?

Surguladze, Iv.; For the History of the Georgian State and Justice, I, Tbilisi 1952

Surguladze, Iv.; Monuments of the Georgian Justice 1. Regulations of the Royal Court, Tbilisi, 1970?

Tsereteli, G.; Armazi Bilingual, Works of N. Mar Institute of Language, History and Material Culture, 13, Tbilisi, 1942

აბრამადი - (შდრ. ეზოსმოძღვარი, მოურავი, ნაზირი). სულხან-საბას განმარტებით, ა. იგივე ეზოსმოძღვარი, ნაზირია, ხოლო ნაზირთან (იხ.) დაკავშირებით აღნიშნულია, რომ „ქართულად სალაროს ნაზირს აბრამადი და ქარხნის ნაზირს ეზოსმოძღვარი ჰქვიან“. დავით და ნიკო ჩუბინაშვილების ლექსიკონებშიც ა. იგივე ნაზირი და სალაროს ნაზირია (რუს. дворецкий, управитель). ვახუშტი ბატონიშვილის განმარტებით, აბრამადის, ანუ სახლთუხუცესის განსაგებელი იყო სამეფო (სახასო) შემოსავალ-გასავალი; მას ეკითხებოდა სამეფო კარის წესების დაცვა, სხდომების ორგანიზება. მის უშუალო ხელქვეითებად ეჯიბის ქვემორე მოხელენი ითვლებოდნენ. იქვე განმარტავს ეზოსმოძღვარის ფუნქციებს, რომლებიც შინაარსობრივად სრულიად ფარავს ა-ისას, მხოლოდ ემატება მეფის „ტაბლისა და სანოვაგისა, ანუ სხუათა“ განმგებლობაც. როსტომის (1632-1658) დროს შემოტანილი ყიზილბაშური სამოხელეო ტერმინების ძველი შესატყვისების ჩამოთვლისას ვახუშტი ეზოსმოძღვარს ნაზირს უფარდებს. ტერმინი ა. წყაროებში XI ს-დან გვხვდება. ნიშანდობლივია, რომ დასავლეთის დიდი დომესტიკოსის გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ 1083 წ. პეტრიწონის ქართული მონატრისათვის დადებულ ტიპიკონში ა. მონასტრის ერთ-ერთი ხელისუფალთაგანია. იგი ტიპიკონის ქართულ ტექსტში იკონომისთან და განმგესთან ერთად იხსენიება, ხოლო ბერძნულში ა-ს შეესიტყვება ეპიტროპოსი ან იკონომისი. XII-XIII სს-ის სეტის გაბრიელ მთავარანგელოზის ხატის წარწერის თანახმად, ხსენებული ხატი მოუჭედავთ „იონას აბარმადობის და მიქელა ჭურას ნაცვალობის დროს“. ამ მასალების მიხედვით, ა-ის ქართული შესატყვისი მონასტრის მოურავი („გამგე“, „ეკონომისი“) უნდა იყოს. ამ შესატყვისობითაა ჩანაცვლებული ა. XII ს-ით დათარიღებულ ერთ-ერთ ლიტურგიკულ ხელნაწერზე დართულ კოლოფონშიც, სადაც ნათქვამია, რომ კლარჯეთში მდებარე სვეტის უდაბნოს ჰყოლია საკუთარი მოურავი ანტონი, რომელსაც მონასტრის საფასით ხანცთის სკრიპტორიუმში გადაუწერინებია ხსენებული ხელნაწერი. ამავე შინაარსიით დასტურდება ა. XII-XIII სს-ის ქართულ დოკუმენტურ წყაროებში. თამარ მეფის მიერ გელათისათვის ბოძებულ სიგელში (1187) მოხელეთა შორის იხსენიება „აჯამეთის აბრამადი“, რაც მიანიშნებს, რომ აჯამეთის სამეფო ნაკრძალებს ა-ები (იგივე იკონომისები ანუ მოურავები) და მათი ხელქვეითი ტყისმცველები განაგებდნენ.

წყაროები და ლიტერატურა: სულხან-საბა ორბელიანი 1991: 37, 561; ჩუბინაშვილი 1890 (1984): 3; ჩუბინაშვილი 1961: 132, 311; ვახუშტი 1973: 20, 22, 32; შანიძე 1971: 147, 153, 173; თაყაიშვილი 1937: 267-268; ხეც, შ-4999, ფ. 664; ქისკ 1984: 7; ანთელავა 2002: 75.

დ. კლდიაშვილი

ათაბაგი - (თურქ. ata-მამა, beg-ბატონი), სელჯუკთა სულტნის აღმზრდელისა და მეურვის ტიტული. სულთნის კარზე უდიდესი გავლენის მქონე პირი. სელჯუკთა სახელმწიფოს დაშლის შემდგომ ა. დამოუკიდებელი სამთავროს მეთაურის წოდებაა ან მხოლოდ საპატიო ტიტული; ეგვიპტის მამლუქთა სახელმწიფოში - მხედარმთავარი. ა. უფლისწულს ასწავლიდა სამხედრო საქმეს და პასუხისმგებელი იყო სამართავად მიცემული ოლქის მართვაზე; მის ერთ-ერთ მოვალეობას შეადგენდა სელჯუკთა უფლისწულის კონტროლი და მისგან შესაძლო სეპარატიზმის აღკვეთა. ამდენად, ა-ს ეკუთვნოდა პასუხისმგებლობა დინასტიისა და სახელმწიფოს დაცვაზე. ტრადიციულად მიჩნეულია, რომ პირველი ა. იყო დიდი სელჯუკი სულტნების ალფ-არსლანის (1063-1072) და მალიქ-შაჰის (1072-1092) ვაზირი და აღმზრდელი სპარსელი ნიზამ ალ-მულქი. მის შემდეგ ა-ობა ეძლეოდა მხოლოდ თურქ სამხედროებს და ამირებს სულტნის უახლოესი გარემოცვიდან. XII ს-ის დასაწყისის შემდგომი ხანებიდან დიდ სელჯუკთა სახელმწიფოს დასუსტებასთან ერთად ა-ები მათ მეურვეობაში მყოფი სელჯუკი უფლისწულების კონტროლის გზით უკვე ცდილობდნენ სულტნებზე დამოკიდებულებისაგან განთავისუფლებას და თავიანთი სამფლობელოების სრული დამოუკიდებლობის მიღწევას, რამაც თავის დროზე მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა დიდ სელჯუკთა სახელმწიფოს დაშლაში.

საქართველოში ა-ის სახელოს შემოღების, ფუნქციების, განვითარებისა და დაცემა-გადაგვარების საკითხები არაერთხელ გამხდარა მსჯელობის საგანი ქართულ ისტორიოგრაფიაში (ივ. ჯავახიშვილი, ნ. ბერძენიშვილი, ი. სურგულაძე, შ. მესხია, ბ. ლომონაძე, ი. ანთელავა და სხვ.).

ა-ის სახელო საქართველოში წარმოიშვა XIII ს-ის დამდეგს სამეფო კარზე გავლენის მოპოვებისათვის ბრძოლის პროცესში, რაც, უპირველეს ყოვლისა, მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის (იხ.) ფუნქციის შეკვეცას გულისხმობდა. ა-ს მიენიჭა მემკვიდრის აღზრდის ფუნქცია, იგი გახდა ცენტრალური აპარატის უმთავრესი ფიგურა - ვაზირი (დარბაზის კარს მყოფი ხელისუფალი და სამთა ვაზირთა შორის პირველთაგანი) და იმავდროულად ადგილობრივი მოხელე-მთავარი. ეს სახელო, უმეტეს შემთხვევაში, შეთავსებული იყო ამირსპასალარის (იხ.) სახელოსთან. საქართველოს პოლიტიკური დანაწილების შემდგომ ა-ობა, როგორც ვაზირობა, მოისპო და სამცხის მთავართა ტიტულად იქცა.

ა-ის ინსტიტუტის შემოღება საქართველოში თამარ მეფის ზეობის ბოლო პერიოდს უკავშირდება. ზაქარია ამირსპასალარისა და მანდატურთუხუცესის გარდაცვალების (1212) შემდგომ „მოუწოდა მეფემან ძმასა ზაქარიაჲსასა ივანე მსახურთუხუცესსა და ინება პატივსა ძმასა მისისასა აღყვანებაჲ და უბოძა ამირსპასალარობისა პატივი“, მაგრამ ივანემ მისთვის ა-ის ახალი თანამდებობის შემოღება მოითხოვა, რაც მანამდე არ ყოფილა მიღებული „საქართველოსა შინა... წესად და ჴელად... რამეთუ მამად და გამზრდელად მეფეთა და სულტანთა იწოდების ათაბაგი“ (ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი). ამ სვლით ივანე მეფის კიდევ ერთი „მამის“ სახელოს ამკვიდრებდა და უპირისპირდებოდა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის, როგორც სამეფოს უპირველესი ვაზირის სახელოს, იმავდროულად კი, თავის სახლს უტოვებდა უდიდეს სამემკვიდრეო თანამდებობას. სავარაუდოდ, ა-ობის შემოღებით და მისი ამირსპასალარობასთან ფაქტობრივი შეერთებით „აღდგა უძველესი ტრადიცია „სპასპეტ-მამამძუძისა“. ამჯერად საქართველოს მეფეს ერთდროულად „ორი მამა“ გაუჩნდა მწიგნობართუხუცესისა და ა-ამირსპასალარის სახით. დროთა განმავლობაში სასწორი იმ „მამის“ მხარეს გადაიხრებოდა, რომელსაც ძლიერი რეალური დასაყრდენი ექნებოდა. სამეფო ხელისუფლების დასუსტების პირობებში ასეთს უკვე ა-ამირსპასალარი წარმოადგენდა. მის ხელში არა მხოლოდ სამხედრო საქმე, არამედ სამეფო მონასტერთა საურავიც გადავიდა, რაც ადრე ჭყონდიდელის სფეროს წარმოადგენდა. მიუხედავად პოლიტიკურ მოვლენათა ამგვარი განვითარებისა, მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელმა იერარქიულად და სიმბოლურად მაინც კარგა ხანს შეინარჩუნა უპირატესობა, რაც წყაროებში მისი საპატიო პოზიციების ხაზგასმით ვლინდება („მეფის კურთხევის წესი“, „ხელმწიფის კარის გარიგება“). მეფის კურთხევის წესის თანახმად, მეფის ტახტზე აბრძანებისას ა. მხოლოდ დედოფლის, კათალიკოსის და ჭყონდიდელის შემდგომ ულოცავდა მეფეს, ხოლო ვაზირობის დროს ა. და ამირსპასალარი „ჭყონდიდელს ქვემოთ ნოხთა ზედა“ ისხდნენ; ა., ამირსპასალართან და მანდატურთუხუცესთან ერთად შედიოდა სამთა ვაზირთა „საბატიო დარბაისელთა“ შემადგენლობაში. დარბაზობაზე მათი „წვევა“ საწოლის მწიგნობარს (იხ.) ან ამირეჯიბს (იხ.) ევალებოდა და მათ ოთხი მწდე ემსახურებოდა; პურობის შემდგომ „ორი მაშხალა ჭყონდიდელს წარუძღვების წინ, თვითო - სამთა ვაზირთა“.

სამეფო ხელისუფლების დასუსტებისა და საგარეო ძალის გააქტიურების პირობებში სახელმწიფოში ა-ამირსპასალარის უპირატესობა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის სახელოსთან შედარებით უეჭველი ხდება. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ა-ამირსპასალარმა მწიგნობართუხუცესს პირველობა ჩამოართვა მხოლოდ XIII ს-ის 60-იანი წლებიდან უცხო ძალის გავლენით, რაც ნაკლებ სარწმუნოა, რადგან ეს ცვლილება უფრო ადრე ჩანს მომხდარი. რუსუდან მეფის თანადროული სომხური წყაროს ცნობით, „რუსუდანს ეპყრა სამეფო ივანეს ზედამდგომელობით, რომელსაც ათაბაგი ეწოდებოდა“ (გრიგოლ აკანელი). ეს ცვლილება კიდევ უფრო აშკარა ყოფილა ხორეზმელების დამრბევი ლაშქრობების დროს და მონღოლთა ბატონობის დასაწყისში. ამ მხრივ ნიშანდობლივია ჟამთააღმწერელთან დაცული ცნობა, რომლის თანახმადაც, ჯალალედინმა ბიჯნისს მყოფ ავაგ ა-ს შეუთვალა: „შენ ხარ ვაზირთუხუცესი მეფისა და ითუალავ საქართველოს“.

ა-ის ძლიერი ფიგურა მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა სახელმწიფო ცხოვრებაზე, რის გამოც ილხანთა ხანები ცდილობდნენ თავიანთი კანდიდატურა თავზე მოეხვიათ ქართველი მეფეებისათვის. ასეთები მონღოლთა პოლიტიკის საიმედო საყრდენს წარმოადგენდნენ საქართველოში (მანკაბერდელთა სახლი). სამეფო სახლი სხვადასხვა სვლებს მიმართავდა ამ პოლიტიკის და ა-თა ძლიერებისა გასანეიტრალებლად. მაგ., ავაგ ა-ის გარდაცვალების შემდეგ დავით ულუმ ერთხანს ა. საერთოდ არ დანიშნა (ამიტომ დროებით მწიგნობართუხუცეს-უჯარმელი ხდება ძლიერი ფიგურა). სადუნ მანკაბერდელის გარდაცვალების შემდეგ დემეტრე II ასევე შეეცადა ერთმანეთისაგან დაეცილებინა ა-ობა და ამირსპასალარობა.

პოლიტიკურ მოვლენათა განვითარებამ XIII ს-ის დამლევისათვის ა-ამირსპასალარის ძლიერი ინსტიტუტის დაკნინება გამოიწვია, რაც გამოიხატა სამცხისა და სომხეთის ა-ების გაჩენაში. ამდენად, XIII ს-ის დამლევისათვის „ხელმწიფის კარის გარიგებაში“ დაცული ცნობა - „გასულა ათაბაგი დიდი და საბატიო და ძვირად ოდესმე იქმნების“ - რეალური მდგომარეობის ამსახველია.

XIV-XV სს-ის განმავლობაში სამცხის მმართველი ჯაყელები ა-ამირსპასალარებად იწოდებიან. XIV ს-დან მოყოლებული მათი ა-ობა მხოლოდ სამხრეთ საქართველოთი შემოიფარგლებოდა და იგი ამ მხარის მმართველი საგვარეულოს მხოლოდ საპატიო ტიტულს წარმოადგენდა. სწორედ ამის გამო იწოდებოდნენ ჯაყელები „ათაბაგებად“, ხოლო მათი სამთავრო - „სამცხე-საათაბაგოდ“.

წყაროები და ლიტერატურა: კურთხევა მირონისა და განგება დარბაზობისა 1965: 47; წესი და განგება მეფეთ კურთხევისა 1965: 53; ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 85, 90, 95; ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 110; ჟამთააღმწერელი 1959: 152, 169, 172, 197, 224, 270, 272, 273, 281, 282, 284; ქისკ 1984 : 16, 120; გრიგოლ აკანელი 1961: 9; СИЭ (1) 1961: 914; ქსე 1975: 222; ისლამი 1999: 17; აბულაძე 1985: 54. ანთელავა 1983: 136, 137, 138; ბერძენიშვილი 1966: 269; ბერძენიშვილი 1979: 245; ინგოროყვა 1963: 196; კიკნაძე 1982: 180, 189, 195; კლდიაშვილი 1981: 57, 81-84; კლდიაშვილი 1999: 438-440, 442; ლომინაძე 1979: 641; მესხია 1979: 1979, 78, 309-310, 272, 274; მურადიანი 1977: 177, 228-229; სურგულაძე 1965: 39-50; შანიძე, ცისკარიშვილი 1968; ჯავახიშვილი 1982: 181-182.

საქართველოს ათაბაგები. XIII-XIV სს-ის დასაწყისი

ივანე მხარგძელი - მსახურთუხუცესი 1191-1205 წწ. (იხ). ა. 1205-1227 წწ., ამირსპასალარი 1212-1227 წწ., მხარგრძელთა ძლიერი საგვარეულოს ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი, რომელსაც XII ს-ის ბოლო ათწლეულიდან XIII ს-ის 20-იანი წლების დასასრულამდე ყველა უმაღლესი თანამდებობა ეპყრა საქართველოს სამეფო კარზე. სარწმუნოებრივი აღზრდით მონოფიზიტი ივანე მხარგრძელი ქალკედონიტი

მეუღლის გავლენით ჯერ კიდევ მსახურთუხუცესობის პერიოდში მოქცეულა ქალკედონურ მრწამსზე. ამირსპასალარ ზაქარია მხარგრძელის გარდაცვალების შემდეგ, დაახლოებით 1205-1207 წწ-ში, თამარ მეფემ მსახურთუხუცეს ივანე მხარგრძელს მისივე თხოვნის საფუძველზე ა-ობა უბოძა, რითაც ივანემ უფლისწულის აღმზრდელის სტატუსი მოიპოვა და მეფის უახლოესი მრჩეველი შეიქნა. არსებობს მოსაზრება, რომ ა-ობა ივანემ მიიღო უფრო ადრე, დავით სოსლანის გარდაცვალების (1205) შემდეგ. როდესაც ზაქარია მხარგრძელი მიიცვალა, ივანეს გადაეცა მეურვეობის უფლება ზაქარიას მცირეწლოვან ძეზე - შანშე მხარგრძელზე. მანვე მიიღო ზაქარიას ნაქონი თანამდებობები - ამირსპასალარობა და მანდატურთუხუცესობა მათთან დაკავშირებული სამფლობელოებითურთ. მანდატურთუხუცესად იხსენიება ივანე კოშის (სომხეთი) თანადროულ ქართულ წარწერაში. ამრიგად, ივანე ა-ის ხელში ფაქტობრივად სამი უმაღლესი თანამდებობა აღმოჩნდა, რომელთაგან მანდატურთუხუცესობა დაახლ. 1215 წ. მან თავის ძმისწულ შანშეს გადასცა. ამირსპასალარობა ივანემ შეინარჩუნა, შემდგომში ეს ხელი მისმა ძემ, ავაგ-სარგისმა მიიღო. შანშესათვის დაუთმია ივანეს ანისიც, რასაც ადასტურებს ჟამთააღმწერლის ცნობა 1225 წ. ხვარაზმელთა საქართველოში შემოჭრის შესახებ. ამ დროს ივანე ა-ის ხელთ ყოფილა დვინი, ხოლო ანისი უკვე ძმისწულისთვის ჰქონია გადაცემული.

ივანე ა. და ამირსპასალარი ხელმძღვანელობდა ყველა სამხედრო ოპერაციას ქვეყნის შიგნით და გარეთ. მან ჩაახშო დიდოელთა და „ყოველთა მთეულთა“ ამბოხი. როდესაც ლაშა გიორგიმ განჯაში ილაშქრა, საალყო ოპერაცია ივანე ათაბაგის დაუკითხავად დაგეგმა და ჩაატარა, რამაც ივანე ძლიერ გაანაწყენა და მეფეს საყვედური უთხრა. აღსანიშნავია, რომ მეფემ მოიბოდიშა ა-ის წინაშე, ცხენიდან ჩამოხტა და შენდობა სთხოვა, მაგრამ, როგორც ჩანს, ლაშა გიორგი შემდგომშიც ცდილობდა შეეკვეცა ყოვლისშემძლე ა-ის უფლებები და მისგან დამოუკიდებლად გადაეწყვიტა სახელმწიფო საქმეები. საბოლოოდ, ლაშასაგან განაწყენებული ივანე ა. და მასთან ერთად მსახურთუხუცესი ვარამ გაგელი სამეფო დარბაზს ჩამოშორდნენ. ივანე ა-მა თავის რეზიდენციაში, ბიჯნისში, შეიტყო გაგის საზღვრებთან მონღოლების მოახლოვების ამბავი და ლაშა-გიორგის აცნობა. ლაშა 80 ათასიანი ჯარით შეეგება მონღოლებს გაგის ბოლოს. ამ ბრძოლაში ქართველები დამარცხდნენ, ივანე ათაბაგი ძლივს გადაურჩა სიკვდილს.

სამეფო ხელისუფლების დასუსტებამ და საგარეო ძალის გააქტიურებამ უეჭველი გახადა ა-ამირსპასალარის თანამდებობის მეტი ქმედითობა და იერარქიული უპირატესობა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელზე. სომეხი ავტორის გრიგოლ აკანელის ცნობით, „რუსუდანს ეპყრა სამეფო ივანეს ზედამდგომელობით, რომელსაც ათაბაგი ეწოდებოდა“. ათაბაგის მნიშვნელობა კიდევ უფრო იზრდება ხორეზმელების დამრბევი ლაშქრობებისა და მონღოლთა გაბატონების შემდეგ. ივანე სარდლობდა ქართველთა ჯარს ხვარაზმელთა წინააღმდეგ გარნისის ბრძოლაში. ამ ბრძოლისას დაიღუპა შალვა ახლციხელი, რომელიც თორელთა ლაშქრით პირველი მიეგება მტერს. ჟამთააღმწერლის ცნობით, ივანე ათაბაგი შორიდან უჭვრეტდა თორელთა უთანასწორო ბრძოლას და ჯარი შეგნებულად არ მიუშველებია მათთვის, რის გამოც მემატიანე ამბობს: „შურითა იტყვიან ამას ყოფად და არ თუ შიშითაო“. ამ ეპიზოდში მჟღავნდება დაპირისპირება ივანე ათაბაგისა თორელ-ახალციხელთა სახლთან. შ. მესხიას ვარაუდით, ამ დაპირისპირების მიზეზი შეიძლებოდა ყოფილიყო შალვა ახალციხელის, როგორც ამირსპასალარობის ყველაზე რეალური კანდიდატის პრეტენზიები, რის დათმობას ივანე ათაბაგი არ აპირებდა.

გარნისის ბრძოლის შემდეგ ივანე ათაბაგი ისევ თავის რეზიდენციაში - ბიჯნისში - გაბრუნდა. ბიჯნისის სიახლოვეს შეხვდა იგი ჯალალედინს, რომელმაც მას წამოუყენა თავისი პირობები - ქორწინება რუსუდან მეფეზე, რათა მოახლოვებულ მონღოლებს ერთად აღდგომოდნენ წინ. ივანემ რუსუდანს კაცი გაუგზავნა და სულთნის დანაბარები შეატყობინა. რუსუდანმა ეს შეთავაზება, რასაკვირველია, განხილვის ღირსადაც არ ჩააგდო და უარი შეუთვალა, რის შემდეგაც ჯალალედინი თბილისზე წამოვიდა.

ივანეს ა-ობის დროს მის უფლებამოსილებაში გადასულა მანამდე მწიგნობართუხუცესის საურავი სამეფო მონასტრები. ამ დასკვნის საფუძველს იძლევა სტეფანოზ ორბელიანთან დაცული ცნობა, რომლის თანახმად, 1216 წ. ნორავანქსა და ტათევის ანტიქალკედონიტურ სომხურ მონასტრებს შორის საკვირველმოქმედი ჯვრის გამო წარმოებული დავა ა. ივანე მხარგრძელის მეთაურობით გაურჩევიათ დვინში. ამ შემთხვევაში ივანე მოქმედებდა, როგორც საქართველოს სამეფო კარის უმაღლესი მოხელე - ა. და ამირსპასალარი. ანტიქალკედონურ სომხურ სავანეებს შორის დავის გარჩევა ივანეს რამდენიმე სომეხ საერო წარჩინებულთან ერთად მიუნდვია ქართველი დიდებულებისათვის და საქართველოს ეკლესიის ქალკედონიტი მესვეურებისათვის, მათ შორის დიდი ჭყონდიდელისათვის, „რომელიც მოსულიყო სამეფოდან“, ვარძიისა და ახტალის (პღნძაჰანქის) წინამძღვრებისა და გარეჯის დიდი მამამთავრისათვის. ივანე ათაბაგი გარდაიცვალა 1227 წ.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავარნდედთანი 1959: 54, 60, 110-111; ბასილი ეზოსმოძღვარი 1959: 137-138; ჟამთააღმწერელი 1959: 164, 169-170, 172; მურადიანი 1977: 228-229; გრიგოლ აკანელი 1961: 9; აბულაძე 1985: 54; მესხია 1979: 45, 78, 257-261, 310; ბერძენიშვილი 1979: 245; ანთელავა 1983: 137; ოთხმეზური 1981: 69-70; კლდიაშვილი 1999: 431-448.

ავაგ მხარგრძელი - ივანე ათაბაგის ძე, ა. და ამირსპასალარი 1227-1250 წწ-ში. ა. ივანეს გარდაცვალების შემდეგ, 1227 წ. რუსუდან დედოფალმა ამირსპასალარობა დაუმტკიცა ავაგს, თუმცა, ჯალლალედინის შემოსევის დროს იგი უკვე ათაბაგ-ამირსპასალარად მოიხსენიება. ჟამთააღმწერლის ტექსტიდან ჩანს, რომ ავაგმა რუსუდანისაგან ჯერ ამირსპასალარობა მიიღო, შემდეგ - ა-ობა: „ამირსპასალარობისაგან ათაბაგ იქმნა მეფის რუსუდანის მიერ...“ მოგვიანებით, ბათო ყაენთან მივლინებისას ა-ობა მისთვის ჩაღატა ნოინსაც დაუმტკიცებია: „ამირსპასალარობისაგან ათაბაგ“ იქმნა. ა-ობისა და ამირსპასალარობის მფლობელი ავაგი წყაროებში საქართველოს უპირველეს მოხელედ და „ვაზირთუხუცესად“ არის მიჩნეული (ჟამთააღმწერელი). მისი სარდლობით ქართველთა ჯარი შეება თბილისისაკენ ხელმეორედ დაძრულ ჯალალედინს, მაგრამ ბოლნისის ხევში მარცხი განიცადა.

ურდოში საქართველოს ა-ამირსპასალარის ხანგძლივი ყოფნის პერიოდში ავაგს ამირსპასალარის მოვალეობის შესრულება თავისი ბიძაშვილის, ამ სახელოს კანონიერი მემკვიდრის, ზაქარია (II) მხარგრძელის ძისათვის, მანდატურთუხუცეს შანშესათვის გადაუცია. ამას ადასტურებს ორომოსის 1246 წ-ის და ანისის სომხურ წარწერებში შანშეს მოხსენიება „სპასალარად“ და „სპარაპეტად“. ავაგის უმემკვიდროდ გარდაცვალების შედეგად ამირსპასალარის სახელო შანშეს სახლს დარჩა.

მონღოლთა შემოსევების დროს ავაგ ა. კაენის ციხეში იყო გამაგრებული, სადაც მას მონღოლმა ნოინებმა „ოქროს საფიცარი“ - უვნებლობის პირობა გაუგზავნეს. როდესაც რუსუდანმა მონღოლებთან დაზავება გადაწყვიტა, სწორედ ავაგ ა. გაგზავნა ბარდავში საზავო მოლაპარაკებების საწარმოებლად. აქიდან იგი ხლათის სულტანთან ერთად ჩაღათა ნოინმა ბათუ ყაენთან გაგზავნა, შემდეგ ყარაყორუმს მანგუ ყაენთან მოუწია ჩასვლა, სადაც იგი დავით რუსუდანის ძესთან ერთად ხუთ წელიწადს იმყოფებოდა. აქ დახვდა იგი დავით ლაშას ძეს და მის თანმხლებ დიდებულებს. ავაგ ა. პირველი იყო ქართველ დიდებულთაგან, ვინც მონღოლთა უზარმაზარ იმპერიაში იმოგზაურა. სანამ ყარაყორუმში ჩასულ ქართველთ დიდებულთა შორის სამეფო კანდიდატურაზე ცილობა გრძელდებოდა, ა. ავაგი საქართველოში გამოუშვეს. მას შესაფერი პატივით შეეგებნენ ქართველი დიდებულები. მათ შორის იყო ეგარსლან ბაკურციხელი, მონღოლთაგან დიდად აღზევებული პირი. მეტისმეტად „განლაღებულმა“ ეგარსლანმა დაარღვია ეტიკეტი - ცხენიდან არ ჩამოქვეითებულა ათაბაგის წინაშე. განრისხებულმა ავაგმა გათავხედებულ „ყმას“ თავზე მათრახი გადაუჭირა და მისთვის პატივის აყრა ბრძანა. ეგარსლანი ცხენიდან ჩამოაგდეს და საპატიო სამოსი გახადეს. მონღოლთა მიერ ტახტზე ორი დავითის ერთდროულად დამტკიცებამ ქართველი დიდებულები ორ ბანაკად გაყო. ავაგ ა. დავით ნარინის მომხრეთა შორის დარჩა.

ავაგი დაქორწინებული იყო რაჭის ერისთავ კახაბერისძის ასულ გვანცაზე, რომელზედაც ავაგის გარდაცვალების შემდეგ დავით ულუმ იქორწინა, ხოლო ავაგის მამული მეფემ მის ასულ ხვაშაქს დაუმტკიცა. ავაგის გარდაცვალების (1245) შემდეგ ა-ის სახელო კარგა ხანს არავისზე არ გაცემულა, რადგან სამეფო ხელისუფლება, როგორც ჩანს, ცდილობდა ა-ამირსპასალარის თანამდებობათა ერთმანეთისაგან განცალკევებას.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 171-172, 187, 189-197, 225, 227, 243. ლიტერატურა: მესხია 1979: 312-313, 316. ბერძენიშვილი 1966ა: 74-113.

ქ. ამის ღ(მრ)თისა სწორთაგან დამტკი|ცებულისა მოწამე ვარ და|დაწერილისა დამამტკიცებე|ლი ავაგ ათაბაგი და ამირსპასალარი.

სეა, ფ. 1448-9253, [1241] წ. დაწერილი ქართლის კათალიკოს მიქაელისა ვაჩე გუარამისძისადმი.

ივანე (III) აბულეთისძე - ა-ამირსპასალარი 1260-იან-1272 წწ-ში. შვილიშვილი კახეთის ერისთავ ივანე (II) აბულეთისძისა, შვილი ძაგან აბულეთისძისა. ავაგ ათაბაგის გარდაცვალების შემდეგ ა-ის სახელოსა და ავაგის საგამგებლო სამფლობელოებისათვის („ავაგის სახლი“) ხანგძლივი ბრძოლა, რომელიც, ერთი მხრივ, კახეთის დიდგვაროვან აბულეთისძეებს და რეაბიტირებულ ორბელებს, ხოლო მეორე მხრივ, მონღოლთა კარზე აღზევებულ „უგვარო“ მედროვე სადუნ მანკაბერდელს შორის მიმდინარეობდა, დროებით ივანე აბულეთისძის გამარჯვებით დასრულებულა. ივანე აბულეთისძის სახელი პირველად ჩნდება ძაგან აბულეთისძის მიერ 1259 წ. მღვიმის მონასტრისადმი ბოძებულ შეწირულების დაწერილში (ხეც, Ad-5), სადაც იგი მოიხსენიება თავისი მამის (ძაგანის) საბუთის დამამტკიცებელთა შორის. ივანე აბულეთისძე ათაბაგ-ამირსპასალარად იხსენიება დემეტრეს მეფობის დროს შესრულებულ ბარანის ციხის ასომთავრულ წარწერაში, რომელშიც ჩანს მინიშნება აბულეთისძეთა საგვარეულოს დამსახურებაზე სამეფო ხელისუფლების წინაშე: „მე, ივანე აბულეთისძემან, ათაბაქმან და ამირსპასალარმან, დმანისი წავიღე და ციხე ავიღე და კირი თან ჩამოვიტანე. ესე ქუეყანაჲ დიდთა ჟამთა ოჴერი და საშიში იყო. ოთხსა თუესა ესე ციხე ავაგე მეფობასა დიმიტრი მეფეთ მეფისასა. და შემდგომდ ჩუენსა ღმერთმან თქუენ ესეთი ჟამი მოგეცინ, რომელ სადგომი თქუენი ბაღდადი იყოს ერთგულებასა შინა დიმიტრისასა. ამინ.“ ბოლოდროინდელი გამოკვლევებით (ნ. თორთლაძე, გ. ოთხმეზური) ეჭვქვეშ არის დაყენებული ბარანის ციხის წარწერის XIII ს-ით დათარიღება და იგი, სავარაუდოდ, დემეტრე I-ის ზეობის დროს შესრულებულად იქნა მიჩნეული. ამ მოსაზრების თანახმად, წარწერაში მოხსენიებული უნდა იყოს ივანე (I) აბულეთისძე, რომელიც ივანე (I) ორბელის გარდაცვალების (1128) შემდგომ დაინიშნა ამირსპასალარად, ხოლო დმანისის აღების შემდეგ ამ მხარის - დმანის-ლორე-ტაშირის ათაბაგად ანუ გამგებლად (გ. ოთხმეზური). მაგრამ ამ მოსაზრების გაზიარებას აძნელებს ბარანის წარწერაში ბაღდადის მოხსენიება, რომელიც უნდა გულისხმობდეს 1258 წ. მონღოლთა ლაშქრობას ბაღდადზე. ივანე (III) აბულეთისძე ა-ამირსპასალარი უნდა ყოფილიყო 1260-იან წწ-დან ვიდრე დემეტრე II-ის გამეფების პირველ წლებში (1272 წ. ჩათვლით). XIII ს-ის 70-იან წწ. დასაწყისში ბრძოლა ავაგის სახლისა და ა-ის თანამდებობასათვის სადუნის გამარჯვებით დასრულდა, ხოლო მისგან ლტოლვილი ორი ძმა აბულეთისძეები, როგორც ჩანს, ივანეს შვილები, აჰმადა ყაენის ძმამ ყონღარდამ საბერძნეთში დაახოცინა.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 282; ქისკ 1984: 141; შანიძე, ცისკარიშვილი 1968: 17-26; მურადიანი 1977: 231, 228-229; ბერძენიშვილი 1966 ა:74-113; კიკნაძე 1982: 195, შენ. 72; ოთხმეზური 2015:201-215.

სადუნ მანკაბერდელი - ა. და ამირსპასალარი 1272-1281/1282 წწ-ში; გასომხებულიქურთი, მონღოლთა სამსახურში დაწინაურებული და მათივე რკომენდაციით ა-ის თანამდებობამდე აღზევებული. თავდაპირველად სადუნი ავაგ მხარგრძელის სახლში ავაგის ასულ ხვაშაქის ეჯიბად მსახურობდა. პატრონის სამსახურში სადუნმა თავი გამოიჩინა და მრავალი წყალობა მიიღო ხვაშაქის მეუღლის, მონღოლთა დიდმოხელის საჰიბ-დივნისაგან. მისი მხარდაჭერით სადუნი მალე დაწინაურდა ილხანთა კარზე. ჟამთააღმწერლის ცნობით, სადუნი თარჯიმნის რანგში ესწრებოდა ულო ყაენთან დავით ულუსა და სარგის ჯაყელის გასამართლებას და „კეთილად უთარგმნიდა“ ყაენს სარგის ჯაყელის სიტყვას. ამით სადუნმა ყაენის რისხვაც დააცხრო და დავით მეფის ნდობაც დაიმსახურა. შემდგომში, როდესაც ილხანთა კარზე ჩასულ დემეტრე II-ს აბაღა ყაენმა მეფობა დაუმტკიცა, უკან დაბრუნებულს სადუნი გამოაყოლა, რომელსაც დემეტრემ ა-ობა და, როგორც ჩანს, ამირსპასალარობაც უბოძა. იგი ა-ად და ამირსპასალარად იხსენიება ქობაირის 1279 წ-ის ქართულ სააღმშენებლო წარწერაში, საიდანაც ჩანს, რომ სადუნის ასული ვანენი შანშე (I) მანდატურთუხუცესის ძის, მხარგძელის თანამეცხედრე ყოფილა. სულ მალე სადუნმა ქართველ მთავრებს გადააჭარბა ძალითა და გავლენით. მისი მმართველობის დროს საქართველოს ტერიტორიაზე მონღოლთა სადამსჯელო ექსპედიციები შეწყდა, რითაც ხალხს შედარებით ათაბაგი მშვიდობიანი ცხოვრების პირობები შეექმნა და ქვეყანამ მოშენება დაიწყო. მემატიანე სადუნს ბრძენ და გონიერ მმართველად მოიხსენიებს. მის განსაკუთრებულ დამსახურებად მიიჩნევს გარეჯის უდაბნოებისათვის მონღოლური ყალანისა და მალის ამოკვეთას. ამავე პერიოდში სადუნმა დიდი ქონება დააგროვა და პირად განდიდებასაც მიაღწია. მან მეფეს გამოსთხოვა თელავი, ბელაქანი და სხვა მრავალი მიწა-წყალი. ეს არ იკმარა და დმანისის მიღებაც მოინდომა. რადგან მეფე დმანისზე თავს იკავებდა, სადუნმა გამოიყენა თავისი გავლენა მონღოლთა კარზე და ურდოში ჩასული მეფისათვის მონღოლებს უზომოდ დიდი გადასახადი მოათხოვინა. ამის შემდეგ სადუნმა მეფეს თვითონ შესთავაზა გადასახადის დაფარვა, თუკი დმანისს უბოძებდა. დემეტრე იძულებული გახდა დათანხმებულიყო დმანისის გაცემაზე. სადუნმა მეფისაგან კარიც მიიღო, სადაც რეზიდენცია ჰქონდა. ამრიგად, სადუნის ხელში უზარმაზარმა სიმდიდრემ მოიყარა თავი. ქონებას და გავლენას სადუნი ქორწინებებითაც ზრდიდა. მას სამი ცოლი ჰყავდა, მათგან ერთ-ერთი იყო ახალციხელთა ასული, რომლის წყალობით მოიხვეჭა ახალციხელთაგან კარის მიმდებარე მიწა-წყალი. შემდეგ აბაღა ყაენისაგან იყიდა დემეტრეს და თამარი, რომელიც მანამდე მონღოლი მოხელის ცოლი იყო. ცნობილია სადუნის ორი ძე, ხუტლუბუღა და მანგასარი. ათაბაგი სადუნ მანკაბერდელი გარდაიცვალა 1282 წ.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 248, 257, 268-269, 272, 276; მურადიანი 1977: 177; მესხია 1979: 316-317;

ტარსაიჭ ორბელი - ა. 1284-1289 წწ-ში. ტარსაიჭ ორბელი იყო შთამომავალი გიორგის III-ის წინააღმდეგ ამბოხებული ორბელებისა, რომლებიც მონღოლთა ბატონობის პერიოდში საქართველოში დაბრუნდნენ და რეაბილიტაცია მიიღეს. მათი უმთავრესი მიზანი იყო ორბელთა ძველი სამფლობელობის დაბრუნება, რომლებიც იმჟამად მხარგრძელ ა-თა სახლის („ავაგის სახლი“) საკუთრება იყო. ამიტომ იბრძოდნენ ორბელები ა-ის სახელოს მოსაპოვებლად. ყველაზე ახლო ამ მიზანთან იყო ტარსაიჭის მამა სუმბატ ორბელი (გარდ. 1273 წ.), მაგრამ მთელ რიგ გარემოებათა გამო მას სადუნ მანკაბერდელმა სძლია. სადუნ მანკაბერდელის ნების საწინააღმდეგოდ ტარსაიჭ ორბელისა და შანშე (I) მხარგრძელის ძის, მანდატურთუხუცეს ივანე (II) მხარგრძელის მეცადინეობით ილხანებმა მეფობა 12 წლის დემეტრე II-ს დაუმტკიცეს. სადუნ მანკარბერდელის გარდაცვალების შემდეგ (1281 წ.) დემეტრე II შეეცადა ერთმანეთისაგან დაეცილებინა ა-ობა და ამირსპასალარობა. ა-ობა მიანიჭა თავის გამზრდელსა და დიდ მოამგეს, ტარსაიჭ ორბელს, ხოლო სადუნ მანკარბერდელის ძეს, ხულუბუღას - მხოლოდ ამირსპასალარობა. ტარსაიჭ ორბელი 1284 წ-დან ჩანს ა-ად. სტეფანოზ ორბელიანის თანახმად, დემეტრე II-ს იგი თითქოს მხოლოდ საკუთარი სამფლობელოების ა-ად დაუნიშნავს თბილისიდან ანისამდე და კარამდე, რისთვისაც მას სომხეთის ა-ს უწოდებს. ამ ცნობამ მკვლევართა შორის აზრთა სხვადასხვაობა გამოიწვია - იყო ტარსაიჭ ორბელი საქართველოს ა. (ბერძენიშვილი), თუ მხოლოდ ჩრდილო სომხეთის მიწებისა (ივ. სურგულაძე, რ. კიკნაძე). სტეფანოზ ორბელიანთან დაცულია ცნობა, რომ ტარსაიჭს ჩრდილო სომხეთის მიწებთან ერთად აღსაზრდელად მიაბარეს მეფის შვილები: დავითი და მანოელი, რაც მიანიშნებს, რომ სამეფო კარის ა-ობასა და სომხური მიწების ა-ობას შორის ამ დროს არავითარი წინააღმდეგობა არ იგულისხმება (ი. ანთელავა).

წყაროები და ლიტერატურა: სტეფანოს ორბელიანი 1978: 104; ჟამთააღმწერელი 1959: 302; სურგულაძე 1965: 39-50; 93, 104, 269; ბერძენიშვილი 1966ა: 110-113; Кикнадзе 1980: 157; ანთელავა 1983: 136.

ხუტლუბუღა - სადუნ მანკაბერდელის ძე, ამირსპასალარი 1282-1289 წწ-ში; ა-ამირსპასალარი 1289-1293 წწ-ში. მონღოლთა მხარდაჭერით დემეტრე II-ის ამირსპასალარი; ა-ობა მიიღო მხოლოდ დემეტრეს სიკვდილით დასჯის შემდეგ. 1293 წ-ის მოვლენების შემდეგ წყაროებში მისი სახელი აღარ ჩანს (სრულად იხ. ამირსპასალარი ხუტლუბუღა).

მხარგრძელი - შანშე (I)-ის შვილიშვილი, ა. და ამირსპასალარი 1285 წ. ახლო (იხ. ამირსპასალარი მხარგრძელი).

შანშე (II) მხარგძელი - ა. 1290-იან-1310 წწ-ში. დიდი შანშეს (I) შვილიშვილი, მანდატურთუხუცეს ივანე (II) მხარგრძელის ძე; მონღოლთა სამსახურში ჩამდგარი მოხელე. „ათაბაგ-ამირსპასალარი შაჰანშა“ იხსენიება 1310 წ-ის ერთ-ერთ სომხურ წარწერაში, ხოლო მხოლოდ ა-ად, მისი ძმის, ათაბაგ ვაჰრამის საფლავის ქვის ეპიტაფიაში (სრულად იხ. ამირსპასალარი შანშე (II) მხარგძელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 304, 306, 308, 309; მესხია 1979: 317; მურადიანი 1977: 178.

ვარამ მხარგძელი - ა. 1336 წ. მანდატურთუხუცეს ივანეს (II) მხარგრძელის ძე, ა. და ამირსპასალარ შანშე (II) მხარგძელის ძმა. ა-ობა ვარამს უნდა მიეღო შანშეს გარდაცვალების შემდეგ. იგი, როგორც ათაბაგი, ძმებთან ერთად იხსენიება 1336 წ. ჰორომოსის სომხურ წარწერაში ა. შანშე აქ გარდაცვლილად იხსენიება), აგრთვე ქობაირის მხარგრძელთა საგვარეულო მონასტრის საფლავის ქართულენოვან ეპიტაფიაში

წყაროები და ლიტერატურა: მურადიანი 1977: 178; მესხია 1979: 317.

სარგის (I) ჯაყელი - სამცხის სპასალარი, მეჭურჭლრთუხუცესი 1270-1282 წწ-ში, სამცხის პირველი ა. 1282-1284 წწ-ში. მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ფიგურა XIII ს-ის 60-80-იანი წწ-ის საქართველოში. მეჭურჭლეთუხუცესადაა მოხსენიებული იგი ჟამთააღმწერელთან, ნიკოლოზ კათალიკოსის დაწერილში არვანბეგ საბაისძისადმი, საფარის ფრესკულ წარწერასა და ჯვრის მონასტრის აღაპებში. საქართველოს ა-ობა მან მიიღო სიცოცხლის ბოლო 1282-1284 წწ-ში. სარგისს (I) გამოირჩეოდა დავით ულუსადმი თავდადებული ერთგულებით, რის გამოც მეფისაგან მიიღო სამცხეში ერთი თემი და ტბეთის საყდარი, შემდგომ - კარნუ ქალაქი მიმდგომი „ქვეყნებითურთ“. სარგისი ეხმარებოდა მონღოლთა წინააღმდეგ აჯანყებულ დავით ულუს რჩევებითა და სამხედრო ძალით. 1264 წ. ილხანთა კარზე მონღოლებთან შესარიგებლად ჩასული დავით ულუ მან იხსნა მოსალოდნელი სასჯელისაგან. როცა დავით ულუ იძულებული გახდა ჰულაგუ ყაენის წინაშე თავი ემართლებინა, მეფის ნაცვლად სამსჯავროზე „კეთილმეტყველი“ სარგის ჯაყელი წარდგა და მეფის „დანაშაული“ საკუთარ თავზე აიღო. სარგისმა მონაწილეობა მიიღო ჩრდილოეთის ურდოს წინააღმდეგ ილხანთა ომში და თავისი სამხედრო ხელოვნებით ჰულაგუ ყაენის გული მოინადირა. ამ ბრძოლაში დამსახურებისათვის დაუმტკიცა მას ყაენმა კარნუ ქალაქი და მისი „მიმდგამი ქვეყანა“. სარგისის მიმართ ყაენის გამოჩენილმა სიუხვემ დავით ულუ დააეჭვა ყმის ერთგულებაში და, თბილისში მოწვეული, ერთხანს დააპატიმრა კიდეც. სარგისმა თავის გადასარჩენად მონღოლთა ყაენს უშუალო ქვეშევრდომობაში აყვანა სთხოვა. 1266 წ. სარგისმა მონღოლთა „ხასობა“ მიიღო, რის შედეგადაც სამცხე „ხას-ინჯუდ“, მონღოლთა უშუალო დაქვემდებარებაში მყოფ სამთავროდ გამოცხადდა. მოგვიანებით საქართველოს სამეფო კარმა ამ აქტს სარგისათვის ა-ობის მინიჭება დაუპირისპირა. განდგომილი სამთავროს მმართველისათვის ცენტრალური სამოხელეო თანამდებობის უფლებამოსილების გადაცემით სამეფო კარი შეეცადა კავშირი არ გაეწყვიტა სამცხესთან (ბ. ლომინაძე). ა. ხდება სარგის ჯაყელი სადუნ მანკაბერდელის გარდაცვალების შემდეგ, 1282-1284 წწ-ში. სიცოცხლის ბოლოს ა. სარგის (I) ბერად აღიკვეცა საბას სახელით. იგი გარდიცვალა 1285 წ. ამდენად, მისი ა-ობა 1284 წ-მდე ივარაუდება. მკვლევართა ნაწილის მოსაზრებით, დიმიტრი II-ის მიერ დანიშნული სომხითის ა-ის მსგავსად, სარგის (I) მხოლოდ სამცხის ა. (მთავარი) იყო.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 240-242, 250, 255, 259, 270-271, 273, 277-280; ქისკ 1984: |177-178; ბერიძე 1955: 50-51; მეტრეველი 1962: 170, NN: 246, 248; ლომინაძე, სინ 1979: 641; კლდიაშვილი 1981: 57, 81-84.

ქ. მე, სარგის| ათაბაგი, მოწამე| ვარ ამა დაწერი|ლისაი

სეა ფ. 1448-5037 1281-1282 დაწერილი კათალიკოს ნიკოლაოზისა არვანბეგ საბაისძისადმი

აღბუღა (I) ჯაყელი - ა-ამირსპასალარი 1361-1391 წწ-ში. XIV ს-ის პირველ ნახევარში სამცხის სამთავროში მემკვიდრეობის წესის დარღვევისა და ბექა I-ის ძეების ერთობლივი მმართველობის დამყარების შედეგად ა-ამირსპასალარის თანამდებობა და სამცხის მმართველობა გადავიდა არა ბექა (I) ჯაყელის უფროსი ვაჟის, სარგის (II) ჯაყელის (გარდ. 1334 წ.) მემკვიდრეებზე, არამედ მისი მეორე ვაჟის, ყვარყვარე (I) ჯაყელის (1334-1361) ძე აღბუღაზე. იგი ა-ამირსპასალარად იხსენიება ბექა-აღბუღას სამართლის შესავალში და ზესხევის (ხოვლეს) ეკლესიის წარწერაში. XIV ს-ის 90-იანი წწ-ის დოკუმენტებსა და ხელნაწერთა მინაწერებში, ასევე ა-ამირსპასალარად იწოდებოდა აღბუღას ძე ივანეც.

ამდენად, მთელი XIV ს-ის განმავლობაში სამცხის მმართველი ჯაყელები ა-ამირსპასალარებად და სამცხის სპასალარებად იწოდებიან. XV ს-დან მოყოლებული, მათი ა-ობა თუ ა-ამირსპასალარობა, ისევე, როგორც სამცხის სპასალარობა, მხოლოდ სამხრეთ საქართველოთი შემოიფარგლება და ამ მხარის მმართველი საგვარეულოს საპატიო ტიტულს წარმოადგენს.

წყაროები და ლიტერატურა: სამართალი ბექასი და აღბუღასი 1963: 425, 450; ქისკ 2014: 20; კლდიაშვილი 1986: 64-70. დ. კლდიაშვილი

ამიდი - (არაბ. mīd) აღმოსავლური ქალაქების მოხელე; სახალიფოს ქალაქების ა-ებს ევალებოდა საბუთების შედგენა და ბაღდადის მთავრობასთან მიმოწერის წარმოება. ქართულ სამოხელეო ტერმინოლოგიაში ტერმინი გავრცელდა თბილისის საამიროდან. დავით აღმაშენებლის ანდერძში (1123/1124) და გიორგი III-ის შიომღვიმისადმი ბოძებულ სიგელში (1170) მოხსენიებულია თბილისის „საამიდო“ გადასახადი, როგორც ამირა ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი გამოსაღები, რაც მიუთითებს საქართველოს ქალაქებში შესაბამისი თანამდებობის არსებობაზე. ქართულ წყაროებში ხელშესახები ცნობები ამ მოხელის უფლება-მოვალეობების შესახებ არ მოგვეპოვება. მუსლიმური აღმოსავლეთის ქალაქების ანალოგით, საქართველოს ქალაქებში ა-ს, სავარაუდოდ, ქალაქის მწერლის მოვალეობის შესრულება და, ამასთანავე, ცენტრალური ხელისუფლებისათვის საქმიანი ქაღალდების წარდგენა ევალებოდა.

წყაროები და ლიტერატურა: ქისკ 1984: 57, 68; ლორთქიფანიძე 1954: 150-152. დ. კლდიაშვილი

ამირა/ამირათ-ამირა - (არაბ. amīr - მეთაური, მმართველი) მთავრის შესატყვისი ტიტული აღმოსავლეთის მუსლიმურ ქვეყნებში. VII ს-მდე, ისლამამდელ პერიოდში და, ასევე, პირველი ოთხი ხალიფას მმართველობის დროს ა-ები ეწოდებოდა სარდლებს და ლაშქრის საბრძოლო ქვედანაყოფების მეთაურებს, რომლებიც შემდგომ არაბთა მიერ დაპყრობილი ტერიტორიების მმართველები გახდნენ. ომაიანთა ეპოქაში (661-750) პროვინციის გამგებელ ა-ების ხელში თავმოყრილი იყო სრული ადმინისტრაციული, საფინანსო და სასულიერო ხელისუფლება. ისინი პასუხისმგებლები იყვნენ ლაშქრის ორგანიზებაზე, ხელმძღვანელობდნენ სამხედრო ექპედიციებს, დებდნენ ხელშეკრულებებს, უძღვებოდნენ ლოცვებს, აშენებდნენ მეჩეთებს და თავიანთ საგამგებლო ტერიტორიაზე ზრუნავდნენ ისლამის გავრცელებისათვის. ა. ზედამხედველობდა ზარაფხანას, სადაც ხალიფას სახელზე იჭრებოდა ფული, იგი პასუხისმგებელი იყო გადასახადების აკრეფასა და სახალიფოს ცენტრში გაგზავნაზე. ა-ს ხელში იყო სასამართლო სისტემა. იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ა. ნიშნავდა ყადის (მუსლიმთა მოსამართლეს), იცავდა წესრიგს. მისი მითითებით მოქმედებდა პოლიციის უფროსი. თავის საგამგებლო ოლქში ა. ნიშნავდა ფოსტის უფროსს, რომლისგანაც იღებდა დაწვრილებით ინფორმაციას ქვეყნის შიდა მოვლენებზე. ა-ს ემსახურებოდა ცერემონმეისტერი და დაცვა. აბასიანთა მმართველობის ხანაში (749-1258) ა-ებს თანდათან ჩამოსცილდა გადასახადის აკრეფის, ყადის დანიშვნისა და ზოგიერთი სხვა ფუნქცია.

არაბთა სახალიფოს დაშლის შემდეგ (IX-X სს.) ა-ს ტიტული შეინარჩუნეს ადგილობრივმა დამოუკიდებელმა მმართველებმა, რომლებიც ერთდროულად საერო და სასულიერო ხელისუფლებას ფლობდნენ. მოგვიანებით ა-ს საპატიო ტიტული ისლამის მქადაგებლის, მუჰამადის ჩამომავლებს ენიჭებოდათ.

ასეთივე უფლებებით სარგებლობდა თბილისის ა-ც, რომლის მმართველობა აღმოსავლეთ საქართველოში VIII ს-ის 70-იანი წლების დასაწყისში დამყარდა. მას ნიშნავდა ხალიფა ან ამიერკავკასიის ვალი. ა. იყო ქართლის უზენაესი მმართველი - ქართლში მდგომი არაბული გარნიზონის სარდალი, უზენაესი სამოქალაქო ხელისუფალი და მოსამართლე. ქართული წყაროები ა-ს მოიხსენიებდნენ, როგორც „ხელმწიფეს ქვეყანისა“ და „მსაჯულს“. ქართულ ისტორიულ წყაროებში თბილისის ა-ს ზოგჯერ ქართლის ა-საც უწოდებენ. ა-ს სასარგებლოდ ქართლის მოსახლეობა იხდიდა „საამირო“ გადასახადს.

გარდა თბილისისა, არაბი ა-ები ისხდნენ რუსთავში, ხუნანსა და დმანისში. ისინი თბილისის ა-ს ხელქვეითებად ითვლებოდნენ. IX ს-ის დასაწყისიდან, არაბთა სახალიფოს რღვევის კვალდაკვალ, თბილისის საამირო დამოუკიდებელ პოლიტიკურ ერთეულად, ხოლო თბილისის ა. დამოუკიდებელ მმართველად იქცა. არაბთა ბატონობის დასრულების შემდეგ ტერმინი ა. ქართულ სამოხელეო ტერმინოლოგიაში დამკვიდრდა. ზოგჯერ იგი საზოგადოდ გამგებელს აღნიშნავს. მაგ., კლდეკარის ერისთავი ლიპარიტ ბაღვაში ქართლის ა-ს (აქ: ქართლის ერისთავი) ტიტულსაც ატარებს, მაგრამ ა., როგორც სპეციალური ტერმინი, თბილისის საამიროს გაუქმების (1122) შემდეგაც თითქმის სამი საუკუნის განმავლობაში ქალაქის გამგებლის სახელწოდებად დარჩა, თუმცა, იგი ადგილობრივ პოლიტიკურ და სოციალურ სისტემაზე მორგებულ თანამდებობას წარმოადგენდა. თანდათანობით ა-ს ჩაენაცვლა ქართული სამოხელეო ტერმინი მოურავი (იხ.). ქართული მონარქიის ზრდასთან ერთად განსაკუთრებული სამხედრო-სტრატეგიული, პოლიტიკური და ეკონომიკური მნიშვნელობა შეიძინეს დიდმა ქალაქებმა, რომელთა მმართველებს გაორმაგებული ტერმინი, „ამირათ-ამირა“ ეწოდებოდა. თამარის დროს ასეთი ტიტულით იხსენიებოდნენ თბილისის გამგებელი (აბულასანი), კარის (ყარსი) მმართველი (ივანე ახალციხელი). ასეთივე სამოხელეო ტიტულს ატარებდნენ საქართველოს სამეფოს ფარგლებში ანისის მმართველები, თუმცა იმავე კარის 1237 წ-ის ციხის კარიბჭის წარწერაში მოხსენიებული კარის ა. რაჲრაზა გაორმაგებული სამოხელეო ტიტულის გარეშეც იხსენიება. თბილისის გამგებლის ტიტულად ა. ტრადიციის ძალით, დიდხანს, XVII ს-ის დასაწისამდე შემორჩა (ზოგჯერ ასე უწოდებდნენ თბილისის მოურავ გიორგი სააკაძეს).

XIII ს-დან ა-ები ჰყავდათ უფრო მცირე ქალაქებსაც - ქუთაისი, გორი, ჟინვანი. ქალაქის ა. დიდი და ანგარიშგასაწევი ხელისუფალი იყო. ა-ს უპირველესი მოვალეობა იყო უშუალოდ ქალაქისა და მისი შემოგარენის დაცვა, საქალაქო წესრიგის, მართლმსაჯულების, ვაჭრობისა და სამეურნეო-ეკონომიკური ცხოვრების მართვა-ზედამხედველობა, ქალაქისათვის აუცილებელი სამშენებლო სამუშაოების (გზების, ხიდების, სასტუმროების, სამეურნეო, და სხვ. ნაგებობების) შესრულება, ქალაქის კეთილმოწყობა. ა-ს განკარგულებაში იყო სამოხელეო აპარატი, რომლის სტრუქტურაზე საკმაოდ ბუნდოვანი ცნობებია შემონახული. XII-XIII სს-ში ა-ს ხელქვეით მოხელეთა აღმნიშვნელი ტერმინოლოგიაც არაბული იყო. მათ შორის გვხვდება ამიდი (იხ.), რაისი, მუჰთასიბი, შურტა (იხ.). ა. ანგარიშვალდებული იყო მეჭურჭლეთუხუცესის წინაშე. ქალაქის ა-ს სასამსახურო სარგო მრავალი წყაროდან იკრიბებოდა. მისი წილი გადაკვეთილი იყო ყოველი სახეობის საქალაქო შემოსავალში (იხ. მოურავი). XVII ს-ის 40-იან წწ-ში ქართულ ისტორიულ საბუთებში ვხვდებით ა-ქეთხოდას, რაც სპარსული ენის ტერმინოლოგიურ გავლენას ასახავს და შინაარსობრივად იგივეა, რაც ქეთხოდა (იხ.), რომელიც ქართულ სინამდვილეში XVI ს-დან დამკვიდრდა.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 36; ქისკ1984: 68, 175, 183; ქისკ 2013: 38.65, 67.201; ქისკ 2014: 31, 46, 116, 311; გაბაშვილი 1964: 331-358; ისლამი 1999: 24-25; ლორთქიფანიძე 1951: 185-204; ლორთქიფანიძე 1954: 143-156; Месхия 1959: 65-80, 90; მუსხელიშვილი 1966: 199-213; ანთელავა 1983: 217-227.

საქართველოს ქალაქების ამირები:

ვასაკ არწრუნი - თბილისის ა. XII ს-ის 40-50-იანი წწ.; გიორგი III-ის თანამედროვე, კაინისა და მაჰკანაბერდის ოლქების მფლობელი. ვასაკი და მისი ძმა ქურდ არწრუნი ეკუთვნოდნენ არწრუნი ნახარარების იმ შტოს, რომელიც დავით აღმაშენებელმა ჩრდილო სომხეთში გადმოასახლა და მანკაბერდი და ახპატი უწყალობა. ამ საგვარეულოს ძლიერი კავშირები ჰქონდა იმდროინდელი სომხური ქალაქების ფინანსურ წრეებთან, რის გამოც სამეფო კარი დაინტერესებული ყოფილა ამ საგვარეულოს წარმომადგენელთა დანიშვნით თბილისის ა-ს თანამდებობაზე. დემეტრე I-ის მეფობის დასასრულს თბილისის ა-ად ჩანს ვასაკ არწრუნი. მხითრ გოშის მიხედვით, იგი დავით დემეტრეს ძის მომხრეთა და გიორგი მეფის მიერ შერისხულთა შორის ჩანს. სამეფო კარზე მისი გავლენის შესუსტება, როგორც ირკვევა, ორბელთა ძლიერი საგვარეულოს „დამსახურება“ იყო. ვასაკი თავის ძმასთან ერთდ თეოდოსიოპოლში (კარნუ ქალაქი) გაქცეულა. აქ იგი კარგად მიუღია კარნუ ქალაქის გამგებელ ამირა სალდუხს. რამდენიმე ხანში ვასაკი იქვე გარდაცვლილა. მისი დროშა, საყვირი და გამგებლობა მიუციათ მისივე ძმის ქურდისათვის.

წყაროები და ლიტერატურა: დავლიანიძე 1968: 31-32, 48; მესხია 1979: 277-278.

ქურდ არწრუნი - ვასაკ არწრუნის ძმა, თბილისის ა. XII ს-ის 70-80-იანი წწ-ში. იგი ძმასთან ერთად გაქცევია გიორგი III-ის რისხვას კარნუ ქალაქში. ქურდის და საგდუხტი ცოლად ჰყავდა სარგის მხარგრძელს, რომელიც ორბელებთან ძლიერ დაახლოებული პირი იყო. სწორედ ამ ნათესაობას უნდა ეთამაშა გადამწყვეტი როლი ქურდ არწრუნის ორბელებთან შერიგებისა და სამეფო კარზე მისი დაბრუნების საქმეში. გიორგი მეფეს იგი შეუწყალებია და, როგორც ირკვევა, მიუცია თბილისის ა-ობა. ამ თანამდებობაზეა იგი ორბელთა ამბოხის დროსაც. დავით ქობაირელის ცნობით, 1177 წ. ორბელთ ამბოხის დროს გიორგი მეფემ მანკაბერდის მხარეში გაქცეულ აჯანყებულებს ა. ქურდი დაადევნა. 1187-1188 წწ-ში ქურდ არწრუნი აღარ უნდა ყოფილიყო თბილისის ა., მაგრამ მას უნდა სჭეროდა მეჭურჭლეთუხუცესის ნაცვალის თანამდებობა. სწორედ მას მიიჩნევენ მკვლევარნი მეჭურჭლეთუხუცეს აბულასანის იმ „სჯულით ბარბაროზ“ ნაცვლად, რომელიც თამარმა აჯანყებული გიორგი რუსის შესაჩერებლად კარნუ ქალაქში გაგზავნა. შემდგომში მოვლენები ისე განვითარდა, რომ ქურდ არწრუნი აჯანყებულთა მხარეზე აღმოჩნდა. აჯანყების მარცხის შემდეგ ქურდ არწრუნი მანკაბერდში, საკუთარ მამულში დარჩა, საიდანაც იგი მხითარ გოშს დახმარებია ნორ-გეტიკის მონასტრის მშენებლობაში. ამის შემდეგ წყაროებში მისი კვალი იკარგება. აჯანყებაში მონაწილეობამ, როგორც ჩანს, ქურდის სახლის დამცრობა გამოიწვია. სამაგიეროდ, აღზევდა ქურდის დისწულთა შტო მხარგრძელთა სახით. საუკუნის შემდგომ კი, მისი შვილთაშვილი სადუნ მანკაბერდელი მონღოლთა თანადგომით საქართველოს მეფეთა კარზე უმაღლეს თანამდებობებს დაიკავებს.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 19, 48; დავლიანიძე 1968: 31-32; მაისურაძე 1966: 264-266; ანთელავა 1983: 223, 225-226.

აბულასანი - ქართლის ერისთავი 1185-1188 წწ.; თბილისის ა. და მეჭურჭლეთუხუხცესი 1187-1188 წწ. თამარის პირველი ქორწინების დროს აღზევებული დიდებული, რამდენიმე მაღალი თანამდებობის მფლობელი. გიორგი რუსის დამარცხების შემდეგ წყაროებიდან მისი სახელი იშლება (სრულად იხ. მეჭურჭლეთუხუცესი აბულასანი).

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი 1959: 36, 79; Такаишвили 1905: 154: ბერიძე 1948: 96-97; ინგოროყვა 1963: 652; მუსხელიშვილი 1966: 213-214; მესხია 1979: 30-36; ჩხატარაიშვილი (1974 წ. წაკითხული მოხსენება);

ანთელავა 1983: 224.

აბრაჰამ - ქალაქ კარის ა. (იხსენიება 1237 წ. კარის კარიბჭის წარწერაში).

ლომი სუნღულისძე - თბილისის ა.1398 წ. (ქისკ 2013: 65, 67).

გიორგი სააკაძე - თბილისის ა. იხ. მოურავი გიორგი სააკაძე.

ხ. ბაინდურაშვილი

ამირახორი - ამილახორი/ამილახვარი (არაბ. amīr-axur - საჯინიბოს უფროსი). ცენტრალური სახელმწიფო აპარატის სამხედრო უწყების მაღალი მოხელე ერთიანი ფეოდალური მონარქიის პერიოდში. ა. ამირსპასალარის თანაშემწედ ითვლებოდა და განაგებდა მეფის ცხენოსან ჯართან დაკავშირებულ დაწესებულებებს: საჯინიბოს (სამეფო კარის ცხენების თავლა) და ზარადხანას (სამხედრო საჭურველის საცავი). მას ექვემდებარებოდნენ მეჯინიბეთუხუცესი (იხ.) და მეაბჯრეთუხუცესი (იხ), ამ უკანასკნელს - ზარადხანისუხუცესი (იხ.) თავ-თავიანთი საგამგეო დაწესებულებებითა და მოხელეებით. დიდი ალბათობით, ა-ის ხელისა უნდა ყოფილიყო გასახედნი ცხენებიც - სამეფო რემა (ცხენების ჯოგი), რომლის მოვლა-პატრონობა მერემაეთუხუცესს (იხ.) ებარა. წყაროებში ა-ისა და მეჯინიბეთუხუცესის ერთმანეთისაგან მკვეთრად გამიჯნვა ყოველთვის ადვილი არ არის, რის გამოც ი. ანთელავა მათ აიგივებს, თუმცა სხვა მკვლევრები (ივ. ჯავახიშვილი, პ. ინგოროყვა, მესხია, ნ. შოშიაშვილი) მეჯინიბეთუხუცესს ამირახორის თანაშემწე მოხელედ მიიჩნევენ. მიუხედავად ტერმინთა სემანტიკური სიახლოვისა, მათი ფუნქციური და იერარქიული საფეხურების იდენტურობა მაინც ეჭვს იწვევს. ა. გვიანდელ შუა საუკუნეებში თავადურ გვარად გარდაიქმნა ქართულ სამოხელეო სისტემაში ორივე სამოხელეო ტერმინი იყო შენარჩუნებული და იერარქიულ დონეზე ურთიერთისაგან განსხვავებდებოდნენ.

ერთიანი მონარქიის დროს ა., სავარაუდოდ, სასახლის ცხენოსან ჯარსაც ხელმძღვანელობდა და მასთან დაკავშირებულ საკითხებსაც განაგებდა. მგზავრობის დროს მეფეს თან უნდა ხლებოდა. ა-ის საპატიო მდგომარეობაზე ის გარემოებაც მიუთითებს, რომ მეფესთან საქმეზე მისული პირების მიღება, მეფის წინაშე მათი წარდგინება და ძღვენის ჩამორთმევა მის მოვალეობას შეადგენდა. წელიწადში ერთხელ ა. მეაბჯრეთუხუცესთან, ზარადხანისუხუცესთან და ზარადხანის მწიგნობართან ერთად სამეფო ზარადხანის აღწერას ატარებდა.

ა-ს უფლება ჰქონდა დარბაზობაზე ხმალშემორტყმული და მეაბჯრეთა თანხლებით გამოცხადებულიყო, სადაც მას „ორთა ვაზირთა“ - მეჭურჭლეთუხუცესისა და მსახურთუხუცესის - ტოლი პატივით იღებდნენ. როდესაც ა-ს სუფრასთან იწვევდნენ, იგი ხმალს მეაბჯრეს უტოვებდა, რომელიც ა-ს დარბაზობის დასასრულამდე ელოდებოდა. ა. სავაზიროს სხდომასაც ესწრებოდა, სადაც მას მეჭურჭლეთუხუცესისა და მსახურთუხუცესის უკან ჰქონდა ადგილი მიჩენილი და სიჩუმე მხოლოდ მაშინ უნდა დაერღვია, როდესაც შეკითხვით მიმართავდნენ: „იგი არას იტყვის, რასაც არა ჰკითხავენ; და რაჲ ჰკითხონ, მაშინღა პასუხს იტყვის“. ა. მონაწილეობას იღებდა მეფედ კურთხევის ცერემონიალშიც - ხმალშემორტყმული ა. მეაბჯრეთუხუცესისის თანხლებით ამირსპასალარის რიგში მიუყვებოდა საზეიმო პროცესიას.

პირველი ცნობები საქართველოს სამეფო კარის ა-თა შესახებ XII ს-ის 60-ანი წწ-დან შემოგვრჩა. ამ დროს ა-ობა ეკუთვნოდა ორბელთა სახლს, თამარის მეფობის დასაწყისში - გამრეკელ თორელს. საქართველოს სამეფოებად დაშლის შემდეგ XV-XVI სს-ში ა-ობას გორის მოურავობასთან ერთად ზევდგინისძეები ფლობდნენ და, ფაქტობრივად, ადგილობრივი მოხელის მოვალეობებს ასრულებდნენ. ამ დროს ა. უკვე საპატიო წოდებად ითვლებოდა, ვიდრე ფუნქციურ თანამდებობად. XVI ს-იდან სამოხელეო ტერმინი ა. საბოლოოდ გარდაიქმნა ქართლის ამ დიდებული თავადების (ზედგინისძე-ამილახვრების) გვარად.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 8, 19, 33; ხელმწიფის კარის გარიგება 1970: 40, 44, 50; ჯავახიშვილი 1982: 291; ინგროყვა 1963: 564; მესხია 1979: 104-105; შოშიაშვილი 1965: 123; ანთელავა 1983: 59, 64, 65; ქსე 1975: 392.

ამირახორები. XII-XV სს.

ლიპარიტ ორბელი - ა. 1160-იან წწ-ში; ქართლის ერისთავი 1170-იან - 1177/1178 წწ-ში. მანდატურთუხუცეს და ამირსპასალარ სუმბატ ორბელის ძე, ძმა მანდატურთუხუცეს და ამირსპასალარ ივანე (II) ორბელისა. გიორგი III-ის თანამებრძოლი. სამეფო კარზე მას ჯერ ამირახორის სახელო მიუღია, შემდგომ - ქართლის ერისთავის. სწორედ ამ თანამდებობით იხსენიება იგი ორბელთა აჯანყების დროს (1177/1178). აჯანყებულთათვის დამხმარე ძალის მოსაძიებლად ლიპარიტ ორბელი მეჯინიბეთუხუცეს ქავთარ ორბელთან ერთად „სპარსეთს“ გაქცეულა, მაგრამ ორბელთა ამბოხის სასტიკად ჩახშობის გამო უკან აღარ დაბრუნებულა. სტეფანოზ ორბელიანი მას სპარსეთში გადახვეწილთა შორის იხსენიებს (შდრ. ქართლის ერისთავი ლიპარიტ ორბელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 9, 19; სტეფანოს ორბელიანი 1978: 47, 53; მესხია 1979: 104, 154; ანთელავა 1983: 61-62.

გამრეკელ თორელი - ა. 1185-1187 წწ-ში. თამარმა ეს თანამდებობა უბოძა ყუთლუ არსლანის ამბოხის შემდეგ. მალევე, 1187 წ. ამირსპასალარ სარგის მხარგძელის გარდაცვალების შემდეგ იგი გახდა საქართველოს ამირსპასალარი. გარდაიცვალა 1190/1191 წ. (სრულად იხ. ამირსპასალარი გამრეკელ თორელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 33, 55; ბასილი ეზოსმოძღვარი 1959: 122; მესხია 1979: 105.

ჟან ჩიასძე - ამირსპასალარის ა. [1266-1280] წწ. (სილოგვა 1989: 31).

აბაზასძე ნავროზ - ამირეჯიბი და ა. 1297/1298 წ. (ქისკ 1984: 184).

აბაზასძე-აბულეთისძე ხიმშია, მარილელი - ა. 1405 წ. (ქისკ 2013: 89).

ზევდგინისძე ავთანდილ - ა. 1450-ანი წწ. წწ. (ქისკ 2013: 121, 238).

ზევდგინისძე [თაყა] - ა. 1450-ანი წწ. წწ. (ქისკ 2013: 121, 238).

სანასარ - ა. (იმერეთის სამეფო), 1488 წ. (ქისკ 2014: 277).

ზევდგინიძე სულმამა - ა.1504 წ. (ქისკ 2014: 232, 233, 237).

ზევდგინისძე თაყა - ა. და მოლარეთუხუცესი XV ს-ის მიწურული (ქისკ 2013: 231).

ვ. კეკელია

ამირეჯიბი - (არაბ. amir al-hājib - მეკარეთა უფროსი). საქართველოს ერთიან მონარქიაში მმართველობის ცენტრალური აპარატის მაღალი რანგის მოხელე, მანდატურთუხუცესის თანაშემწე და ეჯიბთა უფროსი. „ხელმწიფის კარის გარიგების“ თანახმად, ა-ს ჰქონდა გამორჩეული უფლება მეფისათვის მოეხსენებინა „სააჯო კარში“ შემოსულ უმნიშვნელოვანეს საჩივართა და სათხოვართა („საურავთა“) შესახებ. ამ მოვალეობის შესრულების დროს მისთვის ნებადართული იყო მეფესთან შესვლა ყველგან - სალაროში, საჭურჭლეში, საწოლში, მაშინაც კი, როცა მეფე „უკაზმავი იყო“, საიდანაც მსახურთუხუცესსაც კი არ შეეძლო მისი დათხოვნა. საკარო ეტიკეტის მიხედვით, მეფესთან პირადი აუდიენციების დროსაც კი, ა. იყო მეფის ძირითადი მომხსენებელი (ივ. ჯავახიშვილი, ა. კიკვიძე). ასეთივე ფუნქცია შეეძლო შეესრულებინა ეჯიბსაც. ა-ისათვის ასეთი დიდი უფლებების მინიჭება თავისთავად მოწმობს, რომ ა-ის ხელში იყრიდა თავს სახელმწიფო მმართველობისათვის დიდმნიშვნელოვანი ინფორმაცია (ივ. ჯავახიშვილი). ამასთანავე, „ხელმწიფის კარის გარიგებიდან“ ცნობილია, რომ ზედამდგომელი ეჯიბი ჰყავდა მწიგნობართუხუცესჭყონდიდელსაც, რომელიც ორშაბათობით სააჯო კარში სამართალს აღასრულებდა. ამრიგად, ადგილი, საიდანაც ა. მეფისათვის მოსახსენებელ ინფორმაციას კრებდა, „სააჯო კარი“ უნდა ყოფილიყო. როგორც ირკვევა, ა. და მისი ხელქვეითი ეჯიბები აქ ახდენდნენ შემოსული სათხოვარ-საჩივრებისა და სხვადასხვა ხასიათის მოხსენებების დახარისხებას იმის მიხედვით, თუ რომლის განხილვა მართებდა უშუალოდ მეფეს ან რომელიმე სხვა მოხელეს (ი. ანთელავა). ა. იყო ერთ-ერთი იმ სამ მოხელეთაგან (საწოლის მწიგნობარი, ამირახორი, ა.), რომელსაც შეეძლო სავაზირო სხდომაზე დასწრება (ცხადია, როგორც მომხსენებელს, სათათბირო ხმის უფლების გარეშე). ა., როგორც მანდატურთუხუცესის თანაშემწე და ცერემონმეისტერი, მონაწილეობას იღებდა სასახლეში დარბაზობისა და პურობისათვის დადგენილი განაწესის შესრულებაში, რასაც ზუსტად უნდა აესახა არსებული სამოხელეო იერარქია. ა-ს მუდამ თან ახლდა პირადი მხლებელი - „ზედამდგომელი მანდატური“, რომელიც პურობის დროსაც თავს ადგა. აღვსების (აღდგომის) დღეს ა-ს უნდა მოეკითხა (მიელოცა) თავისი უშუალო უფროსის, მანდატურთუხუცესისათვის, თავად ა-ს კი, მესტუმრე (იხ.) და მერიგე მოიკითხავდა.

დარბაზობისა და პურობის ცერემონიალის გამართვაში ა. დიდ დახმარებას უწევდა მანდატურთუხუცესს. მისი საპატიო მოვალეობა იყო „ოთხთა მონაზონთა“ და „სამთა ვაზირთა“ მოწვევა. მეფის წინაშე საპატიო სტუმართა წარდგომის დროს ა-ის ხელქვეითი ეჯიბი მეფის უკან დგებოდა. როდესაც მეფე მანდატურთუხუცესს მიიხმობდა პურობის დაწყების თაობაზე ბრძანების გასაცემად, ამ უკანასკნელს ა-ისათვის უნდა გადაეცა თავისი არგანი, რის შემდეგაც მანდატურთუხუცესი მას განმგეთუხუცესთან ერთად გააგზავნიდა სეფე (სამეფო) ტაბაკის შემოსატანად. ა. პირადად უდგამდა ტაბაკს უმაღლეს სამღვდელოებას.

ეჯიბები ჰყავდათ დედოფლებსა და დიდ ხელისუფლებსაც, მაგ., ამირსპასალარ და მანდატურთუხუცეს ივანე ორბელის თანამეცხედრის, პატრონ რუსუდანის „გაზრდილი“ ეჯიბი წურილაჲსძე (ბეთანიის ეკლესიის წარწერა); ათაბაგ-ამირსპასალარ ავაგის ეჯიბი დავითი, ძე ივანე ახალციხელისა; მონღოლთა დიდი საჰიბ-დივანის, ხოჯა შამშადინის თანამეცხედრის, ხუაშაქის ეჯიბი სადუნ მანკაბერდელი და სხვ.

XIII-XIV სს-ში შემორჩენილი მასალების მიხედვით, სამეფო ა-თა თანამდებობაზე რამდენიმე თავადური საგვარეულოს (აბაზასძე, ქაჯაფაჲსძე, ქვენიფნეველი, ჩიჟავასძე) წარმომადგენლები ენაცვლებოდნენ ერთმანეთს. XV-XVI სს-ში ამ თანამდებობას ფლობდნენ გაბელისძეეები. ა-ის თანამდებობის მემკვიდრეობითმა გადაცემამ გაბელისძეთა საგვარეულოში საფუძველი დაუდო ამირეჯიბთა ახალი გვარის წარმოქმნას.

წყაროები და ლიტერატურა: ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 83, 85, 90, 93, 96; ჯავახიშვილი 1982: 298-299; კიკვიძე 1968: 223; ანთელავა 1983: 92-93; ოთხმეზური 2009: 33-34.

ამირეჯიბების ქრონოლოგიური რიგი. XIII-XV სს.

ბეშქენ გურკლელი მახუჯაგის ძე - ა. XIII ს-ის მეორე ნახევარში. იმყოფებოდა მონღოლთა კარზე (ყარაყორუმში) მეფობის დასამტკიცებლად გაგზავნილ დავით რუსუდანის ძის ამალაში. რუსუდანმა უფლისწულს თან გააყოლა „მცირედ თანაზრდილნი მისნი“ - ქართლის ერისთავ გრიგოლ სურამელის შვილი ბეგაი და ა. ბეშქენ გურკლელი მახუჯაგის ძე. ბეგა სურამელთან ერთად იგი თან ახლდა ჰულაგუ ყაენისაგან (1256-1265) „უპატიოდ ქმნილ“ და დასავლეთ საქართველოში გადასულ ნარინ დავითს. მის შთამომავალს, სულა გურკნელს ცოლად ჰყოლია შანშე (I)-ის შვილიშვილი, მანდატურთუხუცეს ივანე (II) მხარგძელის ასული თამარი.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 206, 228, 241, 252; ჯოჯუა, გაგოშიძე 2012/2013: 274.

ქობულისძე ბეღე - ა. XIII ს-ის 60-იანი წწ. (ქისკ 1984: 161-164).

აბაზასძე ნავროზ - ა. და ამირახორი XIII ს-ის დამლევს. სავარაუდოდ, ჭილა აბაზასძის შვილი ან ძმა. ამ თანამდებობით მოიხსენიება იგი 1297 წ. დავით VIII-ის მიერ ჭარმაულ გრიგოლ ჭაჭნიაშვილისათვის მიცემულ წყალობის დაწერილში. მონღოლების მხარდაჭერით გამეფებულმა ვახტანგ III-მ იგი დაამცრო და მისი მამული შალვა ქვენიფნეველს უბოძა, რის შემდეგაც ნავროზი სპარსეთში წასულა.

წყაროები: ქისკ 1984: 183-1185; ჟამთააღმწერელი 1959: 444.

ქაჯაფაჲსძე ქავთარ - ა. XIV ს-ის პირველი ნახევარი. გიორგი ბრწყინვალის (1318-1346) მეფობაში მას საკუთარი „ჴრმლითა მოგებული“ თანხით აუგია ფიტარეთის ტაძარი.

წყარო და ლიტერატურა: ოთხმეზური 2009: 10.

ქვენიფნეველი იოანე - ა. და ცხრაზმის ერისთავი. XIV ს-ის 70-იანი წწ. ამ თანამდებობის მფლობელად იხსენიება იგი ნიკოლოზ კატარაწისძის მიერ გადაწერილი ლარგვისის სახარების მინაწერებში. ა. იოანე დაქორწინებული იყო დავით IX-ის ასულ გულშარზე.

წყაროები და ლიტერატურა: ძეგლი ერისთავთა 1965: 110-111; მეტრეველი 1962: 106.

ჩიჟავასძე კახაბერ - ა. XIV ს-ის 80-იანი წწ. ამ პერიოდში სამეფო კარზე დიდად დაწინაურებული ჩანს ჩიჟავაძეთა საგვარეულო. ნათესაური კავშირები ჰქონდათ მათ სამეფო ოჯახთანაც. დაახლ. XIV ს-ის ბოლო მეოთხედში ა. კახაბერ ჩიჟავასძეს ცოლად ჰყოლია ულუმპია, ბაგრატ V-ის (1360-1393) ასული, რაზედაც იუწყება ულუმპიას შეწირულების საბუთი სვეტიცხოველისადმი. იგივე ფაქტი დადასტურებულია სინას მთის წმ. ეკატერინეს მონასტრის სულთა მატიანეში ულუმპიას სახელზე დაწესებულ მოსახსენებელში.

წყაროები და ლიტერატურა: ქისკ 2013: 71; კლდიაშვილი 2008: 165.

გაბელისძე ქუცნა (I) - ა. XIV-XV სს-ის მიჯნა. მეფე ალექსანდრე I-ის (1412-1442) პაპა, დედის, კონსტანტინე I-ის თანამეცხედრის, ნათია დედოფლის მხრიდან. ქუცნას მეუღლე რუსა იყო ალექსანდრე მეფის აღმზრდელი და თემურ ლენგის ერთ-ერთი შემოსევის შედეგად დანგრეულ სვეტიცხოვლის ტაძარში სააღმშენებლო სამუშაოების დამწყები. ამასთანავე, ა. ქუცნა გაბელისძე იყო ულუმბისა და ნაბახტევის ეკლესიათა აღმშენებელი. მისი საქტიტორო პორტრეტი ოჯახთან ერთად შემონახულია ნაბახტევის ფრესკის ფრაგმენტში.

წყაროები და ლიტერატურა: ქისკ 2013: 92-97; ოთხმეზური 2009: 10-13.

გაბელისძე რამინ - ა. 1451 წ. (ქისკ 2016: 475).

გაბელისძე შანშე - ა. 1451 წ. (ქისკ 2016: 475).

ავჯაშერ - იმერეთის სამეფო კარის ა. [1484-1510] წწ. (ქისკ 2014: 263).

გაბელისძე რამინ - იმერეთის სამეფო კარის ა. და ხაზინადარი 1497-1503 წწ. (პალ 1991: 578; ქისკ 2014: 318).

გაბელისძე ქუცნა (II) - ა. 1537/1538 წ., ქუცნა (I)-ის [შვილიშვილის შვილი] (ქისკ 2016: 144).

დ. კლდიაშვილი

ამირსპასალარი (შდრ. სპასპეტი, სპასალარი) - (არაბ.amīr, საშ. სპარს. Spāhsālār - სპასალართა ამირა, უფროსი, მთავარსარდალი სელჯუკთა სახელმწიფოში). ამ სახელწოდების თანამდებობა საქართველოში XII ს-დან ჩნდება. იგი დაკავშირებული ჩანს ცენტრალიზებული სამხედრო უწყების შექმნის აუცილებლობასთან. ივ. ჯავახიშვილი ტერმინს თამარის მეფობაში შემოღებულად თლიდა, შ. მესხიამ იგი სელჯუკთა სამოხელეო ტერმინოლოგიიდან შეთვისებულად მიიჩნია და დავით აღმაშენებლის ეპოქას დაუკავშირა. საქართველოში ა-ის სახელო გენეტიკურად უკავშირდებოდა მანამდე არსებულ უაღრესად ხანგძლივი ტრადიციის მქონე, «სპასპეტის“ ადგილობრივ ინსტიტუტს და, შესაბამისად, არსობრივად განსხვავდებოდა სელჯუკური ინსტიტუტისაგან (შ. მესხია). XI ს-ში, დავითის მეფობამდე, უმაღლესი სამხედრო ხელისუფალი იყო „სპასალარი“, რომელსაც, სპასპეტის მსგავსად, შენარჩუნებული ჰქონდა ერისთავთა „უხუცესობა“, „მთავრობა“. „სპასალარად“ იწოდებოდა ლიპარიტ (IV) ბაღვაში და მისი ძე ივანე ბაღვაში, რომლებიც თავიანთი სპასალარობით სამეფოს „თავადთა“ შორის პირველ მოხელეებს წარმოადგენდნენ (ი. ანთელავა).

ქვეყნის გაერთიანების კვალად, რამდენიმე სასპასალაროს თავმოყრამ ერთიან სამხედრო ორგანიზაციაში გამოიწვია სპასალართა „უხუცესის“ - ამირსპასალარის სახელოს შემოღების აუცილებლობა. დავით აღმაშენებელმა გაითვალისწინა რა უახლოესი წარსულის გამოცდილება სპასპეტ-სპასალართა მწვავე დაპირისპირებისა სამეფო ხელისუფლებასთან, ცენტრალური აპარატის ორგანიზაციაში პირველი ადგილი არა ა-ს., არამედ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელს (იხ.) მიაკუთვნა; მასვე მიაკუთვნა სპასპეტ-სპასალარების ტრადიციული პრეროგატივა „მეფის მამობისა“. ამ გზით მან შეძლო სპასპეტ-მამამძუძის ინსტიტუტის ლიკვიდაცია და მის საპირისპიროდ მწიგნობართუხუცესის, „მეფის მამის“ სახელოს შექმნა (ნ. ბერძენიშვილი, ი. ანთელავა).

„ხელმწიფის კარის გარიგების“ თანახმად, ა. იყო „თავადი ლაშქართა“, რომლის თანხმობის გარეშეც მიწის „გაცემა“ და „სამამულო“ შეწყალება არ ხდებოდა; ლაშქრობის „თათბირიც“ ა-ის პრეროგატივა იყო: „ლაშქრობაჲ და ლაშქრობის ვაზირობა ამირსპასლარის ჴელთ არს. მას წინათ არავინ იტყვის, რაჲ ვეზირობა იყოს“. ამგვარად, „ვეზირობაზე“, ანუ სახელმწიფო საბჭოს სხდომაზე მამულის გაცემასთან და ლაშქრობებთან დაკავშირებული საკითხების განხილვისას გადამწყვეტი სიტყვა ა-ს ეკუთვნოდა.

სასახლის უწყებრივ სტრუქტურაში ა-ს ექვემდებარებოდა „საჯინიბოს“ და „ზარადხანის“ შიდასაუწყებო დაწესებულებანი, რომლებსაც იგი ხელმძღვანელობდა ამილახორის (იხ.) მეშვეობით. ა-ს, როგორც უმაღლეს სამხედრო ხელისუფალს, ემორჩილებოდნენ ერისთავები და „საქვეყნოდ გამრიგე“ ის მოხელეები, რომლებიც საერისთავოებში სამხედრო საქმეს განაგებდნენ. სამხედრო ბირთვს, „სამეფოს სპას“ სწორედ საერისთავოებიდან გამოსული ლაშქარი შეადგენდა. მას ა. სარდლობდა, როგორც ერისთავთა „უხუცესი“ და მთავარი ერისთავი. ა-ის სახელოში შედიოდა აგრეთვე ფულად სარგოზე დამყარებული „როქის სპა“ და დავით ამაშენებლის დროს ჩამოყვანილი ყივჩაღთა ლაშქარი; რაც შეეხება „ტაძრეულ სპას“ (დომენის ლაშქარს) და ციხე-ქალაქთა გარნიზონებს, სავარაუდოდ, ისინი მსახურთუხუცესს ექვემდებარებოდნენ (ი. ანთელავა). ა. როგორც მთავარსარდალი, ემორჩილებოდა მხოლოდ მეფეს და (თამარის მეფობაში მეფე-ქმარსაც). მას დამოუკიდებლად უფლება არ ჰქონდა შეეყარა ლაშქარი, ან გაეტარებინა რაიმე მნიშვნელოვანი ღონისძიება (შ. მესხია).

დავით აღმაშენებლის დროიდანვე ა-ს, სავარაუდოდ, ეპყრა მეორე ძალოვანი უწყების, მანდატურთუხუცესის თანამდებობაც. ორივე ხელი XII ს-ის დასაწყისიდან ვიდრე 1177 წ-მდე ორბელთა საგვარეულოს ხელში იყო. „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვით, „პატივი მისი (ა-ის) და მანდატურთუხუცესისა სწორი“ იყო. XIII ს-ის დამდეგს, როდესაც თამარმა შემოიღო ათაბაგის სახელო და ივანე ათაბაგის ხელში ფაქტობრივად შეაერთა ა-ობასთან, თავიდან „აღდგა უძველესი ტრადიცია „სპასპეტმამამძუძისა“. საქართველოს მეფეს ერთდროულად „ორი მამა“ გაუჩნდა მწიგნობართუხუცესისა და ათაბაგ-ამირსპასალარის სახით“ (შ. მესხია). მონღოლთა ბატონობის ხანაში ათაბაგ-ა-ის ინსტიტუტმა უკიდურესად შეავიწროვა და საბოლოოდ გაუქმებამდე მიიყვანა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის ინსტიტუტი.

სამეფო კარის სამოხელეო ეტიკეტი საუკეთესოდ გამოხატავს ა-ის მაღალ მდგომარეობას სახელმწიფოში. „ხელმწიფის კარის გარიგების“ თანახმად, ა. ათაბაგთან და მანდატურთუხუცესთან ერთად შედიოდა სამთა ვაზირთა - „საბატიო დარბაისელთა“ შემადგენლობაში. მისი სასახლეში მიწვევა ვაზირთა სათათბირო სხდომებსა თუ საზეიმო დარბაზობებზე, მომსახურება და გაცილება სასახლის საპატიო მოხელეების მოვალეობას შეადგენდა. თუ გავითვალისწინებთ, რომ ა-ის სახელოსთან ხშირად შეერთებული იყო მანდატურთუხუცესის (XII ს.) ან ათაბაგის (XIII ს.) სახელოები, გამოდის, რომ ა. უაღრესად ფართო უფლებამოსილებებით იყო აღჭურვილი სახელმწიფო მოხელე იყო. ა-ის ინსტიტუტმა არსებობა შეწყვიტა საქართველოს სამეფოს პოლიტიკური დაშლის შედეგად.

წყაროები და ლიტერატურა: ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 85-86, 90, 93, 96; ჯავახიშვილი 1982: 282; ბერძენიშვილი 1966: 36; მესხია 1979: 18-19, 303-308; ანთელავა 1983: 129-130, 137.

საქართველოს ამირსპასალარები. XII-XIV სს.

ივანე (I) ორბელი - ა. და მანდატურთუხუცესი XII ს-ის პირველ მეოთხედში; დავით აღმაშენებლის თანამებრძოლი. ისტორიკოსი სტეფანოს ორბელიანი მას „დიდ სპასალარს“ უწოდებს: „დიდმან სპასალარმან იოანე ორბელიანმან ფრიად განავრცელა საზღვარი ქართლისა. ებრძოდა თურქთა და წაართვა ტფილისი, ლორე და ანი რიცხუსა ფო~ბ“ (1123 წ.). დავითის ისტორიკოსი იუწყება, რომ გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესმა ივანე ორბელის თანდგომით „მოიპარა“ თურქთაგან სამშვილდე და საქართველოს საზღვრებში დააბრუნა. ამ ცნობაში ისტორიკოსი ივანეს მხოლოდ სახელით მოიხსენიებს, მაგრამ მკვლევართა დასაბუთებული ვარაუდით, შეუძლებელია იგი ამ დროს ა. არ ყოფილიყო. ჰნევანქის სომხური მონასტრის მთავარი ტაძრის 1154/6 წ-ის დაზიანებულ სააღმშენებლო წარწერაში ივანე ერთდროულად [მანდატურთუხუცესად] და ა-ად იხსენიება. იგი ამ თანამდებობებს ფლობს გარდაცვალებამდე (1128). წყაროთა ჩვენებით, ივანე ორბელმა, როგორც მთავარსარდალმა, გაწეული სამსახურისათვის მეფისაგან მიიღო ლორე (სადაც მას შემდგომში რეზიდენცია ჰქონდა) და სამშვილდე გარეშემო მდებარე დაბებით.

წყაროები და ლიტერატურა: სტეფანოს ორბელიანი 1978: 38-39; დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი 1955: 331; მელიქსეთ-ბეგი 1964: 317-319; მესხია 1979: 19-20; მურადიანი 1977: 137-146; სილოგავა 1994: 44-45.

სუმბატ (სვიმონ-ქმნილი) ორბელი - ივანე ორბელის ძე, ა. და მანდატურთუხუცესი, ამ თანამდებობებით იხსენიება იგი სანაინის სომხურ, ჰნევაქისა და ბეთანიის ქართულ წარწერებში. 1155 წ-ის სამეფო გადატრიალების შედეგად, დავით დემეტრეს ძის ექვსთვიანი მეფობისას მას ჩამოერთვა ეს თანამდებობები და დემეტრე I-ის მსგავსად, სვიმონის სახელით, ბერად იქნა აღკვეცილი. მანდატურთუხუცესი და ა. დიდი სუმბატი გამოსახულია ბეთანიის საგვარეულო მონასტერში ბერმონაზვნის ჩოხით, თავის შვილ ივანე ორბელთან ერთად.

წყაროები და ლიტერატურა: მესხია 1979: 13-15. მელიქსეთ-ბეგი 1964: 137-146. მურადიანი 1977: 137-146. სილოგავა 1994: 44-45.

ქირქაშ აბულეთის ძე - ა. 1155 წ. 1155 წ-ის გადატრიალების შემდეგ, დავით V დემეტრეს ძის ხანმოკლე მეფობაში ა-ობა ქირქაშ აბულეთისძეს მიუღია. ამ პირის შესახებ მცირეოდენი ცნობები შემონახულია სომეხ ისტორიკოს ვარდანთან. ქირქაშის მამა ივანე აბულეთისძე მამისაგან (აქ: დემეტრე I) განდგომილი დავით უფლისწულის თანამზრახველი ყოფილა, რის გამოც იგი დემეტრეს ბრძანებით მოუკლავთ. ივანეს შვილი ქირქაში გაქცეულა, მაგრამ შეუპყრიათ და საპატიმროში დაუმწყვდევიათ. დავითმა ტახტზე ასვლისას გაათავისუფლა ქირქაში და ა-ობა უბოძა. 1156 წ., დავითის გარდაცვალების შემდეგ, ქირქაში სუმბატ და ივანე (II) ორბელებს მოუკლავთ.

წყაროები და ლიტერატურა: დავლიანიძე 1968: 31; მესხია 1979: 17.

ივანე (II) ორბელი - ა. და მანდატურთუხუცესი; გიორგი III-ის კარის წარჩინებული, სამხედრო-პოლიტიკური მოღვაწე 1160-იანი წ-იდან 1177/1778 წ-მდე. ამ სამოხელეო თანამდებობებით მოიხსენიება იგი ქართულ და სომხურ ეპიგრაფიკულ ძეგლებში და ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერებში. ივანე ორბელმა, როგორც მხედართმთავარმა, დიდი როლი შეასრულა მაჰმადიანთა შემოტევების მოგერიებისა და საქართველოს სამხრეთი საზღვრების შემომტკიცების საქმეში; იგი მონაწილეობდა ანისისათვის გადახდილ არა ერთ ბრძოლაში. 1174 წ., როცა გიორგი III-მ შადადიანებს წაართვა ანისი, იგი სამართავად ივანე ორბელს გადასცა. გარდა ანისისა, ივანეს დიდი წვლილი შეჰქონდა საქართველოს შემადგენლობაში შემოსული სხვა სომხური სამფლობელოების (დვინის ოლქი) დაცვის საქმეში.

ივანე (II) დანათესავებული იყო ორ სამეფო ოჯახთან: ერთი მხრივ, ლორე-ტაშირის კვირიკიან მეფეთა სახლთან - მისი მეუღლე რუსუდანი იყო კვირიკე III-ის ასული; მეორე მხრივ, საქართველოს სამეფო სახლთან - ივანეს ასული იყო დავით V-ის ძის, უფლისწულ დემნას მეუღლე (სტეფანოს ორბელიანი). ამ ნათესაურმა კავშირებმა მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრა მის მიერ 1177/1178 წ-ის დემნა უფლისწულის ამბოხად ცნობილი დიდი აჯანყების მოთავეობა, რომელიც მიზნად დემნა უფლისწულის გამეფებას ისახავდა. აჯანყებულები დამარცხდნენ, გიორგი III-მ ივანე ორბელი სასტიკად დასაჯა (დააბრმავა) და ჩამოართვა მის ხელთ არსებული თანამდებობები.

წყაროები და ლიტერატურა: სტეფანოს ორბელიანი 1978: 41-42; აბდალაძე 2005: 33-34; 36-39, 90-104; სილოგავა 1994: 48.

ყუბასარი - ა. 1177/78 - 1185 წწ-ში. ორბელთა აჯანყების დამარცხების შემდგომ გიორგი III-მ ა-ის და მანდატურთუხუცესის სახელოები გადასცა ნაყივჩაღარ ყუბასარს, რომელმაც დიდად უერთგულა მეფეს აჯანყების მიმდინარეობისას. სავარაუდოდ, მანამდე იგი საქართველოში ჩამოსახლებულ ყივჩაღთა ჯარის უფროსი იყო. სტეფანოს ორბელანის ცნობით, გიორგი III-მ „მისცა ყივჩაღსა მას ყუბასარს ... ალაგი მთავრობისა მათისა (ორბელთა) და ამყოფა სპასალარად, გინა სპასპეტად ყოვლისა საქართველოისა“. თამარის პირველი ისტორიკოსი ა-ად მოიხსენიებს მას თამარ მეფის დედის, ბურდუხან დედოფლის გარდაცვალების ეპიზოდში. ისტორიკოსი მას ახასიათებს „კარგ მოყმედ და ჭაბუკად“, „პატრონთაგან გაზრდილად“. თამარის გამეფების დროს იგი უკვე დასნეულებული ყოფილა „ფილენჯად წოდებული“ სენით და წართმეული ჰქონია მეტყველბა და ხელ-ფეხი. დიდგვაროვანმა აზნაურებმა თამარისაგან „განიდებულ უგვაროთა“ (ყუბასარი, აფრიდონი) გადაყენება მოითხოვეს. თამარმა ყუბასარს მხოლოდ სამოხელეო თანამდებობები და მასთან დაკავშირებული ლორე ჩამოართვა, დანარჩენი ქონება კი გარდაცვალებამდე ხელუხლებლად დაუტოვა.

წყაროები და ლიტერატურა: სტეფანოს ორბელიანი 1978: 54; ისტორიანი და აზმა- ნი შარავანდედთანი 1959: 25, 30.

სარგის (I) მხარგძელი - ზაქარია (I) მხარგრძელის ძე, ა. 1185-1187 წწ. მხარგრძელთა საგვარეულომ რამდენიმე ნიჭიერი სახელმწიფო მოღვაწე მისცა საქართველოს სამეფოს, რომელთა შორის გამოირჩეოდნენ სარგის (I) მხარგრძელი, მისი ძეები - ზაქარია და ივანე მხარგძელები. მხარგრძელთა წინაპრები ყოფილან ქურთები, რომლებსაც დაახლოებით, XI ს-ის შუა ხანებში დაუტოვებიათ თავიანთი პირველსაცხოვრისი - „ბაბილონის ქვეყანა“ და დასახლებულან ქვემო ქართლში, იმჟამად ტაშირ-ძორაგეტის სომხურ სამეფოში. მალე ამ სამეფოს მიწა-წყალი (XI ს-ის 60-იანი წწ.) ქართულმა სახელმწიფომ დაიბრუნა. მხარგძელთა რეზიდენცია ხოჟორნი (ჩრდილოეთ სომხეთი) XII ს-ში ორბელთა საგანმგებლოში შედიოდა, რის გამოც მხარგრძელები ორბელთა ვასალები გამხდარან. პირველი ცნობები სარგის (I)-ის შესახებ ქართულ წყაროებში გიორგი III-ის დროიდან ჩნდება. 1161 წ. შადადიანებისათვის ანისის წართმევის შემდეგ, ა-მა ივანე ორბელმა, სავარაუდოდ, სარგისი დანიშნა ანისში თავის „თანაშემწედ“. 1174-1178 წწ-ში ანისის ხელმეორედ შემოერთებისას ივანე ორბელს ქალაქის მმართველობაში სარგისისათვის კვლავ უნდა გადაებარებინა მაღალი თანამდებობა. აღარწინის წარწერაში სარგისი ანტონ ჭყონდიდელთან ერთად „დიდ იშხანთა“ შორისაა მოხსენიებული და „ამირად“ იწოდება. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ მოცემულ შემთხვევაში „მისი ამირობა“ ძორაგეტის მთავრობას გულისხმობდა. ანისის ფლობა-გამგებლობასთან ჩანს დაკავშირებული სარგისის მიერ „შაჰანშაჰის“ (სპარს. შაჰან-შაჰან, მეფეთ-მეფე) ტიტულის ფლობა, რითაც იგი მოხსენიება თანადროულ წყაროებში (შ. მესხია).

1177/1178 წ. ორბელთა ამბოხების დროს სარგის მხარგძელი ორბელთა ვასალობიდან გამოდის და უშუალოდ მეფის მფარველობაში შედის. არ არის გამორიცხული, რომ ამ ნაბიჯს და მხარგძელთა შემდგომ აღზევებას გარკვეულწილად ხელი შეუწყო მისმა ნათესაურმა კავშირებმა და თბილისის მმართველ ოჯახთან მოყვრობამ (მას ცოლად ჰყავდა არწრუნთა შთამომავალი, ვაჰრამის ქალიშვილი საგდუხტი, თბილისის ამირა ვასაკის და ქურდის და; მისი ასული ვანენი კი დაქორწინებული იყო აბასზე, სომეხ კვირიკიანთა შთამომავალზე. სარგის მხარგძელი ა-ად დაინიშნა 1185 ყუთლუ არსლანის ამბოხის შემდეგ. თამარის პირველი ისტორიკოსის დახასიათებით, იგი იყო „კაცი გუარიანი და აღზრდილი ლაშქრობათა შინა და ჭაბუკობათა“, მას თამარმა „უბოძა ლორე სათავადო და სამთავრო სომხითსა შინა, და წყალობა ყო ძისაცა მისისა ზაქარიას დალოცვითა, და ითაყუანა დარბაზის ყმად უმცროსი შვილი მისი ივანე“. დვინის ლაშქრობის შემდგომ ახლო ხანებში, 1187 წ. სარგისი გარდაიცვალა.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 6, 33; მესხია 1979: 223, 276-277, 280-282, 285, 287-288, 291.

გამრეკელ თორელი - ამირახორი 1185-1187 წწ-ში; ა. 1187-1191 წწ-ში. ამირახორობა თამარმა გამრეკელ თორელს უბოძა ყუთლუ არსლანის დასის გამოსვლის შემდეგ, ხოლო 1187 წ., ხოლო ა. სარგის მხარგრძელის გარდაცვალების შემდეგ გამრეკელ თორელი „ამირსპასალარიცა იქმნა“ (ისტორიანი და აზმანი). გამრეკელის სარდლობით განდევნა ქართველთა ჯარმა გელაქუნის თურქები, მისი წინამძღოლობით თამარმა გადამწყვეტი გამარჯვება მოიპოვა ჯავახეთში თავმოყრილ აჯანყებული გიორგი რუსის მომხრეებზე. იგი გარდაიცვალა 1190/1191 წ. თამარ მეფისა და დავით სოსლანის ქორწინების ახლო ხანებში (ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი). თამარის პირველი ისტორიკოსის დახასიათებით, მის შვილებს თამარმა ყველა წყალობა შეუნაჩუნა გარდა თმოგვისა, რომელსაც იგი, სავარაუდოდ, ა-ობით ფლობდა.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 33, 55. ცხოვრება მეფეთ მეფისა თამარისი 1959: 122. მესხია 1979: 105.

ჭიაბერი - მანდატურთუხუცესი და ა. 1190-1191 წწ-ში გამრეკელ თორელის გარდაცვალების შემდეგ მცირე ხნით (1190-1191) ჭიაბერი მანდატურუხუცესის სახელოსთან ერთად ა-ის ხელის მფლობელიც უნდა ყოფილიყო (შ. მესხია). ამ თანამდებობებით იხსენიება იგი მის მიერ მღვიმისადმი მიცემული „დაწერილის“ თავში, ხოლო დამტკიცებებში - მხოლოდ მანდატურთუხუცესად (სრულად იხ. მანდატურთუხუცესი ჭიაბერი).

წყაროები და ლიტერატურა: ქისკ 1984: 95-98; მესხია 1979: 105.

ზაქარია (II) მხარგძელი - ა. სარგის მხარგძელის ძე, „დიდი იშხანი“, ა. 1190/1191-1207/1210/1212 წწ.; მანდატურთუხუცესი 1206 წ-დან გარდაცვალებამდე. გამრეკელ თორელის გარდაცვალების შემდეგ, თამარის ისტორიკოსების ცნობით, თამარ მეფემ ა-ობა უბოძა ზაქარიას, „მჯდომსა სომეხთა მეფის ადგილსა, პატრონსა ლორისასა“. მასვე, „მოყმესა ღირსსა სპასპეტობისასა“, დამატებით მისცეს ქალაქი რუსთავიც, ხოლო ა. გამრეკელ თორელის საგანმგეო თმოგვი სარგის ვარამის ძეს უბოძეს. 1199 წ. ანისის ხელახალი შემომტკიცების შემდგომ თამარმა იგიც ზაქარიას გადასცა. ანისის ფლობამ ზაქარიას შემატა „შაჰინშაჰის“ ტიტულიც (შ. მესხია). სომხურ ისტორიოგარაფიაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ანი-შირაკის მფლობელ მხარგძელთა ეს ტიტული იმის მიმანიშნებელია, რომ „ზაქარიანებმა“, როგორც სომეხი ბაგრატუნების მემკვიდრეებმა, ფაქტობრივად აღადგინეს სომხური სახელმწიფო, რომელიც მხოლოდ ფორმალურად ცნობდა საქართველოს სამეფოს უზენაესობას. ამ მოსაზრების საპირისპიროდ ქართულ ისტორიოგრაფიაში მიჩნეულია, რომ ამგვარი დასკვნების საფუძველს ზაქარია მხარგძელისა და მისი ვაჟის ტიტული „შაჰინშაჰი“ არ იძლევა, რამდენადაც ის ჯერ კიდევ XII ს-ის შუა ხანებში საკუთარ სახელადაა დადასტურებული, ასევე საკუთარი სახელია იგი ზაქარიას შთამომავლებში (ა. აბდალაძე).

1206 წ. ჭიაბერის გარდაცვალების შემდეგ, ზაქარია ა-მა მანდატურთუხუცესის სახელოც მიიღო. ამის შემდეგ ეს თანამდებობაც გარკვეული ხნის განმავლობაში მხარგძელთა სახლის სამემკვიდრეო თანამდებობად იქცა (შ. მესხია).

ზაქარია, მიუხედავად იმისა, რომ „გარნა ყოვლითურთ მართლმადიდებლობისა მოსავი“ იყო, მისი ძმის, მსახურთუხუცეს ივანესაგან განსხვავებით, ბოლომდე სომხური (ანტიქლკედონური) სარწმუნოების ერთგული დარჩა. თამარის ისტორიკოსთა თანახმად, მისი წინადადებით მოეწყო ქართველ-სომეხი სამღვდელოების პაექრობა სარწმუნოების შესახებ, რომელიც სომეხთა დამარცხებით დამთავრდა. მიუხედავად ანტიქალკედონური რწმენისა, ზაქარია, როგორც მთავარსარდალი, რათა ჯარში შესაძლო დაპირისპირებები თავიდან აეცდინა, რწმენის საკითხებში კომპრომისული გადაწყვეტილებების მოძებნას ცდილობდა. მაგ., მოლაშქრეთათვის მოწყობილ საველე ეკლესიებში მას უცდია სომხური და ქართული საეკლესიო კალენდრების დაახლოება (შ. მესხია). სპარსეთის ლაშქრობიდან გამარჯვებული და დიდი ალაფით დაბრუნებული ა. და მანდატურთუხუცესი ზაქარია მალევე გარდაიცვალა, ცოტა ხნით ადრე თამარის გარდაცვალებამდე. ამიტომ მისი გარდაცვალების თარიღი სამეცნიერო ლიტერატურაში ისევე საკამათოა, როგორც თავად თამარის გარდაცვალების თარიღი - 1207, 1210 ან 1212 წწ.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 55, 81-90; ბასილი ეზოსმოძღუარი 1959: 123; მესხია 1979: 264, 300; აბდალაძე 2005: 123-124.

ივანე (I) მხარგძელი - სარგის მხარგძელის ძე, ზაქარია ამირსპასალარის ძმა. თამარის კარის გამოჩენილი სამხედრო-პოლიტიკური მოღვაწე. მსახურთუხუცესი და ათაბაგ-ამირსპასალარი 1205 წ-დან. (სრულად იხ. ათაბაგი ივანე ივანე (I) მხარგძელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 137-138; ანთელავა 1983: 136.

შანშე/შაჰანშა (I) მხარგძელი - ზაქარია მხარგძელის ძე, მანდატურთუხუცესი 1123-1262 წწ-ში; ა. 1240-იან-1262 წწ-ში. ისტორიკოს ვარდანის ცნობით, ზაქარიას მისთვის საგანგებოდ დაურქმევია შაჰანშაჰი (შანშე), რითაც სურდა ხაზი გაესვა ანისის მიმართ მის მემკვიდრეობით უფლებებზე. მამის გარდაცვალების შემდეგ შანშე ივანე ათაბაგის მეურვეობით აღიზარდა. ა-ად იწოდება მცირეწლოვანი შანშე ანისის 1215 წ-ის წარწერაში, მაგრამ ფაქტობრივ ამ სახელოს ფლობდა მისი ბიძა და მეურვე ათაბაგი ივანე მხარგრძელი. შანშე ა-ის მოვალეობას ასრულებდა დროებით, 1240-იანი წწ-ში ავაგ ათაბაგის ურდოში ყოფნის დროსაც (სრულად იხ. მანდატურთუხუცესი შანშე (I) მხარგძელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 169, 180-187, 190-192, 208, 212-213; ქისკ 1984: 116, 120; მესხია 1979: 45-46, 272-273, 316; ჯოჯუა, გაგოშიძე: 2012/2013: 265-269, 270-272.

ავაგ მხარგძელი - ივანეს ათაბაგის ძე, ა. და ათაბაგი 1227-1250 წწ-ში; „ვაზირთუხუცესი“, საქართველოს უპირველესი მოხელე. ხანგრძლივად (ხუთი წელი) იმყოფებოდა ურდოში რუსუდან მეფის დავალებით. ამ დროის განმავლობაში ა-ის მოვალეობას ასრულებდა ავაგის ბიძაშვილი, ზაქარია ამირსპასალარის ძე და ამ სახელოს მემკვიდრე შანშე (I), რასაც ადასტურებს 1246 წ-ის ორომოსის და ანისის სომხურ წარწერებში მისი მოხსენიება „სპასალარად“ და „სპარაპეტად“. ავაგის უმემკვიდრეოდ გარდაცვალების შემდგომ ა-ის სახელო შანშე (I)-ის სახლში გადავიდა და იგი შანშეს ძემ ზაქარიამ დაიკავა (სრულად იხ. ათაბაგი ავაგ მხარგრძელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 171, 173, 197; მესხია 1979: 312-313.

ზაქარია (III) შანშე (I)-ის ძე - ა. 1250-1262 წწ-ში. ავაგის გარდაცვალების შემდეგ 1250 წ. ა-ის სახელო შანშეს სახლში დაბრუნდა და იგი ულუ დავითის დროს შანშე (I)-ის უფროსმა ძემ, ზაქარია (III)-მ დაიკავა (ჟამთააღმწერელი). ზაქარია ა-ად მოიხსენიება ჯერ კიდევ ავაგ ათაბაგისა და მანდატურთუხუცეს შანშე (I)-ის სიცოცხლეში. როგორც ა., ჟამთააღმწერელთან იგი დასახელებულია იმ ქართველ დიდებულთა შორის, რომლებმაც ლაშა გიორგის ძეს საზეიმო დახვედრა მოუწყვეს. შანშეს და ავაგის სახლებს შორის ა-ის სახელოს დასასაკუთრებლად ფარული ურთიერთქიშპი და დაპირისპირება განსაკუთრებით აშკარა გახდა, როცა შანშე მხარგძელმა ლაშას ძე დავითს დაუჭირა მხარი, ხოლო ავაგ ათაბაგი დავით რუსუდანის ძის ბანაკში აღმოჩნდა (ჟამთააღმწერელი), თუმცა ორივე დავითის გამეფებამ ამ ურთიერთდაპირისპირებას საფუძველი გამოაცალა. დავით ულუსადმი ა. ზაქარიას ერთგულება განპირობებული იყო მისი ქორწინებითაც „უხტიაცის“ (ოლთისის) მფლობელ მეჭურჭლეთუხუცეს და სამცხის სპასალარ სარგის (I) ჯაყელის ასულზე (კირაკოს განძაკეცი). რამდენადაც სარგისი მონღოლების წინააღმდეგ ამბოხებულ დავით ულუს ედგა მხარში, ზაქარიაც მონღოლებს განუდგა და დავით ულუსთან ერთად დავით ნარინთან გადავიდა ქუთაისში. მცირე ხნის შემდეგ, 1261/1262 წ. იგი ულო ყაენის კარზე ფიცით მიიტყუეს და მოკლეს. მალევე მწუხარებით აღესრულა ზაქარიას მამა, მანდატურთუხუცესი შანშეც (ჟამთააღმწერელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 219, 227, 250; მესხია 1979: 314, 269, 314, 315.

ივანე აბულეთის ძე - ათაბაგ-ა. 1262-1272 წწ-ში. 1260-იან წლებში დემეტრე II-ის მეფობის პირველ წლებში ათაბაგისა და ა-ობის სახელოები მცირე ხნით კვლავ ერთი პირის ხელში გაერთიანებულა. ეს პირი იყო დემეტრე II-ის თანამებრძოლი ივანე აბულეთისძე (სრულად იხ. ათაბაგი ივანე აბულეთისძე).

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 282; ბერძენიშვილი 1966ა: 74-113; შანიძე, ცისკარიშვილი 1968: 17-26; კიკნაძე 1982: 195; მურადიანი 1977: 228-229.

სადუნ მანკაბერდელი - ათაბაგი და ა. 1272-1281/1282 წწ., გასომხებული ქურთი, მისი პოლიტიკური კარიერა დაიწყო ავაგ მხარგრძელის ასულის ეჯიბობით (1272 წ-დე). მონღოლთა სამსახურში დაწინაურებული და საქართველოს ათაბაგის თანამდებობამდე აღზევებული, ჭკვიანი მედროვე, დიდი სიმდიდრისა და გავლენის პატრონი. გარდაიცვალა 1782 წ. (სრულად იხ. ათაბაგი სადუნ მანკაბერდელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 270; მესხია 1979: 317; მურადიანი 1977: 177. 228-229.

ხუტლუბუღა - სადუნ მანკაბერდელის ძე, ა. 1282-1289 წწ-ში; ათაბაგი და ა. 1289/1290-1293 წწ-ში. სადუნის გარდაცვალების (1282) შემდეგ, დემეტრე II-მ მის ძეს, ხუტლუბუღას მხოლოდ ა-ობა უბოძა - „სპასპეტობისა პატივსა აღიყვანა“, რითაც ცდილა ა-ის და ათაბაგის სახელოების კვლავ გათიშვას. ამით მეფეს ხუტლუბუღას დიდი უკმაყოფილება გამოუწვევია. ხუტლუბუღამ, როგორც კი შესაძლებლობა მიეცა, უაღრესად დაამძიმა დემეტრე მეფის მდგომარეობა მისი საქმის განხილვის დროს მონღოლთა წინაშე. დემეტრეს სიკვდილით დასჯის (1289) შემდეგ ხუტლუბუღას რეკომენდაციით გაამეფეს მონღოლებმა აღმოსავლეთ საქართველოში დავით ნარინის ძე ვახტანგ II (1289-1293). ვახტანგ II-ისაგან ხუტლუბუღამ ათაბაგისა და ა-ის სახელოები კვლავ ერთად მიიღო და რამდენიმე წლით მოახერხა დიდი ძალაუფლების ხელში ჩაგდება. 1293 წ-ის შემდეგ მისი სახელი წყაროებიდან ქრება.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 282, 284, 289-291; მესხია 1979: 317. კიკნაძე 1982: 189.

მხარგძელი - შანშე (I)-ის ძე, ა. 1285 წ., ათაბაგი და ა. დემეტრე II-ის მეფობის მიწურულს. ამ თანამდებობებით იხსენიება იგი 1285 წ-ის არუჭის, აგრეთვე სანაინისა და უთრილის სომხურ წარწერებში.

წყაროები და ლიტერატურა: მესხია 1979: 317.

შანშე (II) მხარგძელი - დიდი შანშეს (I) შვილიშვილი, მანდატურთუხუცეს ივანე (II) მხარგრძელის ძე, ათაბაგ-ა. XIII ს-ის 90-იანი წწ-ის მეორე ნახევარში 1310 წ-მდე; მონღოლთა სამსახურში ჩამდგარი მოხელე; იმდროინდელი პოლიტიკური მოვლენების ერთ-ერთი აქტიური მონაწილე. იგი მოციქულობდა ყაზან ყაენს ბექა ჯაყელთან, რათა მასთან აღსაზრდელად გამოეგზავნა ყრმა გიორგი (მომავალი გიორგი V). ჟამთააღმწერელი შანშეს დავით VIII-ის წინააღმდეგ მონღოლთა სადამსჯელო ექსპედიციის წევრად მოიხსენიებს. „ათაბაგ-ამირსპასალარი შაჰანშა“ იხსენიება 1310 წ-ის ერთ-ერთ სომხურ წარწერაში, ხოლო მხოლოდ ათაბაგად მისი ძმის, ათაბაგ ვაჰრამის, საფლავის ქვის ქართულენოვან ეპიტაფიაში.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 304, 306, 308, 309; მესხია 1979: 317; მურადიანი 1977: 178.

ყვარყვარე (I) ჯაყელი - მანდატურთუხუცეს ბექა (I)-ის ძე, ა. და სამცხის სპასალარი 1334-1361 წწ-ში. XIV ს-ის შუახანებიდან ა-ის სახელო სამცხის მმართველ ჯაყელთა ხელში გადავიდა. ამ პერიოდში ა-ობის მფლობელია მანდატურთუხუცეს ბექა (I)-ის (1285-1308) მეორე ვაჟი ყვარყვარე (I). იგი ა-ად იწოდება ზარზმის ფრესკულ წარწერაში, ხოლო ანჩის ომფორზე მოთავსებულ წარწერაში იგი გარდაცვლილად („სულკურთხეული“) და „ამირსპასალარად და სამცხის სპასალარად“ იწოდება.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟორდანია 1897: 186; თაყაიშვილი 1914: 183; ბერიძე 1954: 125.

აღბუღა (I) ჯაყელი - ძე სამცხის სპასალარ ყვარყვარე I-ისა, ა. და სამცხის სპასალარი 1361-1391 წწ-ში., სჯულმდებელი. აღბუღა ა-ად იხსენიება ბექა-აღბუღას სამართლის შესავალში, ზესხევის (ხოვლეს) ეკლესიის წარწერებსა და ხელნაწერთა მინაწერებში (სრულად იხ. ათაბაგი აღბუღა ჯაყელი).

წყაროები და ლიტერატურა: სამართალი ბექასი და აღბუღასი 1963: 425, 450; ქისკ 2014: 20; კლდიაშვილი 1986: 64-70. დ. კლდიაშვილი

ასასი - (არაბ.`sas - დარაჯი, მოთვალთვალე). ქალაქის საპოლიციო აპარატის დაბალი რანგის მოხელე, მოურავის იასაული. აღმოსავლეთის დიდი ქალაქების ხელისუფლები (ამირები, ტარუღები) ა-ებისა და მათი მეთაურის - ასასბაშის - საშუალებით ახერხებდნენ წესრიგის დაცვას. საქართველოს ქალაქებშიც ა-ები, ე.წ. „მოურავის ხალხი“, ორი-სამი კაცის შემადგენლობით, მუდმივად თან ახლდნენ მოურავს (იხ.). ისინი უშუალოდ მოურავს მოახსენებდნენ მოსალოდნელ ან ჩადენილ დანაშაულებათა შესახებ და აღასრულებდნენ მის განკარგულებებს. ა-ის მოვალეობათა შესახებ დეტალურადაა საუბარი იოანე ბატონიშვილის პროექტში სახელმწიფო წყობილების რეფორმის შესახებ (1799). ა-ებს ღამით ქურდებისაგან უნდა დაეცვათ სავაჭრო ადგილები, სახლები და სხვ.; უნდა შეეპყროთ სამართალდამრღვევები და წარედგინათ მოურავისთვის; დახმარება უნდა გაეწიათ მოსახლეობისათვის ხანძრის დროს. ა-ების შენახვა ქალაქის მოსახლეობას ევალებოდა, ისევე, როგორც სხვა მოხელეებისა. არსებობდა სპეციალური გადასახადი - „ა-ების ფული“, რომელსაც იხდიდნენ ვაჭრები და ქალაქის ხელოსნები.

წყაროები და ლიტერატურა: სს 1909: 528-531; ხეც H-2155; სურგულაძე 1952: 427; Месхиа 1959: 255, 297; ქსე 1975: 625. ხ. ბაინდურაშვილი

ბაზიერთუხუცესი - მმართველობის ცენტრალური აპარატის მოხელე XVII-XVIII სს-ის საქართველოში. მას ებარა ნადირობასთან დაკავშირებული ყოველგვარი საორგანიზაციო და სამეურნეო საქმიანობა. ერთიანი ფეოდალური მონარქიის პერიოდში ამ საქმეებს მონადირეთუხუცესი (იხ.) განაგებდა, ხოლო საქართველოს დაშლის შემდეგ - ბ. სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით, „ბაზი“ შევარდენია, ხოლო „ბაზიერი“ - მეშევარდნე, შევარდენთა მწვრთნელი. ბ. თავის საქმიანობას უძღვებოდა ბაზიერებისა და მეძაღლეთუხუცესის დახმარებით, რომლებიც იყოფოდნენ სხვადასხვა სახეობის მონადირე ფრინველთა და ძაღლთა მწვრთნელებად. ბაზიერები სანადირო ფრინველთა გამოზრდა-გაწვრთნასთან ერთად პასუხისმგებელნი იყვნენ „საშევარდნო გადასახადის“ აკრეფაზეც. ბ-ის უფლება-მოვალეობებს ეხება იოანე ბატონიშვილი თავის „კალმასობაში“: „ბაზიერთუხუცესი ყოველთა მონადირეთა უფროსია და ყოველი სანადირო ადგილნი, მინდვრისა თუ ტყისა, თუ ჭალისა, და ფრინველი მის ხელქვეშ უნდა იყოს, რომ უიმისოდ ვერავინ ინადირებდეს, მეტადრე ყარაიაზედ და იორშია“. ბ-ს ჰქონდა ჩაბარებული „სანადირო ფრინველნი, სანადირო ძაღლნი ... მეძაღლეები და ბაზიერები“. ამრიგად, გარდა მონადირე ფრინველთა და ძაღლთა მოშენება-მოვლისა, ბ-ის მოვალეობა ყოფილა მეფის სანადირო ადგილ-ნაკრძალების დაცვა, რასაც მის უწყებაში შემავალი ტყისმცველები და „ჯელგის კაცნი“ ემსახურებოდნენ. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა გამოეჩინა ბ-ს სამეფო სანადირო ზონების - ივრის ხეობისა და ყარაიის - დაცვის საქმეში. აქ მას მუდამ მზად უნდა ჰქონოდა სამეფოდ „შემოღობილნი ადგილნი და ნადირნი დამწყვდეულნი...“ (ოანე ბატონიშვილი). გარეშე პირებს, ბ-ისაგან ნებართვის მიღების შემთხვევაში, მხოლოდ მთიან ზოლში შეეძლოთ ნადირობა. ბ-ს წილი ჰქონდა მეფის სანადირო და სათევზაო ადგილებიდან მიღებულ შემოსავლებში, სანადირო წესების დამრღვევთა ჯარიმებში, ქალაქის საბაჟო გადასახდებში და, აგრეთვე, რიგითი ბაზიერებისა და ტყისმცველების შემოსავლებში.

წყაროები და ლიტერატურა: იოანე ბატონიშვილი 1936: 215-216; დასტურლამალი 1970: 687-688; სურგულაძე 1952: 222; ჩხატარაიშვილი 1979: 172.

ბაზიერთუხუცესები. XVI-XVIII სს.

აბაზაძე ზაალ - ბ. 1610-იანი წწ.

პაპუა მუხრანისბატონიშვილი - ბ. 1627 წ.

ბაირამყული - ბ. 1649-1652 წწ.

შიოშ - ბ. XVII ს-ის პირველი ნახ.

დავით/დათუნა - ბ. 1643-1669 წწ.

ბეჟან - ბ. 1699-1725 წწ.

ორბელიშვილი ოთარ - ბ. 1693-1699 წწ.

ერისთვიშვილი ავთანდილ - ბ. 1693-1699 წწ.

ზაზა - ბ. 1739 წ.

გივი - ბ. 1739-1741 წწ.

ზაალ - ბ. 1741 წ.

აბაშიძე პაატა - ბ. 1741 წ.

ავთანდილ - ბ. 1741-1742 წწ.

დავით - ბ. 1743 წ.

გივი - ბ. 1739-1740 წწ.

წყაროები: პალ 2015: 170; ქსის 1955: 366, 386; მსეი 1953: 19, 37-38; ქსძ 1970: 742-746; სეა: ფ. 1450, დ. 35, ს. 43; დ. 25, სს. 36, 38; დ.4, ს.261; ფ.1449-2592; ხეც: Aდ-502, Aდ-503, Aდ-1421.

Ad-403 1697 ყმისა და მამულის ნასყიდობის წიგნი მიცემული სომხითის მელიქის მირიმანიძე ავთანდილ ქამარბეგისშვილის მიერ ზურაბ თუმანიშვილისათვის.

მ. სურგულაძე

ბოქაულთუხუცესი - ცენტრალური მმართველობის საპოლიციო აპარატის მოხელე, ე.წ. „ხელჯოხიანთა“ რიგისა. მას, როგორც აღმასრულებელი აპარატის მოხელეს, ევალებოდა სხვადასხვა სახის ბრძანებებისა და განკარგულებების შესრულება, აგრეთვე სასამართლო განაჩენის აღსრულება. როსტომის დროიდან (XVII ს.) საპოლიციო აპარატში ბ-ს ეშიკაღასბაშის (იხ.) შემდგომ მეორე ადგილი ეკავა და, საფიქრებელია, მასვე ემორჩილებოდა. ბ. ქართულ წყაროებში პირველად იხსენიება 1565 წ-ით დათარიღებულ საბუთში და, როგორც ჩანს, ამ დროს იგი უკვე იყო „ხელჯოხიანთა“ უფროსი, მაგრამ ეშიკაღასბაშის სახელოს შემოღების შემდეგ ბ-ები სამოხელეო იერარქიაში ერთი საფეხურით ჩამოქვეითდნენ. სწორედ ამიტომ შუა საუკუნეების საქართველოში მიღებული წესი - ერთი სამსახურის მოხელეთა უფროსის აღნიშვნა იმავე სამოხელეო ტერმინზე „უხუცესის“ დამატებით (როგორიცაა, მაგ., მოლარე - მოლარეთუხუცესი და სხვ.), ამ შემთხვევაში დარღვეულია. ბოქაულების, იმავე იასაულების უშუალო უფროსი ეშიკაღასბაში იყო და არა ბ., მიუხედავად იმისა, რომ ბ-ს იგივე ფუნქცია ჰქონდა, რაც ეშიკაღასბაშს. ამ ფუნქციური იდენტობის გამო ქართულ-სპარსულ ისტორიულ საბუთებში ქართული ტექსტის „ბოქაულის“ სპარსულ შესატყვისად რეგულარულად გამოიყენება „ეშიკაღასი“. ბ-ს საპოლიციო ფუნქციები უნდა შეესრულებინა სამეფო მეჯლისის დროსაც. „დასტურლამალის“ მიხედვით, მას ევალებოდა სასახლეში წესრიგზე ზრუნვა, სტუმრების შეგებება, მათთვის შესაფერისი ადგილის მიჩენა და მუდმივად თვალყურის დევნება. ბ-ობა საპატიო თანამდებობა იყო, მას მხოლოდ დიდი ფეოდალური საგვარეულოების წამომადგენლები ფლობდნენ - ორბელიშვილები, ციციშვილები, ერისთვისშვილები და სხვ. ამავე დროს ბ-ებს ერთდროულად რამდენიმე სხვა თანამდებობაც შეიძლებოდა ჰქონოდათ წყალობად მიღებული. ბ-ს შემოსავალი „საბოქაულთუხუცესო“ თავლიდარისაგან ეძლეოდა.

წყაროები და ლიტერატურა: დასტურამალი 1973: 477; სურგულაძე 1952: 265-270; გაბაშვილი 1942: 187-188.

ბოქაულთუხუცესები. XVII-XVIII სს. ქართლი

დავითიშვილი დავით - ბ. 1608-1637 წწ., ახალდაბის მოურავი 1634 წ.; დირბის მოურავი 1635 წ. (პალ 1993: 26-28; ქსის 1955: 90).

ჯაზდან - ბ. 1623-1632 წწ. (პალ 2015: 469).

ბარათაშვილი ყაფარბეგ - ბ. 1627 წ. (ქსის 1955: 60, 62).

ბარათაშვილი ქაიხოსრო - ბ. 1619-1626 წწ. საბარათაშვილოს სარდალი, მეკობრისმძებნელი 1623 წ. ქალაქის მოურავი 1626 წ., დედოფლის სახლთუხუცესი 1627-1642 წწ. (პალ 1991: 446).

ბარათაშვილი ფალვანხოსრო - ბ. 1628-1646 წწ. (პალ 1991: 444).

დავითიშვილი ელიზბარ - ბ. 1634-1666 წწ. (პალ 1993: 28-29).

დიასამიძე ლუარსაბ - ბ. 1634 წ. (პალ 1993: 79).

ჯავახიშვილი როინ - ბ. 1634-1638 წწ.; მდივანბეგი 1638-1669 წწ. (პალ 2015: 406, 457-459; ქსის 1955: 126).

[ბარათაშვილი] ხოხონა - ბ. 1638 წ. (პალ 2015: 406).

სოლაღაშვილი ელიზბარ - ოხიაყორჩი 1637-1657 წწ.; ბ. 1639 წ., ყეენის მუსაიბი 1661 წ. (პალ 2007: 183).

ენდრონიკეშვილი დემეტრე - ბ. 1640 წ. (პალ 1991: 151).

ბარათაშვილი ოთარ - ბ. 1642 წ. ((ქსოის 1984: 20; პალ 1991: 430-431).

საგინაშვილი ანდერმან - ბ. 1643-1657 წწ. ეშიკაღასბაში 1651 წ. (პალ 2007: 113).

ედიშერ - ბ. [1648]-1659 წწ. (პალ 1993: 110).

გურგენ - ბ. 1651 წ. (პალ 1991: 746).

ბარათაშვილი ზაალ - ბ. 1656-1676 წწ. (პალ 1991: 415-416).

ჯავახიშვილი ქაიხოსრო - ბ. 1656 წ. (პალ 2015: 465).

სოლაღაშვილი ზურაბ - ბ. 1657-1658 წწ. სამეფო კარის სახლთუხუცესი 1661-1675 წწ. (პალ 2007: 184; ქსის 1955: 270, 273).

იესე მუხრანის ბატონიშვილი - ბ. 1658-1688 წწ. დიღმის მოურავი 1687-1697 წწ.

შალიკაშვილი როჭიკა - ბ. 1660 წ. (პალ 2015: 112-113).

ამილახორი რევაზ - ბ. 1669 წ. (პალ 1991: 125).

ფალავანდიშვილი ზაალ - ბ. 1670 წ. (პალ 2007: 282).

ბარათაშვილი საამ - ფარეშთუხუცესი 1671 წ.; ბ. 1670-1690 წწ. სახლთუხუცესი 1690 წ. (პალ 1991: 441-443).

ციციშვილი ვახტანგ - ბ. 1672 წ-ის ახლო; მოლარეთუხუცესი 1684-1695 წწ. (პალ 2015: 255).

ბარათაშვილი პაპუა - ბ. 1676 წ. (პალ 1991: 434-435).

როჭიკაშვილი პაპუნა - ბ. 1676 წ. (პალ 2007: 82).

საგინაშვილი ზაალ - ბ. 1677 წ. (პალ 2007: 116).

ბარათაშვილი შიოშ - ბ. 1679-1698 წწ. (პალ 1991: 455; პალ 2015: 171).

შალიკაშვილი იბაშერ - ბ. 1682-1699 წწ. (პალ 2012: 111).

ციციშვილი ფარსადან - ბ. 1684-1700 წწ. (პალ 2015: 273-75).

ამილახორი იოთამ - ბ. 16861692 წწ., ზემო ქართლის სარდალი, გორისა და ქრცხილვანის მოურავი 1692-1698 წწ., (პალ 1991: 124-125).

მოურავიშვილი ზაალ - ბ. 1688-1692 წწ. (პალ 2007: 97-98).

სოლაღაშვილი ბეჟან - ბ. 1689 წ. (პალ 2007: 180).

ერისთავი ბაინდურ - ბ. XVII ს-ის მიწურული. (პალ 1993: 139).

ერისთვისშვილი ზურაბ - ბ. 1693-1699 წწ. (პალ 1993: 148).

ორბელ - ბ. 1695-1697 წწ. (პალ 331: 331).

ორბელიშვილი გორჯასპ - ბ. 1696-1699 წწ. (პალ 2007: 332).

როჭიკაშვილი ზაალ - ბ. 1699 წ. (პალ 2007: 82).

რუსი - ბ. 1725 წ. (დსსი 1940: 216-217).

საგინაშვილი ზურაბ - ბ. 1759 წ. (გიდ 2008: 400).

ბეჭდის ლეგენდა: ბოქაულთუხუცესი ბაინდერ

ხეც, Hd-2149, [XVII] ს. ბაინდურ არაგვის ერისთავისშვილის მიერ გივი ამილახვრისათვის მიცემული კეთილმოყვრობის წიგნი.

კახეთი:

ჯორჯაძე პ]აპუა - ბ. [ენისელთ] მოურავი 1630-1636 წწ. (ქსოის 1984: 11; პალ 2015: 514).

ავალიშვილი ავალ - ბ. 1646-1655 წწ., კისისხევის მოურავი (პალ 1991: 73-74).

მამუკა - ბ. 1670 წ. (პალ 2004: 34).

ზაალიშვილი გორჯასპ - ბ. ფაგაბაში, სარქართუფროსი, გომბორის მოურავი (პალ 1993: 197).

ენდრონიკაშვილი რევაზ - ბ. 1693-1695 წწ. ქიზიყის მოურავი 1696-1700 წწ. (პალ 1991: 155; ქსის 1955: 370).

გურამიშვილი გურამ - ბ. 1694 წ. იგი თან ახლდა ერეკლე ბატონიშვილს რუსეთსა და ისპაჰანში და დიდ დახმარებას უწევდა ტახტზე ასვლაში. გაწეული სამსახურისათვის ნაზარალი-ხანმა მას დაუმტკიცა მისი განაყოფის მამულები და ბ-ობა (პალ 1991: 742-743).

ჩოლაყაშვილი დემეტრე - ბ. 1694 წ. (პალ 2015: 220; გიდ 2008: 480)

მაყაშვილი გურგენ - ბ. 1703 წ. (ქსის 1955: 404).

ბადურ - ბ. 1711 წ. (გიდ 2008: 230).

[მაყაშვილი] მაყა - ბ. 1711-1721 წწ. (გიდ 2008: 231, 238, 239, 517).

იმერეთი:

ზაალ - ბ. 1565-1583 წწ. (პალ 1993: 195).

ჭილაძე ჯავახ - ბ. 1628-1639 წწ. (პალ 2015: 345).

ელიზბარა - ბ. 1658-1675 წწ. (პალ 1993: 122).

ვ. კეკელია

განმგეთუხუცესი - იგივეა, რაც ეზოსმოძღვარი, ეპიტროპოსთა (იკონომისთა, აბრამადთა, მოურნეთა) უხუცესი, მეთაური; შედიოდა მანდატურთუხუცესის უწყებაში. ტერმინი გ. გამოხატავს იმ ცვლილებას, რაც მოხელეთა ფუნქციურ დანაწევრებას უნდა მოჰყოლოდა საქართველოს ერთიან სამეფოში. „ხელმწიფის კარის გარიგებაში“ გ-ს ჩამოცილებული აქვს ძველი ეზოსმოძღვრის სამხედრო ფუნქციები და დატოვებული აქვს მხოლოდ სამეურნეო-ორგანიზაციული. მეფის გ. სათავეში ედგა საგანმგეოს, მისი ხელქვეითი მოხელეები იყვნენ საგანმგეოს მუქიფი და მეჯამეთუხუცესი (სრულად იხ. ეზოსმოძღვარი).

წყარო და ლიტერატურა: ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 93-94; ჯავახიშვილი 1982: 298, 301-302; ანთელავა 1983: 69-76.

დ. კლდიაშვილი

გზირი - მმართველობის ადგილობრივი აპარატის ქვედა რგოლის წარმომადგენელი. ტერმინი გ. საქართველოში ჩნდება გვიანდელ შუა საუკუნეებში. გ-ის ძირითადი ფუნქცია იყო სოფლებში ხელისუფალთა ბრძანების/განკარგულების ადგილზე მიტანა, აღსრულება, ვინმეს გამოძახება. არსებობს მოსაზრება, რომ გ-ის ინსტიტუტი თავდაპირველად ქართლში მხოლოდ მომთაბარე თათრებისთვის შეიქმნა, ვინაიდან „დასტურამალში“ გ. მხოლოდ იმ პარაგრაფშია ნახსენები, რომელიც ელს ეძღვნება. გ-ის სასარგებლოდ დაწესებული იყო გადასახადი - საგზირო. სოციალური წარმომავლობით გ-ები გლეხები იყვნენ. შემონახულია მხოლოდ XVIII ს-ის რამდენიმე გ-ის სახელი გვარის გარეშე.

წყაროები და ლიტერატურა: დასტურამალი 1970: 554-561; სურგულაძე 1952: 412.

ვ. კეკელია

ეზოსმოძღვარი - (შდრ. აბრამადი, განმგეთუხუცესი, ნაზირი). სულხან-საბას ლექსიკონის მიხედვით, ე.მ. „საგანგიოთა განმგებელია“, „სხვათა ენით“ (თათართა) იგივე ნაზირია: „ქართულად სალაროს ნაზირს აბრამადი და ქარხანის ნაზირს ეზოსმოძღვარი ჰქიან“. მისივე განმარტებით, „გამგე“ იგივე გამრიგებელია, ხოლო „გამგებელი“ - მოურნე. ნ. ჩუბინაშვლის მიერ ე.მ. განმარტებულია როგორც მნე, სახლის გამგებელი, ნაზირი, იგივე რაც „приставник, домоправитель, дворецкий“. II ს-ის არმაზის ბილინგვის არამეულ ტექსტში ამ თანამდებობის აღმნიშნელი არამეული სიტყვა ბიბლიური წიგნების უძველესი ქართული რედაქციების გათვალისწინებით გადმოიცა, როგორც „ეზოჲს მოძღვარი“ (გ. წერეთელი). ბილინგვისავე ბერძნულ ტექსტში მას შეესატყვისება ტერმინი „ეპიტროპოსი“ (იგივე იკონომისი); სომხურში მისი შესატყვისია „ჰაზარაპეტი“.როგორც ვარაუდობენ, ე.მ. ქართლის სამეფოში განაგებდა სახელმწიფო შემოსავალს და სათავეში ედგა სამეფო მეურნეობას. ე.მ-ს უშუალო კავშირი უნდა ჰქონოდა სამხედრო საქმესთანაც და, სავარაუდოდ, მის ერთ-ერთ ფუნქციას ასევე წარმოადგენდა სამეფო დაცვის რაზმების, ანდა სამეფო მიწებზე მსხდომი ერიდან („ტაძრეულთაგან“) გამოყვანილი ჯარის ხელმძღვანელობა (გ. მელიქიშვილი). ე.მ. ასევე შეესაბამება ლათინურ-ბერძნულ-ტერმინი: ცუბიცულარიუს (მეფის კარის განმგებელი, კარის წინ მორიგედ მდგომი), რომელსაც ქართულში შეესატყვისებოდა „მესაწოლე“ (მ. მაისურაძე).

XI-XIII სს-ში სასახლის აპარატის დანაწევრების შედეგად სამეფო კარზე ე.მ-მესაწოლეს აღარ ვხვდებით და მეფისა და საწოლის დაცვა ცალკე უწყების, მესაწოლეთუხუცესის ხელში გადადის. მიუხედავდ ამისა, ე.მ-განმგეთუხუცესს სასახლის ცერემონიალების დროს მაინც შემორჩა მეფის უშიშროების დაცვის ზოგიერთი ფუნქცია (ი. ანთელავა). მეფეთ კურთხევის ცერემონიალის დროს „ეზოთ-უხუცესსა ჩუხჩარეხსა, მეაბჯრეთ-უხუცესსა სამეფო ფარი და ლახტი ჰქონდეს და ქარქაში; უკან უდგეს მეფესა“ (წესი და განგება მეფეთ კურთხევისა). გამოთქმულია ვარაუდი, რომ ციტირებულ ადგილას იგულისხმება არა სამი სხვადასხვა მოხელე, არამედ, ერთი - ეზოთუხუცესი-ჩუხჩარეხი, რომლისთვისაც ცერემონიალების დროს მეფის პირადი მეაბჯრეთუხუცესობა საპატიო მოვალეობა იყო და არა თანამდებობა (ი. ანთელავა). XI ს-ში გრიგოლ ბაკურიანის-ძის მიერ პეტრიწონისთვის დადებული ტიპიკონის მიხედვთ, „განმგე“ იგივე იყო, რაც ეპიტროპოსი, იკონომისი, აბრამადი (პეტრიწონის ტიპიკონი).

„ხელმწიფის კარის გარიგებაში“ ე. მ-ს შეესაბამება ტერმინი „განმგეთა უხუცესი“, რომელსაც ექვემდებარებოდნენ საგანმგეოს მუქიფი (იხ.) და მეჯამეთუხუცესი (იხ.). ე. მ. იგივე უნდა ყოფილიყო, რაც „ეპიტროპოსთა (რესპ. იკონომოსთა, აბარმადთა, მოურნეთა, მოღუაწეთა) უხუცესი, მათი მეთაური.“ ამდენად, განმგეთუხუცესი იგივე მეფის იკონომოსთა ხელმძღვანელი, იგივე ეზოსმოძღვარი ყოფილა (ი. ანთელავა).

ხანგძლივი დროის განმავლობაში ე. მ. სხვადასხვა რანგის სამოხელეო თანამდებობას აღნიშნავდა და ფუნქციურ ცვლილებებს განიცდიდა, ფუნქციების გადანაწილების კვალად მას ემატებოდა ან ჩამოსცილდებოდა ესა თუ ის განსაგებელი. ბატონიშვილი ვახუშტი ე.მ-ის ფუნქციებს შემდეგნაირად განმარტავდა: „ეზოსმოძღუარი, ამის ხელისა იყო: ყოველნი საგანგიონი, მეფისა ხარჯნი და წარსაგებელნი, წესნი და რიგი დარბაზისა, მეფის ტაბლისა და სანოვაგისა, ანუ სხუათა“, ხოლო თავში, „აწინდელთა ხელისუფალთა შეცვლილთა სახელთათვის“, ქართლის მეფის როსტომის (1632-1658) მიერ ადრინდელი სამოხელეო სახელების ყიზილბაშური ტერმინებით შეცვლასთან დაკავშირებით აღნიშნავს: „ხოლო როსტომ ხელისუფალთა უწოდა ... ეზოს მოძღუარსა - ნაზირი“. ამდენად, ე. მ. იგივეა, რაც გამგე, გამგეთუხუცესი და აბრამადი (ეპიტროპოსი, იკონომისი), იგივე გვიანი ხანის ნაზირი.

წყაროები და ლიტერატურა: სულხან-საბა ორბელიანი 1991: 232, 561, 132; ჩუბინაშვილი 1961: 208; წერეთელი 1942: 39; შანიძე 1971: 147, 153; წესი და განგება მეფეთ კურთხევისა, 1965: 51; ხელმწიფის კარის გარგება 1965: 81, 93, 94; ვახუშტი 1973: 22, 32; ანთელავა 1983: 70- 72; მელიქიშვილი 1970: 646-647.

დ. კლდიაშვილი

ერისთავი - ადგილობრივი მმართველობის უპირველესი მოხელე ძველ საქართველოში. ე-ის ინსტიტუტის შექმნა უკავშირდება ქართული სახელმწიფოებრივობის ჩამოყალიბების პროცესს (ძვ. წ. IV-III სს-თა მიჯნა). საუკუნეთა განმავლობაში ე-ის ინსტიტუტმა არაერთგზის განიცადა ტრანსფორმაცია. ადრეულ შუა საუკუნეებში, ე.წ. უმეფობის პერიოდში, ძველი ერისთავები გამთავრდნენ და სამოხელეო ფუნქცია დაკარგეს, მაგრამ ეს ინსტიტუტი ამავე ფუნქციით აღდგა ადრეფეოდალური პერიოდის ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში. X-XI სს-თა მიჯნაზე ე-ის ინსტიტუტი, როგორც ტრადიციული და ამავე დროს ახალ სოციალურ და პოლიტიკურ რეალობებს მორგებული მმართველობის ფორმა, საფუძვლად დაედო საქართველოს ერთიანი მონარქიის ადგილობრივ მმართველობას. XII-XIII სს-ში, ქართული სახელმწიფოს ძლიერების ხანაში, სამეფო კარის გამიზნული პოლიტიკის შედეგად ე-ებს ხშირად ეკავათ სამეფო კარის უმაღლესი თანამდებობები, რითაც, გარკვეულ შემთხვევებში, ე-ობას მხოლოდ ტიტულატურული მნიშვნელობა ენიჭებოდა. ასეთ შემთხვევბში ე-ების საგამგებლო „ქვეყნებს“ ე-ის ნაცვალი გამგებლები მართავდნენ. ოფიციალური სამართალი იცავდა ე-ს და მის უშუალო მოადგილე გამგებელს, მკაცრად სჯიდა მათ მიმართ დანაშაულის ჩამდენთ („ძეგლის დადება“). საუკუნეთა მანძილზე ცვლილებებს ექვემდებარებოდა საერისთავოთა რაოდენობაც. სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქაში საერისთავო „ქვეყნების“ საზღვრები განსხვავებულ პოლიტიკურ და ისტორიულ-გეოგრაფიულ წანამძღვრებზე იყო აღმოცენებული. საისტორიო ტრადიციის თანახმად, ანტიკურ ქართლში რვა დიდი საერისთავო იყო, შუა საუკუნეების ქართულ მონარქიაში კი, მათი რიცხვი ოცამდე აღწევს. სამეფო კარი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა სანაპირო ოლქების მცველ ე.წ. მონაპირე ე-ებს, რომელთა შორის ეპარქიათა მესაჭე ეპისკოპოსებიც კი ერივნენ (მაგ., მტბევარი ეპისკოპოსი). საგამგებლო პროვინციებში ე-ები მეფის საჯარო უფლებების განმახორციელებელ პოლიტიკურ ფიგურებს წარმოადგენდნენ და დიდხანს ინარჩუნებდნენ ამ მნიშვნელობას ვიდრე მის (ინსტიტუტის) სრულ გადაგვარებამდე (სხვადასხვა რეგიონში XIV ს-დან XVI ს-მდე). ჯარის ორგანიზაცია, მართლმსაჯულება და საგადასახადო წესრიგი - ეს იყო ის სამი საჯარო სფერო, რომლებსაც ე-ები უძღვებოდნენ ადგილობრივი სამოხელეო აპარატის დახმარებით: „წესი ერისთავთა იყო მეფისა მიერ განწესება ქუეყანათა მიმართ და მის მიერ მოურნეობა. სამართალი და ლაშქარნი მის ქუეყანისანი მის ქუეშე იყვნენ და იგინი მოჰკრეფდნენ ხარკთა სამეფოთა“ (ვახუშტი ბატონიშვილი).

ე-ის ინსიგნიებს შეადგენდა მეფისაგან ბოძებული საერისთავო ბეჭედი და სარტყელი, საბრძოლოდ აღჭურვილი ცხენი („ცხენი თოროსანი“), დროშა და შუბი. ე-ს ლეგიტიმაცია ენიჭებოდა საეკლესიო კურთხევით, რომელსაც ატარებდა კათალიკოსი ან მიტროპოლიტი. კურთხევასთნ დაკავშირებული რიტუალი: ე-ის განბანვვა, შემოსვა „ვითარცა შუენის მეფეთა“ სამოსით, ეკლესიაში შესვლა ზარების რეკვის თანხლებით, ანთებული კეროვნები და სხვ. მოქმედებები სიმბოლურად გამოხატავდნენ ღვთის ნების მონაწილეობას ე-ის დადგინებაში, ხოლო დალოცვის ტექსტში ხაზგასმული იყო ყველა ის უფლებამოსილებება და პასუხისმგებლობა, რომლებიც ე-ს, როგორც მეფის საჯარო მოხელეს, უნდა აღესრულებინა თავის საგამგებლო ტერიტორიაზე.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 17; კურთხევაჲ ერისთავისა და ლოცვაჲ დადგინებისათვის ერისთავთ-ერისთავისა 1965: 54-56; ძეგლი ერისთავთა 1965: 102; გიორგი ბრწყინვალის ძეგლის დადება 1963: 403; მატიანე ქართლისაჲ 1965: 292; ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 91; ჯავახიშვილი 1982: 167-168; ანთელავა 1983: 173-175; არახამია 126; ბახტაძე 2003: 304-305.

საერისთავოები X-XIV სს-ში

არაგვის ერისთავი. ა-ის საერისთავო დაახლოებით XIV ს-ის შუა ხანებში წარმოიქმნა „ძეგლი ერისთავთას“ ცნობით, ა-ის საერისთავოს ფარგლებში მოქცეული იყო ტერიტორია „ზედაზნიდან. დარიალამდე“, იგი მოიცავდა არაგვის ხეობისა და ხევის არაგვის (მერმინდელი თერგის) ხეობებს, რომელთა შორის იგულისხმება ჭართალი, ხანდო, გუდამაყარი, მთიულეთი, ხევი, თრუსო, ხადა-ცხავატი (მთიულეთი). დასავლეთით არაგვის საერისთვოს ესაზღვრებოდა ქსნის საერისთვო, სამხრეთით - სამუხრანბატონო, აღმოსავლეთით საზღვარი მდ. არაგვზე გადიოდა. XVI ს-დან, როცა არაგვის საერითავო სათავდოდ იქცა, მისი ტერიტორია ქსნის ხევთან და მუხრანთან ერთად შედიოდა მესამე (მუხრანბატონის) სადროშოში. საერისთავოს ცენტრს ბაზალეთ-არაგვისპირის პლატო წარმოადგენდა, რომელიც სტრატეგიულად მოხერხებული ადგილი იყო თავდაცვითი სისტემის მოწყობისათვის.

დოკუმენტური წყაროების მიხედვით, ა-ის პირველი ე-ები შაბურისძეები ყოფილან. XIII ს-ის მიწურულს ეს საგვარეულო იმდენად ანაგარიშგასაწევი ძალა გამხდარა, რომ ვახტანგ III-ის (1298-1308) დაქორწინება შაბურისძის ასულზე მისი ძმის, არაგვის ხეობაში მონღოლთაგან განრიდებული დავით VIII-ის შეშფოთების მიზეზი გამხდარა (ჟამთააღმწერელი). ცხადია, ეს ცნობა მიანიშნებს შაბურისძეთა მნიშვნელოვან სამხედრო პოტენციალზე. წყაროებში ნათელი არ არის ა. ე-ის მიმართება ქართლის ერისთავებთან, იყო იგი ქართლის ერისთავის ქვემდებარე მოხელე, თუ მისგან დამოუკიდებელი სამხარეო მმართველი. ბუნდოვანება ამ საკითხში გამოიწვია ქართლის ერისთავთა საგვარეულო სახელის, „სურამელის“ მოხსენიებამ ა. ე-ად გიორგი VII-ის 1403 წ-ის საბრძოლო მოქმედებების დროს დვალთა წინააღმდეგ (ძეგლი ერისთავთა). სხვა მოსაზრებით, პირის სახელი „სურამელი“ ამ პერიოდისათვის უკვე გავრცელებული იყო სხვა ფეოდალურ საგვარეულოთა ოჯახებშიც და, ამდენად, არ გამოდგება ამ ორ საერისთავოს (ქართლი, არაგვი) შორის შიდა ადმინისტრაციული დაქვემდებარების დასაბუთებისათვის (მ. ბახტაძე).

ე. შაბურისძეთა რეზიდენცია მდებარეობდა ბაზალეთ-დუშეთში, რომლის ნაკვალევი შენახულია გვიანდელ საშაბუროში. შაბურისძეთა საგვარეულო მონასტერი და საძვალე ყოფილა ბოდორნა, რომელსაც1494 წ. ა. ე-მა ვამიყ შაბურისძემ შესწირა სოფელი ხანდაკი. ა. ე. შაბურისძეთა ფეოდალური სახლის შესახებ საინტერესო გენეალოგიური ცნობებია შემონახული XIV-XV სს-ების ძეგლებში - „გერგეტის სულთა მატიანესა“ და შაბურისძეთა შეწირულების საბუთებში. „გერგეტის სულთა მატიანიდან“ ისიც ირკვევა, რომ XV ს-ში შაბურისძეებს მჭიდრო ნათესაური და პოლიტიკური კავშირი ჰქონდათ სამცხის მმართველ ჯაყელთა სახლთან და ადგილობრივ დიდებულებთან. ამავე კავშირის არსებობაზე მეტყველებს სამცხეში მდებარე პატარა სმადას ეკლესიის 1467 წ. წარწერაც, რომელიც ადასტურებს ამ მხარეში ა. ე. შაბურისძის ქტიტორულ საქმიანობას. როგორც ჩანს, შაბურისძეები აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ XV ს-ის საქართველოს შიდაპოლიტიკურ პროცესებში. ირკვევა, რომ სამცხის ათაბაგი ყვარყვარე II (1451-1498) შაბურისძეთა დახმარებით შეეცადა თავისი შვილიშვილისა და გიორგი VIII-ის უმცროსი ძის, ვახტანგის აყვანას სამეფო ტახტზე (ქ. შარაშიძე). XVI ს-ის 20-იანი წლებიდან მკვეთრად იცვლება შაბურისძეთა ფეოდალური სახლის დინასტიური სახელები. ამ დროს ა. ე-ია ბაინდური, ხოლო მისი ძმები: ზურაბ, გოდერძი, ბარძიმ, გოსტასაბ და როსტომ. საფიქრებელია, რომ ა. ე-ებს ამ დროისათვის უკვე ჰქონდათ გადატანილი პირველი დინასტიური ცვლილება. არსებობს ვარაუდი, რომ ა. ე. შაბურისძეთა სახლი სამცხის ათაბაგებთან პოლიტიკურ ალიანსს უნდა შეწირვოდა (მ. ბახტაძე). ა. ე-თა დინასტიურ ცვლილებებზე მიანიშნებენ უფრო გვიანდელი წყაროებიც (ბერი ეგნატაშვილი, ვახუშტი, იოანე ბატონიშვილი), მაგრამ მათი ვერსიები ერთმანეთთისაგან საკმაოდ სხვაობს. ვახუშტი ბატონიშვილი ა. ე-თა წინაპრად ასახელებს ვანათელ აზნაურს, რომელსაც სვიმონ მეფის ტყვეობის დროს ამოუწყვეტია ძველ ერისთავთა ოჯახი და ხელთ უგდია ბაზალეთი. იოანე ბატონიშვილის მიხედვით კი, ვანათელი აზნაურები სიდამონიძეები ყოფილან, რომელთაც დაუპყრიათ ბაზალეთი. ამათგან სრულიად განსხვავდება ბერი ეგნატაშვილის ვერსია - XVI ს-ში არაგვის ერისთავთა წინაპრებს ხევის მფლობელი თექთურმანიძეები გაუნადგურებიათ, რის შემდეგაც მეფისაგან მიუღიათ მთიულეთი, ხადა, ანანური და დუშეთი. მაგრამ XVI ს-ის ა. ე-ები უკვე ძალზე დაშორებულნი იყვნენ თავიანთ პოლიტიკურ წინაპრებს - ისინი უკვე დიდი და გავლენიანი თავადები იყვნენ, რომელთაც მეფის წინაშე სამოხელეო ვალდებულებები მოხსნილი ჰქონდათ.

წყაროები და ლიტერატურა: ძეგლი ერისთავთა 1965: 117; ქისკ 2013: 41, 66, 81; ქისკ 2014: 144-147, 304; ქსძ 1965: 117; ვახუშტი 1973: 34, ჟამთააღმწერელი 1959: 308; მეტრეველი 1962: 92; ბერიძე 1955: 177; შარაშიძე: 1954: 233-240, 279-289; ჟორდანია 1897: 371; ბერი ეგნატაშვილი 1959: 391; გვასალია 1983: 73, 79; ითონიშვილი 1989: 85; არახამია 1988: 132; ბახტაძე 2003: 213-212.

ერისთავი შაბურისძენი. XIII-XV სს.

შანშე - ა. ე. დაახლ. XIII ს-ის შუა ხანები.

ჭუჭაჲ - ა. ე. დაახლ. XIII-XIV ს-თა მიჯნა.

ვარამ - ა. ე. დაახლ. XIV ს-ის პირველი ნახევარი.

ვახტანგ - ა. ე. დაახლ. XIV ს-ის შუა ხანებში.

მიქაჲ - ა. ე. დაახლ. XIV ს-ის მეორე ნახ. - 1398 წ. (ქისკ 2013: 66).

[სურამელ ?] - 1403 წ. (ძეგლი ერისთავთა 1965: 117).

ნუგზარ - ა. ე. დაახლ. 1419-1465 წწ. (ქისკ 2013: 81; ქისკ 2014: 146).

ვამიყ - ა. ე. დაახლ. 1465-1494 წწ. (ქისკ 2014: 146, 303).

ლიტერატურა: ჟორდანია 1897: 531; შარაშიძე 226-229, 267-269; ხოშტარია-ბროსე 1980: 78-79; არახამია 1988: 134; ბახტაძე 2003: 213.

არგვეთის ერისთავი. ა-ის (მარგვი) საერისთავო „ქართლის ცხოვრებაში“ ფარნავაზის დროიდან იხსენიება. მისი საზღვრები ამ დროს ლიხიდან „ეგრისის ზღვამდე“ უწევდა. ფარნავაზსავე მიაწერს წყარო ა-ის უძველესი ციხეების, შორაპნისა და დიმის აგებას. ვახტანგ გორგასლის მეფობაში ა-ის საერისთავო მოიცავდა საკუთრივ არგვეთს. ა-ის მთავრები, დავით და კონსტანტინე, მურვან ყრუს ლაშქრობისას მოწამეობრივად აღესრულნენ. VIII საუკუნის დასასრულს, როდესაც მთელი დასავლეთ საქართველო ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში გაერთიანდა, ა. კვლავ საერისთავო ქვეყანაა. ამ დროს ა. ე-ის განკარგულებაში შედიოდა ტერიტორია რიონისა და ხანისწყლის აღმოსავლეთით, ვიდრე ლიხამდე. საერისთავოს ცენტრი იყო შორაპანი, რის გამოც ვახუშტი მას შორაპნის საერისთავოდ მოიხსენიებს. ამავე ფარგლებში შევიდა ა-ის საერისთავო ერთიან ქართულ მონარქიაში. იოანე ბატონიშვილის გადმოცემით, ა. ე-ები ყოფილან მხეიძეები, რომელთაც ბაღვაშთა ფეოდალური სახლის განაყოფ საგვარეულოდ მიიჩნევს. ამ გადმოცემას სანდოობას ჰმატებს „მატიანე ქართლისაჲს“ ცნობა თრიალეთში ბაღვაშთა არგვეთიდან გადმოსვლის შესახებ. ა. ე-თა და ბაღვაშთა ნათესაობის სასარგებლოდ მეტყველებს 1021 წ. შირიმნის ბრძოლაში დაღუპული დიდებული ერისთავების, რატი კლდეკარის ერისთავისა (ბაღვაში) და ხურსი ერისთავის ერთად მოხსენიების ფაქტიც. ხურსი ერისთავი რომ მართლაც ა. ე. იყო, ამას ადასტურებს არგვეთის ტერიტორიაზე (ქორეთი, სავანე, ეხვევი, დარკვეთი) მიკვლეული წარწერები, რომლებზეც ა. ე-ების საგვარეულო სახლის რამდენიმე თაობის წარმომადგენელთა სახელებია შემონახული, მათ შორისაა სავანის 1046 წ-ის საქტიტორო წარწერა, რომელიც ხურსი ერისთავს გარდაცვლილდ მოიხსენიებს: „მე, გიორგი ერისთავთ ერისთავმან, ავაშენე ესე წმიდაჲ ეკლესიაჲ სავანისაჲ, სალოცველად სულისა ცოდვილისა ჩემისა და ძმისა ჩემისა ხურსი ერისთავისა“. ხურსის ძმა გიორგი ერისთავთ-ერისთავი სავანის კიდევ ორ სხვა წარწერაში იხსენიება. ა. ე-ად მიიჩნევენ რგანის ეკლესიის მემორიალურ წარწერაში მოხსენიებულ აბუნასრ ერისთავსაც: „ქ(რისტ)ე, შ(ეიწყალ)ე აბუნასარ ერისთავი და შვილნი მისნი და ყ(ოველ)ი ერი მისი“ (მ. ბახტაძე). დროთა განმავლობაში ცვლილებები განიცდიდა ა. ე-თა სამკვიდრო და სამოხელეო მიწების მოცულობამაც და მასთან დაკავშირებულმა სამოხელეო სარგომაც. მაგ., 1103 წ., როდესაც დავით აღმაშენებელმა დაამხო ბაღვაშები, მათი სამკვიდრო „მამული ლიპარიტეთი“ (კაცხი) გელათს შესწირა, მაგრამ, მკვლევართა აზრით, ამ აქტით ა-ის საერისთავო არ გაუქმებულა. როგორც ჩანს, საერისთავო სამართავად სხვა საგვარეულოს გადაეცა, თუმცა წყაროებს მისი სახელი არ შემოუნახავს. ა-ის საერისთავოს საგამგებლო ტერიტორიიდან 1187 წ. თამარმა „გამოიღო“ სოფელი ჭორვილა და შესწირა გელათის მონასტერს. ა. ე. უნდა იყოს ის დავით ერისთავიც, რომლის ხელრთულობაც ერთვის თამარის სიგელს (მ. ბახტაძე). ა. ე-თა საგამგებლო ტერიტორიას ეკუთვნოდა ქართლის საზღვარზე მდებარე სოფლები - ხეფინისხევი და წაქვი, რომლებსაც დავით ნარინმა 1261/1262 წ. საგადასახადო იმუნიტეტი მიანიჭა და საერისთავო გამოსაღებისაგან გაათავისუფლა. მას შემდეგ, რაც გიორგი ბრწყინვალემ დასავლეთ საქართველო კვლავ დააბრუნა ერთიანი საქართველოს საზღვრებში (1330), XIV ს-ის გასულამდე ა. ე-ები (იგივე შორაპნის ერისთავები) ხდებიან დავით ნარინის შთამომავლები. ასეთი ცვლილება სამოხელეო პირთა წარმომავლობაში თავისთავად მიანიშნებს ცვლილებაზე ა. ე-თა სტატუსშიც. სამეფო წარმომავლობის ერისთავები, მართალია, ერისთავებად იწოდებოდნენ, მაგრამ ისინი ადგილებზე არა მეფის მოხელეებს, არამედ მცირე ხელისუფალთ, ე.წ. პროვინციის მეფეებს წარმოადგენდნენ, რომლებიც, როგორც ჩანს, მხოლოდ ნომინალურად აღიარებდნენ ცენტრალურ სამეფო ხელისუფლებას.

წყაროები და ლიტერატურა: მეფეთა ცხოვრება 1955: 24; ვახუშტი 1973: 258, 262, 796; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 258, 283, დავით აღმაშენებლის ცხოვრება 1955: 330; სუმბატ დავითის ძე 1955: 371; სილოგავა 1980: 59, 60, 62, 64; 76-78; ქისკ 1984: 80, 168; გაფრინდაშვილი 1970: 21; სოსელია 1973: 153; ანთელავა 1988: 44; ნინიძე 1992: 132-137; ბახტაძე 2003: 264-254.

არტანუჯის (კლარჯეთის) ერისთავი. ა-ის საერისთავო დააარსა ვახტანგ გორგასალმა V ს-ის მეორე ნახევარში და საგამგებლოდ თავის ძუძუმტეს, არტავაზდს ჩააბარა. VIII ს-ში არტანუჯის ციხე მურვან ყრუმ დაანგრია, შემდგომ იგი აშოტ კურაპალატმა აღადგინა და მიმდებარე ტერიტორიაზე ქალაქი ააშენა. IX-X სს-ში არტანუჯი და მისი გარეშემონი კლარჯ ბაგრატიონთა საგამგეო ქვეყანა გახდა. საქართველოს გაერთიანების შედეგად, დაახლოებით 1008-1011 წწ-ში, ბაგრატ III-მ შეიპყრო „კლარჯნი ხელმწიფენი“ და ფანასკერტის ციხეში დაამწყვდია, ხოლო არტანუჯი და კლარჯეთის სხვა ციხეები სამეფოდ დაიჭირა. სწორედ ამ ამბავს მოჰყვა ა-ის (კლარჯეთის) საერისთავოს შექმნა, რომლის რეზიდენცია მდებარეობდა ციხექალაქ არტანუჯში. ა-ის საერისთავოში იგულიხმება შავშეთის ტერიტორიაც, რომელიც აჭარასა (აბუსერისძეთ სამკვიდრო) და კლარჯეთს შორის მდებარეობდა. ა. ე-ობა მეფემ თავის ერთგულ აბუსერიძეთა საგვარეულოს გადასცა, რომლებიც, „მატიანე ქართლისაჲს“ თანახმად, ძლიერი და გავლენიანი ფეოდალები ყოფილან. ცნობები ა. ე-ების შესახებ შემონახულია XI-XIV სს-ის წყაროებში. ამათგან მეტი კონკრეტულობით გამოირჩევა XI ს-ის პირველი ნახევრის მასალა. აბუსერისძეები ბაგრატ IV-ს ეხმარებოდნენ ლიპარიტ ბაღვაშის წინააღმდეგ ბრძოლაში. რაც შეეხება დანარჩენ აბუსერიძე-ერისთავებს, მათზე მსჯელობა მხოლოდ იმ მცირე გენეალოგიური ცნობებით შეიძლება, რომლებიც შემორჩენილია XIII ს-ის პირველი ნახევრის ჰიმნოგრაფისა და მეცნიერის, აბუსერიძე ტბელის თხზულებაში. „აბუსერეთ საერისთავო“ მოიხსენიება ნიკოლოზ კათალიკოსის 1281/1282 წ-ის საბუთში აზნაურ არვანბეგ საბაისძისადმი. ა-ის საერისთავო არსებობას განაგრძობს XIV ს-ის პირველ ნახევარშიც. ამ პერიოდში, ვახუშტის თნახმად, გიორგი ბრწყინვალემ კლარჯეთში, სპერში, კალმახსა და არტანუჯში თავისი ერისთავები დასვა. გიორგი ბრწყინვალის დროს დასმული ა. ე-ები ჯაყელთა სახლის უმცროსი შტოს წარმომადგენლები ჩანან, მაგრამ ამ საუკუნის მეორე ნახევრიდან მაინც მათი მოხელეობა უკვე საეჭვოა. ჯვრის მონასტრის აღაპებში ა-ის მფლობელები ე-ად აღარ იწოდებიან. ამ დროიდან ა-ის საერისთავო ტერიტორია მათ კერძო სამამულო მფლობელობაში ჩანს გადასული.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 293; სუმბატ დავითის-ძე 1955: 1959: 382; ქისკ 1984: 177-178; ვახუშტი 1973: 258; მეტრეველი 1962: 83, N43; მუსხელიშვილი 1941: 17-19, 69; ბახტაძე 2003: 265-271.

არტანუჯის ერისთავები:

იოვანე აბუსერი - ა.ე. დაახლოებით 1011-1030-იანი წწ. 1028 წ., როდესაც ბაგრატ IV საქართველოში ჩამოიყვანეს, ა. ე-ად მოიხსენიება იოანე აბუსერი. მკვლევარებს იგი მიჩნიათ პირველ ერისთავად აბუსერისძეთა საგვარეულოდან.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 293; ჟორდანია 1892: 192, 122-123; მუსხელიშვილი 1941: 19; ბახტაძე 2003: 265.

აბუსერ (I) აბუსერიძე - ა.ე. 1046/1047 წ. იოვანე აბუსერის შემდგომ; ბაგრატ IV-ის ერთგული თანამებრძოლი, დიდი ალბათობით, იოვანე აბუსერის ძე. მისი სამფლობელოები საკმაოდ ვრცელი ჩანს - იგი ყოფილა პატრონი „ხიხათა და ციხისჯუარისა და აწყურის ციხისა“. აბუსერი მონაწილეობდა ანისის დაცვაში, მას შემდეგ, რაც 1045 წ-ის სიხლოვეს ანელმა ბერებმა ქალაქი მარიამ დედოფალს ჩააბარეს. ლიპარიტ (IV) ბაღვაშმა ბაგრატ IV-სთან მისი ცნობილი დაპირისპირების დროს აბუსერი სხვა დიდებულებთან ერთად მოტყუებით გამოიყვანა ანისიდან და დაატყვევა. ამ დროს ბაგრატი თბილელ ბერთა მოწვევით თბილისში იყო შესული და იქაურ საქმეებს განაგებდა. მეფე იძულებული გახდა თბილისი დაეტოვებინა და თავისი ერთგული მოხელე-დიდებულების გასათავისუფლებლად ჯავახეთს ჩასულიყო, თუმცა, აქ იგი იძულებული გახდა უკან დაეხია, მაგრამ აბუსერის გათავსუფლება მაინც მოახერხა - მასში გაუცვალა ლიპარიტს მისივე ძე, ივანე ბაღვაში. შემდგომ აბუსერი კვლავ ბაგრატის მხარეზე იბრძვის სასირეთის ჭალასთნ, სადაც იგი ისევ ლიპარიტის ტყვე ხდება. ამ ამბის შემდეგ წყაროებში მისი სახელი იკარგება.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 300-301; ჟორდანია 1892: 192, 122-123; მუსხელიშვილი 1941: 19.

გრიგოლ აბუსერის ძე - ა.ე. 1047-1070 წწ. აბუსერ აბუსერიძის შემდგომ. გრიგოლ აბუსერისძის შესახებ ცნობილია, რომ იგი, დაახლ. 1046/1047 წ., სულა კალმახის ერისთავისა და მესხი აზნაურების თანადგომით, ცდილობდა ბაგრატ IV-ის დახმარებას, მაგრამ არყის ციხესთან მეფის მომხრეებმმა ლიპარიტ ბაღვაშისაგან მორიგი მარცხი იწვნიეს. ამ ბრძოლისას გრიგოლ ა. ე. შეიპყრეს და ძელზე გასმის მუქარით აიძულეს არტანუჯი დაეთმო. არტანუჯი ლიპარიტის ხელში დარჩა მის დატყვევებამდე (1057), ხოლო გრიგოლი, როგორც ჩანს, ბაგრატ ბაგრატ IV-ს ახლდა კონსტანტინოპოლში, სადაც იგი იმყოფებოდა 1051-1054 წწ-ში. ამ პერიოდში უნდა გაეღო მას უხვი შეწირულება ათონის მონასტრისათვის, რის გამოც მის სახელზე 29 იანვარს მონასტერს „მაშენებელთა სწორი“ აღაპი დაუწესებია.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 302; მეტრეველი 1998: 144.

აბუსერ (II) აბუსერიძე - ა.ე. XI ს-ის ბოლო მესამედი. არტანუჯის ციხის დაკარგვის შედეგად აბუსერისძეთა სამფლობელო შემცირებულა. ლიპარიტ ბაღვაშის შეპყრობის შემდეგ კი, არტანუჯი ბაგრატ IV-მ დაიჭირა, ხოლო აბუსერიძეთა კუთვნილი ციხისჯვარი სულა კალმახელს უწყალობა. როგორც ჩანს, ა.ე. აბუსერისძეებს დარჩენიათ მხოლოდ ხიხანი. ისინი იგულისხმებიან ვერნების ეკლესიის XI ს-ით დათარიღებულ წარწერაში: „ქრისტე, ადიდენ ერისთვთ-ერისთავნი გრიგოლ და აბუსერი და გიორგი და შვილნი მათნი: გიორგი, ზაქარია“. წარწერაში მოხსენიებულ გრიგოლ ერისთავს აიგივებენ გრიგოლ (I)-თან, რომლის მომდევნოდ ა.ე. უნდა ყოფილიყო აბუსერ (II). ა. ე-თა კიდევ რამდენიმე თაობის სახელია შემორჩენილი 1233 წ-ის აბუსერისძე-ტბელთა საგვარეულო მატიანეში. მათ შორის რამდენიმე (ივანე (II), აბუსერ (III), ვარდანი) ერისთავთ-ერისთავის წოდებით მოიხსენიებიან.

ლიტერატურა: მუსხელიშვილი 1941: 20; ოთხმეზური 1981: 115; ბახტაძე 2003: 268.

აფხაზთა ერისთავი. ა-თა საერისთავო, როგორც ადმინისტრაციული ერთეული, VIII ს-ის დასასრულს ახლად წარმოქმნილი ეგრის-აფხაზეთის სამეფოს ფარგლებში ჩამოყალიბდა. ვახუშტის თანახმად, მის საზღვრებში მოქცეული იყო საკუთრივ აფხაზეთი და ჯიქეთი ვიდრე ზღვამდე და „ხაზართა მდინარემდე“ (მდ. ყუბანი). სამხრეთით ა-თა საერისთავოს აფშილეთი ესაზღვრებოდა, რომელიც ცალკე საერისთავოს წარმოადგენდა ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში. ა-თა საერისთავოს რეზიდენცია იყო ანაკოფია, რომლის კედლებთან VIII ს-ის 30-იან წლებში მურვან ყრუმ სასტიკი მარცხი განიცადა. რომელ საგვარეულოს ეპყრა ა. ე-ობა ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში, უცნობია. XI ს-ის შუა ხანებში ა. ე. უნდა ყოფილიყო ოთაღო ჭაჭას ძე ქუაბულელი, ბაგრატ IV-ის თანამედროვე. იგი „აფხაზეთისა ლაშქრითა“ ბაგრატ IV-ს ეხმარებოდა ანაკოფიის ციხის აღებაში. მართალია, „მატიანე ქართლისაჲ“ მას ერისთავის წოდების გარეშე მოიხსენიებს, მაგრამ, მკვლევართა საერთო აზრით, ამ ეპიზოდში აფხაზთა ლაშქრის ხელმძღვანელი ოთაღო სხვა არავინ შეიძლება იყოს, თუ არა ა. ე. ამ ცნობაზე დაყრდნობით ნ. ბერძენიშვილმა ყურადღება გაამახვილა ლაშქრის ორგანიზაციის თემობრივ პრინციპზე, რომელსაც, როგორც ჩანს, ეგრის-აფხაზეთის სამეფო ეფუძნებოდა. კამათის საგანია, რა სახით არსებობდა ა-თა საერისთავო თმარის ეპოქაში - იყო იგი ცალკე ადმინისტრაციული ერთეული, თუ შედიოდა ცხუმის (სოხუმი) საერისთავოში. კამათის საფუძველს იძლევა თამარის ისტორიკოსთან ცხუმის ერისთავად ოთაღო შარვაშესძის მოხსენიება. ამიტომ ფიქრობდნენ, რომ ა-თა საერისთავო ამ დროისათვის ცხუმის საერისთავოსთან იყო გაერთიანებული (ზ. ანჩაბაძე). თამარის გამეფების დროს (1284) ოთაღო შარვაშეს-ძე ცხუმის ერისთავადაა მოხსენიებული, ხოლო ა. ე. საერთოდ აღარ იხსენიება. მიუხედავად წყაროს ამგვარი ჩვენებისა, ვახუშტი ბაგრატიონი დაჟინებით ამტკიცებს, რომ თამარის დროს (რუსუდანამდე) „ცხუმის ერისთავი სხუა, აფხაზთა სხუა“. მხედველობაშია მისაღები ის გარემოებაც, რომ წყაროში ტექსტის ეს მონაკვეთი ხელნაწერში ნაკლულია და აღდგენისას გარკვეული კუნიუნქტურა განიცადა. ამიტომ მკვლევართა ნაწილი, ვახუშტიზე დაყრდნობით, მიიჩნევს, რომ ერთიან მონარქიაში XIV ს-ის დასაწყისამდე ა-თა საერისთავო არსებობდა. ვახუშტის ცნობით, XIV ს-ის დასაწყისში დავით ნარინის შვილებს შორის წრმოქმნილი უთანხმოებით ისარგებლეს დადიანმა და შერვაშიძემ და საერისთავოდ ჩაბარებული მიწები სამთავროდ დაიჭირეს.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 780, 796, 801; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 261, 299; ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 33-34; Анчабадзе 1959: 177; ლორთქიფანიძე 1963: 187; ბერძენიშვილი 1990: 585; ანთელავა 1988: 46; ბახტაძე 2003: 127, 245-247.

ახალქალაქის ერისთავი იხ. ჯავახეთის ერისთავი

თუხარისის ერისთავი. თუხარისი საქართველოს უძველეს ანტიკურ ქალაქთა რიცხვში მოიხსენიება. იგი მდებარეობდა მდ. ჭოროხის მარჯვენა ნაპირზე, ამიერ-ტაოსა და კლარჯეთის საზღვარზე. დიდი ხნის განმავლობაში ციხექალაქი თუხარისი და მისი მიმდებარე მიწა-წყალი სამეფო დომენის კუთვნილება იყო. IV ს-ში მეფე მირდატმა აქ ააშენა პირველი ეკლესია, რომელიც იმთავითვე მცხეთის სამწყსოში შედიოდა. თუხარისი, როგორც სასაზღვრო ტერიტორიის ცენტრი, განსაკუთრებულ დაცვას საჭიროებდა - ადრეულ შუა საუკუნეებში იგი რამდენჯერმე მიიტაცა ბიზანტიამ. IX ს-დან ქალაქი ტაო-კლარჯეთის სამთავროში შედიოდა და კლარჯი ბაგრატიონების სამფლობელო იყო. თ-ის საერისთავო დაფუძნდა XI ს-ში, საქართველოს გაერთიანების კვალდაკვალ. საერისთვოს რეზიდენციას წარმოადგენდა თუხარისის ციხე. პირველად თ. ე. მოიხსენიება „მატიანე ქართლისაჲში“ ბაგრატ IV-ისა და ლიპარიტ ბაღვაშის დაპირისპირების ერთ-ერთ ეპიზოდში (1045-1047), საიდანაც ჩანს, რომ ფარსმან თმოგველი და თ. ე. ბეშქენ ჯაყელი ბაგრატს განდგომიან და ლიპარიტს მიმხრობიან. თ. ე. ბეშქენ ჯაყელი იხსენიება აგარის სამშენებლო წარწერაში: „ერისთავთ-ერისთავთა ბეშქენ და მურვანის მლოცველმან, მე, ეფრემ, ხელვყავ შენებად ტრაპეზისა ამისა“. შეინარჩუნა თუ არა ბეშქენ ჯაყელმა თ. ე-ობა ლიპარიტის დამხობის შემდეგ, უცნობია. ვარაუდობენ, რომ მისი შთამომავალი უნდა იყოს დავით აღმაშენებლის თანამედროვე ბეშქენ ჯაყელიც, რომელიც 1118 წ-ის სიახლოვეს თურქთაგან ჯავახეთში დაიღუპა, რის გამოც მეფემ სასტიკად იძია შური. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი მას ერისთავობით არ მოიხსენიებს, მაგრამ ასეთი „უზუსტობა“ ხშირია დავითის ისტორიკოსთან. ამიტომ მიიჩნევს ნ. ბერძენიშვილი მას ერისთავად. უცნობია თ-ის საერისთავოს გაუქმების თარიღიც. ვახუშტი ბაგრატიონი გიორგი ბრწყინვალის მიერ სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში ახლად დასმულ ერისთავთა შორის თ. ე-ს არ ახსენებს. სავარაუდოდ, ამ დროიდან თუხარისის „ქვეყანა“ მცხეთის ეკლესიის იურისდიქციაშია, ხოლო თუხარლები - მცხეთის საყდრისშვილები. გვიანდელ საბუთებში (XVI ს.) თუხარელთა მამული ყოველთვიის ქართლის კათალიკოსის მესხეთის ძველ სამწყსოთა შორის იხსენიება.

წყაროები და ლიტერატურა: მეფეთა ცხოვრება 1955: 9; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 298; სილოგავა 1983: 276; დავით აღმაშენებლის ცხოვრება 1959: 334; ვახუშტი 1973: 258; შარაშიძე 1961: 35; ბერძენიშვილი 1974: 64; ბახტაძე 2003: 263.

კალმახის ერისთავი. კ-ის საერისთავო, სავარაუდოდ, დაარსდა XI ს-ში გაერთიანებული საქართველოს ახლებური ადმინისტრირების შედეგად. „მატიანე ქართლისაჲ“ გვაცნობს სულა კ. ე-ს, ბაგრატ IV-ისა და ლიპარიტ ბაღვაშის მწვავე დაპირისპირების მომსწრეს და მეფის უერთგულეს პირს. სულა კ. ე-მა გადამწყვეტი როლი შეასრულა ბაგრატსა და ლიპარიტს შორის თითქმის ოცწლიანი კონფლიქტის მეფის სასარგებლოდ დასრულების საქმეში. 1047/1048 წ. სანამ თურქები ლიპარიტს დაატყვევებდნენ, სულა კ. ე-მა გრიგოლ არტანუჯის ერისთავთან ერთად შეჰყარა მესხთა ლაშქარი და უხმო ბაგრატს. მათი დახმარების იმედით ბაგრატი არყისციხეში კვლავ შეებრძოლა ლიპარიტს, მაგრამ დამარცხდა. ამ ბრძოლისას სულა კ. ე. ტყვედ ჩავარდა. ლიპარიტის ხალხი მას ძელზე გასმის მუქარით აიძულებდა კალმახის ციხის დათმობას, მაგრამ სულა ვერ გატეხეს. 1048 წ. ბასიანში ლიპარიტი თურქებმა დაატყვევეს. როგორც ჩანს, ლიპარიტის შვილებმა, რომლებიც ბაგრატთან მშვიდობას ეძებდნენ, სულა გაათავისუფლეს. ტყვეობიდან დაბრუნების შემდეგ ლიპარიტი კიდევ უფრო გაძლიერდა და მეფე იძულებული გახადა კონსტანტინოპოლში ჩასულიყო სამართლის საძიებლად. ბაგრატი კომპრომისული წინადადებებით დაბრუნდა კონსტანტინოპოლიდან, და, ფაქტობრივ, გაუყო ძალაუფლება ლიპარიტს. 1057 წ. სულა კ. ე-ის ხელმძღვანელობით მესხმა აზნაურებმა ლიპარიტი და ივანე დლივში შეიპყრეს დ ბაგრატს ჩააბარეს. ამ დამსახურების სანაცვლოდ ბაგრატმა სულას მამულობით უბოძა „ციხისჯვარი და ოძრხე ბოდო-კლდითა“. არსებობს მოსაზრება, რომ ამ დროს სულამ კალმახის საერის თავო მიწა-წყალიც მამულობით მიიღო, რაც კ-ის საერისთავოს გაუქმებას უნდა ნიშნავდეს, მაგრამ ამ მოსაზრებას ეწინააღმდეგება „ქართლის ცხოვრების“ ძველ სომხურ თარგმანში სულას მოხსენიება „იშხანად“ (მთავრად). თამარის დროს კალმახელები, მართლაც ერისთავის წოდების გარეშე მოიხსენიებიან, როგორც კალმახის მემამულე ფეოდალები. ისინი ზაქარია ფანასკერტელთან ერთად ამარცხებენ გუზან ტაოსკარელის დამხმარე თურქთა ლაშქარს. ამრიგად, თამარის დროს და, უეჭველია, მთელი XIII ს-ის განმავლობაში კალმახის საერისთავო გაუქმებული ჩანს. XIV ს-ის პირველ ნახევარში, ვახუშტის ცნობით, გიორგი ბრწყინვალემ კალმახი, როგორც საზღვრისპირა რეგიონი, კვლავ საერისთავოდ აქცია. შემდგომში კ-ის საერისთავო კვლავ გაუქმებულა - XVI ს-ის დასაწყისში შედგენილ მცხეთის სამწყსოს მამულების ნუსხაში კ. ე-თა ყოფილი მიწები სხვა მესხურ მიწებთან ერთად სამცხეთო მამულებს შორის მოიხსენიება.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: : 300-302; ქართლის ცხოვრების ძველი სომხური თარგმანი 1953: 227; ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 55; ვახუშტი 1973: 258; შარაშიძე 1961: 35; ხიდურელი 1977: 279; ბახტაძე 2003: 262.

კახეთის ერისთავი. კ-ის საერისთვოს დაარსებას ქართული საისტორიო ტრადიცია ფარნავაზ მეფეს მიაწერს. მის ფარგლებში იგულისხმება ვრცელი ტერიტორია „არაგვიდან ჰერეთამდე რომელ არს კახეთი და კუხეთი“. საუკუნეების განმავლობაში ფარნავაზის დროინდელი საერისთავო ტერიტორიის სტატუსი არაერთხელ ჩანს შეცვლილი. მაგ., მირიან მეფის დროს კახეთი და კუხეთი საუფლისწულო დომენი გახდა, ხოლო მისი მემკვიდრეების დროს კუხეთი, ცენტრით რუსთავში, გამოეყო დომენს და ისევ საერისთავო ქვეყნად იქცა. შემდეგი ცნობა ეკუთვნის ვახტანგ გორგასლის ხანას. ვახტანგმა, მემატიანის სიტყვით, კახეთი და კუხეთი თითქოს კვლავ ერთ საერისთავოდ შეაერთა. შემდგომ საუკუნეებში, ვიდრე ქართლის სამეფო ტერიტორია ახალ სამეფო-სამთავროებად დაიშლებოდა, კ. ე., როგორც მოხელე, წყაროებიდან ქრება, მაგრამ მას შემდეგ, რაც ბაგრატ III-მ კახეთი და ჰერეთი შემოიერთა (1010), ამ ვრცელი რეგიონების სამართავად თავისი ერისთავები დასვა. ივარაუდება, რომ ბაგრატი მოერიდებოდა ვიწრო თემობრივ პრინციპზე ტერიტორიულ დაყოფას და საერისთავოების სახით აქ ორი მსხვილი ადმინისტრაციული ერთეული - კახეთისა და ჰერეთის - უნდა დაეარსებინა. ამაზე მიანიშნებს „მატიანე ქართლისაჲს“ თხრობა ამირა ფადლონის მიერ ჰერეთისა და კ. ე-თა შევიწროების შესახებ. გიორგი I-ის ტახტზე ასვლისას ბაგრატ III-ის მიერ დასმული ერისთავები უკვე კახელებს შეუპყრიათ. ვახუშტი ბატონიშვილის მოწმობით, კახეთის მეფე კვირიკე დიდმა (1010-1037) კახეთ-ჰერეთის ტერიტორია შვიდ საერისთავოდ დაანაწილა. ამათგან სამი: რუსთვი, კვეტერა, პანკისი ანუ მარილისი საკუთრივ კახეთში იყო, ოთხი - ხორნაბუჯი, ვეჯინი, მაჭი, შტორი ჰერეთში. როგორი იყო კახეთის ადმინისტრაციული დაყოფა ერთი საუკუნის შემდეგ, როდესაც დავით აღმაშენებელმა კახეთი ხელახლა შემოიერთა, წყაროებიდან არ ჩანს. არსებობს მოსაზრება, რომ კვირიკე დიდის დროინდელი დაყოფა ერთიან საქართველოშიც შენარჩუნდა, რის მოწმობასაც ხედავენ გვიანდელი კახეთის მეფეების სიგელთა გამონათქვამებში: „საპანკისო“, „ვეჟინის პირთა“ და სხვ., რომლებშიც ტერიტორიული ერთეულების ძველი ცენტრები უნდა იყოს მინიშნებული (ნ. ასათიანი). საპირისპირო მოსაზრებით, კახეთის ხელახალი შემოერთების შემდეგ დავით აღმაშენებელი ადმინისტრირების კვლავ ბაგრატ III-ის დროიდელ პრინციპს უნდა მიბრუნებოდა (მ. ბახტაძე). კ. ე-ების შესახებ წყაროებში მეტისმეტად მწირი ცნობებია შემონახული, თუმცა მათი შეჯერება საფუძველს იძლევა ერთიან ქართულ მონარქიაში კ. ე-ებად აბულეთისძეთა საგვარეულოს წარმომადგენლები იქნას მიჩნეული. სახელი აბულეთი წყაროებში X ს-დან ჩნდება. პირველად იგი მოიხსენიება ზედა-ლისას (შიდა ქართლი) ეკლესიის სამშენებლო წარწერაში, რომელშიც ეკლესიის მაშენებელი ფებრონია მოიხსენიებს თავის ძე აბულეთს. აბულეთისძეთა საგვარეულოს არსებობა არაბი ისტორიკოსის, ალ-ფარიკის ცნობაზე დაყრდნობით XI ს-დან დასტურდება (გ. ჯაფარიძე). ნიშანდობლივია, რომ კახეთის შემოერთების წინ დავით აღმაშენებელს სწორედ აბულეთისძეთა წინააღმდეგობის დაძლევა მოუხდა. ამ საგვარეულოს სხვა განშტოება - აბულეთისძე-ძაგანისძენი დიდი გავლენით სარგებლობდნენ XII-XIII სს-ის საქართველოში და მაღალ თანამდებობებსაც ფლობდნენ. თამარის დროს კ. ე. იყო ბაკურ-ყმა ძაგანისძე. მოგვიანებით, 1259 წ. გაცემული ძაგან აბულეთისძის სიგელის თანახმად, XIII ს-ის შუა ხანებში კ. ე. ყოფილა ივანე აბულეთისძე. აბულეთისძე-ძაგანისძეთა სახლის შთამომავლად მიიჩნევს ნ. შოშიაშვილი ეგასლან ბაკურციხელსაც, რომელიც, „ჟამთააღმწერლის“ ცნობით, მონღოლებმა კახეთ-ჰერეთის დუმნისთავად დანიშნეს. ამ ვარაუდზე დაყრდნობით მიაჩნიათ ეგარსლანი კ. ე-ად (მ. ბახტაძე). ეგარსლანის წარმომავლობა კ. ე-თა საგვარეულოდან სავსებით დასაშვებია, მაგრამ მის კ. ე-ობას ერთგვარად აბრკოლებს ეგარსლანის მემატიანისეული დახასიათება - „ჟამთააღმწერელი“ ხაზს უსვამს ეგარსლანის ჭკუასა და გამჭრიახობას, მაგრამ, ამასთანავე, საგანგებოდ აღნიშნავს მის უმეცრებას სამხედრო საქმეში, მაშინ, როდესაც ერისთავის უპირველესი მოვალეობა სამხედრო სამსახურია. ეგარსლანი კოხტასთავის შეთქმულებაშიც მონაწილეობს და მონღოლთა სამსახურშიც ახერხებს დაწინაურებას, იმდენად, „რომელ კნინღადა სახელისდებაცა მეფისა იკადრა“. მაგრამ განდიდებული მოხელე დიდების მწვერვალიდან ეშვება მაშინ, როდესაც არისტოკრატულ სამოხელეო ეტიკეტს დაარღვევს - იგი ხაზგასმით ქედმაღლურად დახვდა ურდოდან დაბრუნებულ ავაგ ათაბაგს, რის გამოც ავაგმა მას იქვე, საჯაროდ, გადაუჭირა მათრახი და ბრძანა, ცხენიდან ჩამოეგდოთ. ამის შემდეგ წყაროებში ეგარსლანის ხსენება წყდება. კ. ე-ად მიიჩნევენ თორღვა პანკელსაც, რომელსაც, „ჟამთააღმწერელის“ თანახმად, დავით ლაშას ძემ ბათო ყაენთან გამგზავრების წინ კახეთის საქმეები ჩააბარა (მ. ბახტაძე). თორღვა პანკელს მეფის იმედები არ გაუმართლებია, დიდად „გაამაყებულა“ და კახეთი თვითნებურად თავისად დაუჭერია. მეფემ საქართველოში დაბრუნების შემდგომ იგი სიკვდილით დასაჯა. მეტი ცნობა კ. ე-ების შესახებ არ მოგვეპოვება. ერისთავის ინსტიტუტი XIV ს-დან მთელ საქართველოში გადაგვარების გზას დაადგა. XV ს-ის მეორე ნახევარში, როდესაც გიორგი VIII-მ (ერთიანი საქართველოს მეფე 1446-1476; კახეთის მეფე 1466-1476) კახეთის სამეფო დააფუძნა, მას ერისთავის ინსტიტუტი აღარ აღუდგენია და ქვეყნის ადმინისტრაციული მოწყობა მოურავობის ინსტიტუტზე დააფუძნა.

წყაროები და ლიტერატურა: მეფეთა ცხოვრება 1955: 24, 70, 131; ჯუანშერი 1955: 185; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 279; სუმბატ დავითის ძე 1955: 383; ქისკ, 1984: 54, 140; ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 34; ჟამთააღმწერელი 1959: 207, 225, 230; ვახუშტი 1973: 561, 568; ჯაფარიძე 2012: 150; ასათიანი 1976: 211-212; მესხია 1979: 19, 104, 105; ბახტაძე 2003: 193-195.

კლდეკარის ერისთავი. კ-ის საერისთავოს დაარსება უკავშირდება ბაღვაშთა ძლიერ საგვარეულოს, რომლის ერთი განშტოება IX ს-ის 70-იანი წლების დასასრულს ეგრისაფხაზეთის სამეფოდან (არგვეთიდან) თრიალეთში გადმოსულა. აქ, კლდეკარში, ლიპარიტ (I) ბაღვაშს ციხე აუგია და დავით კურაპალატს (876-881) ყმობია. ამიერიდან ბაღვაშები მნიშვნელოვან ფიგურებს წარმოადგენენ საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებაში. მათი საგამგებლო მხარე - „ქუეყანანი თრიალეთისანი“ მოიცავადა მთელ რიგ მიკროქვეყნებს, როგორებიცაა: ფარავანი, ტაბისყური, ნარიანი, საპიტიახშო, რეხაცხვარეთი-საპონაური, თეზი, ბარეთი, ნარდევნისა და სანთის საციხისთავოები. „მატიანე ქართლისაჲს“ და ეპიგრაფიკული მასალის მოწმობით, ბაღვაშები თრიალეთით აღარ იფარგლებიან - დროდადრო მათ ხელშია მანგლისის ხევი, სკვირეთი, ატენი, თეძმის, ვერეს, სამშვილდის ხეობები და ვარძიაც. ბაღვაშების საააღმშენებლო მოღვაწეობის კვალი დადასტურებულია ქვემო ქართლშიც, ყარაბულახის მარცხენა სანაპიროზე, მაშინ როცა მარჯვენა მხარე სომეხ კვირიკიანებს ეპყრათ. საერისთავოს რეზიდენცია იყო კლდეკარის ციხე, რომელიც ჯავახეთიდან ქართლისაკენ მომავალ სტრატეგიული მნიშვნელობის გზას აკონტროლებდა, რაც მის მფლობელ ბაღვაშებს საკუთარი ძალისა და მნიშვნელობის დემონსტრირების საშუალებას აძლევდა. ბაღვაშები, მართალია, ერისთავებად იწოდებოდნენ, მაგრამ სხვა ერისთავთა მსგავსად, ტაოს ბაგრატიონთა ფორმალური ვასალები უფრო იყვნენ, ვიდრე მოხელეეები. მდგომარეობა შეიცვალა X-XI ს-თა მიჯნაზე, როდესაც დამოუკიდებლობას შეჩვეული კ. ე-ები იძულებული გახდნენ ადგილი ეპოვათ საქართველოს ერთიან მონარქიაში - ისინი თავიდან მტრულად შეხვდნენ ბაგრატ III-ის ქართლში გამეფებას, მაგრამ შემდგომ მეფის მოხელეობას ჯერდებიან. სამეფო ხელისუფლებასთან ბაღვაშთა ურთიერთობა უკიდურესად დაიძაბა ლიპარიტ (IV) ბაღვაშის დროს და XI ს-ის გასულამდე ისინი სამეფო ხელისუფლების მთავარ ოპოზიციურ ძალად რჩებიან.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაი 1955: 258, 276; სუმბატ დავითის ძე 1955: 383; შოშიაშვილი 1980: 202, 238, 244, 246; ბაქრაძე 1959: 57; ხელნაწერთა აღწერილობა 1953: 93-101; ბერძენიშვილი 1964: 14-15; ლორთქიფანიძე 1973: 429; ბერძენიშვილი 2005: 84; ბერძენიშვილი 2008: 83-54.

რატი (I) ბაღვაში - კ. ე. X ს-ის 80-იანი წწ. რატი (I) ბაღვაშს მოიხსენიებენ „მატიანე ქართლისაჲ“, ატენის, შეპიაკისა და დაშბამის ეკლესიათა წარწერები. კ. ე. რატი თავიდანვე „არა მორჩილებდა კეთილად ბაგრატ მეფესა“. 988 წ., როდესაც ბაგრატ III-მ ტბელები დაამარცხა და შიდა ქართლში პოზიციები განიმტკიცა, რატი შეეცადა მეფისათვის წინაააღმდეობის გაწევას, მაგრამ, მისთვის მოულოდნელად, ბაგრატ III კლკდეკარის ციხეს შემოადგა. რატიმ წინააღმდეგობა ვეღარ გაუწია, გამოვიდა ციხიდან, ბაგრატს თავისი შვილი ლიპარიტი შეავედრა და თვითონ არგვეთის მამულში წავიდა. როგორც ჩანს, გიორგი I-მა (1014-1027) რატი ბაღვაში მალე შემოირიგა - 1021 წ. იგი გიორგი მეფესთან ერთად იბრძვის შირიმნის ბრძოლაში და ბრძოლის ველზე ეცემა. როგორც ჩანს, ამ ამბიდან მალე იბრუნებენ ბაღვაშები კ. ე-ობას.

წყაროები და ლიტერატურა: შოშიაშვილი 1980: 202, 238, 244, 247; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 276, 278, 284; ბერძენიშვილი 1990: 319-320; ბახტაძე 2003: 175-176.

ზვიად მარუშიანი - კ. ე. დაახლ. 988-1021 წწ. ვინ ჩაანაცვლა კ. ე-ად რატი (I) ბაღვაში, „მატიანე ქართლისაი“ არაფერს იუწყება, სამაგიეროდ, ამ ხარვეზს ავსებს ეპიგრაფიკული მასალა. ლივადის (თრილეთი) წარწერაში კ. ე-ად ჩანს ბაგრატ III-ის ერთგული თანამებრძოლი ზვიად მარუშიანი. სამოხელეო ტიტულის გარეშე იხსენიებს ამავე პირს დიდი გომარეთის (თრიალეთი) 1023 წ-ის წარწერა, საიდანაც ირკვვა, რომ ეკლესიის ბალავარი ჩადებულა იმ დროს, როცა ზვიად მარუშიანი მეფე გიორგის I-ს შეურისხავს. ამ წარწერათა მონაცემების თანახმად, ზვიად მარუშიანს კ. ე-ობა უნდა ჰქონოდა რატი ბაღვაშის შემდგომ, 988-1023 წწ-ებში (ა. ბაქრაძე). სხვაგვარი დათარიღებით, ზვიად მარუშიანი კ. ე. უნდა ყოფილიყო 988 წ-იდან დაახლ. 1016 წ-მდე (მ. ბახტაძე). მკვლევართა მიერ იგივე ზვიად მარუშიანი ჩანს ჯავახეთის ერისთავად, მხოლოდ ქრონოლოგიური ჩარჩოების დადგენა ძნელდება (შდრ. ჯავახეთის ერისთავი ზვიად (II) ერისთავი).

წყაროები და ლიტერატურა: ბაქრაძე 1959: 59, 60-61; მეტრეველი 1973: 50; ბახტაძე 2003: 176.

ლიპარიტ (III) ბაღვაში -კ. ე. დაახლოებით 1021-1028 წწ. შეპიაკის წარწერის თანახმად, იგი იყო რატი (I)-ის ძე, რომელსაც მამის სიცოცხლეშივე მიუღია კ. ე-ობა: „სახელითა ღ(მრ)თისითა აღვაშენე წმიდაი ესე ეკლესიაი ზეობასა, ადიდენ ღმერთმან, რატ ერისთავისა სალოცველად, მზეგრძელობისა და სულისა მათისათუის და სალოცავად ძისა მათისა ლიპარიტ ერისთავისა“.

წყარო და ლიტერატურა: შოშიაშვილი 1980: 238. მ. ბახტაძე 2003: 177.

ლიპარიტ (IV) ბაღვაში - ლიპარიტ (III)-ის ძე, კ. ე. 1028-1057 წწ., ქართლის ერისთავი 1040-იან-1057 წწ.; ბაგრატ IV-ის თანამედროვე, გამჭრიახი, გაბედული და ძლიერი პიროვნება, რომლის დაპირისპირებამ ბაგრატ IV-სთან ღრმა კვალი დააჩნია XI ს-ის საქართველოს პოლიტიკურ ცხოვრებას. ლიპარიტს დიდ ანგარიშს უწევდნენ მისი თანამედროვე ბიზანტიისა და თურქ-სელჩუკთა სახელმწიფოს მმართველნი. ლიპარიტ IV-ის შემდგომ კ. ე-თა დამორჩილება საქართველოს მეფეების საშინაო პოლიტიკის ერთ-ერთ მთავარ ამაოცანად დარჩა. ლიპარიტი მოიხსენიება იმერას, დიდი გომარეთისა და ამბარლოს წარწერებში. მან უაღრესად რთული გზა განვლო ბაგრატ IV-ის ვასალობიდან ბიზანტიის იმპერატორის მოკავშირეობამდე. თავდაპირველად ლიპარიტი ერთგულად ემსახურებოდა ახლად გამეფებულ მცირეწლოვან ბაგრატ IV-ს და ქვეყნის ინტერესების დასაცავად არა ერთი ბრძოლა გადაიტანა. „მატიანე ქართლისაჲ“ იუწყება, რომ ბაგრატ IV-ის საქართველოში დაბრუნებიდან ერთი წლის შემდეგ (1028) იმპერატორმა კონსტანტინემ ბიზანტიელთა სადამსჯელო ჯარი გამოგზავნა, რომელმაც მოაოხრა ტაოს ქვეყანა და მოვიდა თრიალეთს. აქ ბიზანტიელთა ჯარს მედგარი წინააღმდეგობა გაუწია კლდეკარში გამაგრებულმა ლიპარიტმა და აიძულა იგი უკან გაბრუნებულიყო. მომდევნო წლებში ლიპარიტი კვირიკე კახთა მეფესთან და თბილისის ამირასთან ერთად იბრძვის განძის ამირა ფადლონის წინააღმდეგ. ლიპარიტისა და ბაგრატის განხეთქილების მიზეზი გახდა თბილისის საამიროს საკითხი. „მატიანე ქართლისაჲს“ ცნობით, ლიპარიტი დამოუკიდებლად უწევს ორგანიზებას თბილისის შემოერთებას - მან ქართლის ერისთავ ივანე აბაზასძესთან ერთად ტფილელი ამირა ჯაფარი მუხათგუერდში შეიტყუა და შეიპყრო, შემდეგ ბირთვისის ციხეც წაართვა. ამ ფაქტს ადასტურებს ამბარლოს წარწერაც: „მას ჟამსა მიწყია, ოდეს შეიპყრა ლიპარიტ ერისთავთ ერისთავმან ამირაჲ“. დატყვევებული ამირა ბაგრატ IV-მ შეიწყალა და კვლავ თბილისში დააბრუნა. ცოტა ხნის შემდეგ ბაგრატმა კახელთა და ჰერთა ლაშქრის მონაწილეობით თავად ითავა თბილისზე ლაშქრობა. თბილისის ალყა ორ წელს გაგრძელდა. საქმე იქამდე მივიდა, რომ თბილისის ამირა ჯაფარ იბნ-ალი ტივით აპირებდა თბილისიდან განძაში გაპარვას, მაგრამ ბაგრატმა თავისი დიდებულების კარნახით, კვლავ დაინდო ამირა და, ლიპარიტისაგან ფარულად, ზავი შეკრა მასთან. ამ ამბის შემდეგ ლიპარიტი საბოლოოდ განუდგა ბაგრატს. ეს განდგომა ბაგრატ IV-ს და ქვეყანას მეტისმეტად ძვირი დაუჯდა, განსაკუთრებით 1040-იანი წლების შემდგომ, როდესაც მათ პოლიტიკურ უთანხმოებას პირადი მოტივებიც შეემატა.

ბიზანტიამ, რომლის დამპყრობლურ გეგმებს კავკასიაში ძლიერ აფერხებდა ბაგრატ IV, ოპოზიციონერი კ. ე-ის სახით ძლიერი მოკავშირე იპოვა. ამიერიდან ლიპარიტ კ. ე. საქართველოში ბიზანტიური პოლიტიკის ყველაზე თანმიმდევრული გამტარებელი გახდა. ბიზანტიამ განიზრახა ბაგრატისათვოს დაეპირისპირებინა დემეტრე, კონსტანტინოპოლში მცხოვრები მისი ნახევარძმა, დემეტრე (1032 წ. ამ დემეტრემ გადასცა ანაკოფიის ციხე ბიზანტიას). ლიპარიტი ორჯერ შემოუძღვა დემეტრეს საქართველოში ბიზანტიის ფულითა და სამხედრო ძალით. ატენის ბრძოლის შემდეგ მოწინააღმდეგენი დაზავდნენ, რის შედეგადაც მეფემ შემოსარიგებლად ლიპარიტს ქართლის ერისთავობაც უბოძა, თუმცა ამით ბიზანტიის ხელისუფალთა მხარდაჭერით ძალამიცემული ლიპარიტის გული მეფემ მაინც ვერ მოიგო.

1045 წ. ბიზანტიამ ანისის სამეფო გააუქმა. ანელმა ბერებმა, ბიზანტიელთაგან თავდაცვის მიზნით, ქალაქი ბაგრატის დედას, არწრუნთა შთამომავალ დედოფალ მარიამს, ფაქტობრივად კი, ბაგრატს გადასცეს. ბაგრატმა ისარგებლა ამ ვითარებით და მნიშვნელოვნად შეავიწროვა ბიზანტიის პოზიციები ანისსა და შავიზღვისპირეთში. ამავე ხანებში თბილელი ბერების მიწვევით ბაგრატი კახთა მხარდაჭერით თბილისში შევიდა. ბაგრატის წარმატებების საპირისპიროდ ბიზანტიამ ლიპარიტი აამოქმედა. ამჯერად ლიპარიტმა მოტყუებით გამოიყვანა ანისიდან ქალაქის მცველები - ბაგრატის უერთგულესი ერისთავები და ყველა დაატყვევა. ბაგრატი იძულებული გახდა თბილისი მიეტოვებინა და ჯავახეთში ჩასულიყო. ლიპარიტმა, რომელსაც ბიზანტიის ჯარი უმაგრებდა ზურგს, სძლია მეფეს. ამ ამბის შემდეგ ბაგრატმა ზედიზედ კიდევ რამდენიმე დამარცხება იწვნია ლიპარიტისაგან. განდგომილ მოხელეს მეფემ დაზავება შესთავაზა, მაგრამ ლიპარიტი მოლაპარაკებაზე არც კი გამოცხადდა. ამ მარცხის შემდეგ ბაგრატი აფხაზეთს გადავიდა. ლიპარიტმა ხელთ იგდო მესხეთის მრავალი ციხე და გამაგრდა „ზემო ქუეყანასა ზედა“. 1046-1047 წწ-ში ლიპარიტი, ბიზანტიელთა დავალებით, დვინში ლაშქრობს და სამშობლოში 1047 წ. ბრუნდება. ამასობაში მცირე აზიასა კავკასიის სამხრეთით თურქ-სელჩუკთა შემოსევები ძლიერდება. ლიპარიტ IV ბიზანტიელთა მხარეს იბრძვის და 1048 წ. ბასიანის სიახლოვეს, კაპუტრუს ციხესთან, ტყვედ ვარდება (ამ თარიღს ადასტურებენ ბერძნული, სომხური და არაბული წყაროები). ლიპარიტის შვილებმა და მისმა ვასალებმა ბაგრატთან შერიგება არჩიეს. ქვეყანაში დროებით მშვიდობამ დაისადგურა.

არაბი ავტორის, იბნ ალ-ასირის (XII-XIII სს.) თანახმად, ბასიანთან მავერანნაჰრის თურქებმა დაამარცხეს ბიზანტიელთა და აბხაზთა (აქ: საქართველოს) 50-ათასიანი ლაშქარი, დაატყვევეს დიდი ჯგუფი პატრიკიოსებისა, რომელთა შორის იყო ალ-კარიტ (ლიპარიტი) აფხაზთა მალიქი. თავის დასახსნელად მას თურქთა მეთაურის იბრაჰიმ ინალისათვის 300 ათასი დინარი და 100 ათასი დინარის საჩუქარი შეუთავაზებია, მაგრამ იბრაჰიმი არ დათანხმებია და საპატიო ტყვე ხორასნის მმართველ თოღრულ-ბეგისათვის მიუგვრია. ლიპარიტის ტყვეობიდან გამოხსნაზე ზრუნვა იმპერატორმა კონსტანტინე მონომახოსმა აიღო თავის თავზე. სკილიცეს თანახმად, ლიპარიტის გამოსასყიდად იმპერატორმა თოღრულ-ბეგს დიდძალი თანხა და საჩუქრები გაუგზავნა, მაგრამ თოღრულ-ბეგს იმპერატორის საჩუქრებზე უარი უთქვამს და ლიპარიტი გამოსასყიდის გარეშე გაუთავისუფლებია, თანაც მისთვის იმპერატორისაგან მოძღვნილი ძვირფასი საჩუქრები გაუტანებია. ლიპარიტის გამოხსნასთან დაკავშირებული ბერძნულ-არაბული წყაროები ადასტურებენ, რომ ლიპარიტ ბაღვაში უაღრესად მნიშვნელოვან პოლიტიკურ როლს ასრულებდა ბიზანტიის აღმოსავლურ პოლიტიკაში, რის გამოც ბიზანტიამ თურქ-სელჩუკებთან დიპლომატიური არხები პირველად ლიპარიტის გამოხსნის მიზნით აამოქმედა. უცხოურ წყაროებს ეთანხმება „მატიანე ქართლისაჲ“ ლაკონური განცხადებაც: „და იყო მოყუარედ მისა ხუარასანს დოღლუბეგ სულტანი და საბერძნეთს - ბერძენთა მეფე“. არსებობს მოსაზრება, რომ კონსტანტინე მონომახოსის განსაკუთრებულ მფარველობას ლიპარიტ ბაღვაშისადმი, გარდა პოლიტიკური მოტივებისა, ასევე, ასაზრდოებდა მისი „მოყვრობა“ ლიპარიტთან. იგულისხმება მიქელ ფსელოსის ცნობა კონსტანტინე მონომახოსის გატაცების შესახებ ფავორიტი ალანი ქალით, რომლის მამას იმპერატორი დიდძალ ქონებას უგავნიდა ყოველწლიურად. სამეცნიერო ლიტერატურაში, იმის გათვალიწინებით, რომ ბიზანტიური წყაროები „ალანს“ ხშირად ქართველებს უწოდებდნენ, იმპერატორის ფავორიტი ქალი გაიგივებულია ლიპარიტის ასულთან (ლ. თავაძე). ლიპარიტ ბაღვაში ტყვეობიდან გათავისუფლებულა 1049 წ. (მ. კარანაძე). ტყვეობიდან დაბრუნებულმა ლიპარიტმა ბიზანტიელთა სამხედრო ძალით და ადგილობრივ მომხრეთა დახმარებით კვლავ უკიდურესად შეავიწროვა ბაგრატ IV. მან დაიკავა ანისი და აიძულა ბაგრატი მიეტოვებინა თბილისი, სადაც თითქმის განმტკიცებული ჰქონდა პოზიციები. მოწინააღმდეგენი ერთმანეთს ჯავახეთში შეხვდნენ. მეფე კვლავ დამარცხდა და 1051 წ. იძულებული გახდა კონსტანტინოპოლში ჩასულიყო. აქ იგი სამი წელი იმყოფებოდა საპატიო ტყვეობაში. ამ ხნის განმავლობაში საქართველოში, ლიპარიტის მოთხოვნით, გიორგი უფლისწული რუისში მეფედ აკურთხეს. ახალგაზრდა მეფის მეურვეობაც თავად ლიპარიტმა ჩაიბარა. 1054 წ. იმპერატორმა კონსტანტინე მონომახოსმა ბაგრატ IV ლიპარიტთან ისე „შეარიგა“, რომ შერიგების პირობები თავად განსაზღვრა: ბაგრატს მთელი ქართლი და დასავლეთი საქართველო დაუტოვა, ხოლო ლიპარიტს, რომელიც ფორმალურად ცნობდა ბაგრატის სუზერენობას, მთელი მესხეთი მიაკუთვნა. როგორც ირკვევა, მესხეთთან ერთად ლიპარიტმა ჯავახეთის ნაწილიც მიიღო, რასაც ადასტურებს ზედა ვარძიის სამშენებლო წარწერა, რომელშიც მეფე საერთოდ აღარ არის მოხსენიებული. ამრიგად, ლიპარიტმა მესხეთის მთავრობა ოფიციალურად მიიღო და დიდი უფლებები მოიპოვა მთელ ქვეყანაში.

1055 წ. გარდაიცვალა ლიპარიტ ბაღვაშის მფარველი იმპერატორი კონსტანტინე მონომახოსი, რომლის შემდეგ საიმპერიო კარზე ზედიზედ ენაცვლება ერთმანეთს სხვადასხვა დინასტიის რამდენიმე იმპერატორი (თეოდორა, მიხეილ VI, ისაკ I კომნენოსი). ცხადია, ბიზანტიისათვის ამ რთულ პერიოდში ლიპარიტმა მხარდაჭერა დაკარგა. როგორც ჩანს, ამ წლებში საქართველოშიც დაიმსხვრა მითი ლიპარიტის ყოვლისშემძლეობის შესახებ. 1057 წ. ბაგრატის ერთგულმა ვასალმა სულა კალმახელმა მესხი აზნაურების დახმარებით დლივს მყოფი ლიპარიტი მის ძესთან, ივანესთან ერთად შეიპყრო და კალმახის ციხეში დაამწყვდია. ახლა უკვე ბაგრატმა „განაგო“ დაპატიმრებული ლიპარიტის საქმეები, - მისგან ჩაიბარა ციხეები: არტანუჯი, ყველი, უფლისციხე და ბირთვისი. ლიპარიტის უმთავრესი ციხე კლდეკარი კი, რომელსაც მედგრად იცავდა ლიპარიტის მწიგნობართუხუცესი ანამორი, დიდი წინააღმდეგობის შემდეგ ძლივს დაიმორჩილა მეფის ლაშქარმა - მეციხოვნეები დაეზავნენ მეფეს და კლდეკარის სანაცვლოდ ლიპარიტისა და ივანეს ცოცხლად გაშვება მოითხოვეს. ამის შემდეგ ლიპარიტმა „ჩაიცვა ჩოხანი“ და თავისი ძე ივანე მეფეს შეავედრა. ივანეს მეფემ კლდეკარი ჩამოართვა და მხოლოდ არგვეთის მამული დაუტოვა. შემონაზვნებულმა ლიპარიტმა კი, „შეუცოდებლობის ფიცი“ დადო და საბერძნეთში წავიდა, სადაც იგი მალე გარდაიცვალა. მისმა ერთგულმა ყმებმა ლიპარიტის ცხედარი ჩამოასვენეს და მის სამკვიდრო მამულში, კაცხში დაკრძალეს.

ალავერდის ოთხთავის მინაწერის ცნობით, ლიპარიტ (IV) ბაღვაში ატარებდა პროედროსის, პროტოარხონტის და მაგისტროსის ბიზანტიურ ტიტულებს. „ქართლის ცხოვრების“ სომხურ თარგმანში კი, 1051-1057 წწ-ში იგი კურაპალატადაც მოიხსენიება. კ. ე. ლიპარიტ (IV) ბაღვაში, ძლიერი და წინააღმდეგობრივი პიროვნება, როგორც ჩანს, ღრმა შთაბეჭდილებას ახდენდა თანამედროვეებზე. მიუხედავად იმ დიდი პოლიტიკური ზიანისა, რაც, გარემოებათა წყალობით, მოჰყვა მის კონფლიქტს ბაგრატთან, ქართველი მემატიანეც აღიარებს ლიპარიტის მნიშვნელობას: „და ლიპარიტ მოირჭუნა ზემოსა კერძსა დაუკლებელად, და იყო მოყუარედ მისა ხუარასანს დოღლუბეგ სულტანი და საბერძნეთს ბერძენთა მეფე, და ზრდიდა ბაგრატის ძესა გიორგის მცირესა სახელითა მეფობისათა“. სხვა ქართველ არისტოკრატთა მსგავსად, ლიპარიტი ზრუნავდა ხელნაწერთა შექმნა-გამრავლებაზე და მათ სულის საოხად ეკლესიას სწირავდა. მისი დაკვეთით 1048-1051 წწ-ში მანგლისში გადაუწერიათ იოანე ოქროპირის განმარტებები („თარგმანებანი“) მათესა და მარკოზის სახარებებისა. ასევე მის სახელს უკავშირდება ალავერდის ოთხთვის სახელით ცნობილი უძვირფასესი ხელნაწერი, რომელიც ივანე ლიპარიტის ძემ საქართველოში ჩამოიტანა და კაცხის მონასტერს შესწირა.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 292-306; კედრენე 1963: 78; ქართლის ცხოვრების ძველი სომხური თარგმანი 1953: 227; ხელნაწერთა აღწერილობა 1953: 215; ხელნაწერთა აღწერილობა 1986: 214; ბაქრაძე 1959: 21, 61; ჯაფარიძე 2012ა: 115-116, 117, 123, 126, 128, 132-133; ცისკარიშვილი 1959: 35; თავაძე 2011: 161, 162-163;. კარანაძე 2007: 318.

რატი (II) ბაღვაში ლიპარიტის ძე - კ. ე. 1048-1049 წწ.; ლიპარიტ IV-ს სამი ვაჟი ჰყავდა: რატი, ივანე, ნიანია და, სავარაუდოდ, ორი ასული. 1057 წ. ლიპარიტის შეპყრობის დროს, წყარო ასახელებს მხოლოდ ივანესა და ნიანიას, ხოლო რატის შესახებ არაფერს იუწყება. მამის შეპყრობის შემდეგ ივანე ბიზანტიაში გაიპარა, ნიანია კი ანისში გარდაიცვალა. რატი, როგორც ჩანს, ამ დროისათვის კარგა ხნის გარდაცვლილი იყო, მაგრამ უფრო ადრე შესრულებულ გოხნარის წარწერაში იგი ერისთავთერისთავად არის მოხსენიებული თავის ძმასთან, ივანესთან ერთად. ვარაუდობენ, რომ ლიპარიტის ტყვეობის წლებში (1048-1049) კ. ე-ობა რატი (II) ბაღვაშს ეპყრა.

წყაროები და ლიტერატურა: ხელნაწერთა აღწერილობა 1953: 93-94; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 305; ბაქრაძე 1959: 57; ბახტაძე 2003: 178.

მირიან თარხუნის-ძე - კ. ე. 1058-1073 წწ.; ლიპარიტ (IV) ბაღვაშის შემდეგ კ. ე-ობა ეპყრა მირიან თარხუნის-ძეს, რაზედაც იუწყება ატენის, ვერეს და ბარმაქსიზის წარწერები. წარწერებიდან კარგად ჩანს, რომ მირიან თარხუნის-ძეს ყველა ის საგამგებლო ქვეყანა დაუკავებია, რომლებიც ადრე ლიპარიტს ჰქონდა. მირიანი კ. ე. უნდა ყოფილიყო 1073 წ-მდე, სანამ გიორგი II (1072-1089) კ-ის საერისთავოს უბოძებდა სპასალარ ივანე ბაღვაშს.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 305; ბაქრაძე 1959: 74-76; ბერძენიშვილი 1964: 38; ოთხმეზური 1981: 40; ბახტაძე 2003: 179.

ივანე ბაღვაში - ლიპარიტ (IV) ბაღვაშის ძე, ბგრატ IV-ისა და გიორგი II-ის თანამედროვე; ქართლის სპასალარი 1059-1073 წწ-ში. კ. ე. 1073-1078 წწ-ში (სრულად იხ. სპასალარი ივანე ბაღვაში).

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: .305, 309, 316, 317; ბაქრძე 1959: 62; .ქისკ 1984: 38; ხელნაწერთა აღწერილობა 1986: 214.

ლიპარიტ (V) ბაღვაში - ივანეს ძე, კ. ე. 1078-1089 წწ.; ივანე ბაღვაშის შემდეგ კლდეკარის ერისთავობა გიორგი მეფეს უბოძებია ივანეს შვილის, ლიპარიტისათვის. მის შესახებ ამბობს დავითის ისტორიკოსი, რომ დავითის გამეფების ჟამს „ჰქონდეს თრიალეთი და კლდეკარნი და მიმდგომი ქუეყანაჲ ლიპარიტს, და მეფისა დავითის წინაშე იყვის რეცა ერთგულად“. შემდგომ აღნიშნავს, რომ „მოკუდა სულტანი მალიქშა და ამა ლიპარიტ ამირამან იწყო მათვე მამულ-პაპეულთა უგზოთა კუალთა სლვაჲ“. მემატიანე კონკრეტულს არაფერს ამბობს ლიპარიტის შეცოდებათა შესახებ, მაგრამ ორგულობის გამო მას მეფის მრისხანება არაერთგზის დაუმსახურებია. რამდენიმე ხანს ლიპრიტი „განსაწუერთნელად“ დავითს დაუპატიმრებია, შემდგომ შეუნდვია და ყველა ძველი „დიდება“ ხელახლა უბოძებია. როდესაც ლიპარიტის საქციელით მეფე დარწმუნებულა რომ „კუდი ძაღლისაჲ არა გასწორდების“, 1094 წ. დაუპატიმრებია. საპატიმროში ლიპარიტს ორი წელი გაუტარებია, შემდეგ მეფეს იგი საბერძნეთში გაუგზავნია, სადაც გარდაცვლილა. ვინ გახდა ლიპარიტ (V)-ის დაპატიმრების (1094) შემდეგ კ. ე., წყაროდან არ ჩანს. მკვლევართა ნაწილი ფიქრობს, რომ კ. ე-ობა ეპყრა მის ძეს რატის, რომელსაც დავითის ისტორიკოსი ორგულს და „იქედნეს ნაშობს“ უწოდებს. რამდენიმე წელიწადში რატიც გარდაცვლილა.

წყაროები და ლიტერატურა: დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი 1955: 324-326; Копалиани 1949: 13; მეტრეველი 1973: 80; ბახტაძე 2003: 181.

თევდორე - გიორგი ჭყონდიდლის დისწული, კ. ე. 1094 წ.; როგორც ჩანს, თევდორემ კ. ე-ობა მიიღო ლიპარიტ (V)-ის შემდგომ, რაზედაც იუწყება დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი: „თრიალეთი და კლდეკარნი ჰქონდეს თევდორეს“. ცხადია, ეს მხარე თევდორეს ერისთავობის უფლებით უნდა მიეღო. შესაძლებელია, კ-ის საერისთავოს ნაწილი მართლაც სამეფო დომენს შეუერთდა, როგორც ამას ფიქრობს ზოგიერთი მკვლევარი.

წყაროები და ლიტერატურა: დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი 1955: 331; ანთელავა 1983: 182; ბახტაძე 2003: 182.

ვახტანგ - კ. ე. XII ს. მეორე ნახევარი. ეპიგრაფიკული მასალის მიხედვით, XII ს-ის 80-იან წწ-მდე კ-ის საერისთავო კვლავ განაგრძობდა არსებობას. დაახლოებით XII ს-ის შუა ხანებში კ. ე. იყო ვინმე ვახტანგი, რაზედაც იუწყება ბეშთაშენის წარწერა: „გურგენის ძეთა ავაგეთ, ერისთავისა ვახტანგის ბრძანებით“. მეტი ცნობა ვახტანგ კ. ე.-ის შესახებ არ მოგვეპოვება.

წყაროები და ლიტერატურა: ბაქრაძე 1959: 63; ბახტაძე 2003: 182.

აფრიდონ - [კ. ე.] 1178-1185 წწ. აფრიდონის კ. ე-ობას ადასტურებს 1178-1185 წწ-ში შესრულებული ზედა ვარძიისა და ქვემო ჯინისის ეკლესიების წარწერები, რომლებშიც აფრიდონი მსახურთუხუცესად და ერისთავთ-ერისთავად მოიხსენიება (სრული ტექსტისათვის იხ. მსახურთუხუცესი აფრიდონი). 1185 წ-ის შემდგომ კ-ის საერისთავო უქმდება და მისი ტერიტორია სამეფო დომენს უერთდება.

წყაროები და ლიტერატურა: მაისურაძე 1966: 81; ბერძენიშვილი 19745: 136; ბაქრაძე 1959: 77; ბახტაძე 2003: 182.

ოდიშის ერისთავი. ო-ის საერისთავო ჯერ კიდევ ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში წარმოიქმნა. ვახუშტის გადმოცემით, სამეფოს დამფუძნებელმა მეფე ლეონმა დასვა ერისთვი ბედიას და დაუდგინა საზღვრები - „ეგრისის აღმოსავლეთი ცხენის წყლამდე“. ბედიასთნ არის დაკავშირებული ო. ე-თა საგვარეულო სახელი ბედან/ბედიანი. ო. ე. დადიანთა წარმომავლობა გვარსახელ „დადიანს“ (დად-ის შთამომავალნი) უკავშირდება, რომელმაც თანადათანობით, ისევე როგორც გურიელმა და შერვაშიძემ, მთავრის პოლიტიკური შინაარსი შეიძინა. არსებობს გადმოცემა, რომ შორეულ წარსულში დადიანები საღირისძეთაგან იყვნენ განშტოებულნი, ხოლო მათ საერთო წინაპრად მოიაზრებენ ვახტანგ გორგასლის თანამედროვე სამნაღირ ერისთავს. მკვლევართა ნაწილი (თ. ბერაძე, ი. ანთელავა) სავსებით სარწმუნოდ მიიჩნევს დადიანთა დაკავშიებას საღირისძეთა ფეოდალურ საგვარეულოსთან.

საქართველოს ერთიანობის დროინდელი ო-ის საერისთავოს საზღვრები აღმოსავლეთით მდ. ცხენისწყალზე გადოდა, სამხრეთით - რიონის ქვემო წელზე, ჩრდილოეთით მას სვანეთის მთები აკრავდა, ხოლო დასავლეთით - ცხუმის საერისთავო. XIV ს-ის დასაწყისში ო-ის საერისთავოს ფარგლებში ცხუმის საერისთავოც შედიოდა. XIV-XV სს-ში კი, მისი აღმოსავლეთი საზღვრები ცხენისწყლის ნაპირებამდე უწევდა. XI-XIII სს-ში დადიანები სამეფო კარზე დაწინაურებული საგვარეულოა და მათ წარმომადგენლებს, გარდა ო. ე-ობისა, სამეფო კარზე სხვა მაღალი თანამდებობებიც ეპყრათ. ამ საგვარეულოს ჩვენთვის ცნობილი პირველი წარმომადგენელი - ივანე დადიანი - იხსენიება ბაგრატ IV-ის თანამებრძოლთა შორის. XII ს-ის მეორე ნახევარში, გარდა ო. ე-ობისა, სამეფო კარზე დადიანებს უკავიათ ჩუხჩარხისა და მსახურთუხუცესის თანამდებობები. თამარის პირველი ისტორიკოსი ადასტურებს ამ თანამდებობის პირებს შორის ახლო ნათესაობას. თამარის დროს დადიანის ხელში უნდა ყოფილიყო აგრეთვე დასავლეთ საქართველოს ჯარების სარდლობაც (სპასალარობა). XIII ს-ის 30-იანი წლებიდან ო. ე. დადიანები დასავლეთ საქართველოს მანდატურთუხუცესები ხდებიან. მას შემდეგ მანდატურთუხუცესობა დადიანების ტრადიციულ თანამდებობრივ ტიტულად იქცა. ასე იხსენიებიან ისინი XIV-XV სს-ის დოკუმეტებშიც, თუმცა, ამ სამოხელეო ფუნქციებს ისინი დიდი ხანია, აღარ ასრულებდნენ და თავიანთ საგამგებლო ტერიტორიას ნახევრად დამოუკიდებელი მთავრის უფლებამოსილებით მართავდნენ. ო. ე-თა გამთავრება XIV ს-ის 20-იან წლებში დააჩქარა დავით ნარინის მემკვიდრეებს შორის ქიშპობამ. ამ დროს შეიერთეს ო. ე-ებმა ცხუმის საერისთავო და ჩრდილო დასავლეთით ანაკოფიამდე გასწიეს ოდიშის ადმინისტრაციული საზღვრები. ამასთანავე, დადიანებმა მხარი დაუჭირეს საქართველოს ხელახალი გაერთიანების საქმეს და დიდი დახმარება გაუწიეს გიორგი ბრწყინვალეს ამ საქმის აღსრულებაში, რისთვისაც მეფეს ო. ე-ობასთან ერთად დადიანებისათვის ძველი პრივილეგია - დასავლეთ საქართველოს მხედართმთავრობა მიუნიჭებია. ზღვაზე გასვლამ ო. ე-ს საერთაშორისო პოლიტიკური და სავაჭრო ფუნქციაც დააკისრა, რამაც კიდევ უფრო გააძლიერა მათი პოლიტიკური ამბიციები. XIII-XIV სს-ში ეგვიპტისა და ოქროს ურდოს შორის კავშირი აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის გავლით ხორციელდებოდა, სადაც დადიანების ხელში ორი საზღვაო პორტი - ფოთი და ცხუმი (სებასტოპოლი) იყო მოქცეული. იმდროინდელ დიპლომატიურ დოკუმენტებში დადიანებს ქართველთა მეფესაც კი უწოდებენ (მაგ., ასე იწოდება ო. ე. დადიანი 1330 წ-ით დათარიღებულ სებასტოპოლის არქიეპისკოპოს პეტრე ჯერალდის ეპისტოლეში კენტერბერის არქიეპისკოპოსისადმი). მიუხედავად მაღალი საერთაშორისო ავტორიტეტისა, XIV ს-ის დადიანები ჯერ კიდევ ერთიანი საქართველოს მეფეების ქვეშევრდომობას აღიარებდნენ და მათგან იღებდნენ თანამდებობრივ მტკიცებულებებს, უხდიდნენ ხარკს და მათ დასახმარებლად გამოჰყავდათ ლაშქარი. ერთიანი საქართველოს დაშლის შემდეგ (XV ს-ის 60-იანი წწ.) ო. ე-ები ფორმალურადაც აღარ ემორჩილებოდნენ იმერეთის მეფეს.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 796; ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 27, 34; ბაქრაძე 1987: 225; სოსელია 1951: 172-175; მესხია 1979: 153; ანთელავა 1990: 16, 17; ბერაძე 1999: 131-132, 139.

ოდიშის ერისთავები. XI-XV სს.

ივანე (I) დადიანი - ო. ე. XI ს-ის შუა ხანებში. ცნობა ივანე დადიანის შესახებ შემონახულია „მატიანე ქართლისაჲს“ მონათხრობში 1045 წ. ანისთან დაკავშირებულ მოვლენათა შესახებ. როდესაც ბაგრატ IV-მ ივანე დადიანს თავის ერთგულ თანამებრძოლებთან ერთად ანისის დაცვა დაავალა, ლიპარიტ (IV) ბაღვაშმა იგი სხვებთან ერთად მოხერხებულად გამოიტყუა ანისიდან და დაატყვევა. რა ბედი ეწია შემდგომ ივანე დადიანს, უცნობია. შ. მესხიამ ეს ივანე გააიგივა ო. ე ივანე დადიანთან, რომელიც ერისთავ-ერისთავის სამოხელეო ტიტულით იხსენიება ე. თაყაიშვილის მიერ მიკვლეული ერთ-ერთი ხელნაწერის მინაწერში: „მეოხ ეყავ წინაშე ღმრთისა... ერისთავთ-ერისთავსა იოვანე დადიანსა“.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 300; თაყაიშვილი 1963: 95; შ. მესხია 1979: 149.

გიორგი, იოანე, იოანე - XII ს-ის უცნობი ო. ე-ები. ცნობათა უკიდურესი სიმცირის გამო ო. ე-თა უწყვეტი ქრონოლოგიის დადგენა შეუძლებელია. ზოგი მათგანის მხოლოდ სახელია ცნობილი. ივანე (I) ერისთავის შემდეგ XII ს-ის მიწურულამდე რაიმე ხელშესახები ცნობა ო. ე-თა შესახებ არ მოგვეპოვება. ამ ხანგრძლივი პერიოდის შესავსებად მკვლევარნი ემყარებიან ზუგდიდის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში დაცულ ერისთავთა მემორიალურ წარწერას, რომელშიც რამდენიმე თაობის ო. ე-თა სახელებია მოხსენიებული: „ქ. სამებაო სამთჳთებაო და ერთარსებაო, შემწე ეყავ ორსა[ვ]ე ცხორებასა შინა ე(რისთავთ)-ე(რისთავ)თა გ(იორგ)ი, ი(ოვან)ე, ი(ოვან) ე, შვ[ი]ლნი მათნი, რ(ომე)ლთა ესე ეკლეს[ი]აჲ სიმცირისაჲ...“ ამ პირთა კუთვნილება ოდიშის ერისთავთა საგვარეულოსადმი მკვლევართა შორის ეჭვს არ იწვევს, თუმცა, წარწერას სხვადასხვა საუკუნეს აკუთვნებენ. ვ. სილოგავამ წარწერა პალეოგრაფიული ნიშნების საფუძვეელზე XII ს-ით დაათარიღა, რაც გაზიარებულია წინამდებარე გამოცემაში.

წყაროები და ლიტერატურა: ტუღუში 1977: 48; სილოგავა 1980: 144.

ბედან (I) დადიანი - ო. ე. XIII ს-ის პირველი მესამედში. თამარის პირველი ისტორიკოსის თანახმად, დადიანთა საგვარეულოს წარმომადგენლები გიორგი III-ისა და თამარის კარზე მაღალ თანამდებობებს ფლობდნენ. ბედან (I) ო. ე. ყოფილა, იმავდროულად ვარდან დადიანს ჩუხჩარეხის თანამდებობა ეპყრა. ი. ანთელავა მათ ძმებად და შემდგომში დადიანთა ორი განშტოების მამამთავრებად მიიჩნევს. ბედან დადიანი გიორგი რუსის აჯანყების ერთ-ერთი ორგანიზატორი იყო, მაგრამ ო. ე-ობა აჯანყების ჩახშობის შემდეგაც შეინარჩუნა. იგი მონაწილეობდა ლაშა-გიორგის ლშქარობაშიც განჯის წინააღმდეგ. ბედან (I)-ის ძედ ივარაუდება ჯუანშერ დადიანი, რომელიც XIII ს-ის 20-30-იანი წწ-ში ბედან (II) ერისთავის მამად იხსენიება.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთნი 1959: 34; ჟამთააღმწერელი 1959: 243; სილოგავა 1980: 144; ბერაძე 1967: 159-160; ანთელავა 1990: 17; ბერაძე 1999: 133-134.

ბედიან/ბედან (II) დადიანი - ჯუანშერის ძე, რუსუდან მეფისა და დავით ნარინის თანამედროვე; ო. ე. და მანდატურთუხუცესი. დაახლ. 1240-1260-იანი წწ. 1242 წ., როდესაც რუსუდანი მონღოლებთან დაზავების მიზნით ქუთაისიდან თბილისსში გადმოვიდა, დასავლეთ საქართველოს სხვა დიდებულებთან ერთად იგი რუსუდან მეფის ამალაში იყო. ჟამთააღმწერელი მას ახასიათებს, როგორც ზნითა და გონებით წარმატებულ კაცს, რომელსაც წესრიგი დაუმყარებია ოდიშში, „რომელ მპარავი და ძვირის მოქმედი არა იპოვებოდა». ბედიანი იხსენიება კოხტასთავის შეთქმულების მონაწილეთა შორისაც, თუმცა დაპატიმრებას გადაურჩა. 1260/1261 წ. მონღოლთა წინააღმდეგ აჯანყების შემდეგ დავით ლაშას ძემ დასავლეთ საქართველოში დავით ნარინთან შეაფარა თავი. დაახლოებით ერთის წლის შემდეგ დავით ულუს მომხრეებმა განიზრახეს ნარინის ტახტიდან ჩამოგდება და ამ გზით ერთმეფობის აღდგენა. შეთქმულთა გეგმის განხორციელებას ხელი შეუშალეს დავით ნარინის მომხრეებმა, რომელთა შორის ყველაზე ძლიერი ფიგურა იყო ბედიან (II) ო. ე. და მანდატურთუხუცესი. დავით ნარინმა ტახტი შეინარჩუნა, ხოლო დავით ლაშას ძე აღმოსავლეთ საქართველოში დაბრუნდა. როგორც ჩანს, ამ მხარდაჭერის სანაცვლოდ დაასაჩუქრა დავით ნარინმა ბედან დადიანი უძვირფასესი ქრისტიანული რელიქვიებით, რომელთა შორის ყოფილა თამარ მეფის გულსაკიდი ჯვარი. ეს ჯვარი შემდგომში შერგილ დადიანის კუთვნილება გამხდარა, ხოლო სხვა რელიქვიები, უპირატესად მაცხოვრისა და ღვთისმშობლის ხატები, მოგვიანებით ხობის, მარტვილისა და წალენჯიხის ტაძრებში მოხვედრილა. ამ ხატების მფლობელთა მიერ სხვადასხვა დროს შესრულებულ მემორიალურ წარწერებს შემოუნახავთ ბედან ო. ე-ისა და მანდატურთუხუცესის ოჯახის წევრთა სახელები. ბედანი დაქორწინებული ყოფილა ქართლის ერისთავ ბეგა სურამელის ასულ ხვაშაქზე, მათ ჰყოლიათ შვილები: ერაშაჰრი, გიორგი და ივანე. ბედანი აღარ იხსენიება XIII ს-ის 60-იანი წლების შემდგომ. მისი გარდაცვალების დროისათვის როგორც ჩანს, გარდაცვლილი ყოფილა მისი უფროსი ვაჟი ერაშაჰრიც, რის გამოც ო. ე. და მანდატურთუხუცესი ხდება ბედანის მომდევნო ვაჟი გიორგი.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთაღმწერელი 1959: 195, 243; თაყაიშვილი 1914: 49, 139, 227; ბერაძე 1999: 136-137; ბახტაძე 2003: 238-239.

გიორგი (I) დადიანი - ძე ბედან (II)-ისა; ო. ე. და მანდატურთუხუცესი დაახლ. XIII ს-ის 70-90-იან წწ-ში მამის გარდაცვალების შემდგომ. იგი ბედან (II)-ის სიცოცხლეში შერგილ დადიანთან ერთად იხსენიება წალენჯიხის ხატის წარწერაში: „მინდობილნი შენნი, მანდატურთუხუცესი დადიანი ბედან და მე, ძე მათი, მეორედ მამკობი დადიანი გიორგი, და მე, დადიანი შერგილ და მეუღლე ჩემი ნათელ, მესამედ მამკობნი ხატისა“. ო. ე. და მანდატურთუხუცეს გიორგი (I)-ს აუშენებია ხობის ტაძარი, რაზედაც იუწყება ჩრდილოეთ კედელზე საქტიტორო გამოსახულების თანმხლები ფრესკული წარწერა: „ერისთავთ-ერისთავი და მანდატურთუხუცესი დადიანი გიორგი, შეუნდვენ ღმერთმან“. ვახუშტის ქრონოლოგიით, გიორგი დადიანი გარდაიცვალა 1323 წ. მას მიაწერს ისტორიკოსი ცხუმის საერისთვოს მიტაცებას და ოდიშის საზღვრების ანაკოფიამდე გაფართოებას, მაგრამ ვახუშტის ცნობას არ ეთანხმება სხვა წყაროთა მონაცემები (ხობის მაცხოვრის ხატის წარწერა, ხობის ფრესკული წარწერა, ჯვრის მონასტრის აღაპები), რომლებიც ადასტურებენ, რომ გიორგი (I) დადიანი შეუძლებელია ო. ე. ყოფილიყო 1323 წ-მდე და რომ მის შემდეგ ო. ე-ობა მიუღიათ ჯერ შერგილ დადიანს და შემდგომ მის ძეს ცოტნეს.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 894; თაყაიშვილი 1914: 227; ბერაძე 1999: 139; ბახტაძე 2003: 242.

შერგირ დადიანი - ო. ე. დაახლ. XIII ს-ის 90-იანი-1310-იანი წწ-ის შუა ხანები. გიორგი დადიანის შემდეგ ო. ე-ობა, ჩვენთვის უცნობი მიზეზების გამო, გადადის დადიანთა მეორე შტოს ხელში. ამ შტოს პირველი ერისთავია შერგირი, როგორც ჩანს, ძე კოხტასთავის გმირის, ცოტნე დადიანისა. იგი ერისთავთ-ერისთავად დედოფალთ-დედოფალ ნათელთან და ძესთან, ცოტნესთან ერთდ მოიხსენიება ჯვრის მონასტრის აღაპში და ხობის ეკლესიის ფრესკულ წარწერაში. შერგირ დადიანის ოჯახში მოხვედრილა თამარ მეფის გულსაკიდი ჯვარი, რომლის ჩასასვენებლადაც მას დაუმზადებინებია ოქროთი შეჭედილი ხატი წარწერით: „ხატო არსებისაო უცვალებელო, მეოხ და მფარველ ექმენით აქა და საუკუნოსა, ერისთავთ-ერისთავი დადიანი შერგირ და მეუღლე ჩემით დედოფალ-დედოფალი ნათელით, ძითურთ ჩემით ცოტნეთურთ“.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 801; თაყაიშვილი 1914: 134, 153; მეტრეველი: 1962: 145, N102; ბერაძე 1999: 136-137; ბახტაძე 2003: 243.

ცოტნე დადიანი - შერგირ დადიანის ძე; ო. ე. და მანდატურთუხუცესი დაახლ. 1310-იანი წწ-ის მიწურულში. მის შესახებ ძალზე მწირი ცნობებია შემონახული. როგორც ჩანს, ერისთავობდა ძალზე მცირე ხანს. მის ერისთავობას ადასტურებს ჯვრის მონასტრის აღაპი: „მანდატურთუხუცესისა და ერისთავთ-ერისთავისა ცოტნე დადიანისა“. ცოტნეს მიუღია მანდატურთუხუცესობასაც, ისევე, როგორც ბედანის შტოს სხვა წარმომადგენლებს. სავარაუდოდ, მისი ძეა ო. ე. გიორგი (II), რომელიც, ვახუშტის ცნობით, გარდაცვლილა 1323 წ.

წყაროები და ლიტერატურა: მეტრეველი 1962: 170, N247; ბახტაძე 2003: 242.

გიორგი (II) დადიანი - ო. ე. დაახლ. 1310-იანი წწ-ის მიწურულიდან 1323 წ-მდე. ვახუშტის თანახმად, გიორგი (II) ო. ე-მა ისარგებლა დავით ნარინის შვილებს შორის უთანხმოებით, მიიტაცა ცხუმის საერისთვო და ოდიშის საზღვრები ანაკოფიამდე გააფართოვა. მისი ძე იყო მამია დადიანი. გარდაიცვალა 1323 წ.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 801, 894; ბახტაძე 2003: 243.

მამია (I) დადიანი - გიორგი (II) დადიანის ძე; ო. ე. და დასავლეთ საქართველოს მხედართმთავარი 1323-1345 წწ-ში. ვახუშტის შეფასებით, მან „უმეტესად დაიპყრო ოდიში“. მამია დადიანი მთავრის თითქმის ყველა ატრიბუტით სარგებლობდა, მაგრამ იძულებული გამხდარა დამორჩილებოდა მიქელს, ნარინის ძეს „ხარკის მიცემითა და მოლაშქრედ თვისად“ (სოსელია). 1327 წ. დავით ნარინის ძე მეფე კონსტანტინე გარდაიცვალა, რის შემდეგაც დასავლეთ საქართველოში შფოთი და არეულობა დაიწყო. ამ ვითარებით სარგებლობს გიორგი ბრწინვალე და დასავლეთ საქართველოში გადადის. ვახუშტის ცნობით, მას მორჩილება გამოუცხადეს ო. ე-მა მამია დადიანმა, გიორგი გურიელმა, სვანთა ერისთავმა და აფხაზთა ერისთავმა შერვაშიძემ. გიორგი ბრწყივალემ დასავლეთ საქართველოს დიდებულები ერთგულებისათვის დიდად დაასაჩუქრა. მამია დადიანს მეფემ დადიანთა ძველი პრივილეგია აღუდგინა - მას დასავლეთ საქართველოს ჯარის ერთიანი სარდლობა ჩააბარა.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 801; სოსელია 1951: 176, 182; ბახტაძე 2003: 243-244.

გიორგი (III) დადიანი - მამია (I) დადიანის ძე; ო-ისა და სვანეთის ე., მანდატურთუხუცესი, დასავლეთ საქართველოს მხედართმთავარი 1345-1384 წწ. გიორგი (III) დადიანის მმართველობის დროს განსაკუთრებით გაფართოვებულა ო-ის საერისთავოს საზღვრები და გაზრდილა ო. ე-ის პოლიტიკური წონა. საკუთრივ ო-ის გარდა, მის დაქვემდებარებაში იყო მოქცეული გურიის საერისთავო (უეჭველია, საქართველოს მეფის ნებართვით, მისი ვაჟი კახაბერი გურიის ერისთავი გამხდარა) და, ნაწილობრივ, სვანეთი. გიორგი (III) დადიანთან პირდაპირი დიპლომატიური კავშირი ჰქონდა დამყარებული ეგვიპტის სულთანს, რომელიც უაღრესად იყო დაინტერესებული ეგვიპტე-კონსტანტინოპოლი-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის საზღვაო მარშრუტით ოქროს ურდოსთან დასაკავშირებლად. გიორგი (III)-ს დაუსრულებია დავით ნარინის ძის, კონსტანტინე მეფის მიერ დაწყებული განახლებითი სამუშაოები ბედიის ტაძარში, სადაც იგი გამოსახულია თავის თანამეცხედრესთან მარიხთან ერთად. ჯუმათის მთავარანგელოზის ხატის წარწერის მიხედვით, რომელშიც ო. ე. გიორგი (III) დადიანი ოჯახის წევრებთან ერთად იხსენიება, ჩანს, რომ მის ძეს ვამიყს გიორგის სიცოცხლეშივე მიუღია მანდატურთუხუცესობა, ხოლო კახაბერს - გურიის ერისთავობა.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 801; ბერაძე 1999: 141-143.

ვამიყ (I) დადიანი - ძე გიორგი (III) დადიანისა; ო. ე. და მანდატურთუხუცესი 1384-1396 წწ-ში. ერისთვთ-ერისთვად და მანდატურთუხუცესად იწოდება იგი ხობის მონასტრის კედლის წარწერაში და, ასევე, წალენჯიხისა და ჯუმათის მთავარანგელოზის ამჟამად დაკარგული ხატების წარწერებში. მანდატურთუხუცესის სახელო და ო-ის საერისთავო მას მიუღია მისივე მამის, გიორგი (III) დადიანის სიცოცხლეში. აღმოსავლეთ საქართველოში თემურ-ლენგის პირველი ლაშქრობის დროს მიქელ მეფის შვილიშვილი გიორგი ცდილა დასავლურქართული სამეფოს აღდგენას. ამ მიზნით „უმეტესად დაიპყრო იმერეთი“ და ვამიყ დადიანის დამორჩილებაც განუზრახავს. ვამიყ დადიანმა საქართველოს მეფეს უერთგულა და 1392 წ. გიორგი უფლისწული სასტიკად დაამარცხა. ვამიყ დადიანს, როგორც ჩანს, დასავლეთ საქართველოს ლაშქრით, დაულაშქრავს „წარმართობაში გადასული“ ჯიქეთი, დაუნგრევია ციხენი, წამოუსხამს იქიდან მრავალი „მძევალნი“ და გამარჯვების ნიშნად წამოუღია „სვეტი და ფიქალი“. ამ ლაშქრობის შესახებ იუწყება ხობის ტაძრის სამხრეთ მინაშენზე ამოკვეთილი წარწერა. ვამიყ დადიანს დიდი წვლილი მიუძღვის წალენჯიხის ტაძრის შემკობაში შესანიშნავი ფრესკული მხატვრობით. ამ მიზნით მას საგანგებოდ მოუწვევია კონსტანტინოპოლიდან ბერძენი მხატვარი. ვამიყ დადიანი თავის უფლებამოსილებას იყენებდა ოდიშის სავაჭრო ცენტრების გაძლიერებისათვის და ქვეყნის ეკონომიკური აღორძინებისათვის, რისთვისაც მას, საკუთარი სახელით (სავარაუდოდ, მეფის ნებართვით) ფულიც მოუჭრია. ვამიყ დადიანი 1396 წ. გარდაიცვალა. დაკრძალულია ხობის სგვარეულო აკლდამაში.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 803; ბერაძე 1999: 144-145.

მამია (II) დადიანი - ძე ვამიყ (I) დადიანისა; ო. ე. 1396-1414 წწ-ში. ოდიშში მისი ე-ობის დასაწყის წლებში აღმოსავლეთ საქართველოს თემურ-ლენგის შემოსევები არყევდა. ამ მდგომარეობით კვლავ უსარგებლიათ დასავლურქართული სამეფოს აღმდგენის მსურველთ. ვახუშტის ცნობით, ამჯერად დასავლეთ საქართველოში გამეფება უცდია დიმიტრი ერისთავს, კონსტანტინეს (შემდგომში კონსტანტინე I (1407-1412) ძმისწულს. თავისი მამა-პაპის მსგავსად, მამია (II)-მ საქართველოს იმჟამინდელ მეფეს, გიორგი VII-ს (1393-1407) დაუჭირა მხარი და დაეხმარა მას ტახტისმაძიებელი დიმიტრის დამარცხებაში. 1414 წ. ალექსანდრე I-ის (1412-1442) მეფობის დამდეგს მამია (II)-ს თვითნებურად, ალექსანდრე მეფის დაუკითხავად გაულაშქრია აფხაზთა საერისთავოში, რასაც მოჰყვა დიდი შფოთი და მტრობა ოდიშის მკვიდრთა და აფხაზებს შორის. თვად მამია დადიანი ამ ბრძოლაში დაიღუპა. მღელვარების ჩასახშობად ალექსანდრე I იძულებული გახდა ჯარით ჩასულიყო ოდიშში, სადაც მას მამიას ძე ლიპარიტი მორჩილებით შეეგება და შენდობა ითხოვა. მეფემ ითაყვანა ლიპარიტი - „მამის პატივი მიაგო“, ანუ, ო. ე-ობა დაუმტკიცა, თან იახლა აფხაზეთში და შერვაშიძესთან შეარიგა.

წყარო და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 805; ბერაძე 1999: 145-146.

ლიპარიტ (I) დადიანი - ო. ე. 1414-1470 წწ-ში. ლიპარიტ I-ის მმართველობის პერიოდი დაემთხვა ოსმალთა მიერ კონტანტინოპოლის აღებას და შავ ზღვაზე მათ საბოლოოდ გაბატონებას. ამავე პერიოდში ერთიანი ქართული მონარქია სამ სამეფოდ დაიშალა - 1466 წ. იმერთა მეფე ბაგრატ II-მ ყვარყვარე ათაბაგის თანადგომით ხელთ იგდო ქართლ-იმერეთის ტახტი, რის შემდეგაც ერთიანი საქართველოს ყოფილი მეფე გიორგი VIII (1446-1474) მხოლოდ კახეთის მეფედ რჩება. დასავლეთ საქართველოს ერისთავებს, რომელთაც ჯერ კიდევ ჰქონდათ შენარჩუნებული მოხელეობის მცირე ნიშნები, ბაგრატმა მხარდაჭერისათვის სრული თავისუფლება მიანიჭა „თვინიერ ლაშქრობისა და ქუეგანწესებისა მეფისა“. ამიერიდან ო. ე-ბი, მართალია, ყველა ძველ სამოხელეო ტიტულს ინარჩუნებენ, მაგრამ ფაქტობრივად იმერეთის მეფის ფორმალურ ქვეშევრდომობას ჯერდებოდნენ და დამოუკიდებლად მართავდნენ ო-ის სამთავროს.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 808; ბერაძე 1999: 147-148.

რაჭის ერისთავი. ძველი საისტორიო ტრადიციით, ვახტანგ გორგასლის დროს რაჭა, თაკვერი (ლეჩხუმი) და არგვეთი ერთ ადმინისტარციულ ერთეულს წარმოადგენდა და შედიოდა მარგვის საერისთავოში. VIII ს-ის ბოლოს ახლად შექმნილ ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში რაჭა და ლეჩხუმი არგვეთის გარეშე შეადგენდნენ ერთ საერისთავოს. ასეთი ადმინისტრაციული დაყოფა ჩანს შენარჩუნებული ერთიან ქართულ მონარქიაშიც XI-XV სს-ში. რ. ე-თა შესახებ არსებული წერილობითი წყაროები ადასტურებენ, რომ ეს სახელო ბაღვაშთა საგვარეულოს კახაბერისძეთა განშტოებას ეკუთვნოდა. სამეცნიერო ლიტერატურაში დადგენილია რ-ის ერისთავ-ბაღვაშთა და კლდეკარის ერისთავ-ბაღვაშთა გენეალოგიური კავშირები. დავით ნარინის მიერ კახაბერ რ. ე-ის დასჯის ეპიზოდში ჟამთააღმწერელი პირდაპირ აცხადებს: „მოისპო ყოველი ნათესავი მისი ბაღუაშთა კახაბერისძეთა“. კამათის საგანია, თუ როდის მიიღეს ბაღვაშებმა რ. ე-ობა. ო. სოელიას აზრით, ეს უნდა მომხდარიყო სულ ცოტა, X ს-ის მიწურულს მაინც. ს. კაკაბაძემ კახაბერისძეერისთვთა ფუძემდებლად მიიჩნია ნიკორწმინდის ხატის წარწერაში მოხსენიებული კახაბერ-ყოფილი კირილე, რომელიც, მისი აზრით, ბაგრატ III-ის თანამედროვე რატი (I) კლდეკარის ერისთავის შვილი შეიძლებოდა ყოფილიყო, ამიტომ კახაბერისძეთა გაერისმთავრება XI ს-ით განსაზღვრა. ზოგ მკვლევარს კახაბერ-კირილე ლიპარიტ (IV) ბაღვაშის ძმად მიაჩნია (მ. ბახტაძე). აზრთა ასეთი სხვადასხვაობის მიუხედავად, კახაბერისძე-ბაღვაშთა რ. ე-ობა XI ს-ის პირველი ათეული წლებიდან უცილობელი ფაქტია. კახაბერისძეთა ე-ობა დასრულდა XIII ს-ის ბოლოს, როცა დავით ნარინმა კახაბერ რ. ე. ღალატის გამო დასაჯა, ხოლო რ-ის საერისთავო გააუქმა. ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით, რ. ე-ობა თითქოს აღდგენილა 1534 წელს, როცა ბაგრატ იმერთა მეფემ (1510-1565) რ. ე-ობა უბოძა შოშიტა ჩხეიძეს (ჩხეტისძეს), მაგრამ ცნობა არაზუსტია, რამდენადაც სასისხლო სიგელთა მოწმობით, რაჭის საერისთავო ბევრად უფრო ადრე, XIV ს-ის მეორე ნახევარში ან საუკუნის მიწურულს ჩანს აღდგენილი. XIV ს-ის ბოლოს რ. ე-ები არიან ჭარელისძეები, ხოლო ჩხეტიძეთა გაერისთავება XV ს-ის ბოლოს მომხდარა - XVI ს-ის 30-იან წლებში იმერთა მეფე ბაგრატ III-მ ჩხეტისძეთა სახლს მინდას ციხედარბაზი გადასცა და რაჭის სადროშოს მეთაურობა უწყალობა. რ-ის აღდგენილი საერისთავო ამ დროს ძველთან შედარებით უფრო მცირე იყო, რადგან მასში თაკვერი აღარ შედიოდა და არც მთელი რაჭა. რ-ის ძველი ერისთავების საძვალე იყო ნიკორწმინდა, ახლებისა - ბარაკონი. ახალი საერისთავო მოიცავდა სოფლებს: ონჭევი, სორღითი, ჭურისთავი, წესი, მინდა, ბარაკონი. XVII ს-იდან რაჭის ერისთავები მამულებს იმატებენ. მათი იყო ნინიას (ნიანიას?) ციხე, ონი, უწერა, გლოლა ჯაფარიძითურთ. რ. ე-თა ახალი რეზიდენცია წესში მდებარეობდა. XVII ს-ის შუახანებამდე რაჭის ერისთავები ჯერ კიდევ იმერთა მეფეების დარბაზის წევრები იყვნენ და მოხელეებად ითვლებოდნენ. ამ საუკუნის მეორე ნახევრიდან ისინი მეფის მოხელეებად აღარ ცნობენ თავს და ადგილობრივი მთავრების სტატუსს იძენენ.

წყაროები და ლიტერატურა: მატაინე ქართლისაჲ 1955: 185; ჟამთააღმწერელი 1959: 275; ვახუშტი 1973: 70; ქისკ 2014: 266, 267; Копалиани 1949: 16; სოსელია 1970; 33-34, 69-70; სოსელია 1973: 68-79. ბახტაძე 2003: 225-233.

რაჭის ერისთავები. XI-XVII სს.

ნიანია [ბაღვაში] - რ. ე. და ნოველისიმოსი XI ს-ის დასაწისში. ნიკორწმინდის ტაძარში, ჩრდილოეთის მკლავის იატაკზე მოთავსებულია ფილა, რომელზედაც ნიანია ერისთავთ-ერისთავის და ნოველისიმოსის მოსახსენებელია წარწერილი. გ. ბოჭორიძის შეფასებით, წარწერა ტაძრის თანადროულია, ანუ 1010-1014 წწ-ისაა. ვ. სილოგავა წარწერას უფრო ფართოდ, XI ს-ით ათარიღებს. მ. ბახტაძე, გ. ბოჭორიძეზე დაყრდნობით, ნიანიას XI ს-ის დასაწყისის მოღვაწედ მიიჩნევს, რომელიც რატი (I)-ზე უწინარეს უნდა ყოფილიყო რ. ე.

წყარო და ლიტერატურა: ბოჭორიძე 1931: 199-201; სილოგავა 1980: 101; ბახტაძე 2003: 228.

რატი (I) [ბაღვაში] - რ. ე. XI ს-ის 30-იანი წწ. მამა კახაბერ-ყოფილი კირილესი. ნიკორწმინდის ხატის წარწერაში, რომელიც XI ს-ით არის დათარიღებული, მოხსენიებული არიან ორი თაობის რაჭის ერისთვები: „მე, კახაბერ-ყოფილმან კირილე, ძემან სულკურთხეულისა ერისთავთ-ერისთავის რატისამან, მოვჭედე ხატი ესე ჯუარცმის, ნუგეშის-მცემელად და ცოდვილისა და სადღეგრძელებლად ძისა ჩემისა ერისთავთ ერისთავის, რაჭის ერისთავისა რატისად“. რატი (I) უნდა იგულისხმებოდეს სხვავას ჯვრის წარწერაშიც, რომელიც მოიხსენიებს მამა-შვილ რატის და კახაბერს: -მამკობსა შენსა რატის. რაჭის ერისთავსა და ძესა მისსა კახაბერს...-.

წყაროები და ლიტერატურა: Чубинашвили 1959: 595; კაკაბაძე 1929: 105; ბოჭორიძე 1930: 210; სოსელია 1970: 33-34; სილოგავა 1980: 171; ბახტაძე 2003: 226.

კახაბერ (I) [ბაღვაში] - რატის (I) [ბაღვაშის] ძე, ბერობაში კირილე (ნიკორწმინდის ხატის წარწერა). რ. ე. XI ს-ის 40-იანი წწ-ში. კახაბერ ერისთავს აუშენებია პატარა ონის ეკლესიის კარიბჭე: „...აღჴოცენ ყოველნი ბრალნი მათნი ერისთავსა კახასა“. შემონაზვნების შემდეგ კი, გიორგი I-ის (1014-1027) მეფობის ჟამს - ნიკორწმინდის სამხრეთის ეკვდერი.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟორდანია 1897: 44; კაკაბაძე 1929: 105; სილოგავა 1980: 104.

რატი (II) [კახაბერისძე-ბაღვაში] - რ. ე. 1047-1060-იან წწ-ში; შვილიშვილი რატი (I)-ისა. ნიკორწმინდის ხატის წარწერის მიხედვით, რ. ე. რატი (II) ცოცხალია ხატის მოჭედვის დროს, მაგრამ სხვა ცნობები მის შესახებ არ მოგვეპოვება.

წყარო და ლიტერატურა: ბოჭორიძე 1930: 198-199; ბახტაძე 2003: 228.

მიქელ - რ. ე. 1070-1080-იანი წწ. მიქელ ერისთავი ორჯერ არის მოხსენიებული ნიკორწმინდელის დაწერილში - მას შეუწირავს ნიკორწმინდისათვის მიწა და სვინაქსარი. სახელი მიქელი კახაბერისძეთა საგვარეულოში მანამდე არ გვხვდება, რის გამოც ზოგიერთი მკვლევარი მის რ. ე-ობას საეჭვოდ ხდის (მ. ბახტაძე). მაგრამ „ნიკოლაოსწმიდელის დაწერილში“ მოცემული მიქელის ოჯახის სახელები - იოანე ლიპარიტის ძე, კახაბერი - ამ ეჭვს საფუძველს აცლის. ისინი ადასტურებენ, რომ მიქელი რ. ე-თა სგვარეულოს წევრია და ამ დროისათვის საგვარეულოს დინასტიური ცვლილება არ განუცდია.

წყარო და ლიტერატურა: ქისკ 1984: 39, 40, 43; ბერძნიშვილი1979: 87; ბახტაძე 2003: 229.

კახაბერ (II) კახაბერისძე - რ. ე. XII ს-ის მიწურულში. XI ს-ის გასულიდან XII ს-ის მიწურულამდე ცნობები რ. ე-თა შესახებ წყდება. თამარის პირველი ისტორიკოსი ასახელებს რაჭისა და თაკვერის ე. კახაბერ კახაბერისძეს, რომელიც მონაწილეობს თამარის მეფედ კურთხევის ცერემონიალში. მეორედ მოხსენიებულია იგი თამარის ერისთავთა ჩამონათვალში. სავარაუდოდ, იგივე კახაბერი უნდა იგულისხმებოდეს ნიკორწმინდის ტაძრის დასავლეთის კედლის წარწერაში: „წმიდაო ნიკოლოზ, მეოხ ეყავ წინაშე ღმრთისა კახაბერსა და რატის, ამინ“.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 27, 33. სილოგავა 1980: 169; ბახტაძე 2003: 229.

რატი (III) კახაბერისძე - რ. ე. XIII ს-ის პირველ ნახევარში. რატი (III) ივარაუდება ნიკორწმინდის ტაძრის წარწერაში: „წმიდაო ნიკოლოზ მღდელთმოძღუარო, მეოხ-ექმენ წინაშე ღმრთისა დედოფალთ-დედოფალსა ევფემიას, ასულსა სულკურთხეულისა ერისთვთ-ერისთავისა რატისსა, ამინ“. რ. ე. კახაბერიძე რატი, მისი მეუღლე რუსუდანი და შვილი ნიანია იხსენიებიან მღვიმევის ეკლესიის მაშენებლებად. წარწერის დათარიღება სპეციალურ ლიტერატურაში მერყეობს XI-XIII ს-თა შორის. რატი (III)-ის შვილი უნდა იყოს კახაბერი, რუსუდან მეფის თანამოღვაწე, რომლის შვილსაც აგრეთვე კახაბერი რქმევია.

წყაროები და ლიტერატურა: კაკაბაძე 1929: 107; სილოგავა 1980: 170; ბახტაძე 2003: 229 .

კახაბერ (III) [კახაბერისძე] - რ. ე. XIII ს-ის შუა ხანებში. XIII ს-ის 40-იანი წლების დასაწყისში რუსუდან მეფე მონღოლებს დაეზავა და თბილისში გადმოვიდა. ამ დროს თან ახლდნენ ლიხთ-იმერეთის დიდებულები: ცოტნე დადიანი, ბედიანი, რ. ე. კახაბერისძე, გურიელი და ყოველნი წარჩინებულნი. როდესაც მონღოლებმა ქვეყანა დუმნებად დაყვეს, დადიანს და რ. ე-ს იმერეთი ჩააბარეს. რ. ე. მონაწილეობს კოხტასთავის შეთქმულებაში; იგივე პირი ჩანს ურდოდან დაბრუნებული დავით ნარინის საზეიმოდ დამხვედრთა შორის. მაგრამ არც ერთ ამ ეპიზოდში ჟამთააღმწერელი რ. ე-ს სახელით არ იხსენიებს. მხოლოდ 1261 წ., დავით ლაშას ძის სტუმრობის დროს დავით ნარინთან ახსენებს რ. ე კახაბერ კახაბერისძეს, საიდანაც ირკვევა, რომ რუსუდანისა და დავით ნარინის თანამედროვე რ. ე-ს სახელად კახაბერი რქმევია. 1259 წ. მონღოლთა წინააღმდეგ აჯანყებული ნარინ დავითი დასავლეთ საქართველოში გადავიდა, რ. ე. კახაბერი და სხვა დიდებულები მას მეფედ იღებენ და ერთგულად ემსახურებიან. კახაბერს (III) ნათესაური კავშირი ჰქონდა დამყარებული საქართველოს უმაღლეს არისტოკრატიულ სახლებთან - მისი ასული გვანცა ავაგ ათაბაგის ცოლ-ყოფილი, ავაგის გარდაცვალების შემდეგ დავით ულუს თანამეცხედრე გამხდარა. ამ ქორწინებამ საბედისწერო როლი შეასრულა კახაბერის პოლიტიკურ არჩევანში. დავით ნარინის დასავლეთ საქართველოში გამეფებიდან მოკლე ხანში მონღოლებს აუჯანყდა დავით ლაშას ძეც (ულუ), მაგრამ მონღოლთაგან დამარცხებული, იძულებული გახდა დავით ნარინს შეკედლებოდა. მოკლე ხანში დავით ულუმ, დიდებულთა წაქეზებით (სავარაუდიოდ, იმ მიზნით, რომ ტახტი კვლავ გაეერთიანებინა), შეთქმულება მოაწყო ნარინის წინააღმდეგ. მის მხარეს აღმოჩნდა ნაწილი დასავლეთ საქართველოს გავლენიანი დიდებულებისა, მათ შორის რ. ე. კახაბერ (III). კახაბერი აბაღა ყაენს დაუკავშირდა და იმერეთში მონღოლთა ჯარი შემოიყვანა. ნარინმა მტერი მოიგერია, მოღალატე ერისთავს კი, რ-ის საერისთავო ჩამოართვა და იმერეთიდან გააძევა. კახაბერი დავით ულუსთან ერთად აღმოსავლეთ საქართველოში გადმოვიდა. აქ მას მეფემ ატენის ქვეყანა უბოძა. დავით ულუს გარდაცვალების შემდეგ კახაბერი ცდილა რაჭის დაბრუნებას და, როგორც ჩანს, დავით ნარინს სთხოვა შეწყალება. დავით ნარინმა იგი შეიწყალა და დაუბრუნა „მამული მისი ყოველი“. ამ პასაჟში ბუნდოვანია, საგვარეულო მამულს იბრუნებს კახაბერი, თუ საერისთავო ქვეყანას. 1280-იანი წწ-ის დასაწყისში კახაბერს კვლავ ორგულობა გამოუჩენია მეფისადმი - ისევ გაუბამს კავშირი მონღოთა ნოინთან. მეფემ შეიპყრო, ჯერ თვალები აღმოხადა, შემდეგ ხელ-ფეხი მოკვეთა, მისი შვილები კი, კონსტანტინოპოლში წარგზავნა. მემატინის სიტყვით, ასე დასრულდა ბაღვაშ-კახაბერისძეთა სახლი. კახაბერისძეთა დამხობის შემდეგ, ვახუშტის ცნობით, მეფემ რაჭა სამეფოდ დაიჭირა, მაგრამ, საუკუნის შემდეგ, როგორც ე.წ. სასისხლო სიგელები იუწყებიან, რ-ის საერისთავო აღდგენილა.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 195, 208, 215, 229, 268-269, 275; ვახუშტი 1973: 811; სილოგავა 1980: 168; სოსელია 1973: 71; ბახტაძე 2003:230-232.

ჭარელისძეები: აღბუღა, ციცი, ქველ, მირიანი - რ. ე-ები XIV ს-ის მიწურული - XV ს.; XIV-XV სს-თა მიჯნაზე რ-ის საერისთავო აღდგენილია. ამ დროს რ. ე-ად ზის ვინმე აღბუღა. სასისხლო სიგელთა მონაცემებზე დაყრდნობით, ო. სოსელია მას ჭარელისძედ მიიჩნევს. კოტრიძეთა სასისხლო სიგელის ცნობით, 1432 წ. რ. ე. ციცი ჭარელისძეა. რ. ე-ს ქველ ჭარელისძეს აუშენებია სორის ეკლესია, თუმცა არსებულ წარწერაში ქველი ე-ად არ იხსენიება. XV ს-ის 80-იანი წწ-ის დასაწყისში რ. ე. მირიან ჭარელისძე მოწმედ გამოდის სასისხლო განჩინებებში.

წყაროები და ლიტერატურა: კაკაბაძე 1912: 9-11; კაკაბაძე 1913: 19; ქისკ 2014: 266, 267. სოსელია 1973: 73.

ჩხეტისძე ივანე - რ. ე. XV ს-ის 80-იან წწ-ში. XV ს-ის ბოლო ათწლეული წლებიდან რ. ე-ობა ჩხეტისძეთა საგვარეულოს სამემკვიდრეო სახელოდ ქცეულა. 1488 წ-ის სასისხლო განჩინებაში მოწმეთა შორის რ. ე-ია ჩხეტისძეთა საგვარეულოს წარმომადგენელი ივანე.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 811; კაკაბაძე 1924: 21, 25, 67; ქისკ 2014: 266, 267, 277, 318; პალ 2015: 236; სოსელია 1970: 36, 73; სოსელია 1973: 74.

ჩხეტისძე კახაბერ - რ. ე. XV ს-ის 90-იანი წწ-დან 1510-იან წწ-მდე. 1498 წ-ის სასისხლო სიგელში რ. ე-ად იხსენიება ივანეს ძმა კახაბერ ჩხეტისძე. ამავე პირს ასახელებს 1503 წ-ის ჯაფარიძეთა სასისხლო სიგელი.

წყაროები და ლიტერატურა: კაკაბაძე 1914: 128; სოსელია 1973: 74.

ჩხეტისძე ბედან - რ. ე. დაახლ. XVI ს-ის 20-იან წწ-ში. იხსენიება მარკოზის სახარების მინაწერში. მის სახელზე ე-მა ლომინ {ჩხეტისძემ] აღაპი განაახლა სორის მონასტერში.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 811; თაყაიშვილი 1963: 36; პალ 2015: 236; სოსელია 1973: 19, 110-111.

ჩხეტისძე შოშიტა (I) - რ. ე. დაახლ. 1534-1550 წწ-ში. ვახუშტი შეცდომით მას მიიჩნევს პირველ რ. ე-ად საერისთავოს აღდგენის შემდეგ, რასაც დოკუმენტური წყაროები არ ადასტურებენ. ამ თანამდებობაზე იგი 1534 წ. დაუსვამს იმერთა მეფის ბაგრატ III-ს.

წყაროები და ლიტერატურა: ვახუშტი 1973: 74; სოსელია 1973: 110-111.

ჩხეტისძე ლომინ - რ. ე. დაახლ. 1566-1580-იან წწ-ში. რ. ე. ლომინ ჩხეტისძე ცნობილია მხოლოდ სორის მონასტრის ხელნაწერზე დართული ჩანაწერით ძველი სააღაპე შეწირულების განახლების შესახებ.

წყარო: H-1707, 54რ. პალ 2015: 236.

პაპუნა (I) ჩხეტისძე - ლომინის ძე, რ. ე. დაახლ. 1651-1660 წწ-ში. 1651 წ. 16 ოქტომბერს პაპუნა (I) იმერეთიდან რუსეთში მიმავალ ელჩებს თავისი აზნაურებითურთ შეეგება და ბარაკონის რეზიდენციაში სადილზე მიიწვია. ელჩებმა მას ხელმოსაწერად მიართვეს ალექსანდრე III იმერთა მეფის (1639-1660) ფიცის წიგნი, რომელსაც მან ხელი მოაწერა მისთვის საგანგებოდ დატოვებულ პირველ ადგილზე.

ლიტერატურა: სოსელია 1983: 111.

სამცხის ერისთავი. ს-ის საერისთავო სამხრეთ საქართველოს იმ საერისთავოთა რიცხვს განეკუთვნება, რომელთა შექმნა საქართველოს პოლიტიკურმა გაერთიანებამ განაპირობა, მაგრამ XI ს-ის წყაროებში მისი არსებობა ჯერ კიდევ არ დასტურდება. აშკარაა, რომ ს-ის საერისთავო არ არსებობდა ლიპარიტ (IV) ბაღვაშისა და ბაგრატ IV-ის დაპირისპირების დროს, როცა მთელი სამცხე ლიპარიტის განკარგულებაში აღმოჩნდა. მოსალოდნელია, რომ ს-ის საერისთავო წარმოქმნილიყო დავით აღმაშენებლის დროინდელი ახალი სამხედრო-ადმინისტრაციული ოლქების გამოყოფის შედეგად, რასთანაც უნდა იყოს დაკავშირებული ს. ე-ობასთან განუყრელად დაკავშირებული მეორე თანამდებობა - სამცხის სპასალარობა. ამგვარი დაკავშირების შესაძლებლობა პირველად ნ. ბერძენიშვილმა დაუშვა, თუმცა წყაროთა პირდაპირი მოწმობის გარეშე მისი მოსაზრება ვარაუდის დონეზე დარჩა. ზოგიერთი მოსაზრებით, სპასალარი იგივე „დიდი“ ერისთავი იყო, მაგრამ წყაროთა ჩვენებები მისი გაზიარების საფუძველს ნაკლებად იძლევა. პირველად სახელდებით ს. ე. მოიხსენიება თამარის პირველ ისტორიკოსთან ყუთლუ არსლანის გამოსვლის შემდგომ მოვლენებთან დაკავშირებით: „სამცხის ერისთავად და სპასალარად აჩინეს ბოცო ჯაყელი“. ამ ცნობიდან ჩანს, რომ ს-ის საერისთავო თამარის მეფობამდე გაცილებით ადრე არსებობდა და იმთავითვე ჯაყელთა საგვარეულოს ხელში იყო. თამარის ისტორიკოსებთან და ჟამთააღმწერელთან ჯაყელები, მართალია, უმეტესწილად მხოლოდ სპასალარობით მოიხსენიებიან, მაგრამ, ზოგიერთი ავტორის მოსაზრებით, ასეთი შემთხვევები აიხსნება მემატინეთა თხრობის მანერით - რომელიმე უფრო დაბალი მოხელის თანამდებობა გადაეფარათ უფრო მაღალი თანამდებობით. რადგან მემატიანის თვალში ს-ის სპასალარობა გულისხმობდა ს. ე-ობასაც, ამიტომ იგი ამა თუ იმ პირს უსათუოდ უფრო მაღალი პატივით - სპასალარობით მოიხსენიებდა (მ. ბახტაძე). მაგრამ ჟამთააღმწერელთან გვაქვს ისეთი შემთხვევაც, როცა ჯაყელთა წარმომადგენელი (ყუარყუარე) ორივე თანამდებობით იხსენიება: „ამანვე ერისთავმან სამცხისა, სპასალარმან ყუარყუარე...“ ჯაყელთა მიერ ამ ორი სხვადასხვა თანამდებობის ფლობას ადასტურებს ვახუშტი ბატონიშვილიც: «ბოცო ჯაყელი სამცხი- სა და სპასალარნი მუნებურთა სხვათა ერისთავთა“. მაშასადამე, ს-ის სპასალარობისა და ს. ე-ობის შეერთება ცენტრალური ხელისუფლების საგანგებო ღონისძიების შედეგი იყო. რამდენადაც ამ სასაზღვრო ოლქში სპასალარი ამირსპასალარის უშუალო წარმომადგენელი და შუალედური რგოლი უნდა ყოფილიყო უმაღლეს სარდლობასა და ადგილობრივ ერისთავებს შორის (გვიანდელი სადროშოს მსგავსი). სამხარეო სპასალარებს მკაფიოდ განასხვავებს ერისთავებისაგან თამარის მეორე ისტორიკოსიც: „აღივსებოდა რა კრება, შემოვიდეს ყოველნი სპასალარნი და ერისთავნი სამეფოსანი“. ჟამთააღმწერელთან მოთხრობილია ეპიზოდი, რომელშიც ყვარყვარე ჯაყელი (სპასალარის რანგში) მოუწოდებს „ყოველთა მესხთა ერისთვთა და ტაძრეულთა“, შეკრებილიყვნენ თურქმანთა წინააღმდეგ საბრძოლველად. ამრიგად, ს. ე. და ს-ის სპასალარი ორი სხვადასხვა თანამდებობა ჩანს, რომლებიც, რიგ შემთხვევებში, ერთსა და იმავე პირს - სამცხის ყველაზე დაწინაურებული საგვარეულოს წარმომადგენლებს ეძლეოდა ხოლმე.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი 1959: 34, 49, ბასილი ეზოსმოძღვარი 1959: 119, 129; ჟამთააღმწერელი 1959: 213, 214, 297 ვახუშტი 1973: 172; ბერძენიშვილი 1974: 70; კლდიაშვილი 1979: 83-96; ანთელავა 1983: 201; კიკნაძე 1987: 51; ბახტაძე 2003: 272-273.

ბოცო ჯაყელი - ს. ე. და სპასალარი 1189-1191 წწ. ბოცო ჯაყელი თამარმა გამეფებისას ს. ე-ად და სპასალარად ითაყვანა. იგი გუზან აბულასანის ძე ტაოელთან ერთად ამარცხებს შავშეთსა და კლარჯეთში შემოსულ კარნუქალაქელებს, შამელებსა და გარმიანელ თურქებს. შემდეგ, 1191 წ., მას ვხედავთ გიორგი რუსის მომხრეთა ბანაკში. გიორგი რუსის დამარცხების შემდეგ ბოცო ჯაყელმა თანამდებობები დაკარგა, მაგრამ მისი შვილი ბოცო ბოცოს-ძე თამარის მიერ შეწყალებულთა შორის მოხვდა და შემდგომში იგი ლაშა გიორგისა და რუსუდანის ერთგული თანამებრძოლთა შორის გვხვდება. ს. ე. ბოცო ჯაყელი 1191 წ-ის შემდგომ პოლიტიკური ასპარეზიდან ქრება, მაგრამ მისი სახელი შემოინახა ალის მონასტრის აღაპ-მოსახსენებლებმა.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 34, 38, 48-51; შარაშიძე 1982: 17; ბახტაძე 2003: 271-276.

ყუარყუარე ჯაყელი - ს. ე. და სპასალარი, მეჭურჭლეთუხუცესი [1191-1247] წწ. ბოცო ჯაყელის შემდეგ ს. ე-ობა და სპასალარობა გადაეცა ჯაყელ-ციხისჯვარელთა შტოს წარმომადგენელს, ყუარყუარე (იმავე ივანე) ჯაყელს, რომელიც ერთი იმათგანი იყო, ვინც თამარის ერთგულება შეინარჩუნა გიორგი რუსის აჯანყების დროს. 1240-იანი წლების დასაწყისში ყვარყვარე მეჭურჭლეთუხუცესადაც მოიხსენიება. მან ურჩია რუსუდან მეფეს დაზავებოდა მონღოლებს. როდესაც სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს თურქმანები (საბერძნეთს მყოფნი) შემოესივნენ, შავშებმა, კლარჯებმა, კოლა-არტაან-კარნიფორელებმა ყუარყუარე ციხისჯვარელ-ჯაყელს, როგორც ს-ის სპასალარს, კაცი გაუგზავნეს და შველა სთხოვეს. ყუარყუარემ შეკრიბა მესხ ერისთავთა სამხედრო ძალები და მტერი მოიგერია. ყვარყვარე ჯაყელი იხსენიება კოხტასთავის შეთქმულთა შორის. სხვა დიდებულებთან ერთად იგი შეგებებია რუმიდან საქართველოში ჩამოყვანილ დავით ლაშას ძეს. მისი ხსენება წყდება 1245/1247 წწ-ის მოვლენების შემდეგ.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 165, 191, 195, 213-215, 219; კლდიაშვილი 1980: 134-138; კიკნაძე 1987ა: 51; ბახტაძე 2003: 274.

სვანთა ერისთავი. ერთიან ქართულ მონარქიაში ს-თა საერისთავოს შექმნის ზუსტი დრო უცნობია, მაგრამ მისი არსებობა ირიბი მონაცემებით X ს-ის მიწურულიდან მაინც ივარაუდება. ს. ე-ები მოხსენიებულნი არიან X-XI სს-ის ეპიგრაფიკულ ძეგლებში - ეკლესიებისა და ხატების წარწერებში (ჩვაბიანის ეკლესია, ლაბეჭინის, ფაყის ხატების წარწერები). მოსაზრება, რომელიც ემყარება ს. ე-თა და მათ ახლო ნათესავთა მიერ გურიის ეკლესიებისათვის შეწირული ხატების წარწერებს, ს. ე. ვარდანისძეები მარუშიანთა საგვარეულოდან მომდინარეობდნენ (ვ. ცისკარიშვილი). ს. ე-ებისა და მათი საგვარეულოს წევრების მჭიდრო კონტაქტს გურიასთან, ვახუშტის ცნობით, 1361 წ-იდან ეყრება საფუძველი, როდესაც ბაგრატ V-მ ამბოხებულ ვარდანისძეებს ჩამოართვა ს. ე-ობა, მაგრამ შემდეგ შეიწყალა და გურია მისცა. შემდგომმა კვლევებმა უჩვენა, რომ ვარდანისძეების დაკავშირება გურიასთან გაცილებით ადრე - XI ს-ის მეორე ნახევარში მომხდარა. „მატიანე ქართლისაჲში“ მოხსენიებული ს. ე. ვარდან ვარდანისძე, რომელმაც 1073 წ. „აუშალა ქვეყანა“ გიორგი II-ს, მკვლევართა მიერ გაიგივებულია ჯუმათის ხატის წარწერაში მოხსენიებულ ვარდან ვარდანისძესთან. საინტერესოა იმავე წყაროს ცნობა, რომ გიორგი II-მ აჯანყებულ ს. ე-ს დასაშოშმინებლად უბოძა მამული ასკალანა, რომელსაც მკვლევრები გურიის ასკანასთან აიგივებენ (ქ. ჩხატარაიშვილი). ამ ცნობაზე დაყრდნობით ვარაუდობენ, რომ ვარდან ს. ე-ის შტო გურიაში 1073 წ-ის შემდგომ დაფუძნდა. უფრო გვიან მათი შთამომავლები გურიის ერისთავები (გურიელები) გახდნენ, მაგრამ შეინარჩუნეს ს. ე-ის ძველი ტიტულიც. საკუთრივ სვანეთში დარჩენილ ვარდანისძეთა შთამომავლობა სამეფო კარზე განსაკუთრებულად დაწინაურებული ჩანს თამარის დროს. ისინი დასავლეთ საქართველოს რამდენიმე წარჩინებულ საგვარეულოსთან ერთად მონაწილეობენ თამარის კურთხევის ცერემონიალში: „მოხელენი სვიანნი და დიდებულნი ვარდანისძენი, საღირისძენი და ამანელისძენი - ამათ მოაქვთ ერთად ხმალი მეფისა“. გარდა ს. ე-ობისა, ვარდანისძეები სხვადასხვა დროს ფლობდნენ ჩუხჩარეხის, მეჭურჭლეთუხუცესის, მანდატურთუხუცესისა და მსახურთუხუცესის სახელოებს, თუმცა, წყაროთა სიმწირისა და ერთგვაროვნების გამო ყოველთვის ვერ ხერხდება მკაფიოდ გამიჯვნა სვანეთისა და გურიის მოხელე ვარდანისძეებისა. ამ საგვარეულოს წარმომადგენელი ე. და მსახურთუხუცესი ვარდანისძე არიშიანი, რომელიც მოხსენიებულია 1273-1305 წწ-ის იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის აღაპში, სინამდვილეში დასავლეთ საქართველოს მოხელე გურიის ერისთავი და მსახურთუხუცესი ჩანს, რომლის შთამომავლები ასევე ე-ად და მსახურთუხუცესად იწოდებოდნენ. რაც შეეხება ს. ე-თა სამოხელეო ტიტულებს, ისინი ყოველთვის ე-ად და მანდატურთუხუცესად იწოდებოდნენ. XIV ს-ის დამდეგს ს. ე-ობა გადადის დადიანთა უმცროსი შტოს ხელში, რასაც ადასტურებს ერთი სვანური ხატის წარწერა: „წმიდაო მთავარანგელოზო მუხერისო, ხელთუქმარო, ადიდენ მეფენი ბაგრატუნიანნი და დადიანნი და დიდებულნი და ერთობილი საქართველო და ერთობილნი სუანნი და ხევი ლატალისა და აღაშენე მაშენებელი შენი სოფელი ლაილისა“ (თაყაიშვილი). პირველი ს. ე დადიანების შესახებ ცნობები არა გვაქვს. დროთა განმავლობაში მათ დადიანთა დინასტიური სახელები სხვა „ახალი“ სახელებით (ხაჟიგ, ოზბეგ) შეუცვლიათ. ს. ე. დადიანები ცნობდნენ ძირითადი შტოს (ოდიშის ერისთავების) უზენაესობას, ამასთანავე, ატარებდნენ მათ სამემკვიდრეო მანდატურთუხუცესის ტიტულს, ინარჩუნებდნენ ძველ სამკვიდრო ადგილებში სალოცავებსა და საფლავებს. XV ს-ის 70-იან წწ-ში შამანდავლა დადიანი ერთდროულად ოდიშის, გურიის და სვანთა ერისთავს უწოდებს თავს, რაც უკვე მის უზომოდ გაზრდილ პოლიტიკურ ამბიციებს (და, შესაძლოა, ნაწილობრივ მაინც, ფაქტობრივ მდგომარეობასაც) ასახავს. XV ს-ის მიწურულს ს. ე-თა დადიანების დინასტია გელოვნებმა შეცვალეს, მაგრამ ამ საუკუნის ს. ე-ები უკვე კარგა ხანი იყო, რაც მთავრებად იქცნენ და მეფის წინაშე სამოხელეო მოვალეობებს აღარ ასრულებდნენ.

წყარობი და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 315-316, 361; ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 27; ვახუშტი 1973: 261; ცისკარიშვილი 1959: 15; Чубинашвили 1959: 246, 261, 591; თაყაიშვილი 1937: 263-364; მესხია 1979: 124; სილოგავა 1986: 102; ბახტაძე 2003: 213-224; ქართველიშვილი 2008: 264-271; ბერაძე 1999: 142-143.

სვანთა ერისთავები. XI-XV სს.

იოვანე (I) და ვახდანგ [ვარდანისძეები] - ს. ე-ები X ს-ის მეორე ნახევარში. მოხსენიებულნი არიან ჩვაბიანის ეკლესიის ორ ნაკაწრ წარწერაში: „წმიდაო მაცხოვარო, შეიწყალე ვახდაგ ერისთავი“. „წმიდაო მაცხოვარო, შეიწყალე ვახდანგ ერისთავი. მაშინ დავწერეთ, ოდეს იოვანე ერისთავი სულკურთხეული გარდაიცვალა“. წარწერები დათარიღებულია X ს-ის მეორე ნახევრით. აშკარაა, რომ ვახდანგ ერისთავი იოვანე ერისთავის შემდეგ გამხდარა ერისთავი. შესაძლოა, ისინი მამა-შვილი არიან.

წყარო: სილოგავა 1988: 179-180, 400-401;

ბაკურ - ს. ე. X ს-ის მიწურულში. იხსენიება ფაყის ხატის წარწერაში: „ვინებე მე, მონამან მათმან ვარდან, სულკეთილისა ერისთავთ-ერისთავისა ბაკურის ძემან, შექმნად ამის ხატისად“. გ. ჩუბინაშვილი ფაყის ხატს გამორჩეულად არქაული ნიშნებით ათარიღებს X ს-ით. მისი ვარაუდით, ერისთავ ბაკურის ძე ვარდანი, შესაძლოა, იყოს ის პირი, რომელმაც სათავე დაუდო ს. ე ვარდანისძეების დინასტიას.

წყაროები და ლიტერატურა: Чубинашвили 1959: 415; მესხია1979: 124; სილოგავა 1988: 181.

ვარდან (I) - ს. ე. XI ს-ის პირველი ნახევარში. ლაბეჭინის ღვთისმშობლის ხატის (გ. ჩუბინაშვილის დათარიღებით XI ს-ის პირველი ნახევარი) წარწერაში მოხსენიებულია ვარდან ერისთავთ-ერისთავი, რომელიც, შ. მესხიას დაკვირვებით, იმავე ფაყის ხატის წარწერაში მოხსენიებული ვარდანი უნდა იყოს.

წყაროები და ლიტერატურა: Чубинашвили 1959: 236; ახალაშვილი 1987: 15; მესხია1979: 124.

ჯინჯიხ - ს. ე. XI ს-ის პირველი ნახევარში. იხსენიება ლაბეჭინის ღმრთისმშობლის ხატის წარწერაში ვარდან ერისთავთან ერთად: „წმიდაო ღმრთისმშობელო, შეიწყალე ერისთავი ჯინჯიხი“. ორი თანადროული ერისთავის ერთად მოხსენიება ხატის წარწერაში მიუთითებს, რომ ისინი ერთი საგვარეულოს უახლოესი ნათესავები (ძმები ან მამა-შვილი) იქნებოდნენ.

წყაროები და ლიტერატურა: ახალაშვილი 1987: 15; სილოგავა 1988: 181, 182. ბახტაძე 2003: 215-216.

ივანე (II) [ვარდანისძე] - ს. ე. XI ს-ის შუა ხანებში. ივანე (II) ს. ე. უნდა იყოს „მატიანე ქართლისაიში“ მოხსენიებული ივანე ერისთავი, რომელიც XI ს-ის 40-იან წლებში ლიპარიტ (IV) ბაღვაშის მიერ ანისიდან მოტყუებით იქნა გამოყვანილი და დაპატიმრებული სხვა ქართველ დიდებულებთან ერთად.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაი 1955: 300; ბახტაძე 2003: 216-217.

ვარდან (II) ვარდანისძე - ს. ე. XI ს-ის ბოლო მესამედი. ს. ე. ვარდან ვარდანისძე არის გიორგი II-ის წინააღმდეგ ამბოხებული ერისთავი, რომელსაც გიორგი მეფემ ასკალანა (გურიაში) უბოძა და წყალობით შემოირიგა. მისი შთამომავლები დროთა განმავლობაში, როგორც ჩანს, გურიის ერისთავები ხდებიან. სწორედ ამ გარემოებებს უნდა გამოეწვია სვანთა ერისთავების სახელებისა და ტიტულების გაჩენა მათ მიერ გურიის ეკლესიებისათვის შეწირული ხატების წარწერებზე. საკუთრივ ს. ე. ვარდან ვარდანისძე იხსენიება ჯუმათის წმ. გიორგის ხატის წარწერაში.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე 1955: 315-316, 361; ბაქრაძე 1987: 218; Чубинашвили 1959: 236; მესხია 1979: 123; ქართველიშვილი 2008: 267.

ივანე/იოვანე (III) ვარდანისძე - ს. ე., მეჭურჭლეთუხუცესი, პროტოსტრატორი, მანდატურთუხუცესი XI-XII სს-თა მიჯნაზე. იგი უნდა იყოს შვილი გიორგი II-ის თანამედროვე ს. ე ვარდან (II) ვარდანისძისა. იხსენიება მესტიისა და ლაბეჭინის ხატების წარწერებში, რომლებსაც გ. ჩუბინაშვილი XI-XII სს-თა მიჯნის ქართული ჭედურობის ნიმუშებად მიიჩნევს. ლაბეჭინის ხატის წარწერაში იოვანე, გარდა ს. ე-ობისა, ფლობს მეჭურჭლეთუხუცესის თანამდებობას: „მე, იოვანე ვარდანის ძემან, სუანთა ერისთავმან და მეჭურჭლეთა უხუცესმან მოვჭედე ხატი ესე...“. ლაბეჭინის ხატის წარწერაში იოვანე ს. ე-ის სამოხელეო ტიტულებს პროტოსტრატორიც შეემატა: „მე, იოვანე ვარდანისძემან, სუანთა ერისთავმან და მეჭურჭლეთუხუცესმან და პროტოსტრატორმან, მოვჭედე ხატი ესე წმიდისა გიორგისა და დავასუენე საყდარსა შინა ოჩამისასა“. პროტოსტრატორი მიჩნეულია ამირახორის ფარდ ბიზანტიურ სამხედრო-სამოხელეო ტერმინად. ამ წარწერათა მიხედვით, ს. ე. ვარდან ვარდანისძე სამეფო კარზე ერთობ დაწინაურებული პირია - მას უპყრია მაღალი საკარო თანამდებობები. ჯუმათის მთვარანგელოზის ხატის წარწერაში იგი უკვე მანდატურთუხუცესად იხსენიება. შ. მესხიას დაკვირვებით, ივანე ს. ე. უნდა ყოფილიყო დავით აღმაშენებლის პირველი მანდატურთუხუცესი და ამირახორი.

წყაროები და ლიტერატურა: ბაქრაძე 1987: 109, 261, 263, 264; თაყაიშვილი 1937: 22-25; Чубинашвили 1959: 25, 415; ახალაშვილი 1987: 34; მესხია 1979: 110, 122-123, 126.

ბარამ ვარდანისძე - ს. ე. 1177-1180-იან წწ-ში. შ. მესხიას კვლევის თანახმად, ორბელთა ამბოხების შემდეგ გიორგი III ისევ ვარდანისძეებს სწყალობს. ამ პერიოდში უნდა დაენიშნა მეფეს ს. ე-ად ბარამ ვარდანისძე, რომელიც ამ თანამდებობას, თამარის პირველი ისტორიკოსის თანახმად, თამარის მეფობის დასაწყისში ფლობდა: „ბარამ ვარდანისძე, სუანთა ერისთავი“.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 33; მესხია 1979: 155.

ვარდანისძე არიშიანი - ს. ე. და მსახურთუხუცესი 1273-1305 წწ-ში. ამ ორი თანამდებობით იხსენიება იგი 1270-1305 წწ-ით დათარიღებულ იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის აღაპში: „სუანთ ერისთავისა ვარდანის ძისა მსახურთუხუცესისა არიშიანისა“. მას „სპარსთაგან“ დაკავებული ჯვრის მონასტრისათვის, იმ დროს, როცა მონასტრის ძმები მეტოქში იყვნენ გადასულნი, შეუწირავს ათასხუთასი თეთრი. არიშიანის შემდგომ ვარდანისძე ერისთავთა შესახებ ცნობები აღარ გვაქვს.

წყაროები და ლიტერატურა: მეტრეველი 1962: 155, N145; ვახუშტი 1973: 26; ბერაძე 1999: 142; ბახტაძე 2003: 92.

ხაჟიგ დადიანი - ს. ე. და მანდატურთუხუცესი. XIV ს-ის მეორე ნახევარში. ს. ე-ად და მანდატურთუხუცესად იხსენიება იგი ქურაშისა და სეტის ეკლესიებისადმი ბოძებულ დაწერილებში.

წყარო: სილოგავა 1986: 102, 103.

ოზბეგ დადიანი - ს. ე. XV ს-ის შუა ხანებში. ოზბეგ ე-ს მოიხსენიებს მთავარეპისკოპოსი დანიელ ცაიშელი ლაბსყელდაშის ეკლესიისათვის საპატიჟოს დაწესების სიგელში: „ვაკურთხე მთავარანგელოზი დემეტრე მეფისა მეფობასა შიგა ერისთავთ ერისთავისა დადიანისა ოზბეგისა ბრძანებითა და მოწმებითა“. საბუთი გაცემულია 1445-1452 წწ-ში დემეტრე მეფის (ალექსანდრე დიდის ძის) მეფობის დროს. იგივე ოზბეგ დადიანი ს. ე-ისა და მანდატურთუხუცესის სამოხელეო ტიტულებით მოიხსენიება მისივე საფლავის ქვის ეპიტაფიაში, რომელიც აღმოჩენილია ოჩამჩირის რ-ნ სოფელ ჭლოუში (ჭალა).

წყაროები და ლიტერატურა: სილოგავა 1986: 64; ბერაძე 1999: 143.

შამადავლა დადიანი - დადიან-გურიელი, ს. ე. და მანდატურთუხუცესი 1470-1474 წწ-ში. ამ სამოხელეო ტიტულებით იხსენიება იგი ლაფსყალდის ხატის წარწერაში: „მეოხ და მფარველ ექმენ დადიან-გურიელს, სვანთა ერისთავს, მანდატურთუხუცესსა სამადავლეს“. მისი უდიდესი მხარდაჭერით ქართლ-იმერეთის მეფე ბაგრატ VI-მ (1466-1678) მოიწვია ანტიოქიის პატრიარქი მიხაელი, (1474-1484), რომელმაც დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსად აკურთხა ცაიშელ-ბედიელი იოაკიმე და შეადგინა დოკუმენტი „მცნებაჲ სასჯულოჲ“, რომელიც საფუძვლად დაედო დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის მცხეთის ტახტისაგან კანონიკურ დამოუკიდებლობას.

წყაროები და ლიტერატურა: თაყაიშვილი 1937: 393; ქისკ 2014: 185-198; ბახტაძე 2003: 222.

აბესალომ გელოვანი - ს. ე. 1470-იან წწ-ში. ქართლ-იმერეთის მეფე ბაგრატ VI-მ სასისხლო სიგელი უბოძა ს. ე აბესალომ გელოვანს, რაც ფორმალურად ნიშნავდა მის აღიარებას ს. ე-ის უფლებებში. სინამდვილეში გელოვნები სვანეთის მთავრები იყვნენ და არა მეფის მოხელეები. ბაგრატის შემდეგ გელოვნებს იმავე სიგელს ხელახლა უმტკიცებს ბაგრატის ძე იმერთა მეფე ალექსანდრე II (1484-1510).

წყაროები და ლიტერატურა: ქისკ 2014: 160; სს, 1909: 515; სილოგავა 1986: 102-103; ბერაძე 1999: 149; ბახტაძე 2003: 219.

ტაოს ერისთავი. XI ს-ის განმავლობაში, მას შემდეგ, რაც ბაგრატ III-მ (975-1014) ფანასკერტის ციხეში მიიწვია და პატიმარჰყო „კლარჯნი ჴელმწიფენი“, ტაო სამეფო დომენი ჩანს. დ. ბერძენიშვილის აზრით, ბაგრატ IV-ის (1027-1072) თანამედროვე ვაჩე კარიჭის-ძე, შესაძლოა, ტ. ე. ყოფილიყო, მაგრამ ასევე შესაძლებელია, რომ იგი მხოლოდ ადგილობრივი მემამულე აზნაური იყო (მ. ბახტაძე). სამეცნიერო ლიტერატურაში ასევე კამათის საგანია, იყო თუ არა ტ. ე. თამარის თანამედროვე გუზან ტაოსკარელი, რადგან არც ერთ ეპიზოდში არ იხსენიება იგი ე-ად. გიორგი რუსის აჯანყების დროს გუზანი ჯერ მეფეს განუდგა, შემდეგ კი შაჰ არმენისათვის დააპირა ტაოს ქვეყნის „გატანა“. გუზანის წინააღმდეგ ბრძოლაში თავი გამოიჩინა ზაქარია ასპანისძე ფანასკერტელმა, რომლის თავდადებას „პატრონმა“ (თამარმა) წყალობით უპასუხა და ერისთავად განაჩინა (ამ ტიტულით მოიხსენიება იგი 1210 წ.) სავარაუდოდ, სწორედ ამ დროს, XII ს-ის 90-იან წლებში, წარმოიქმნა ტ-ს საერისთავო ცენტრით ფანასკერტში. თავდაპირველად იგი მოიცავდა ტაო-შავშეთ-კლარჯეთის მიწა-წყალს სპერამდე. თამარის დროსვე ტ-ს სერისთავოს შემატებია ჭოროხის ხეობის სასაზღვრო კანტონებიც. ტ. ე. თაყა ფანასკერტელი, შთამომავალი ზაქარია ასპანისძისა, იხსენიება ჟამთააღმწერელთან. იგია თანამედროვე ბექა მანდატურთუხუცესისა (XIII-XIV სს-ის მიჯნა), რომლის ხელში მოექცა მიწა-წყალი „ტასისკარითგან ვიდრე სპერამდე და ზღვამდე, და უმრავლესი ტაო“. თანდათანობით, ჯაყელთა გაძლიერების კვალობაზე, ტ. ე ფანასკერტელების საგამგეო მამული მცირდება - ისინი შავშეთ-სპერს კარგავენ. ნიშანდობლივია, რომ 1306 წ. აზატ მოსეს შემოსევის დროს ტ. ე. თაყა ფანასკერტელი თავისი შემცირებული ლაშქრით მარტო შეება მტერს თორთუმის ციხესთნ, რადგან იგი ჯერ კიდევ საქართველოს მეფის საერისთავო ციხედ ითვლებოდა. როგორც ჩანს, ამ თაყას შვილიშვილი იყო ის თაყაც, რომლის მეომრებმა, თორთუმის ციხეში გამაგრებულებმა, მედგარი წინააღმდეგობა გაუწიეს თემურ-ლენგის ლაშქარს (1401), მაშინ, როდესაც სამცხის ათაბაგი თემურ ლენგს გაურიგდა. მტერმა ციხე აიღო და ძირფესვიანად დაანგრია. თემურ ლენგის ისტორიკოსის სიტყვით, ამის შემდეგ იმ ადგილების მბრძანებელი თაყა „მისი უდიდებულესობის ფეხზე საკოცნელად მოვიდა“. ცხადია, ეს თაყა ფანასკერტელი ტ. ე. იყო, რომელმაც საქართველოს მეფის ერთგულება ბოლომდე შეინაჩუნა.

წყაროები და ლიტერატურა: სუმბატ დავითის ძე 1955: 382; ჟამთააღმწერელი 1959: 304; კლდიაშვილი 1986: 54-78; ბახტაძე 2003: 278; ბერძენიშვილი 2005: 10, 13-15.

ფანასკერტელი ზაზა - ტ. ე. და მეჭურჭლეთუხუცესი XV ს-ის პირველ ნახევარში. 1907 წ. ისტორიული ტაოს ტერიტორიაზე, ვაჩიძორის მონატრის მახლობლად, ე. თაყაიშვილმა მიაკვლია რამდენიმე ისტორიულ დოკუმენტს, რომელთაგან ერთ-ერთი წარმოადგენს ვაჩეძორის კრებულის პირობის წიგნს, მიცემულს ერისთავთ-ერისთავისა და მეჭურჭლუთუხუცესის ზაზა ფანასკერტელისადმი. საბუთი დათარღებლია XV ს-ის პირველი ნახევრით. იგი ამტკიცებს, რომ ტ. ე-ები XV ს-შიც უმკლავდებოდნენ ათაბაგთა სახლის შემოტევას. ამ ბრძოლაში ფანასკერტელ ერისთვებს ზურგს უმაგრებდა საქართველოს სამეფო სახლი - ალექსანდრე I-ის ძე მეფე ვახტანგ IV ცოლად ირთავს თაყა ფანასკერტელის დას, სითიხათუნს, ხოლო მეფე დემეტრეს ასული რუსუდანი თაყა ფანასკერტელის მეუღლე ყოფილა. ტ-ს საერისთავო ფანასკერტელ ერისთავთა ხელქვეით არსებობდა XV ს-ის 60-იან წლებამდე, ვიდრე ზაზა ფანასკერტელი საბოლოოდ გადმოსახლდებოდა ქართლში. 1535-1545 წწ-ში ტ-ს საერისთავოს აღდგენის მცდელობა ჰქონია იმერთა მეფე ბაგრატ III-ს (1510-1565), როდესაც მან სამცხე-საათაბაგოს დასავლეთი ნაწილი იმერეთის სამეფოს შეუერთა. ვარაუდობენ, რომ ტ. ე-ად მეფეს ამ წლებში დაუნიშნავს გიორგი კავკასიძე, ადგილობრივი არისტოკრატიის წარმომადგენელი (თ. ჯოჯუა). ამ მცდელობის სასარგებლოდ ლაპარაკობს XV საუკუნის ხელნაწერის (H-375, მარხვანი) მინაწერის ცნობები.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟორდანია 1897: 270; თაყაიშვილი 1938: 62; ქისკ 2013: 108, 240; ბახტაძე 2003: 280; ბერძენიშვილი 2005: 14-15; ჯოჯუა 2015: 371-375.

ქართლის ერისთავი. შიდა ქართლი, ადრინდელი „ზენა სოფელი“, ძველი ქართლის სამეფოს დაარსების დროიდან ვიდრე სამეფოს გაუქმებამდე სპასპეტის საგამგებლო ტერიტორია იყო. VII-VIII სს-ში, როდესაც ძველი ერისთავები „გამთავრდნენ“, შიდა ქართლის ტერიტორია სამეფო საგვარეულოს იმდროინდელ განშტოებათა შორის გადანაწილდა. ამ გადანაწილებას გულისხმობს არჩილის დროინდელი ცნობა, რომ არჩილმა „ნერსიანს და ადარნასიანს განუყო ზენა სოფელი, რომელ არს ქართლი“. IX-X სს-ში ეს ტერიტორია ქართულ სამეფო-სამთავროებს შორის ბრძოლის უმთავრესი ობიექტი გახდა, რამდენადაც მისი ფლობა სიმბოლურად და ფაქტობრივად ძველი ქართლის მეფეთა მემკვიდრეობის დაუფლებას ნიშნავდა. ამავე დროს შიდა ქართლის ფლობა კავკასიის რეგიონისათვის სტრატეგიულად უმნიშვნელოვანესი სამხედრო და სავაჭრო გზების გაკონტროლების საშუალებას იძლეოდა. IX ს-ის მიწურულს ძველი სამეფო დინასტიის წარმომადგენლები (ფარნავაზიან-ხოსროიანები) არაბებმა ამოწყვიტეს, ხოლო მათი სამართლებრივი და პოლიტიკური მემეკვიდრეების - ბაგრატიონების არაერთგზისი მცდელობა დაპატრონებოდნენ შიდა ქართლს, მარცხით დამთავრდა. ასეთ ვითარებაში გამოდიან პოლიტიკურ ასპარეზზე შიდა ქართლის მკვიდრი ფეოდალები: ტბელები, აბაზასძეები, ძამელები, კორინთლები, საზვერელნი და სხვ. X ს-ის დასაწყისში შიდა ქართლი დაიმორჩილა ეგრის-აფხაზეთის სამეფომ, რომელიც ყველაზე ცენტრალიზებული პოლიტიკური ძალა აღმოჩნდა იმჟამინდელ ქართულ სამეფო-სამთავროებს შორის. პირველად სწორედ ეგრის-აფხაზეთის მეფეებმა აქციეს შიდა ქართლი საერისთავო ქვეყნად. ქ. ე-ის რეზიდენცია იყო უფლისციხე. ეპიგრაფიკული მასალის თანახმად, თავდაპირველად ქ. ე-ები ადგილობრივი დიდაზნაურების, ტბელების წარმომადგენლები იყვნენ. როგორც ჩანს, ტბელები დიდხანს ვერ ინარჩუნებენ აფხაზთა მეფეების ნდობას და ერთხანს ერისთავობას კარგავენ. ამის შემდეგ, დაახლოებით 923/924 წ. გიორგი ეგრის-აფხაზეთის მეფემ (922-957) ქართლი სამართავად თავის უფროს ძეს, კოსტანტის გადასცა. მაგრამ კოსტანტი არა ერისთავად, არამედ ქართლის გამგებლად იწოდებოდა. „გამგებელი“ გიორგი ბრწყინვალის „ძეგლისდების“ თანახმად, ე-ის მოადგილე იყო და იერარქიულადაც ე-ზე დაბლა იდგა. კოსტანტი გამგებლობით არ დაკმაყოფილდა - სამი წლის შემდეგ იგი ტბელების მხარდაჭერით გიორგი მეფეს აუჯანყდა „ძებნად მეფობისა“. გიორგიმ მეამბოხე შვილი შეიპყრო და სასტიკად გაუსწორდა. კოსტანტის შემდეგ გიორგი ეგრის-აფხაზეთის მეფემ ქ. ე-ად უმცროსი ძე ლეონი განამწესა. ლეონი ქ. ე-ობის დროს დიდ დახმარებას უწევდა გიორგი მეფეს კახეთის შემოერთებისათვის ბრძოლაში. 957 წ., როდესაც გიორგი აფხაზთა მეფე გარდაიცვალა, ლეონ ქ. ე. კვირიკე ქორეპისკოპოსს დაეზავა და ეგრის-აფხაზეთის ტახტზე ავიდა, ხოლო ქ. ე-ობა, როგორც ჩანს, ისევ ტბელებს დაუბრუნა. ეგრის-აფხაზეთის მომდევნო მეფის დემეტრეს (967-975) დროს ქ. ე. დასავლეთ საქართველოს დიდგვაროვანი, საქართველოს ისტორიაში კარგად ცნობილი იოანე მარუშისძე იყო, რომელმაც აფხაზთა სამეფოში დაწყებული ქაოსის შესაჩერებლად შეიმუშავა ეგრის-აფხაზეთისა და ქართველთა საკურაპალატოს მშვიდობიანი გაერთიანების გეგმა. ეს გეგმა განხორციელდა დავით კურაპალატის მხარდაჭერით, რომელიც 975 წ. ბაგრატ უფლისწულს (მომავალ ბაგრატ III-ს) ჯარით შეუძღვა შიდა ქართლში. აქ მათ იოანე მარუშისძე შეეგება და უფლისციხე ჩააბარა, რაც მისგან ქ. ე-ობის დასრულებასაც ნიშნავდა. შემდგომ, 980 წ-მდე, შიდა ქართლს განაგებდა ბაგრატის დედა გურანდუხტ დედოფალი, ასული გიორგი აფხაზთა მეფისა. ქ-ის საერისთავოს დაუფლებისათვის 980 წ. ტბელები ბრძოლას უმართავენ ბაგრატ III-ს. ბაგრატმა ტბელები სასტიკად დაამარცხა, რის შემდეგაც მათი ნაწილი ქართლიდან გადაიხვეწა. დანიშნა თუ არა ვინმე ბაგრატმა ქ. ე-ის თანამდებობაზე, უცნობია. ქართლის საერისთავომ იარსება X-XIV სს-ებში. წყაროებში უკანასკნელ ქ. ე-ად იხსენიება ამადა სურამელი, მაგრამ „ძეგლი ერისთავთას“ ერთ-ერთ ეპიზოდში, რომელშიც მოთხრობილია გიორგი VII-ის დვალებთან შებრძოლების ამბავი (1403), ნახსენებია ვინმე ერისთავი სურამელი, რომელიც წინამძღოლობდა არაგვის ხეობის მთიულებს „დარიალამდის“. რადგან „სურამელი“ ქ. ე-თა ტრადიციული საგვარეულო სახელია, ამ ცნობაზე დაყრდნობით, მკვლევართა ნაწილი ვარაუდობს ქ-ის საერისთავოს არსებობას XV ს-მდე, თუმცა, „სურამელი“ ამ დროისათვის უკვე სხვა საგვარეულოებშიც ჩნდება საკუთარ სახელად და მისი მოხსენიება წყაროში ქ. ე-თა არსებობის მტკიცე საბუთად ვერ გამოდგება (ბახტაძე). ქ. ე., მხოლოდ როგორც თანამადებობა, XV ს-ის მეორე ნახევარში ორიოდ საბუთის მოხელეთა ჩამონათვალში ისევ მოიხსენიება.

წყაროები და ლიტერატურა: მეფეთა ცხოვრება 1955: 25; ჯუანშერი 1955: 241; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 267, 268, 272-275; შოშიაშვილი 1980: 176, 142, 193; ძეგლი ერისთავთა 1965: 117; ქისკ 2013: 116, 178; ლორთქიფანიძე 1973: 521; ნინიძე 1989: 44; არახამია 1988: 132-133; ბახტაძე 2003: 131-132, 134-135, 173.

ქართლის ერისთავები. XI-XIV ს-ის დასაწყისი

ივანე აბაზასძე - ქ. ე. XI ს-ის 20-იან-40-იან წწ-ში. ვინ იყო ქ. ე. ბაგრატ III-ის გარდაცვალების შემდეგ, უცნობია, მაგრამ სავარაუდოდ, ეს თანამდებობა გიორგი I-ისაგან მიიღო ტბელების განაყოფმა აბაზასძეთა საგვარეულომ, რომლის ერთი წარმომადგენელი, ივანე აბაზასძე, ქ. ე. იყო 1032 წ. ბაგრატ IV-ის მეფობის (1027-1072) დასაწყისში იგი მეტად აქტიური პოლიტიკური მოღვაწე ჩანს. მისი და ლიპარიტ (IV) ბაღვაშის წინამძღოლობით ქართლის, კახეთის, თბილისის ამირასა და სომეხთა მეფის კოალიციური ლაშქარი ერთად შეებრძოლა განძის ამირა ფადლონს. ივანე აბაზასძე ლიპარიტ (IV) ბაღვაშთან ერთად მონაწილეობს ტფილელი ამირას შეპყრობაში. იგი ლიპარიტ ბაღვაშთან ერთად ჩაუდგა ოპოზიციაში ბაგრატ IV-ს, რაზედაც მიანიშნებს „გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრების» ცნობა ბაგრატ მეფის მიერ აბაზაისძეთა შეპყრობის შესახებ. როგორც ჩანს, ივანე აბაზასძე გარდაიცვალა დაახლ. 1043/1044 წ.

წყაროები: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 296-297; აბულაძე 1967: 160.

ლიპარიტ (IV) ბაღვაში - ქ. ე. 1043/1044, 1049-1057 წწ. (სრულად იხ. კლდეკარის ერისთავი ლიპარიტ IV ბაღვაში).

ლიპარიტ ორბელი - ამირახორი და ქ. ე. დაახლ. 1160-1177/1178 წწ-ში. ლიპარიტ (IV) ბაღვაშის შემდგომ საუკუნეზე მეტ ხანს ქ. ე-ების ვინაობა უცნობია. ამ ხნის განმავლობაში ასპარეზზე გამოდიან ახალი საგვარეულოები, რომლებიც წამყვან თანამდებობებს ეუფლებიან, როგორც სამეფო კარზე, ისე ადგილობრივი მმართველობის სისტემაში. XII ს-ის საქართველოში ასეთ საგვარეულოებს განეკუთვნებოდა ორბელთა საგვარეულო. სანამ ქ. ე. გახდებოდა, ლიპარიტ ორბელს გიორგი III-ის კარზე ამირახორის თანამდებობა ეპყრა (სრულად იხ. ამირახორი ლიპარიტ ორბელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 9, 19; სტეფანოს ორბელიანი 1978: 47, 53; მესხია 1979: 104, 154; ანთელავა 1983: 61-62.

რატი (I) სურამელი - ქ. ე. 1177-1185, 1187-1210-იან წწ-ში. ორბელთა ამბოხის შემდგომ ქ. ე-ობა გადადის სურამელთა სახლში. „ისტორიანი და აზმანი“ ყუთლუ არსლანის განდგომის (1184) ეპიზოდში მოიხსენიებს ერისთავთ-ერისთავ რატის, ხუაშაქ ცოქალის შვილს. ვარაუდობენ, რომ რატი სურამელი ქ. ე-ის თანამდებობას კარგავს თამარისა და გიორგი რუსის ქორწინების წლებში, როდესაც რუსის მომხრე აბულასანმა სამეფო კარზე მოწინავე პოზიციები დაიკავა.

წყარო: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 32.

აბულასანი - ქ. ე. 1185-1188 წწ. თბილისის ამირათ-ამირა (იხ.) და მეჭურჭლეთუხუცესი 1187-1188 წწ-ში; დასავლეთ საქართველოს დიდებული; დაწინაურებული საქართველოს სამეფო კარზე თამარის პირველი ქორწინების წლებში. ლურჯი მონასტრის ცნობილ წარწერაში აბულასანი რამდენიმე მაღალი თანამდებობით, მათ შორის ქ. ე-ად მოიხსენიება. მკვლევართა ნაწილს აეჭვებს მისი ქ. ე-ობა, რაც ამ დროს რატი სურამელს უნდა ჰქონოდა, მაგრამ წარწერის მონაცემებში ეჭვის შეტანა ძნელია. აბულასანის აღზევება დაკავშირებული ჩანს თამარის პირველ ქორწინებასთან, რამდენადაც იგი გიორგი რუსის ჩამოყვანის ერთ-ერთი ინიციატორი და მასთან დაახლოვებული პირი იყო. ვარაუდობენ, რომ ქ. ე-ობა რატი სურამელს უნდა დაეკარგა აბულასანის გამო. ამ უკანასკნელის კარიერის დასასრული გიორგი რუსის საბოლოო განდევნას (1188) უკავშირდება. ამის შემდეგ, როგორც ჩანს, სურამელები იბრუნებენ ქ. ე-ობას (სრულად იხ. მეჭურჭლეთუხუცესი აბულასანი).

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი 1959: 36, 79; Такаишвили 1905: 154: ბერიძე 1948: 96-97; ინგოროყვა 1963: 652; მუსხელიშვილი 1966: 213-214; მესხია 1979: 30-36; ჩხატარაიშვილი (1974 წ. წაკითხული მოხსენება); ანთელავა 1983: 224.

სულა სურამელი - ქ. ე. XIII ს-ის 20-იან წწ-ში. ერისთავ რატი (I) სურამელის ძე, ქ. ე-ობას ფლობდა ლაშა-გიორგის მეფობის დროს, XIII ს-ის 20-იან წლებში. მისი თხოვნით, გიორგი ლაშამ საერისთავო მამული სველნეთი ქვათახევის მონასტერს შესწირა.

წყარო: ქისკ 1984: 107-108.

გრიგოლ სურამელი - სულა სურამელის ძე, ქ. ე. 1125-1260-იან წწ-ში; მსახურთუხუცესი დაახლ. 1240-იან-1260-იან წწ-ში. მისი ძმაა მეაბჯრეთუხუცესი ივანე სურამელი, შვილი - ბეგა. გრიგოლის ასული ხათუთა ცოლად ჰყავდა კახა თორელს. 1342 წ., როდესაც რუსუდან მეფე მონღოლებთან დასაზავებლად აღმოსავლეთ საქართველოში გადმოვიდა, მას სხვა დიდებულებთან ერთად შეეგება ქ. ე. გრიგოლ სურამელი. 1247/1250 წწ-ში შედგენილ შიომღვიმის საბუთში გრიგოლ ერისთავი მსახურთუხუცესად იწოდება. ამ თანამდებობით მოიხსენიება იგი კახა თორელის შეწირულების საბუთშიც რკონის მონასტრისადმი. ჟამთააღმწერელი ქ. ე გრიგოლ სურამელს რამდენიმე მნიშვნელოვან ეპიზოდში მოიხსენიებს: როდესაც მონღოლებმა საქართველო დუმნებად დაყვეს (1245-1247), გრიგოლ სურამელს სამართავად ქართლი ჩააბარეს. სხვა დიდებულებთან ერთად იგი იყო ერთ-ერთი ინიციატორი რუმის სასულთნოდან ულუ დავითის ჩამოყვანისა. 1260 წ. გრიგოლმა უარი თქვა შეერთებოდა დავით ულუს აჯანყებას მონღოლთა წინააღმდეგ და მონაწილეობა მიიღო ეგვიპტის წინააღმდეგ მონღოლთა ლაშქრობაში.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 192, 195, 206, 208, 217, 219, 239; ქისკ 1984: 121, 124, 128, 129-133, 154; ქსე (9), 1985: 609.

ბეგა სურამელი (იგივე „სალინ ბეგი“) - ძე გრიგოლ სურამელისა; ქ. ე. და მსახურთუხუცესი 1260-1280/90-იან წწ-ში. რატი (II) სურამელისა და ჰამადა სურამელის მამა. ბეგა ყოფილა დავით ნარინის „თანშეზრდილი“, რის გამოც რუსუდანმა თავის ძეს ურდოში თან გააყოლა. პატრონთან ერთად ბეგა მონაწილეობდა ულო ყაენის ყველა ბრძოლაში და შემდგომ, ნახჭევანს მყოფი, დავით ნარინთან ერთადვე გაეპარა ულო ყაენს დასავლეთ საქართველოში. ბეგა „კეთილმოყვრობით“ იყო დაკავშირებული დასავლეთ საქართველოს წარჩინებულ გვარებთან - მისი ასული ხუაშაქი ცოლად ჰყავდა ოდიშის ერისთავ ბედიან დადიანს.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 206, 220, 284, 286, 296, 298; ქისკ 1984: 165-166; ქსე (9) 1985: 609.

ქ. მე, ბეგასა| [ჩე]მითაჴელითა და|მიმტკიცებია.

ხეც, Aდ-8, 1247/1260 წწ. დაწერილი ბეგა სურამელისა ტოტიბაიშვილებისადმი.

ამადა სურამელი - ბეგა სურამელის ძე, ქ. ე. და მსახურთუხუცესი 1280/90-იან წწ-ში XIV ს-ის დასაწყისადმდე; დავით VIII-ის ერთგული თანამებრძოლი; მონღოლთა ხელშეწყობით გორში ჩასახლებული ოსების წინააღმდეგ ბრძოლის ორგანიზატორი; XIII-XIV სს-თა მიჯნაზე მიმდინარე მღელვარე პოლიტიკური მოვლენების აქტიური მონაწილე. ამადა სურამელის შუამდგომლობით დავით VIII-მ შეიწყალა მის წინააღმდეგ მონღოლებთან გარიგებული შალვა ქვენიფნეველი და მამული აღარ დაურბია. 1302 წ., როდესაც მონღოლებმა დავით VIII-ს მონღოლი ცოლი წაჰგვარეს, აჯანყებულმა მეფემ ამადა სურამელის ასულზე იქორწინა. ამ ქორწინებიდან იშვა გიორგი VI მცირე, რომელსაც ამადა სურამელი პაპად ერგებოდა და, ცხადია, მის გამეფებას ცდილობდა. ამადას სახელი 1314 წ-ის შემდგომ წყაროებში აღარ მოიხსენიება. სავარაუდოდ, იგი შეეწირა გიორგი მცირის ბრძოლას ტახტისათვის (მ. ბახტაძე). ამადა სურამელი, როგორც მსახურთუხუცესი და ქ. ე, ამტკიცებს დავით VIII-ის სიგელს ჭარმაულ გრიგოლ ჭაჭნიასშვლისადმი.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 305, 307; ქისკ 1984: 184; ბახტაძე 2003: 173.

ყველის ერისთავი. ყ-ის საერისთავოს შესახებ ძალზე მწირი ცნობებია შემონახული. მისი არსებობა დასტურდება ყველის ციხეში ნაპოვნი ქვის სვეტის წარწერით: „საყდარი იოვანე ერისთავისა“. წარწერის დათარიღების ქრონოლოგიური ჩარჩო IX-XI საუკუნეებს შორის თავსდება. „მატიანე ქართლისაჲ“ XI ს. 60-იანი წლების მოვლენებთან დაკავშირებით ივანე ლიპარიტის ძესთან და ნიანია ქუაბულის ძესთან ერთად ასახელებს ყ. ე მურვან ჯაყელს, რომლებიც გაუგზავნია ბაგრატ IV-ს (1027-1072) ქართლში ჩამომდგარი ამირა ფადლონის წინააღმდეგ. XI ს-ის შემდეგ წყაროებში ყ-ის საერისთავოს ხსენება ქრება.

წყაროები და ლიტერატურა: Такаишвили 1907: 6; შოშიაშვილი 1980: 136; მატიანე ქართლისაჲ 1955: 310; სილოგავა 1983: 275; ბახტაძე 2003: 264.

ცხრაზმისხევის (ქსნის) ერისთავი. ც-ის საერისთავო მდებარეობდა პატარა ლიახვსა და არაგვს შორის. საერისთავოს ბირთვს წარმოადგენდა ცხრაზმისხევი, რეზიდენციას - ქვენიფნევი, საიდანაც მომდინარეობს ც. ე-თა გვარსახელი - ქვენიფნეველი. ქვენიფნეველთა საგვარეულო ეკლესია და სამარხი მდებარებოდა ქვენიფნევის ოდნავ ჩრდილოეთით, ლარგვისში. თანდათანობით ც. ე-ები აფართოებდნენ თავიანთ საგამგებლო ტერიტორიას. სამეფო ხელისუფლების სახელით ც. ე-ები იბრძვიან ჩამოსახლებული ოსებისა და ადგილობრივ ურჩ მთიელთა (დვალთა) წინააღმდეგ. ერთ-ერთი ასეთი წარმატებული ბრძოლის შემდეგ ვახტანგ III-მ (1302-1308) თავის ერთგულ ერისთავს შალვა ქვენიფნეველს უწყალობა თრუსო, ღუდა, გაგასძენი, მლეთე, არახვეთი, ყანჩაეთი, აბაზასძეთა მამული, ძაგნაკორანი, დუღუამი, აწერისხევი, ბეხუშე. ც. ე-ის საგამგებლოში შედიოდა არაგვის ხეობის ნაწილი, მთიულეთი, ქსნის შუა წელი ლიახვამდე. XVII ს-ის შუა ხანებში ქვენიფნეველებმა თავიანთი რეზიდენცია ქსნის ქვემო წელზე, ახალგორში გადმოიტანეს, რის შემდეგაც ეწოდათ მათ ქსნის ერისთავები. ძირითად წყაროს ც-ის საერისთავოს ისტორიის შესახებ წარმოადგენს XV ს-ის დასაწყისში შექმნილი საგვარეულო მატიანე „ძეგლი ერისთავთა“, რომლშიც საგვარეულოს ლეგენდარული ისტორია VI ს-იდან იწყება, მაგრამ ისტორიულად სანდო ცნობები XIII-XIV სს-ს განეკუთვნება. ვახუშტი ბატონიშვილი ც-ის საერისთავო ტერიტორიას წარსულში ქართლის საერისთავოს ნაწილად განიხილავს და მის წარმოქმნას ქართლის საერისთავოსაგან გამოყოფას უკავშირებს: „შემდგომად თამარ მეფისა ქართლის ერისთავი სხვაა, ქსნისა სხვაა“. მართლაც, X ს-ის ჭალისუბნის წარწერა დოკუმენტურად ადასტურებს, რომ ცხრაზმისხევი შედიოდა ქართლის ერისთავის დაქვემდებარებაში, ჯერ როგორც სახევისუფლო, შემდგომ, როგორც საციხისთავო ტერიტორია. ნაწილი მეცნიერებისა ც-ის საერისთავოს წარმოშობას ქართლის საერისთავოსაგან დამოუკიდებელ პროცესებს მიაწერს. არსებული წყაროების თანახმად, ცხრაზმისხევის, როგორც ადმინისტრაციული ერთეულის, პოლიტიკური მნიშვნელობა იზრდება XIII ს-ის მეორე ნახევარში, მონღოლთა ბატონობის პირობებში, როდესაც საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლება ვეღარ ახერხებდა მთის რეგიონების სრულფასოვან მართვას. ამ დროს წინაურდებიან ადგილობრივი ფეოდალები, რომლებიც კონტრლს ამყარებენ მიმდებარე ტერიტორიებზე. დროთა ვითარებაში სამეფო ხელისუფლება ისევ ახერხებს თავისი გავლენის აღდგენას ასეთ მხარეებზე - აღიარებს ახლად დაწინაურებულ სოციალურ ჯგუფებს და ცდილობს ისინი სახელმწიფო სამსახურში ჩააყენოს. ამგვარი პროცესი ივარაუდება ცხრაზმისხევშიც, სადაც ძველ ხევისუფლებზე (სხვადასხვა მონაცემებით 1235 ან XIII ს-ის 60-იანი წწ.) ც. ე-თა წინაპრები გაბატონებულან. ც. ე-თა სამეფო ხელისუფლებისადმი ლოიალურობას ასახავს „ძეგლი ერისთავთას“ ცნობა, რომ სამი წლის შალვა, ვირშელ (I)-ის ძე, მეფის კარზე აღიზარდა. XIV ს-ში ც. ე-ები სამეფო კარზე ამირეჯიბის და ამირახორის თანმდებობებსაც ფლობენ. XVI ს-იდან ისინი სამეფო მოხელეებად აღარ მოიაზრებიან.

წყაროები და ლიტერატურა: შოშიაშვილი 1980: 143-144; ჟამთააღმწერელი 1959: 305, 307; ახალი ქართლის ცხოვრება 1959: 442-443; ვახუშტი 1973: 382; ძეგლი ერისთავთა 1965: 104-106; ჟორდანია 1897: 19-22; ხელნაწერთა აღწერილობა 1973: 89-90; გვასალია 1983: 62-70; კიკნაძე 1982: 54-56; ხოშტარია-ბროსე 1984: 92-95; არახამია 1988: 35, 121-122; ბახტაძე 2003: 198-199.

ცხრაზმის ერისთავები. XIII-XV სს.

ვირშელ (I) ქვენიფნეველი - ც. ე. XIII ს. 50-60-იანი წწ-ების მიწურული.

წყაროები და ლიტერატურა: ძეგლი ერისთავთა 1965: 105; არახამია 1988: 95; ბახტაძე 2003: 201.

შალვა (I) ქვენიფნეველი - ც. ე. XIII ს. 80-იანი - წწ-დან XIV ს-ის 10-იან წწ-მდე. დემეტრე მეფის უმცროსი თანამედროვე და დემეტრეს უმცროს ძის, ვახტანგის (მომავალი ვახტანგ III (1302-1308) თანშეზრდილი ყმა. როდესაც გარემოებათა წყალობით ძმები დავით VIII (1293-1311) და ვახტანგი ერთმანეთს დაუპირისპირდნენ, ც. ე. შალვა ქვენიფნეველი ვახტანგის ბანაკში დარჩა და მონღოლთაგან შერისხული დავით VIII-ის წინააღმდეგ დაიწყო მოქმედება. ცხრაზმისხევში იგი მონღოლთა ჯარსაც უწინამძღვრებს დავითის შესაპყრობად, მაგრამ მეფე იხსნა მიუვალმა ციხესიმაგრემ - ციკარემ, რომელსაც მონღოლებმა ვერაფერი დააკლეს. როგორც კი საშუალება მიეცა, დავითი თავად ჩავიდა ცხრაზმისხევში და შალვა ქვენიფნეველის (მისი მონღოლთა ლაშქრობაში ყოფნის დროს) მამული დაარბია. საქართველოში დაბრუნების შემდეგ შალვა იძულებული გახდა შევედრებოდა ქართლის ერისთავ ამადა სურამელს, ეშუამდგომლა დავით მეფესთან, რომ მისთვის მამული არ ჩამოერთმია. მეფეს იგი მართლაც შეუწყალებია და აღარ წაურთმევია მამული.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 305-307; ძეგლი ერისთავთა 1965: 105-117; მეტრეველი 1962: 75, N63; ჟორდანია 1897: 26-28; ხელნაწერთა აღწერილობა 1973: 89; მეტრეველი 1962: 75, N63; არახამია 1988: 93-122; ხოშტარიაბროსე 1980: 148; ბახტაძე 2003: 197-203.

ლარგველ (I) ქვენიფნეველი - ც. ე. 1308-1316 წწ. მისი ძმაა პიპა, გიორგი ბრწყინვალის ელჩი ეგვიპტის სულტანთნ.

წყაროები: ძეგლი ერისთავთა 1965: 107-109; ხელნაწერთა აღწერილობა 1973: 89.

ვირშელ (II) ქვენიფნეველი - ც. ე. 1316-1320-იანი წწ. დასასრული. მონაწილეობდა გიორგი ბრწყინვალის (1318-1346) ბრძოლაში ოვსთა წინააღმდეგ. დარჩა სამი მცირეწლოვანი ძე. მისი ც. ე-ობის დროს გაგზავნა გიორგი ბრწყინვალემ შალვა ც. ე-ის ძე პიპა ეგვიპტეში. მისი მმართველობის დროს ცხრაზმისხევი სამთვნელის სამწყსოში შევიდა.

წყარო: ძეგლი ერისთავთა 1965: 107-109.

ქვენიფნეველ (I) ქვენიფნეველი - ც. ე. და ამირახორი. დაახლ. 1340-იანი წწ-დან 1373 წ-მდე. დაიღუპა 1373 წ. გიორგი ალასტანელთან ერთად თურქებთან ბრძოლაში.

წყარო: ძეგლი ერისთავთა 1965: 109-110; ხელნაწერთა აღწერილობა 1973: 89; მეტრეველი 1962: 175, N291.

იოვანე ქვენიფნეველი - ც. ე. და ამირეჯიბი. 1373-1380-იანი წწ. მისი თნამეცხედრე იყო დავით IX-ის (1346-1360) ასული გულშარი.

წყაროები და ლიტერატურა: ძეგლი ერისთავთა 1965: 110-112; ხელნაწერთა აღწერილობა 1973: 90.

ვირშელ (III) - ც. ე. 1390-იანი წწ-დან 1420-იანი წწ-ის დასაწყისამდე. გიორგი VII-თან (1393-1407) ერთად იგი მონაწილეობს ალინჯის ბრძოლაში, რის შემდეგაც თემურ-ლენგმა მორიგი ლაშქრობა მოაწყო საქართველოს წინააღმდეგ. ვირშელი ბეხუშისა და ქნოღოს ციხეებში გამაგრდა. მისმა თავდაცვითმა ტაქტიკამ მტერი აიძულა დიდი დანაკარგით გაბრუნებულიყო უკან.

წყაროები და ლიტერატურა: ძეგლი ერისთავთა 1965: 114-117; ქისკ 2013: 66, 67; მეტრეველი 1962: 162, N193; ხელნაწერთა აღწერილობა 1973: 90.

ქვენიფნეველ (II) ქვენიფნეველი - ც. ე. დაახლ. 1403-1446 წწ-ში.

წყაროები და ლიტერატურა: ძეგლი ერისთავთა 1965: 112; კიკნაძე 1982: 54-56.

შალვა (II) ქვენიფნეველი - ც. ე. 1450-იან-1470-იან წწ-ში. მეჯუდისხევში რამდენიმე სოფელი ააშენა და შესწირა ქვენიფნეველთა საგვარეულო მონასტერს ლარგვისში. მისი ბრძანებით შეუდგენიათ (1459) საკანონო განჩინება სამთავისის საეპარქიო ტაძრისათვის, აგრეთვე - სასისხლო განჩინება ლარგვისის მონასტრისათვის.

წყარო: ქისკ 2014: 99, 107, 148, 175-184.

ქვენიფნეველ III ქვენიფნეველი - ც. ე. XV-XVI სს-თა მიჯნა.

წყარო: ქისკ 2014: 319-320.

ცხუმის ერისთავი. ც. ე. პირველად იხსენიება თამარის ისტორიკოსთან თამარის ერისთავების ჩამონათვალში. ც. ე-ად აქ დასახელებულია ოთაღო შარვაშიძე, ხოლო არგვეთის ერისთვად - ამანელისძე. ტექსტის ამ ადგილას ფრაზა „არგვეთის ერისთავი“ ავთენტური არ არის და იგი კ. კეკელიძის მიერ არის აღდგენილი. ი. ანთელავა უფრო სარწმუნოდ მიიჩნევს ვახუშტი ბატონიშვილის ანალოგიურ ცნობას, სადაც ც. ე-ად ამანელისძე არის გამოცხადებული, ხოლო ოთაღო შარვაშიძე - აფხაზეთის ერისთვად. ც-ის საერისთავო შექმნილა ეგრის-აფხაზეთის სამეფოში ისტორიული აფშილეთის ტერიტორიაზე. ვახუშტის ცნობით, საერისთვოს ფარგლებში შედიოდა მიწა-წყალი „ეგრის-იქით ანაკოფია ალანითურთ“. თამარის მეფობის პერიოდში ც. ე-ები ამანელისძეები იყვნენ. ამ საგვარეულოს აღმატებულ მნიშვნელობას ცხადყოფს მისი წარმომადგენლების მონაწილეობა მეფედ კურთხევის ცერემონიალში. მეტი ცნობა ც. ე-თა შესახებ „ქართლის ცხოვრებას“ არ შემოუნახავს. ვახუშტი ბატონიშვილი, რომელიც, როგორც ჩანს, უფრო ძველ და სარწმუნო წყაროს ემყარებოდა, მოგვითხრობს, რომ ც-ის საერისთვოს არსებობას საფუძველი შეერყა XIV ს-ის დასაწყისში, როცა ოდიშის სამთავრომ იწყო გაძლიერება. გიორგი (II) დადიანმა თავის სასარგებლოდ გამოიყენა დავით ნარინის შვილებს შორის ქიშპობა და მიიტაცა ცხუმი - „დაიპყრა სრულიად ოდიში ანაკოფიამდე“. ამის შემდგომ საქართველოს მეფეებმა ცხუმის საერისთავოს დადიანების სამფლობელოდ აღიარებდნენ.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 27, 33; ვახუშტი 1973: 258, 269, 796, 801; ქისკ 1984: 161, 163; ანთელავა 1988: 46; ბახტაძე 2003: 245.

ჯავახეთის (ახალქალაქის) ერისთავი. ჯ-ის, იმავე ახალქალაქის, საერისთავო წრმოიქმნა X ს-ის 60-იან წლებში, როდესაც ეგრის-აფხაზეთის მეფე ლეონმა (957-967) ეს მხარე შეიერთა და იქ თავისი ერისთავი დასვა. მის არსებობას ადასტურებს კუმურდოს ტაძრის წარწერები, რომლებიც ორ სხვადასხვა ერისთავს ასახელებენ. ჯ. ე-ები ამ დროიდან 1023 წ-მდე მარუშიანები უნდა ყოფილიყვნენ. XI-XIII სს-თა მთელ სიგრძეზე ჯ. ე-ები იყვნენ ჯერ თმოგველები, შემდგომ - თორელები. XII-XIII სს-ში თორელებს მამულები ჰქონდათ საკუთრივ თორში, ჯავახეთში, ქვემო და შიდა ქართლში. XIV ს-დან თორელებს ჯაყელები ავიწროებენ, ისინი ტოვებენ თორს და შიდა ქართლში სახლდებიან. მათი საგამგებლო მხარეები ჯაყელთა მიწებში ექცევა. დაახლოებით XIV ს-ის მეორე ნახევარში ჯ-ის საერისთავომ არსებობა შეწყვიტა. საერისთავო ტერიტორია ჯაყელთა ხელში გადავიდა.

ლიტერატურა: შოშიაშვილი 1966: 49-56.

ჯავახეთის ერისთავები. X-XIII სს.

ზუიაი (I) - ჯ. ე. 964 წ. მოხსენიებულია კუმურდოს ტაძრის ხუროთმოძღვარ საკოცარის 964 წ-ის სამშენებლო წარწერაში, რომლის თანახმად, ტაძრის ბალავარის ჩადება მომხდარა „ლეონ მეფისა ზეჲ ქრონიკონს ზუიაა რპდ... ერისთავობასა ზუიაჲსა“. წარწერიდან ცხადი ხდება, რომ ზუიაი [ზვიად] აფხაზთა მეფე ლეონ III-ის ერისთავია.

წყაროები და ლიტერატურა: ცისკარიშვილი 1959: 18, 137, 43; შოშიაშვილი 1980: 264.

ვაჩე - ჯ. ე. X ს-ის 60-70--იანი წწ. ვაჩე ჯ. ე. მოიხსენიება ასევე კუმურდოს ტაძრის წარწერაში: „სახელითა ღმრთისაითა, მე, იოვანე ეპისკოპოსმან დავდევ დღე აღვსებისაჲ აღაპად ვაჩე ერისთავისა“. მკვლევართა მოსაზრებით, ვაჩე ზვიად ერისთავის ვაჟი უნდა ყოფილიყო.

წყაროები და ლიტერატურა: ცისკარიშვილი 1959: 18; შოშიაშვილი 1980: 267.

ზვიად (II) - ჯ. ე. დაახლ. X-XI სს-თა მიჯნაზე. ვაჩე ერისთავის ვაჟად მიიჩნევენ მკვლევარნი ბაგრატ III-ის და გიორგი I-ის თანამებრძოლ ქართლის ერისთავ ზვიად მარუშიანს, რომელმაც, „მატიანე ქართლისაის“ ცნობით, ბაგრატ III ბედიაში გადაასვენა. იგივე ზვიადი გიორგი მეფემ 1021 წ. სამცხეში შემოჭრილ ბასილი კეისართან გაგზავნა, რათა მასთან ზავის პირობებზე მოლაპარაკებებში დრო გაეყვანა. როგორც ჩანს, ზვიად ერისთავმა დავალება სათანადოდ ვერ შეასრულა, რის გამოც, დიდი გომრეთის 1023 წ-ის წარწერის თანახმად, გიორგი I-ს იგი შეუპყრია (შდრ. კლდეკარის ერისთავი ზვიად ერისთავი).

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 283, 287; ბაქრაძე 1987: 59.

ფარსმან თმოგველი - ჯ. ე. 1023-1065 წწ-ში. ფარსმან თმოგველი ერისთავთერისთავად იხსენიება ზედა თმოგვის, სათხის და მირაშხანის წარწერებში. „მატიანე ქართლისაჲს“ თანახმად, 1045-1047 წწ-ში იგი თუხარისის ერისთავ ბეშქენ ჯაყელთან ერთად ლიპარიტ ბაღვაშის ბანაკში იმყოფებოდა. არსებობს მოსაზრება, რომ ფარსმან თმოგველს ღალატისათვის ბაგრატ IV-მ ჯ. ე-ობა ჩამოართვა და ეს მხარე სამეფოდ აქცია, თუმცა, შემდგომი მოვლენები ცხადყოფენ, რომ ჯავახეთში სამეფო დომენის გვერდით საერისთავო ქვეყანა დიდხანს არსებობდა. ჯ. ე-ად დარჩენილა თვით ფარსმან თმოგველიც, რომელიც ბრძოლის ველზე დაეცა 1065 წ. ალფ-არსლანის მიერ ახალქალაქის აღების დროს.

წყაროები და სამეცნიერო ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 298; გვერდწითელი 1947: 241; ცისკარიშვილი 1959: 37; გაფრინდაშვილი 1964: 9; ოთხმეზური 1981: 44; ბახტაძე 2003: 2003: 258.

ვარაზბაკურ თორელი - ჯ. ე. 1065 წ-ის შემდეგ. ფარსმან თმოგველის შემდეგ ჯ. ე-ობა გადასულა თორელთა საგვარეულოში. ამ საგვარეულოდან პირველი ჯ. ე-ია ვარაზბაკური. ბაგრატ IV-ის (1027-1072) დავალებით იგი მოციქულად მიდის ალფ-არსლანთან, შემდეგ, მეფისავე გადაწყვეტილებით, შეიპყრობს სამშვილდის მეფე კვირიკეს, რის შედეგადაც სრულდება სომეხ კვირიკიანთა ბატონობა ქვემო ქართლში. იგივე ვარაზბაკური იგულისხმება აძიკვის წარწერაში. მის შემდეგ ჯ. ე-თა შესახებ ცნობები თითქმის საუკუნის განმავლობაში წყდება.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაჲ 1955: 307; ბერძენიშვილი 1964: 280; მუსხელიშვილი 1940: 45; შოშიაშვილი 1966: 23.

კახა (I) თორელი - ჯ. ე. 1152 წ. XII ს-ში ჯ. ე-ობა თორელთა საგვარეულოს კუთვნილება ჩანს. ერისთავთ-ერისთავი კახა ჯ. ე-ად იხსენიება 1152 წ-ის საორბისის წარწერაში: „ქ. წმიდაო გიორგი, შეიწყალე ერისთავთ-ერისთავი კახა და შვილნი მათნი“. ნ. შოშიაშვილის მოსაზრებით, სწორედ იგი უნდა ყოფილიყო ის ანონიმი თორელი, რომელიც, თამარის პირველი ისტორიკოსის მონათხრობით, დიდ და სახელგანთქმულ მოლაშქრედ იყო ცნობილი და გიორგი III-ს ეხმარებოდა ანისის შემომტკიცებაში. კახა 1177 წ-ის ამბოხის შემდეგ წყაროებში აღარ იხსენიება.

წყაროები და ლიტერატურა: Чубинашвили 1915: 184; ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 13; შოშიაშვილი 1966: 26; ბახტაძე 2003: 255-259.

გამრეკელ (I) თორელი - კახა (I)-ის შვილი, ჯ. ე. დაახლ. XII ს-ის 70-იან წწ-დან 1191 წ-მდე; 1177 წ-ის ამბოხის მონაწილე; გიორგი III-ის და თამარის დიდმოხელე, ამირახორი და შემდეგ ამირსპასალარი. ნ. შოშიაშვილის ვარაუდით, გამრეკელს მამის (კახა I-ის) შემდეგ ჯ. ე-ობაც უნდა მიეღო, თუმცა, წყარო მას მხოლოდ ამირსპასალარის თანამდებობებით მოიხსენიებს (სრულად იხ. ამირსპასალარი გამრეკელ თორელი).

წყაროები და ლიტერატურა: შოშიაშვილი 1966: 26; ბახტაძე 2003: 257.

კახა (II) თორელი, ძე ამირსპასალარ გამრეკელისა - ჯ. ე. 1191 - XIII ს. დასაწყისი. თამართნ ერთად მოიხსენიება იგი ჰამამლუს წარწერაში: „ადიდენ ღმერთმან მეფეთამეფე თამარ, ერისთავი კახა“. კახა II-ის გარდაცვალების შემდეგ ჯავახეთის ერისთავობა დროებით გადადის თორელთა სხვა შტოს - ახალციხელთა ხელში, რომელსაც მიეკუთვნოდნენ შალვა და ივანე ახლციხელები.

წყაროები და ლიტერატურა: მუსხელიშვილი 1940: : 45; ბერძენიშვილი 1964: 232.

შალვა თორელ-ახალციხელი - ჯ. ე. XIII ს-ის დასაწყისიდან 1226 წ-მდე. ნ. ბერძენიშვილმა პირველმა გამოთქვა ვარაუდი კიმოთისმანის წარწერაში მოხსენიებული ერისთავთ-ერისთავ შალვა თორელ-ახალციხელისა და თამარის დროინდელი ცნობილი სამხედრო მოღვაწის, შალვა ახალციხელის იგივეობის შესახებ. ეს მოსაზრება არგუმენტებით გაამყარა ნ. შოშიაშვილმა, რომელმაც გამოიკვლია თორელთა ახალციხური შტოს აღზევების გარემოებები XII-XIII სს-თა მიჯნაზე. სამეფო კარზე შალვა ახალციხელ-თორელს ეპყრა მეჭურჭლეთუხუცესის და მანდატურთუხუცესის თანამდებობები. ჯალალედინის მებრძოლებმა იგი დაატყვევეს გარნისის ბრძოლაში (1226), ერთი წლის შემდეგ შალვა ტყვეობაში გარდაიცვალა. შალვას ახალციხელის შემდეგ ჯავახეთის ერისთავობა კვლავ ახალაქალქელმა თორელებმა დაიბრუნეს (სრულად იხ. მანდატურთუხუცესი შალვა თორელ-ახალციხელი).

წყაროები და ლიტერატურა: ბასილი ეზოსმოძღვარი 1959: 129; ჟამთააღმწერელი 1959: 17-71; ბერძენიშვილი 1964: 232; შოშიაშვილი 1966: 29; მესხია 1979: 162; ბახტაძე 2003: 259.

გამრეკელ (III) თორელი - ჯ. ე. 1225 წ. - XIII ს-ის შუა ხანები. შალვა ახალციხელის შემდგომ ჯ. ე-ობა დაიბრუნა თორელთა ძირითადმა შტომ, რომლის წარმომადგენელი იყო კახა (II) თორელის ძე, გამრეკელ (II) თორელი, ამ დროისათვის მეჭურჭლეთუხუცესი. მონღოლთა ბატონობის წლებში მან მიიღო დუმნისთავობა.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 209; ქისკ 1984: 117; მუსხელიშვილი 1940: 45; ბახტაძე 1959: 258.

კახა (III) თორელი - ჯ. ე. და მეჭურჭლეთუხუცესი. XIII ს-ის 50-70-იანი წწ. კახა თორელი კარგად ცნობილი ისტორიული პირია XIII ს-ის მეორე ნახევარში. ჟამთააღმწერლის თანახმად, იგი ჯ. ე-ია, ხოლო 1260 წ. მის მიერ შედგენილი „რკონის დაწერილის“ მიხედვით, მეჭურჭლეთუხუცესიც. მონღოლთა ლაშქრობის დროს ბაღდადზე (1258) დავით ულუს იგი გაუგზავნია ჰულაგუ ყაენთან. საქართველოში დაბრუნების შემდეგ (1260), ჟამთააღმწერელის ცნობით, კახა არ მიემხრო ულუ დავითის ამბოხს და სხვა ქართველ დიდებულებთან ერთად მონაწილეობა მიიღო მონღოლთა ლაშქრობაში ეგვიპტის წინააღმდეგ. შემდეგ, როდესაც აჯანყებული მეფის დასასჯელად მონღოლებმა ჯარი გამოგზავნეს, კახა თორელი მტრის ბანაკში იმყოფებოდა და მონღოლებს რჩევას აძლევდა, როგორ ემოქმედათ ქართველთა წინააღმდეგ. XIII ს-ის მიწურულს კახა თორელი მანდატურთუხუცეს ბექა ჯაყელს უმოყვრდება და მასთან კეთილმოყვრობის პირობას აფორმებს.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 239; ქისკ 1984: 155, 193. შოშიაშვილი 1966: 1-11, 32; ბახტაძე 2003: 258

გამრეკელ ღობიარი - ჯ. ე. XIII ს-ის ბოლო მეოთხედში. კახა (III) თორელის შემდეგ ჯ. ე-ობა გადასულა თორელთა განაყოფ ღობიართა საგვარეულოში. ჯვრის მონასტრის აღაპებში შეტანილია ერისთავთ-ერისთავ ღობიარ გამრეკელის მოსახსენებელი. ნ. შოშიაშვილის დაკვირვებით, ღობიარები XIV ს. მეორე ნახევრამდე უნდა ყოფილიყვნენ ჯ. ე-ები.

წყაროები და ლიტერატურა: მეტრეველი 1962: 75 N72; შოშიაშვილი 1966: 49.

ჰერეთის ერისთავი. ჰ-ის საერისთავოს დაარსება დაკავშირებულია ბაგრატ III-ის (975-1014 წწ.) სახელთან. 1008 წ., როდესაც ბაგრატმა ჰერეთი აიღო, მმართველად აბულალი დასვა. წყაროს ტერმინოლოგია მიუთითებს, რომ აბულალი ბაგრატისადმი ლოიალურად განწყობილი „მთავარი“ იყო და არა მეფის მოხელე-ერისთავი. მაგრამ აბულალის მთავრობა მაშინვე შეწყვეტილა, როგორც კი კახეთის მთავარმა დავითმა ჰერეთი ისევ დაიბრუნა. ბაგრატ III 1010 წ. ხელახლა იპყრობს კახეთ-ჰერეთს და, როგორც ჩანს, აქ საერისთავოებს აარსებს. 1014 წ. გიორგი I-ის (1014-1027) ტახტზე ასვლისთანავე, კვირიკე დიდი (1010-1037) განუდგა ერთიანი საქართველოს მეფეს და თავი კახეთის მეფედ გამოაცხადა. ვახუშტის ცნობით, კვირიკე დიდმა სამეფო შვიდ საერისთავოდ დაყო. აქიდან სამი იყო კახეთში (შდრ. კახეთის ერისთავი), ხოლო ოთხი ჰერეთში: ხორნაბუჯის (ხონანთა), ვეჟინის, მაჭის, შტორის (დ. მუსხელიშვილი „ქართლის ცხოვრების“ უძველეს ნუსხებზე დაყრდნობით, „შტორის“ უფრო სწორ ფორმად მიიჩნევს „ტურს“). „მატიანე ქართლისაჲ“ სახელდებით გვაცნობს ბაგრატ IV-ის თანამედროვე ჰ. ე-ებს: პანკისის ერისთვ სტეფანოზ ვარჯანის-ძეს, ხორნაბუჯის ერისთავ ვაჩე გურგენის ძეს, შტორისა და მაჭელის ერისთავ ჯედის, გოდერძის დისწულს და ვეჟინის ერისთავ წირქუალელს (დ. მუსხელიშვილი უპირატესობას ანიჭებს ანასეული „ქართლის ცხოვრების“ წაკითხვას, სადაც მაჭის ერისთავად მოხსენიებულია გოდერძი და არა ჯედი). „მატიანის“ იმ ეპიზოდში, სადაც ლაპარაკია კახელი დიდებულების თანადგომით თბილისში შესვლაზე, ერისთავად მოხსენიებულია გოდერძი. ამავე გოდერძი ერისთავთან აიგივებენ ალავერდის წარწერაში მოხსენიებულ გოდერძის: „წმიდაო გიორგი, მწე-მფარველ ეყავ წინაშე ღმრთისა მონასა შენსა გიორგი აბაის, დისწულსა გოდერძი ერისთავთ-ერისთავისა“. XI ს-ის შემდგომ ჰ-ის საერისთავოები წყაროებში აღარ მოიხსენიება. როგორც ჩანს, კახეთ-ჰერეთში დავით აღმაშენებელმა გააუქმა პატარ-პატარა საერისთავოები და დატოვა მხოლოდ ორი - კახეთისა და ჰერეთის. XI-XIII სს-ში ჰერეთში შედიოდა ალაზნის აღმოსავლეთი სანაპირო, ე.წ. „გაღმამხარი“ - კახეთსა და შაქს შუა მდებარე ტერიტორია. ჰერეთის საზღვრებში შემოდიოდა მერმინდელი საინგილო და დაღესტან-ხუნძეთის ნაწილი. ცნობები ჰ. ე-თა შესახებ ძალზე მცირეა. გიორგი III-ის (1156-1184) დროს ჰ. ე. იყო ვარდან კოლონკელისძე, რომელიც მეფის მტრობაში ყოფილა შემჩნეული. 1177 წ. ვარდან კოლონკელისძემ და მისმა ძემ, ივანემ, დიდი დახმარება გაუწიეს აჯანყებულ ორბელებს (შ. მესხია). მიუხედავად ამისა, მათ ფეოდალურ სახლს ჰ. ე-ობა ორბელთა მარცხის შემდგომაც კარგა ხანს ეპყრა. თამარის მეფობის დასაწყისში ჰ. ე-ია საღირ კოლონკელისძე, რომელსაც ეს თანამდებობა ჩამოართვეს გრიგოლისძეებმა, იმავე გიშელებმა. XIII ს-ის შუა ხანების შემდეგ ჰ. ე-თა შესახებ ცნობები აღარ მოიპოვება.

წყაროები და ლიტერატურა: მატიანე ქართლისაი 1955: 279, 298, 300, 308; სუმბატ დავითის ძე 1955: 383; ისტორიანი და აზმანი 1959: 12, 34, 67; ჟამთააღმწერელი 1959: 192, 301; ვახუშტი 1973: 561; ბარნაველი 1962: 12; მესხია 1979: 121; მუსხელიშვილი 19167: 107, 122-126; პაპუაშვილი 182: 204; კიკნაძე 1983: 95; ბახტაძე 2003: 183-185.

ჰერეთის ერისთავები XII-XIII სს.

ვარდან კოლონკელისძე - ჰ. ე. 1150-1160-იან წწ-ში. მემატიანე მას გიორგი III-ის მტრობაში ადანაშაულებს. გაგის გასათავისუფლებლად ელდიგუზ ათაბაგთან ბრძოლაში (1163) გიორგი III-ს ხელი შეუშალა დიდებულთა ერთმა ჯგუფმა, რომელთა შორის გამოირჩეოდა ვარდან კოლონკელისძე - მტრის დასადევნებლად ამხედრებული მეფისათვის მას ცხენის სადავეები ხელით დაუჭერია.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 12; მესხია 1979: 119.

ივანე ვარდანის-ძე [კოლონკელისძე] - ჰ. ე. და მეჭურჭლეთუხუცესი. XII ს-ის 60-იანი წწ. - 1177/1178 წ. გიორგი III-ის (1156-1184) მეჭურჭლეთუხუცესი, ორბელთა ამბოხის აქტიური მონაწილე. მას უნდა გულისხმობდეს ვახუშტი, როცა მოგვითხრობს ორბელთა აჯანყების დასახმარებლად მეჭურჭლეთუხუცესის მიერ ჰერ-კახთა და აღმოსავლეთ კავკასიელთა შეკრების შესახებ. ეს ცნობა აძლევს საფუძველს შ. მესხიას იგი ჰ. ე კოლონკელისძეთა საგვარეულოს მიაკუთვნოს. ორბელთა აჯანყების ჩახშობის შემდეგ ივანე ვარდანის-ძე [კოლონკელიძე] შეიპყრეს. ამ ამბის შემდეგ კოლონკელიძეებს ჰ. ე-ობა მცირე ხანს ისევ ეპყრათ.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 19; შოშიაშვილი 1965: 143; მესხია 1979: 117-121.

საღირ კოლონკელისძე - ჰ. ე. 1177-1184 წწ-ში. გიორგი III-ის მტრობაში შემჩნეულ და ორბელთა ამბოხის მონაწილე კოლონკელისძეთა სახლის წარმომადგენელი. ჰ. ე საღირ კოლონკელისძეს მეტოქეობას უწევდა ადგილობრივ ჰერ დიდებულთა ნაწილი, მათ შორის გრიგოლისძეთა საგვარეულო სახლი. მაგრამ თამარის მეფობის დასაწყისში ჰ. ე-ობა ისევ კოლონკეისძეთა სახლს დარჩენია. თამარის პირველი ისტორიკოსის თანახმად, როგორც ჩანს, მეფის მხარდაჭერით, ასათ გრიგოლისძემ საღირ კოლონკელისძეს ჰ. ე-ობა წაართვა.

წყარო: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 19, 34.

ასათ გრიგოლის ძე - ჰ. ე. 1184/1185 - დაახლ. 1191 წწ. ყუთლუ არსლანის გამოსვლის დროს ჰ. ე. ასათ გრიგოლისძე თამარის მომხრეთა ბანაკში იმყოფებოდა. მისი ინიციატივით თამარის ჯარმა „დიდი და სასახელო“ ლაშქრობა მოაწყო განძის სამხრეთით რახსის ნაპირებამდე. შემდგომში ასათმა მეფისაგან ერისთავობა თავის ძის, გრიგოლისათვის გამოითხოვა, თვითონ კი სააარიშიანოს მონაპირეობა მიიღო.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 40; შოშიაშვილი 1965: 143; ბახტაძე 2003: 188.

გრიგოლ ასათისძე - ასათ გრიგოლისძის შვილი, ჰ. ე. დაახლ. 1191 წ-დან XIII ს-ის პირველ მესამედამდე. იგი ჩანს საზეიმო შეხვედრის მონაწილედ შარვანშა ამირ მირმანის სტუმრობის დროს. მისი ერისთავობა ივარაუდება XIII ს-ის პირველი მესამედის ჩათვლით.

წყაროები და ლიტერატურა: ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი 1959: 67; ბახტაძე 2003: 191.

შოთა კუპრი - ჰ. ე. XIII ს-ის შუა ხანები. შოთა კუპრი, სავარაუდოდ, გრიგოლ ასათის-ძის მემკვიდრე იყო. ჟამთააღმწერელი XIII ს-ის 40-50-იან წწ-ებში მას მიიჩნევს ჰ. ე-ად. შოთა კუპრი ჰერეთ-კახეთის დიდებულებთან ერთად შეხვდება აღმოსავლეთ საქართველოში დაბრუნებულ რუსუდან მეფეს, იგი მონაწილეობს კოხტასთავის შეთქმულებაში, სხვა დიდებულებთან ერთად საზეიმოდ ეგებება საქართველოში დაბრუნებულ დავით ლაშას ძეს. სხვა ცნობები შოთა კუპრის შესახებ არ მოგვეპოვება. რ. კიკნაძის აზრით, სწორედ იგი უნდა იყოს მონღოლთა მიერ დანიშნული ჰერეთის დუმნისთავი.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 195, 25, 219; კიკნაძე 1983: 95.

სამადავლა - ჰ. ე. XIII ს-ის მიწურულში. შოთა კუპრის შემდგომ ჰ. ე-თა შესახებ ცნობებში წყვეტილია. მხოლოდ XIII ს-ის მიწურულს, დავით VIII-ის თანამედროვედ იხსენიება ერისთავი სამადავლა. ის ერთი იმათაგანია, ვინც მეფეს ურჩევს ყაზან ყაენთან გამოცხადებას. ფარსადან გორგიჯანიძე მას შაქისის ერისთავად მოიხსენიებს. ეს აძლევს საფუძველს მკვლევართ, სამადავლა ჰ. ე-ად მიიჩნიონ. XIV ს-იდან ჰერეთის ერისთავებზე ცნობები აღარ მოგვეპოვება.

წყაროები და ლიტერატურა: ჟამთააღმწერელი 1959: 301; ფარსადან გორგიჯანისძე 1925: 301; მუსხელიშვილი 1967: 126.

მ. სურგულაძე

ეშიკაღასბაში - (სპარს.-თურქ. ešīk - ზღურბლი, āqā - ბატონი, bāshi - თავი, უფროსი), ცენტრალური აპარატის საპოლიციო უწყების ხელმძღვანელი XVII-XVIII სს-ის საქართველოში. სეფიანთა ირანის ადმინისტრაციაში ორი მოხელის აღმნიშვნელად გამოიყენებოდა - დივანის ე. და ჰარემის ე. დივანის ე-ის თანამდებობა შემოღებული იყო შაჰ-თამაზის (1524-1576) სიკვდილის შემდეგ სეფიანთა დინასტიის მმართველობის დროს ამ მოხელის იურისდიქცია მოიცავდა როგორც სასახლის გარე, ისე შიდა ფუნქციებს. მას ექვემდებარებოდნენ ადიუტანტები (yasāvolān-e ṣ oḥ bat), ცერემონმეისტერები (ešīk-āqāsīs), სასახლის კარის დაცვის წევრები (qāpūčīān) და სხვ. იგი სრულად განაგებდა სასახლის პროტოკოლს. ამასთანავე, ვეზირს წარუდგენდა მის მიერ განხილულ და ნებადართულ რაყამს ხელფასის, სარგოს, მიწის ბოძების, ჰონო- რარის შესახებ. შაჰ სულთან-ჰუსეინის (1694-1722) ადმინისტრაციაში იგი ამ ტიპის დოკუმენტებს ბეჭდითაც ამოწმებდა. ყაჯართა დინასტიის მმართველობის აპარატში ეს სახელო დამცრობილია და მხოლოდ ცერემონიებისა და პროტოკოლის უფროსის ფუნქციით შემოისაზღვრება.

ვახუშტი ბატონიშვილი საქართველოში ე-ის სახელოს შემოღებას როსტომ მეფის (1632-1658) სამოხელეო რეფორმას უკავშირებს, თუმცა, ქართულ-სპარსულ ისტორიულ საბუთებში ე-ისა და მისი ქვემდგომი ეშიკაღასის სახელოები სვიმონ I-ის (1556-1600 წწ.) ირანის ტყვეობიდან დაბრუნების შემდგომ ჩანს. ვახუშტის განმარტებით, ე-მა შეცვალა ადრინდელი მანდატურთუხუცესი (იხ.), მაგრამ რამდენადაც მანტატურთუხუცესის ფუნქციები ბევრად ფართო და მრავალფეროვანი იყო, მათ შორის მხოლოდ ნაწილობრივ მსგავსებაზე შეიძლება ლაპარაკი. ე-ის უწყებაში შედიოდნენ, უპირველესად, ე-სები, ბოქაულთუხუცესი (იხ.) და ბოქაულები, სოჰბათიასაული (იხ.), ყორიასაული (იხ.), მეჰმანდარი, ყაფიჩი და თალიში. ამ მოხელეთა საშუალებით მოჰყავდა ე-ს სისრულეში სამეფო ბრძანება-განკარგულებები, საგამოძიებო გადაწყვეტილებები, სასამართლო განჩინებები და დადგენილებები. ე. მონაწილეობდა სხვადასხვა სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საკითხის განხილვაში. გარდა საპოლიციო საქმანობისა, ე-ები ზოგჯერ გადასახადების აკრეფითაც იყვნენ დაკავებულნი. ვახტანგ VI-ის „დასტურლამალის“ თანახმად, ქართლში ერთდროულად ორი ე. არსებობდა. სამეფო მეჯლისზე ორივე ე. ერთად იღებდა სტუმრებს, ორივე ხელმძღვანელობდა ცერემონიალს და თვალყურს ადევნებდა წესრიგის დაცვას. ე-ის სახელოს მნიშვნელობას ხაზს უსვამს დიდი სამეჯლისო ცერემონიალის დროს ე-ის გატოლება სახლთუხუცესთან (იხ.) - ისინი ერთად ისხდნენ სუფრასთან მეფის პირდაპირ.

XVII-XVIII სს. წყაროებში იხსენიება დედოფლის ე., XVIII ს. მეორე ნახევრიდან - ბატონიშვილების ე-ები, სასახლის ე.წ. „არმის“ (haram) ე., რომლის ფუნქცია იყო ზრუნვა სასახლის წესრიგზე, სასახლის იასაულების გაწრთვნა, ხელმძღვანელობა და მგზავრობისას მეფის ოჯახის ხლება. ამავე პერიოდში იხსენიება ხალვათხანის ე., რომლის კონკრეტული ფუნქციები გარკვეული არ არის, მაგრამ, ჩანს, რომ ლოკალური დანიშნულებისა უნდა იყოს. კომპეტენციების სისრულითა და მოვალეობებით ამათ ყველას აღემატებოდა ქართლის ე., რომლის უფლებები მთლიანად სამეფოს მასშტაბით ვრცელდებოდა (ქართლსა და კახეთში). მისი საქმიანობის მასშტაბების შესაბამისი იყო ქართლის ე-ის მაღალი ანაზღაურებაც - გიორგი XII-ის მეფობის პერიოდში ქართლის ე-ის შემოსავალი ჯამაგირისა და ულუფის სახით 300 თუმანს აღემატებოდა, მაშინ როდესაც ე.წ. არმის ე-ის ჯამაგირი 300 მანეთს შეადგენდა.

ე-ის თანამდებობაზე ინიშნებოდნენ ქართლისა და კახეთის უმაღლესი არისტოკრატიის - ორბელიანების, ციციშვილების, ბარათაშვილების, ვაჩნაძეების, მაყაშვილების, ხერხეულიძეების, საგინაშვილების, ჭავჭავაძეების და სხვ. სახლების წარმომადგენლები.

წყაროები: თაყაიშვილი 1909: 507-554; დასტურლამალი 1965: 240, 253, 270-271; მესხია 1948: 031, 9, 60, 76; სურგულაძე 1952: 246-265; შავორყ.

ეშიკაღასბაშები. XVI-XVIII სს.

ბარათაშვილი იოვანე (ალლაჰ-ყული-ბეგ) - ე. 1583 წ. ქისკ 2016: 349.

ბარათაშვილი ყაფლან - ე. 1627-1637 წწ. მდივანბეგი 1636 წ. ქსის 1955: 64, 131.

ხოსრო - ე. 1627 წ. ქსის 1955: 72.

ჯავახიშვილი როინ - ე. 1636 წ. (პალ 2015: 456).

საგინაშვილი ანდერმან - ე. 1651 წ. ბოქაულთუხუცესი 1643-1657 წწ.

ამირეჯიბი ქაიხოსრო - ე. მეღვინეთუხუცესი, სუფრაჩი, ატენის მოურავი, 1684-1725 წწ.

ამილახორი ბეჟან - ე. 1688-1700 წწ.

ამილახორი ავთანდილ - ე. 1692-1698 წწ.

ერისთვისშვილი ზურაბ - ე.1693-1710-იანი წწ. ბოქაულთუხუცესი 1693-1699 წწ.

ორბელიშვილი/ასლანისშვილი რევაზ - ე. 1698-1700 წწ., მეჯინიბეთუხუცესი 1693-1699 წწ.

ამილახვრისშვილი რევაზ - ე. 1710-იანი წწ.

ავალისშვილი ზაზა - ე. 1700-1713 წწ.

ციციშვილი პაატა - ე. XVII-XVIII სს. მიჯნა.

დურმიშხან - ე. 1721 წ.

დიმიტრი/დემეტრე-ბეგ - ე. 1721-1738 წწ.

იოთამ - ე. 1725 წ.

სოლომონ - ე. 1727 წ.

ორბელიანი ელისბარ - ე. 1732-1742 წწ. თბილისის მხარეთა ჯარის სარქარი 1742 წ. ქავთარისშვილი სულხან - ქართლის ე. 1736-1643 წწ. წ. მილახორი 1639 წ.

ციციშვილი მანუჩარ - ე.1736-1738 წწ.

დავით - ე. 1738 წ.

ზურაბისშვილი - ე. 1738 წ.

რევაზ - ე. 1738 წ.

ბეჟან - ე. 1739 წ.

გერმანოზაშვილი პაპუა - ე. 1743 წ.

გუგუნა - ე. 1743 წ.

იარალიშვილი იარალი - ე. 1764 წ.

ამირეჯიბი რევაზ - ე. 1764 წ.

დიმიტრი - ე. 1767 წ.

მაყასშვილი სვიმონ - გიორგი ბატონიშვილის ე. 1768 წ.

ჭავჭავაძე ალექსანდრე - ე. 1800 წ.

მაყაშვილი ალექსანდრე - არმის ე. XVIII ს-ის მიწურული.

გარსევან - ე. XVIII ს-ის მიწურული.

ორბელიანი ასლან - ე. 1765 წ.

ციციშვილი გიორგი - ხალვათხანის ე. XVIII ს-ის მიწურული.

ხერხეულიძე გიორგი - ქართლის ე. XVIII ს-ის მიწურული.

წყაროები: პალ 1991: 73, 116-117, 119, 137, 148-149, 190; პალ 2004: 336; პალ 2007: 7, 113; დსსი 1940: 201, 215-216, 251-253, 259-260, 274-275, 317-318; მესხია 1948: 9, 46, 57-58, 61, 72, 77, 78, 97, 137; მსეი 1953: 14, 15; სის 1965: 78; სმსფჰ 1949: 74; სს 1909: 392-393; ქსის 1955: 131, 126; დასტურლამალი 1965: 240; ქსოის 1984: 59; დუნდუა: 2010: 59; ხეც: HD-14607;Hd: 17, Hd-3816; Hd-980; Hd-2434; Hd-1904; Hd-2490; Ad-1421, Ad-1454; Qd-2026; Qd-199; Sd-2286, Sd-1730; სეა: 1448-3916.

თ. აბულაძე

ბეჭდის ლეგენდა: მ(ო)ნა ღ(მრთისა)|ეშიკაღას|ბაში ავ|თანდილ

ხეც, Hd-2268, 1697 წ. გივი თუმანიშვილს და ავთანდილ კაჭკაჭაშვილს შორის წისქვილზე დავის გადაწყვეტილების წიგნი.

ვაზირთუხუცესი - (შდრ. ვაზირი, სავაზირო), საქართველოს ერთიან სამეფოში სახელმწიფო მმართველობის ცალკეულ უწყებათა (სამხედრო, საპოლიციო, ფინანსურ და სხვ.) ხელმძღვანელი იყო. დავით IV აღმაშენებლის დროს (1089-1125), ფაქტობრივად, საფუძველჩაყრილი ცენტრალიზებული სამეფო ხელისუფლების აპარატი XIII ს-ის დასაწყისისათვის „სავაზიროს“ (იხ.) სახით ჩამოყალიბდა. უმაღლესი საერო და საეკლესიო მოხელის, „ვაზირთა უპირველეს“ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის მეთაურობით მასში შემავალი „დარბაზის რიგის“ მაღალი თანამდებობის პირები მთავრობის ფუნქციას ასრულებდნენ. მიჩნეულია, რომ XII-XIII ს-ის პირველ ათწლეულში საქართველოს სამეფო კარზე მხოლოდ მწიგნობართუხუცესი იწოდებოდა ვაზირად, ხოლო სავაზიროს ჩამოყალიბება „ვაზირთა უპირველესის“, იგივე ვ-ით სათავეში თამარის მეფობის შემდგომ ხანებში მოხდა (შ. მესხია). კარნუ ქალაქიდან ალაფად წამოღებული „წიგნი სააქიმოს“ თარგმანის ანდერძში (ხეც, S-1274) „ვაზირთა ყოველთა უპირველესად“ იწოდება ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი და პროტოუპერტიმოსი თეოდორე. ვ-ის ოფიციალური ტიტულითაა მოხსენიებული ივრისპირა გარეჯის ერთ-ერთი გამოქვაბული მონასტრის (ქოლაგირის მთავარი ტაძარი XII-XIII სს. მიჯნა) მოხატულობის ქტიტორთა რიგის სათავეში გამოსახული მეფის მიერ ახლად დადგინებული ვ., რომელსაც ახლავს ფრაგმენტულად მოღწეული ფრესკული წარწერა: „...ვაზირთუხუცეს და მწიგნობართა თვისთა უხუცეს ჰყო...“

XIII ს-ის დამდეგს თამარ მეფის მიერ ათაბაგის სახელოს შემოღებით და მისი ამირსპასალარობასთან და მანდატურთუხუცესობასთან ფაქტობრივი შეერთებით, საქართველოს მეფეს მწიგნობართუხუცესისა და ათაბაგ-ამირსპასალარის სახით ერთდროულად „ორი მამა“ გაუჩნდა. დროთა განმავლობაში ამ ორიდან ის პირი იწოდებოდა ვ-ად, რომელსაც ძლიერი რეალური დასაყრდენი ჰქონდა. სამეფო ხელისუფლების დასუსტების პირობებში ასეთს ათაბაგ-ამირსპასალარი წარმოადგენდა, მაგ. ივანე (†1227) და ავაგ (1227-1250) მხარგძელები (იხ. ათაბაგი).

მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელს (იხ.), როგორც ვ-ს, ყველა მნიშვნელოვან საქმეზე მიუწვდებოდა ხელი, მათ შორის სამხედრო, საფინანსო და საეკლესიო საქმეებზე. თამარის მეფობის შემდგომ მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი სავაზიროში შემავალ „სამთა ვაზირთა“ (ათაბაგი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი) და „ორთა ვაზირთა“ (მეჭურჭლეთუხუცესი, მსახურთუხუცესი) ჯგუფიდან არც ერთში არ შედიოდა, მაგრამ გარკვეულწილად (ფორმალურად) ინარჩუნებდა ვაზირთა შორის პირველობას და „ვაზირთა შორის უპირველესად“ იწოდებოდა. რუსუდანის (1223-1245 წწ.) ზეობისას, ხორეზმელების დამრბევი ლაშქრობების და მონღოლთა ბატონობის პირობებში, მწიგნობართუხუცესის სახელოს აშკარა დაკნინების ფონზე, სამეფო საქმეთა განგება და ვ-ობა რეალურად ათაბაგის ხელში აღმოჩნდა. თანადროული ქართული და სომხური წყაროების ჩვენებით, „რუსუდანს ეპყრა სამეფო ივანეს ზედამდგომელობით, რომელსაც ათაბაგი ეწოდებოდა“ (გრიგოლ აკანელი), ხოლო ჯალალ ად-დინი ბიჯნისს მყოფ ავაგ ათაბაგს მიმართავდა: „შენ ხარ ვაზირთუხუცესი მეფისა და ითუალავ საქართველოს“ (ჟამთააღმწერელი). ამდენად, ვ-ის სახელოს არსებობის სხვადასხვა პერიოდში, მისი, როგორც მთავრობის (ანუ მინისტრთა კაბინეტის) მეთაურის ძლიერება და კომპეტენცია ყოველთვის ერთნაირი არ ყოფილა.

წყაროები: ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 80-97; 90-92; ჟამთააღმწერელი 1959: 151-325; 172; გრიგოლ აკანელი 1961: 9; მესხია 1979: 25; 70-75. სხირტლაძე 2000: 23, 46-50, 70-74.

დ. კლდიაშვილი

ვაზირი/ვეზირი - (არაბ. Vāzir - მრჩეველი), უმაღლესი სახელმწიფო თანამდებობის დიდმოხელეთა ტიტული შუა საუკუნეების საქართველოში. ტერმინი შემოსულია მუსლიმური სამყაროდან, მაგრამ თავად ვ-ის სამოხელეო ინსტიტუტი ძველისძველ ქართულ „უხუცესთა“ ინსტიტუტს უკავშირდება. ვ-ის თანამდებობის შემოღება გიორგი III-ის დროიდანაა სავარაუდებელი (ივ. ჯავახიშვილი), თუმცა არ გამორიცხავენ, რომ ამ სამოხელეო ინსტიტუტის დამკვიდრება ჯერ კიდევ დავით აღმაშენებლის დროს მოხდა, რომლის პირველი ვ. იყო გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი (ნ. ბერძენიშვილი, შ. მესხია, ი. ანთელავა). XII-XIII სს-ებიდან საქართველოს ერთიან სამეფოში ვ-ები სახელმწიფო მმართველობის ცალკეულ უწყებას (სამხედრო, საპოლიციო, ფინანსურ და სხვ.) ხელმძღვანელობდნენ. უფროს ვ-ად მიჩნეული მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი (იხ.) მეფის შემდგომ პირველი პირი და ვაზირთუხუცესი იყო, დანარჩენი ვ-ები: ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი, მეჭურჭლეთუხუცესი, მსახურთუხუცესი, XIII ს-ის დასაწყისიდან ათაბაგი., ფუნქციების და მნიშვნელობის მიხედით იყოფოდნენ „სამთა ვაზირთა“ (ათაბაგი, ამირსპასალარი, მანდატურთუხუცესი) და „ორთა ვაზირთა“ (მეჭურჭლეთუხუცესი, მსახურთუხუცესი) ჯგუფებად. „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვით, პირველი ჯგუფი უპირატესობით სარგებლობდა დარბაზობის, ვაზირობის და პურობის დროს. ვ-თა ინსტიტუტის არსებობა დადასტურებულია გიორგი V ბრწყინვალის „ძეგლის დადების“ შესავალშიც.

XVI ს-იდან ვ. ეწოდებოდა როგორც მმართველობის ცენტრალური აპარატის მოხელეებს, ისე მეფისა და მთავრის კარის პირველ მოხელეს. ვახუშტი ბატონიშვილი აღნიშნავს, რომ ქართლის მეფე როსტომმა (1632-1658) ადრინდელი სამოხელეო სახელების ყიზილბაშურით შეცვლასთან დაკავშირებით „კუალად ყიზილბაშთა რიგის შესძინა ვეზირი, მუსტოფი (იხ.) და მუნში (იხ.).

XVII-XVIII სს-ეების მიჯნაზე, ვახტანგ მეფის „დასტურლამალის“ მიხედვით, ქართლის სამეფო კარზე ვ. ირანის საოკუპაციო ხელისუფლების მოხელეა, ხოლო ქართლკახეთის სამეფოების გაერთიანების შემდგომ ვ-ის სახელომ თანდათანობით დაკარგა მნიშვნელობა და ცენტრალური აპარატის ცალკეულ მოხელეთა სახელადღა შემორჩა.

წყაროები და ლიტერატურა: ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 86, 95-97; ძეგლის დადება მეფეთ-მეფე გიორგის მიერ 1963: 401; ვახუშტი 1973: 32; ქსე (4) 1979: 345; ჯავახიშვილი 1982: 65-270; გაბაშვილი 1940: 195-98. გაბაშვილი 1951: 131-36; სურგულაძე 1952: 361-79; ლორთქიფანიძე 1955: 68-69; მესხია 1979: 12-70; ქსძ (4) 1979: 345; ანთელავა 1983: 99-100.

დ. კლდიაშვილი

ზარადხანის მწიგნობარი - ცენტრალური აპარატის მოხელე საქართველოს ერთიან მონარქიაში. ზ. მ. სასახლის კარზე ერთ-ერთი წარჩინებული მოხელე იყო საწოლის მწიგნობრის შემდგომ. იგი დამაკავშირებელი რგოლი იყო ზარადხანისა (ამირსპასალარის სახელო) მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის უწყებასთან. იგი მონაწილეობდა „სააჯო კარის“ სხდომებში, სადაც ევალებოდა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდლის სასამართლო განჩინებათა და გადაწყვეტილებათა ადრესატებამდე მიტანა. საწოლის მწიგნობართან ერთად ზ. მ. მონაწილეობდა სასახლის ცერემონიალებში. „პურობის“ დროს ისინი ერთად იდგნენ და გამოირჩეოდნენ სხვა 24 მწიგნობრისაგან, რომლებიც, საწერელით ხელში, ჭყონდიდლის მხარეს იყვნენ ჩამწკრივებულნი. ვაზირობას ზ. მ. არ ესწრებოდა, იგი მეაბჯრეთუხუცესთან, განმგეთუხუცესთან, საჭურჭლის ნაცვალთან და მესტუმრესთან ერთად კარს გარეთ იდგა ჭყონდიდლის ბრძანების მოლოდინში. წელიწადში ერთხელ, როდესაც ტარდებოდა მეაბჯრეთუხუცესის დაქვემდებარებაში არსებული ზარადხანის აღწერა, ზ. მ. სხვა მოხელეებთან (ამირახორი, მეაბჯრეთუხუცესი, ზარადახნისუხუცესი) ერთად ზარადხანაში შედიოდა და იქ დაცულ დიდ დროშას, იარაღს, ცხენის აღკაზმულობას (ჯაჭვი, მუზარადი, ხმალი, ქაფა, საბარკული, მშვილდ-კაპარჭი, ლახტი, შუბი, უნაგირი, საცხენე ჯავშანი და სხვ.) აღწერდა, ხოლო შედგენილ ანგარიშს გოდორში ინახავდა. „ხელმწიფის კარის გარიგების“ მიხედვით, ამ სამუშაოს შესრულებაში მას ყოველ აღდგომას ეძლეოდა ცხენის ერთი უნაგირი და ერთი აღკაზმულობა. ზ. მ-ები არაიშვიათად სამეფო სიგელებსაც წერდნენ.

წყაროები და ლიტერატურა: ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 92, 96; დასტურლამალი 1970: 90-91; ჯავახიშვილი 1982: 294.

ზარადხანის მწიგნობრები. XIII ს.

თევდორე ჩორაყისძე - ზ. მ. 1241/1242 ქისკ 1984: 119

დაბნედილი - ზ. მ. 1260/1267 წ. ქისკ 1984: 162.

მიქაელ ეზეკიელის-ძე - ზ. მ. 1261/1262 წ. ქისკ 1984: 168

გიორგი სოფრომისძე - ზ. მ. 1287/88 წ. ქისკ 1984: 182.

დ. კლდიაშვილი

ზარადხანისუხუცესი - სამეფო კარის საშუალო რგოლის მოხელე ერთიანობის ხანის ქართულ მონარქიაში. სამეფო სასახლის სამხედრო იარაღის საწყობის გამგე. ზ. შედიოდა ამირსპასალარის (იხ.) უწყებაში, უშუალოდ კი, ამირახორს (იხ.) ექვმდებარებოდა. ზ-ის საგამგეო დაწესებულებას წარმოადგენდა ზარადხანა (არაბ.-სპარს. zarad-xāna სამხედრო იარაღის საჭურვლის საცავი, საწყობი), რომელშიც ინახებოდა სამხედრო საჭურველი: ჯავშანი, მუზარადი, ჯაჭვი, საბარკულები, ლახტი, შუბი, მშვილდ-კაპარჭი და სხვ. აქვე იყო ცხენის აღკაზმულობა: ლაგამ-აბჯარ-უნაგირი, დიდი დროშა, ალმები და სხვ. ზ-ს მეფის საბრძოლო იარაღის მოვლა-პატრონობასთან დაკავშირებული მრავალი მოხელე ემსახურებოდა: მისრატულთუხუცესი და მისრატულნი, ზარადხანის მოლარე და მეჯინიბე, ზარადხანის მუშრიბი. „ხელმწიფის კარის გარიგების“ თანახმად, ყოველი მათგანი გარკვეულ მონაწილეობას იღებდა მეფის ცხენის შეკაზმვაში: ზარდახნის მოლარე ცხენს აღვირს შეაბამდა, მისრატული ლაგამს ამოსდებდა („პირსა აუსხამს“) და ცალ ყურთან გაუტარებდა, ზარადხანის მეჯინიბე საყბეურს გაუკეთებდა და ლაგამს მეორე ყურთან გაუტარებდა, სულ ბოლოს ზარადხანის მოლარეს უნდა დაედგა უნაგირი, მეჯინიბეს კი დაესრულებინა ცხენის შეკაზმვა და ისევ მისრატულთუხუცესისათვის მიეყვანა. საბოლოოდ ზ. მიგვრიდა შეკაზმულ ცხენს მეფეს, ხოლო როცა მეფე ცხენზე შეჯდებოდა, ზ-ს მეფისათვის მათრახი უნდა მიეწოდებინა. ზ. ამირჩუხთან ერთად მეფის ამალაში მეფესა და ჯვარისმტვირთველს შორის დგებოდა. ზ-ის თანამდებობაზე მეფეები იწყალებდნენ ფეოდალური წოდების საშუალო რანგის წარმომადგენლებს - ასეთთაგანი ჩანს ვინმე ვახტანგ თულაისძე („ჩამომავლად“ მეთემე აზნაური), რომელიც 1287/1288 წ-ის სიგელის მიხედვით, მეფის აზნაური გამხდარა და ზ-ობა მიუღია.

წყაროები და ლიტერატურა: ხელმწიფის კარის გარიგება 1965: 96; ქისკ 1984: 181; ანთელავა 1983: 65-66.

ვ. კეკელია

თავლიდარი - (არაბ-სპარს. tahvildār - მოლარე, ხაზინადარი.); იგივე გამგეთუხუცესი, მმართველობის ცენტრალური აპარატის მოხელე გვიანფეოდალურ საქართველოში. თ. სასახლეში ასრულებდა სამეურნეო ფუნქციებს. მიუხედავად იმისა, რომ მისი ფუნქციები ვიწრო სამეურნეო დანიშნულებით ამოიწურებოდა, თ-ის თანამდებობა აუცილებელი იყო მმართველობის ყველა სამეურნეო/საფინანსო განშტოებაში. „დასტურამალის“ მიხდვით, თ-ის თანამდებობა გათვალისწინებული იყო ქარხანაში, სალაროში, საღვინეში, სამზარეულოში, საჯინიბოში, საფარეშოში, საშარბათოში და ა.შ.; სალაროს თ. მოლარეთუხუცესს (იხ.) ექვემდებარებოდა. მას ებარა სალაროში დაცული ნივთები, გასცემდა მათ და აწარმოებდა ანგარიშს. სალაროს თ-ს საბუთებში ზოგჯერ მეფის სასახლის ხარჯების თ-იც ეწოდება. როცა მეფეს სალაროდან რაიმე დასჭირდებოდა, თ. მოლარეთუხუცესის (იხ.) წინამძღოლობით მეფეს საჭირო ნივთს მიართმევდა. საჯინიბოს თ-ს ცხენების საქმე ეკითხებოდა. სალაროს თ-ს საკმაოდ დიდი შემოსავალი ჰქონდა. მისი წლიური სარგო ოთხი თუმანი იყო, მაგრამ, ამავე დროს, მას წილი ეკუთვნოდა სალაროში შესული საჩუქრებიდან. თ-ის თანამდებობაზე დანიშნული პირები სამეფო აზნაურულ წრეს მიეკუთვნებოდნენ. XVII-XVIII სს-დან ცნობილია მხოლოდ რამდენიმე თ-ის სახელი: თ. და ქილიფდარი ყაიბულა; თ. მანუჩარი; თ. ქაიხოსრო ყორღანაშვილი.

წყაროები და ლიტერატურა: დასტურლამალი 1970: 654; სურგულაძე 1952: 193-194.

ვ. კეკელია

თუშმალი - (სპარს. tušmāl - „მეკარე“) სასახლის სამზარეულოს მოხელე, ქარხნის ნაზირის ქვემდებარე. სულხან-საბას განმარტებით, მზარეულთა უხუცესი. „დასტურლამალის“ მიხედვით, სასახლეში ოთხი თ. იყო. თ-ის დაქვემდებარებაში იყვნენ მზარეულები, მეხორცე, აბდარი (აბდარი - მეფის სასმელი წყლის მცველი), შეშის მზიდავი, მეთეფშე. თ-ის ძირითად ფუნქციებს წარმოადგენდა სასახლის პროდუქტებით მომარაგება, დანახარჯის ზუსტი ანგარიში და ზედამხედველობა მეჯლისის დროს, სტუმრებისათვის საჭმლის მირთმევა. სამეფო კარის თ-ები იყვნენ სამეფო აზნაურული სახლების წარმომადგენლები, რომლებიც ამ თანამდებობას მემკვიდრეობით ფლობდნენ. მაგ., XVII ს-ის 50-60-იან წწ-ში როსტომისა და ვახტანგ V-ის (1658-1675) კარზე თ-ობა მესტუმრეობასთან ერთად ჰქონია დონდარა ეჯუბაშვილს. მის შემდგომ თ-ის თანამდებობაზე ჩანან დონდარას ძმა ზურაბი და ძმისწულები: ზაალ და შავერდა.

წყაროები და ლიტერატურა: დასტურლამალი 1965: 252; პალ 1991: 595-596; პალ 1993: 164-165; ივ.სურგულაძე 1952: 196; ქსოის 1984: 32.

ხ. ბაინდურაშვილი

ლაშქრნავისი - (სპარს. laškar navis - ჯარის „მწერალი“) სახელმწიფო მოხელე ირანში სეფიანების დროიდან. თანამდებობა დაფუძნებული იყო შუა საუკუნეების ისლამური მოხელის „არეზის“ უფლება-მოვალეობებზე, რომელიც გულისხმობდა სამხედრო ძალების ადმინისტრირებას - მათი ჯამაგირის, დაქირავების, სწავლებისა და ინსპექციის საკითხების კონტროლს. ყაჯართა დინასტიის მმართველობის დროს, როდესაც სახელმწიფო ხელისუფლება დაიყო ადმინისტრაციულ და სამხედრო უწყებებად, არმიის მინისტრის დაქვემდებარებაში მყოფი ლ-ის პასუხისმგებლობა მოიცავდა ჯარის დაქირავების, მომზადების და ლოჯისტიკის ფუნქციებს.

საქართველოში ლ-ის თანამდებობა ქართლ-კახეთის გაერთიანებულ სამეფოში ერეკლე II-ის მეფობის (1762-1798) მიწურულს ჩნდება. მმართველობის აპარატის გაუმჯობესების მიზნით ერეკლემ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განახორციელა სამოხელეო წყობაში, მათ შორის სამხედრო საქმის ორგანიზების სფეროში. მის მიერ გატარებული რეფორმის შედეგად შეიცვალა ჯარის სტრუქტურა და შეიარაღება, გარდა ჩვეულებრივი მოლაშქრეობისა, შეიქმნა დაქირავებული ჯარი, გაჩნდა ახალი ტაქტიკური შენაერთები (ნოქარი, თოფჩი), გაიზარდა სამხედრო დანაყოფებისა და, შესაბამისად, სამხედრო მეთაურების რიცხვი. ყოველივე ამან მოითხოვა სამხედრო კანცელარიის ჩამოყალიბება, სადაც ხდებოდა საჯარისო ნაწილებისა და საწვრთნელი ბაზების აღნუსხვა, სამხედრო მზადების სრული ციკლის ორგანიზება და კოორდინირებული მართვა, სამხედრო მოსამსახურეთათვის ჯამაგირ-ულუფების გაწერა. ამ სამუშაოთა მომეტებულ ნაწილს ასრულებდა ლ., სამხედრო კანცელარიის მოხელე. ქართლსა და კახეთში ექვსი ლ. ყოფილა. მათი უფლება-მოვალეობები, საქმიანობის ხასიათი და ანაზღაურების წესები დეტალურადაა განმარტებული ქართლ-კახეთის ყოფილ სამეფო მოხელეთა მოხსენებებში მთავარმართებელ პავლე ციციანოვისადმი. ლ-ს უნდა აღენუსხა სამხედრო ნაწილების მიმაგრების ადგილები და მათზე გაწეული ხარჯები, შესრულებული სამუშაოს მიხედვით განესაზღვრა სამხედრო მეთაურების (მინბაში (იხ.), უზბაში (იხ.), თოფჩიბაში, დაჰბაში და სხვ.) წლიური ჯამაგირი და ულუფა. ლ-ს განსაზღვრული ჰქონდა ჯამაგირი, ულუფა და სარგო. ჯამაგირი, არსებული მასალების მიხედვით, მერყეობდა წელიწადში თორმეტიდან თვრამეტ თუმნამდე. ულუფას შეადგენდა პური, ქერი, ღვინო, ხორცი და სამარხო - სულ ოცადასამი თუმნისა. სხვა მოხელეების ჯამაგირიდან სარგოდ ეკუთვნოდა თუმანზე თითო აბაზი. ლ-ის თანამდებობაზე განწესებული ზოგიერთი პირი ითავსებდა სხვა თანამდებობებსაც, მაგალითად, გიორგი XII-ის ძე დავით ბატონიშვილი სომხითის მელიქის შვილს, იოსებს უბოძებს ლ-ის სახელოს და სალაროს მუშრიბობას. ომან ხერხეულიძე იყო ლ. და ერეკლეს მდივანი. თათრების ლ. აფრიამ ენიკოლოფოვი ამავე დროს იყო არახლოს ელის მოურავი. იოანე ქობულოვი/ქობულაშვილი ერთდროულად რამდენიმე სახელოს ფლობდა - არტილერიის პოლკოვნიკის, ლ-ის, მდივნისა და მდივანბეგისას.

წყაროები და ლიტერატურა: Online Encyclopaedia Iranica; სეა: ფ. 1448: 8998, 8999, 9097, 9098; ფ.1449-475; მესხია 1948: 019, 43; სურგულაძე 1652: 301; სინ 1973: 530.

ქართლ-კახეთის სამეფოს ლაშქარნავისები:

მირზა მაჰმუდ - ლ. 1751 წ. (დუნდუა 1984: 55, 58).

ქაიხოსრო სუმბათაშვილი - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

მელიქიშვილი იოსებ - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

ქობულოვი/ქობულაშვილი იოანე - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

ქობულაშვილი სოლომონ - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

მირზა აფრიამ ენიკოლოფოვი - თათრების ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

თუმანიშვილი მანუჩარ - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

ხერხეულიძე ომან - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

გურგენიძე სვიმონ - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

ვაჩნაძე ასლან - ლ. XVIII ს-ის მიწ. (მესხია 1948: 027).

თ. აბულაძე

ბეჭდის ლეგენდა: ლაშქარნივისი ასლან

ხეც, Hd-10200, 1784 წ. მამულზე დავის მორიგების წიგნი იოანე აბაშიძისა და ენდრონიკაშვილებისა (ზაალ და ერასტის შვილებისა).

მამასახლისი - მმართველობის ადგილობრივი აპარატის მოხელე ქალაქსა და სოფლებში. მ-ის ინსტიტუტს არსებობის დიდი ხნის ისტორია აქვს. გვაროვნულ საზოგადოებაში მ. სახლის უხუცეს წევრს, სახლის უფროსს ეწოდებოდა, რომელსაც ჩაბარებული ჰქონდა სახლის (თემის, გვარის) მმართველობა. მაგ., ანტიკურ ქართლში (მეფობის შემოღებამდე) მცხეთის მ-ს ეპყრა ქვეყნის (ქართლოსიანთა) უზენაესი გამგებლობა. ამავე დროს ამ ტერმინით აღინიშნებოდნენ დაბებისა და ცალკეული თემების გამგებლები. შუა საუკუნეებში უკვე შეცვლილ სოციალურ გარემოში მ-მა ნაწილობრივ მაინც შეინარჩუნა ძველი სოციალური შინაარსი (მაგ., მცხეთის მ. “ევსტათი მცხეთელის მარტვილობაში“ „სამამასახლისო სამსახურებელი“ ბაგრატ IV-ის სიგელში), მაგრამ, ამასთანავე, შეიძინა ახალი მნიშვნელობები (მაგ., მონასტრის ძმობის მეთაური). სამოხელეო სისტემაში მან მყარად დაიმკვიდრა ადგილი, როგორც ადგილობრივი მმართველობის დაბალი რგოლის აღმნიშვნელმა ტერმინმა. მ-ის ფუნქციებში შედიოდა სამეფო ბრძანება-განკარგულებების ადგილამდე მიტანა, მონაწილეობის მიღება წვრილ-წვრილი სამართალდარღვევების გარჩევაში, დახმარების გაწევა გადასახადების გაწერა-აკრეფაში. ქალაქისა და საკუთარი დომენის მ-ებს, ჩვეულებრივ, მეფე ნიშნავდა. ქალაქში მისი მოვალეობები დაკავშირებული იყო ბაზართან და სავაჭრო საქმიანობის ზედამხედველობასთან, რაშიც იგი დახმარებას უწევდა მოურავსა (იხ.) და ნაცვალს. ამ მხრივ მ-ის ფუნქციები, ძირითადად, ემთხვეოდა მელიქისას (იხ.), თუმცა, მ-ის სახელო უფრო ძველი იყო და ქართული სინამდვილიდან ამოდიოდა. ქალაქის მ-ები ვაჭარ-ხელოსანთა წრიდან ინიშნებოდნენ, ხოლო სოფლად - ძირითადად გლეხობიდან, თუმცა, გვხვდება თითო-ოროლა აზნაურული წოდებიდანაც (მაგ., 1680-იან წწ-ებში ქვემო ბოლნისის მ. სალმახანაშვილი პაპუა მეფის აზნაურიშვილად იწოდება). მ-ები თავისუფლდებოდნენ გადასახადებისაგან. სოფლის მ-ის ფუნცქიაში შედიოდა გლეხებთან სხვა მოხელეების დამოკიდებულების კონტროლი. თუ მოურავი ან სხვა მოხელე გლეხების მიმართ უკანონობას ჩაიდენდა, მ. ვალდებული იყო აღნიშნული მეფისათვის ეცნობებინა. მ. მონაწილეობას იღებდა სოფლის მართვა-გამგეობაში, მასვე ადგილზე ჰქონდა მომრიგებელმოსამართლის ფუნქცია, თუმცა სისხლის სამართლის საქმეები არ ეხებოდა. მ-ს ეკუთვნოდა სარგო გლეხების გაყრის დროს, საჩექმე (გასათხოვარი ქალისათვის დაწესებული გადასახადი გათხოვების შემთხვევაში) და საქვრივო (ქვრივის გათხოვებისათვის დაწესებული გადასახადი) გადასახადებიდან. გლეხის მიერ მიწის გაყიდვისას დაწესებული გადასახდელიც (თუმანზე ერი შაური) მ-სს გადაეცემოდა.

წყაროები და ლიტერატურა: მეფეთა ცხოვრება 1955: 11, 15, 16, 20, 21; ქისკ 1984: 33; პალ 2007: 129-130; ჯავახიშვილი 1982: 157; სურგულაძე 1952: 409-411; შანიძე 1971: 106, 110; ქსე (6), 1983, 394.

ქალაქის (თბილისის) მამასახლისები. XVII-XVIII სს.

ამირა - ქალაქის მ. 1620-იანი წწ.

ასლამაზა - ქალაქის მელიქი და მ. 1634-1673 წწ.

ხოჯა ბეჰბუდა - ზარაფთუხუცესი, ქალაქის მ. 1646-1661 წწ., ქალაქის მელიქი 1661 წ.

ანტონა - ქალაქის მელიქი და მ. 1667 წ.

გიორგი - ქალაქის მ. 1672-1696 წწ.

ზალია - ქალაქის მ. 1700 წ.

ფარსადან - ქალაქის მ. 1711 წ.

აშხარბეგ - ქალაქის მ. 1712 წ. მელიქი 1712-1735 წწ..

ზურაბ, მელიქ გიორგის ძე - ქალაქის მ. 1713-1728 წწ.

წყაროები: სეა, 1449-2649; 1450-8/150; ხეც, Ad-66; Qd: 503, 9814-ბ; პალ 1991: 541-542; პალ 1993: 203; პალ 2004: 45; პალ 2007: 21; მსეი 1953: 16.

გორის მამასახლისები. XVII-XVIII სს.

დავით - გორის მ. 1636 წ.

ალიბეგ - გორის მ. 1636-1640-იანი წწ. დასასრ. გორის მელიქი 1646 წ.

დავით - გორის მ. დაახლ. 1665-1688 წწ.

გოდერძი - გორის მ. 1669 წ.

ზალინა ალიბეგისშვილი - გორის მ. 1672 წ.

ზალია ანდრონიკასშვილი - გორის მ. 1675 წ.

დავით ანდრონიკასშვილი - გორის მ. 1677-1681 წწ.

გოზალა - ნაზირის მ., გორის მ. 1678 წ.

ზურაბა ხითარაშვილი - გორის მ. 1689-1699 წწ.

დავით - გორის მ. XVII ს. ბოლო მეოთხ.

ზალია - გორის მ. 1732 წ.

ზურაბ ამირაღაშვილი - გორის მ. 1738 წ.

წყაროები: პალ 1991: 699; პალ 1993: 15, 21, 255; პალ 2015: 390-391; სეა, ფ.1450, დ.38, ს.246; სეა, 1448-273; სეა, ფ. 1449, ს. 954; ხეც, HD: 1567, 6441, 14691, Hd-10203; ხეც, Ad-621; ხეც, Sd-33; ხეც, Qd-413.

ვ. კეკელია

ბეჭდის ლეგენდა: მამასახლისი გიორგი

ხეც, Sd-34, 1682 წ. ნასყიდას, ბაღდასარას და ჯანუას გაყრის წიგნი.

მანდატურთუხუცესი - ერთ-ერთი მაღალი თანამდებობა საქართველოს სამეფო კარზე - სასახლეში ვაზირობისა და დარბაზობის ორგანიზატორი (ობერცერემონმაისტერი), სახელმწიფო ფოსტისა და მიმოსვლის უფროსი; „საპოლიციო-ზედამხედველობითი“ სამსახურის ხელმძღვანელი, სასახლისა და დომენის სამეურნეო ზედამხედველი. მ-ს ექვემდებარებოდა ცენტრალური აპარატის ორი დიდი უწყება - სააჯო კარი და საგანმგეო, რომელთა საქმიანობას მ. უძღვებოდა ამირეჯიბისა (იხ.) და განმგეთუხუცესის (ეზოსმოძღვრის, (იხ.) მეშვეობით.

მ-ის სამოხელეო ნიშანი იყო სამანდატურო ოქროს არგანი და „სკარამანგი“- ოქრომკედით ნაკერი ქსოვილისაგან დამზადებული ძვირფასი სამოსი. ტერმინი „მანდატური“ (ლათ. მანდატორ - დავალების, ბრძანების გამცემი), წყაროებში უკვე ბაგრატ IV-ისა და გიორგი II-ის დროიდან გვხვდება. ეპიგრაფიკული მასალის საფუძველზე გამოთქმულია ვარაუდი, რომ მ-ის თანამდებობა შემოღებულ იქნა XII ს-ის დამდეგს დავით IV აღმაშენებლის დროს (შ. მესხია). „ხელმწიფის კარის გარიგების“ თანახმად, მ-ს ამირსპასალარის (იხ.) სწორი პატივი ჰქონდა, თუმცა, XII-XIII სს-ის ქართულ-სომხურ ნარატიულ და ეპიგრაფიკულ წყაროებში მ. ყოველთვის ამირსპასალარის წინ მოიხსენიება (ეს ტრადიცია მკაფიოდ ჩანს ისეთ შემთხვევებში, როცა ორივე სამოხელეო წოდება ერთ პირს, კერძოდ, „შანშეთ სახლის“ წარმომადგენლებს მიეკუთვნებოდა). მ-ის და ამირსპასალარის თანასწორ ღირსებას ხაზს უსვამს გასამრჯელოს („ქრთამის“) თანაბარი ოდენობაც, რომელიც მათ ერგებოდათ გაცემულ სიგელებში გადახდილი საფასურიდან. სავაზიროს ჩამოყალიბების შემდგომ მ., ამირსპასალარი და ათაბაგი (იხ.) შედიოდნენ „სამთა ვაზირთა“ და „საპატიო დარბაისელთა“ შემადგენლობაში. სასახლეში გამართული საზეიმო დარბაზობებისა და პურობის დროს ამ სამეულს თანაბარი პატივით ემსახურებდნენ ეჯიბები და განმგეთუხუცესი. თუ პურობა ღამით დასრულდებოდა, მას, როგორც ერთ-ერთს „სამთა ვაზირთაგან“, გზაზე მემაშხლე მიაცილებდა.